National Assembly for Wales

Prynhawn da a chroeso, bawb, i’r Cyfarfod Llawn o’r Senedd. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i’r Prif Weinidog, ac mae’r cwestiwn cyntaf gan Sioned Williams.

Rydyn ni’n parhau i weithio gyda'r bwrdd pontio, awdurdodau lleol a phartneriaid i gefnogi iechyd a lles meddyliol mewn cymunedau lleol, a hynny trwy’r byrddau iechyd lleol. Rydyn ni hefyd yn defnyddio'r cyllid gwerth £100 miliwn i fuddsoddi mewn sgiliau a gweithgareddau adfywio ar gyfer yr ardal leol.

Diolch. Awdurdodau lleol sy’n darparu’r rhan fwyaf o wasanaethau i gefnogi trigolion sydd angen cymorth, ac fe glywon ni ddoe, onid do, fod yna dwll du o £540 miliwn o leiaf yn eu cyllidebau, a fydd yn cael effaith sylweddol ar eu gallu i wneud hynny. Fe fues i mewn cyfarfod gydag arweinwyr cyngor Castell-nedd Port Talbot yn ddiweddar, a dros y ddwy flynedd diwethaf, maen nhw wedi gorfod gwneud gwerth £45 miliwn o doriadau, ac mae’r cyngor, fel pob un arall dros Gymru, yn cynllunio nawr ar gyfer toriadau cwbl enbyd, gyda’u costau wedi cynyddu o dros £20 miliwn ers y llynedd. Yn wahanol i’r rhelyw, maen nhw hefyd, wrth gwrs, yn mynd i orfod delio gyda’r sioc economaidd seismig yn sgil colli miloedd o swyddi Tata Steel a’r gadwyn gyflenwi. Er bod y cyngor angen gwneud gwaith hanfodol o helpu i ailadeiladu’r economi leol, a chefnogi’r miloedd sy’n cael eu heffeithio gan y diswyddiadau, mae Llywodraeth Cymru wedi’i rybuddio i ddisgwyl na fydd unrhyw gynnydd yn y grant cefnogi refeniw. A wnewch chi, Brif Weinidog, felly, sicrhau bod yna gyllid penodol ar gael i sicrhau bod cyngor Castell-nedd Port Talbot, ac awdurdodau lleol cyfagos, yn cael cymorth i gwrdd â’r galw ychwanegol ar eu gwasanaethau, gan wneud, efallai, yr achos dros hyn gyda’r Canghellor yn San Steffan?

Wel, diolch yn fawr. Dwi’n siŵr bydd yr Aelod yn ymwybodol bod yna gronfa arbennig ar gyfer helpu pobl sydd wedi dioddef o achos y ffaith bod Tata yn newid. Mae £80 miliwn o gronfa, sydd yn mynd i gael ei ddosbarthu gan gyngor Castell-nedd Port Talbot. Felly, mae’r arian yna'n ring-fenced. Ar ben hynny, wrth gwrs, mae yna bosibilrwydd i’r boblogaeth leol i gael access i beth o’r arian sy’n dod o ganlyniad i ReAct a Communities for Work. Ac, ar ben hynny, wrth gwrs, mae yna personal learning accounts ar gyfer Tata yn uniongyrchol, ac mae'r rheini hefyd wedi helpu 716 o bobl sydd yn gweithio yn Tata yn barod.

Prif Weinidog, y brif ffordd y bydd pobl yr effeithiwyd arnynt gan y diswyddiadau yn Tata yn cael eu cynorthwyo yw trwy waith y bwrdd pontio. Nawr, rydym ni'n gwybod bod Llywodraeth Geidwadol olaf y DU wedi rhoi £80 miliwn i'r bwrdd pontio hwnnw, a bod Tata wedi rhoi £20 miliwn. Nid wyf i wedi cael ateb eglur o hyd gan Lywodraeth Cymru pam mae Llywodraeth Cymru wedi methu â chyfrannu'r un geiniog at gynorthwyo gweithwyr yn Tata i'r bwrdd pontio hwnnw. Gan eich bod chi'n Brif Weinidog newydd—y trydydd Prif Weinidog, nawr, sydd wedi bod yn y swydd tra bod y bwrdd pontio hwn wedi bod yn weithredol—a allwch chi esbonio pam mae Llywodraeth Cymru wedi methu â chynorthwyo'r bwrdd pontio sy'n cynorthwyo gweithwyr ym Mhort Talbot?

Wel, nid wyf i erioed wedi clywed y fath nonsens yn fy mywyd. Gadewch i mi ddweud bod eich Llywodraeth chi—eich Llywodraeth chi—wedi dweud y bydden nhw'n rhoi'r arian hwnnw ar y bwrdd ac yna ni wnaethon nhw ei wario. Ni wnaethon nhw ei wario. Bu'n eistedd yno am fisoedd ar fisoedd. Ac rydych chi'n gwybod hyn gan eich bod chi'n aelod o'r bwrdd—rydych chi'n gwybod hyn, gan eich bod chi'n aelod o'r bwrdd. Ac roeddwn i'n falch iawn bod Ysgrifennydd Gwladol Cymru wedi gallu datgloi hynny, fel, bellach, bod £13.5 miliwn o'r arian hwnnw eisoes yn cael ei ddarparu i'r bobl hynny. Ac mae'n hollol anghywir dweud nad yw Llywodraeth Cymru yn gwneud unrhyw beth i gynorthwyo. Rydym ni'n rhoi cymorth enfawr i gynorthwyo'r gweithwyr Tata hynny. Mae rhaglenni ReAct a Cymunedau am Waith yno—maen nhw'n cynorthwyo. Mae gennym ni'r bobl hyn eisoes—716 ohonyn nhw—yn elwa ar y cyfrifon dysgu personol, yn ailsgilio ac yn uwchsgilio eu hunain. Felly, mae hynny i gyd ar waith, yn cael ei dalu amdano gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n credu y dylem ni fod yn falch iawn o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud.

Rwy'n llongyfarch fy hen undeb, Community—roeddwn i'n aelod pan y'i hadnabuwyd fel y Cydffederasiwn Crefftau Haearn a Dur—am y gwaith y mae'n ei wneud i gynorthwyo gweithwyr dur, contractwyr ac eraill a effeithiwyd gan gau'r pen trwm. Rwy'n dal yn ddig iawn yn bersonol bod ffwrnais chwyth newydd yn cael ei hadeiladu yn India gan Tata ar yr un pryd ag y mae un Port Talbot yn cael ei chau. Ond beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r gymuned ehangach, y tu allan i Bort Talbot, gan gynnwys Abertawe a'r Pîl, lle mae nifer fawr o gyn-weithwyr dur? Anogaf Lywodraeth Cymru eto i geisio adleoli swyddi gwasanaeth sifil San Steffan i'r ardal i ymdrin â cholli cyflogaeth.

Diolch yn fawr iawn. Wrth gwrs, rydym ni'n gwbl benderfynol o weld y ffwrnais arc drydan yn cael ei hagor, a fydd, gobeithio, yn caniatáu i bobl weithio yn y diwydiant dur yn y dyfodol yn yr ardal honno. Y broblem wirioneddol yw y bu gennym ni'r bwlch hwn rhwng cau'r ffwrneisi chwyth ac agor y ffwrnais arc drydan. Rydych chi'n gwbl gywir i gyfeirio at y cymorth y mae Community wedi ei roi ar waith, fel yr undeb llafur. A byddwch yn ymwybodol yr agorwyd canolfan gymorth Community yng nghanolfan siopa Aberafan i ddarparu'r cymorth, y cyfarwyddyd a'r cyngor ailhyfforddi i unigolion a busnesau sydd a effeithiwyd gan y penderfyniad hwnnw gan Tata. Wrth gwrs, bydd pobl o Abertawe a'r amgylchedd yn gallu cael gafael ar y cymorth hwnnw sy'n cael ei gyflenwi yn y ganolfan gymorth Community honno.

Rydym ni'n cefnogi datblygiad adeiladau cyhoeddus cynaliadwy yn weithredol drwy nifer o fentrau a pholisïau trawslywodraethol. Ar wahân i eithriadau bach, mae'n ofynnol i bob adeilad newydd sy'n cael ei hyrwyddo neu ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru fodloni ein safonau polisi adeiladu cynaliadwy.

Diolch am yr ateb.

A wnaiff y Prif Weinidog fanteisio ar y cyfle hwn i longyfarch Dŵr Cymru ar eu gwobr ddiweddar gan Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig am ddatblygiad cronfeydd dŵr Llanisien a Llysfaen? Enillodd y cronfeydd dŵr brosiect rheoli tir a chynaliadwy'r flwyddyn yn y seremoni wobrwyo, sy'n cydnabod prosiectau adeiladu busnes rhagorol sy'n hybu twf economaidd, llesiant cymdeithasol, diogelu'r amgylchedd a chadwraeth ddiwylliannol. Mae'r ganolfan ymwelwyr yn gwbl ecogyfeillgar, â nodweddion fel gwaelodion cawodydd sy'n adennill gwres, paneli solar, a draenio cynaliadwy, sy'n helpu i ddiogelu'r ecosystem leol. Ac rwy'n deall bod y beirniaid wedi canmol y prosiect yn arbennig am ei gyfranogiad mewn grwpiau cymunedol a hefyd ei gydweithrediad â Llywodraeth Cymru. Felly, hoffwn felly ofyn pa ffyrdd eraill y mae Llywodraeth Cymru yn helpu prosiectau fel hyn, i greu adeiladau cynaliadwy sy'n cael eu hysgogi gan y gymuned ar gyfer y dyfodol.

Diolch yn fawr. Hoffwn innau hefyd longyfarch Dŵr Cymru ar y rhaglen ddatblygu honno. Mae ganddo'r ganolfan ymwelwyr newydd sbon honno—rwy'n awyddus iawn i fynd i gael ychydig o dawelwch yn yr ardal ar ryw adeg. Mae ganddi gaffi, mae ganddi hwb gweithgareddau, mae ganddi gyfleusterau cynadledda. Ac rwy'n credu mai'r pwynt allweddol i'w gofio yw bod rhywfaint o hyn wedi dod o ganlyniad i'r rhaglen grant a ariannwyd gan Lywodraeth Cymru. Dim ond un prosiect allan o 61 yw hwn. Felly, yr hyn sy'n wych i'w weld yw nid yn unig bod hyn wedi bod yn llwyddiant, ond mae hefyd wedi ennill gwobr. Dylem ni ddathlu hynny. Buddsoddwyd £45 miliwn erbyn i'r rhaglen datblygu gwledig bresennol gau yn 2023. Felly, llongyfarchiadau mawr iddyn nhw, ac edrychaf ymlaen at glywed mwy am rai o'r 61 o brosiectau eraill sydd wedi derbyn cymorth.

Ni allwn adeiladu adeiladau cyhoeddus cynaliadwy heb gwmnïau adeiladu. Yng Nghymru, mentrau bach a chanolig, neu BBaChau, yw'r rhain yn bennaf. Mae adroddiad newydd gan y Sefydliad Adeiladu Siartredig wedi tynnu sylw at nifer cynyddol o gwmnïau adeiladu yng Nghymru sy'n wynebu mynd i ddwylo'r gweinyddwyr, gan roi'r bai am hyn ar faterion sy'n cynnwys argyfwng sgiliau, ynghyd â phrosesau tendro rhy gymhleth a diffyg cefnogaeth llywodraeth leol. Dywedodd rheolwr gyfarwyddwr un o'r BBaChau adeiladu hyn y byddai proses symlach yn caniatáu i BBaChau gystadlu am gontractau sector cyhoeddus. Gallai hyn gynnwys lleihau a symleiddio'r meini prawf cymhwyso a chyflwyno gofynion cymesur ar gyfer prosiectau llai. Aeth ymlaen i ddweud bod prosesau tendro yng Nghymru, yn enwedig ar gyfer prosiectau sector cyhoeddus, yn aml yn gofyn am gydymffurfiad â rheoliadau penodol i Lywodraeth Cymru, a all gymhlethu ceisiadau. Felly, sut wnaiff Llywodraeth Cymru weithio gyda chynrychiolwyr contractwyr BBaChau, gan gynnwys y Sefydliad Adeiladu Siartredig, i sicrhau sector sy'n ffynnu a all barhau i adeiladu, ymhlith pethau eraill, adeiladau cyhoeddus cynaliadwy yng Nghymru?

Diolch yn fawr iawn. Rydym ni i gyd yn ymwybodol o'r cynnydd enfawr i gostau y mae'r diwydiant adeiladu wedi ei wynebu, yn enwedig yr effaith enfawr y mae chwyddiant wedi ei chael ar rai o'r deunyddiau crai. Mae hynny wedi effeithio ar bob agwedd ac, yn benodol, ar ein gallu yn y Llywodraeth i wneud y math o ddatblygiadau a chynnydd yr ydym ni'n gobeithio eu gweld o ran buddsoddiad cyfalaf, ac, wrth gwrs, mae hynny'n golygu bod y diwydiant adeiladu wedi cael ei herio hefyd. O ran y BBaChau, rydych chi'n gwbl gywir—mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod cyfleoedd iddyn nhw gystadlu, a dyna pam mae enghreifftiau ym maes caffael lle rydym ni wedi rhannu'r prosiectau caffael mawr yn brosiectau llai i alluogi rhai o'r cyflenwyr lleol a'r BBaChau hynny i allu tendro am y gwaith hwnnw.

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.  

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ddoe, roeddech chi yn uwchgynhadledd fuddsoddi Keir Starmer, a'r newyddion da a ddaeth allan o'r uwchgynhadledd honno oedd bod gwerth £60 biliwn o fuddsoddiad yn dod i mewn i'r DU, gan adeiladu ar y ddwy gynhadledd flaenorol a roddwyd ar waith gan y Llywodraeth Geidwadol flaenorol. Ond un peth y gwnaethom ni ei ddarganfod heddiw, yn anffodus, o ran rhifau economaidd yma yng Nghymru, yw bod diweithdra wedi cynyddu a bod y rhai sydd mewn cyflogaeth yn parhau ar y lefel isaf fel canran o'r gweithlu yn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. Un peth a fyddai'n ofnadwy fyddai cynnydd i gyfraniadau yswiriant gwladol, ac, yn wir, roedd dau unigolyn yn meddwl yr un peth rai blynyddoedd yn ôl. Dywedodd gŵr penodol o'r enw Jonathan Reynolds, yr wyf i'n credu sy'n Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes a Masnach bellach, yn 2022 bod yswiriant gwladol yn 

'dreth ar swyddi i gyflogwyr ar yr amser gwaethaf posibl. Bydd Llafur yn cefnogi byd busnes i gadw cwmnïau Prydain yn gystadleuol'.  

Dywedodd Rachel Reeves, Canghellor y Trysorlys penodol, yn 2021, y bydd yswiriant cyflogaeth uwch yn

'gwneud pob gweithiwr newydd yn ddrytach ac yn cynyddu'r costau i fusnes.'  

Dydyn nhw ddim yn ei hoffi, nac ydyn? Dydyn nhw ddim yn ei hoffi, oherwydd maen nhw'n gwybod y bydd cynyddu cyfraniadau yswiriant gwladol yn cynyddu'r rhifau diweithdra hynny yma yng Nghymru. Felly, a wnewch chi gytuno â Jonathan Reynolds a Changhellor y Trysorlys pan oedden nhw yn yr wrthblaid y bydd cynnydd i daliadau yswiriant gwladol cyflogwyr yn cynyddu diweithdra yma yng Nghymru mewn gwirionedd? 

Nid wyf i'n mynd i gymryd gwersi gan Lywodraeth Dorïaidd a adawodd bod mewn grym gyda'r cyfraddau treth uchaf ers 70 mlynedd. Ni wnaf i gymryd gwersi gennych chi. Ac rydych chi'n sôn am adeiladu ar uwchgynadleddau'r gorffennol, fe wnaf i ddweud wrthych chi yr hyn a ddigwyddodd yn uwchgynadleddau'r gorffennol: ni ddaeth neb iddyn nhw yn y pen draw gan eich bod chi mewn cymaint o anrhefn nad oedden nhw'n credu bod y Deyrnas Unedig yn fan lle gallen nhw fod yn glir y byddai eu harian yn ddiogel. Mae hynny i gyd wedi newid bellach. Gyda Llywodraeth Lafur y DU, 'sefydlogrwydd' yw'r gair priodol, ac fe'i gwnes hi'n eglur iawn i rai o'r buddsoddwyr hynny ddoe os ydyn nhw eisiau gweld rhywfaint o sefydlogwydd, dyma'r lle i ddod—Llafur mewn grym ac yn ennill mwyafrifoedd ers 102 mlynedd. Dyna beth rydych chi'n ei alw'n sefydlogrwydd, a dyna pam ddylai pobl ddod i fuddsoddi yma.

Ac rydych chi'n sôn am gyfraddau diweithdra, gadewch i mi ddweud wrthych chi am gyfraddau diweithdra. Mae gwaith i'w wneud ar hynny bob amser, ond roeddwn i'n falch o weld cyhoeddiad y Swyddfa Ystadegau Gwladol yr wythnos diwethaf a oedd yn awgrymu bod diweithdra ymhlith pobl ifanc yng Nghymru wedi gostwng 3.2 y cant i 6.2 y cant. 11 y cant yw'r ffigur cyfatebol ar gyfer y DU. Os oes maes lle rwyf i eisiau gweld cynnydd, diweithdra ymhlith pobl ifanc yw hwnnw, ac rwy'n falch o weld bod y ffigurau hynny wedi gostwng.

Prif Weinidog, pan adawodd y Ceidwadwyr rym ym mis Gorffennaf, roedd gennym ni'r economi G7 a oedd yn tyfu gyflymaf, roedd chwyddiant yn ôl i 2 y cant gennym ni ac roedd gennym ni ddiweithdra ar y lefelau isaf erioed. Mae hynny'n ffaith. Ond mae'r pwynt yr wyf i'n ei wneud i chi, Prif Weinidog, yn eithaf syml: dywedodd eich cydweithwyr, yn yr wrthblaid, y byddai unrhyw gynnydd i daliadau yswiriant gwladol gan gyflogwyr yn dreth ar gyflogaeth. Gofynnais gwestiwn syml i chi: a ydych chi'n cytuno â Jonathan Reynolds a Rachel Reeves, pan oedden nhw yn yr wrthblaid, y byddai cynnydd i yswiriant gwladol mewn gwirionedd yn arwain at golli swyddi, yn dreth ar gyflogaeth ac, mewn gwirionedd, yn atal buddsoddiad hanfodol sydd ei angen arnom ni yma yng Nghymru? 'Ydw' neu 'nac ydw', Prif Weinidog?

Mae'n jôc lwyr, onid yw, i sôn am y twf cyflymaf. Os ydych chi'n tyfu o sylfaen isel iawn, mae hynny'n eithaf hawdd, a dyna lle roeddech chi. Agenda Llywodraeth y DU ac agenda Llywodraeth Cymru yw gweld twf economaidd, a dyna pam roedd yr uwchgynhadledd honno ddoe yn gwbl hanfodol. Roedd pobl yno o bedwar ban byd, yn dyheu i gael buddsoddi mewn gwlad sydd â sefydlogrwydd bellach ar ôl anhrefn y blynyddoedd Torïaidd hynny. Twf economaidd yw'r hyn sy'n mynd i wneud gwahaniaeth. Dyna beth sy'n mynd i gynhyrchu'r trethi a fydd wedyn yn caniatáu i ni wario ar y gwasanaethau cyhoeddus yr ydym ni i gyd yn awyddus iawn i'w cefnogi. Felly, nid wyf i'n mynd i ddweud wrthych chi beth sydd yn y gyllideb—dydw i ddim yn gwybod beth sydd yn y gyllideb; mae'n bwysig bod Rachel Reeves yn atebol am hynny—ond yr hyn a wnaf i ei ddweud wrthych chi yw fy mod i'n sicr o'r un meddylfryd o ran twf economaidd yn y genedl hon.

Rwy'n sylweddoli, yn ôl eich geiriau eich hun, bod gennych chi fwy o ddylanwad ar Donald Trump nag sydd gennych chi ar Keir Starmer, Prif Weinidog y DU, felly efallai nad ydych chi'n gwybod beth sydd yn y gyllideb, ond fe wnaeth llefarydd ar ôl llefarydd, yn siarad ar ran y Llywodraeth Lafur, o'r Ysgrifennydd busnes ddydd Sul i Brif Weinidog y DU heddiw a'r Canghellor ddoe, i gyd wrthod diystyru cynnydd i gyfraniadau cyflogwyr at yswiriant gwladol. Rwyf i wedi defnyddio eu hunion eiriau nhw sydd wedi dweud y bydd yn dreth ar gyflogaeth. Rydych chi'n dweud eich bod chi, fel plaid, yn sefyll yn gadarn dros Gymru, pam na wnewch chi sefyll yn gadarn dros Gymru ac atal y cynnydd hwn yn y gyllideb i dreth gyflogaeth yma yng Nghymru, pan fo gennym ni'r diweithdra uchaf wrth symud ymlaen yma yng Nghymru, a rhywfaint o'r gyflogaeth isaf o unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig? Gallech chi sefyll yn gadarn dros Gymru. Ni wnaethoch chi sefyll yn gadarn dros Gymru o ran pensiynwyr a thaliadau tanwydd y gaeaf. Beth am sefyll yn gadarn dros weithwyr Cymru, Prif Weinidog? Safwch dros eich egwyddorion.

Fe ddywedaf wrthych chi sut y gwnaf i sefyll yn gadarn dros Gymru, mae'n ymwneud â gwneud yn siŵr eu bod nhw'n ymwybodol o'r twll £22 biliwn y gwnaethoch chi ei adael yn y gyllideb y mae'n rhaid i ni ei lenwi bellach. [Torri ar draws.] Mae'n rhaid i ni ei lenwi nawr. [Torri ar draws.] Mae'n sicr yn bodoli. Fe ddylech chi siarad â'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid. Fe ddylech chi siarad â'r holl sefydliadau eraill hyn. Nid wyf i'n dyfeisio hyn. Ceir cyrff annibynnol eraill sy'n siarad am hyn.

Fy swyddogaeth i yw sefyll yn gadarn dros Gymru a dyna'n union yr oeddwn i'n ei wneud yn y gwledydd a'r rhanbarthau—. Dyna'n union yr oeddwn i'n ei wneud yng Nghyngor y Gwledydd a'r Rhanbarthau a gynhaliwyd am y tro cyntaf yng Nghaeredin ddydd Gwener, gan arwain ymlaen wedyn at y cyfarfod uwchgynhadledd a gynhaliwyd yn y Guildhall yn Llundain, cyfle go iawn i ni wneud y ddadl, oherwydd twf yw'r hyn sy'n bwysig, a dyna'n sicr y meddylfryd sydd gennym ni.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Fis diwethaf, mi wnaeth The Guardian redeg stori exclusive yn cynnwys y frawddeg ganlynol:

'Bydd cleifion GIG yng Nghymru yn cael teithio i Loegr ar gyfer triniaeth cleifion allanol neu ddewisol o dan gynlluniau a fydd yn cael eu cyhoeddi gan ysgrifennydd Cymru'.

Rŵan, o gymryd bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhan o’r penderfyniadau hynny, beth yn union oedd Jo Stevens yn ei olygu wrth hynny?

Rydym ni wedi bod yn eglur iawn ac rydym ni wedi gwirio hyn, ac rwy'n credu bod pobl wedi bod yn rhoi geiriau yn ein cegau o ran beth yw'r berthynas a'r hyn a gyhoeddwyd gennym ni. Fe wnaethom ni ddweud ein bod ni eisiau gweld lle y gallwn ni ddysgu gan rannau eraill o'r Deyrnas Unedig sy'n gweithio'n llwyddiannus, fel y maen nhw'n awyddus i ddysgu gennym ni. Yr hyn y gallaf i ei ddweud wrthych chi yw, ers hynny, y gwnaed penodiad, mae'r Ysgrifennydd iechyd wedi cyhoeddi penodiad y panel arbenigol hwnnw, pobl sydd wedi gweithio yn y GIG yn Lloegr sy'n gwybod beth sy'n gweithio'n dda, a dyna ddechrau'r berthynas honno o ddysgu lle y gallwn ni gan Loegr. Ni fyddai hynny wedi bod yn bosibl—ni fyddai hynny wedi bod yn bosibl—gyda Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan.

Mae cyfeiriad y Prif Weinidog at roi geiriau mewn cegau yn fy nhemtio i wneud cymariaethau â'r syniad chwerthinllyd bod perfformiad rhagorol Llywodraeth Cymru o ran deintyddiaeth yn rhywbeth y dylem ni fod yn dysgu ohono. Dywedodd Jo Stevens wrth y Guardian, ac rwy'n dyfynnu:

'Y gallai'r camau ymarferol, synnwyr cyffredin hyn sicrhau newid gwirioneddol ar lawr gwlad i gleifion a chlinigwyr.'

Y broblem yw nad oes gennym ni unrhyw syniad o gwbl beth sy'n cael ei gynnig mewn gwirionedd. Er gwaethaf ei haddewid o bartneriaethau cydgymorth rhwng ymddiriedolaethau'r GIG yn Lloegr a byrddau iechyd yng Nghymru, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd Llywodraeth Cymru wedi diystyru rhoi'r dewis i gleifion o Gymru deithio i Loegr i gael mwy o driniaethau. Rhyngddyn nhw, mae Llafur yng Nghymru ac yn San Steffan wedi creu cawl geiriau sy'n gwneud dim ond tynnu sylw oddi wrth eu methiant a hyd yn oed eu diffyg cynllun go iawn i leihau rhestrau aros.

Yng ngoleuni'r bartneriaeth iechyd drawsffiniol newydd dybiedig sy'n dal i fod yn ddirgelwch i bawb, gan gynnwys yr Ysgrifennydd dros iechyd, a all y Prif Weinidog esbonio pam y byddai tri pharti allweddol ar y ffin, ymddiriedolaeth GIG Swydd Gaerloyw, ymddiriedolaeth GIG Swydd Henffordd a Swydd Gaerwrangon, a Bwrdd Iechyd Addysgu Powys yn cadarnhau i ni trwy geisiadau rhyddid gwybodaeth nad ydyn nhw wedi derbyn unrhyw ohebiaeth gan y naill Lywodraeth Lafur na'r llall?

Wel, rwyf i wir yn credu eich bod chi i gyd, yn ogystal â'r cyfryngau, wedi bod yn alldaflu pethau ar holl ddiben y berthynas hon. Y gwir amdani yw ei bod hi'n golygu camau ymarferol, synnwyr cyffredin, a dyna rydym ni'n ei wneud. Rydym ni wedi dod â'r arbenigwyr hyn i mewn, sy'n dweud wrthym ni beth sy'n gweithio'n dda yn y GIG yn Lloegr, a byddan nhw'n gweithio gyda'r arbenigwyr o Gymru ar sut y bydd hynny yn gweithio orau. A gadewch i ni fod yn eglur hefyd, mewn gwirionedd, bod cynorthwyo ein gilydd yn rhywbeth sydd eisoes yn digwydd. Mae eisoes wedi digwydd. Dyna pam mae pobl sydd, er enghraifft, â thaflodau hollt sy'n byw ym Mryste, yn dod i Gymru i gael eu cymorth, gan fod yr arbenigedd gennym ni. Yr un peth o ran llawdriniaeth blastig: mae gennym ni arbenigedd yma ac maen nhw'n eu hanfon nhw yma. Dyna'r ffordd y mae'n gweithio ac felly, wrth gwrs, os gallwn ni roi help llaw i'n gilydd, byddwn yn gwneud hynny, ac rydym ni'n gwneud hynny. 

Pan edrychwn ni ar gapasiti, a dweud y gwir, does dim cymaint â hynny o gapasiti yn Lloegr chwaith ar hyn o bryd, o ran—[Torri ar draws.] Fe wnaf i ddweud wrthych chi am beth mae e. Mae'n ymwneud â dysgu arferion gorau. [Torri ar draws.] Pam nad ydych chi'n gwrando ar yr hyn yr wyf i'n ddweud? Pam na wnewch chi ddarllen yr hyn yr ydym ni wedi ei ddweud mewn gwirionedd, yn hytrach na dyfeisio pethau? Y Torïaid oedd yn gwneud hynny yr wythnos diwethaf a nawr chi sy'n ei wneud.

Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi, mewn gwirionedd, yw bod amrywiaeth eang o feysydd lle maen nhw'n awyddus i ddysgu gennym ni hefyd, ac mae hynny'n cynnwys y ffaith ein bod ni wedi newid y contract meddygon teulu yng Nghymru, bod gennym ni berfformiad llawer gwell na'r hyn sydd ganddyn nhw yn Lloegr, sy'n cael ei brofi gan y ffaith bod 60 y cant yn fwy o bobl o Loegr yn y gororau wedi'u cofrestru yng Nghymru yn hytrach na Lloegr. Maen nhw'n dewis cofrestru yng Nghymru gan eu bod nhw'n cael gwasanaeth gwell.

Ac rydych chi'n iawn, mae gennym lawer iawn i'w wneud, o hyd, o ran deintyddiaeth—llawer iawn i'w wneud—ond rydym ni'n llawer iawn ymhellach ymlaen nag y maen nhw yn Lloegr. Mae pedwar can mil o gleifion newydd wedi cael mynediad at ddeintydd GIG. A oes gennym ni fwy i'w wneud? Wrth gwrs bod gennym ni, ond mae ganddyn nhw lawer iawn mwy i'w wneud yn Lloegr, ac rydym ni eisoes wedi newid y contract yng Nghymru.

Wrth gwrs bod cydweithrediad eisoes yn digwydd, ond o ran y cyhoeddiad hwn am weithio trawsffiniol newydd, mae'r Prif Weinidog wir yn ei ddyfeisio wrth iddi siarad, rwy'n credu. Dydyn ni'n gwybod dim am y cynlluniau hyn gan nad oedd unrhyw gynlluniau, a oedd yna? Rydym ni wedi gofyn i Weinidogion gyhoeddi'r cylch gorchwyl perthnasol: dim byd. Trefniadau llywodraethu: dim byd. Dydyn ni ddim hyd yn oed yn gwybod beth yw'r goblygiadau ariannol. Gadewch i ni fod yn onest am yr hyn a ddigwyddodd yma: gwnaeth Llafur ddatganiad i'r wasg yn ystod eu cynhadledd i geisio tynnu ychydig o'r pwysau oddi arnyn nhw eu hunain o ran eu methiannau iechyd, ac o wneud hynny fe wnaethon nhw roi gobaith ffug i gleifion.

Mae Plaid Cymru yn edrych ymlaen at roi ein cynlluniau ar waith i ddechrau ymdrin â'r broblem uniongyrchol honno o restrau aros hir. Ond yn ein cynhadledd dros y penwythnos, fe wnaethom ni ganolbwyntio hefyd ar y newid sylfaenol arall hwnnw i gyfeiriad polisi sydd ei angen arnom ni, gan wneud yr agenda iechyd ataliol yn flaenllaw. Y gwir yw, pe bai Llywodraethau Llafur Cymru olynol wedi buddsoddi fel y dylen nhw fod wedi ei wneud mewn atal afiechyd, yn hytrach na rheoli poen pobl yn unig, ni fyddai rhestrau aros allan o reolaeth i'r graddau y maen nhw. Mae dros 10 y cant o farwolaethau yng Nghymru yn gysylltiedig â smygu. Fe wnaf i gloi gyda'r cwestiwn syml hwn: a all y Prif Weinidog gadarnhau pa un a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu torri cyllid i unrhyw sefydliad sy'n ymwneud â hyrwyddo achos rhoi'r gorau i smygu yng Nghymru?

Wel, rydych chi'n sôn am eich cynhadledd dros y penwythnos; fe es i i gynhadledd ddoe lle cefais gyfle i siarad â Wes Streeting am sut rydym ni'n symud ymhellach ymlaen. Roedd yn falch iawn o wneud yn siŵr bod ei swyddogion yn gweithio ac yn edrych ar yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud o ran y contract deintyddiaeth, yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud o ran y contract meddygon teulu. Felly, mae'r rheini i gyd yn fesurau ymarferol o sut mae'r cydweithrediad hwnnw eisoes yn datblygu. 

Pan fyddwch chi'n sôn am yr agenda ataliol, nid wyf i'n credu y dylem ni ymddiheuro, a mwy na hynny, mewn gwirionedd, os nad ydych wedi darllen ein dogfen strategol, 'Cymru Iachach', yna fe ddylech chi, oherwydd mae'n ymwneud yn llwyr â'r agenda ataliol. Dyna'n union y mae'n ei drafod. Mae'n ymwneud ag ymyrraeth gynnar, mae'n ymwneud â gwneud yn siŵr ein bod ni'n datrys problemau yn y gymuned. Roedd gennym ni Fil iechyd y cyhoedd. Mae hon yn Llywodraeth nad yw'n diystyru iechyd y cyhoedd, ni yw'r—[Torri ar draws.] Ac roedd hon, peidiwch ag anghofio, yn sefyllfa lle pleidleisiodd Plaid Cymru yn erbyn bil iechyd y cyhoedd. Ac edrychwch arnoch chi: yn falch ohono. Yn sydyn iawn, yn sydyn iawn, mae iechyd y cyhoedd yn bwysig i chi ar ôl i chi bleidleisio yn erbyn y Bil.

Gadewch i mi ddweud wrthych chi am y gyllideb, iawn? Mae'r gyllideb iechyd wedi cynyddu o un flwyddyn i'r nesaf. Nid yw hyn yn rhywbeth y byddwn ni'n ymddiheuro amdano. Hefyd, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig nodi, mewn gwirionedd, o ran sut y caiff ei drefnu, bod y rhan fwyaf o'r gwaith atal yn cael ei wneud o fewn sefydliadau'r GIG eu hunain, a mater iddyn nhw yw gwneud yn siŵr eu bod nhw'n trefnu pethau sy'n briodol ar gyfer eu cymunedau penodol. Felly, mewn rhai cymunedau, bydd cyfradd smygu llawer uwch nag mewn eraill, er enghraifft, ac mae'n bwysig bod hynny yn cael ei adlewyrchu yn y math o ofal a chymorth a roddir. Ond mae'n bwysig iawn bod hynny yn digwydd ar lefel leol, lle gallwch chi drin a newid ar gyfer anghenion y boblogaeth. Dyna pam mae gennym ni fyrddau iechyd. Doeddech chi ddim eisiau byrddau iechyd. Roeddech chi eisiau i'r cwbl gael ei drefnu o safbwynt cenedlaethol ychydig wythnosau yn ôl. Nid wyf i'n gwybod beth yw eich polisi chi nawr, ond mae'n ymddangos ei fod yn newid fesul munud.

Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu rhaglen archwilio a chyflawni gynhwysfawr ar gyfer gwaith cynnal a chadw hollbwysig i ddiogelwch ar domenni sy'n eiddo cyhoeddus a phreifat. Cynhaliwyd tua 2,000 o archwiliadau tomenni glo ers 2020. Rydym ni hefyd yn moderneiddio ein deddfwriaeth drwy'r Bil tomenni nas defnyddir newydd, y disgwylir iddi gael ei chyflwyno i'r Senedd yn fuan.

Diolch. Prif Weinidog, ar 21 Medi eleni, fe wnaethoch chi ddweud, ac rwy'n dyfynnu:

'Gallai glaw trymach ansefydlogi tomenni glo niferus Cymru. Mae gan Lywodraeth y DU ddyletswydd i weithio gyda ni i fynd i'r afael â'r risg i gymunedau...mae angen cyllid hirdymor arnom ni i wneud tomenni glo yn ddiogel.'

Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n dal i gredu bod tomenni glo yn beryglus, ac os felly, a ydych chi wedi gofyn i Lywodraeth y DU am gyllid penodol i'w gwneud nhw'n ddiogel? Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n hollol gywir. Mae gennym ni ddyletswydd a chyfrifoldeb i wneud yn siŵr bod y tomenni glo sydd gennym ni—ac mae llawer ohonyn nhw yng Nghymru; tua 4,000, fel yr wyf i'n ei deall hi—. Rydym ni wedi gwirio 2,000 ohonyn nhw. Mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni'n ei gymryd wir o ddifrif ac yn rhywbeth yr ydym ni eisoes wedi gwario £60 miliwn arno, o ran buddsoddiad, rhwng 2022 a 2025. Rydych chi'n gofyn a wyf i wedi gwirio hyn gyda Llywodraeth y DU. Roedd yn fater penodol a godais gyda Keir Starmer ddydd Gwener yr wythnos diwethaf yn yr Alban, do.

Etifeddiaeth camfanteiso yw'r tomenni glo sydd ym mhobman ar ein tirlun, gan eu bod nhw'n ein hatgoffa'n ddyddiol o sut y cafodd cyfoeth ein Cymoedd ei ddwyn, trwy lo, gan eu gadael nhw'n llythrennol gyda'r sbwriel, yn y tomenni slag y mae perygl, fel y dywedwyd, y byddan nhw'n dod yn fwyfwy ansefydlog yn ystod cyfnodau o law trwm. 

Nawr, gwn fod Llywodraeth Cymru yn cyflwyno Bil yn fuan i ymdrin â sut y gellir cadw'r tomenni hyn yn ddiogel, ond ni ddylai fod yn rhaid i'n cymunedau ddelio â'r gofid hwnnw. Mae'r arian y bydd ei angen i glirio'r tomenni yn ddyledus i ni gan San Steffan. Dyma'r lleiaf sy'n ddyledus i ni ganddyn nhw, oherwydd mae'r tomenni hynny yn cynrychioli'r cyfoeth coll o lo a gafodd ei ddwyn oddi arnom ni.

Mae'n dristwch mawr clywed rhai Torïaid yn newid eu cân ar hyn pan wrthododd eu Llywodraeth eu hunain hyd yn oed gyd-lofnodi llythyr am anrhydeddu'r ddyled honno. Ond, Prif Weinidog, a ydych chi wedi cael sicrwydd, os gwelwch yn dda, gan Keir Starmer y bydd ei Lywodraeth yn anrhydeddu'r ddyled honno sy'n ddyledus ganddyn nhw i'r Cymoedd, ac y byddan nhw'n talu tuag at wneud y tomenni hyn yn ddiogel?

Wel, diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n hollol gywir. Mae'n bwysig i ni nodi etifeddiaeth y tomenni glo ar ein cymunedau. Rwy'n credu ei bod hi hefyd yn bwysig dathlu ein hanes a'r ffordd y mae hynny wedi llunio ein cymunedau a'n diwylliannau. Ond rydych chi'n iawn: mae'n rhaid i ni ymdrin yn nawr â chanlyniadau'r hyn sydd ar ôl. Dyna pam rydym ni'n cymryd hyn wir o ddifrif. Dyna pam rydym ni wedi ei gwneud yn eglur i Lywodraeth y DU ein bod ni'n credu bod ganddyn nhw gyfrifoldeb. Roedd hyn cyn datganoli. Dyna pam roedd hwn yn fater allweddol a godais gyda Phrif Weinidog y DU, fel y dywedais, yn fy nghyfarfod ag ef ddydd Gwener diwethaf.

Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi cymryd camau rhagweithiol i gyfarwyddo cwmni preifat i edrych ar adfer tomenni Bedwas. Mae wedi bod yn fater dadleuol yn y gymuned, ond un peth y byddwn i'n ei ddweud yw y byddai unrhyw waith y byddai ERI yn ei wneud, pan fydd yn mynd drwy'r gweithdrefnau cynllunio priodol, yn debyg iawn i unrhyw beth y byddai Llywodraeth y DU yn talu amdano ac yn ei roi ar gontract allanol i'w wneud. Nid yw'r broses o adfer tomen bob amser yn hawdd i gymuned, ond, serch hynny, am resymau diogelwch, mae angen ei wneud. A fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno bod angen mynd i'r afael â'r broses o gytuno ar gontractwyr preifat, o dan amgylchiadau fel fy un i yng Nghaerffili, gyda meddwl agored, â golwg eglur ar sut y gall fod o fudd i'r cymunedau hynny, a sicrhau bod y tomenni hynny y mae Laura Anne Jones a Delyth Jewell eisoes wedi eu crybwyll yn ddiogel? Ac mae mynd i'r afael â hynny gyda meddwl agored yn golygu derbyn y bydd rhywfaint o darfu tra bydd y broses honno yn digwydd. 

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu mai'r peth allweddol yma yw diogelwch. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod pobl yn y cymunedau hynny yn ddiogel. Mae gennym ni drasiedi ofnadwy sydd wedi'i serio ym meddyliau pobl Cymru, ac mae gwir angen i ni wneud yn siŵr nad yw hynny byth yn digwydd eto. Dyna pam mae gwneud yn siŵr mai diogelwch yw ein prif flaenoriaeth yn allweddol. Wrth gwrs, bydd angen i gontractwyr preifat adfer rhai o'r tomenni, ond hefyd mae'n rhaid cydnabod, yn ystod y broses honno, i wneud yn siŵr ei bod yn ddiogel, bod cymunedau yn deall efallai y bydd angen rhywfaint o darfu er mwyn cefnogi ac i sicrhau diogelwch y bobl sy'n byw'n gyfagos. Felly, mae angen cadw meddwl agored, yn sicr.

Fel gwnaeth Delyth Jewell ein hatgoffa ni, mae hanes yn bwysig. Un o ddociau prysur Caerdydd oedd ar y lleoliad yma—doc a agorwyd i dderbyn glo a aeth i bedwar ban byd. Fe ddywedodd yr hanesydd Dr John Davies wrthyf taw gwastraff trychineb Aberfan a lenwodd y doc yma, ac felly mae ein Senedd ni, ac, yn hynny o beth, democratiaeth Cymru, wedi cael eu hadeiladu ar y trasiedi ofnadwy hwnnw. Felly, mae'n eironig o greulon, onid yw hi, mai un o fethiannau mwyaf y setliad datganoli, methiannau'r Ceidwadwyr, a nawr methiannau'r Blaid Lafur, yw ein bod ni heb ddod i gytundeb ar bwy sy'n mynd i glirio'r tomenni glo yna.

Fe gafodd Aberfan ei bradychu gan George Thomas, fe gafodd ei bradychu gan Lywodraeth Harold Wilson. Fe gafodd peryglon eu hanwybyddu, ac fe wnaeth iawndal i ddioddefwyr a theuluoedd gael ei ddefnyddio i glirio'r tomenni. Mae pobl ein Cymoedd yn haeddu llawer gwell na hyn, Brif Weinidog. A ydy Llywodraeth Keir Starmer yn mynd i dalu i glirio'r tomenni? Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr. Dwi ddim wedi clywed hynny o'r blaen—bod y fan yma wedi'i hadeiladu ar wastraff trychineb Aberfan. Ond os yw hynny'n wir, dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n parchu ein gorffennol ac yn sicrhau nad ydyn ni'n gweld unrhyw beth tebyg yn digwydd yn ein cymunedau ni eto. Unwaith eto, mi wnes i godi'r achos yma gyda Keir Starmer, ac fe gawn ni weld os byddwn ni'n gweld gwahaniaeth yn y gyllideb. Rŷn ni'n gwybod bod yna lot fawr o ofynion ar y gyllideb, ond dwi eisiau ei gwneud hi'n glir fy mod i wedi gwneud achos clir iawn ynglŷn â'u cyfrifoldeb nhw hefyd ynglŷn â chlirio'r tomenni glo yma.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n cydnabod pwysigrwydd yr amgylchedd morol i bobl Cymru. Mae ein rhaglenni adferol ar gyfer cynefinoedd morol yn cynnwys y cynllun ardaloedd morol gwarchodedig a'r rhaglen Rhwydweithiau Natur. Rydym ni hefyd wedi ymrwymo i ddeall ein heffeithiau ar yr amgylchedd morol, fel y gallwn ni dargedu ymyraethau pellach yn effeithiol.

Diolch, Prif Weinidog. Fel efallai y byddwch chi'n gwybod eisoes, fel y mae llawer o Aelodau yn y Siambr hon yn gwybod, fi yw hyrwyddwr rhywogaeth y Senedd dros forwellt, ac roeddwn wrth fy modd o gael darllen y cynllun gweithredu cenedlaethol ar gyfer morwellt yn gynharach yn y flwyddyn, a gyhoeddwyd gan Seagrass Network Cymru. Mae'n nodi chwe amcan allweddol sydd â'r nod o gadw ac ehangu ein dolydd morwellt, sydd, yn anffodus, wedi lleihau 92 y cant dros y 100 mlynedd diwethaf. Fodd bynnag, rwyf i wedi sylwi yn ddiweddar nad yw Llywodraeth Cymru wedi cymeradwyo'r cynllun hwn. Gwn y byddai gwneud hynny yn helpu Seagrass Network Cymru i fynd ar drywydd eu hamcanion, ac yn enwedig denu buddsoddiad allanol. Er fy mod i'n sylweddoli eich bod chi wedi bod yn brysur dros yr haf, oherwydd y ffenestri cul ar gyfer cynaeafu a phlannu morwellt, bydd oedi cyn cefnogi'r cynllun hwn yn cael effaith fawr, oherwydd mae'n rhaid i brosiectau morwellt aros am dymor arall cyn y gallan nhw gynyddu eu cynlluniau yn unol â'r amcanion newydd. Gyda hyn mewn golwg, a yw'r Prif Weinidog yn gwybod am unrhyw resymau dros beidio â chymeradwyo'r cynllun? Ac os oes rhai, a fyddech chi'n barod i gyfarfod â Seagrass Network Cymru i'w trafod? Ac os nad oes rhai, a fyddech chi'n barod i gymeradwyo'r cynllun, o leiaf mewn egwyddor, fel y gall Seagrass Network Cymru ddechrau rhoi eu hamcanion ar waith?

Diolch yn fawr iawn, a diolch am y gwaith yr ydych chi'n ei wneud fel hyrwyddwr morwellt. Darganfyddais ystadegyn diddorol iawn yn ddiweddar, sef bod gan forwellt y potensial i storio 170 y cant yn fwy o garbon fesul milltir sgwâr o'i gymharu â choedwigoedd. Roeddwn i'n meddwl bod hynny yn anhygoel. Ac rwy'n credu, os yw hynny'n wir, yna'n sicr mae gennym ni gyfrifoldeb i wneud rhywbeth yn y maes hwn lle mae gennym ni'r amgylchedd iawn i hyn ddigwydd. Felly, diolch, Joel, am godi hyn. Gwn fod yr awgrymiadau yn yr adroddiad hwnnw wedi cael eu rhoi i Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am newid hinsawdd, ac mae wedi cytuno i gyfarfod â'r sefydliad i'w ystyried. Ond morwellt—waw, mae hwnna yn gysyniad chwyldroadol i mi. Dim ond y llynedd y darganfyddais i hyn. Rwy'n teimlo cyffro mawr, ac rwy'n credu y dylem ni wneud mwy yn y maes hwn.

Mae cwestiwn 5 [OQ61722] wedi'i dynnu nôl. 

Rydym ni'n canolbwyntio ar leihau ac atal gwastraff ar draws y system fwyd. Mae gan ein strategaeth economi gylchol 'Mwy nag ailgylchu' uchelgais i haneru gwastraff bwyd y gellir ei osgoi erbyn 2025 o'i gymharu â llinell sylfaen 2007, a 60 y cant erbyn 2030, trwy weithredu i gynorthwyo i leihau gwastraff bwyd drwy'r gadwyn gyflenwi gyfan.

Diolch am yr ateb cychwynnol yna, sy'n swnio fel targed heriol iawn. Oherwydd yng nghyd-destun y ffaith fod traean o'r holl fwyd a gynhyrchir ledled y byd byth yn cael ei fwyta, ac yn cyfrannu ar yr un pryd at 10 y cant o allyriadau carbon byd-eang, mae'r rhain yn ffigurau mawr a phwysig iawn. Felly nid yw'n syndod mai nod datblygu cynaliadwy'r Cenhedloedd Unedig yw haneru gwastraff bwyd byd-eang ar lefel manwerthu a defnyddwyr.

Mae hyn i gyd yn ymwneud â pherthnasoedd anghyfartal, onid yw? Tra bod rhai pobl yn llwgu, mae pobl eraill yn prynu bargeinion prynu un a chael un arall am ddim ac yna'n taflu rhai ohonyn nhw. Gall archfarchnadoedd ddweud nad yr hyn y gwnaethon nhw ofyn i'r ffermwr ei gynhyrchu oedd yr hyn yr oedden nhw eisiau ei brynu, ac yna maen nhw'n ei ddadlwytho arnyn nhw i gael gwared arno eu hunain. Yn union fel yr ydym ni'n briodol falch o'n record fel yr ail yn y byd ar gyfer ailgylchu, beth ydym ni'n mynd i'w wneud mewn gwirionedd, gyda dosbarthwyr, manwerthwyr a'r cyhoedd, i leihau gwastraff bwyd fel ein bod ni'n defnyddio'r hyn yr ydym ni'n ei brynu, a'n bod ni wir yn prynu'r hyn yr ydym ni'n ymrwymo iddo, os ydym ni'n fanwerthwyr?

Diolch yn fawr iawn. Bydd gennych chi ddiddordeb mawr mewn clywed y lansiwyd ein hymgyrch Bydd Wych, sydd wedi'i thargedu yn benodol at wastraff bwyd, ddoe. Mae honno i gyd yn ymwneud â pheidio â thaflu'r bwyd y gallech chi ei fwyta ac ailgylchu'r hyn na ellir ei fwyta. Mae hwnnw'n brosiect a ddechreuodd ddoe. Rwy'n credu ei bod hi'n werth nodi mae'n debyg mai bwyd yw chwarter y sbwriel mewn biniau o hyd. Mae hynny'n dal i fod yn gryn dipyn. Rydym ni wedi gwneud llawer iawn ar ailgylchu yng Nghymru, rhywbeth y dylem ni fod yn falch iawn ohono, ond rwy'n credu yn y maes hwn y gallwn ni fynd ychydig ymhellach.

Gellid bod wedi bwyta 80 y cant o fwyd mewn sbwriel. Os meddyliwch chi am hynny nid yn unig o ran gwastraff, ond hefyd o ran arian, yn enwedig pan fo gennych chi bobl mewn tlodi bwyd yn prynu bwyd nad ydyn nhw ei fwyta wedyn, ceir cyfle go iawn yma. Mae aelwyd gyffredin yng Nghymru yn taflu gwerth £49 o fwyd bob mis. Mae hwnnw yn ffigur eithaf uchel, a cheir cyfle i bob un ohonom ni efallai brynu dim ond yr hyn sydd ei angen arnom ni a gwneud yn siŵr nad ydym ni'n taflu gormodedd.

O ran y diwydiant, mae FareShare Cymru, y byddwch chi'n ymwybodol ohono, yn cymryd bwyd dros ben gan y diwydiant bwyd a diod ac yn ei ailddosbarthu i sefydliadau yng Nghymru sy'n bwydo pobl mewn angen.

Shwmae. Mae data diweddar yn dangos bod Cymru wedi cynhyrchu dros 300 miliwn cilogram o wastraff bwyd aelwyd, ar gyfartaledd o 100 cilogram y pen. Yn syfrdanol, roedd 75 y cant o'r gwastraff hwn yn fwytadwy a gallai fod wedi bwydo'r rhai mewn angen. Hefyd, mae'r sector lletygarwch mewn gwirionedd yn taflu tunelli o ffrwythau, llysiau a chig bwytadwy, yn aml heb wybod sut y gallen nhw eu dosbarthu. Mae'r allyriadau nwyon tŷ gwydr o hyn yn aruthrol, sy'n cyfateb i bron i filiwn tunnell o garbon deuocsid a'i gyfatebol bob blwyddyn. Nid yn unig hyn, ond mae gwastraffu'r bwyd hwn—rydych chi newydd dynnu sylw at hyn—yn arwain at gost ariannol enfawr, yr amcangyfrifir ei fod tua £0.75 miliwn bob blwyddyn, tua £250 y pen. 

Onid yw'r Prif Weinidog yn cytuno felly ein bod ni, mewn gwirionedd, mewn penbleth neu bicil go iawn yma? Pa ganllawiau, pa gyngor allwch chi eu rhoi i'r sector lletygarwch? A sut wnewch chi addo sicrhau eich bod chi'n ymgysylltu ag awdurdodau lleol, ein hawdurdodau iechyd ac unrhyw sefydliadau lle rydych chi'n credu bod y gwastraffu bwyd hwn yn digwydd? Sut wnewch chi, fel y Prif Weinidog, gymryd rhan yn hyn? Gadewch i ni geisio gwthio'r ffigurau erchyll hynny i lawr. Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n gwbl gywir bod mwy y gallwn ni ei wneud yma, a bod mwy y gall busnesau ei wneud. Rwy'n credu bod yn rhaid iddyn nhw gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb. Ond mae bwyd dros ben am lawer o resymau. Gall fod yn fater, er enghraifft, o orgyflenwi, gorarchebu, hen stoc dymhorol, problemau deunydd pacio neu dreialon cynhyrchu.

Yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud, lle mae hynny'n digwydd, yw gofyn pam na allwn ni ei ddosbarthu i'r bobl sydd wir ei angen—beth yw'r fframwaith i hynny ddigwydd, sut allwn ni hwyluso hynny fel Llywodraeth. Dyna pam mae gennym ni'r prosiect FareShare Cymru hwn. Maen nhw'n gweinyddu cronfa Surplus with Purpose Cymru. Nod honno yw ceisio goresgyn y rhwystrau y mae busnesau bwyd a diod Cymru yn eu hwynebu pan fyddan nhw'n ystyried ailddosbarthu'r bwyd dros ben hwnnw, fel y gall y bwyd dros ben o leiaf fynd i rywle sydd ei angen, yn hytrach na mynd yn wastraff.

Rhoddaf enghraifft o hynny i chi yn Hwlffordd: Puffin Produce. Maen nhw wedi bod yn rhoi eu bwyd dros ben i FareShare Cymru ers 2020. Mae'n cyfateb i tua 21,800 o brydau bwyd. Felly, ceir cyfle gwirioneddol yma i bobl elwa o ran peidio â gweld y gwastraff hwnnw yn mynd i safleoedd tirlenwi, neu beth bynnag, ac yna hefyd i ni wir roi cymorth i bobl sydd ei angen yn ystod y cyfnod anodd a heriol hwn.

Byrddau iechyd sy'n gyfrifol am gynllunio a darparu gwasanaethau gofal iechyd diogel o ansawdd ar gyfer eu poblogaeth leol. Mae hyn yn cynnwys gwneud penderfyniadau am y ffordd fwyaf effeithiol o ddarparu gofal. Ceir gweithdrefnau sefydledig ar gyfer ymdrin â newidiadau i'r ddarpariaeth o wasanaethau lleol, gan gynnwys ymgysylltu â chymunedau lleol a Llais.

Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Fe es i gyfarfod yn Llanidloes ym mis Awst; aeth cannoedd iddo o'r gymuned. Nid yn unig y mynegwyd lleisiau o bryder yn y cyfarfod hwnnw gan y cyhoedd a gwleidyddion, ond hefyd gan gyn-feddygon a rhai presennol a gweithwyr iechyd proffesiynol eraill ynghylch cynigion Bwrdd Iechyd Addysgu Powys i israddio gwasanaethau yn ysbyty Llanidloes. Yr wythnos diwethaf, cymeradwyodd y bwrdd iechyd y cynigion ar gyfer yr hyn y maen nhw'n cyfeirio ato fel 'newid dros dro' ar gyfer gwasanaethau ar y ward yn yr ysbyty. Prif Weinidog, beth yw eich barn ar y mater hwn—yn amlwg, fel Aelod rhanbarthol yn ogystal â'r Prif Weinidog? Byddwch yn gwybod fy mod i wedi ysgrifennu atoch chi, y cyn-Weinidog iechyd, a hefyd y Gweinidog iechyd presennol, yn enwedig o ran yr ymgynghoriad, pa un a oedd hwnnw yn ddigonol, oherwydd cafodd ei gynnal dros gyfnod mis Awst, a hefyd ar y term 'newid dros dro' ac i ba raddau yr ydych chi'n derbyn y bydd hwn yn newid dros dro. Ond hefyd, wrth gwrs, nododd y bwrdd iechyd eu bod nhw wedi gwneud hyn oherwydd pwysau cyllidebol.

Diolch yn fawr. Byddwch yn ymwybodol nad yw newidiadau i wasanaethau yn benderfyniad i Lywodraeth Cymru ac mai swyddogaeth Llywodraeth Cymru yw darparu cyfeiriad strategol. Mater i'r byrddau iechyd lleol yw ymateb i'r anghenion lleol. Nid yw'n gwneud synnwyr i ni fod yn rheoli hynny o swyddfa yng Nghaerdydd.

Yr hyn y gwnaf i ei ddweud wrthych chi yw bod swyddogaeth statudol o ran sut rydych chi'n ymgynghori, sut rydych chi'n gwneud y newidiadau hynny, a bydd newidiadau, rwy'n siŵr, yn—. Bydd newidiadau parhaus yn y gwasanaeth iechyd. Mae'n gwbl gywir bod yn rhaid i ni newid yn gyson os ydym ni eisiau cadw'n gyfredol. Efallai y byddwn ni'n gweld meysydd mwy arbenigol, efallai y byddwn ni'n gweld ei bod hi'n anodd recriwtio pobl, ond, yn bennaf, mae'n rhaid iddo ymwneud â diogelwch a chanlyniadau, beth yw'r canlyniad gorau i'r claf. Dyna ddylai fod yn ysgogi'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yma mewn gwirionedd.

Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw y bydd y gofal diwedd oes yn parhau i gael ei ddarparu yn ysbyty Bronllys a Llanidloes; bydd gofal sefydlu, gan gynnwys adsefydlu ac ailalluogi, yn parhau i fod ar gael ar gyfer derbyniadau meddygon teulu. Felly, mae cyfleuster yno o hyd.

Rwy'n cael trafodaethau cadarnhaol rheolaidd gyda Llywodraeth y DU. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn gweithio'n agos gyda Gweinidogion yn yr Adran Drafnidiaeth ac Ysgrifennydd Gwladol Cymru i sicrhau gwelliannau i seilwaith rheilffyrdd drwy fwrdd rheilffyrdd Cymru.

Diolch, Prif Weinidog. Rydych chi wedi dweud bod Cymru ar ei cholled ar hyn o bryd ar ôl i gyllid sy'n deillio o brosiect HS2 gael ei wrthod gan y Llywodraeth flaenorol, ni fydd un fodfedd o'i drac rheilffordd yn cael ei adeiladu yng Nghymru. Ac, wrth i ni aros am gyllideb Llywodraeth y DU yn ddiweddarach y mis hwn, rydyn ni'n gwybod, o awgrymiadau gan Ysgrifennydd Trafnidiaeth y DU, Louise Haigh, y bydd addasiadau a phenderfyniadau eraill ynghylch HS2 yn cael eu gwneud, h.y. a fydd y llinell yn mynd i Euston ac a fydd cynllun wedi'i addasu i'r gogledd o Birmingham.

Prif Weinidog, gwyddon ni fod Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid, Mark Drakeford, wedi ysgrifennu at Ganghellor y DU o flaen ei chyllideb, yn gofyn am ddull teg o ran sut y mae symiau canlyniadol Barnett yn cael eu cymhwyso i Gymru, gan gyfeirio at drafnidiaeth yn uniongyrchol. Yn y dyddiau cyn cyllideb y DU ar 30 Hydref, yna, pa sylwadau eraill ydych chi, Prif Weinidog, wedi'u gwneud, ac y bydd Llywodraeth Cymru yn eu gwneud, i'r Prif Weinidog ac i'r Canghellor, bod pobl Cymru yn disgwyl i Lywodraeth Lafur y DU gyflawni'n deg i bobl Cymru?

Diolch yn fawr iawn, Rhianon, ac nid yw ein safbwynt ynghylch HS2 a thegwch o ran seilwaith rheilffyrdd wedi newid. Cawson ni gam o ran HS2; fe wnawn ni barhau i ddadlau dros gywiro hynny. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n rheoli disgwyliadau yma. Rwy'n cyflwyno'r achos yn gyson, fel y mae'r Ysgrifennydd cyllid, a hefyd yr Ysgrifennydd trafnidiaeth, iddyn nhw ddeall yn iawn nad ydyn ni'n rhoi'r gorau i hyn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig rheoli disgwyliadau. Nid wyf i'n disgwyl i unrhyw beth gael ei gyhoeddi yn y gyllideb sydd i ddod, ond yr hyn y byddaf i'n ei ddweud yw fy mod i wedi bod yn gwneud y sylwadau hynny; rwyf i wedi bod yn eu gwneud yn llafar iawn, yn glir iawn, ac wedi'i gwneud yn glir iawn nad ydyn ni'n ildio ar hyn.

Yn olaf, cwestiwn 9, Luke Fletcher.

Rydyn ni wedi cydweithio â'r gwasanaeth tân ac achub a’r undebau i leihau'r risg i iechyd diffoddwyr tân. Rydyn ni hefyd wedi gweithredu mewn ymateb i adroddiadau lle gallai fod risg i les diffoddwyr tân.

Diolch am yr ateb, Prif Weinidog.

Ar sawl achlysur, rwyf i wedi tynnu sylw at waith yr Athro Anna Stec yn y Siambr hon, y mae ei hymchwil wedi canfod bod achosion o ganser ymhlith diffoddwyr tân rhwng 35 a 39 oed 323 y cant yn uwch nag yn y boblogaeth gyffredinol. Nawr, rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn gyfarwydd â'r ymchwil honno a'i bod wedi mynd â hi drwy'r fforwm partneriaeth gymdeithasol, ac rwyf i eisiau gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf ar sut y mae hyn yn cael ei weithredu heddiw. Oherwydd bod yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch, erbyn hyn, yn gweithredu ar y dystiolaeth ysgubol ac mae wedi cymryd y cam i'w groesawu o nodi cynlluniau i ddechrau archwilio gwasanaethau tân ac achub i reoleiddio mesurau sydd wedi'u cymryd i amddiffyn diffoddwyr tân. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru weithio gyda'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch yng Nghymru, a'r gwasanaethau tân ac achub, i gyflwyno rheoleiddio sy'n lliniaru effeithiau carsinogenau ar ddiffoddwyr tân Cymru? Ac a wnaiff y Llywodraeth hon fynd cam ymhellach gan gyflwyno monitro iechyd ar gyfer diffoddwyr tân Cymru? Nid yw hyn yn rhywbeth y dylen ni orfod aros i Bwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU roi cyngor arno; mae'r dystiolaeth yn glir i bawb ei gweld.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu y dylen ni i gyd ddiolch am y risgiau anhygoel y mae ein diffoddwyr tân yn eu cymryd ar ein rhan wrth ein cefnogi ni, ac felly mae'n bwysig bod y gwasanaeth yn trin diogelwch diffoddwyr tân fel prif flaenoriaeth, a diolch i chi am y gwaith yr ydych chi wedi'i wneud ar hyn; rwy'n gwybod bod hyn yn bwysig iawn i chi. Ac rydych chi yn llygad eich lle, mae'r ymchwil wedi dangos bod diffoddwyr tân yn wynebu risg uwch o ganserau penodol, sy'n codi o ganlyniad iddyn nhw ddod i gysylltiad ag amgylcheddau llawn mwg, ac rydyn ni'n cefnogi ymgyrch Undeb y Brigadau Tân i leihau'r risgiau hynny. 

Nawr, yr hyn y gwnaethon ni ei wneud y llynedd oedd dod i gytundeb rhwng cyflogwyr ac undebau i leihau achosion o ddiffoddwyr tân yn dod i gysylltiad â mwg mewn amgylcheddau llawn mwg, ac o dan hyn, mae'r tri gwasanaeth tân ac achub yng Nghymru wedi mabwysiadu arfer gorau wrth ddefnyddio a chynnal cyfarpar anadlu, felly roedd rhai pethau sylfaenol nad oedden nhw'n cael eu gweithredu ac sydd angen eu gwneud yn systematig erbyn hyn, ac rwy'n credu bod yna ganolbwyntio gwirioneddol ar hynny nawr ac mae hynny'n lleihau yn sylweddol y siawns o ddod i gysylltiad â charsinogenau.

Diolch i'r Prif Weinidog.

Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n gofyn i'r Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw—Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Llywydd, a shwmae, bawb. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Trefnydd, mae'n Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod yr wythnos hon, ac mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi, gan gynnwys, Melanie Gizzi, awdur yn fy etholaeth i, i glywed am eu profiadau o ran colli babi. Un o'r pethau maen nhw wedi mynegi pryderon yn ei gylch yw diffyg tystysgrifau colli babanod, yn anffodus, yma yng Nghymru. Rwy'n gwybod bod y rhain wedi bod ar gael yn yr Alban ers mis Hydref diwethaf, ac yn wir yn Lloegr ers mis Chwefror, ac rwy'n credu ei bod hi'n bryd i Gymru ennill tir o ran hynny. Gallaf i weld yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd yn nodio, ac rwy'n falch iawn o weld hynny, felly byddwn i'n ddiolchgar os gallai Llywodraeth Cymru wneud datganiad ffurfiol ar ei dull o ymdrin â thystysgrifau colli babanod i sicrhau y gall y rhai sydd wedi dioddef profiadau mor boenus yng Nghymru gael y cyfle i gael tystysgrif colli babi i gydnabod eu colled.

Yn ail, a gaf i hefyd alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am faterion gwledig i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ysgrifenedig am drafodaethau'r cynllun ffermio cynaliadwy, sydd wedi bod yn mynd rhagddynt ers cryn amser erbyn hyn? Un o'r pryderon y mae ffermwyr yn fy etholaeth i wedi'u codi gyda mi yw eu bod yn y tywyllwch o ran y cynnydd sy'n cael ei wneud yn y trafodaethau hynny. Rwy'n gwerthfawrogi bod y trafodaethau'n cael eu cynnal mewn amgylchedd caeedig er mwyn i bobl allu bod yn agored gyda'i gilydd am eu nodau, ond rwy'n credu bod y gymuned ffermio yn haeddu gwybod beth yw'r sefyllfa hyd yma, ac rwy'n credu ei bod yn amser da i wneud hynny nawr, cyn bod y  trafodaethau hynny yn dod i ben tua diwedd y flwyddyn.

Diolch yn fawr, Darren. Rwy'n credu bod y rhain yn ddau gwestiwn pwysig iawn. Yr un cyntaf ar golli babanod: mewn gwirionedd, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol a'r Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Jeremy Miles a Sarah Murphy, yn ymwybodol iawn o hyn, ac rwy'n credu, dim ond cydnabod eto a datgan o ran cydnabod y mater pwysig hwn, mae colli plentyn mor ddifaol. Rydyn ni eisiau sicrhau ein bod ni'n rhoi'r gofal a'r cymorth sydd eu hangen ar deuluoedd. Rydyn ni wedi gwneud gwelliannau i wasanaethau profedigaeth; rydyn ni'n datblygu llwybrau newydd ar gyfer beichiogrwydd a cholli babanod, ac mae ein Fframwaith Profedigaeth Cenedlaethol yn nodi'r cymorth y dylai pobl ddisgwyl ei gael os ydyn nhw'n wynebu profedigaeth neu wedi profi profedigaeth. Cafodd y gwasanaeth profedigaeth cyntaf dan arweiniad seicoleg i gael ei ariannu yng Nghymru a'i recriwtio iddo o Gymru ei lansio ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro yr wythnos diwethaf, felly rwy'n siŵr bod hynny'n cael ei gydnabod nawr a byddwn ni'n gwneud datganiad ar hynny.

Mae eich ail bwynt yn bwysig, ac rwy'n ymwybodol iawn bod gennym ni ddadl fawr ar hyn yr wythnos nesaf, sy'n cynnwys mwy nag un pwyllgor, y bydd y Dirprwy Brif Weinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet yn ymateb iddi, a dim ond i dawelu meddwl yr Aelodau eto bod Llywodraeth Cymru yn gwrando ar ffermwyr, ac nid gwrando yn unig, ond yn gweithio gyda nhw i gyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy newydd yn 2026.

Shwmae, Trefnydd. Yn Awst 2023, ac yn deillio o'r cytundeb cydweithio, cyhoeddwyd adolygiad annibynnol o adroddiadau Adran 19 llywodraeth leol a Cyfoeth Naturiol Cymru am lifogydd eithafol yn ystod gaeaf 2020-21 gan yr Athro Elwen Evans KC. Mi dynnodd hi sylw at y newidiadau strategol ac ymarferol a newidiadau i bolisïau a allai gryfhau’r broses o ymchwilio i lifogydd, wrth gydnabod y gwendidau yn y system adran 19. Gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet dros newid hinsawdd felly am ddatganiad yn rhoi diweddariad o ran y gwaith pwysig yma? Yn amlwg, mae llais y gymuned yn eithriadol o bwysig pan fo'n dod i ddeall llifogydd. Fel rydyn ni'n gwybod, fedrwn ni ddim atal llifogydd rhag digwydd, ond, yn sicr, mae cymunedau ddioddefodd lifogydd yn 2020-21 eisiau diweddariad o ran beth ddaeth o'r gwaith yma gan Elwen Evans a sut rydyn ni'n mynd i weld hynny wedyn yn cael ei adlewyrchu mewn newidiadau polisi.

Diolch yn fawr, a shwmae, Heledd, hefyd.

Wel, rydw i wir yn cydnabod yr ymchwiliad a gafodd ei gynnal yn dilyn llifogydd ofnadwy 2020-21, ac yn wir argymhellion yr ymchwiliad hwnnw. Oedd, roedd yn rhan fawr o'n cytundeb cydweithio, ond roedd Llywodraeth Cymru eisiau dysgu'r gwersi. Mae'n ymwneud â dysgu'r gwersi, a gwn i fod yr Ysgrifennydd Cabinet yn mynd ar drywydd hynny.

O ran trosolwg strategol ymdrin â llifogydd ledled Cymru, wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth lle mae ein hawdurdodau lleol yn allweddol fel y cyrff a'r awdurdodau sy'n gyfrifol am lifogydd, ac rwy'n credu y bydd llawer ohonon ni yn y Siambr hon wedi cael y profiad hwn, yn anffodus, yn ein hetholaethau ni. Ond, ar y llaw arall, rwy'n credu, mae'n debyg, y byddai'r Dirprwy Brif Weinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet eisiau gallu adrodd hefyd ar effaith yr holl fuddsoddiad yr ydyn ni wedi'i wneud i atal llifogydd. Mae'n ymwneud ag atal, ac mae'n ymwneud â gwneud hyn o safbwynt strategol fel un o'n blaenoriaethau ni.

Mae pecyn diswyddo prif weithredwr Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi cael ei gytuno ac mae hi wedi gadael yr awdurdod. Yn ôl y BBC, £209,000 oedd y taliad. Nid oedd hi wedi bod yn y gwaith ers mis Tachwedd, yn dilyn honiadau heb eu profi, yn ôl y BBC, am berthnasoedd gwaith ac ymddiriedaeth gydag uwch gynghorwyr, ac mewn gwirionedd a gafodd eu profi i fod yn ffug ac yn annifyr. Yna, byddai'n anodd iawn trwsio'r perthnasoedd gwaith, ac mewn gwirionedd, gallai ymchwiliad disgyblu wedi bod yn briodol. Ond y broblem yn yr achos hwn yw y byddai ymchwiliad disgyblu, sy'n cynnwys penodi person annibynnol dynodedig i ymchwilio, yr ymchwiliad disgyblu ei hun, ac yna'r risg, mewn unrhyw sefyllfa gyflogaeth, o dribiwnlys, wedi ychwanegu costau cynyddol i'r cyngor sy'n mynd ymhell y tu hwnt i'r £209,000 y gwnaeth ei gostio i'w thalu. Mae hyn yn broblem yn y system. Nid yw'n broblem i arweinyddiaeth y cyngor. Maen nhw wedi gweithredu er budd y cyhoedd trwy ennill diswyddiad fel hyn, ac maen nhw wedi gwneud y peth iawn.

Yn ôl yn 2020, cytunodd Llywodraeth Cymru, trwy adolygiad Oldham, i adolygu'r broses o gynnal y broses person annibynnol dynodedig, a gwnaeth adolygiad Oldham rai argymhellion y gwnaeth Llywodraeth Cymru wedyn ymgynghori arnyn nhw. Ond, ar ôl hynny, nid oes dim byd arall wedi digwydd. Hoffwn i ailystyried hyn, ac rwy'n credu y dylen ni wneud hynny yn y Cyfarfod Llawn. A wnaiff y Trefnydd, felly, gytuno i aelod y Cabinet dros lywodraeth leol wneud datganiad ar hyn fel y gallwn ni ofyn cwestiynau eraill am yr hyn a all ddigwydd nesaf ac atal cynghorau rhag bod yn y sefyllfa y mae Caerffili wedi bod ynddi, lle mae swyddog cyfeiliornus wedi achosi'r problemau?

Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn, a shwmae, Hefin.

Mae'n rhaid i mi ddweud, mae hwn yn fater, fel y gwyddoch chi, i Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn llwyr, felly nid yw'n briodol iawn i mi, nac yn wir i Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol, fod yn rhan o faterion rheoli mewnol cyngor Caerffili neu wneud sylwadau arnyn nhw. Ac, wrth gwrs, byddai'n rhaid i mi ddweud hefyd bod ymyrraeth gan Lywodraeth Cymru mewn cyngor yn fater difrifol. Byddai'n rhaid iddo gael cyfnod parhaus o fethiannau gwasanaeth a llywodraethu corfforaethol difrifol ac eang. Ond, mae'r Ysgrifennydd Cabinet bob amser yn barod i gael trafodaethau gyda chynghorau eu bod yn dymuno ceisio cefnogaeth i wella o dan Ddeddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021, ac mae eich pwyntiau, wrth gwrs, nawr ar y cofnod ar gyfer y Siambr.

Trefnydd, fel y gwyddoch chi, mae'n Fis Ymwybyddiaeth Canser y Fron, a gobeithiaf yn fawr fod yr Aelodau wedi galw heibio i'r sesiwn ffotograffiaeth Wear it Pink i fyny'r grisiau, ond y prynhawn yma, hoffwn i alw am ddatganiad ar sgrinio canser y coluddyn gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Fel y gwyddom ni, canser y coluddyn yw un o'r mathau mwyaf cyffredin o ganser yng Nghymru, a'r gred yw bod tua 2,400 o bobl yn cael diagnosis bob blwyddyn. Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi'n ddiweddar y bydd pobl 50 oed a hŷn yn cael profion sgrinio'r coluddyn gartref yn awtomatig, ac er bod hynny'n gam ymlaen i'w groesawu, mae'n amlwg bod angen gwneud mwy ar gyfer y rhai y tu allan i'r ystod oedran hon. Mae etholwr i mi sydd dros 74 oed wedi rhoi gwybod i mi ei fod wedi gofyn am becyn sgrinio ond cafodd wybod nad yw ar gael yma yng Nghymru, er ei fod ar gael yn Lloegr. Yn amlwg, po gynharaf y mae'r canser yn cael ei ganfod, y gorau yw'r canlyniadau i'r claf, ac, fel rhywun sy'n byw gyda chanser fy hun, gwn i pa mor bwysig yw ei ganfod yn gynnar. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe bai amser yn cael ei neilltuo ar gyfer datganiad ar sgrinio canser y coluddyn fel y gall Llywodraeth Cymru ddweud mwy wrthyn ni am sut mae'n helpu i drechu canser y coluddyn.

Diolch yn fawr, a shwmae, Paul. A diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn. 

Diolch, hefyd, am y ffaith eich bod chi wedi tynnu sylw at Wear it Pink. Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi gwisgo het binc ac roedden ni yno i gefnogi Mis Ymwybyddiaeth Canser y Fron. Ond rwy'n credu y byddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am ymwybyddiaeth canser y coluddyn, oherwydd mae'n newyddion da. Mae'n newyddion da, yr wythnos diwethaf—rwy'n credu mai 9 Hydref oedd hi—fe wnaethon ni ei ostwng i 50 oed, ac rwy'n credu bod angen i hynny fod ar y cofnod. Rwy'n credu bod cyfathrebu, wrth gwrs, yn hanfodol, oherwydd nid yw pobl bob amser yn gwybod ac nid ydyn nhw bob amser yn cael yr wybodaeth gywir, a hefyd mae yna'r ffaith, os oes sgrinio—sgrinio'r coluddyn—mae yna well siawns, sef 90 y cant, o oroesi gyda sgrinio'r coluddyn. Felly, rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth lle y dylen ni i gyd fod yn cymryd cyfrifoldeb, yn rhannu'r wybodaeth, a hefyd yn croesawu'r ffaith ei fod erbyn hyn wedi'i ostwng i 50 oed ar gyfer y rhai a fydd yn ymgysylltu ac yn gallu cael mynediad at sgrinio'r coluddyn.

Prynhawn da, Trefnydd. Hoffwn i ofyn, os gwelwch yn dda, am ddatganiad gan y Cwnsler Cyffredinol o ran y cynnydd ar y ddeddfwriaeth arfaethedig â'r nod o ymdrin â dichell mewn gwleidyddiaeth. Nôl ym mis Gorffennaf, yn dilyn dadl yn y Senedd, roeddwn i'n falch o weld Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i gyflwyno deddfwriaeth ar y mater hwn, gyda dyddiad cau clir i wneud hynny cyn yr etholiad yn 2026. Fodd bynnag, yn ystod yr wythnosau diwethaf, mae pryderon wedi cael eu mynegi ynghylch a fydd Llywodraeth Cymru yn cyflawni'r addewid hwn yn llawn. Byddai'n peri pryder mawr ac yn eironig o greulon pe na bai'r ddeddfwriaeth allweddol hon ar ddichell yn cael ei chyflwyno oherwydd bod y Llywodraeth yn simsanu ar ei hymrwymiadau. Byddai methu â chyflawni yn tanseilio'r cytundeb a gafodd ei wneud yn y Senedd, a fyddai hefyd yn erydu ymddiriedaeth y cyhoedd ymhellach. A gaf i, felly, ofyn am eich sicrwydd, a sicrwydd gan y Cwnsler Cyffredinol, fod Llywodraeth Cymru yn parhau'n gwbl ymrwymedig i gyflwyno deddfwriaeth i anghymhwyso Aelodau sy'n eu cael yn euog o ddichell fwriadol erbyn 2026 yn ôl yr addewid? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr, Jane Dodds, a diolch yn fawr am eich cwestiwn. A shwmae, Jane, hefyd.

Mae hwn yn gwestiwn pwysig, ac mae Llywodraeth Cymru yn glir ei bod yn bwysig bod Aelodau'n atebol yn briodol am ddatganiadau twyllodrus y gallan nhw eu gwneud, ac mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi mesurau i gryfhau atebolrwydd Aelodau unigol. Mae'r Senedd wedi cytuno mai'r ffordd fwyaf priodol o ymdrin â'r mater hwn yn y lle cyntaf yw drwy'r ymchwiliad y mae'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn ei gynnal i atebolrwydd Aelodau unigol. Mae'r pwyllgor, rwy'n gwybod, yn bwrw ymlaen â'r gwaith hwn, ac, ar ôl cwblhau'r ymgynghoriad cyhoeddus yn ddiweddar, rydyn ni'n edrych ymlaen at gyhoeddi ei argymhellion cyn diwedd y flwyddyn.

Trefnydd, mae 14 mlynedd o gyni Torïaidd wedi gadael rhannau o'n system gyfiawnder ar y dibyn ac yn agos at chwalu. Un o'r rhesymau pam yr ydyn ni wedi pwyso am ddatganoli gwasanaeth cyfiawnder a phrawf ieuenctid yw oherwydd ei fod yn gweddu mor dda o fewn swyddogaethau a chyfrifoldebau datganoledig. Mae comisiynau wedi cefnogi hyn, fel y mae polisïau Llafur Cymru, ac, mewn gwirionedd, polisi Llywodraeth Cymru. A gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r trafodaethau sydd wedi digwydd, neu sydd i ddigwydd, gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â'r amserlen a phryd y bydd datganoli cyfiawnder ieuenctid a phrawf yn digwydd?

Shwmae, Mick.

Shwmae.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn yna. Os edrychwn ni ar ddatganoli gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid, mae angen i ni edrych ar wasanaethau cyfiawnder ieuenctid yng nghyd-destun datganoli gwasanaethau cyfiawnder yn eu cyfanrwydd. Ein nod ni, yn y pen draw, fel Llywodraeth Cymru, yw sicrhau datganoli nid yn unig gwasanaethau cyfiawnder a phrawf ieuenctid ond hefyd plismona. Cafodd hynny ei argymell gan gomisiwn Thomas. Ond mae angen dull gweithredu graddol arnon ni, ac fe gafodd hyn ei adlewyrchu'n glir yn ymrwymiad maniffesto Llywodraeth newydd y DU ar ddatganoli pwerau dros wasanaethau cyfiawnder ieuenctid a gwasanaethau prawf. Rydyn ni'n croesawu'r cyfle i weithio gyda Llywodraeth newydd y DU ar y dull graddol hwnnw o ymdrin â chyfiawnder ieuenctid a phrawf. Ond hefyd, rydyn ni'n edrych ar sut y gallai datganoli weithio yn y meysydd hynny. Mae llawer o waith wedi'i wneud, a hoffwn i ddiolch i'r cyn-Gwnsler Cyffredinol a'r rôl y cymerodd yn flaenorol i ddatblygu hyn. Roedden ni'n ffodus iawn o gael cyngor arbenigol a mewnbwn y Fonesig Vera Baird, sy'n parhau i'n cynghori ni ar y mater hwn. Byddwn i'n dweud fy mod i'n edrych ymlaen at weithio nid yn unig gyda Llywodraeth y DU, ond, wrth gwrs, gyda fy nghyd-Ysgrifennydd, y Dirprwy Brif Weinidog, sy'n cymryd cyfrifoldeb am ddatblygu'r materion datganoli hyn.

Ond ar wasanaethau cyfiawnder ieuenctid yn benodol, rwy'n credu y gallwn ni brofi, drwy lasbrint gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid, eu canlyniadau, sut mae'n gwneud synnwyr llwyr i gadw pobl ifanc allan o'r system cyfiawnder ieuenctid, os ydy gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid yn cael eu datganoli. Mae hynny wedi cael ei brofi gan bawb ar reng flaen gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid a thrwy ymgysylltiad llawer o bobl yn y byd academaidd hefyd. Ond rwy'n credu bod ein dull o weithredu o roi blaenoriaeth i hawliau plant dan arweiniad seicoleg yn dangos mai datganoli gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid yw'r ffordd ymlaen, ac rydyn ni'n gobeithio y gallwn ni nawr fwrw ymlaen â'r uchelgais honno.

Hoffwn i gael datganiad heddiw gan yr Ysgrifennydd Cabinet ar y cynigion presennol i adeiladu fferm solar 3,000 erw ar Ynys Môn. Mae cynlluniau ar gyfer safle ynni solar a storio ynni Maen Hir yn cael eu llunio wrth i ni siarad, er gwaethaf gwrthwynebiad lleol enfawr gan gymunedau ac awdurdodau lleol. Bydd y cynnig hwn yn cael effaith negyddol ar dir amaethyddol lleol. Nid oes neb yn cwyno am ynni solar; mae'n rhan dda o ynni adnewyddadwy. Fodd bynnag, mae maint a graddfa fawr hyn ond yn—. Mae trigolion yn credu nad yw'n addas. Fel yr wyf i wedi'i bwysleisio dro ar ôl tro yn y Siambr, mae diogeledd bwyd Cymru mewn perygl oherwydd ein gorddibyniaeth ar fewnforio nwyddau sy'n arddwys o ran nwyon tŷ gwydr a diffyg darn cydlynol, cynhwysfawr o ddeddfwriaeth sy'n canolbwyntio ar fwyd. Yn ystod y broses o basio'r ddeddfwriaeth ar gyfer y Bil seilwaith, gofynnais i sut y bydd trigolion lleol a chymunedau yr effeithir arnyn nhw yn gallu cyfrannu at brosiectau ar raddfa fwy fel hwnnw, y gellid eu hystyried yn ddolur llygad ac sy'n cael effeithiau niweidiol, megis effeithio ar gynhyrchu'n bwyd. Felly, a all yr Ysgrifennydd Cabinet roi datganiad ar sut y byddan nhw'n ymdrin â phryderon y trigolion? Diolch.

Wrth gwrs, materion i'r awdurdod lleol, cynllunio, yw'r rhain, ac, yn wir, yn dibynnu ar yr amgylchiadau, gallan nhw ddod at Weinidogion Cymru. Rwy'n credu bod yr achos dros ynni adnewyddadwy a'r cynnydd y mae angen i ni ei wneud ar hynny'n gwbl glir, ac rwy'n credu y bydd y Dirprwy Brif Weinidog yn gwneud hynny'n glir o ran ein dull strategol. Rydych chi wedi rhoi eich pryderon ar ran etholwyr ar y cofnod. Ond gadewch i ni gydnabod, ac rwyf i sicr yn teimlo, bod y dewis arall yn lle tanwydd ffosil yn gwbl glir a dyma lle y dylen ni fod yn mynd. Rwy'n tybio bod llawer iawn o bobl yng Nghymru yn cytuno â hynny.

Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad. Yn gyntaf, rwy'n gofyn am ddatganiad am doiledau sydd ar gael i'r cyhoedd. Nid yw'n ymwneud â thoiledau cyhoeddus ond am doiledau sydd ar gael naill ai mewn adeiladau cyhoeddus neu mewn busnesau sy'n barod i sicrhau bod eu toiledau ar gael. Mae angen nodi'r rhain fel bod aelodau'r cyhoedd yn gwybod ble y maen nhw. Mae toiledau sydd ar gael yn bwysig nid yn unig i bobl hŷn, menywod beichiog a'r rhai sy'n dioddef o glefyd Crohn, ond hefyd ar gyfer a'r rhai sy'n dioddef o glefyd seliag a chlefyd llid y coluddyn. Er bod llai o doiledau yn cael eu cynnal gan y cyngor, nid yw'r angen am doiledau wedi gostwng.

Yn ail, rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar hyfforddi a darparu meddygon teulu. Dylai hyn gynnwys pam mae cap o 160 ar y nifer sy'n ymgymryd â hyfforddiant meddygon teulu. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain yn dweud wrthyf y byddai modd cynyddu'r nifer o 40 i 200 am £10 miliwn y flwyddyn. Byddai hyn wedyn yn lleihau costau gweithwyr locwm, yn gwella'r gwasanaeth i'r cyhoedd ac yn lleihau'r galw ar adrannau damweiniau ac achosion brys, sydd wedi dod, mewn sawl man, yn wasanaeth diofyn i'r rhai sy'n methu â chael apwyntiad gofal sylfaenol.

Wel, diolch yn fawr am eich cwestiynau pwysig iawn, a shwmae, Mike.

Shwmae.

Iawn, rwy'n credu bod y rhain yn gwestiynau pwysig, ac mae'r toiledau sydd ar gael i bawb a'r cyhoedd yn hanfodol bwysig i bob cenhedlaeth ac ym mhob cymuned. Rwy'n credu bod angen i ni nawr, gyda llywodraeth leol, gael dull newydd o ymdrin â hyn o ran busnesau a chyfleusterau cyhoeddus ar y strydoedd. Felly, byddaf i'n codi hynny gyda'r Ysgrifennydd Cabinet perthnasol.

Hefyd, o ran hyfforddiant meddygon teulu, nid oes unrhyw amheuaeth fod hyn yn hanfodol bwysig i ofal sylfaenol. Atal, ymyrraeth gynnar, fel y gwyddom ni, yw'r ffordd ymlaen, ond hefyd, wrth gwrs, mae contract y meddygon teulu yn ein galluogi ni i ystyried hyn, a gwn i mai dyna'r hyn y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi ymrwymo iddo o ran y ffordd ymlaen.

Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar faterion byddardod, rwy'n galw am drefnu datganiad llafar gan Lywodraeth Cymru yma ar y cynlluniau sydd wedi'u dileu i gyflwyno Iaith Arwyddion Prydain, BSL, TGAU yng Nghymru. Rwy'n gwybod y cawsoch chi gwestiwn am hyn yn y datganiad busnes yr wythnos diwethaf, ac yn eich ymateb fe wnaethoch chi ddweud mai penderfyniad gan Cymwysterau Cymru oedd hwn. Ond roedd Llywodraeth Cymru eisoes wedi cael y clod ar sawl achlysur, am y TGAU BSL a oedd wedi'i addo ac maen nhw'n uniongyrchol gyfrifol am yr heriau ymarferol y gwnaeth Cymwysterau Cymru eu nodi, gan gynnwys cyflenwad addysgu digonol yng Nghymru. Mae cynigion eraill gan Cymwysterau Cymru yn cael eu hystyried yn dda i ddim, gan achosi tramgwydd mawr. Mae'r Gymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar yn cyhuddo Llywodraeth Cymru o fynd yn ôl ar ei gair. Fe wnaethon nhw a'r elusen Signature ysgrifennu at yr Ysgrifennydd addysg ac atoch chi i fynegi eu digalondid, eu hanobaith a'u siom am y newyddion dinistriol, a dywedodd Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain yng Nghymru

'Dyma ergyd sarhaus i blant byddar a'u ffrindiau a'u cyd-ddisgyblion ledled Cymru. 

'Mae angen Deddf BSL arnon ni yng Nghymru ar frys'.  

Rhaid caniatáu i Aelodau gwestiynu Llywodraeth Cymru am hyn, ac rwy'n galw am drefnu datganiad llafar mewn sesiwn lawn yn y dyfodol yn unol â hynny.

Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, ac rwy'n cydnabod eich rôl bwysig o ran y grŵp trawsbleidiol ar faterion byddardod ac yn cydnabod y gwaith yr ydych chi'n ei wneud yn y maes hwn, a hefyd yr ymgysylltiad sydd gennych â'r rhai sydd wedi codi'r mater hwn, a'r siom y mae'n rhaid i ni ei chydnabod o ran yr ymateb yr ydyn ni wedi'i roi. Mae'r penderfyniad i atal datblygiad TGAU BSL yn benderfyniad sydd wedi'i wneud gan Cymwysterau Cymru yn eu rôl fel ein rheoleiddiwr cymwysterau annibynnol, a gwnaethon nhw gyhoeddi eu penderfyniad i atal datblygu TGAU BSL wedi'i greu i Gymru, ond nododd ei fwriad i ddatblygu unedau BSL fel rhan o'r gyfres cymhwysterau sgiliau newydd, ac mae hynny'n mynd i fod ar gael ar gyfer ei haddysgu am y tro cyntaf mewn ysgolion o fis Medi 2027. Ac mae hefyd yn bosibl i Cymwysterau Cymru sicrhau bod modd trefnu bod TGAU BSL sy'n cael ei ddatblygu yn Lloegr ar hyn o bryd ar gael i i ysgolion a dysgwyr Cymru. Mae'n bwysig ein bod ni'n rhannu hyn ac yn cyfleu beth mae hyn yn ei olygu a sut y bydd hyn yn cael ei ddatblygu. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, yn amlwg, yn ymgysylltu, fel y byddaf i yn ei wneud, o safbwynt tasglu hawliau anabledd, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol.  

Rhaid i mi ddatgan buddiant fel aelod balch o undeb Unite. A Shwmae, Trefnydd. Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Partneriaeth Gymdeithasol ynghylch anghydfod parhaus undeb Unite gydag Oscar Mayer yn Wrecsam. Mae Oscar Mayer wedi dechrau ar broses o ddiswyddo ac ailapwyntio a fyddai'n golygu bod 800 o weithwyr yn colli hyd at £3,000 y flwyddyn. Mae gweithwyr yn cael eu bygwth gyda diswyddo ac ail-apwyntio, ac maen nhw dan fygythiad diswyddo os nad ydyn nhw'n cytuno i'r broses ddiswyddo ac ailapwyntio yma, a'r hyn sy'n cael ei gynnig iddyn nhw—y telerau ac amodau newydd. Mae'n cynnwys yr hawl i gael seibiant â thâl ac mae hefyd yn cynnwys y tâl gŵyl banc premiwm. Maen nhw erbyn hyn yn eu degfed wythnos o anghydfod, ac mae'n achosi llawer o ofid. Rwy'n bryderus iawn na fydd Oscar Mayer yn dod at y bwrdd i siarad, er gwaethaf y ffaith eu bod wedi cael cais i wneud hyn, ac rwy'n credu y byddai datganiad gan Lywodraeth Cymru yn anfon neges glir at y cwmni hwnnw nad yw bygwth gweithwyr fel hyn yn dderbyniol yma yng Nghymru, a bod yn rhaid iddyn nhw fynd yn ôl o gwmpas y bwrdd a siarad â Llywodraeth Cymru cyn gynted â phosibl er mwyn cael datrysiad teg i weithwyr. Diolch.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn yna, Carolyn Thomas, ar ran eich etholwyr a'r rhai y mae sefyllfa Oscar Mayer Rowan Foods Wrecsam wedi effeithio arnyn nhw. Mae'n bwysig bod cynrychiolwyr o undeb Unite yn cyfarfod â chi a'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol, i glywed drostyn nhw eu hunain eu pryderon am weithrediad Oscar Mayer. Cafodd llythyr ar y cyd ei anfon at brif weithredwr Oscar Mayer gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio a'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol, ac yn y llythyr hwnnw cafodd pryderon mawr eu mynegi. Gofynnwyd am gyfarfod er mwyn i'r cwmni roi disgrifiad llawn o'r sefyllfa bresennol. Mae'r cwmni wedi ymateb i'r llythyr ac maen nhw wedi gwrthod cyfarfod ac wedi honni'u bod wedi cydymffurfio â deddfwriaeth cyflogaeth. Ond rydyn ni'n glir nad oes lle i osod telerau ac amodau israddol ar weithwyr trwy dacteg ddiswyddo ac ailapwyntio mewn marchnad lafur fodern a gwâr. Nid yw arferion o'r fath yn gyson â'n gwerthoedd gwaith teg a phartneriaeth gymdeithasol. Ac mae hon yn neges gref gan y Siambr, o'r Senedd, i'r cwmni hwn heddiw o ganlyniad i'ch cwestiwn, Carolyn Thomas: dylai unrhyw newidiadau i gyflogau, telerau ac amodau gael eu cytuno drwy drafod â'r gweithlu.

Trefnydd, hoffwn i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, gan roi manylion am gynlluniau Llywodraeth Prydain a Llywodraeth Cymru ar gyfer cydweithredu rhwng gwasanaethau iechyd Cymru a Lloegr. Gwnaethon ni glywed gan arweinydd Plaid Cymru yn gynharach am rywfaint o'r dryswch o ran hyn, ac rwyf i wedi'i godi yn y Siambr hon yn ystod yr wythnosau diwethaf hefyd. Rydyn ni'n gwybod bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi sefydlu grŵp cynghori sy'n edrych ar restrau aros yn bennaf, ond ni wnaeth y datganiad ysgrifenedig o ran hyn gyfeirio at y bartneriaeth dybiedig hon â Llywodraeth Prydain ac, yn ôl pob tebyg, mewn sawl cyfweliad mae ef wedi ymwrthod â'r syniad o gynyddu nifer y cleifion o Gymru sy'n mynd i ysbytai yn Lloegr, er bod hyn wedi'i gyhoeddi gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru gyda thipyn o sbloet ychydig wythnosau'n ôl yng nghynhadledd y Blaid Lafur. Felly, er mwyn clirio'r awyr ar y mater hwn, ac i gael rhywfaint o eglurder ynghylch y dryswch ynghylch y gwaith partneriaeth newydd hwn, bydden ni'n croesawu datganiad ar y cynlluniau hyn cyn gynted â phosibl. Diolch yn fawr iawn.

Wel, nid wyf i'n credu bod gan yr Ysgrifennydd Cabinet unrhyw beth arall i'w ychwanegu at yr hyn y mae wedi'i ddweud, ac yn wir yr hyn y mae'r Prif Weinidog wedi'i ddweud. Ond rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn, ac rwy'n falch eich bod chi wedi cydnabod bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cyhoeddi grŵp cynghori gweinidogol allanol ar berfformiad a chynhyrchiant y GIG—cofiwch y ddau air hynny: perfformiad a chynhyrchiant—gydag arbenigwyr yn dod i'n cynghori ni. Byddwn i wedi tybio y byddech chi wedi croesawu hynny, Sam Rowlands, ein bod ni wedi cysylltu i sicrhau y gallwn ni ddysgu gan eraill, ac rwy'n credu y byddan nhw'n dysgu gennym ni hefyd. A dweud y gwir, mae'r cyfarfodydd yn dechrau'r wythnos nesaf—mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn dweud bod y cyfarfod yr wythnos nesaf. Ond a gawn ni gofio hefyd bod ein GIG yng Nghymru yn trin mwy na 2 filiwn o bobl bob mis, ac wedi cael y lefelau uchaf erioed o gyllid, ac rydyn ni'n parhau, fel Llywodraeth Cymru, i hyrwyddo'r GIG? Mae hyn yn ymwneud â ni nawr yn cydnabod y cynnydd yr ydyn ni'n ei wneud gyda pherfformiad a chynhyrchiant.

Roeddwn i'n meddwl tybed a allwn ni gael datganiad brys gan y Llywodraeth, yn ddelfrydol ger y blwch dogfennau nawr, Gweinidog, o ran yr ymateb y gwnaethoch chi ei roi i arweinydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, a ofynnodd a oedd y Llywodraeth yn parhau i fod wedi'i hymrwymo i'r ymrwymiad y gwnaeth yn y Siambr hon o ran cynigion ynghylch dichell fwriadol. Dim ond i atgoffa'r Siambr, mai'r ymgymeriad hwnnw oedd

'y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno deddfwriaeth cyn 2026 ar gyfer gwahardd Aelodau ac ymgeiswyr a gafwyd yn euog o ddichell fwriadol trwy broses farnwrol annibynnol'. 

Nawr, ni chafodd y cwestiwn ei ateb gennych chi, Gweinidog, ac mae hynny'n codi amheuaeth yn fy meddwl i. Os oes newid wedi bod yn safbwynt y Llywodraeth, yna mae'n bwysig bod y Senedd yn cael gwybod hynny, yn enwedig oherwydd bod hwn yn gytundeb wedi'i lofnodi gan Weinidogion, ac wedi'i ailadrodd yn y Siambr hon, digwyddodd pleidleisiau o ganlyniad i'r cytundeb hwnnw ac, yn wir, byddai'r Senedd wedi cael ei chamarwain pe bai'r Llywodraeth erbyn hyn wedi newid ei safbwynt. Rwyf i hefyd wedi ysgrifennu atoch chi ar y mater hwn ac nid wyf i wedi cael ymateb, felly roeddwn i'n meddwl tybed a allech chi egluro hyn ar gyfer y Senedd a hefyd ar gyfer y cyhoedd, a fydd â diddordeb mawr yn y mater hwn. 

Diolch yn fawr, Adam Price. Rwy'n credu, fel y gwnes i ateb, fe wnes i geisio tawelu meddwl Jane Dodds, arweinydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, fod y Senedd yn cytuno mai'r ffordd fwyaf priodol oedd trwy'r ymchwiliad y mae'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn ei gyflawni. Mae'r gwaith hwnnw yn gwneud cynnydd. Maen nhw wedi cwblhau eu hymgynghoriad cyhoeddus. Yr hyn oedd yn bwysig iawn—rwy'n cofio'r trafodaethau hynny—oedd eich bod chi ac, yn wir, Lee Waters, wedi gallu mynychu'r cyfarfodydd hynny gan y pwyllgor safonau. Roedd yn rhan o'n hymrwymiad o ran cyflwyno deddfwriaeth y bydden ni'n gwahodd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad i wneud cynigion ar y sail honno. Felly, rwy'n siŵr eich bod chi hefyd, a chyd-Aelodau, yn aros i'r argymhellion gael eu cyhoeddi, sy'n mynd i ddod cyn diwedd y flwyddyn.

Yr wythnos nesaf, bydd dadl Aelod yn y tŷ hwn ar gymorth i farw, wedi'i chyflwyno gan Aelodau tair plaid wleidyddol wahanol, a bydd hyn cyn Bil yr Aelod preifat sydd ar ddod yn San Steffan, ac rwy'n falch iawn y bydd cyfle gennym ni i gael y ddadl hon yma yng Nghymru. Roeddwn i eisiau gofyn i arweinydd y tŷ: beth fydd safbwynt y Cabinet yn y ddadl hon? A fydd aelodau'r Cabinet yn gallu cael pleidlais rydd ar y mater o gydwybod hwn, yn hytrach na pheidio â phleidleisio, fel y maen nhw fel arfer, ar ddadleuon Aelodau? 

Diolch yn fawr iawn, Julie Morgan. Rwy'n credu ei bod yn ddefnyddiol iawn eich bod chi wedi cyflwyno'r cwestiwn hwn yr wythnos hon, oherwydd gall atgoffa pobl o'r hyn sy'n digwydd yr wythnos nesaf, sy'n ddadl bwysig iawn, dadl Aelod yr ydych chi wedi'i chyflwyno, gyda chefnogaeth, ar gymorth i farw. Rydyn ni'n ymwybodol, er mwyn rhoi cyd-destun i gyd-Aelodau, bod Bil Cymorth i Farw i Oedolion sydd â Salwch Terfynol yr Arglwydd Falconer wedi cael ei ddarlleniad cyntaf yn Nhŷ'r Arglwyddi ym mis Gorffennaf eleni. Mae'n gynnar iawn yn ei daith, ac rydyn ni'n deall y bydd Kim Leadbeater AS yn cyflwyno Bil tebyg i Dŷ'r Cyffredin o fewn yr wythnosau nesaf. Felly, mae'n amserol iawn ac yn gyfredol, a bydd dadl a phleidlais gychwynnol yn digwydd yn ddiweddarach eleni. Rydyn ni mewn cysylltiad rheolaidd â Llywodraeth y DU ar y mater.

Mae'n draddodiad seneddol bod pleidleisiau rhydd ar faterion cydwybod. Yn wir, mae'r ddadl ddydd Mercher nesaf, ac roeddwn i'n edrych yn ôl, a'r tro diwethaf i ni drafod hyn oedd yn 2014. Felly, rwy'n credu bod gennym ni gyfle da nawr i'r Aelodau baratoi, ac mae hyn yn fater o gydwybod o ran y Bil hwn.

Ac yn olaf, Gareth Davies. 

A gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru, yn enwedig gan y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol, ynghylch barn neu agwedd Llywodraeth Cymru o ran pwysigrwydd radio, ac yn enwedig radio cymunedol ac ysbytai? Ddoe, ymwelais i â Radio Glan Clwyd yn fy etholaeth i, ar ystad Ysbyty Glan Clwyd. Yn hanesyddol, fe wnaethon nhw weithredu ar 1287 ar don ganolig neu fodyliad osgled, fel y bydd rhai pobl fod yn fwy cyfarwydd ag ef, ond maen nhw'n ennill tir yn yr oes fodern, ac erbyn hyn mae ganddyn nhw wasanaethau ar-lein y gall cleifion, wir, wrando arnyn nhw. Felly, rwy'n awyddus i wybod—. Anghofiais i ddweud, mae'n ddrwg gennyf i, eu bod nhw'n cael eu cynnal gan wirfoddolwyr yn unig ac maen nhw'n chwarae rhan fawr ym mhrofiad pobl yn yr ysbyty a hefyd o ran iechyd meddwl a llesiant cleifion, yn enwedig yn ystod, ac ar ôl, ymweliadau â'r ysbyty. Felly, rwy'n ymwybodol nad yw'r Llywodraeth wedi cynnwys y cyfrwng darlledu hwn i raddau helaeth yn ystod tymor y Senedd hon, ac yn dilyn fy ymweliad byddwn i'n awyddus i wybod beth yw barn Llywodraeth Cymru ar bwysigrwydd a rôl radio ysbyty yn y systemau gofal iechyd, a sut y gallan nhw gefnogi byrddau iechyd o ran iechyd meddwl a llesiant cleifion yn ystod eu hamser yn aros yn yr ysbyty, gan eu bod yn chwarae rhan hanfodol mewn llawer o gymunedau, nid yn fy un i yn unig, ond ledled Cymru hefyd.

Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiwn pwysig yna. Mae hwn yn gwestiwn trawslywodraethol i raddau helaeth iawn, yn fy marn i, oherwydd nid cwestiwn i'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol yw hwn yn unig, ond i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol a'r Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant hefyd. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, fy hunan, yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, fy mod i wedi cael fy mhlesio yn fawr bob amser gan yr ymdrechion gwirfoddol, nid yn unig y gwasanaethau radio mewn ysbytai, ond gyda'r gorsafoedd radio cymunedol i gyd, ac a gaf i'r fraint o sôn am Bro Radio, yn fy etholaeth i, y mae pawb sy'n gweithio yno'n wirfoddolwyr? Felly, rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth sy'n wirioneddol bwysig mewn ysbytai, ac rwy'n credu mai da o beth fyddai i ni ystyried hyn o ran diweddariad ar y gefnogaeth y mae byrddau iechyd, yn bennaf, ond ymddiriedolaethau elusennol o fewn byrddau iechyd a gwirfoddolwyr yn ei roi hefyd, yn enwedig i'r gyfundrefn radio mewn ysbytai.

Diolch i'r Trefnydd.

Eitem 3 heddiw yw'r datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar gyfleoedd yr economi gylchol a chanlyniadau Hotspot Economi Gylchol Cymru 2024. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a shwmae, bawb. Yr wythnos diwethaf, roeddwn yn falch o agor digwyddiad rhyngwladol Hotspot Economi Gylchol Cymru. Dewiswyd Cymru i gynnal y digwyddiad Ewropeaidd, i gydnabod ein harferion da a'n statws fel enghraifft fyd-eang. Daeth dros 400 o bobl i'r gynhadledd, ac roedd llawer ohonynt wedi teithio i Gymru o bob cwr o'r byd i gael craffu ar ein cyflawniadau, cyfnewid gwersi a ddysgwyd, a chreu cyfleoedd i gydweithio.

Yn wir, mae gan Gymru stori anhygoel i'w hadrodd am yr economi gylchol, o ran sut mae ein cenedl ni wedi trawsnewid ers datganoli. Mae ein dull ni o ymdrin ag economi gylchol heddiw wedi esblygu o'r dull gweithredu datblygu cynaliadwy o ran rheoli gwastraff y gwnaethom ni ei fabwysiadu yn nyddiau cynnar creu Llywodraeth Cymru. Yn ôl ym 1999, roeddem ni'n ailgylchu llai na 5 y cant o'n gwastraff trefol ac yn anfon 95 y cant i safleoedd tirlenwi. Ond rydym ni wedi teithio'n bell ers hynny.

Mae ein cyfradd tirlenwi trefol wedi gostwng hyd at 1.6 y cant erbyn hyn, ac rydym yn bwriadu ei dileu yn gyfan gwbl. Ac yn awr, mae Cymru wedi dringo i fod yn ail drwy'r byd am ailgylchu, gyda'n taith yn mynd â ni o fod yn ailgylchu llai na 5 y cant o'n gwastraff i dros 65 y cant erbyn hyn. Mae ein nod o isafswm statudol ar gyfer ailgylchu yn cynyddu eleni hyd at 70 y cant hefyd.

Ond er ein bod ni'n iawn i fod yn falch o'n cyflawniadau hyd yn hyn, mae llawer mwy i'w wneud eto. Mae enw ein strategaeth economi gylchol yn gwneud ein cyfeiriad ni'n amlwg iawn: 'Mwy nag Ailgylchu'. Rydym ni'n benderfynol o lunio economi wirioneddol gylchol. Ac mae hyn yn golygu cadw adnoddau a deunyddiau mewn  defnydd cyhyd â phosibl ac osgoi pob gwastraff, felly, er enghraifft, drwy ailddefnyddio, atgyweirio ac ail-gynhyrchu; cynyddu effeithlonrwydd adnoddau; a defnyddio deunyddiau a gafodd eu hailgylchu yn hytrach na deunyddiau crai yn y cynhyrchion yr ydym yn eu gwneud.

Felly, rwy'n falch iawn fod y datganiad hwn yn dod ochr yn ochr â datganiad Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio ar waith allweddol ynni adnewyddadwy o ran meithrin economi werdd. Mae'r pontio at ynni adnewyddadwy a'r newid i economi gylchol yn hanfodol, y ddau gyda'i gilydd.

Ac os byddwn ni'n llwyddo, yn ogystal â mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a natur, fe fydd yn dod â llawer o fanteision eraill i Gymru ac i economi Cymru. Mae effeithlonrwydd adnoddau yn gwneud ein heconomi ni'n fwy cynhyrchiol. Mae cadwyni cyflenwi mwy cydnerth yn golygu bydd economïau lleol yn fwy cadarn. Ac mewn economi fyd-eang sy'n datgarboneiddio, mae pontio yn gynnar at economi gylchol yn hanfodol i wneud Cymru yn fwy cystadleuol a chydnerth.

Fel y gwnaethom ni amlygu yn y gynhadledd, mae gan fusnes ran hanfodol. Dyma pam rydym ni wedi creu cronfa economi gylchol ar gyfer busnesau i'w helpu i arloesi; addasu eu prosesau; er enghraifft, defnyddio cynnwys a ailgylchwyd; mabwysiadu modelau busnes cylchol; a chynyddu effeithlonrwydd adnoddau. Roedd llawer o'r busnesau sydd wedi elwa eisoes ar y cyllid yn cymryd rhan yn yr hotspot economi gylchol hwnnw'r wythnos diwethaf ac roeddem ni'n gallu arddangos eu gwaith nhw i gynrychiolwyr o bob cwr o'r byd.

Rydym ni'n gweithio yn strategol gyda chwmnïau mawr i greu'r seilwaith economaidd sydd ei angen arnom ar gyfer yr economi gylchol honno hefyd. Mae ein hailgylchu ni sydd o'r radd flaenaf yn gosod sylfaen gadarn ac mae eisoes yn dod â buddsoddiad a swyddi i Gymru, gyda'n hailgylchu o ansawdd uchel ni'n helpu i ddenu buddsoddiad, er enghraifft mewn cyfleuster ailgylchu plastig o'r radd flaenaf yn Abertawe, sy'n creu 100 o swyddi newydd. Ychydig wythnosau yn ôl fe welsom ni'r cyhoeddiad am fuddsoddiad mawr o dros £1 biliwn yn ailddatblygu Shotton Mill yn y gogledd, sy'n diogelu 147 o swyddi. Ar ôl ei roi ar waith yn llawn, fe fydd y safle yn dod yn un o ganolfannau pecynwaith wedi'i ailgylchu mwyaf y DU, a fydd yn creu 220 o swyddi eraill. Rydym ni'n ffodus hefyd fod gennym ni enghreifftiau gwych eisoes fel y Bathdy Brenhinol, sydd wedi dechrau cynhyrchu, o'r cyfleuster arloesol sydd yno, gan dynnu allan ddeunyddiau gwerthfawr a'r cydrannau y gellir eu hailddefnyddio o wastraff electronig.

Yn ystod y gynhadledd hotspot, fe wnaethom ni dynnu sylw hefyd at ein partneriaeth waith ni gyda llywodraeth leol. Mae'r dull hwn nid yn unig wedi bod yn ganolog i'n llwyddiant mewn ailgylchu ond mae'n cymryd y cam pwysig nesaf hefyd o ran cyflwyno seilwaith i gefnogi gwaith atgyweirio ac ailddefnyddio ledled Cymru. Rwy'n falch iawn o ddweud bod gan 80 y cant o'n hawdurdodau lleol ni gyfleuster pwrpasol ar gyfer ailddefnyddio neu atgyweirio erbyn hyn ac rydym ni'n gweithio i ehangu hynny ymhellach drwy'r wlad. Mewn partneriaeth â'r trydydd sector—roedd llawer ohonyn nhw yn cael eu cynrychioli yn hotspot yr wythnos diwethaf—mae ein seilwaith ni'n yn cynnwys rhwydwaith nawr o gaffis trwsio mewn 119 o gymunedau, a ddarperir gan Caffi Trwsio Cymru. Mae Benthyg Cymru wedi sefydlu rhwydwaith o 23 llyfrgell o declynnau. Rydym ni wedi ehangu FareShare Cymru, sy'n ailddosbarthu bwyd bwytadwy sydd dros ben gan fusnesau. Y llynedd, fe ddarparodd y bwyd hwnnw dros 2 filiwn o brydau bwyd i bobl agored i niwed ledled Cymru, yn hytrach na mynd yn wastraff. Fe all economi gylchol fod yn economi decach hefyd. Roedd y gynhadledd yn tynnu sylw hefyd at swyddogaeth bwysig ein sefydliadau academaidd ni, sy'n dwyn manteision ymchwil ac arloesi blaengar i'n busnesau a'n cymunedau.

Fel rydych chi'n gallu dweud, Dirprwy Lywydd, rwy'n hynod falch o'r hyn y gwnaethom ni ei gyflawni hyd yn hyn ac roedd hi'n wych clywed yr adborth cadarnhaol gan westeion rhyngwladol. Roedd ganddyn nhw ddiddordeb arbennig yn y modd yr ydym wedi rhoi hawliau datblygu cynaliadwy wrth hanfod ein dull ni o weithredu ers dechrau datganoli a sut mae llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn llywio ein penderfyniadau. Roedd y gynhadledd yn gyfle unigryw i feithrin a chryfhau partneriaethau yng Nghymru a chyda gwledydd a rhanbarthau eraill. Roedd y cyflwyniadau a'r trafodaethau yn pwysleisio nid yn unig bwysigrwydd hanfodol yr economi gylchol, ond ei chyfranogiad wrth gyflawni pontio teg—tyfu ein heconomi werdd a sicrhau bod ein cymunedau yn rhannu'r manteision wrth i ni weithio at gyflawni ein nodau hinsawdd.

Felly, mae llawer mwy i'w wneud, ond dylem ddathlu bod ailgylchu erbyn hyn yn rhan annatod o bwy ydym ni fel cenedl. Mae hefyd yn sail i’n galluogi i arwain y chwyldro diwydiannol nesaf yn yr un ffordd ag y gwnaethom ni yn ystod y chwyldro cynt, a thyfu swyddi gwyrdd y dyfodol. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Diolch ichi, Ddirprwy Brif Weinidog, am y datganiad.

Rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn cydnabod ac yn croesawu llawer o gyflawniadau Cymru wrth ddatblygu economi gylchol, yn enwedig ein llwyddiant eithriadol gydag ailgylchu. Rwy'n credu bod hynny'n werth ei nodi. Fe ddaeth hynny'n ail natur i'r rhan fwyaf ohonom ni, ac mae hi'n wirioneddol drawiadol mai dim ond 1.6 y cant—fel roeddech chi'n sôn, Dirprwy Brif Weinidog—o wastraff aelwydydd sy'n mynd i safleoedd tirlenwi erbyn hyn. Serch hynny, fel gyda llawer o bolisïau'r Llywodraeth hon, yn rhy aml, mae bwriadau da yn cael eu tanseilio gan weithredu sâl. Ystyriwch, er enghraifft, y cynllun ailgylchu yn y gweithle, a ddaeth i rym ym mis Ebrill eleni. Mae busnesau yn fwy na pharod i ailgylchu—maen nhw'n cydnabod y manteision, fel gwnawn ninnau—ac eto mae'r broses o'i gyflwyno wedi gadael llawer ohonyn nhw yn y tywyllwch. Roedd diffyg ymgynghoriad, maen nhw'n teimlo; maen nhw'n teimlo bod y cynllun wedi cael ei weithredu yn rhy frysiog. Ac yn awr, gyda'r bygythiad o ddirwyon heb derfyn uwch eu pennau nhw pe bydden nhw'n gwneud camgymeriadau, nid wyf i'n credu bod hynny'n deg iawn.

Mae gwahaniaethu annheg wedi bod hefyd rhwng cartrefi gofal ac ysbytai a meddygfeydd, fe godiais i hyn o'r blaen—nid gyda chi o bosibl, ond gyda'ch rhagflaenydd yn y gwaith hwn. Felly, pa gefnogaeth, Ysgrifennydd Cabinet, ydych chi'n ei rhoi i fusnesau, yn enwedig i rai bach, i sicrhau eu bod nhw'n gallu cydymffurfio â'r rheoliadau newydd hyn ac nad ydyn nhw yn mynd yn destun y dirwyon hynny? Fe glywsom ni adroddiadau fod bwytai a gwestai yn cael biniau amhriodol o hyd, felly, yn amlwg, mae rhywbeth o'i le yma. Gyda mwy o finiau fe ddaw mater ymarferol aflerwch ar y strydoedd. A yw'r Llywodraeth wedi ystyried yr effaith ar hygyrchedd a diogelwch, yn enwedig mewn meysydd lle mae sawl busnes yn gweithredu ochr yn ochr â'i gilydd? A oes gormod o ansicrwydd, risg ac amser yn cael ei dreulio yn cydymffurfio â'r rheoliadau hyn pan fo hyd yn oed eich arolwg chi eich hunain yn dangos bod dwy ran o dair o fusnesau eisoes yn ailgylchu popeth y gallan nhw?

Gan droi at ailgylchu aelwydydd, mae Cymru eisoes yn arwain y byd. Fe glywsom ni hynny'r prynhawn yma. Ond rydym ni'n gweld niferoedd cynyddol o gynghorau Llafur yn cyflwyno polisïau sy'n amhoblogaidd a beichus. Er enghraifft, yn sir Ddinbych, mae'r cyngor dan arweiniad Llafur wedi cael gwared ar y gwasanaeth bin olwyn glas effeithiol a hawdd iawn ei ddefnyddio a'i ddisodli gan y system Trolibocs sy'n hynod amhoblogaidd. Mae hyn wedi gwneud ailgylchu yn her wirioneddol, Dirprwy Brif Weinidog, i drigolion lleol. Ac i rwbio halen yn y briw, mae casgliadau bagiau bin du wedi cael eu cyfyngu i un waith bob pedair wythnos. Wedyn, yn Rhondda Cynon Taf, mae'r cyngor Llafur wedi cael gwared ar y biniau ar olwynion poblogaidd o blaid casgliadau biniau bagiau duon, am na all y lorïau sbwriel newydd trydanol eu codi nhw hyd yn oed. Ai dyna'r ffordd y dylai economi gylchol weithio? Heb os nac oni bai mae'n ymwneud â lleihau gwastraff, osgoi gwario diangen a gwneud defnydd effeithlon o'r adnoddau sydd gennym ni'n barod. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i ofyn pa ganllawiau a wnaethoch chi eu rhoi i gynghorau i sicrhau bod y newidiadau hyn yn synhwyrol a chymesur?

Un pwnc na chafodd ei grybwyll yn eich datganiad chi yw'r cynllun dychwelyd blaendal. Unwaith eto, rydym ni'n gweld Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen gydag ymgysylltiad cyfyngedig yma, oherwydd, er gwaethaf ymgynghoriad ar y cyd rhwng y DU a Llywodraeth Cymru a ddaeth i ben yn 2022, mae hi'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn benderfynol o gynnwys gwydr yn y cynllun, er bod y Sefydliad Materion Economaidd wedi nodi y byddai eithrio gwydr yn lleihau costau, am fod peiriannau sy'n trin niferoedd llai ac ysgafnach o ddeunyddiau yn rhatach i'w rhedeg. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ystyried canfyddiadau'r adroddiad hwn, ac ysgafnu'r baich sydd ar fusnesau bach, y byddai llawer ohonyn nhw'n gweld cynnwys gwydr yn rhywbeth costus ac a fyddai'n llyncu llawer o amser?

A gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf hefyd, os gwelwch chi'n dda, am y cynllun dychwelyd ernes a chael gwybod a ydych chi wedi ymgysylltu ag ystod eang o fusnesau a rhanddeiliaid ynghylch a ddylid cynnwys gwydr? Rwyf i wedi siarad â nhw, ac mae hi'n amlwg na ddylid cynnwys gwydr yn hwnnw ar hyn o bryd. Cymerwch fragdai bychain yn enghraifft. Heb gefnogaeth briodol, fe fyddan nhw'n mynd i drafferthion. Fe fyddai angen iddyn nhw fuddsoddi mewn offer glanhau newydd a photeli gwydr trymach, ond yn syml iawn, nid oes gan lawer ohonyn nhw'r arian i wneud hynny. Pa gymorth ariannol fydd ar gael i'w cefnogi nhw?

Fe allai pob un o'r beichiau ychwanegol hyn ar fusnesau ac aelwydydd arwain at gynnydd o ran tipio anghyfreithlon, ac mae nifer yr achosion o dipio anghyfreithlon wedi cynyddu 32,000 yn ystod y degawd diwethaf, gan ddod â'r cyfanswm i bron i 40,000. Faint o'r rhain a gafodd eu dirwyo? Dim ond 55. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i'r afael â'r broblem gynyddol hon pan fo cyn lleied o droseddwyr yn cael eu dwyn i gyfrif?

I gloi, Dirprwy Lywydd, er bod Cymru wedi gwneud cynnydd sylweddol, oes, mae'n rhaid i ni anelu yn uwch, y tu hwnt i ailgylchu yn unig. Ystyr economi gylchol, fel mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi amlygu, yw lleihau gwastraff, ond nid creu dryswch. Felly, mae hi'n hen bryd rhoi'r gorau i roi baich ar bobl a busnesau; yn hytrach, dewch â nhw gyda chi ar y daith hon. Mae Cymru yn gwneud yn dda, ydy, ac fe all Cymru gyflawni cymaint mwy, ond mae'n rhaid i ni wneud hynny mewn ffordd sy'n gweithio i bawb. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Sam, diolch yn fawr iawn. A gaf i, yn gyntaf i gyd, agor trwy fynegi fy niolch am eich cefnogaeth chi i'r gwaith a wnaethom ni dros gyfnod maith o amser erbyn hyn, mewn gwirionedd, i'n gyrru ni hyd at fod yn genedl sy'n wirioneddol flaenllaw yn fyd-eang o ran ailgylchu ac ailddefnyddio? Mae gennym ni fwy i'w wneud, ac rwy'n nodi yn eich sylwadau wrth gloi nawr i chi ddweud ei bod hi'n rhaid i ni anelu yn uwch, ond, mewn gwirionedd, roedd y tri phwynt o sylwedd y gwnaethoch chi eu codi i gyd yn fy annog i arafu a pheidio â dal ati gyda'r uchelgais hwn a'r llwybr hwn yr ydym ni arno sydd wedi gwneud i ni gyrraedd y sefyllfa flaenllaw hon yn fyd-eang. Felly, gadewch i mi ymdrin â'r tri mater hyn yn uniongyrchol.

O ran ailgylchu yn y gweithle, rydym ni wedi gweithio dros gyfnod estynedig o sawl blwyddyn cyn cyflwyno hyn gyda'r sectorau i gyd yr effeithir arnyn nhw. Mae llawer o'r sectorau hynny eu hunain wedi darparu'r enghreifftiau o'r ffordd briodol o gyflwyno hyn, boed hynny ynglŷn â lletygarwch, manwerthu, gwersylla, carafanio neu deithio, ac ati. Mae hyn i gyd ar gael, gyda llaw, ar-lein. Maen nhw ar gael hefyd gyda chymorth gan awdurdodau lleol ac oddi wrth WRAP. Yr hyn a sylwais i yw, Dirprwy Lywydd, er bod rhai unigolion, yn wir, gan gynnwys rhai yn fy etholaeth i fy hun, wedi ceisio cael cyngor ychwanegol, bod y cyngor hwnnw ar gael. Rwyf wedi cyfeirio'r Aelodau o'r blaen at y cyngor da iawn, gan gynnwys cyngor, gyda llaw, mewn fformatau hawdd eu deall, megis 'Dyma enghreifftiau da o sut mae hyn yn gweithio yn ei le gwreiddiol gyda phobl sy'n ei gyflawni'.

Fe sylwais i, Dirprwy Lywydd, mewn gwirionedd, yn y sectorau hynny, gymaint sydd wedi ein hannog ni i fynd ar y trywydd hwn, ond ychydig iawn o anghydweld sydd wedi bod hefyd. Pan aethom ni drwy hyn gydag ailgylchu cartrefi ac ailgylchu ar garreg y drws, mae pob awdurdod lleol, er y bu ambell i eithriad annisgwyl, bob amser wedi mynd trwy anhawster ac amseroedd heriol, ond mewn gwirionedd, oherwydd gwaith y partneriaid hynny sydd ar gael, gan gynnwys yn y sector busnes, mae hyn wedi mynd yn arbennig o dda, er bod unigolion, ac fe fyddwn i'n eu cyfeirio at y ffynonellau hynny sydd gennym ni ar waith eisoes ac yn annog Aelodau i wneud hynny. Dyna un o'r materion yr ydych chi'n ein hannog i'w arafu; fe fyddwn innau'n dweud, mewn gwirionedd, yr hyn sydd angen i ni ei wneud yw gweithio gyda'r sectorau, gweithio gyda busnesau ar lawr gwlad a bwrw iddi. Ac mae hi wedi cymryd sawl blwyddyn i gyrraedd y pwynt hwn, gyda llaw; ni ddaeth hynny dros nos.

Yn ail, o ran sir Ddinbych, dro ar ôl tro, fe welwn ni Aelodau Ceidwadol yn codi ar eu traed i ddweud y drefn wrth sir Ddinbych. Gadewch i mi nodi mai mynd drwy'r cyfnod pontio hwn y mae sir Ddinbych, ac mae hi'n anodd. Mae'r cyngor wedi trawsnewid ei wasanaeth ailgylchu a gwastraff o fod yn wasanaeth gwastraff ailgylchadwy cymysg—ac rwy'n amau mai hwnnw yw'r dull y mae rhai Aelodau ar y meinciau hynny yn eu hannog i fynd yn ôl ato—nad yw'n gwahanu'r deunyddiau y byddem ni'n eu defnyddio wedyn ar gyfer ailddefnyddio ac ailgylchu mewn modd priodol, a chasgliad ysbwriel bob pythefnos, at wasanaeth a wahenir yn y ffynhonnell sy'n cydymffurfio â'r glasbrint a chasgliad ysbwriel bob pedair wythnos, ac fe wnaethon nhw gyflwyno hwn ar y 3 o fis Mehefin. Dim ond megis dechrau y maen nhw, ac yn hytrach na dweud y drefn, rydym ni'n ceisio gweithio gyda'r awdurdod lleol, trwy gefnogaeth ein cynghorwyr arbenigol, WRAP Cymru, gan weithio gyda Chyngor Sir Ddinbych i ddatrys y problemau cynnar. Fe fyddwn ni'n parhau â'r gefnogaeth honno hyd nes y bydd y sefyllfa wedi'i datrys.

Dim ond er diddordeb, mae adroddiadau diweddar yn dangos canran uchel o rowndiau yn cael eu cwblhau yn briodol. Ond mae yna drigolion sydd wedi gweld problemau ac wedi mynegi eu rhwystredigaethau, gyda cholli casgliadau, ac ati—mae angen ymdrin â hynny. Ond gadewch i mi ddweud, nid yw hi'n anghyffredin i newidiadau i wasanaethau arwain at broblemau wrth i system newydd ymwreiddio ac wrth i'r staff sy'n darparu'r gwasanaeth a deiliaid tai ddod i arfer â ffordd newydd o weithio. Rydym ni wedi gweld hyn mewn awdurdodau lleol eraill ac mae llawer o Aelodau yn debyg o fod yn gyfarwydd â hynny. Ond os ydych chi'n uchelgeisiol iawn, mae angen i chi weithio drwy'r problemau hyn a chyrraedd y lan ar yr ochr arall iddyn nhw, heb danseilio hyn trwy'r amser wrth ymosod arno a dweud, 'Gadewch i ni fynd yn ein holau'.

O ran y trydydd mater sef y cynllun dychwelyd ernes, roedd hi'n siomedig clywed hynny, Sam, oddi wrthych chi, a safbwynt y Ceidwadwyr Cymreig. Ydy, mae Cymru eisoes yn genedl sy'n gwneud yn dda dros ben o ran ailgylchu—rydym ni'n ail drwy'r byd—ond wrth gyflwyno cynlluniau dychwelyd ernes i Gymru, mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol ei bod ni'n sicrhau buddion amlwg i Gymru. Felly, yn unol â'n hymrwymiad ni i'r strategaeth economi gylchol, 'Mwy nag Ailgylchu', yr oeddech chi'n ei chanmol hi gynnau fach, mae cynllun dychwelyd ernes sy'n cynnwys poteli gwydr yn gyson â'n hymgynghoriad cydweithredol â Llywodraeth y DU. Ac rwy'n eich atgoffa chi, Sam, ddwy flynedd yn ôl pan gynhaliwyd yr ymgynghoriad gwirioneddol ledled y DU, fod ymgynghoriad hwnnw ar sail gwydr—[Torri ar draws.]

Fe fyddwn i wedi disgwyl i'r Ysgrifennydd Cabinet gael cyfle i ateb heb i rywun dorri ar ei draws drwy'r amser.

'Does dim ots gennyf i, Dirprwy Lywydd.

Wel, mae ots gennyf i.

Diolch i chi, Dirprwy Lywydd. Roedd yr ymgynghoriad hwnnw ar sail yr holl wydr a ddaw i mewn. Y Llywodraeth Geidwadol yn y DU ar y pryd a newidiodd ei meddwl. Ac mae'n rhaid i ni ofyn pam hynny, oherwydd mae'r holl dystiolaeth, nid yn unig o ran sbwriel ac ailgylchu, ond y pontio at ddi-garbon, yn dangos ei bod hi'n rhaid ailddefnyddio gwydr, yn ogystal ag ailgylchu, fod yn rhan o hyn. Sam, ewch yn eich ôl a gofynnwch i ble y mae'r dystiolaeth yn mynd â chi. Ond rydym ni'n gweithio gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Dim ond i ddweud, mae yna lu o enghreifftiau rhyngwladol llwyddiannus o Gynlluniau Dychwelyd Ernes, Sam, ac mae'r mwyafrif helaeth yn cynnwys gwydr yn gyffredinol. Er mwyn i'r Cynllun Dychwelyd Ernes fod yn effeithiol yng Nghymru, fe fydd hi'n hanfodol i'r cynllun a gyflwynwn ni gyd-fynd â'n huchelgeisiau a'r gwersi a ddysgwyd o arfer gorau yn rhyngwladol.

Felly, mae hi'n drist meddwl eich bod chi, yn eich sylwadau agoriadol, wedi canmol ein cynnydd ni hyd yn hyn a dweud ei bod hi'n rhaid i ni anelu yn uwch, a dewis mynegi wedyn, gyda thair enghraifft benodol, 'Fe ddylech chi arafu neu droi yn eich olau'. Wel, mae'n ddrwg gen i ddweud, ystyr arweinyddiaeth mewn Llywodraeth yw dewis y nodau y mae'n rhaid ichi gyflymu tuag atyn nhw er mwyn ein cymunedau ac er mwyn y blaned hefyd, a glynu wrthyn nhw wedyn. Dyna yw hanfod arweinyddiaeth.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad hwn heddiw. Dwi yn ei groesawu fe. Mae Cymru wedi arwain y ffordd yn rhyngwladol gydag ailgylchu, a dwi'n meddwl bod yn rhaid cydnabod hynny. Gallwn ni deimlo balchder yn y ffaith ein bod ni'n ail yn y byd. Mae diolch, felly, i'r cydweithio sydd wedi bod rhwng llywodraeth leol, Llywodraethau cenedlaethol a phobl Cymru am hynny. 

Ond ni ellir anwybyddu’r ffaith, ychwaith, fod y cynnydd hwnnw wedi arafu. Mae cyfraddau ailgylchu wedi aros yn yr unfan, bron, ac mae gwahaniaethau mawr rhwng llywodraethau lleol gwahanol. Tra bo rhai wedi mynd ymhellach na’r targed 70 y cant o flaen amser, mae eraill wedi stryglan i gyrraedd hyd yn oed y targed presennol o 64 y cant. Felly, beth fyddwch chi’n ei wneud i gynorthwyo’r cynghorau hynny sy’n stryglan? Pam mae yna dal rhai cynghorau sydd heb fabwysiadu’r glasbrint casgliadau? Beth all gael ei wneud i’w helpu nhw? Mae dal lot gormod o bethau sy’n gallu cael eu hailgylchu ond sydd, yn lle, yn bennu lan yn y ffrwd wastraff, fel sydd wedi cael ei grybwyll, gan gynnwys chwarter gwastraff bwyd. Sut fyddwch chi’n mynd ati i wella hynny, yn enwedig gyda gwastraff bwyd busnesau?

Ac i droi at yr economi crwn ehangach, os mai dyna yw circular economy, rhaid inni fabwysiadu egwyddorion osgoi gwastraff, trwsio ac ail-ddefnyddio. Mae mentrau fel Repair Cafe Wales a Benthyg Cymru yn esiamplau ardderchog o’r rhain. Maen nhw’n tueddu i ddibynnu ar grantiau tymor byr. Felly, pa gefnogaeth ariannol hirdymor fydd ar gael iddynt i sicrhau bod mentrau pwysig o’r fath yn gynaliadwy?

Rŷn ni wedi clywed yn barod, wrth gwrs, am y DRS. Mae hwn yn fater o gonsérn. Mae oedi wedi bod, sydd wedi arwain, efallai, at 647 miliwn o boteli PET, 332 miliwn o ganiau, a 61 miliwn o foteli gwydr yn cael eu claddu, eu llosgi, neu eu troi’n sbwriel. Mae’n amlwg—mae wedi cael ei grybwyll yn barod—fod Deddf marchnad fewnol wedi chwarae rhan yn yr oedi. Ond, o ystyried y newid Llywodraeth yn San Steffan, a fyddem ni'n gallu disgwyl amserlen fwy uchelgeisiol i gyflwyno’r DRS yma? Rwy’n gwybod—eto, mae hyn wedi cael ei grybwyll—fod gan fusnesau lleol bryderon. Mae hynny’n ddealladwy. Ond dwi’n cytuno gyda chi bod angen inni gefnogi’r newid yma i ddigwydd. Felly, a fyddwch chi’n sicrhau, nid yn unig pan fydd y DRS yn cael ei gyflwyno ond cyn hynny hefyd, ei fod e'n digwydd mewn ffordd sy’n cefnogi busnesau bach i gynllunio o flaen amser?

Ac yn olaf, hoffwn i bwysleisio’r angen i ffocysu nawr mwy a mwy ar leihau gwastraff. Rhaid i’r newid hwn ddigwydd law yn llaw gyda pholisïau megis right to repair, efallai lleihau VAT ar nwyddau ail law, a mwy o gefnogaeth i fusnesau sy’n gweithio gyda’r ethos hwnnw. Felly, beth fyddwch chi’n ei wneud i ddechrau sgwrs genedlaethol am hyn oll—am yr angen i newid ein harferion ni o fyw, ein harferion consumption ni? A fyddwch chi’n cyflwyno targedau clir o ran trwsio ac ail-ddefnyddio? Diolch.

Delyth, diolch yn fawr iawn. A heddiw, shwmae, Delyth.

Shwmae.

Shwmae. A gaf i ymuno â chi i longyfarch pobl Cymru, yn gyntaf i gyd? Rydym ni'n siarad am bartneriaid y trydydd sector, yr awdurdodau lleol, a'r gymuned fusnes hefyd. Ond, mewn gwirionedd, pobl Cymru sydd wedi gwneud y gwaith trwm yn hyn o beth hefyd a dyna sydd wedi dod â ni i'r sefyllfa fanteisiol hon yr ydym ni ynddi nawr, ac a fydd yn mynd â ni ymhellach hefyd.

Fe wnaethoch chi sôn am y gwahaniaethau rhwng yr awdurdodau lleol. Maen nhw yno, ond yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw mapio'r cynnydd a wnaeth yr awdurdodau lleol unigol yn ofalus iawn—gan gynnwys, gyda llaw, sir Ddinbych hefyd. Ond os byddwn ni'n sôn am Gaerffili, Blaenau Gwent neu Ben-y-bont ar Ogwr neu rywle arall, rydym ni'n ymgysylltu yn agos iawn ar lefelau swyddogol a gweinidogol hefyd. Fe wnaethom ni roi'r canllawiau a'r gefnogaeth a'r cymhellion ar waith ac, o bryd i'w gilydd, fe wnaethom ni bennu cosbau am beidio â chyflawni'r nodau y mae'n rhaid i bob un ohonom ni eu cyflawni—i gyd, gyda'n gilydd, y mae rheidrwydd arnom ni i weithio tuag atyn nhw. Ond mae hynny'n golygu rhoi cefnogaeth. Mae'n golygu gweithio gyda nhw. Roedd rhai o'r awdurdodau lleol hyn yn dod o sefyllfa wahanol iawn i'r sefyllfa mewn awdurdod cyfagos. Nid oedd y seilwaith ganddyn nhw ar waith i gyflawni'r ailgylchu a'r ailddefnyddio y gwnaethom ni ofyn iddyn nhw ei gyflawni. Felly, mae grantiau Llywodraeth Cymru â rhan yn hyn hefyd, ac rydym ni'n cyflawni hynny.

Ond, er eu bod nhw mewn sefyllfaoedd gwahanol i'w gilydd, ac er nad yw pob awdurdod lleol wedi cyrraedd y gyfradd yr ydym ni'n awyddus i'w chyrraedd, fe fyddwn ni'n dal ati. Dyma fy ymrwymiad i: fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda nhw, gan gymell, annog, a darparu'r ffyrdd y gellir gwneud hyn ynddyn nhw gyda'n tîm bychan ond arbenigol ni o bobl hefyd, a cheisio osgoi, pryd y bo hynny'n bosibl, eu cosbi nhw am beidio â chyrraedd eu nodau ond ceisio eu gwthio nhw ymlaen ar hyd y ffordd, yn hytrach na hynny, er y bydd cosbau ar waith hefyd pe byddai angen eu defnyddio nhw.

Roeddech chi'n sôn am agwedd bwysig gwastraff bwyd, ac rwy'n falch iawn o ddweud mai'r wythnos hon—ddoe, mewn gwirionedd—y gwnaethom ni lansio ymgyrch Bydd Wych. Fe fyddwn ni'n dweud yn aml mai cenedl fechan ydym ni, ond rwyf i'n dweud y gallwn ni fod yn wych o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud gydag arweinyddiaeth yn hyn o beth. Mae'r rhan fwyaf ohonom yn gwybod bod gwastraff bwyd i'w roi yn y cadi gwastraff bwyd; y gwir amdani nawr yw bod chwarter ein biniau sbwriel ni'n cynnwys bwyd, sydd ag effeithiau amgylcheddol ac yn costio arian i aelwydydd. Maen nhw'n gwastraffu eu harian, ond mae'r gwastraff yn mynd i leoedd na ddylai fod yn mynd iddyn nhw hefyd, oherwydd fe ddylem ni fod yn defnyddio'r bwyd yn fwy effeithiol, a'i ailgylchu pan na allwn ni wneud felly. Roedd yr adroddiad gwastraff bwyd diweddaraf gan WRAP Cymru yn canfod bod yr aelwyd gyffredin yn taflu bron i £50 y mis—£50 y mis—o wastraff, yng nghanol argyfwng costau byw. Dyna'r swm yr ydym ni'n ei daflu i'r sbwriel. Fe allai 80 y cant o'r bwyd sy'n mynd i'r  bin sbwriel fod wedi cael ei fwyta, ac fe allai'r gweddill—pethau fel crwyn banana anfwytadwy, plisgyn wyau a phethau tebyg—fod wedi cael eu hailgylchu mewn ffyrdd eraill. Mae pob awdurdod lleol nawr, rwy'n falch o ddweud, yn darparu gwasanaeth gwastraff bwyd. Fe geir cyfraddau cynyddol o gyfranogiad. Mae hon yn un o'r ffyrdd rhwyddaf o wella ailgylchu ymhellach, ac mae gennym gefnogaeth uniongyrchol gydag awdurdodau lleol nawr, ac rydym ni'n anelu at gyrraedd 70 y cant drwy fynd i'r afael â'r math hwn o wastraff hefyd. Ac mae'r ymgyrch Bydd Wych, hanfod ymgyrch Bydd Wych, a gafodd ei lansio ddoe, yw newid y ffordd y mae pobl yn bwyta ac yn cael gwared ar fwyd, fel nad yw byth yn cael ei daflu yn y sbwriel, trwy ganolbwyntio ar beidio â thaflu bwyd y gellir ei fwyta ac ailgylchu'r hyn na ellir ei fwyta.

Fe wnaethoch chi sôn am fater pwysig o ailddefnyddio ac atgyweirio hefyd. Fe geir mater cyfan yma ynglŷn â'r economi gylchol. Fe wyddom ni fod atgyweirio eitemau yn eu cadw nhw mewn defnydd am fwy o amser, ac unwaith eto, pan fydd pawb yn wynebu'r argyfwng costau byw, mae hynny'n bwysig. Rydym ni'n ailddysgu hen wersi o'r gorffennol yn yr amgylchedd modern, ar gyfer gallu darparu dodrefn a ffitiadau o ansawdd uchel i'w hailddefnyddio, ar gost isel, offer i'r tŷ, cyfarpar chwaraeon, clytiau brethyn, gwisgoedd ysgol. Fe welwn ni gymaint yn rhagor yn cael eu hailddefnyddio a'u hailgylchu. Fel benthyca offer cartref trwy Benthyg—fe gefais i fenthyg golchwr jet y diwrnod o'r blaen gan Benthyg Casnewydd, am fod fy un i wedi torri. A af i allan a gwario—nid wyf i'n gwybod faint—£100, £150? 'Wnes i ddim. Fe es i mewn yno a thalu cwpl o bunnau i fenthyg un o'r rhain mewn gwirionedd. Mae'r siopau hyn gennym ni ar draws cymunedau yng Nghymru erbyn hyn. Felly, mae'r rhain yn enghreifftiau o sut y gallwn ni wneud hyn.

Ac o ran cynlluniau dychwelyd ernes, y gwnaethoch eu crybwyll, byddwn, fe fyddwn ni'n siŵr o fod yn gweithio gyda busnesau bach. Gan ein bod ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU ar gyflwyno dull pedair gwlad o ymdrin â chynlluniau dychwelyd ernes yn gyffredinol, rydym yn dal yn gadarn at ein safbwynt hirsefydlog, ar sail y dystiolaeth, o symud ymlaen mewn gwirionedd gyda chynllun dychwelyd ernes ar gyfer gwydr hefyd. Ond, wrth wneud hynny, fe fyddwn ni'n gweithio yn agos iawn—. Ac rydym ni, gyda llaw, wedi bod yn cyfarfod yn gyson nawr ag amrywiaeth o fusnesau mewn gwahanol rannau o'r gadwyn gyflenwi, gan gynnwys y busnesau bach hynny, i sicrhau nad ydym ni'n gweld canlyniadau anfwriadol, ac fe fyddwn ni'n gweithio yn ddyfal gyda nhw ar gyfer cyflawni hynny.

Mae'r agwedd arall ar hynny, wrth gwrs, fel roeddech chi'n sôn, yn ymwneud â lleihau gwastraff yn y ffynhonnell, a dyna pryd mae'r mater ynglŷn â chyfrifoldeb estynedig y cynhyrchwyr yn dod i'r golwg, sef rhoi'r egwyddor ar waith mai'r llygrwr sydd i dalu, fel bydd y bobl hynny sy'n cynhyrchu'r gwastraff ar ddechrau'r daith yn cael eu cymell i dorri i lawr ar wastraff, ac yn lle bynnag y mae'r gwastraff yn cael ei gynhyrchu, mewn gwirionedd, rydym ni'n trosglwyddo'r arian i awdurdodau lleol i wneud mwy ynglŷn â'r gwastraff fel ei gasglu, ei ailddefnyddio, ei ailgylchu. Ond diolch i chi am eich cefnogaeth gyson hefyd. Diolch yn fawr iawn.

Mae'r newyddion yn wirioneddol dda yn hyn o beth. Rwy'n credu i hyn ddechrau gyda'r tâl o 5c am fagiau siopa, a mynd ymlaen wedyn at ailgylchu a ddidolwyd ar fin y ffordd, ac fe wnaeth hynny i ni'r trigolion ystyried yr hinsawdd a theimlo ein bod ni i gyd yn gwneud ein rhan hefyd. Rwy'n credu bod angen i ni hyrwyddo'r ffaith fod 80 y cant o'r deunydd a gesglir bellach yn cael ei ddidoli a'i ailddefnyddio yma yng Nghymru, ac mae'r cyhoeddiad am Eren Holding, y buddsoddiad o £1 biliwn, a'r 400 o swyddi da iawn hefyd gydag undebau llafur—felly, ystyr hyn yw cadw swyddi presennol a chreu mwy o swyddi—mae'r ffaith eu bod nhw eu hunain am fod yn defnyddio treulio anaerobig yn rhan o'u cynllun ynni nhw yn beth da iawn.

Y mater mwyaf, yn fy marn i, o ran codi'r cyfraddau hynny o ran gwastraff trefol yw gwastraff bwyd. Rwy'n falch fod ymgyrch yn cael ei lansio'r wythnos hon, Bydd Wych. Nid gwastraff bwyd yn unig mohono—mae fy sbarion i'n llawn crwyn; pilion, plisg wyau, bagiau te. Ond rhan o hynny, rwy'n credu, yw mynegi mewn gwirionedd ei fod yn mynd i'w dreulio yn anaerobig yn y rhanbarth a'i fod yn cynhyrchu trydan a gwrtaith hylifol wedyn, a chydweithio rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol flynyddoedd lawer yn ôl yn rhan o'r broses hon oedd hwnnw. Felly, mae hynny'n rhan o'r hyrwyddo hefyd.

Carolyn, diolch yn fawr iawn i chi. Mae hwnnw'n bwynt mor bwysig. Rydym ni'n dal ati i edrych—. Yn draddodiadol rydym—nid ydym ni'n gwneud hynny yng Nghymru mwyach—wedi ystyried gwastraff yn sgil-gynnyrch anffodus sy'n mynd i rywle ac yn diflannu o'r golwg, ond mewn gwirionedd mae'n adnodd gwerthfawr os ydym ni'n ei ddefnyddio yn y ffordd gywir. Felly, i ddweud gair bach am wastraff bwyd, yr wyf i'n falch eich bod wedi chi wedi ei godi nawr, yn 'Mwy nag Ailgylchu' ein dull ni o weithredu yw ein bod ni'n pennu nodau ar gyfer lleihau gwastraff bwyd y gellir ei osgoi 50 y cant erbyn 2025, 60 y cant erbyn 2030, o gymharu â llinell sylfaen 2007. Mae hwn yn uchelgais mawr unwaith eto. Er gwaethaf yr hyn a glywsom ni ychydig yn gynharach yn y Siambr hon, o un rhan o'r Siambr, mae uchelgais mawr gennym ni; fe fyddwn ni'n parhau i wneud hyn a gweithio gyda'r cyhoedd i gyrraedd y pwynt hwnnw. Mae WRAP yn amcangyfrif bod gwastraff bwyd yn cyfrif am bron i hanner y rhain ar hyn o bryd—. Mae WRAP yn amcangyfrif mai gwastraff bwyd yw bron i hanner cyfanswm y gwastraff yng Nghymru ar hyn o bryd, yn ôl adroddiad llinell sylfaen Cymru. Roedd eu map ffordd, a gyhoeddwyd ganddyn nhw yn 2023, yn nodi mai gweithgynhyrchu a gwastraff bwyd cartref yw'r meysydd blaenoriaeth o ran cyrraedd y nod, felly dyna pam rydym ni'n canolbwyntio ar leihau gwastraff bwyd cartref trwy ymgyrchoedd fel Bydd Wych. Ac os gwelwch chi'n dda, Aelodau, ewch ar y wefan a rhannu hynny'n eang wedyn er mwyn i bobl gael gweld. Oherwydd mae cyngor da ar gael yno ynglŷn â sut i drin gwastraff bwyd o'r cartref, ond mae cefnogaeth i fusnesau yno hefyd ar gyfer lleihau gwastraff yn y gadwyn gyflenwi, ac mae hynny'n cynnwys sefydliadau fel Cyswllt Ffermio, Busnes Cymru, Fair Share Cymru ac eraill. Felly, mae hwn yn ddull trawslywodraethol a thraws-sectoraidd iawn o fynd i'r afael â gwastraff bwyd.

Ac yn olaf, Jenny Rathbone.

Diolch i chi. Rwy'n cytuno â Carolyn Thomas: mae'r newyddion yn wirioneddol dda ynglŷn â hyn, ac roeddwn i wrth fy modd pan gefais i gipolwg ar yr hyn yr oedd Benthyg Cymru yn ei gynnig yn fy ardal i, dim ond i fod yn chwilfrydig, ac roeddwn i wedi fy nghalonogi o weld y gallwch chi rentu pabell ar gyfer wyth o unigolion am £10 yr wythnos a sach gysgu am £2 yr wythnos, sy'n golygu y gall pobl sy'n methu â fforddio aros mewn gwesty neu Wely a Brecwast ar eu gwyliau gael gafael ar y cyfarpar angenrheidiol i gael blas ar ryfeddodau gwersylla yn yr haf.

Fe hoffwn i gyfeirio ychydig bach at rywbeth a gafodd ei godi gan Delyth Jewell, ynglŷn â'r awdurdodau lleol hyn sy'n ei chael hi'n anodd cyflawni'r gyfradd ailgylchu o 70 y cant, oherwydd mae honno'n sgwrs a gefais i mewn gwahanol rannau o'r wlad yn ystod y misoedd diwethaf, ac rwy'n credu mai'r ddadl fwyaf ysgubol yw, os nad ydych chi'n ailgylchu—yn gwahanu eich gwastraff wrth garreg y drws—yr hyn a gewch chi yw gwastraff cymysg llygredig, y mae'n rhaid i'r awdurdodau lleol dalu am gael ymwared ag ef, ac yn lle hynny rydych chi'n cael y gwastraff gwych hwn a gafodd ei ddidoli yr ydych chi'n gallu ei werthu. Nawr, mewn gwirionedd, yr anhawster yw bod esbonio hynny i bobl yn beth anodd. Mae'r cynghorau yn swil ynglŷn â datgelu yn union faint y gallan nhw ei gael am wydr heb amhureddau, metelau—

Jenny, mae angen i chi ofyn cwestiwn nawr, os gwelwch chi'n dda.

—plastigau a phapur oherwydd y sensitifrwydd masnachol. Maen nhw'n dymuno cael y pris gorau posibl, nid ydyn nhw'n dymuno datgelu pa gardiau sydd ganddyn nhw yn eu dwylo. Felly, rwy'n teimlo, er mwyn i bobl ddeall pam mae hyn mor bwysig, efallai y gallai'r Llywodraeth gyhoeddi papur byr ynglŷn â gwerthoedd amrywiol y deunyddiau hyn, fel y bydd pobl gyffredin yn deall—

Diolch, Jenny.

—a'u bod nhw'n gwneud cyfraniad gwirioneddol at incwm eu hawdurdod lleol nhw.

Ie, yn hollol. Mae Jenny yn gwneud pwynt mor dda. Mae hyn i gyd yn ymwneud â'r pethau sy'n digwydd nawr a pharatoi ar gyfer y dyfodol. Mae'n golygu arbedion a chydnerthedd i awdurdodau lleol o gymharu â'r hyn a wyddom ni sy'n dod os na wnawn ni hyn, ac mae'n troi hynny hefyd, wedyn, yn swyddi a thwf a chyfleoedd gwyrdd, swyddi gwirioneddol yn ein cymunedau ni—ym Mhort Talbot, ym Mlaenau Gwent ac ati. Dyma'r hyn yr ydym ni'n sôn amdano, a gwneud hyn rhag blaen hefyd.

Ond yn wir, ers datganoli nawr, dyma un o lwyddiannau mawr datganoli. Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £1 biliwn mewn ailgylchu trefol ers datganoli—£1 biliwn. Rydym ni wedi rhoi ein harian ar ein gair a gweithio gyda phobl a busnesau a'r awdurdodau lleol i wneud hyn yn y ffordd gywir. Rydym ni wedi trawsnewid Cymru o fod yn genedl a oedd yn ailgylchu llai na 5 y cant o wastraff i dros 65 y cant erbyn hyn, ac rydym ni'n cynyddu hynny, cyn belled ag y bydd cefnogaeth gennym ni yma ar draws y Siambr. Ond fe fyddwn yn parhau i fynd amdani.

Y nod nesaf yw cyfradd ailgylchu trefol o 70 y cant yn y man lleiaf yn 2024-25, a'r nod cyffredinol o fod â dim gwastraff o gwbl erbyn 2050. Mae gennym ni nifer o awdurdodau wedi cyrraedd dros 70 y cant eisoes. Fe fyddwn ni'n gweithio gyda rhai eraill. Rydym ni'n arbed dros 400,000 tunnell o garbon deuocsid rhag cael ei ollwng i'r awyr bob blwyddyn. Mae hwn yn gyfraniad allweddol at fynd i'r afael â newid hinsawdd.

Ac, yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae 17 o'r 22 awdurdod lleol, gan weithio gyda ni—gan weithio gyda'r gefnogaeth sydd gennym ni—erbyn hyn yn cydymffurfio â'r glasbrint, neu yn y broses o drosglwyddo i broffil casgliadau sy'n cydymffurfio â'r glasbrint, lle maen nhw'n gwahanu'r gwastraff ac nid yw'n llygredig ac ati. Fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda'n hawdurdodau lleol, a chyda phobl Cymru, a chyda'r sector busnes, i wneud hyn yn iawn, ond mae'n rhaid i ni ei wneud gyda'r uchelgais o arbed arian i awdurdodau lleol, a chreu swyddi a thwf gwyrdd ledled Cymru.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.

Yr eitem nesaf fydd datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio ar ynni a’r economi werdd. A galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i wneud y datganiad. Rebecca Evans.

Diolch. Yr wythnos diwethaf, nodais ddull gweithredu'r Llywodraeth hon o ran datblygu economaidd, gan weithio mewn partneriaeth i adeiladu ar y cryfderau a'r cyfleoedd unigryw sydd gennym yng Nghymru. Heddiw, rwyf am roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am y camau yr ydym yn eu cymryd i greu swyddi gwyrdd yng Nghymru wrth i ni fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd a natur wrth bontio i system ynni sero net.

Wrth i ni weithio i wella cynhyrchiant yng Nghymru, rwyf eisiau canolbwyntio ar greu'r amodau economaidd cywir er mwyn i fusnesau a gweithwyr ffynnu. Un elfen hanfodol o economi gynaliadwy, sy'n tyfu'n gyflym yw cael ffynonellau ynni dibynadwy, fforddiadwy a glân. Wrth i farchnadoedd ynni byd-eang ddioddef cynnwrf yn dilyn ymosodiad Rwsia ar Wcráin, roedd pob rhan o gymdeithas yn teimlo effaith gorddibyniaeth y DU ar danwydd ffosil a'r effaith a gafodd newidiadau ym mhrisiau ynni byd-eang ar aelwydydd a busnesau.

Rwyf wedi fy nghalonogi'n fawr gan y ffaith bod Llywodraeth newydd y DU wedi gosod cyfeiriad newydd ar gyfer polisi ynni. Bellach mae gennym Lywodraeth yn San Steffan sy'n cyflymu camau i fuddsoddi yn ein diogelwch ynni domestig; Llywodraeth sydd â chenhadaeth newydd ar gyfer pŵer glân erbyn 2030; a Llywodraeth sydd â strategaeth glir ar gyfer mwy o swyddi gwyrdd a buddsoddiad ar draws y genedl. Ac mae gan Gymru ran sylfaenol i'w chwarae wrth wneud Prydain yn uwch-bŵer ynni glân.

Mae ein polisïau o blaid prosiectau ynni adnewyddadwy newydd yn benodol, fel y gallwn gyrraedd ein targedau ynni adnewyddadwy i gynhyrchu digon o drydan i ateb ein galw ein hunain. Mae ein targedau hefyd yn sail i'n hymdrechion i gynyddu perchnogaeth leol, fel bod manteision seilwaith newydd yn aros yng Nghymru. Mae'r model hwn ar gyfer cadw buddion yn sail i'n gwaith i sefydlu Trydan Gwyrdd Cymru ac Ynni Cymru. Yma, mae Cymru'n arwain y ffordd o ran sefydlu cwmnïau ynni cyhoeddus a fydd yn datblygu prosiectau, gan gadw'r incwm a'r gwerth yng Nghymru.

Yn fy natganiad yr wythnos diwethaf, nodais bwysigrwydd gweithio mewn partneriaeth i sicrhau ffyniant ledled Cymru, ac mae hyn hefyd yn wir am ynni. Cymru yw'r rhan gyntaf o'r DU i gael cynlluniau ynni ardal leol, sydd wedi nodi cyfleoedd buddsoddi ar gyfer yr economi werdd. Ac rwyf eisiau gweithio mewn partneriaeth â'n hawdurdodau a'n rhanbarthau lleol i gyflwyno'r buddsoddiad a nodwyd yn y cynlluniau hynny i sicrhau twf ar draws pob rhan o Gymru.

Rwyf hefyd eisiau gweithio mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU. Mae strategaeth ddiwydiannol y DU, a lansiwyd ddoe, yn nodi gweledigaeth uchelgeisiol ar gyfer ein heconomi. Nododd y strategaeth honno y rôl y bydd diwydiannau glân, gwyrdd yn ei chael wrth sbarduno'r genhadaeth ar gyfer twf economaidd. Ynghyd â'n hymgysylltiad â'r strategaeth ddiwydiannol, rydym eisoes wedi cael trafodaethau cadarnhaol gyda Llywodraeth y DU ar weithio mewn partneriaeth â Great British Energy i ddarparu mwy o fuddsoddiad i Gymru. Rydym yn archwilio sut y gallwn, drwy weithio mewn partneriaeth â Trydan Gwyrdd Cymru ac Ynni Cymru, ddod â mwy o fuddsoddiad i Gymru i gyflawni prosiectau ynni adnewyddadwy ar gyfer ein cymunedau.

Yn ehangach, rydym eisiau cyflymu'r gwaith o gyflawni yng Nghymru. Rwyf wedi ymrwymo i gytuno ar fargen sector gyda'r diwydiant ynni adnewyddadwy i sicrhau bod gennym yr amodau gorau i gefnogi twf. Yng Nghymru, mae gennym lif prosiectau datblygu ar y tir sy'n fwy na 5GW, a thrwy wynt sefydlog ac arnofio ar y môr, mae gennym lif prosiectau sydd bellach dros 18 GW. Trwy'r fargen sector, byddaf yn ymrwymo i gefnogi cyflymu'r llif prosiectau hwnnw, gan ddefnyddio'r ysgogiadau sydd gennym i oresgyn rhwystrau. Bydd hyn yn cynnwys y camau yr wyf yn eu harwain i gyflymu penderfyniadau cynllunio i ddod â mwy o eglurder i'r diwydiant, a'r camau yr ydym yn eu cymryd i wella'r cyflenwad o sgiliau trwy waith ar y cynllun sgiliau sero net.

O'u rhan nhw, rwy'n disgwyl i'r sector gefnogi ein huchelgeisiau ar gyfer perchnogaeth leol a datblygu sgiliau a buddsoddiad yn ein cymunedau, gan gynnwys yr amgylchedd. Mae gweithio gyda ni i'w gwneud hi'n glir i bobl sut y byddant yn elwa yn hanfodol er mwyn i gymunedau dderbyn y newidiadau y mae angen i ni eu gweld. Rwy'n falch iawn y byddaf yn siarad yn  Dyfodol Ynni Cymru fis nesaf, lle rwyf eisiau parhau i gael trafodaethau gyda'r diwydiant adnewyddadwy ar sut rydym yn cytuno ar ein bargen sector.

Rwy'n gwerthfawrogi'r heriau y gall seilwaith newydd eu cyflwyno i gymunedau. Ers rhai blynyddoedd, rydym wedi cefnogi dull wedi'i gynllunio ar gyfer y system ynni, un a all ymateb i anghenion lleol yn ogystal â'r argyfyngau hinsawdd a natur. Gyda'r Gweithredwr System Ynni Cenedlaethol newydd yn dechrau gweithio ar gynllun ynni gofodol strategol, mae'n hanfodol bod safbwyntiau lleol yn cael eu hymgorffori yn y gwaith cynllunio hwnnw. Rwy'n falch y bydd Llywodraeth Cymru ar y pwyllgor a fydd yn goruchwylio'r gwaith i ddatblygu'r cynllun hwnnw. Ynghyd â'n cyfranogiad yn natblygiad cynllun strategol ynni rhanbarthol a gyhoeddwyd gan y Swyddfa Marchnadoedd Nwy a Thrydan yn ystod yr wythnosau diwethaf, gall Cymru fod ar flaen y gad o ran dull mwy cynlluniedig o ymdrin â dyfodol carbon isel ffyniannus.

Wrth i ni gynyddu ynni adnewyddadwy i gyflawni'r genhadaeth ar gyfer pŵer glân, mae'n hanfodol ein bod yn cefnogi'r economi trwy'r cyfnod pontio. Mae gan Gymru sylfaen ddiwydiannol falch, a rhaid i ni sicrhau ein bod yn cefnogi buddsoddiad newydd mewn diwydiant yng Nghymru i adeiladu dyfodol wedi'i ddatgarboneiddio ac sy'n gynaliadwy.

Yn ystod yr wythnosau nesaf, byddaf yn ymgynghori ar safbwynt polisi Llywodraeth Cymru ar sut y gallwn ddefnyddio technolegau dal a storio carbon, a sut rydym yn disgwyl i fuddsoddiad hydrogen gael ei ddatblygu yng Nghymru. Ein gweledigaeth ar gyfer dyfodol diwydiant a chynhyrchu ynni yng Nghymru yw un lle mae diwydiannau cynaliadwy yn cael eu cadw yng Nghymru ac yn parhau i greu swyddi o ansawdd uchel a manteision eraill i'r cymunedau y maent yn gweithredu ynddynt. Rydym eisiau i ddiwydiant leihau ei ddibyniaeth ar danwydd ffosil a'r nwyon tŷ gwydr a gynhyrchir yn ei sgil yn sylweddol. Rydym yn gweld rôl ar gyfer gweithredu technolegau dal a storio carbon wedi'u targedu, lle byddant yn cyflymu'r gwaith o leihau allyriadau yn ystod y cyfnod pontio i ffwrdd o danwydd ffosil. Bydd ein polisi ar gyfer hydrogen yn cydnabod ei botensial i gyfrannu at ddatgarboneiddio. Os caiff ei weithgynhyrchu a'i ddefnyddio'n gynaliadwy, gall hydrogen ddarparu un o'r ychydig ffyrdd o ddatgarboneiddio rhai sectorau o'n heconomi.

Mae gan Gymru ei lle mewn hanes gan ddefnyddio ein hadnoddau naturiol i bweru'r chwyldro diwydiannol, ond rydym bellach yn dechrau cyfnod newydd lle mae'r pŵer sydd ei angen arnom ar draws ein heconomi a'n cymdeithas ehangach yn cefnogi trawsnewidiad diwydiannol newydd i'n heconomi a'n cymunedau.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad.

Fel yr amlygais yn fy ymateb yr wythnos diwethaf, mae economi Cymru yn eang ac yn amrywiol, gan gwmpasu ystod eang o ddiwydiannau. Ond wrth i ni geisio tyfu ein heconomi a chefnogi busnesau, mae'n rhaid i ni wneud hynny mewn ffordd sy'n wyrdd ac yn gyfrifol. Mae gan Gymru botensial anhygoel: mae gennym lwyth o dalent, ac mae gennym gyfleoedd gwych ar gyfer datblygu ynni adnewyddadwy, gan gynnwys gwynt, solar a niwclear. Gydag adnoddau naturiol mor enfawr ar gael inni, dylem fod yn manteisio ar y cyfleoedd hyn. Mae angen i ni ddweud, 'Ydym, rydym yn croesawu buddsoddiad, ac rydym yn croesawu'r rhai sydd eisiau adeiladu ac ysgogi ein heconomi yn ei blaen ar gyfer y dyfodol.'

Ac eto, o ran datgloi'r potensial hwn, rydym yn bell o ble y mae angen i ni fod. Fel yr wyf wedi sôn o'r blaen, gadewch i ni gymryd cynllunio, er enghraifft. Ar hyn o bryd, mae buddsoddwyr a datblygwyr yn cael eu dal yn ôl gan rwystrau cynllunio di-ri. Mae'n hanfodol mynd i'r afael yn gyflym â'r rhwystrau hyn, fel oedi wrth roi caniatâd, cynllunio, materion capasiti'r grid, prinder sgiliau a pharodrwydd cadwyn gyflenwi. Felly, a gaf i ofyn, Ysgrifennydd Cabinet, beth yw cynlluniau'r Llywodraeth i fynd i'r afael â'r rhwystrau hyn, a sut ydych chi'n bwriadu gweithio gyda Llywodraeth y DU, a oedd yn thema drwy gydol eich datganiad, ar rai o'r materion a gedwir yn ôl, fel y gall buddsoddwyr gael yr hyder sydd ei angen arnynt i fuddsoddi yng Nghymru? Oherwydd dyma lle mae ymgysylltu â rhanddeiliaid yn allweddol. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a allech chi ddweud wrthym pa ymgysylltiad rydych chi'n ei gael gyda buddsoddwyr a busnesau ar hyn o bryd, er mwyn sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed pan fydd penderfyniadau polisi tyngedfennol yn cael eu gwneud.

Fe wnaethoch chi sôn am ddyfodol dal carbon. A gaf i sicrhau bod cludo dal carbon yn cael ei gynnwys mewn unrhyw benderfyniadau polisi Llywodraeth Cymru yn y dyfodol? O ystyried y cyfleoedd i gludo carbon deuocsid o'r de-orllewin, er enghraifft, a chlwstwr diwydiannol y de, nid piblinell o ddal carbon deuocsid yw'r unig ffordd y gellir cyflawni datgarboneiddio.

Ond hyd yn oed os byddwn yn dileu'r holl rwystrau hyn yr wyf wedi'u crybwyll yfory, byddai angen sgiliau arnom o hyd. Rydym i gyd eisiau gweld mwy o fuddsoddiad mewn sgiliau, hyfforddiant a phrentisiaethau, nid yn unig i dyfu'r economi, ond i greu swyddi a sicrhau y gall ein pobl ifanc adeiladu ar gyfer eu dyfodol yma yng Nghymru, mewn diwydiannau sydd wir yn gwneud gwahaniaeth ac sy'n bwysig. Mae gweithwyr proffesiynol yr amgylchedd adeiledig ledled Cymru yn gweiddi am ymgeiswyr sydd â sgiliau cynaliadwyedd, ac eto maent yn cael trafferth dod o hyd i dalent hyfforddedig. Mae ymchwil newydd gan y Coleg Prifysgol Rheoli Ystadau yn dangos bod 90 y cant o fusnesau yn nodi prinder o'r sgiliau hanfodol hyn, ac nad yw hyn yn ddigon da. A phan fydd Llywodraeth Cymru yn dewis torri cyllid i ddarparwyr hyfforddiant 24 y cant, nid yw'n gwneud synnwyr. Felly, roeddwn i'n gofyn, Ysgrifennydd Cabinet, a ydych chi wedi ystyried y toriad mewn cyllid i golegau a darparwyr hyfforddiant a hybiau sgiliau, fel y gellir datblygu'r sgiliau hyn a bod gweithlu'r dyfodol yn gallu cael ei ryddhau.

Gallai potensial ynni adnewyddadwy, ynghyd â hyfforddiant ein pobl ifanc, fod yn drawsnewidiol, nid yn unig i'n heconomi werdd ond i'r gadwyn gyflenwi ehangach hefyd. O amwynderau lleol i ddarparu rhannau a gwasanaethau, byddai'r buddion canlyniadol yn sylweddol, ond eto mae pryderon gan y sector busnesau bach yn arbennig, asgwrn cefn economi Cymru yma, y gallent gael eu gadael ar ôl yn ystod y cyfnod pontio hwn. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau y gall busnesau bach gymryd rhan lawn yn y gadwyn gyflenwi bontio werdd? Rydych chi'n siarad am ddefnyddio ysgogiadau, boed hynny trwy sgiliau a hyfforddiant, ymchwil a datblygu neu cael gafael ar gyllid, unwaith eto, rwy'n pwyso arnoch chi, gadewch i ni geisio chwalu'r rhwystrau hyn er mwyn rhyddhau'r potensial hwnnw.

Dim ond ddoe, cyhoeddwyd rhybudd toriad trydan wrth i'r gwynt stopio chwythu—eironig yng Nghymru, ond stopiodd y gwynt chwythu yn y DU—a phwysleisiwyd yr angen am gapasiti llwyth sylfaenol yn ein system grid. Un maes a hepgorwyd yn eich datganiad chi oedd un ynghylch pŵer niwclear. Mae hwn yn hanfodol ar gyfer darparu'r sefydlogrwydd a'r sylfaen angenrheidiol hwnnw ar gyfer ein cyflenwad ynni. Mae safleoedd fel Wylfa a Thrawsfynydd yn barod i'w datblygu; maen nhw'n gweiddi am ddatblygiad, yn enwedig gyda dyfodiad technolegau newydd fel SMR, adweithyddion modiwlaidd bach. Mewn ymateb i gwestiwn ysgrifenedig, dywedwyd nad oeddech eto wedi cwrdd â Llywodraeth y DU i drafod ynni niwclear yn benodol. Felly, a oes gennych unrhyw gynlluniau i siarad â Llywodraeth y DU ar y mater hollbwysig hwn a'r cyfleoedd y mae'n eu cynnig hefyd? Dylai Wylfa a Thrawsfynydd dicio'r blychau i gyd; maent yn cynnig ynni carbon-isel, diogel a'r potensial ar gyfer swyddi o ansawdd uchel sy'n talu'n dda ym maes adeiladu, peirianneg a chynnal a chadw, ac mae hwn yn gyfle y mae angen ei gipio.

Gall Cymru ac fe ddylai fod ag economi werdd ffyniannus. Gallwn ei phweru trwy ynni adnewyddadwy a gallwn ei staffio gyda doniau Cymru: peirianwyr, trydanwyr, plymwyr, weldwyr, prentisiaid a llawer, llawer mwy. Felly, yng ngoleuni eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i bwyso arnoch chi eto? Thema fy ymateb yw chwalu'r rhwystrau, cyflymu'r cynlluniau, buddsoddi mewn hyfforddi'r gweithlu gwyrdd ar gyfer y dyfodol, a helpu i ryddhau dyfodol gwyrdd cyffrous Cymru. Diolch, Llywydd.

Diolch yn fawr iawn i Sam Kurtz am ei gyfraniad y prynhawn yma. Os ydw i'n berffaith onest, ychydig iawn sydd yno y byddwn i'n anghytuno ag ef. Rwy'n credu mai'r ffordd gadarnhaol y mae Sam Kurtz wedi nodweddu Cymru fel un sy'n llawn talent a all gyfrannu at yr agenda hon, a hefyd yn llawn cyfleoedd, yw'r ffordd y byddwn i hefyd yn ceisio nodweddu hyn.

Rwy'n credu ein bod ni fwy na thebyg wedi nodi'r un rhwystrau hefyd, a bydd angen i ni geisio eu chwalu. Yn sicr, mae capasiti'r grid yn un o'r meysydd hynny rwy'n credu ein bod yn rhannu pryder amdano. Er mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU ydyw, byddwn yn cael y trafodaethau hynny yn sicr. Rwy'n gwybod bod y Prif Weinidog hefyd wedi llwyddo i gynnal trafodaethau o'r fath gyda Phrif Weinidog y DU ac eraill, gan bwysleisio pwysigrwydd gweithredu ar y grid. Rwy'n credu bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn deall hynny'n llwyr. Roedd diffyg cynllun cydlynol ar gyfer y grid, rwy'n credu, tan yn ddiweddar iawn. Rwy'n credu y bydd angen amser i ddatblygu nawr.

Wrth gwrs, mae gennym ein hadroddiad 'Gridiau Ynni'r Dyfodol i Gymru' sy'n dangos y gallai'r galw am drydan yng Nghymru dreblu erbyn 2050. Felly, mae gwelliannau'r grid yng Nghymru yn mynd i fod yn gwbl hanfodol os ydym am gael system ynni sy'n addas ar gyfer y dyfodol. Ac wrth gwrs, rydym wedi cynnull y grŵp cynghori annibynnol i adeiladu ar y ddealltwriaeth sydd gennym a'n helpu i nodi'r dulliau o ddarparu seilwaith trawsnewid trydan ar gyfer y dyfodol hefyd. Felly, rwy'n credu bod honno'n flaenoriaeth a rennir sydd gennym ni yn sicr.

Yna, o ran cynllunio, mae cyflymu'r amser y mae'n ei gymryd i wneud penderfyniadau yn flaenoriaeth o'r pwys mwyaf. Mae'n rhywbeth y mae'r Prif Weinidog wedi'i nodi fel un o'i blaenoriaethau allweddol ac mae hi wedi gofyn i mi edrych ar ystod o weithgareddau y gallem eu cyflwyno.

Rydym yn ymwybodol mai un o'r heriau go iawn yw'r gweithlu yn y sector hwn. Yn y cyfnod o gyni, rydym wedi gweld adrannau cynllunio mewn llywodraeth leol yn cael eu crebachu, yn anffodus, ac mae cystadleuaeth hefyd ar gyfer y bobl fedrus hynny hefyd. Maent yn aml yn cael eu hyfforddi ac yn dechrau eu gyrfaoedd yn y sector cyhoeddus ond yna maent yn dod o hyd i swyddi pwysig yn y sector preifat. Mae'r sgiliau hyn yn werthfawr iawn. Rwy'n gwneud darn o waith yn edrych ar sut y gallem ehangu a chefnogi'r sylfaen sgiliau yn y dyfodol, hyfforddi mwy o bobl ond hefyd eu cadw o fewn y sector cyhoeddus. 

Bydd y cyfleoedd llif prosiectau yn bwysig iawn i'r busnesau bach hynny y cyfeiriwyd atynt. Cefais gyfle i gwrdd â Ffederasiwn y Busnesau Bach ddoe, a chawsom gyfle i siarad am gyfleoedd y llif prosiectau. Ac wrth gwrs, wrth siarad am lif prosiectau, cwrddais â fforwm adeiladu Cymru, ac roeddent yn dweud bod gwelededd y llif o gyfleoedd o fewn y sector ynni adnewyddadwy ond hefyd yn ehangach yn bwysig iawn iddyn nhw. Unwaith eto, mae hwnnw'n ddarn o waith yr ydym yn edrych arno o ran sut y gallwn wella gwelededd yr hyn a fydd yn dod i lawr y ffordd yn y dyfodol yn well.

O ran niwclear, wrth gwrs, mae'r polisi yn eistedd gyda Llywodraeth y DU, ond credwn y dylid ystyried pŵer niwclear fel rhan o gyflawni uchelgeisiau sero net i fynd i'r afael â'r argyfwng newid hinsawdd, ac y dylai rhanbarthau a chymunedau lleol sy'n cynnal seilwaith carbon isel o'r fath sicrhau'r manteision priodol o ganlyniad i hynny. Rydym yn cefnogi'r defnydd o'r safleoedd trwyddedig presennol, Wylfa a Thrawsfynydd, y sonioch amdanynt, i helpu i gyflawni uchelgeisiau o'r fath. Rydym yn credu y byddai unrhyw gynigion ar gyfer cynhyrchu ynni niwclear yn y dyfodol yn cael eu blaenoriaethu ar gyfer y safleoedd sy'n bodoli eisoes ac, wrth gwrs, hyd yn oed y tu hwnt i hynny byddai'n rhaid iddynt sicrhau'r budd economaidd mwyaf posibl i gymunedau a rhanbarthau lleol. Ac, wrth gwrs, rydym wedi ymrwymo i gynnal y sylfaen sgiliau niwclear hefyd, sydd hefyd yn cefnogi cymwysiadau gwyddonol a meddygol ehangach technolegau niwclear hefyd. 

Fel y dywedais, byddaf yn cyflwyno datganiad polisi ar ddal a storio carbon, ond mae gen i ddiddordeb mawr yn y materion nad ydynt yn ymwneud â llif prosiectau sydd wedi'u nodi hefyd. Rwy'n gwybod bod hynny'n arbennig o bwysig yn sir Benfro. Rwy'n credu bod cymaint, mewn gwirionedd, y gallwn weithio ar draws partïon ar yr agenda hon. Rydym eisoes wedi nodi beth yw'r problemau gyda'n gilydd, rwy'n credu, ond rwy'n awyddus iawn i weithio ar draws partïon ar yr atebion hefyd. 

Rwy'n croesawu'r datganiad, ond rwy'n gwybod nad yw Plaid Cymru o dan unrhyw gamargraff bod hanes mewn perygl o ailadrodd ei hun yma. Mae Cymru, unwaith eto, yn cael ei chastio yn rôl y darparwr adnoddau. Mae gwynt, tonnau, tir a gwely'r môr yn cael eu hecsbloetio tra bod yr enillion ariannol a'r enillion arloesol yn cael eu dal i raddau helaeth gan actorion allanol. Does dim cwestiwn am botensial trawsnewidiol ein hadnoddau naturiol a'n gallu i arwain mewn twf economaidd gwyrdd—o ran hyn, rwy'n credu ein bod i gyd yn gytûn—ond yn syml, nid yw economi Cymru yn cadw digon o incwm o gynhyrchu ynni adnewyddadwy. Nid oes bron dim perchnogaeth gyfalaf yng Nghymru yn y sector, gan arwain at actorion symudol, nad ydynt yn lleol yn cipio cyfran fawr o'r cyfoeth a gynhyrchir o adnoddau Cymru. Ac mae sector ynni Cymru yn gweld cyfleusterau allweddol sy'n eiddo i gwmnïau rhyngwladol Ffrengig ac Almaenig, a pherchnogaeth ecwiti gan Lywodraethau Ewropeaidd ochr yn ochr ag endidau Prydeinig.

Bydd i ba raddau y mae Cymru'n elwa'n economaidd ar ei hadnoddau ynni adnewyddadwy yn dibynnu i raddau helaeth ar fframweithiau cyfansoddiadol a rheoleiddiol, strwythurau perchnogaeth ac i raddau faint o sgiliau a chapasiti lleol sydd ar gael. Mae hyn yn dod â mi i un o'r heriau canolog sy'n wynebu uchelgeisiau ynni gwyrdd Cymru, sef diffyg pŵer datganoledig dros y meysydd polisi ynni hynny a fyddai'n cael yr effaith fwyaf ar lunio ein ffawd economaidd yn y maes hwn.

Mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi dweud ei bod yn galonogol bod Llywodraeth y DU wedi gosod cyfeiriad newydd ar gyfer polisi ynni, ond mae'n dal i fod yn fusnes fel arfer, onid ydyw? Mae Cymru'n parhau i gael ei chyfyngu gan reolaeth Llywodraeth y DU dros agweddau allweddol ar reoleiddio ynni, cynllunio prosiectau a seilwaith ar raddfa fawr. Er bod gan Lywodraeth Cymru reolaeth dros brosiectau hyd at 350 MW, mae'r rhan fwyaf o brosiectau ynni adnewyddadwy mwy yn parhau y tu hwnt i reolaeth Cymru. Felly, a yw'r Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno, heb ddatganoli pwerau ynni ymhellach, gan gynnwys dros gynllunio ar gyfer seilwaith mawr a chysylltedd grid, na all Cymru gyflawni'r targedau ynni adnewyddadwy y mae wedi'u gosod iddi hi ei hun mewn gwirionedd?

Mae perchnogaeth a rheolaeth ar adnoddau naturiol Cymru, gan gynnwys gwynt ar y môr, yn hanfodol ar gyfer sicrhau bod manteision ynni adnewyddadwy yn cael eu hailfuddsoddi mewn cymunedau yng Nghymru, ac rwy'n croesawu ffocws y Gweinidog ar hynny. Soniodd yr Ysgrifennydd Cabinet am bwysigrwydd gweithio mewn partneriaeth i sicrhau ffyniant ledled Cymru, ond byddwn yn gwrthwynebu'r syniad bod ynni'n faes lle mae tystiolaeth o hyn.

Mae Llywodraeth Cymru wedi datgan dro ar ôl tro ei hymrwymiad i ddatganoli Ystad y Goron, ac eto ni fu llawer o weithredu pendant, ac rydym wedi gweld, onid ydym ni, Lywodraeth y DU hon yn gwrthod cynnig o'r fath yn llwyr. Yn fwyaf diweddar, eglurodd yr Arglwydd Livermore, Ysgrifennydd Ariannol y Trysorlys, nad oes gan Lywodraeth y DU unrhyw fwriad i ddatganoli Ystad y Goron i Gymru, er gwaethaf cefnogaeth Llafur Cymru i'r fath gam, ac, i fod yn deg, araith angerddol yn Nhŷ'r Arglwyddi gan Peter Hain, cyn-Ysgrifennydd Gwladol Llafur Cymru, dim llai. Felly, pa gamau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn eu cymryd i sicrhau bod rheolaeth dros Ystad y Goron yn cael ei datganoli i Gymru? A fu unrhyw drafodaethau i'r perwyl hwn yn ystod cyfarfod Cyngor y Gwledydd a'r Rhanbarthau yr wythnos diwethaf?

Yn olaf, hoffwn droi at waith Ynni Cymru. Nid yw'r cyhoeddiad diweddar ynghylch partneriaeth Ystad y Goron â Great British Energy wedi gwneud llawer i leddfu pryderon ynghylch y fframwaith alldynnol y mae polisi ynni yn gweithredu ynddo ar hyn o bryd. Rhaid i Lywodraeth Cymru barhau i ganolbwyntio ar adeiladu system ynni yng Nghymru sydd nid yn unig yn cyfrannu at anghenion ynni cenedlaethol a byd-eang, ond sy'n sicrhau bod manteision cyfoeth a biliau ynni is yn cael eu teimlo o fewn cymunedau Cymru. Felly, sut y bydd ymdrechion Ynni Cymru i ddatblygu ynni sy'n eiddo i'r gymuned yn cael eu diogelu rhag cael eu bwrw i'r cysgod gan brosiectau mwy a reolir yn ganolog?  

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfraniadau yna. Credaf eu bod yn dod o fan cychwyn tebyg yn yr ystyr bod angen i ni gael y budd mwyaf absoliwt i Gymru a hefyd i'r cymunedau sy'n cynnal prosiectau ynni.

Rwy'n credu bod y gwaith yr ydym wedi bod yn ei wneud i sefydlu Trydan Gwyrdd Cymru yn enghraifft gwbl allweddol o'r ffordd yr ydym eisiau cynyddu gwerth y system datblygu prosiectau ynni adnewyddadwy i Gymru. Amcan allweddol yw cynhyrchu'r gwerth mwy hwnnw i Gymru, ond hefyd cyflymu'r gwaith o wireddu ein huchelgeisiau sero net trwy ddatblygu o leiaf 250 MW o gapasiti cynhyrchu ynni adnewyddadwy erbyn 2030, a 750 MW o gapasiti ychwanegol erbyn 2040, gan greu targed o 1GW o gapasiti. Wrth gwrs, prosiectau gwynt ar y tir fydd hynny, o ystyried natur yr ystad goed, a dyna lle rydyn ni'n canolbwyntio ein sylw.

Gallaf roi'r wybodaeth ddiweddaraf i gyd-Aelodau bod y cwmni wedi'i gofrestru gyda Tŷ'r Cwmnïau ym mis Hydref a hyd yma, mae 10 o'r 13 aelod o staff arfaethedig yn eu swyddi. Mae'r bwrdd annibynnol yn cyfarfod yn fisol; mae wedi bod yn gwneud hyn ers mis Mai 2024. Gyda'r cymorth hwn, bydd y cwmni'n ymateb i'r llythyr cylch gwaith a gawsant gyda chynllun busnes sy'n nodi'r camau nesaf. Rwy'n credu bod Trydan Gwyrdd Cymru yn rhoi cyfle i ni feddwl eto ac o'r newydd am sut rydym yn ymdrin â mater pwysig buddion cymunedol yng Nghymru, a gosod meincnod, mewn gwirionedd, i'r diwydiant yn yr ystyr arbennig hwnnw.

Yn amlwg, mae gennym y polisi o ran cadw'r gwerth economaidd sy'n cyfrannu at ffyniant trwy ein polisi lleol o gynhyrchu ynni, a sefydlwyd yn 2020, ac mae hynny'n cyd-fynd â'n targedau ar gyfer cynhyrchu sy'n eiddo i'r ardal. Ond, yn amlwg, mae hynny'n cael ei weithredu wedyn drwy ein dogfen 'Polisi Cynllunio Cymru', sy'n cydnabod bod cyfleoedd go iawn i sicrhau manteision lleol drwy ynni adnewyddadwy ledled Cymru. Rydym yn darparu arweiniad i berchnogaeth leol, ynghyd â phecyn cymorth er mwyn cefnogi cymunedau a datblygwyr drwy'r broses hefyd. Felly, rwy'n credu bod gennym ni enghreifftiau da o bethau sy'n digwydd, ond yn bendant mae mwy i'w wneud ac mae Trydan Gwyrdd Cymru yn rhoi cyfle i ni, rwy'n credu, ddangos beth y gellid ei wneud. 

O ran Ynni Cymru, rydym wedi bod yn cefnogi ynni cymunedol lleol ers 15 mlynedd bellach, ond rydym wedi bod yn gweithio i weld sut y gallem gefnogi a graddio ynni cymunedol yng Nghymru yn well. Mae'r gwaith hyd yma ar Ynni Cymru yn canolbwyntio ar ddatblygu systemau ynni lleol clyfar. Ar 3 Medi, lansiwyd cynllun grant gwerth £10 miliwn ar gyfer systemau ynni lleol clyfar ledled Cymru, a bydd y cynllun grant hwnnw'n ganolog yn ein hymdrechion i ddatgarboneiddio ein cyflenwad ynni a sicrhau bod y buddion yn cael eu teimlo o fewn ein cymunedau. Drwy ddefnyddio'r mathau hynny o brosiectau ledled Cymru, byddwn yn cael cipolwg gwerthfawr iawn ar raddfa'r manteision y gellir eu sicrhau i'n cymunedau. Felly, nid wyf yn credu ei fod naill ai/neu o ran y datblygiadau mawr hynny a hefyd cefnogi prosiectau lleol. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni wneud y ddau beth yn llwyr, ac rwy'n credu ein bod, trwy Trydan Gwyrdd Cymru ac Ynni Cymru, yn darparu'r cyfleoedd hynny i wneud y ddau beth yna.

O ran Ystad y Goron, nid yw Llywodraeth Cymru wedi newid ei safbwynt. Rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi bod yn glir iawn ynghylch y meysydd lle mae Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio'n gryf ar y safbwyntiau yr ydym wedi'u mynegi o'r blaen. Dydyn ni ddim wedi newid y rheiny, ac ni fyddem ni yn newid y rheiny oherwydd bod Llywodraeth y DU wedi newid. Rydym yn gefnogol i'r pwerau sy'n cael eu cynnig ar gyfer Ystad y Goron sydd wedi'u cynnwys o fewn y Bil sydd wedi'i osod yn Senedd y DU—a wnaed cyn y toriad—ac rydym yn obeithiol y bydd y pwerau ychwanegol hyn yn cynyddu twf mawr ei angen gwynt ar y môr yng Nghymru. Ond mae'r setliad presennol sydd gennym yn cyfyngu ar ein gallu i gyflawni'r prosiectau ynni hynny mewn ffordd sy'n adlewyrchu ein blaenoriaethau polisi ac anghenion cenedlaethau'r dyfodol. Felly, ein safbwynt hirsefydlog fu y dylid datganoli Ystad y Goron i Gymru, fel y mae yn yr Alban, ac nid yw'r sefyllfa honno wedi newid.

Rwy'n poeni am gwmnïau tanwydd ffosil yn gwyrddgalchu, ac fe hoffwn fod wedi gweld buddsoddiad cyhoeddus yn y grid cenedlaethol yn hytrach na phiblinell carbon deuocsid enfawr, y gallai'r corfforaethau fod wedi'i hariannu eu hunain mewn gwirionedd. Nid oes unrhyw fudd lleol, a hoffwn weld buddsoddiad mewn cyllid ar gyfer inswleiddio, ôl-osod solar, a'r holl bethau hynny sy'n helpu i ostwng biliau ynni i bawb.

Mewn gwirionedd, mae hydrogen glas yn creu 20 y cant yn fwy o garbon deuocsid nag wrth ddefnyddio'r nwy yn uniongyrchol, a bydd cludo carbon deuocsid yn creu mwy o garbon deuocsid, felly dylai fod yn rhan o'r cyfrifiad hwnnw. Mae creu hydrogen gwyrdd yn defnyddio llawer o drydan, felly mae defnydd uniongyrchol yn aml yn well. Mae angen i ynni adnewyddadwy gysylltu â'r grid. Ni fydd fferm solar fawr ar y ffin ym Mretton yn gallu cael mynediad i'r grid cenedlaethol tan 2038, felly mae angen annog cyflenwad uniongyrchol fel rhan o'r broses gynllunio. Rwy'n gwybod, gyda thai newydd nawr, eu bod yn dechrau defnyddio storio batri ar gyfer ôl-osod solar.

Rwy'n croesawu buddsoddiad yn ein cymunedau lleol. Mae angen iddynt weld y budd o brosiectau cymunedol a phrosiectau mawr eraill. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, pa gynlluniau sydd ar gael i fuddsoddi yn y grid, a beth fydd ffurf yr ymgynghoriad ar ddal, defnyddio a storio carbon? Oherwydd hoffwn pe byddai heddiw wedi bod yn ddadl yn hytrach na datganiadau yn unig. Mae'n ddigon i'ch gwylltio pan gewch chi ddatganiadau pum munud a dim ond am funud y caf i siarad, ac rwyf wedi mynd drosto yn barod. Mae'n ddrwg gen i.

Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am y sylwadau yna, yn enwedig y rhai am wella'r buddion cymunedol. Roedd gennym rai enghreifftiau da iawn o bethau y gellid eu hystyried, ac rwy'n credu y bydd y rhain i gyd yn rhan o'n trafodaethau gyda'r diwydiant ynni adnewyddadwy mewn perthynas â'r fargen sector.

Soniais am y grid mewn ymateb i gyfraniad blaenorol. Rydym wedi sefydlu'r grŵp cynghori, y soniais amdano, a bydd hwnnw'n cytuno ar egwyddorion ar gyfer yr atebion mwyaf priodol ar gyfer seilwaith ynni yng Nghymru, ac yna bydd yn ceisio creu sylfaen dystiolaeth gyhoeddus i gefnogi'r egwyddorion hynny. Mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo ar hyn o bryd, ond yn gyffredinol, wrth gwrs, Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y grid. Ond rydym wedi bod yn gwbl glir bod y dystiolaeth yma, bod angen mwy o fuddsoddiad yma yng Nghymru, yn enwedig os ydym am gyflawni ein huchelgeisiau tymor hwy cyffredinol, ar gyfer yr economi ond hefyd ar gyfer ynni. Felly, rwy'n credu y gellir cael trafodaethau, yn sicr yng nghyd-destun y fargen sector honno, y soniais amdani.

O ran hydrogen a'r mater ynghylch dal, defnyddio a storio carbon, ar hyn o bryd, rydym yn gweithio trwy fanylion sut olwg fyddai ar ddatganiad, ac yna, wrth gwrs, bydd hynny allan ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus yn y ffordd arferol. Fodd bynnag, rydym yn credu bod gan hydrogen y potensial i ddatgarboneiddio llawer o'r system ynni, yn enwedig gwneud y gogledd yn arweinydd ynni glân. Mae bargen twf gogledd Cymru rwy'n gwybod yn bwriadu rhoi hwb i'r economi hydrogen yn y gogledd drwy ddyrannu £15 miliwn o'r rhaglen ynni carbon isel i hwb hydrogen gogledd-ddwyrain Cymru. Hyd yn hyn, rydym wedi cefnogi'r rhaglen gyda rhywfaint o gyllid drwy'r gronfa trawsnewid cerbydau allyriadau isel iawn, a bydd Uchelgais Gogledd Cymru rwy'n gwybod yn gwahodd ail brosiect hydrogen i ymuno â'r fargen twf, yn amodol ar gytuno ar femorandwm cyd-ddealltwriaeth. Ond, fel y dywedais i, rydym yn llunio datganiad ar hyn o bryd fel y gallwn fod yn glir iawn ynghylch beth yw'r polisi wrth fynd ymlaen, a bydd yn destun ymgynghoriad wedyn yn y ffordd arferol, ac yn yr un modd ar gyfer dal, defnyddio a storio carbon. Rwy'n gwybod bod safbwyntiau amrywiol ar hyn, ac rwy'n credu y bydd yr ymgynghoriad yn gyfle i bobl ddweud eu dweud.

Ysgrifennydd Cabinet, fel y gwyddoch chi, mae Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig yn cynnal ymchwiliad i'r economi werdd, ac un o'r materion a godwyd yw pwysigrwydd partneriaethau cyhoeddus-preifat, ac rwy'n credu bod angen gwneud mwy i ddatblygu'r partneriaethau hyn er mwyn helpu i ddatgarboneiddio'r economi. Nawr, mae'r pwyllgor hefyd wedi edrych ar sut y gallwn wneud y mwyaf o fuddsoddiad y sector cyhoeddus, a dywedodd rhanddeiliaid wrthym y dylai Llywodraeth Cymru flaenoriaethu buddsoddiad sy'n trosoli cyllid y sector preifat. Mae gennym gyfle yma yng Nghymru i fod yn arweinydd byd-eang ym maes ynni gwyrdd ac adnewyddadwy, ac mae'n hanfodol bod pob ysgogiad yn cael ei ddefnyddio i ddatblygu'r diwydiant hwn. Felly, yn dilyn y datganiad heddiw, byddwn yn ddiolchgar pe gallech ddweud ychydig mwy wrthym am sut mae Llywodraeth Cymru yn datblygu partneriaethau cyhoeddus-preifat i sbarduno buddsoddiad ynni adnewyddadwy, ac a allwch chi ddweud wrthym hefyd sut rydych chi'n blaenoriaethu buddsoddiad yn y pontio sero net, ac yn gwneud hynny mewn ffordd a fydd yn annog ac yn trosoli cyllid y sector preifat yn y dyfodol?

Rwy'n credu bod hwn yn bwynt pwysig iawn, ac rwy'n credu ei fod yn un sy'n cael ei adlewyrchu, efallai, orau trwy'r gwaith yr ydym wedi bod yn ei wneud ar ein bargeinion dinesig a thwf, sydd yno i sicrhau bod buddsoddiad cyhoeddus yn cael ei roi i mewn, ond yna mae hynny—mae'n ddrwg gennyf—buddsoddiad y sector cyhoeddus, ac yna mae hynny yn trosoli enillion o'r sector preifat wedyn. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n fodel da iawn, mewn gwirionedd, o ran lle y gallwn weld y math hwnnw o fuddsoddiad yn cael ei ddatblygu, ac mae'n ddull yr ydym wedi ceisio ei gefnogi. Wedi dweud hynny, mae achos da iawn hefyd dros fodel Trydan Gwyrdd Cymru, lle rydym yn berchen ac yn datblygu'r prosiectau hyn ac mae'r manteision wedyn yn dod yn ôl i Gymru; maent hefyd yn cael eu cadw yn y gymuned. Felly, rwy'n credu bod manteision cymunedol yn wirioneddol bwysig, ond yna mae'n rhaid i ni gydnabod hefyd rôl y sector preifat o ran swyddi, gan gefnogi ein huchelgeisiau sgiliau trwy'r prentisiaid y maent yn eu cyflogi, a chreu cyfoeth mewn economïau lleol hefyd.

Diolch am y datganiad. Dwi'n cytuno efo'r Gweinidog, wrth gwrs, ar yr angen i adeiladu economi werdd gyffrous newydd ar gyfer y dyfodol, ond dwi am gyfeirio at gynlluniau i ddatblygu ffermydd solar enfawr yn fy etholaeth i, a dadlau nad dyma'r ateb o gwbl os ydyn ni am greu swyddi yn y sector ynni adnewyddol yma. Dwi'n annog fy etholwyr i i ymateb erbyn y deadline yfory i'r broses gynllunio gan Pedwar er mwyn sicrhau bod ein cymuned ni yn cael ei llais wedi'i chlywed. Ond, gwrandewch, mae yna gymaint o le i solar yn y mix: ar do pob adeilad, ar ochr ffyrdd, mewn pocedi llai—llawer iawn o bocedi llai—o solar yn fy etholaeth i, ond mae gorchuddio miloedd o erwau o dir amaethyddol da Môn yn rhoi'r gwaethaf i ni o ran colli capasiti cynhyrchu bwyd, o ran yr impact weledol, o ran colli swyddi mewn amaethyddiaeth—does yna ddim swyddi yn fan hyn—ac mae'n rhaid i ni feddwl yn llawer mwy strategol. Rydyn ni'n sôn am y capasiti sydd yna i gynhyrchu ynni oddi ar arfordir Cymru: yn fanna mae'r swyddi; yn fanna mae'r gadwyn gyflenwi i allu cael ei datblygu yn y blynyddoedd i ddod. Canolbwyntiwch ar hynny, achos extractive, dyna ydy'r math yma o gynlluniau solar sydd yn yr arfaeth ar hyn o bryd: yn tynnu elw allan o'n cymunedau ni, yn creu impact negyddol, ac yn methu â dod ag unrhyw fudd lleol go iawn. Ydy'r Gweinidog yn cytuno â fi dyw solar ddim yn ateb y gofynion o ran yr elfen economaidd honno, a bod angen edrych ar bethau llawer mwy arloesol?

Byddwn i'n dweud bod solar yn rhan o'r ateb o ran y gymysgedd o ynni adnewyddadwy y bydd ei hangen arnom wrth i ni symud tuag at sero net. Yn amlwg, ni allaf wneud sylw ar y cynlluniau penodol y cyfeiriwyd atynt ond byddaf yn dweud, serch hynny, fod gofyn i etholwyr ddweud eu dweud pan fyddant yn cael y cyfle drwy'r broses gynllunio yn bwysig iawn. Felly, pryd bynnag y ceir ceisiadau cynllunio mewn perthynas â chynigion ynni, yna, wrth gwrs, dylai cymunedau fod yn rhan o'r cynllun, dylid eu hysbysu, dylid eu hannog i ymateb i'r ymgynghoriadau hynny.

O ran y polisi cyffredinol, fodd bynnag, wrth gwrs, mae gennym 'Cymru'r Dyfodol: y cynllun cenedlaethol 2040', ac mae hynny'n sicrhau bod ceisiadau cynllunio ar gyfer datblygiadau o arwyddocâd cenedlaethol yn cael eu hasesu'n drylwyr fel bod cymunedau, ardaloedd a thirweddau dynodedig a chynefinoedd a rhywogaethau gwarchodedig yn cael eu diogelu rhag effaith andwyol annerbyniol, ac mae hefyd yn gofyn am ystyried effaith gronnol yn ogystal â chynlluniau presennol a'r rhai sydd wedi cael caniatâd. Felly, yn amlwg, ni allaf ddweud mwy am y prosiect penodol hwnnw, ond rwy'n credu bod gan solar ei rôl fel rhan o gymysgedd ynni.

Pedwar cwestiwn cyflym. Faint o adeiladau cyhoeddus sydd â theils solar ar eu toeau sy'n wynebu'r de, a beth yw eich strategaeth ar gyfer cynyddu'r nifer hwnnw, o gofio bod pob adeilad cyhoeddus i fod i gyrraedd sero net erbyn 2030? Pryd fydd y fframwaith sydd wedi'i ymgorffori gan Ddeddf Seilwaith (Cymru) 2024 yn dod yn orfodol fel bod pawb yn glir y bydd cynigion ar raddfa fawr fel arfer yn cael eu trin o fewn 12 mis? Rydych yn sôn am fynd â chymunedau gyda ni ar y datblygiadau hyn yn eu hardal. Os yw cymunedau lleol yn teimlo eu bod yn elwa'n uniongyrchol ar ynni gwynt neu solar sy'n cael ei gynhyrchu yn eu cymuned gan leihau eu biliau ynni, mae hynny'n ei gwneud yn ofynnol iddynt fod yn eiddo lleol, yn rhan o'r prosiect i fod yn eiddo lleol. Felly, tybed faint o gynnydd rydych chi'n ei wneud ar hynny, oherwydd mae'n beth anodd iawn nad ydym wedi bod yn llwyddiannus iawn yn ei gylch. Mae hynny'n gwbl hanfodol i mi, ac nid yw'r cysylltiad hwnnw wedi'i wneud eto. Ac, yn bedwerydd, sut y gall Llywodraeth Cymru helpu cymunedau i fod yn gliriach nad yw'r arian cymunedol sy'n cael ei gynhyrchu yn ymwneud â gwella caeau chwarae neu neuaddau pentref yn unig, ond mae'n gyfle unwaith mewn oes mewn gwirionedd i wneud cymunedau cynaliadwy sy'n llawer mwy cydnerth o ganlyniad i'r buddsoddiad sylweddol y gellir ei fuddsoddi yn eu seilwaith yn gyffredinol?

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiynau. Ar yr un penodol o ran faint o adeiladau'r sector cyhoeddus sydd â theils solar ar y to, nid yw'r ateb yna gennyf, ond fe wnaf geisio ei gael i chi. Ond rwy'n credu bod yna rôl i Ynni Cymru, yn enwedig, o ran cefnogi prosiectau fel hwnnw. Felly, gwelsom y cyhoeddiad diweddar am y gronfa newydd sy'n werth £10 miliwn, er enghraifft, a allai gefnogi'r nifer cynyddol. Mae gennym esiampl wych yn Nhreforys—mae Mike Hedges yn eistedd wrth eich ymyl. Mae gennym Ysbyty Treforys gyda'i ynni solar, sy'n hollol wych o ran cefnogi holl anghenion yr ysbyty. Felly, dim ond un enghraifft dda iawn yw honno, a hoffem weld llawer mwy o'r rheini.

O ran y Ddeddf seilwaith, rwyf wedi lansio ymgynghoriad yn ddiweddar nawr, sy'n edrych ar holl broses y system gydsynio newydd. Rwy'n credu y bydd hwnnw ar agor am yr wyth wythnos arferol, neu efallai y bydd hyd yn oed yn hirach—felly, yn awyddus i gael ymatebion yn ôl ar hynny. Ac ar ôl hynny byddaf yn gallu gwneud datganiad ehangach o ran y camau nesaf. Felly, cyhoeddwyd y papur ymgynghori terfynol hwnnw ar 19 Medi, yn amlinellu'r broses gyfan. Ac unwaith eto, rwy'n awyddus i glywed barn cyd-Aelodau ar hynny a hefyd, wrth gwrs, safbwyntiau'r sector.

Ac rwy'n credu bod y pwynt ynglŷn â manteision cymunedol nid yn unig yn ymwneud ag adnewyddu neuaddau pentref; mae terfyn ar faint o weithiau y gallwch chi wneud hynny—. A dweud y gwir, gall fod rôl bwysig iawn i fanteision cymunedol mewn pethau fel sgiliau cefnogi, er enghraifft, cefnogi pobl agored i niwed o fewn y gymuned—mae'r rhestr o bethau y gellir eu gwneud yn ddiddiwedd. Mae gennym gynhadledd dyfodol ynni Cymru ymhen ychydig wythnosau, ac rwy'n credu bydd honno'n rhoi cyfle i ni dynnu sylw ac arddangos rhai o'r ffyrdd mwy arloesol y mae buddion cymunedol yn cael eu cyflawni ledled Cymru. Er bod neuaddau cymunedol yn bwysig, mewn gwirionedd, dim ond hyn a hyn o weithiau y gallwch wneud hynny.

Ysgrifennydd Cabinet, nid yw'n bosibl ichi wybod am yr holl ddatblygiadau arloesol ledled y wlad, oherwydd mae llawer ohonom yn cael cyfle i ymweld â nhw a bod yn ymwybodol ohonynt, ac un yr hoffwn siarad amdano y prynhawn yma, ac efallai fod cyd-Aelodau eraill eisiau ymuno â mi yn hynny hefyd, yw aredig ceblau. Mae aredig ceblau yn rhywbeth y gallwn edrych arno. Mae'n rhaglen werdd arloesol newydd i osgoi'r defnydd o beilonau mewn gwirionedd. Mae cwmni yn sir Gaerfyrddin, rwy'n gwybod y byddai—wel, rwy'n eithaf sicr fy mod yn gwybod y byddai—yn croesawu ymweliad gennych chi, sydd mewn gwirionedd wedi rhoi ceblau o dan y ddaear. Maen nhw eisoes wedi ei wneud yn Eryri. Mae wedi digwydd yn y Cotswolds, ac mae'n digwydd ar dir yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol. Mae hyn yn osgoi peilonau. Wrth i ni symud i fan lle mae'n amlwg bod angen gwell seilwaith arnom er mwyn pweru ein gwlad a, gobeithio, cadw'r ynni a'r manteision yma yng Nghymru, mae angen i ni feddwl hefyd am ein hamgylchedd, ac, i'r rhai ohonom yn y canolbarth a'r gorllewin, rydym yn wynebu her benodol ynghylch peilonau sy'n cael eu codi er mwyn cyflawni hynny. Felly, hoffwn eich gwahodd chi, ar ran nifer o bartïon yma yn y Siambr, i ddod i ymweld â'r cwmni ym Mhencader a gweld yn union beth maen nhw'n ei wneud. Rwy'n credu y bydd yn eich syfrdanu o ran yr hyn maen nhw'n ei wneud. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr y gallwch wrando a derbyn rhai o syniadau ac awgrymiadau'r prynhawn yma, ac efallai y gallwn gysylltu â'ch swyddfa er mwyn trefnu ymweliad. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn am y cyfraniad yna. Oes, mae gen i ddiddordeb mawr yng ngwaith y busnes ym Mhencader rydych chi wedi cyfeirio ato, oherwydd mae ein polisi cenedlaethol ar gynllunio yn nodi mai ein safbwynt a ffefrir o ran llinellau trydan newydd yw, lle bo hynny'n bosibl, y dylid eu gosod o dan y ddaear, er ein bod yn derbyn bod yn rhaid cael barn gytbwys yn erbyn costau a allai olygu bod prosiectau sy'n dderbyniol fel arall yn anhyfyw. Ond rydym yn disgwyl gweld pob cais cynllunio yn cydymffurfio â'r polisi hwnnw, a lle nad yw claddu llinellau yn bosibl neu'n berthnasol, yna dylid ymgysylltu'n rhagweithiol â chwmnïau ynni a'r cyhoedd i liniaru effaith weledol unrhyw linellau trydan newydd posibl. Ond mae gen i ddiddordeb mawr yn y dechnoleg rydych chi wedi'i disgrifio, ac rwy'n awyddus i ddarganfod mwy.

Y naratif rŷn ni'n ei glywed yn fwyfwy gan Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol ydy bod rhaid—yn y cyd-destun yma o ran yr economi gwyrdd—adeiladu'n fawr, yn gyflym, yn gost isel, yn ddi-hid o unrhyw ystyriaeth arall, a dwi ddim yn meddwl mai dyna yw'r unig ffordd, fel roedd Rhun ap Iorwerth yn awgrymu. Er enghraifft, yn ystod y dyddiau diwethaf, mae'r llywodraethwr, Tim Walz, yr ymgeisydd is-arlywyddol yn America, wedi awgrymu tanddaearu'r grid cyfan yn America, oherwydd ei fod e'n meddwl, o ran yr hir dymor, oherwydd mae e'n fwy dibynadwy ichi wneud hynny, mai dyna'r dewis call.

Felly, mae mwy nag un ateb fan hyn, ac mae eisiau i Gymru ffeindio ei ffordd ymlaen ei hunain, fel roedd Jane Dodds yn awgrymu. Felly, ydyn ni'n gallu cael diweddariad gennych chi ynglŷn â gwaith y grŵp cynghorol gweinidogol ynglŷn â dyfodol y grid yng Nghymru, achos mae'r naratif yn fanna, os caf i ei ddweud, o ran y cylch gorchwyl rŷch chi wedi ei osod, yn wahanol? Mae e'n sôn am egwyddorion; nid cael gwared â'r system gynllunio—dyna'r math o naratif rŷn ni'n ei glywed yn Lloegr ar hyn o bryd—ond rhoi egwyddorion clir o ran y math o grid rŷn ni eisiau ei greu a buddsoddi ar gyfer yr hir dymor yn y ffordd orau, nid jest dilyn polisïau gorchuddio Cymru gyfan a'r Deyrnas Gyfunol gyfan gyda ffermydd solar a chyda pheilonau.

Rwy'n ddiolchgar am y cyfraniad, ond mae angen cydnabod hefyd bod rhan bwysig i'w chwarae ar gyfer y datblygiadau mawr hynny. Felly, gallai'r gwaith o amgylch gwynt arnofiol ar y môr, er enghraifft, fod yn gyffrous iawn yn y môr Celtaidd. Gallai hynny fod yn chwyldroadol o ran cyfleoedd yn yr ardal. Ond, ar yr un pryd, rydym wedi siarad yn y datganiad am Ysbyty Treforys a'r gwaith y maent yn ei wneud o ran eu paneli solar yn ogystal â diwallu eu holl anghenion ynni. Felly, rwy'n credu bod angen y ddau brosiect mawr hynny arnom, ond hefyd y rhai lleol llai hefyd, ac rydym yn ceisio cefnogi'r ddau ohonynt.

O ran y grŵp cynghori annibynnol, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf, pryd y gallaf, ar waith y grŵp. Gallaf ddweud, fodd bynnag, fod disgwyl iddynt ddarparu argymhellion drafft ar hyn o bryd yn gynnar yn 2025, ond os oes rhywbeth i'w adrodd cyn hynny, byddaf yn awyddus iawn i wneud hynny.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd, ac rwy'n ddiolchgar i chi, Gweinidog, am y datganiad y prynhawn yma. Rwy'n cytuno'n gryf â'r weledigaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei hamlinellu o ran ei datblygiad yn y dyfodol o'r economi werdd ac ynni gwyrdd. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn llwyddo i fynd ar drywydd datganoli Ystad y Goron. Heb ddatganoli Ystad y Goron a'r rheoliadau cynllunio cysylltiedig, mae'n ymddangos i mi ei bod yn anodd iawn i Lywodraeth Cymru gyflawni unrhyw un o'i huchelgeisiau yn y maes hwn. Byddwn yn awgrymu bod hyn yn gwbl hanfodol i ddyfodol y polisi cyffredinol. Ar yr un pryd, mae pwyslais ar niwclear yn bwysig er mwyn sicrhau ein bod yn gallu darparu cyflenwad llwyth sylfaen ar gyfer ein hanghenion.

Ond hefyd, mae'n bwysig cynnal cefnogaeth y cyhoedd a sicrhau bod y cyhoedd yn cefnogi'r modd yr ydym yn bwrw ymlaen â hyn, ac mae hynny'n golygu bod yn rhaid i bawb deimlo eu bod yn cael eu trin yn deg. Rwy'n cynrychioli un o'r etholaethau lleiaf yn y lle hwn o ran ei harwynebedd, ond mae gennym geisiadau am ffermydd gwynt ar bob un o'n cymoedd. Nid yw'n deg bod pobl ym Mlaenau Gwent yn ysgwyddo mwy o gyfrifoldeb er mwyn i Lywodraeth Cymru gyflawni ei hamcanion nag etholaethau mewn mannau eraill efallai. Mae'n hanfodol, rwy'n credu, ein bod yn gwneud y symudiad hwn o'r hen economi sy'n seiliedig ar danwydd ffosil i economi adnewyddadwy a niwclear, ond mae'n rhaid i hynny ddigwydd gyda thegwch, fel bod pawb yn teimlo eu bod yn rhannu'r cyfrifoldeb am gyflawni'r uchelgais a'r weledigaeth hon yn gyfartal.

Rwy'n ddiolchgar iawn am y sylwadau hynny hefyd, a dim ond i ailadrodd o ran Ystad y Goron fy mod i'n credu ein bod ni yn yr un lle, ac mewn gwirionedd fe wnaeth y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru argymell hefyd y dylai gael ei ddatganoli i Lywodraeth Cymru. Felly, rydyn ni wedi ymrwymo i barhau i fynd ar drywydd y mater hwnnw gyda Llywodraeth y DU. Mae rheoli asedau'r Goron yn cynhyrchu refeniw sylweddol i'r Trysorlys, felly byddai datganoli Ystâd y Goron mewn gwirionedd yn ein galluogi ni i wneud y refeniw hwnnw yn fwy cydnaws â blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer ein dinasyddion ein hunain. Felly, fel y dywedais i, mae hyn yn rhywbeth y gwnawn ni'n sicr barhau i'w godi gyda Llywodraeth y DU.

Rwy'n falch o glywed y croeso i'r dull gweithredu ar niwclear; unwaith eto, mae'n ymwneud â chael y gymysgedd honno o ynni ar gyfer y dyfodol. Ond rwy'n credu bod y pwyntiau sydd wedi'u gwneud yn ymwneud mewn gwirionedd â'r math hwnnw o bontio teg, onid ydyn nhw, o ran sicrhau bod pobl yn deall y daith yr ydyn arni, yn derbyn y daith yr ydyn ni arni, ond hefyd yn elwa ar y daith yr ydyn ni arni. Ac rwy'n credu o ran y pwynt a gafodd ei wneud ynghylch lle mae'r prosiectau penodol hynny'n cael eu cyflwyno, ni ddylen nhw gael eu gweld ar wahân; a dweud y gwir, mae angen iddyn nhw gael eu gweld yng nghyd-destun beth arall sy'n digwydd o amgylch yr ardal honno hefyd, ac rwy'n credu bod hynny'n ystyriaeth bwysig.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Yr eitem nesaf fydd y datganiad gan y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch ar addysg drydyddol. Dwi'n galw ar y Gweinidog, felly, i wneud y datganiad. Vikki Howells.

Diolch, Llywydd. Mae'n bleser ac yn fraint cael sefyll yma yn eich plith fel y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch newydd. Mae'r rôl hon yn cyd-fynd yn berffaith â fy nghefndir fy hun fel athro ysgol uwchradd a phennaeth cynorthwyol chweched dosbarth, yn ogystal â mentor i'r rhai sydd newydd ddechrau yn y proffesiwn addysgu. Mae fy mhrofiadau wedi rhoi dealltwriaeth ddofn i mi o'r llwyddiannau a'r heriau y mae dysgwyr ac ymarferwyr yn eu hwynebu, a byddaf i'n dod ag empathi a phenderfyniad i wrando i'r rôl hon.

Mae'r agenda addysg drydyddol yn un yr wyf i'n wirioneddol angerddol amdani, ac rwyf i eisiau rhannu'r hyn y byddaf i'n canolbwyntio arno i ddechrau gyda chi heddiw. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn ymwybodol iawn o dair R enwog addysg, ond y prif beth sy'n ysgogi fy rôl i, fel rwy'n ei ddehongli, yw'r tair C: cydweithredu, cydweithio a chymuned. 

Mae cydweithredu yn rhan o weledigaeth hirdymor Llywodraeth Cymru ar gyfer addysg drydyddol, ac mae hyn wedi'i ymgorffori yn Neddf Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) 2022, sy'n dod â phum sector addysg ôl-16 i ddeialog agosach â'i gilydd. Bydd hyn yn lleihau cystadleuaeth a dyblygu diangen, yn cynyddu cydraddoldeb parch rhwng llwybrau academaidd a galwedigaethol, yn gwneud pontio rhwng llwybrau dysgu'n llyfnach, ac yn cynyddu gwelededd opsiynau ar gyfer dysgwyr ôl-16. Mae straeon enillwyr Gwobrau Ysbrydoli! Addysg Oedolion 2024 yn dangos pa mor bwysig yw hi bod dysgwyr yn deall bod yna gyfleoedd addysgol a all weithio iddyn nhw a'u teuluoedd ar bob eiliad o'u bywydau, beth bynnag yw eu hoedran, eu cefndir neu'u hamgylchiadau personol.

Mae yna werth cynhenid i addysg drydyddol: mae'n sylfaen ac yn sbardun i ddysgwyr ar gyfer gweddill eu bywydau. Mae hyn yn gofyn am yr ail o fy ngeiriau C: cydweithio ar draws y Llywodraeth i sicrhau bod addysg yn gallu gweithredu fel sbardun allweddol yn agenda ein Llywodraeth a chyflawni blaenoriaethau'r Prif Weinidog o hybu sgiliau, iechyd da a chyfleoedd i bawb. Mae'n hanfodol o ran ein cenhadaeth tuag at sicrhau twf a ffyniant economaidd, a thuag at gymdeithas decach a mwy cynhwysol. Rydyn ni'n gwybod yr effaith sylweddol y gall cymryd rhan mewn addysg ei chael ar ddiogelwch swyddi, iechyd corfforol a meddyliol da a llesiant dysgwr yn y dyfodol. Rydyn ni'n gwybod hefyd mai nad dim ond addysg ac ymchwil y mae ein sefydliadau trydyddol yn eu darparu; maen nhw hefyd yn creu swyddi ac mae hyn yn dod â buddion wedyn i ranbarthau a busnesau lleol.

Rwy'n edrych ymlaen at weithio ochr yn ochr ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol a fy holl gyd-Aelodau yn y Cabinet i wireddu blaenoriaethau'r Llywodraeth ynghylch y sgiliau a'r cyfleoedd sydd eu hangen ar gyfer gweithlu'r dyfodol. Fe ges i'r fraint o fynychu'r digwyddiad lansio ar gyfer ymgyrch Trawsnewid Bywydau Prifysgolion Cymru yn gynharach y mis hwn. Mae hon yn enghraifft wych o sut y gall ehangu mynediad at addysg uwch roi cyfle i ddysgwyr archwilio gyrfaoedd a allai fod wedi ymddangos y tu hwnt i'w cyrraedd fel arall.

Rwyf i hefyd yn edrych ymlaen at weithio'n agos gyda Medr, y Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil newydd. Roedd dyddiad gweithredol Medr, sef 1 Awst eleni, yn gam mawr ymlaen tuag at ein gweledigaeth ar gyfer sector trydyddol mwy cydlynol yng Nghymru, gyda stiward cenedlaethol sydd ag egwyddorion cydweithredu a chynhwysiant wrth ei wraidd. Yn gynharach eleni, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei datganiad o flaenoriaethau strategol ar gyfer Medr. Mae'r blaenoriaethau hyn yn gosod y system drydyddol o fewn cyd-destun cymdeithasol ehangach, un sy'n gweld cyd-ddibyniaeth economi ac addysg, un sy'n hyrwyddo cydraddoldeb ac yn ehangu cyfranogiad, ac un sy'n rhoi'r brif rôl i ddysgwyr yn eu teithiau addysgol eu hunain. Mae'r rhain yn flaenoriaethau nid yn unig i Medr, ond i'r sector yn gyffredinol, her uchelgeisiol a fydd yn diffinio llwyddiant hirdymor addysg drydyddol yng Nghymru.

Mae Medr erbyn hyn wedi cyhoeddi ei gynllun strategol drafft mewn ymateb i flaenoriaethau'r Llywodraeth. Ar hyn o bryd, mae ar agor ar gyfer ymgynghori tan 25 Hydref, a byddwn i'n annog pob rhanddeiliad yn gryf i fanteisio ar y cyfle hwn i ymateb. Ac rwyf i wedi croesawu'n arbennig gweld pwyslais Medr ar gasglu lleisiau dysgwyr fel rhan o'r ymgynghoriad hwn.

Mae hyn yn dod â fi i'r trydydd o fy ngeiriau C: cymuned. I mi, mae hyn yn golygu cymuned o ddysgwyr, ymarferwyr a darparwyr sy'n gweithio gyda'i gilydd er budd gorau dysgwyr, ac wedi'u galluogi gan y Llywodraeth. Dyma'r egwyddor y tu ôl i'r digwyddiad myfyrwyr lywodraethwyr mewn addysg bellach a fynychais yng Nghaerdydd y mis hwn. Yno, fe wnes i gwrdd â dysgwyr sydd wedi gwirfoddoli i eistedd ar gyrff llywodraethu eu sefydliadau priodol. Byddan nhw'n darparu'r elfen hanfodol o lais a phrofiad y dysgwr ac yn helpu i lywio dyfodol eu colegau. Roeddwn i, fel bob amser, yn hynod falch o weld ein pobl ifanc yn dangos eu galluoedd arwain a'u perchnogaeth o'u haddysg.

Yn ddiweddar, rwyf i wedi dechrau cyfres o ymweliadau â darparwyr ar draws y system drydyddol ac o amgylch Cymru. Rwyf i wedi mwynhau dod ynghyd â dysgwyr a'u hathrawon a'u tiwtoriaid wyneb yn wyneb, ac rwy'n edrych ymlaen at barhau i wneud hyn dros yr ychydig fisoedd nesaf. Bydd yr ymweliadau hyn yn fy helpu i gael gwell dealltwriaeth o ddewisiadau dysgwyr, y rhwystrau maen nhw'n eu hwynebu, ac i ddathlu eu cyflawniadau. Rwy'n gobeithio dod ar draws ysbryd o barodrwydd gan bob darparwr i gymryd rhan yn y gwaith o ail-lunio a chydlunio'r dirwedd addysgol ôl-16 yng Nghymru. Ac rwy'n gobeithio gweld ymrwymiad i welliant parhaus a nodau uchelgeisiol ar gyfer y dyfodol.

Rwyf i hefyd eisiau defnyddio'r amser hwn i ystyried y ffordd orau o ymgysylltu â'r grŵp craidd o bobl nad ydyn nhw wedi cymryd rhan mewn addysg a hyfforddiant ôl-16. Yn union fel yr ydyn ni'n gwybod bod yna gysylltiad cryf rhwng presenoldeb a chyrhaeddiad ar gyfer disgyblion iau, mae'r un peth yn wir am ein carfannau ôl-16. Rydyn ni eisiau dod o hyd i ffyrdd o roi llais i bob dysgwr, nid dim ond y rhai sydd fwyaf brwdfrydig a hyderus. Rydyn ni'n gwybod bod cyfranogiad ôl-16 yn her sylweddol i'r sector ar hyn o bryd, ac rwyf wedi ymrwymo i gasglu cymaint o wybodaeth â phosibl i lywio sut y gall Llywodraeth Cymru a Medr ymateb yn fy natganiad yn ddiweddarach y tymor hwn. Un ffordd bosibl ymlaen fydd drwy'r cod ymgysylltu â dysgwyr sy'n cael ei gynhyrchu gan Medr. Bydd y cod hwn yn ymgorffori pwysigrwydd rhoi llais i ddysgwyr yn y penderfyniadau a fydd yn effeithio arnyn nhw yn ystod eu haddysg—rhywbeth y mae sefydliadau Cymru eisoes wedi dechrau ei wneud gyda llwyddiant mawr.

Y weledigaeth sydd gennym ni yw sector cydlynol ac integredig, sy'n canolbwyntio ar les a chymorth dysgwyr. Mae angen system addysg drydyddol arnon ni sy'n cael ei phweru gan uchelgeisiau, cyrhaeddiad a dyheadau dysgwyr, a lle mae ein darparwyr a'n hymarferwyr yn cyfuno eu gwybodaeth a'u profiad gydag ymwybyddiaeth o'u cyd-destunau cymdeithasol ehangach. Bydd hyn yn arwain at Gymru fwy cyfartal a deinamig.

A gaf i eich llongyfarch chi, Gweinidog, ar eich rôl newydd? Llongyfarchiadau mawr. Rwy'n gwybod ei fod yn sector, fel y gwnaethoch sôn yn eich datganiad, yr ydych chi'n teimlo'n angerddol amdano ac rwy'n credu ei fod yn angerdd yr ydyn ni'n ei rannu ar y meinciau hyn hefyd, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weithio gyda chi.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig meddwl am y darlun ehangach o ran lle yr ydyn ni arni gydag AU ac AB yma yng Nghymru, achos mae'n ddarlun eithaf heriol, rwy'n credu. Rydyn ni wedi gweld llai o bobl ifanc yn mynd i'r brifysgol eleni; y nifer isaf ers 15 mlynedd. Yn ôl Gwasanaeth Derbyn y Prifysgolion a'r Colegau, gwnaeth 33 y cant o bobl ifanc 18 oed yng Nghymru gais i fynd i'r brifysgol eleni, o'i gymharu â 41.9 y cant yn y DU gyfan. Dywedodd cadeirydd Prifysgolion Cymru, Paul Boyle, mai dyma'r bwlch mwyaf yr ydyn ni wedi'i weld mewn hanes modern, a gofynnodd i Lywodraeth Cymru adolygu'r rhesymau y tu ôl i hynny. Felly, beth yw eich ymateb i'r cwestiwn hwnnw? A fydd Llywodraeth Cymru yn comisiynu adolygiad? Oherwydd mae'r gwahaniaeth hwnnw o 42 i 33—9 y cant bron—yn eithaf trawiadol ac mae gwir angen edrych arno.

Mae'r prifysgolion eu hunain wedi bod yn agored iawn hefyd am yr heriau ariannol y mae nifer ohonyn nhw yn eu hwynebu. Felly, mae'n debyg mai'r cwestiwn yw: gyda Gweinidog newydd yn ei swydd, beth yw cynllun mawr Llywodraeth Cymru ar gyfer hyn? Sut olwg sydd ar ddyfodol ein sector prifysgolion yng Nghymru, yn eich barn chi? A sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda phrifysgolion i gyflawni'r dyfodol cynaliadwy hwnnw y gwnaethon ni siarad amdano ar y dechrau?

Yr un mor bryderus, rydyn ni hefyd wedi gweld gostyngiad o 1 y cant yn nifer y bobl sy'n dilyn prentisiaethau yn chwarter 2 2023-24, o'i gymharu â'r un chwarter yn y flwyddyn flaenorol. Felly, mae'n destun pryder gweld llai a llai o bobl yn dewis llwybr y brifysgol a'r llwybr prentisiaeth hefyd. Felly, mae rhai ystadegau pryderus yn y fan yna, a darlun pryderus rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru, ond hefyd rydyn ni'n barod i weithio gyda chi i fynd at wraidd hyn hefyd, oherwydd rydyn ni'n gwybod am rym y sector hwn a'i allu i newid bywydau ac adeiladu dyfodol i rai pobl ifanc yng Nghymru.

Fe wnaethoch chi sôn am y tair C yn eich datganiad: cydweithredu, cydweithio a chymuned? Ie, mae'n ddrwg gen i, dylwn i fod wedi ysgrifennu nhw i lawr. Ond yr hyn yr oeddwn i eisiau canolbwyntio arno oedd cydweithredu. Pan fyddaf i'n siarad â darparwyr addysg uwch ac addysg bellach yng Nghymru, maen nhw wir eisiau cydweithredu ac maen nhw'n gweld hynny fel rhan bwysig o ddatblygiad y cynnig y gallan nhw ei wneud, ond weithiau, os mynnwch chi, gall y pethau gweinyddol fynd yn y ffordd. Gall cryn dipyn o bwyntiau cyffwrdd anodd ar yr ymylon fynd yn y ffordd, a dyma lle rwy'n credu bod gan y Llywodraeth y pŵer i allu helpu gyda hyn.

Felly, os rhoddaf enghraifft i chi, rhai o'r cymwysterau technegol y mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio arnyn nhw o ran tystysgrifau galwedigaethol addysg uwchradd a chymwysterau eraill, lle, yn amlwg, er enghraifft, mae coleg mewn sefyllfa well i ddarparu'r dysgu technegol a'r offer ffisegol i addysgu rhai cyrsiau technegol, ond ar hyn o bryd, nid yw'n glir pwy fydd yn darparu rhai o'r cymwysterau hyn a sut yn union y byddan nhw'n cael eu darparu o ran y dysgu. Felly, mae'n amlwg bod angen mwy o gydweithredu rhwng colegau ac ysgolion, er enghraifft. Felly, sut ydych chi'n gweithio i bontio'r bylchau hynny?

Rhaid ystyried cydweithio hefyd, rwy'n credu, ar draws y Llywodraeth. Mae addysg, yn amlwg, mewn un adran ac rwy'n falch hefyd o weld y Gweinidog yma sy'n eistedd yn adran yr economi, sy'n gyfrifol am brentisiaethau a sgiliau hefyd. Sut ydych chi'n sicrhau nad yw pethau'n cael eu colli, os mynnwch chi, yn y pwyntiau cyffwrdd rhwng y ddwy adran yna?

Yn olaf, roeddwn i eisiau crybwyll Medr, gan eich bod chi wedi sôn am Medr hefyd. Fe wnaethoch chi sôn am bum blaenoriaeth Medr. Os ydw i'n onest, roedden nhw'n eang iawn ac roedd prinder pethau y mae modd eu cyflawni a thargedau. Ai eich bwriad chi yw y bydd Medr yn gweithio i dargedau ac yn gweithio i bethau y mae modd eu cyflawni, fel ein bod ni'n gwybod a yw'r pethau y mae Medr yn dweud ei fod eisiau eu cyflawni yn llwyddiannus yn y dyfodol? Roeddwn i eisiau hefyd, yn olaf o ran Medr, godi gyda chi nifer y swyddi gwag sydd heb eu llenwi o hyd mewn rolau uwch yn Medr, er gwaethaf y ffaith ein bod ni wedi cael cyfnod hir, os mynnwch chi, yn y cyfnod o amser i sefydlu Medr. Mae'n amlwg bod nifer o rolau uwch nad ydyn nhw wedi'u llenwi o hyd yn Medr. O siarad â phobl sydd wedi rhyngwynebu â Medr hyd at y pwynt hwn, mae'n ymddangos bod rhywfaint o ddiffyg eglurder o ran beth yn union yw ei amcanion a beth yn union yw ei dargedau, ac rwy'n ofni y gallai hyn fod oherwydd y swyddi uwch hynny sydd heb eu llenwi. Felly, a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am eich dealltwriaeth o'r cynnydd tuag at lenwi'r rolau hynny, a hefyd eich disgwyliadau o Medr, wrth symud ymlaen? 

Diolch yn fawr iawn, Tom, am eich croeso cynnes ac am eich cyfres o gwestiynau hefyd. Os dechreuwn ni gyda chyfranogiad addysg uwch, rydyn ni'n gwybod bod hwnnw'n faes yr ydyn ni'n poeni amdano ac mae angen i ni wella yma yng Nghymru os ydyn ni eisiau cael y boblogaeth â'r set sgiliau sydd ei hangen arnon ni ar gyfer y gweithlu heddiw ac yfory.

Mae hynny'n rhywbeth yr wyf i wedi gofyn i fy swyddogion gasglu mwy o ddata arno. Yn amlwg, rydyn ni'n gwybod bod gennym ni, yma yng Nghymru, y pecyn mwyaf hael o gymorth cynhaliaeth i israddedigion. Mae gennym ni'r lefelau uchaf o gymorth grant nad oes rhaid ei ad-dalu, ac mae hynny wedi'i dargedu'n uniongyrchol at y myfyrwyr hynny o aelwydydd sydd â'r incwm isaf. Felly, mae llawer o waith sydd eisoes wedi'i wneud yr wyf i'n bwriadu ei ddatblygu i sicrhau bod gennym ni'r gefnogaeth honno i sicrhau bod addysg uwch yn agored ac yn hygyrch i bob person ifanc a myfyriwr aeddfed yng Nghymru. Ond mae hynny'n rhywbeth y byddaf i'n parhau i weithio arno.

Fe wnaethoch chi godi, wrth gwrs, fater yr heriau ariannol yn y sector addysg uwch, sy'n broblem nid yn unig yng Nghymru ond ledled y DU, a hyd yn oed yn rhyngwladol. Ac er ein bod ni'n gwybod bod hwn yn gyfnod anodd, a bod angen i'r sector ddod o hyd i ffyrdd o leihau costau, nid ydyn ni'n credu bod unrhyw sefydliad yng Nghymru sydd mewn perygl o fethu.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig nodi bod sawl ffrwd incwm ar gyfer addysg uwch sy'n llawer mwy na chyllid uniongyrchol y Llywodraeth. Mae cyllid Llywodraeth Cymru oddeutu 10 y cant o'r cyllid AU cyffredinol. Felly, mae yna lawer o ffactorau yno sy'n creu'r pwysau ariannol hynny i'r sector, sydd y tu hwnt i reolaeth Llywodraeth Cymru. Bydd Medr yn gyfrifol am fonitro unrhyw risgiau ariannol uniongyrchol i'r sector addysg uwch, ond mae'n bwysig nodi hefyd fod prifysgolion yn gyrff ymreolaethol, felly byddan nhw'n gwneud eu penderfyniadau eu hunain, er y byddan nhw'n cael mewnbwn ac yn cael eu llywio gennyf i a gan Medr.

Mae prentisiaethau, wrth gwrs, yn rhan bwysig iawn o'n cynnig dysgu ôl-16, a'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol sy'n gyfrifol amdanyn nhw. Ond rwyf i eisoes wedi cael cyfarfodydd cynnar adeiladol iawn gyda'r Gweinidog, ac rydyn ni'n bwriadu parhau i weithio gyda'n gilydd yn yr ysbryd hwnnw.

O ran cydweithredu rhwng addysg uwch ac addysg bellach ac ysgolion, mae hyn yn rhywbeth sy'n bwysig iawn i mi, ac rwyf i wedi dechrau, fel y dywedais i yn fy natganiad, gyfres o ymweliadau ledled Cymru. Yn gyntaf, fe ymwelais i â Phrifysgol De Cymru, dim ond oherwydd ei hanes rhagorol gyda'i phartneriaeth strategol o gydweithredu â cholegau addysg bellach yn y rhanbarth. Fe ddysgais i lawer yno am ba mor dda y mae hynny'n gweithio, yn enwedig yn y sgyrsiau a gefais gyda myfyrwyr yno. Byddaf i'n edrych, yn fy ymweliadau â phrifysgolion eraill, i weld pa waith maen nhw'n ei wneud a lle mae yna elfennau o arfer gorau y mae modd eu rhannu.

O ran Medr, mae ei gynllun strategol drafft yn destun ymgynghoriad ar hyn o bryd. Felly, os oes gennych chi farn, yna byddwn i'n eich annog chi, fel pob rhanddeiliad, i gyflwyno'r safbwyntiau hynny. Rwy'n ymwybodol bod rhai swyddi gyda Medr nad ydyn nhw wedi'u llenwi eto; ni fyddwn i'n disgrifio'r rheini fel swyddi uwch. Mae llawer o swyddi eisoes wedi'u llenwi, ac yn sicr rwyf i wedi cwrdd â'r Prif Swyddog Gweithredol a chadeirydd Medr. Byddaf i'n cyfarfod â'r Bwrdd eto yfory.

Nid ydw i'n cydnabod yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud yn y fan yna am ddiffyg eglurder o ran eu hamcanion. O'r sgyrsiau yr ydw i wedi'u cael gyda nhw, maen nhw'n glir iawn am eu hamcanion, ac am ddwyn ynghyd y sectorau hynny y byddan nhw'n eu goruchwylio, sef addysg uwch, addysg bellach, dysgu oedolion yn y gymuned, dysgu'n seiliedig ar waith, prentisiaethau a chweched dosbarth ysgolion. Rwyf i wir yn credu bod hyn yn rhywbeth i'w ddathlu, oherwydd ni yw'r wlad gyntaf yn y DU i gael un corff i ddod â holl gyllid, cynllunio a rheoleiddio addysg ac ymchwil ôl-16 at ei gilydd. Felly, mae'n gyfle gwych i Gymru arwain gweddill y DU.

Diolch yn fawr i'r Gweinidog am ei datganiad. Gaf i hefyd ei llongyfarch hi ar ei phenodiad diweddar? Rŷn ni wedi cael cyfle i roi tipyn o sylw yn y Siambr hon yn ddiweddar i addysg statudol, ac fel rhywun mewn bywyd blaenorol oedd yn gweithio yn y maes addysg ôl-16 ac addysg gydol oes, dwi'n croesawu'r ffocws heddiw ar y sector ôl-16.

O ran y datganiad—byddaf yn dod yn ôl at rai pwyntiau penodol oedd yn y datganiad—yn nodweddiadol, rôn i eisiau mynd ar ôl rhywbeth, yn debyg i Tom, sydd ddim yn y datganiad, sef yr argyfwng ariannol sydd yn wynebu ein prifysgolion ni yma yng Nghymru. Dwi'n credu, os nad yw'r Llywodraeth yn gweithredu ar frys, fe allwn ni golli'r sefydliadau arbennig yma—nifer ohonyn nhw—sydd yn cynnig cyfleoedd ar gyfer dysg ar lefel uchel iawn i ganiatáu i'n pobl ifanc ni wireddu eu hamcanion nhw mewn bywyd. Roedd yna gyfeiriad yn eich datganiad chi bod yna ddatganiad arall yn mynd i ddod yn nes ymlaen ar addysg uwch, ond y gwir amdani yw y gallai hynny fod yn rhy hwyr o lawer i rai o'n prifysgolion ni.

Rydyn ni'n gwybod o adroddiadau bod Llywodraeth y DU eisoes yn datblygu cynllun achub ar gyfer prifysgolion yn Lloegr sy'n wynebu—llawer ohonyn nhw—ansicrwydd ariannol. Mae'r cynllun hwn yn cynnwys £1 biliwn i'w hachub, cynnydd mewn ffioedd, yn ogystal â thoriadau eraill i gyrsiau a staff. O ystyried y twll ariannol sy'n wynebu llawer o'n prifysgolion yng Nghymru, y gred yw ei fod yn £100 miliwn, mae'r pwysau yn tyfu arnoch chi fel Llywodraeth i weithio gyda'n prifysgolion i ddod o hyd i atebion a fydd yn diogelu swyddi, myfyrwyr a'n heconomi ehangach.

Felly, meddwl ydw i tybed—rwy'n ceisio denu hyn allan ohonoch chi, o ran nifer o opsiynau y byddech chi eisiau'u hystyried, efallai—os fedrwch chi roi syniad i ni o'ch ffordd o feddwl. Gallech chi ystyried fel Llywodraeth eich bod chi eisiau i brifysgolion Cymru fod yn gymwys ar gyfer yr un cynllun yn y DU. Efallai y byddai'n well ganddi ddatblygu ei phecyn achub ei hun; efallai y byddai'n hapus i rai o brifysgolion Cymru fynd i'r wal neu orfodi uno arnyn nhw. Neu gallai godi ffioedd i gyfateb â'r hyn a allai gael ei gyflwyno yn Lloegr. Felly, byddai'n ddiddorol deall beth yr ydych chi'n ei feddwl ar hyn o bryd, oherwydd, gadewch i ni ddweud hi fel y mae hi, mae prifysgolion Cymru'n wynebu heriau difrifol, ac mae'r cloc yn tician. Fe wnaf i ond gofyn y cwestiynau hynny i chi ar brifysgolion.

Os caf i droi at Medr. Fe gyfeiriodd Tom at rai pryderon nad yw'r sector addysg, erbyn hyn, efallai'n cael ei gynrychioli'n ddigon da o ran y penodiadau sydd wedi'u gwneud—felly, wn i ddim a allech chi ddweud mwy wrthyn ni am hynny a rhoi tawelwch meddwl i ni. Ac a ydych chi'n gweld, yn Medr, ddigon o arbenigedd a chapasiti a fydd yn adlewyrchu'r holl wahanol sectorau y mae Medr yn gyfrifol amdanyn nhw yn gyfartal. Felly, allwn ni gael sicrwydd y bydd yr holl sectorau hynny yn cael yr un gred a chymorth ariannol ac arbenigedd yn Medr?

Unwaith eto, yn y datganiad, yr ydych chi'n anelu at weld gwell cydweithredu rhwng ysgolion a cholegau addysg bellach, colegau addysg uwch, prentisiaethau ac ati, ac mae hynny i'w groesawu, wrth gwrs, ond rydyn ni'n gwybod ein bod ni wedi bod yma o'r blaen. Rydyn ni wedi bod yma o'r blaen, yn ceisio sefydlu llwybrau dysgu rhwng ysgolion a cholegau, ond mae'n rhaid i ni hefyd gydnabod bod tensiynau'n bodoli rhyngddyn nhw. Yn y rhan fwyaf o Gymru, rydych chi'n gweld nad yw ysgolion a cholegau yn gweithio gyda'i gilydd, nid ydyn nhw hyd yn oed yn siarad â'i gilydd, ac mae llawer o'r problemau hynny'n deillio o'r setliad cyllido anghyfartal ac annheg y mae llawer yn credu sy'n ffafrio colegau addysg bellach, ac nid yw buddsoddiad hwnnw mewn cyfleusterau ac yn y blaen yn cael ei adlewyrchu yn yr un lefel o fuddsoddiad yn ein hysgolion, yn enwedig yn ein chweched dosbarth. Felly, rwy'n awyddus i wybod, er ei fod yn edrych yn dda ar bapur fel dyhead, sut yn union yr ydych chi'n mynd i leddfu'r tensiynau hyn a chreu gwell dealltwriaeth a chydweithredu rhwng yr holl sectorau hyn, gan roi'r dysgwr wrth wraidd y ddarpariaeth. A—

Bydd angen i chi ofyn cwestiwn nawr, Cefin.

Mae'n ddrwg gennyf i. Fy nghwestiwn olaf, felly. Nid oeddwn i wedi edrych i fyny ar y cloc.

Jest o ran addysg Gymraeg, does yna ddim sôn gyda chi am addysg Gymraeg. Felly, jest cwestiwn penodol. Sut ŷch chi'n bwriadu cynyddu'r ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg ar draws y sectorau i gyd, yn arbennig mewn colegau addysg bellach ac addysg uwch? Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Cefin Campbell, am groeso cynnes arall gennych chi yn y Siambr, ac am eich cyfres o gwestiynau yn y fan yna. O ran y sefyllfa gyllido addysg bellach, rwyf i eisoes wedi ymdrin â llawer o hynny yn fy ymateb i Tom Giffard, ond un peth rwy'n credu sy'n ddefnyddiol i'w ychwanegu at hynny hefyd yw'r mater ynghylch fisâu myfyrwyr rhyngwladol. Rydyn ni'n gwybod bod hon yn ffrwd ariannu bwysig iawn sy'n cael ei defnyddio i groes-sybsideiddio astudiaethau myfyrwyr eraill ac, ar lefel y DU, dangosodd y data rhwng Ionawr a Medi fod y ceisiadau fisa hynny gan fyfyrwyr 16 y cant yn is.

Mae hyn yn rhywbeth rwy'n poeni amdano, rhywbeth rwyf i wedi siarad ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn ei gylch, ac mae'n rhywbeth yr wyf i wedi cael trafodaethau manwl â rhanddeiliaid amdano hefyd. Rwy'n edrych i gael cyfarfod cynnar gyda fy swyddog cyfatebol yn Llywodraeth y DU, y Farwnes Smith, oherwydd yn amlwg mae hwn yn faes sy'n gofyn am rywfaint o gydweithredu a rhywfaint o feddwl ar y cyd er mwyn ceisio lleddfu'r pwysau hwnnw. Rydyn ni'n gwybod bod ein myfyrwyr rhyngwladol yn rhoi dimensiwn diwylliannol ac academaidd gwerthfawr iawn i'n sefydliadau hefyd, felly rwy'n awyddus iawn i wneud cymaint ag y gallaf i ddatrys hynny.

O ran Medr, ac fe wnaethoch chi sôn am y mater yn y fan yna gyda phrifysgolion yn Lloegr, mae'n dda gweld eich bod chi'n cydnabod bod hwn yn argyfwng ar draws y DU. Rwy'n ymwybodol bod gan Lywodraeth y DU y gronfa argyfwng hon y maen nhw'n ei rhoi ar waith. Mae Medr yn mynd i gael ei arian ei hun i gefnogi ein sefydliadau yma yng Nghymru, ac rwy'n falch o ddweud y bydd yn fath mwy cadarnhaol o gronfa. Bydd yn cael ei galw'n gronfa drawsnewid, felly mae ganddi deitl cadarnhaol ac ethos cadarnhaol o ran nid yn unig achub prifysgolion a all fod mewn trafferthion ariannol, ond gweithio gyda nhw i weld sut y gallan nhw drawsnewid y gwaith maen nhw'n ei wneud, i'w hannog i fod yn fwy hunangynhaliol yn ariannol yn y cyfnod anodd hwn wrth symud ymlaen.FootnoteLink

Rydych chi wedi gofyn pa waith y byddaf i'n ei wneud gyda'r sector i ddod o hyd i atebion. Rwy'n credu bod hwnnw'n gwestiwn pwysig iawn. Mae'n un o'r rhesymau pam yr wyf i'n mynd i gwrdd â bwrdd Medr yfory, a hefyd un o'r rhesymau pam yr wyf i eisoes wedi cwrdd â Phrifysgolion Cymru, ac, yn bwysicach na hynny, efallai, pam yr wyf i'n cychwyn ar y daith hon o amgylch pob sefydliad addysg uwch yng Nghymru, oherwydd rwyf i eisiau clywed gan yr is-ganghellorion eu hunain, gan y myfyrwyr eu hunain, gan y staff, gan undebau llafur, er mwyn i mi gael darlun llawn i fy ngalluogi i ymgymryd â'r rôl hon hyd eithaf fy ngallu.

A chwestiynau eraill wedyn y gwnaethoch chi eu codi yn y fan yna am Medr—unwaith eto, nid ydw i'n cydnabod yr hyn y gwnaethoch chi gyfeirio ato yn y fan yna o ran diffyg arbenigedd a chapasiti o fewn Medr. Rwyf i wedi gweld trawsdoriad da o gynrychiolaeth yno, ac rydyn ni'n gwybod bod yna swyddi eraill y byddan nhw'n eu llenwi wrth symud ymlaen, ac nid o ran eu strwythur staffio yn unig—ac fe ddylwn i ddweud fy mod i fod i gwrdd â staff Medr yfory hefyd—ond hefyd o ran eu bwrdd. Mae gan eu bwrdd, rwy'n teimlo, groestoriad da iawn, ac mae hynny'n cynnwys myfyrwyr hefyd; mae'n dda iawn gweld llywydd Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru erbyn hyn yn eistedd ar y bwrdd hwnnw i roi'r llais hwnnw i'r dysgwr.

Fel cyn-bennaeth cynorthwyol chweched dosbarth, rwy'n cydnabod y pwyntiau a wnaethoch chi yn y fan yna am yr anawsterau rhwng yr awydd i gydweithredu ar draws y sector a'r tensiwn hwnnw yn y system hefyd, oherwydd mae ein dysgwyr ôl-16 yn adnodd gwerthfawr iawn. Felly, mae'n naturiol y byddai cystadleuaeth o fewn y system i'w denu. Ond, yn ogystal â hynny, rwyf i eisoes yn gweld arfer da iawn rhwng ysgolion a cholegau addysg bellach, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i eisiau darganfod mwy amdano a'i ddadansoddi'n ofalus. Rwy'n credu bod argymhellion adroddiad Hefin David yn bwysig iawn i mi fy hun, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg a'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol weithio arnyn nhw, fel y gallwn ni sicrhau'r pontio gorau posibl hynny ar ôl 16.

Ac yn olaf, roeddech chi'n holi am addysg cyfrwng Cymraeg. Yn bendant, mae hynny'n wirioneddol hanfodol, ac rwy'n gwybod mai un o'r heriau sy'n fy wynebu i wrth ddod i mewn i'r swydd hon yw gweithio i sicrhau bod cydraddoldeb mynediad rhwng addysg cyfrwng Cymraeg a chyfrwng Saesneg ôl-16. Rwyf i eisoes wedi gweld rhai meysydd o arfer da yno, ond rwy'n awyddus i ymchwilio ymhellach i ddarganfod mwy am sut y mae modd cryfhau'r meysydd hynny o arfer da, ac rwyf i fod i gwrdd â'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn fuan hefyd.

Hoffwn i ychwanegu fy llais at y rhai sy'n eich croesawu i'r rôl bwysig hon, Gweinidog. Un o'r sefydliadau rwy'n gwybod y byddwch chi'n gweithio'n agos gydag ef yw ColegauCymru, a hoffen nhw weld Medr yn bwrw ymlaen â strategaeth addysg a hyfforddiant galwedigaethol genedlaethol a fyddai'n cysylltu addysg a hyfforddiant galwedigaethol tuag at flaenoriaethau economaidd a diwydiannol. Byddai'n darparu fframwaith arweiniol ar gyfer darparwyr a chyrff dyfarnu Cymwysterau Cymru, a byddai'n sicrhau llinell glir o atebolrwydd democrataidd o fewn y system, a hefyd yn mynegi pwysigrwydd asesu priodol, gan symud tuag at y canolbwyntio hwn ar symud ymlaen i waith gyda llais cryf i ddysgwyr a chyflogwyr, gan ganiatáu i golegau fodloni blaenoriaethau lleol a chenedlaethol. 

Felly, rwy'n meddwl tybed, Gweinidog, a ydych chi'n cydnabod cryfder gofynion ColegauCymru, fel petai, o ystyried y byddai hyn yn rhoi canlyniadau wrth wraidd y system, ac yn cynnwys ymrwymiad i ddatblygu seilwaith gyda llwybrau galwedigaethol clir, dealladwy a hyblyg? 

Diolch i John Griffiths am y cwestiynau hynny yn y fan yna, ac rwy'n gwybod, John, eich bod chi'n hyrwyddwr cadarn o'r sector addysg bellach, ar ôl bod yn gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar addysg bellach ers blynyddoedd lawer. Fel chi, rwyf i hefyd yn edmygu ColegauCymru yn fawr. Rwy'n credu, mewn gwirionedd, mai nhw oedd y rhanddeiliad cyntaf y gwnes i gwrdd â nhw pan ddes i i mewn i'r rôl hon, ac mae ganddyn nhw gymaint o arbenigedd ac angerdd am y sector addysg bellach, a llawer o syniadau ymarferol iawn y mae modd eu cyflwyno. Felly, byddaf i'n parhau i gael cyfarfodydd rheolaidd gyda nhw, a byddaf i hefyd yn cyfleu syniadau o'r pethau y maen nhw wedi dweud wrthyf i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, oherwydd roedd rhai o'r pethau cyffrous iawn y gwnaethon nhw siarad â mi amdanyn nhw yn ymwneud â phrentisiaethau iau ar gyfer pobl ifanc 14 i 16 oed, a hefyd, wrth gwrs, i'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol. Felly, mae gan bob un ohonon ni fuddsoddiad mawr iawn yno gyda ColegauCymru. Ac fe wnaethoch chi sôn am gysylltu hyfforddiant galwedigaethol â sgiliau'r dyfodol—yn gwbl hanfodol—ac rwy'n gwybod bod yna arfer da iawn allan yna yn y sector. Rwy'n edrych ymlaen at fynd i weld rhywfaint o hynny, yn enwedig Coleg Sir Benfro, gyda'r gwaith maen nhw'n ei wneud o amgylch sero-net. Rwy'n credu mai fi yw'r trydydd Gweinidog o'r Llywodraeth hon i godi hynny yn y Siambr a mynegi awydd i fod eisiau ymweld â nhw.

Mae'r pwynt olaf hwnnw a wnaethoch ynghylch symud ymlaen i waith mor bwysig, onid ydyw, oherwydd, i mi, dyna hanfod y system addysg drydyddol: mae'n ysgogiad ar gyfer ffyniant economaidd ein cenedl, y gwyddom ni ei fod yn un o brif amcanion ein Prif Weinidog. Felly, rwy'n falch iawn o allu cael y portffolio hwn a chwarae fy rhan fy hun yn hynny.

A gaf i ategu fy nghroeso innau i'r Gweinidog ar ei swydd newydd? Mi fyddwch chi wrth gwrs yn ymwybodol bod chweched dosbarth mewn ysgolion bellach yn dod o dan y diffiniad o addysg drydyddol, ac felly yn dod o dan gyfrifoldebau Medr. Mi fyddwch chi hefyd yn ymwybodol bod y niferoedd mewn chweched dosbarth mewn ysgol wedi bod yn gostwng dros y blynyddoedd diwethaf, ac, mewn rhai siroedd, nad oes unrhyw chweched dosbarth o gwbl mewn unrhyw ysgol, neu fod lleihad mawr wedi bod. Mae hyn yn arbennig o bryderus mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg, sydd gyda rôl bwysig i’w chwarae o ran targedau 2050. Mi wnaethoch chi sôn am dair C; efallai fod yna bedwaredd C o ran eich datganiad, sef Cymraeg.

Amlygodd ymchwil, a gyhoeddwyd gan Gomisiynydd y Gymraeg yn Nhachwedd 2023, wahaniaethau rhwng dysgwyr ysgol a choleg o ran eu canfyddiad o’u gallu yn y Gymraeg, cyfrwng iaith eu haddysg, a’u hagweddau at bwysigrwydd y Gymraeg. Hoffwn ofyn, felly, sut mae’r Gweinidog yn credu y bydd Medr yn cefnogi ein chweched dosbarth mewn ysgolion, o ran darpariaeth lefel A a chyrsiau galwedigaethol, yn arbennig, felly, y rhai mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg, fel eu bod yn parhau yn gynaliadwy. A pha rôl ydych chi'n gweld y bydd gan ysgolion chweched dosbarth o fewn strwythur llywodraethiant Medr?

Diolch, Heledd Fychan, am fy nghroesawu i ac am eich cwestiynau; maen nhw'n gwestiynau pwysig iawn ynghylch chweched dosbarth ysgolion. Felly, yn amlwg maen nhw'n dod o dan Medr nawr; maen nhw'n rhan o'r sector addysg drydyddol. Yr Ysgrifennydd Cabinet sy'n gyfrifol am chweched dosbarth ysgolion o hyd, ond mae'n faes lle mae'n rhaid i ni weithio'n agos iawn gyda'n gilydd, ac rydyn ni'n gweithio'n agos gyda'n gilydd. Mae gennym ni swyddfeydd drws nesaf i'n gilydd, ac rydyn ni i mewn ac allan o swyddfeydd ein gilydd drwy'r amser, yn siarad am y meysydd trawsbynciol hyn yn ein portffolio. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n gweld bod gan ddosbarthiadau chwech le dilys a phwysig o fewn y tapestri hwnnw o addysg ôl-16, a'n bod ni'n sicrhau bod cydraddoldeb rhwng dosbarthiadau chwech ac AB hefyd.

Yn amlwg, rwy'n cydnabod y pwynt yr ydych chi'n ei wneud am bwysigrwydd dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg a sut mae hynny'n cael ei gyflawni yn nosbarthiadau chwech ysgolion. Rwy'n meddwl am Ysgol Gyfun Gymraeg Rhydywaun yn fy etholaeth i fy hun fel enghraifft dda iawn o hynny. Felly, rydyn ni eisiau sicrhau ein bod ni'n dal gafael ar y ddarpariaeth honno a'i bod yn cael ei hariannu'n ddigonol a'i bod yn gallu ffynnu yn ogystal â goroesi. Diolch.

A gaf i ymuno yn y croeso yr ydych chi'n ei gael ar gyfer eich apwyntiad ac, yn bwysicach fyth—er efallai nad ydych chi'n cytuno ag ef—croesawu creu'r swydd ei hun? Fel rhywun a weithiodd yn y sector trydyddol, rwy'n falch iawn ein bod ni'n cael y datganiad hwn heddiw. Rwy'n mynd i ganolbwyntio ar addysg bellach ac addysg drydyddol.

Mae addysg drydyddol ac addysg bellach yn cael eu trafod llawer llai nag ysgolion a phrifysgolion yn y cyfryngau ac yn y Senedd, ond rwy'n credu eu bod nhw'r un mor bwysig. Heb addysg drydyddol a cholegau addysg bellach, ni fyddai gennym ni'r gweithwyr medrus sydd eu hangen ar ein heconomi: y gosodwyr brics, y seiri coed, y trydanwyr, y bobl trin gwallt a'r cogyddion. Mae addysg drydyddol hefyd yn rhoi ail gyfle mewn bywyd i bobl, gan gynnwys trwy gyrsiau mynediad. Yr her yw annog pobl, yn enwedig pobl ifanc 16 oed a'u rhieni, i ystyried addysg drydyddol nid fel yr ail orau ond fel cyfle cyfartal. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo addysg drydyddol sy'n gyfartal ond yn wahanol i'r chweched dosbarth ar gyfer pobl ifanc 16 oed, a hyrwyddo cyrsiau mynediad i roi ail gyfle i oedolion fynd i addysg uwch a symud ymlaen i swyddi â chyflog uchel iawn?

Hoffwn i ddiolch i Mike Hedges am ei groeso cynnes a'i gwestiynau yn y fan yna. Mae'n hyfryd cael fy holi gan gyd-ymarferydd addysg, ac rwy'n cyfrif Cefin Campbell yn hynny hefyd; mae mor dda gweld bod yna bobl yma sy'n dod â'r sgiliau hyn i'r Siambr a'r profiad bywyd gwirioneddol hwnnw.

Rwy'n credu, Mike, eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn yn y fan yna, sef bod angen i ni sicrhau bod ein colegau addyg bellach yn cael eu gweld yn gyfartal ond yn wahanol i'n dosbarthiadau chwech, mae'r hyn maen nhw'n ei gynnig wedi'i wreiddio yn ein cymunedau, ac mae cael cydraddoldeb parch rhwng y galwedigaethol a'r academaidd yn rhywbeth yr ydyn ni wedi siarad amdano ers tro yn y Siambr hon, ond mae'n newid diwylliannol enfawr, ac rwy'n hoffi meddwl ein bod ni rhan o'r ffordd ar hyd y daith honno, ond, drwy gydweithio â'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol, ein nod ni yw cyflymu pethau a chyflawni llawer mwy. Felly, mae'r gwaith trawslywodraethol hwnnw yn gwbl allweddol yn hynny o beth, ond hefyd, yn yr ymweliadau rwy'n eu gwneud ledled Cymru, rwy'n credu bod hynny'n gyfle i ni ac i'n Llywodraeth dynnu sylw at waith rhagorol yn y sector addysg bellach, ac rwy'n gwybod y byddaf i'n gallu dod yn ôl i'r Siambr hon gyda llawer o wybodaeth gadarnhaol y gallaf i ei rhannu i daflu'r sbotolau hwnnw ar y sector addysg bellach hefyd.

Rydych chi'n siarad hefyd, yn gywir ddigon, am hyrwyddo cyrsiau mynediad i roi ail gyfle i oedolion fynd i mewn i addysg uwch. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi ar hynny, ac un o'r cyfarfodydd cyntaf a gynhaliais i ar ôl dod i'r portffolio hwn oedd cwrdd â'r Sefydliad Dysgu a Gwaith i drafod ein cynnig dysgu oedolion, ac rwy'n falch iawn bod hynny'n ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru sydd wedi'i glustnodi'n ariannol i'w ddiogelu. Hefyd, ein rhaglen dysgu oedolion yn y gymuned, y mae'r sector addysg bellach ac awdurdodau lleol yn ei daparu—rydyn ni'n darparu amrywiaeth o gyfleoedd yno, mewn lleoliadau anffurfiol a chymunedol, ar draws 14 o bartneriaethau anstatudol yng Nghymru. Felly, mae llawer gennym ni i'w ddathlu, ac rydyn ni'n gweld hynny bob blwyddyn yng ngwobrau Ysbrydoli! addysg oedolion hefyd, onid ydyn ni? Felly, mae llawer gennym ni i'w ddathlu, ond, yn amlwg, mae mwy o waith i'w wneud bob amser.

Diolch, Weinidog. Dwi'n hoffi'r tair C, a dwi'n siŵr roedd hwn yn hollol fwriadol, ond mae'r tair C yn gweithio yn y Gymraeg hefyd: cydlafurio, cydweithio, a chymuned. Ond gaf i fod mor hy â—? Dwi'n cytuno gyda Heledd Fychan, mae yna C arall ar goll. Ar Ddiwrnod Shwmae Su'mae, mae Cymraeg ar goll o'ch datganiad, oherwydd y gwir yw, er, efallai, fod enwau uniaith Gymraeg ar rai o'r colegau yma, mai Saesneg yw cyfrwng y dysgu. Mae dros 99 y cant o'r hyfforddi yng ngholegau Canol De Cymru drwy gyfrwng yr iaith Saesneg. Os yw disgyblion yn gadael addysg Gymraeg i'r colegau trydyddol yma, Saesneg yw iaith y ddysg ar ôl 16. Dwi'n siŵr y byddwch chi'n cofio o'ch cyfnod ym myd addysg ba mor atyniadol yw'r colegau yma, gydag adnoddau arbennig a chyrsiau eang yn cael eu cynnig. Felly, beth ydych chi'n ei wneud—trwy, fel dywedoch chi o'r blaen, gydweithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg—beth ydych chi'n ei wneud i hyrwyddo'r sector cyfrwng Cymraeg a hyrwyddo pobl i aros o fewn y sector cyfrwng Cymraeg o fewn y chweched dosbarth, oherwydd fanna maen nhw'n cael addysg a hyfforddiant drwy gyfrwng y Gymraeg, nid yn y colegau chweched dosbarth? Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn, Rhys. Rwy'n credu bod pawb wedi rhoi croeso cynnes i mi y prynhawn yma, felly rwy'n falch iawn am hynny ac am eich pwyslais hefyd ar y Gymraeg—mae'n gwbl allweddol. Byddwn i'n eich annog chi i fwydo eich barn—ac efallai y dylwn i fod wedi dweud hynny wrth Heledd Fychan hefyd—i mewn i'r ymgynghoriad y mae Medr yn ei gynnal ar ei gynllun strategol ar hyn o bryd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n cael y safbwyntiau hynny i mewn i'r system yn gynnar iawn fel y gallwn ni barhau i gryfhau ein darpariaeth Gymraeg. Os ydyn ni o ddifrif ynglŷn â chynyddu defnydd dyddiol o'r Gymraeg, mae'n rhaid i ni sicrhau bod gan bobl y sgiliau a'r hyder i ddefnyddio'r Gymraeg yn eu gweithleoedd, ac felly mae creu mwy o gyfleoedd i brentisiaid a dysgwyr addysg bellach ac addysg uwch ddysgu a hyfforddi drwy'r Gymraeg yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth Cymru hon. Rwy'n gwybod bod cyllid y Coleg Cymraeg Cenedlaethol wedi'i gynnal ar gyfer 2024-25, sy'n cynnwys £2.825 miliwn ychwanegol, a gafodd ei ddyrannu yn flaenorol o dan y cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, ac mae ailflaenoriaethu cyllid o £3.5 miliwn, sy'n gysylltiedig â'r cytundeb cydweithio, yn ein galluogi ni i ddiogelu'r gwasanaethau craidd hynny sy'n cefnogi ein huchelgeisiau ar gyfer 'Cymraeg 2050'. Felly, mae yna newyddion da yma, ond, yn amlwg, mae llawer mwy i'w wneud o hyd.

Yn olaf, Adam Price.

I ffocysu ar y trydydd C, sef cymuned, mewn tair blynedd, byddwn ni'n dathlu 100 mlynedd o addysg bellach yn Rhydaman ers sefydlu'r tech, y technical institute, yn ôl yn 1927. Ond mae'r dathliadau hynny, y cynlluniau hynny, o dan ychydig o gwmwl ar hyn o bryd oherwydd bwriad presennol Coleg Sir Gâr i gau’r campws fel na fydd yna unrhyw addysg bellach yn Rhydaman. Wrth gwrs, dyw'r colegau addysg bellach, er 1993, ers ymgorffori, ddim yn atebol i lywodraeth leol, a dŷn nhw ddim yn uniongyrchol atebol i Weinidogion Cymru, ond, yn yr achos yma, mae'r cynlluniau yma ynghlwm wrth benderfyniad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â phecyn buddsoddi. Felly, a allaf i ac Aelodau eraill sydd wedi mynegi eu gwrthwynebiad i'r cynlluniau—Cefin Campbell, Joyce Watson, Jane Dodds ac yn y blaen—gwrdd â chi, Gweinidog, i drafod cynllun amgen fydd yn achub dyfodol addysg bellach yn Rhydaman? Ac ar ôl hynny, allwn ni, efallai, hefyd drafod dadwneud y penderfyniad Thatcheraidd yna yn ôl yn 1993 ac efallai dod â cholegau addysg bellach yn ôl yn atebol un ai i lywodraeth leol neu i Lywodraeth genedlaethol?

Diolch, Adam Price, am eich cyfraniad yn y fan yna, ac rwy'n cydnabod yn llawn rôl bwysig darpariaeth addysg bellach mewn cymunedau lleol ledled Cymru, o ran dod â chyfleoedd addysgol mor agos i'r cartref i'r dysgwyr hynny â phosibl, sy'n bwysig iawn, yn enwedig o ystyried yr anhawster o ran ariannu teithio dysgwyr, a hefyd, wrth gwrs, fel cyflogwyr yn y cymunedau hynny hefyd. Felly, byddwn yn falch o gyfarfod â chi ac Aelodau eraill i drafod y mater gyda Choleg Sir Gâr yn fanylach.

Diolch, felly, i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf fydd eitem 6. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg yw hwn, ar gymunedau Cymraeg, ac ,i wneud y datganiad yma, yr Ysgrifennydd Cabinet, Mark Drakeford.

Wel, Llywydd, shwmae, su'mae.

Shwmae.

Diolch yn fawr am y cyfle i roi datganiad i'r Senedd y prynhawn yma i ddiweddaru’r Aelodau am y gwaith sydd wedi mynd ymlaen dros y misoedd diwethaf, ac i osod allan fy ngweledigaeth dros y misoedd nesaf hefyd.

Mae bron i ddwy flynedd ers i ni gyhoeddi 'Y Cynllun Tai Cymunedau Cymraeg'. Mi oedd y cynllun hwn yn fwy na jest edrych ar dai yn unig; roedd yn ystyried y pethau hynny sydd yn bwysig i greu cadernid yn ein cymunedau Cymraeg. Mae’r cynllun yn canolbwyntio ar y cymunedau hynny sydd â dwysedd uwch o siaradwyr Cymraeg—hynny yw, cymunedau ble mae'r Gymraeg yn parhau i fod yn brif iaith y cymunedau hynny ac, felly, yn cael ei defnyddio yn naturiol ym mywyd pob dydd. Ac, wrth gwrs, mae gan yr ardaloedd hyn hefyd nifer uchel o ail gartrefi.

Mae’n braf heddiw i roi diweddariad i chi i gyd ar rai o brif raglenni’r cynllun. Yn gyntaf, hoffwn sôn am y gwaith sydd wedi digwydd i greu mentrau cymdeithasol neu brosiectau tai wedi’u harwain gan y gymuned. Hyd yma, mae dros 40 o grwpiau cymunedol wedi derbyn grant drwy brosiect Perthyn er mwyn sefydlu menter neu feithrin gallu cymunedol, a hynny drwy’r Gymraeg. Mae’r prosiectau hyn yn creu gwaith yn lleol ac yn dod â’r gymuned ynghyd er lles y Gymraeg. Ond, yn bwysicach, maent yn creu cymunedau cynaliadwy ar gyfer y dyfodol. Heddiw, bydd rownd newydd o gynllun grant Perthyn yn agor i grwpiau cymunedol wneud cais am gyllid.

Yn ail, hoffwn dynnu sylw at y cynllun llysgenhadon diwylliannol, a bellach mae dros 150 o bobl wedi ymuno â'r cynllun. Rydw i am weld rhwydwaith o lysgenhadon, o Fôn i Fynwy, yn trafod ac yn gweithio er budd y Gymraeg yn eu cymunedau lleol.

Yn drydydd, rydyn ni wedi sefydlu cynllun peilot fforddiadwyedd ac ail gartrefi yn ardal Dwyfor, mewn partneriaeth â Chyngor Gwynedd, Parc Cenedlaethol Eryri, Grŵp Cynefin a chymdeithas tai Adra. Mae'r peilot yn treialu sawl peth i reoli nifer yr ail gartrefi. Bydd Jayne Bryant, Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai, yn gwneud datganiad ysgrifenedig am hyn yfory. Fel rhan o'r cynllun, gwnaethom hefyd addewid i ddod ag arwerthwyr tai at ei gilydd yn ardal Dwyfor er mwyn cydgynllunio ac adnabod cyfleoedd i gydweithio a deall y farchnad dai yn well. Roedd hwn yn gyfarfod buddiol, a bydd cyfarfod arall yn digwydd cyn diwedd y flwyddyn.

Hefyd, fel rhan o'r cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru, rŷn ni wedi dyrannu £11 miliwn i brosiect Arfor 2. Mae Arfor yn treialu nifer o gynlluniau er mwyn cefnogi'r ardaloedd dwysedd uwch. Rydyn ni'n awyddus i ddysgu o'r cynlluniau hyn, yn enwedig i ddeall y berthynas rhwng economi ac iaith a rhannu arfer da o ran prif ffrydio'r Gymraeg i bolisïau eraill.

Ac, yn olaf, roedd y cynllun wedi datgan y bwriad i sefydlu comisiwn i edrych yn fanwl ar sefyllfa ein cymunedau Cymraeg. Mae'r comisiwn wedi cyflwyno'r adroddiad i'r Llywodraeth a hoffwn nodi heddiw fy mod yn croesawu'r gwaith yn fawr. Hoffwn hefyd gymryd ychydig o eiliadau i ddiolch i'r cadeirydd, Dr Simon Brooks, ac aelodau'r comisiwn am eu gwaith manwl. Mae'r adroddiad yn mynd i'r afael â'r heriau a'r cyfleoedd sy’n wynebu'r Gymraeg. Mae'n dadansoddi data cyfrifiad 2021 o ran y Gymraeg, ac mae'r 57 o argymhellion yn cynnwys meysydd fel cydraddoldeb, economi, gweithleoedd, tai, addysg a datblygu cymunedol. Rydyn ni'n gweithio ar draws y Llywodraeth ar hyn o bryd i baratoi ein hymateb i'r adroddiad.

Rydyn ni'n gwybod bod data cyfrifiad 2021 yn dangos bod ein hiaith yn colli tir yn y fro Gymraeg. Mae hyn yn wir yng Ngwynedd, Ynys Môn, Ceredigion a sir Gâr, yn ogystal â'r ardaloedd cyfagos lle ceir y dwysedd uchaf o siaradwyr Cymraeg. Rwy'n cytuno gyda'r comisiwn fod unrhyw ddirywiad i'r Gymraeg yn y cymunedau Cymraeg dwysedd uwch yn peryglu ei dyfodol fel iaith genedlaethol.

Rydym hefyd wedi cyhoeddi ail gam y comisiwn, a fydd yn edrych ar y Gymraeg yn yr ardaloedd hynny sydd wedi colli'r Gymraeg fel iaith gymunedol ond lle mae adfywiad wedi bod yn rhai o'r ardaloedd hyn yn ddiweddar. Bydd y comisiwn yn edrych ar ein polisi a'n rhaglenni gwaith er mwyn deall sefyllfa'r Gymraeg yn yr ardaloedd hyn hefyd.

I ddeall yn well beth yw'r sefyllfa a'r heriau yn ein cymunedau Cymraeg dwysedd uwch, rŷn ni'n gweithio ar Brosiect Bro. Mae hwn yn brosiect sy'n cael ei arwain gan Brifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant ar y cyd â Phrifysgol yr Ucheldiroedd a'r Ynysoedd yn yr Alban a Choleg yr Iesu, Rhydychen, i gynnal arolwg sosioieithyddol. Mae Prosiect Bro yn adeiladu ar waith tebyg sydd wedi ei wneud yn Iwerddon a'r Alban, ond dyma’r tro cyntaf i’r fethodoleg gael ei defnyddio yng Nghymru. Mae hwn yn brosiect tair blynedd, a bydd yn cyflwyno adroddiad terfynol i ni yn 2026. Fy ngobaith i yw y bydd Prosiect Bro hefyd yn adrodd y stori y tu ôl i’r ystadegau—pwy sy’n siarad Cymraeg, ble maen nhw’n ei siarad hi, a beth allwn ni ei wneud i’w helpu nhw ei siarad hi’n amlach.

Mae’r economi a’r gweithlu yn parhau i fod yn bwysig yn yr ardaloedd dwysedd uwch o ran taclo’r diboblogi a chreu cymunedau cynaliadwy. Mae gweithluoedd hefyd yn sicrhau bod yr iaith yn cael ei gweld fel iaith gwaith ar draws Cymru. Mae Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru)yn sicr yn creu cyfle i bontio rhwng byd addysg a byd gwaith.

Cefais sgwrs adeiladol gyda Chomisiynydd y Gymraeg ddoe, lle gwnaethom ni drafod pwysigrwydd defnyddio'r Gymraeg o fewn gweithluoedd ar draws Cymru. Rwyf wedi derbyn adroddiad blynyddol y comisiynydd ac wedi ei osod yn y Senedd heddiw. Bydd cyfle i drafod cynnwys yr adroddiad hwn ar lawr y Senedd cyn diwedd y flwyddyn.

Wrth gloi, hoffwn bwysleisio bod y Gymraeg yn perthyn i bawb—y bobl sy’n gallu ei siarad, yn siarad ychydig ohoni a’r rhai nad yw yn ei siarad. Drwy weithio gyda’n gilydd, mae modd gosod sylfaen gadarn i’r Gymraeg, ac a gaf i ddweud diolch i bob parti yn y Senedd am eu cefnogaeth ac am y gefnogaeth, dwi'n siŵr, i barhau'r gwaith pwysig hwn.

Shwmae i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Gaf i ddechrau drwy sôn am Ddiwrnod Shwmae, achos dwi’n meddwl ei fod e'n bwysig iawn, nid dim ond o ran nifer y bobl sy’n gallu siarad Cymraeg ond y defnydd—faint o bobl sy'n defnyddio'r Gymraeg. Ac fe wnaethon ni glywed yr wythnos diwethaf, dwi'n credu mewn cwestiwn gan Rhys ab Owen, oedd yn sôn am hen ffrindiau oedd yn nabod yr iaith Gymraeg, yn gwybod y geiriau, os ŷch chi moyn, ond sydd nawr, ar ôl gadael yr ysgol, byth yn meddwl siarad Cymraeg mewn grŵp o ffrindiau. Dwi'n credu bod diwrnodau fel Diwrnod Shwmae yn bwysig iawn i ddechrau pobl ar daith lle mae sgyrsiau Cymraeg yn fwy naturiol, ac mae hynny'n bwysig hefyd.

A allaf fi ddechrau hefyd drwy gytuno? Roeddech chi wedi gorffen gan ddweud bod yr iaith Gymraeg yn iaith sydd yn perthyn i bawb. Ac rydych chi'n hollol wir wrth ddweud hynny. Wrth gwrs, mae’n bwysig ein bod ni'n edrych ar ddefnydd yr iaith Gymraeg a nifer y siaradwyr yng nghyd-destun y sensws. Mae hynny'n bwysig ac, wrth gwrs, beth welsom ni yn sensws diwethaf oedd bod nifer y siaradwyr nid dim ond mewn cymunedau Cymraeg, ond mewn cymunedau eraill yng Nghymru, yn mynd lawr, a'r sialens nawr i Lywodraeth Cymru a'i phartneriaid yw i sicrhau, os ydym ni’n mynd i gyrraedd miliwn o siaradwyr yn 2050, ein bod ni’n gallu troi—turn the ship around, os ŷch chi'n moyn—i sicrhau bod rhywbeth yn mynd i newid.

Roeddwn i’n mynd i sôn am y cynllun tai, oherwydd roeddech chi wedi sôn amdano fe. Wrth gwrs, rŷn ni wedi cael llawer o drafodaethau yn y Siambr hon, a byddwch yn gwybod nad yw'r Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi llawer o’r polisïau dŷch chi wedi sôn amdanyn nhw'n barod. Ond beth roeddwn i'n moyn gofyn oedd—. Roeddech chi wedi sôn am y polisïau, ond beth yw, a ble mae, y mesurau a’r ffigurau, fel ein bod ni’n gallu asesu a yw’r polisïau'n gweithio? Intention, os ŷch chi'n moyn, y polisi oedd bod mwy o bobl yn gallu aros yn eu cymunedau fel eu bod nhw’n gallu siarad Cymraeg yn eu cymunedau a ddim yn gorfod symud. Ydy hynny’n gweithio, a ble mae’r ffigurau fel ein bod ni’n gallu darganfod i beth yn union sydd yn digwydd, ac sydd hefyd yn mynd i ddigwydd?

A allaf i hefyd groesawu—? Roeddech chi wedi sôn am Prosiect Bro, oherwydd dŷch chi’n iawn i ddweud bod yna fwy na jest ystadegau; mae straeon ynglŷn â pham mae pobl yn gadael cymunedau. Mae hwnna’n bwysig iawn os dŷn ni fel gwleidyddion yn mynd i sôn am bolisïau newydd o ran beth sy’n gweithio a beth sydd ddim. Hefyd, o fewn hynny, roeddwn i’n moyn sôn am y grant Ymgartrefu o Llwyddo’n Lleol roeddech chi’n gwybod amdano haf diwethaf, oherwydd dyw hwn ddim yn grant gan Lywodraeth Cymru, ond ydy Llywodraeth Cymru yn asesu’r grant hwn? Oherwydd os yw hwn yn rhywbeth sydd yn llwyddo, efallai bydd yn rhaid i ni edrych os yw hwnna’n rhywbeth dŷn ni’n moyn ei ddatblygu fel Senedd, achos bod y Llywodraeth hefyd yn moyn ei wneud e.

Roeddwn i’n moyn sôn hefyd am gymunedau sydd â llai o Gymraeg. Doeddwn i ddim yn moyn dweud 'cymunedau di-Gymraeg', ond cymunedau sydd â llai o bobl yn siarad Cymraeg. Roeddwn i’n moyn sôn am Goleg Gŵyr Abertawe, achos es i i goleg Gŵyr ar ddydd Gwener i gwrdd â nhw a’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol. Roedden nhw’n sôn am y gwaith enfawr mae adran y Gymraeg yn ei wneud i ddatblygu pobl oedd yn dod i mewn i’r coleg gydag efallai tamaid bach o Gymraeg, efallai doedden nhw ddim yn gwneud eu cyrsiau yn Gymraeg, ond i ddatblygu’r iaith pan fyddan nhw’n gwneud cyrsiau gwahanol. Mae hwnna’n bwysig a dwi’n moyn rhoi ar y record fy niolch i'r adran Gymraeg yng Ngholeg Gŵyr Abertawe.

Ac i orffen, roeddwn i’n moyn sôn am Fil y Gymraeg ac Addysg (Cymru) roeddwn i’n sôn amdano y prynhawn yma wrthych chi, y tu allan. Mae hwnna’n bwysig iawn ac mae ganddo’r potensial, os ŷch chi’n moyn, i fod yn dipyn bach o game changer o ran nifer y siaradwyr a chyrraedd y targed hwnnw. Ond, o eistedd ar y pwyllgor addysg, y peth sydd yn glir iawn, sydd yn dod oddi wrth y bobl sydd yn dod i mewn i roi tystiolaeth i ni, yw staff. Hwn yw beth dŷn ni wastad yn dod nôl ato—byddaf i’n gorffen nawr, Dirprwy Lywydd. Dŷn ni’n gwybod, er enghraifft, oddi wrth yr Education Workforce Council fod nifer y bobl sydd yn dysgu i ddysgu yn Gymraeg yn mynd lawr tua pob blwyddyn, a bydd hwnna’n creu rhyw fath o bottleneck yn y dyfodol i’n ambition ni i ddatblygu nifer y siaradwyr sy’n gallu siarad Cymraeg. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn esbonio hynny? Oherwydd os dŷch chi’n byw mewn cymuned sydd yn siarad Cymraeg, neu o fewn cymuned sydd ddim yn siarad Cymraeg yn draddodiadol, y peth mwyaf pwysig yw bod addysg Gymraeg ar gael i’r bobl sydd yn ei moyn hi, a dyw hwnna ddim yn mynd i ddigwydd heb athrawon. Diolch yn fawr.

Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr. Diolch i Tom Giffard am y cyfraniad adeiladol ac am y cwestiynau hefyd. Wrth gwrs, dwi’n cytuno ar y pwynt cyntaf roedd e’n ei wneud am bwysigrwydd defnydd yr iaith Gymraeg. Dyna beth roeddem ni’n ei drafod wythnos diwethaf. Mae uchelgais gennym ni i greu miliwn o siaradwyr, ond miliwn o siaradwyr sy’n gallu defnyddio’r iaith a defnyddio mwy o’r iaith bob dydd. Mae’r sensws yn anodd, ond mae’n gymhleth hefyd. Cafodd y sensws ei gymryd yn ystod cyfnod COVID, a dydyn ni ddim yn siŵr am yr effaith mae hwnna wedi ei gael a sut mae pobl wedi ymateb i’r sensws. Mae ffigurau arall sydd ddim yn mynd gyda’r sensws, a dyna pam mae gwaith yn mynd ymlaen gyda’r swyddogion yn Llywodraeth Cymru a phobl sy’n gweithio yn yr ONS.

Roedd nifer o gwestiynau am sut ydyn ni’n gwybod os yw'r cynlluniau sydd gennym ni ar hyn o bryd yn llwyddo. Wel, mae nifer o bethau rydym ni yn gallu eu defnyddio i wneud hynny. Rydym ni’n gwybod yn Nwyfor, er enghraifft, fod y gwaith sydd wedi mynd ymlaen i addasu homebuy wedi cynyddu nifer y bobl sydd wedi llwyddo i gael arian mas i aros yn lleol, ac i brynu tai i wneud hynny. Mae hwnna wedi mynd lan, ac wedi mynd lan yn gyflym hefyd, dros gyfnod y peilot. Mae’r ffigurau diweddaraf wedi dod mas am y dreth gyngor yng Ngwynedd a Dwyfor, sy'n gallu dangos os yw nifer yr ail gartrefi wedi mynd lan neu wedi mynd i lawr. Bydd hwnna yn y datganiad y bydd Jayne Bryant yn ei gyhoeddi yfory—y ffigurau yna. A'r bwriad nawr yw i weld os ŷm ni'n gallu defnyddio'r fethodoleg rŷn ni wedi'i defnyddio i ffeindio'r ffigurau yna yn ehangach na jest yn Nwyfor.

Roedd Tom Giffard yn cyfeirio at Llwyddo'n Lleol. Rhan o Arfor yw hwnna ac, wrth gwrs, mae gwaith ymchwil yn mynd ymlaen i weld os yw'r pethau mae pobl yn eu gwneud o dan y teitl Arfor yn llwyddo hefyd. Mae'r gwaith yna'n cael ei arwain gan Meirion Thomas o Penbryn Consulting a'r Athro Kevin Morgan o'r brifysgol yma yng Nghaerdydd. Ymchwil annibynnol yw e a bydd adroddiadau'n dod mas i ddangos i ni ble mae'r cynllun yna wedi bod yn llwyddiannus.

Diolch i Tom Giffard am beth ddywedodd e am bwysigrwydd y bobl sy'n dysgu pobl yn y cymunedau llai Cymraeg. Dwi'n edrych ymlaen at ail gam y comisiwn, sy'n mynd i ganolbwyntio ar gymunedau ble mae llai o Gymraeg yn cael ei defnyddio, ac i'n helpu ni i weld beth allwn ni ei wneud i helpu pobl, fel y bobl roedd Tom Giffard yn sôn amdanynt, sy'n gweithio mor galed i greu cyfleoedd i bobl i ddysgu ac i ddefnyddio'r iaith.

Yn olaf, dwi o flaen y pwyllgorau yr wythnos nesaf. Mae tri phwyllgor gen i ar y Bil, a dwi'n siŵr bydd y pwyntiau y mae Tom Giffard wedi eu codi am staffio yn cael eu codi. Jest yn fras, am y prynhawn yma, dyna pam mae'r Bil yn rhoi cyfleon dros ddegawd—dros ddegawd—i ysgolion ddod at y pwynt ble y gallan nhw wneud popeth rŷn ni eisiau eu gweld nhw'n ei wneud yn y Bil. Amser a fydd y peth i'n helpu, i recriwtio pobl, i hyfforddi pobl a dod at y pwynt ble rŷn ni'n gallu gwneud popeth mae'r Bil eisiau i ni ei wneud.

Gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad heddiw? Dwi'n gwybod mi oeddwn i wedi codi efo'r Trefnydd y byddwn i'n hoffi'r cyfle i ni drafod adroddiad y comisiwn, ond rydych chi wedi rhoi mwy i ni y tu hwnt i jest diweddariad a chyfle i drafod adroddiad y comisiwn. Dwi'n falch, hefyd, eich bod chi wedi cydnabod a rhoi diweddariad ar rai o'r elfennau o'r cytundeb cydweithio, sydd wedi bod mor bwysig o ran y gwaith hwn.

Mi fuaswn i'n hoffi ategu fy niolch innau i aelodau’r comisiwn am eu gwaith, dan arweiniad Simon Brooks. Mae'r ffaith bod gennym ni 57 argymhelliad yn dweud y cyfan, dwi'n meddwl, o ran yr holl ystod o feysydd lle mae angen gweithredu neu gryfhau. Dydy o ddim yn fater dim ond o addysg, ac ati, mae hwn ar draws bob portffolio ac mae'n wych gweld hynny'n cael ei adlewyrchu. Mae o’n adroddiad sy’n gwneud cyfraniad pwysig tuag at ddyhead pawb yn y Siambr hon i weld nod 'Cymraeg 2050' yn cael ei gyflawni. Mi wnaethoch chi gloi eich datganiad heddiw drwy ddweud ei fod o'n beth trawsbleidiol a dwi'n meddwl bod hynna'n gadarnhaol ohono fo'i hun. Heb os, mae’r argymhelliad cyntaf yn un sy’n allweddol o ran hyn, sef yr angen i gryfhau’r iaith fel iaith gymunedol, a bod angen felly i bolisi cyhoeddus adlewyrchu’r nodau o ran atgyfnerthu cymunedau Cymraeg a chryfhau cynaliadwyedd y Gymraeg yn y cymunedau hyn.

Dwi yn meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n edrych ar hyn mewn cyd-destun hefyd. Dim ond yr wythnos diwethaf, cyhoeddwyd data diweddaraf o’r arolwg blynyddol o’r boblogaeth, a oedd yn cynnwys data ynglŷn â’r nifer sy’n siarad Cymraeg yng Nghymru. Yn y flwyddyn yn gorffen 30 Mehefin 2024, 27.8 y cant o bobl tair oed neu hŷn sy’n gallu siarad Cymraeg, sef y ganran isaf i’w chofnodi ers wyth mlynedd—29.2 y cant oedd y ffigwr ym Mehefin 2023. Yn amlwg, mae Tom Giffard wedi cyfeirio at y cwymp a gofnodwyd yng nghyfrifiad 2021, a dwi'n nodi'ch ymatebion chi, ond os edrychwn ni ar yr arolwg blynyddol o'r boblogaeth hefyd, dwi'n siŵr ein bod ni i gyd yn bryderus o weld y cwymp hwnnw ac eisiau deall pam, er gwaethaf y ffaith ein bod ni efo Diwrnod Shwmae Su'mae, neu 'Ffordd ŷch chi?', os ydych chi o'r canolbarth, fel rhai o'm teulu i, fod rhywun yn meddwl felly pam, a ninnau efo agweddau mwy cadarnhaol, ein bod ni ddim yn gweld y niferoedd yn dod drwyddo.

Hyd yma, dydyn ni ddim wedi derbyn ymateb llawn gan y Llywodraeth i bob un o'r argymhellion, ond dwi'n croesawu eich bod chi wedi dweud eich bod chi'n eu croesawu nhw, ac y bydd ymateb yn dod gydag amser. A gaf i ofyn a oes yna amserlen ar gyfer hynny, neu ydych chi'n dweud, drwy groesawu'n fawr y rhain i gyd, eich bod chi'n derbyn y 57? Yn amlwg, wrth ymateb i Tom Giffard hefyd, mi oeddech chi'n sôn bod posibilrwydd o ran sut byddan nhw'n dod drwyddo yn rhan o bolisïau neu Filiau presennol y Llywodraeth, megis Bil y Gymraeg ac addysg. Mi fyddwn i'n ddiolchgar gwybod faint o gapasiti hefyd sydd gan y Llywodraeth i weithredu ar y 57, os taw'r bwriad yw gwneud hynny.

Roeddwn i'n falch o'ch clywed chi hefyd yn cyfeirio at yr ail ymchwiliad i ardaloedd eraill sydd â dwysedd canolig neu is o siaradwyr Cymraeg. Mi fyddwn i'n ddiolchgar i gael gwybod a oes amserlen wedi ei gosod ar gyfer y gwaith hwn, oherwydd, yn amlwg, mi gymerodd y comisiwn cyntaf ddwy flynedd. Ond mi fyddwn i'n dadlau, efallai fel rhywun o Ynys Môn yn wreiddiol, ond sydd bellach wedi ymgartrefu ym Mhontypridd, fod rôl y Gymraeg yn y cymunedau hyn yn eithriadol o bwysig. Mae yna gymuned Gymraeg ym mhob rhan o Gymru, mae o jest yn fater o ran faint sydd yna yn gallu siarad a chael y cyfleoedd felly drwy'r system addysg, ac i weithio yn y Gymraeg hefyd. Mae'n glir felly o'r adroddiad hwn fod gwneud fel yr ydym ni ar y funud ddim am gyflawni nod 'Cymraeg 2050', felly dwi'n meddwl y byddai'n fuddiol i'r Senedd i gael yr eglurder ar yr uchod wrth inni ddechrau craffu ar yr adroddiad hwn a'r 57 o argymhellion, ac, yn fwy na dim, gweithredu arnyn nhw.

Mi oeddech chi'n cyfeirio at y llysgenhadon diwylliannol. Dwi'n hyderus ein bod ni ar y meinciau hyn i gyd yn credu ein bod ni wedi bod yn llysgenhadon diwylliannol ers degawdau bellach. Dwi'n credu bod agweddau yn newid, ond o ran cynghorau sir hefyd, sydd â rôl mor flaenllaw, sut ydyn ni'n ehangu'r rhaglen yna o lysgenhadon a chael mwy o bobl yn rhan o gyfleu'r neges? Rydych chi'n iawn, wrth gwrs, fod y Gymraeg yn perthyn i bawb, ond dydy hi ddim yn teimlo ei bod hi'n perthyn i bawb ar y funud, ac efallai fod pawb ohonom ni ar yr un dudalen yn y Siambr hon, ond, yn anffodus, dydy hynny ddim yn wir ledled Cymru ar y funud. Sut ydyn ni'n sicrhau bod y rheini mewn rôl ddylanwadu ar yr argymhellion yn cyd-fynd â barn y Senedd hon?

Diolch yn fawr am y cwestiynau, wrth gwrs. Y pwynt dwi'n meddwl yw bod adroddiad 'Y Cynllun Tai Cymunedau Cymraeg' wedi codi lot mwy o waith, so dwi wedi trial rhoi adborth yn ôl ar y gwaith penodol dan y cynllun, ond hefyd i ddangos ble mae'r gwaith yna wedi mynd yn y ddwy flynedd ar ôl iddo gael ei gyhoeddi.

Dwi'n cytuno, wrth gwrs: nid jest addysg. Mae addysg yn hollol bwysig, ond mae nifer fawr o bethau rŷn ni'n gallu eu gwneud ar draws y Llywodraeth i hybu'r iaith Gymraeg. Mae'r ffaith bod yma yn y Senedd, yn drawsbleidiol, deimlad cryf i gefnogi'r Gymraeg, mae hwnna'n dal i fod yn bwysig inni i drial cario ymlaen gyda'r gwaith sydd yn mynd i fod yn effeithiol.

Wrth gwrs dwi'n pryderu am y cwymp yn y ffigurau yn y cyfrifiad, fel y dywedais i wrth Tom Giffard, ac mae hwnna'n dangos y ffaith nad rhywbeth am unrhyw barti neu le oedd e. Dwi'n bersonol yn becso am sir Gâr, ble mae'r ffigurau wedi mynd lawr mor gyflym, ac mae pethau rŷn ni'n eu gwneud i ganolbwyntio ar sir Gâr i drial ffeindio os oes yna resymau, achos mae'r cyngor sir yna yn gefnogol dros ben i'r Gymraeg, ac rŷn ni wedi cydweithio'n agos â nhw fel Llywodraeth fan hyn. So, mae jest angen inni drial meddwl beth sydd y tu ôl i'r ffigurau yna a beth y gallwn ni ei wneud i helpu pobl yn y cymunedau yna.

Bydd ymateb i adroddiad Dr Simon Brooks yn gynnar yn y flwyddyn nesaf. Dwi ddim am ddweud heddiw, wrth gwrs, ein bod ni'n mynd i dderbyn pob un o'r argymhellion yn yr adroddiad. Dyna pam mae gwaith yn mynd ymlaen ar draws y Llywodraeth i ystyried pob argymhelliad.

Bydd ail gam yng ngwaith y comisiwn yn cael ei adrodd nôl i'r Senedd, dwi'n meddwl, ym mis Rhagfyr 2026. Mae adroddiad penodol yn mynd i ddod mas o'r comisiwn ar y maes cynllunio erbyn diwedd y flwyddyn hon. So, mae un adroddiad arall i ddod yn y flwyddyn hon, a bydd adroddiad ar yr ail gam—cymunedau lle mae llai o Gymraeg yn cael ei defnyddio ar hyn o bryd—erbyn diwedd 2026.

Hoffwn hefyd wahodd pob Aelod o'r Senedd i ddod yn llysgennad diwylliannol. Fel mae Heledd wedi dweud, mae lot o bobl yn gwneud y gwaith yna yn barod, ac wedi'i wneud e dros flynyddoedd. Ond dŷn ni eisiau creu rhwydwaith o bobl a chryfhau'r rhwydwaith yna, ac mae croeso mawr i unrhyw Aelod yn fan hyn sydd eisiau bod yn rhan o'r gwaith yna.

Liciwn i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad y prynhawn yma. Liciwn i, os caf i, ddiolch hefyd i Dr Simon Brooks am y gwaith mae e wedi'i arwain dros y blynyddoedd diwethaf. Dwi'n meddwl bod yr adroddiad yn waith hanesyddol pan fo'n dod i edrych ar ddyfodol cymunedau Cymraeg. Gobeithio bod dyletswydd ar Lywodraeth Cymru, ac mae gen i llawn ffydd yn y Gweinidog y bydd e'n ymateb i bob un o'r argymhellion. Achos dyfodol cymunedau Cymraeg ydy hanfod beth rydyn ni'n trio ei wneud wrth greu miliwn o siaradwyr. Mae'n rhaid bod y Gymraeg yn iaith fyw mewn cymunedau lle mae'n bosibl siarad y Gymraeg yn naturiol, ac mae hynny'n hollbwysig i'r weledigaeth.

Dwi'n gweld hefyd bod y Gweinidog yn arwain y Bil addysg Gymraeg ar hyn o bryd, a dwi'n credu bod hynny'n elfen bwysig o'r gwaith hefyd. Buaswn i'n gwerthfawrogi'r cyfle i drafod hyn gyda'r Gweinidog rywbryd arall. Ond rwy'n gobeithio, os caf i, wrth siarad y prynhawn yma, Weinidog, eich annog chi i edrych ar bob un o'r argymhellion yn adroddiad Simon Brooks, a sicrhau bod yna ymateb difrifol a llawn i bob un ohonyn nhw. Achos mae'n rhaid i ni, os yw miliwn o siaradwyr yn meddwl unrhyw beth, newid y ffordd mae'r Llywodraeth yn meddwl, newid y ffordd mae'r Llywodraeth yn gweithio, sicrhau bod y Llywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd i sicrhau dyfodol yr iaith Gymraeg yn y cymunedau lle mae'r iaith yn byw. 

Diolch yn fawr i Alun Davies am y cyfraniad. Wrth gwrs, dwi'n cytuno gyda fe o ran dweud diolch i Simon Brooks a'r 10 aelod eraill o'r grŵp sydd wedi creu'r adroddiad. Bydd ymateb i bob argymhelliad. Dwi ddim yn gallu dweud heddiw fy mod i'n mynd i dderbyn pob un, ond bydd ymateb i bob un. 

Mae'r adroddiad, Dirprwy Lywydd, yn tynnu ar y hanes dros fwy na hanner canrif nawr i drio hybu'r iaith Gymraeg—nôl yn y 1960au, Deddf yr Iaith Gymraeg 1993, a gwaith Mr Roberts o Gonwy. Dwi wedi bod yn darllen peth am hanes yr hanner canrif i weld beth allwn ni dynnu fel gwersi. Ces i gyfle i weld rhagymadrodd y Papur Gwyn o 2017, dan enw Alun Davies, lle roedd Alun yn dweud bod angen

'rhoi egni newydd i'n hymdrechion i hybu'r iaith',

'Mae angen meithrin hyder a dyhead i ddysgu a defnyddio’r iaith...fel rhan gyffredin o fywyd bob dydd.

Yn yr ymdrech yna i helpu pobl i ddefnyddio'r iaith bob dydd, dyna ble mae adroddiad Simon Brooks yn mynd i'n helpu ni i gryfhau'r posibiliadau lle mae pobl yn siarad Cymraeg yn barod bob dydd, ac i gryfhau'r cyfleon i bara ymlaen i wneud hynny at y dyfodol, ond hefyd i greu mwy o gyfleon i bobl yn y cymunedau ble bydd ail gam gwaith Dr Brooks yn edrych i'n helpu ni.

Weinidog, roedd Cowbridge Road yn fôr o goch y bore yma, nid oherwydd y gêm bêl-droed neithiwr ond oherwydd bod plant ysgol wedi gwisgo'n goch i fynd i'r ysgol i ddathlu Diwrnod Shwmae Su'mae. Mae yna rannau yng Nghaerdydd nawr sydd â mwy o siaradwyr Cymraeg yn ganrannol na threfi yn y fro Gymraeg; mae'r iaith yn tyfu yma. A mynd nôl rŷm ni—roedd yr iaith yn iaith fwyafrifol yng Nghaerdydd y ganrif cyn diwethaf. Mae llawer iawn o'r twf nawr oherwydd bod dros 70 y cant o blant o fewn addysg cyfrwng Cymraeg yn dod o gartrefi di-Gymraeg.

Liciwn i ganolbwyntio'n sydyn ar y slogan 'Cymraeg i Bawb'. Rŷm ni i gyd yn cytuno ar y peth, ond un peth yw cytuno gyda'r egwyddor, peth arall yw trosglwyddo hwnna i'n cymunedau ni. Wrth i mi ymweld ag ysgolion yng Nghaerdydd, dwi'n cael y teimlad—a does dim ffigurau, yn anffodus, i ddangos hyn—bod mwy o blant o gartrefi lle nad yw'r Gymraeg neu'r Saesneg yn iaith gyntaf yn mynd i addysg cyfrwng Saesneg nag addysg cyfrwng Cymraeg—ein bod ni'n colli pobl o gartrefi lle nad y Gymraeg neu'r Saesneg yw'r brif iaith, yr iaith gyntaf, o addysg cyfrwng Cymraeg. Sut mae modd i ni wirioneddol sicrhau bod yr iaith Gymraeg yn iaith i bawb, a'n bod ni'n denu'r teuluoedd yma i addysg cyfrwng Cymraeg? Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr i Rhys am y cwestiynau. Mae'r twf yn addysg trwy gyfrwng y Gymraeg yn ardal Treganna wedi bod yn un o'r straeon mwyaf llwyddiannus dros y degawdau diwethaf. Dwi'n cofio bod yn y gadair yn y grŵp cyntaf yn un o'r ysgolion newydd yn Nhreganna, ble nad oedd nifer fawr o gwbl o bobl yn dod ymlaen at addysg drwy gyfrwng y Gymraeg, a mae hynny wedi newid dros y degawdau. A dyna pam dwi'n meddwl rŷm ni'n gallu bod yn hyderus y gallwn ni wneud mwy a thynnu mwy o bobl i fewn o'r teuluoedd hyn lle nad yw'r Saesneg na'r Gymraeg yn cael eu defnyddio. 

Mae hynny wedi dechrau. Dwi'n cofio yn yr ysgol yna, ym mlwyddyn gyntaf yr ysgol, doedd dim wyneb du o gwbl yn yr ysgol yng nghanol Treganna, yng nghanol Glan-yr-afon, ble mae cymunedau fel yna yn byw. Mae hynny wedi newid. Mae lot mwy i'w wneud, ond gan dynnu ar beth sydd wedi digwydd yn barod yn y gymuned yma, dwi'n meddwl y gallwn ni fod yn hyderus a chymryd camau ymlaen i dynnu mwy o bobl i fewn i addysg drwy gyfrwng y Gymraeg yn y cymunedau lleol yna.

Rwy'n cytuno gydag Alun Davies; rwy'n credu bod yr adroddiad yma yn garreg filltir. Yn union fel gyda chreu Deddf yr Iaith Gymraeg 1993, lle roedd consensws pleidiol ar draws pob plaid o blaid y Gymraeg am y tro cyntaf, rwy'n credu bod hwn nawr yn gam arall ymlaen: consensws o blaid pwysigrwydd amddiffyn a hyrwyddo'r Gymraeg lle mae'n iaith gymunedol bob dydd, gan edrych ymlaen, wrth gwrs, i'r diwrnod lle bydd hynny'n wir ym mhob rhan o Gymru. 

Mae pob un o'r 57 o argymhellion yn bwysig ac rwy'n edrych ymlaen i weld yr ymateb. Ond a gaf i dynnu eich sylw chi at, i mi, un o'r argymhellion creiddiol bwysig, sef 16? Mae'n sôn am greu corff i drefnu'r gwaith yma, i gydlynu'r gwaith yma. Oherwydd gallwch chi gael y syniadau gorau, ond heb bod yna gartref neu gyfrwng ar gyfer y syniadau hyn—. I ryw raddau, mae'r comisiwn wedi gweithredu fel yna yn ystod y blynyddoedd diwethaf a gyda'r gwaith sydd dal gyda'r comisiwn ar ôl, ond bydd angen dilyniant wedyn. 

Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi dweud weithiau does dim problem yng Nghymru dyw Adam Price ddim eisiau creu corff yn ei gylch e. [Chwerthin.] Yn yr achos yma, dwi'n credu bod yna achos cyfiawn dros hynny. Ond tra eich bod chi'n ystyried hynny, oes angen pontio? Yn Arfor 1 ac Arfor 2, mae lot o waith da wedi digwydd, ond oes yna fodd cael o leiaf Arfor 3 tra'n bod ni'n ystyried beth yw siâp a sgôp ac union strwythur pa bynnag gorff fydd yn gallu mynd â'r gwaith yma ymlaen?

Diolch yn fawr i Adam Price. Mae Adam wedi dweud yn barod beth sydd gyda fi i'w ddweud, achos tu ôl argymhelliad 16 yw'r ddadl am a ydym ni eisiau gweld cyrff newydd sbon, neu oes rhywbeth gyda ni yn barod ble rŷn ni'n gallu addasu beth sydd gyda ni yn barod, a chreu y corff mae'r adroddiad yn ei awgrymu. Mae hwnna, siŵr o fod, yn tynnu ar y profiad yn Arfor fel rhywbeth sydd wedi bod yna nawr am sbel hir, a lot o lwyddiant tu ôl y gwaith maen nhw wedi'i wneud. So, pan ŷn ni'n ystyried yr argymhellion, gallwn ni feddwl unwaith eto am a oes corff newydd, neu allwn ni ddefnyddio beth sydd gyda ni yn barod, ac i bontio i'r dyfodol trwy ddefnyddio'r profiadau mae pobl wedi'u cael.

Ac yn olaf, Delyth Jewell.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a shwmae. Dwi'n cytuno gyda chi 100 y cant am yr ymdeimlad yma fod Cymraeg i bawb. Un o'r heriau sydd gennym ni yn llefydd fel y Cymoedd ydy'r ymdeimlad sydd gan nifer o bobl fod eu Cymraeg nhw ddim yn ddigon da, y complex yma sydd gan bobl am bethau fel treigliadau. A fyddech chi yn ymuno gyda fi i ddweud, ie, mae Cymraeg i bawb, ond hefyd mae Cymraeg pawb yn ddilys, a bod croeso, dŷn ni'n cael ein cyfoethogi gan Gymraeg wahanol, gan dafodieithoedd gwahanol, ac na ddylai pobl ddim teimlo fel hynny? Beth ydych chi'n teimlo y byddai'n gallu cael ei wneud i sicrhau nad yw'r her hyder yna ddim yn golygu bod cymaint o bobl yn dweud yn y sensws nad ydyn nhw'n siaradwyr Cymraeg? Beth ydym ni'n gallu ei wneud er mwyn gwneud yn siŵr bod pobl yn cymryd y naid yna a'u bod nhw'n teimlo balchder yn eu Cymraeg a pha mor gyfoethog mae hi yn gwneud gwahaniaeth?

Diolch i Delyth Jewell. Mae yna dau bwynt, dwi'n meddwl. Un pwynt yw jest i dynnu sylw at y ffaith bod pobl sy'n siarad Saesneg yn siarad Saesneg mewn ffyrdd hollol wahanol bob dydd, a does neb yn dweud, 'O, dydy fy Saesneg i ddim yn ddigon da i'w ddefnyddio'. So, pam bod pobl sy'n siarad Cymraeg yn meddwl fel yna?

A'r ail beth yw jest i ddweud wrth bobl mai'r unig ffordd i ddod i siarad Cymraeg yn well yw trwy ddefnyddio'r Gymraeg. Dwi'n gwneud camgymeriadau bob tro dwi'n siarad Cymraeg, ond rŷn ni i gyd yn. Dim ond trwy ddefnyddio'r Gymraeg ydyn ni'n gallu ei gwneud hi'n well, a dwi eisiau jest perswadio pobl i beidio â becso a jest defnyddio. Trwy ddefnydd o'r Gymraeg, rŷch chi'n mynd i ddefnyddio'r Gymraeg lot yn well.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.

Eitem 7 yw'r ddadl ar adroddiad blynyddol Comisiynydd Plant Cymru 2023-24. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol i wneud y cynnig. Jane Hutt.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gyflwyno ein dadl ar adroddiad blynyddol y comisiynydd plant. Mae gan yr adroddiad y swyddogaeth hanfodol o dynnu sylw at y materion sy'n ymwneud â phlant a phobl ifanc yng Nghymru. 

Mae gan Gymru draddodiad balch o gynnal hawliau plant. Ni oedd y wlad gyntaf yn y DU i ymgorffori hawliau plant mewn cyfraith yn 2011. Ni hefyd oedd y wlad gyntaf yn y DU i sefydlu swyddfa'r comisiynydd plant, gan roi eiriolwr annibynnol cryf i'n plant, i sicrhau bod lleisiau ein plant yn cael eu clywed. Yn wir, fi oedd y Gweinidog a gyflwynodd y ddeddfwriaeth i benodi'r comisiynydd plant cyntaf yn y DU. Y pwynt pwysig am hynny oedd ein bod wedi penderfynu ymgysylltu â phlant a phobl ifanc yn y broses benodi, sydd bellach wedi digwydd wrth benodi pob comisiynydd plant olynol. A hoffwn dalu teyrnged i'r sefydliadau hynny a hwylusodd hyn ar hyd ein taith i gyfranogiad llawn plant a phobl ifanc. Mae Voices from Care Cymru a Plant yng Nghymru yn chwarae rhan allweddol i'n cefnogi i gael yr ymgysylltiad hwnnw. 

Mae arnom ni eisiau Cymru i bob plentyn, lle caiff eu hawliau eu parchu, eu diogelu a'u gwireddu, Cymru lle mae pawb yn teimlo y cânt eu gwerthfawrogi, eu parchu a'u clywed. Yng Nghymru, rydym ni wedi arwain y ffordd wrth weithredu Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Fe wnaethom ni gyhoeddi ein hymateb i sylwadau terfynol pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ym mis Gorffennaf. Mae'r ymateb a'r ffordd gydweithredol yr aethom ni ati i'w ddatblygu trwy gyfres o weithdai gyda rhanddeiliaid a phlant a phobl ifanc wedi cael derbyniad da iawn.

Yn 2020, diolch i arweinyddiaeth hirsefydlog Julie Morgan fel Gweinidog, fel Aelod o'r Senedd ac Aelod Seneddol, pasiwyd deddfwriaeth i wahardd pob math o gosbi plant yn gorfforol yng Nghymru, gan gynnal eu hawl i fyw'n rhydd rhag trais. Rydym ni wedi ymestyn hawliau pleidleisio i bobl ifanc 16 ac 17 oed yn etholiadau'r Senedd a llywodraeth leol, gan gefnogi'r hawl i bobl ifanc leisio eu barn. Rydym ni wedi cyflwyno Cwricwlwm newydd i Gymru, sy'n gosod dyletswydd ar ysgolion i godi ymwybyddiaeth o hawliau plant. Rydym ni wedi cyhoeddi modiwlau dysgu proffesiynol i gefnogi staff i gyflawni'r ddyletswydd hon. Fel rhan o'r cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, rydym ni wedi cwblhau'r broses o gyflwyno prydau ysgol am ddim yn ddiweddar i bob disgybl mewn ysgolion cynradd ledled Cymru y mae awdurdodau lleol yn eu cynnal. Fel y genedl gyntaf yn y DU i gynnig prydau ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd, rydym yn cefnogi plant o ran eu hawl i iechyd da a mynediad at addysg.

Mae argymhellion y comisiynydd yn adlewyrchu ehangder y polisïau yr ydym yn eu datblygu er budd hawliau plant, ac mae nifer o'r rhain yn dod o fewn fy mhortffolio fy hun. Roedd cynllun y Tocyn Croeso yn darparu cludiant cyhoeddus am ddim i ffoaduriaid ac eraill a gafodd amddiffyniad dyngarol. Mae'r comisiynydd wedi argymell ein bod yn ystyried sut y gellir ail-lansio'r cynllun hwn i gynnwys plant sy'n ceisio lloches yng Nghymru, ac rwy'n falch o adrodd bod trafodaethau ar y gweill i lansio cam 2 y cynnig teithio Tocyn Croeso am ddim ar fysiau cyn gynted â phosibl, ac rydym yn gwneud pob ymdrech i ddatblygu cynllun sydd mor hawdd â phosibl i'r rheini sy'n ceisio lloches ei ddefnyddio.

Dirprwy Lywydd, mae'r comisiynydd hefyd wedi gofyn am adolygiad—wedi galw am adolygiad—o'r strategaeth cydlyniant cymunedol. Mae ein gweithgareddau arfaethedig i fynd i'r afael â naratifau gwrth-fewnfudo wedi'u hamlinellu yng Nghynllun Gweithredu Cymru Gwrth-hiliol, sy'n cynnwys ystod o gamau i fynd i'r afael ag achosion o gasineb hiliol a chrefyddol yn ogystal â darparu cefnogaeth ac eiriolaeth hygyrch am ddim i'r rhai sy'n profi casineb.

Rydym ni hefyd wedi penodi pedwar cynullydd fforwm rhanbarthol, sy'n cynrychioli canolbarth a de, canol, dwyrain a gogledd Cymru, i weithredu fel pont rhwng Llywodraeth Cymru a'n cymunedau du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Byddant yn profi ein polisïau ar lawr gwlad ac yn gweithio'n agos gyda swyddogion polisi ar draws Llywodraeth Cymru i sicrhau darpariaeth ac effaith; mae dau o'r pedwar cynullydd rhanbarthol yn y swydd ar hyn o bryd.

Yn rhan o adnewyddu 'Cynllun Gweithredu Cymru Gwrth-hiliol', rydym ni wedi gwrando ar ein cymunedau a'r adborth gan y grŵp atebolrwydd allanol, a thema allweddol a ddaeth i'r amlwg yw'r angen i ymgysylltu â phobl ifanc yn well, gan sicrhau y caiff eu lleisiau eu clywed a'u cynrychioli wrth lunio polisïau'r dyfodol. Mewn ymateb, rydym ni wedi cynnwys nodau a chamau gweithredu penodol sy'n canolbwyntio ar ennyn diddordeb pobl ifanc du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Mae'r camau hyn wedi'u cynllunio i hyrwyddo cydraddoldeb, cynhwysiant ac amrywiaeth, o ran mynediad at wasanaethau gwaith ieuenctid yng Nghymru ac o ran swyddogaeth bosib gwasanaethau gwaith ieuenctid wrth herio agweddau ac arferion gwahaniaethol  mewn cymdeithas mewn modd rhagweithiol. Mae'r cynllun yn hanfodol i sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru, beth bynnag fo'i hil neu grefydd, yn gallu arfer ei hawliau.

Yn olaf, mae argymhelliad yn y 'Cynllun Gweithredu Cymru Gwrth-hiliol' diwygiedig i sefydlu fforwm cymunedol i adrodd ar y cynnydd o ran y cynllun i aelodau cymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr, gan gynnwys plant a phobl ifanc. Rydym yn sefydlu grŵp rhanddeiliaid i ddod ag aelodau o'r gymuned a llunwyr polisi at ei gilydd. Mae mecanwaith ymgysylltu ar gyfer plant a phobl ifanc o'r gymuned hefyd yn cael ei ddatblygu, a bydd hyn yn helpu'r plant hynny i arfer eu hawl i leisio eu barn am benderfyniadau sy'n effeithio arnyn nhw.

Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet wrthi'n ystyried yr holl argymhellion sy'n berthnasol iddyn nhw. Er enghraifft, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos diwethaf ei fod wedi gofyn i'w swyddogion weithio gyda swyddfa'r comisiynydd plant i ddeall y cymhellion yn ogystal â'r rhwystrau i annog mwy o bobl ifanc i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus.

Yn olaf, byddwn i'n dweud bod swyddogaeth annibynnol y comisiynydd yn hanfodol wrth ddwyn y Llywodraeth i gyfrif ac yn sicrhau ein bod yn parhau i ganolbwyntio ar hawliau plant yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at glywed eich barn ar adroddiad blynyddol y comisiynydd. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig. Galwaf ar Joel James i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

Diolch, Dirprwy Lywydd, ac a gaf i ddechrau drwy gynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Darren Millar a thrwy ddiolch i'r comisiynydd plant am ei hadroddiad blynyddol ac am ymdrech pawb i'w gynhyrchu?

Fe hoffwn i ganolbwyntio yn fy nghyfraniad ar dri maes, os caf i. Mae'r cyntaf yn ganfyddiad pryderus iawn o ddefnydd cynyddol o e-sigaréts neu fêps ymhlith plant a phobl ifanc, a nododd yr arolwg ysgolion uwchradd a amlygwyd yn yr adroddiad fod 24 y cant o blant a phobl ifanc wedi rhoi cynnig ar fepio ac y canfyddwyd fod 7 y cant yn ddefnyddwyr rheolaidd. Yr hyn sy'n fwy brawychus byth yw, y llynedd, canfu gwasanaeth profi cyffuriau o Gymru fod dau o bob pum hylif sampl a brofwyd mewn fêps yn cynnwys un neu fwy o weithyddion derbynnydd cannabinoid synthetig, a elwir yn gyffredin yn 'sbeis'. Mae'r gweithyddion hyn yn gysylltiedig â materion iechyd difrifol, yn amrywio o anawsterau anadlu i gyfnodau seicotig. Mae'r cyffuriau hyn a wneir yn y labordy wedi'u cynllunio i ddynwared effeithiau canabis, ond maen nhw'n tueddu i fod yn llawer mwy anrhagweladwy a niweidiol ac, yn y pen draw, mae plant a phobl ifanc yn prynu hylifau fêps gan gredu eu bod yn cynnwys hylifau canabis neu CBD neu THC, ond maen nhw mewn gwirionedd yn cynnwys sbeis, ac yn cael eu gwerthu gan werthwyr cyffuriau gyda'r bwriad o greu pobl sy'n gaeth er mwyn werthu mwy iddyn nhw. Amlygir y pryderon hyn ymhellach gan adroddiad grŵp ymateb i ddigwyddiadau sy'n dangos nad yw nifer cynyddol o blant bellach yn gallu mynd trwy'r diwrnod ysgol heb fepio, a bod mwy o gydnabyddiaeth bod plant hefyd yn deffro yn ystod y nos er mwyn fepio. Mae'r cynnydd mewn fepio wedi bod yn gyflym iawn, a'r gwir yw bod plant a phobl ifanc yn cael eu hecsploetio gan werthwyr cyffuriau ar y farchnad anghyfreithlon. Yn anffodus, dim ond codi cwr y llen y mae'r data yma yr wyf wedi'i amlygu, ac mae caniatáu i blant a phobl ifanc ddefnyddio'r cynhyrchion hyn yn syml yn creu problem iechyd enfawr yn y dyfodol na fyddwn yn gallu ymdopi â hi.

Gyda hyn mewn golwg, rwy'n adleisio'r alwad gan y comisiynydd plant i gymryd camau cryfach wrth wahardd cyflenwi dyfeisiau fepio tafladwy neu untro, sicrhau bod mwy o therapïau amnewid nicotin ar gael, a sicrhau nad yw fêps i'w gweld i'w gwerthu. Fel y gwyddom ni i gyd yma, mae pedwar o bob pump ysmygwr yn dechrau cyn 20 oed ac yn gaeth am oes, ac felly mae angen i ni fod yn gweithredu'n llawer cyflymach os ydym ni'n mynd i atal yr epidemig iechyd hwn rhag amlygu ei hun. Rwyf wedi tynnu sylw at hyn o'r blaen yn y Siambr, ond yn bersonol fe hoffwn i weld hyd yn oed mwy o gamau gweithredu mewn ysgolion i addysgu plant am y goblygiadau iechyd, ac yn enwedig iechyd meddwl, sy'n gysylltiedig â fepio. Ond ni ddylid rhoi'r cyfrifoldeb hwnnw yn llwyr ar athrawon i wneud yn siŵr bod plant a phobl ifanc yn ymwybodol o beryglon fepio. Dylai fod ymdrechion mwy cydlynol gan weithwyr proffesiynol i addysgu a dangos beth mae fepio yn ei wneud i'r corff mewn gwirionedd, a sut mae prynu fêps gan werthwyr y farchnad anghyfreithlon yn arwain at droseddu.

Yn ail, Dirprwy Lywydd, fe hoffwn i sôn am fwyd mewn ysgolion. Dywedodd y comisiynydd mai dim ond 19 y cant o blant oedd yn teimlo'n llawn ar ôl eu pryd bwyd. Dywedodd bron i hanner nad ydyn nhw'n gallu cael mwy o fwyd—ail blatiad—os ydyn nhw'n gofyn amdano, a dywedodd bron i chwarter y plant nad ydyn nhw bob amser yn gallu cael llysiau os ydyn nhw eu heisiau, gyda bron i chwarter yn dweud na allan nhw gael ffrwyth bob amser os ydyn nhw eu heisiau. Codwyd y mater hwn gyda mi yn gyson gan fy etholwyr fy hun, sydd wedi tynnu sylw at y ffaith bod maint prydau ysgol yr un peth beth bynnag yw eich oedran, taldra neu bwysau, felly byddai plentyn ym mlwyddyn 5 neu 6 yn cael yr un pryd o fwyd â phlentyn ym mlwyddyn 1 neu 2. Ar ben hynny, mae'r amrywiaeth o brydau ysgol yn gyfyngedig iawn. Dywedodd un etholwr yr oeddwn yn siarad â hi am hyn mai'r dewisiadau bob dydd yw naill ai tysen bôb gyda chaws neu ffa, ac un dewis arall, a oedd yr un peth bob wythnos: felly, bob pitsa bob dydd Llun, pasta bob dydd Mawrth, ac yn y blaen. Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd, sy'n nod moesol nodedig. Fodd bynnag, fel y dywedodd y comisiynydd, mae angen gwell ansawdd a dewisiadau ar gyfer amseroedd prydau ysgol plant a phobl ifanc, fel arall rydym ni'n dal i orfodi system ddwy haen, lle bydd plant teuluoedd cyfoethocach yn dal i gael pecyn bwyd y mae eu plentyn ei eisiau, ac y gadewir plant teuluoedd tlotach yn llwglyd ar brydau ysgol heb lawer o ddewisiadau ar gyfer bwyta ffrwythau neu lysiau. Yn bersonol, credaf y dylai ysgolion cynradd ganolbwyntio mwy ar ddysgu plant am yr hyn y dylen nhw ei fwyta a'u cael i gymryd rhan yn paratoi eu cinio eu hunain, fel y gallan nhw ddysgu gwersi bywyd gwerthfawr wrth ddeall beth sy'n iach a beth sydd ddim.

Yn olaf, Dirprwy Lywydd, fe hoffwn i grybwyll mater iechyd meddwl a lles, a'r ffaith ei fod yn un o'r materion mwyaf a godwyd gan blant a phobl ifanc eu hunain, gyda bron i 45 y cant ohonyn nhw'n dweud bod angen darparu mwy o gymorth iechyd meddwl. Fe wyddom ni fod nodi iechyd meddwl gwael a darparu cymorth a thriniaeth briodol yn hanfodol i blant a phobl ifanc, yn enwedig gan fod hanner yr holl gyflyrau iechyd meddwl yn dechrau erbyn 14 oed, ac mae hi'n eithaf diddorol i mi sut mae gwasanaethau iechyd meddwl i blant a phobl ifanc wedi cael eu hystyried ers amser maith fel gwasanaeth a esgeulusir—wedi eu hariannu'n wael a chydag amseroedd aros hir i'r rhai sy'n cael eu cyfeirio. Rwy'n sylweddoli nad yw datrys y broblem hon yn syml. Mae materion yn ymwneud â recriwtio a'r ffaith bod gwahaniaethau rhanbarthol sylweddol. Mae problem tlodi plant hefyd, sydd â dylanwad yma. Mae yna gysylltiadau â'r plant hynny sy'n byw mewn tlodi, sy'n fwy tebygol o brofi cam-drin mewn rhyw ffordd neu'i gilydd, ac mae gan hyn y potensial i effeithio'n ddifrifol ar iechyd meddwl. Mae Comisiynydd Plant Cymru wedi galw am i strategaeth tlodi plant Llywodraeth Cymru fod â thargedau clir a chanlyniadau mesuradwy, ac mae'n un yr wyf i a fy mhlaid yn ei gefnogi'n llwyr.

Mae'n rhaid i chi orffen nawr, os gwelwch yn dda, Joel.

Y frawddeg olaf. Rydym ni hefyd yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda'r comisiynydd plant i weithredu ymgyrch Ymddiriedolaeth WAVE i leihau cam-drin plant, esgeulustod a phrofiadau niweidiol eraill yn ystod plentyndod erbyn 2030, oherwydd heb os, bydd yr ymdrechion hynny'n helpu i gael dull cydgysylltiedig o wella bywydau cymaint o blant. Gyda hyn mewn golwg, Dirprwy Lywydd, rwy'n annog pawb yma i gefnogi ein gwelliant. Diolch.

Galwaf nawr ar Sioned Williams i wneud gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae yna sawl elfen bwysig, dwi'n meddwl, yn yr adroddiad sydd angen sylw gan y Llywodraeth, nifer ohonyn nhw'n ymwneud ag effaith tlodi a'r modd y mae hawliau plant yn cael eu tanseilio. Hoffwn i, i ddechrau, roi ar gofnod ddiolch Plaid Cymru i'r comisiynydd am y modd y mae hi wedi herio y rhai sy'n dal awenau grym mewn modd mor gryf a diflewyn-ar-dafod, a'r modd y mae hi wedi cadw ffocws ar y modd y mae tlodi yn dal, yn ei geiriau hi, i ddifetha bywydau plant Cymru. 

Er ein bod yn cytuno gyda sylwedd gwelliant y Ceidwadwyr i'r cynnig, o ran cefnogi galwadau’r comisiynydd i strategaeth tlodi plant Llywodraeth Cymru gael targedau clir a chanlyniadau mesuradwy, mae gwelliant Plaid Cymru yn ei wneud yn glir bod yna gyfrifoldeb diamheuol hefyd ar Lywodraeth Geidwadol flaenorol y Deyrnas Gyfunol am ddwysáu lefelau tlodi plant yng Nghymru. Cafodd polisïau llymder y 14 mlynedd diwethaf effaith drychinebus ar wasanaethau cyhoeddus ac iechyd ein cenedl, gan greu argyfwng genedlaethol—argyfwng sy'n dal i ddwysáu.

Y Ceidwadwyr gyflwynodd y cap ar fudd-daliadau a'r terfyn dau blentyn sydd wedi dyfnhau y lefelau tlodi uchel hynny. Dagrau pethau yw bod Llafur wedi gwrthod gwyrdroi y cam anghyfiawn a niweidiol hwn pan fo'r grym yn eu dwylo i wneud hynny, a'n Llywodraeth ni yma yng Nghymru hefyd yn rhy lwfr i alw am hynny, yn rhy barod i roi buddion eu plaid cyn buddion ein plant. Ble mae eu hawliau nhw o dan erthygl 27 y confensiwn i safon byw ddigonol?

Mae ein gwelliant hefyd yn gresynu bod Llywodraeth Cymru yn 2016 wedi cael gwared ar y targed o ddileu tlodi plant erbyn 2020. Fisoedd lawer ers cyhoeddi'r strategaeth tlodi plant ddiwedd Ionawr eleni, a gyhoeddwyd heb dargedau, wrth gwrs, i osod uchelgais nac i yrru cyflawni, echdoe fe gawson ni olwg ar y fframwaith monitro sydd nawr wedi ei greu i fesur cynnydd. Er i un o brif feddylwyr eu plaid, Gordon Brown, wneud yr achos, lai na chwe mis yn ôl, am weledigaeth glir ac amserlen gyflawnadwy i roi terfyn ar dlodi nawr, a thlodi mewn 10 mlynedd, does dim targed o'r fath ar gyfyl y fframwaith gan Lywodraeth Cymru. Ydy, mae'n cynnig ffyrdd o fesur sut effaith gaiff amcanion y strategaeth, ond does dim uchelgais yma i yrru'r gwaith. Mae hi fel cael arwyddbost yn nodi faint o filltiroedd sydd wedi eu rhedeg mewn ras, ond fod yna ddim llinell derfyn. Pan ollyngwyd y targedau yn 2016, y rheswm a roddwyd gan y Llywodraeth oedd bod penderfyniadau Llywodraeth San Steffan y dydd yn gweithio yn erbyn cyrraedd y targedau. Felly, fy nghwestiwn i heddiw yw: a ydyn ni felly i gymryd bod hynny'n dal yn wir, er bod Llafur nawr yn dal allweddi Rhif 10?

Hoffwn i fanylu, i orffen, ar ddau o feysydd blaenoriaeth y comisiynydd, sy'n ymwneud ag anghydraddoldebau a diffyg gweithredu hawliau—sef mynediad plant sy'n geiswyr lloches ac yn ffoaduriaid at wasanaethau, a'r camwahaniaethu sy'n cael ei brofi gan blant sy'n perthyn i gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Mae'r plant sy'n ffoaduriaid ac yn geiswyr lloches yn rhai o aelodau mwyaf bregus ein cymdeithas. Mae sefydlu gwasanaeth gwarcheidiaeth wedi bod yn ddisgwyliad clir gan Bwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn ers dyddiau cynnar datganoli, ac, yn sgil y ffaith ein bod yn datgan ein bod yn genedl noddfa, mae'n siomedig nad yw Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wasanaeth allai fod o fudd enfawr i blant sydd yn y sefyllfa yma i'w cefnogi nhw i lywio’r system lloches, sicrhau eu bod yn deall ac yn gallu arfer eu hawliau, ac eirioli drostyn nhw lle bo angen. Mae'r comisiynydd yn amlinellu ac yn crynhoi y corff o dystiolaeth sy'n bodoli i gefnogi'r alwad hon ac yn tanlinellu’r ffaith hefyd fod y diffyg mynediad yna at drafnidiaeth gyhoeddus yn cael ei nodi fel rhwystr sy’n atal plant rhag derbyn eu hawliau.

Dwi'n falch o glywed y diweddariad bod yna gynllun arall yn mynd i ddod nawr ar ôl i'r Llywodraeth dorri'r Tocyn Croeso mor ddisymwth, heb roi cynllun arall mewn lle, ym mis Ebrill. Ond beth yw'r amserlen, achos dyw 'cyn gynted ag y bo modd' ddim yn ddigon da, mae gen i ofn?

Hoffwn i hefyd ofyn i'r Llywodraeth edrych ar y canllawiau ar ddefnydd disgresiynol awdurdodau lleol o ran darparu prydau bwyd am ddim i blant y mae eu rhieni nhw neu ofalwyr heb fynediad at gyllid cyhoeddus. Mae'n rhywbeth dwi wedi'i godi sawl tro yn y Siambr hon ond does dim gweithredu wedi bod. Mae hynny’n golygu, medd y comisiynydd, fod yr hyn y gall plant ei hawlio yn cael ei gysylltu â statws eu rhieni, sydd ddim yn cyd-fynd â’u hawliau o dan y comisiwn hawliau.

Yn olaf, hoffwn i gefnogi'r galwadau sy'n cael eu gwneud ynglŷn â'r anghydraddoldebau sy'n cael eu profi gan blant ein cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr, a’r ffaith bod y cynnydd ar y camau sy'n cael eu hamlinellu yn y 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' yn rhy araf. Mae lefelau absenoldeb yn y cymunedau hyn wedi codi i ddibyn hollol annerbyniol, a chyrhaeddiad addysgol plant yn y cymunedau hyn yw'r isaf o bob grŵp ethnig ar draws y cyfnodau allweddol. [Torri ar draws.] Dwi'n gorffen nawr. Mae adroddiad y comisiynydd yn tynnu sylw at y rhwystrau sy'n cyfrannu at hyn. Felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i’r afael â’r cyfraddau presenoldeb isel ymhlith dysgwyr Sipsiwn a Theithwyr a Roma yn yr ysgol, a sut mae'r tasglu presenoldeb yn mynd i’r afael yn benodol â rhwystrau i addysg ar gyfer y dysgwyr yma? Diolch.

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, Buffy Williams. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Fe hoffwn i ddechrau drwy ddiolch i'r comisiynydd a'i thîm am eu gwaith dros flwyddyn oedd yn amlwg yn eithriadol o brysur. Dyma ail adroddiad y comisiynydd yn ymwneud â'r flwyddyn yn syth ar ôl cyhoeddi ei strategaeth dair blynedd ym mis Ebrill 2023. Yn y strategaeth honno, ysgrifennodd fod ei blwyddyn gyntaf yn y swydd wedi ei threulio'n gwrando ar blant a phobl ifanc yn bennaf. I'r gwrthwyneb, mae'r adroddiad eleni yn ymdrin â blwyddyn gyntaf y comisiynydd yn gweithredu'r strategaeth. Mae hwn yn gyfran newydd o'i chyfnod hi.

Mae ymgynghoriad  cenedlaethol y comisiynydd, Uchelgais Cymru, wedi dod i ben, ond rwy'n falch o weld ei bod wedi parhau i flaenoriaethu gwrando ar blant a phobl ifanc, hyrwyddo ei swyddfa ledled Cymru a gwneud ei swyddfa a'i gwaith pwysig yn fwy amlwg. Byth ers ei gwrandawiad gyda ni cyn ei phenodi, mae fy nghyd-bwyllgor a minnau wedi ei hannog i wneud popeth o fewn ei gallu i sicrhau ei bod ar gael i unrhyw blentyn sydd ei angen cyngor a chefnogaeth. Felly, roedd gen i ddiddordeb arbennig darllen am dîm cyngor a chymorth hawliau plant y comisiynydd ar eu newydd wedd, a'r ffyrdd y mae ei swyddfa wedi taflu goleuni ar faterion sy'n effeithio ar blant a phobl ifanc ar y newyddion a'r cyfryngau cymdeithasol.

Wrth gwrs, sylwais hefyd ar ble mae hi a'i staff wedi gweithredu ar draws ei meysydd polisi blaenoriaeth. Mae llawer o'r rhain yn cyfateb yn agos i'n blaenoriaethau ein hunain ar y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Mae'r comisiynydd yn siarad yn ei hadroddiad am y siarter rhianta corfforaethol. Mae'r siarter wedi bod yn elfen gyffredin o holl waith Llywodraeth Cymru yn ymwneud â phlant â phrofiad o ofal. Rydym yn cytuno'n llwyr â'r pryderon a godwyd gan y comisiynydd yn ei hadroddiad. Mae'r siarter yn gwbl wirfoddol. Nid yw'n gorfodi unrhyw gamau penodol gan y sefydliadau sy'n ymrwymo iddi ac nid oes unrhyw ganlyniadau clir i sefydliadau nad ydynt yn cyflawni eu hymrwymiadau eu hunain. Rydym yn parhau i fod yn amheus bod y siarter yn mynd i gyflawni'r newid diriaethol sydd ei angen ar gyfer plant mewn gofal yn ei ffurf bresennol. Comisiynydd, rwy'n gobeithio y gallwn ni barhau â'n gwaith yn dwyn Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus i gyfrif am sut maen nhw'n cefnogi plant a phobl ifanc sydd â phrofiad o ofal.

Roedd gennyf ddiddordeb arbennig hefyd darllen pryderon y comisiynydd am yr adolygiadau diogelu unedig unigol. Dim ond y mis diwethaf, mewn sesiwn dystiolaeth am blant sy'n mynd ar goll ac sy'n cael eu hecsbloetio'n droseddol, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym ni fod yr adolygiadau hyn yn arwain y byd ac yn torri tir newydd. Ac eto, mae'r adroddiad hwn yn codi nifer o bryderon sylweddol am yr adolygiadau newydd arfaethedig—pryderon ynghylch llywodraethu, atebolrwydd a gweithredu argymhellion yr adolygiadau. Yn bryderus, nid yw'r comisiynydd yn glir ynghylch pa newidiadau, os o gwbl, sydd wedi'u gwneud i'r broses adolygu i fynd i'r afael â'r pryderon hyn.

Mae'r adroddiad hefyd yn crybwyll anghenion dysgu ychwanegol ac addysg hygyrch—meysydd pwyslais allweddol eraill i ni. Mae'r adroddiad yn dweud wrthym ni fod pryderon am anghenion dysgu ychwanegol yn cyfrif am 14 y cant o gyfanswm llwyth achosion y swyddfa, bod dehongli'r Ddeddf yn anghyson, a bod cyllid yn rheswm allweddol dros atal darpariaeth i blant ag anghenion ychwanegol. Mae canfyddiadau'r comisiynydd yn gyson â'n dau adroddiad a gyhoeddwyd yn ddiweddar am anghenion dysgu ychwanegol a mynediad i'r anabl at ofal plant ac addysg. Edrychaf ymlaen at drafod y diwygiadau anghenion dysgu ychwanegol brynhawn yfory yn ystod dadl y Senedd ar ein hadroddiad interim ar ddiwygiadau addysg.

Diddorol hefyd imi oedd darllen y diweddariadau am ei gwaith mewn meysydd eraill sy'n cyffwrdd â'n gwaith ein hunain—plant sy'n ceisio lloches, bwyd mewn ysgolion, iechyd meddwl a lles, a llawer mwy; gormod i'w drafod mewn un ddadl yn unig.

Ar y cyfan, rwy'n synhwyro pwy o bwyslais ar ddwyn asiantaethau i gyfrif yn yr adroddiad eleni. Fel pwyllgor sydd wedi ymrwymo i ganolbwyntio'n fanwl ar weithredu, i ganolbwyntio ar yr hyn sy'n digwydd ym mywydau plant a phobl ifanc ac nid yr hyn sy'n digwydd mewn deddfwriaeth neu ddogfennau polisi, rydym yn croesawu'r pwyslais hwn. Edrychaf ymlaen at drafod gwaith y comisiynydd yn y pwyllgor dros yr wythnosau nesaf, a pharhau i weithio gyda hi a'i swyddfa drwy weddill tymor y Senedd. Diolch yn fawr.

Mae llawer o bwyntiau i ni eu nodi o'r adroddiad hwn ac mae'n ein hatgoffa bod gan Lywodraeth Cymru waith mawr o'n blaenau o hyd o ran cynnydd ar dlodi plant, ac rydym ni wedi bod yn gwneud cynnydd ar gyflymder siomedig, yn anffodus. Ar lawer o fetrigau, a ddefnyddiwn i fesur cynnydd datblygiadol, hapusrwydd ac iechyd plant yng Nghymru, mae safonau wedi bod yn gostwng bron yn gyffredinol. Dyma pam mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda'r comisiynydd plant i weithredu ymgyrch Ymddiriedolaeth WAVE i leihau cam-drin plant—fel yr amlygodd Joel James yn ei gyfraniad—esgeulustod a phrofiadau niweidiol eraill yn ystod plentyndod erbyn 2030. O ran tlodi plant, wrth gwrs, rwy'n realistig ynghylch yr hyn y gellir ei gyflawni, ac nid wyf yn disgwyl i Lywodraeth Cymru geisio creu iwtopia. Fodd bynnag, mae 30 y cant o blant yng Nghymru yn dal i fyw mewn tlodi, sy'n llawer rhy uchel. Mae hyn yn uwch na'r Alban a Gogledd Iwerddon, ond mae mwy na thair gwaith yn uwch na Denmarc, y Ffindir a Norwy, sy'n dangos ei bod hi'n berffaith bosibl cael tlodi plant o dan 10 y cant.

Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at y ffaith bod bron i hanner y plant yng Nghymru rhwng saith ac 11 oed yn poeni am gael digon i'w fwyta, sy'n sefyllfa gwbl annerbyniol i genedl ddatblygedig fel ein un ni. Nid yw hyn yn rhywbeth y gellir ei ddatrys yn syml trwy gymorth gwladwriaethol a phethau am ddim, chwaith. Rhaid i Lywodraeth Cymru greu'r amodau ar gyfer twf economaidd a thwf cyflog, gydag enillion cyfartalog yng Nghymru yn sylweddol is nag enillion cyfartalog y DU. Roedd twf cyflog yng Nghymru hefyd yn fwy araf nag yn y rhan fwyaf o feysydd eraill y DU rhwng 2022 a 2023. Nid yw'n bosibl symud plant o dlodi heb sector preifat ffyniannus. Mae'r comisiynydd plant, ynghyd â Gweithredu dros Blant a Barnardo's, hefyd wedi beirniadu'r penderfyniad i hepgor targedau o'r strategaeth tlodi plant. Rwy'n rhannu eu siom ac yn meddwl mai hwn oedd y penderfyniad anghywir. Mae'n rhoi'r argraff nad yw tlodi plant bellach yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru ac mae'n osgoi atebolrwydd drwy osgoi gosod targedau y gall y Senedd graffu arnyn nhw. Dywedodd y cyn-Brif Weinidog, Mark Drakeford, unwaith nad oedd unrhyw beth yn ei ysgogi yn fwy na mater tlodi plant, ac fe hoffai llawer ohonom ni weld yr agwedd hon yn parhau yn y Llywodraeth hon.

Dylai'r mater o dlodi plant fynd ymhell y tu hwnt i drafodaeth ar gyllid. Mae amddiffyn y teulu niwclear ac iechyd corfforol a meddyliol plant a'u rhieni hefyd yn ganolog. Ar wahân i dlodi materol, rhaid i ni hefyd ystyried tlodi ysbryd sy'n difetha ein cenhedlaeth nesaf. Cyhoeddodd Cymdeithas y Plant adroddiad eleni yn dangos mai pobl ifanc yn eu harddegau yn y DU yw'r lleiaf hapus yn Ewrop, gydag arolygon yn nodi bod cenedlaethau iau yn llai hapus na chenedlaethau hŷn. Mae plant yn aros yn hirach nag oedolion am gymorth iechyd meddwl, gyda data o fis Mawrth yn dangos bod ychydig dros hanner y plant dan 18 oed wedi dechrau ymyriad therapiwtig o fewn 28 diwrnod o asesiad, o'i gymharu â dros 80 y cant o oedolion. Rhaid blaenoriaethu gwella gwasanaethau iechyd meddwl plant er mwyn lleihau amseroedd aros. Mae bygythiadau i iechyd a lles ein pobl ifanc nad oedd yn bodoli pan oeddwn i'n blentyn. Fel y soniodd fy nghyd-Aelod Joel James, gall y cynnydd mewn fêps ymhlith pobl ifanc a'r effaith y mae cyfryngau cymdeithasol yn ei chael ar les meddyliol plant ac oedolion ifanc fod yn niweidiol iawn. Mae angen i Lywodraeth Cymru fod yn effro ac yn ymatebol i'r newidiadau cymdeithasol hyn a sicrhau y caiff y genhedlaeth nesaf ei gwarchod rhag tueddiadau niweidiol a newidiadau cymdeithasol.

Galwodd adroddiad y Comisiynydd Plant hefyd ar Lywodraeth Cymru i sicrhau y rhoddir cyllid ar gyfer darpariaeth anghenion dysgu ychwanegol ar sail gadarn a chynaliadwy. Mae hyn bellach hyd yn oed yn bwysicach o ystyried bod Llywodraeth Cymru wedi symud fymryn yn llai na £1 miliwn allan o linell gyllideb adnoddau anghenion dysgu ychwanegol. O ystyried bod diagnosis awtistiaeth wedi cynyddu 787 y cant ers 1998, ac o ystyried bod atgyfeiriadau awtistiaeth a niwroamrywiaeth wedi cynyddu yn y gogledd i'r graddau na all gwasanaethau iechyd ymdopi â maint yr atgyfeiriadau, rwy'n credu nad oedd yn briodol torri'r gyllideb yn y maes hwn, a bod yn rhaid neilltuo cyllid, yn y dyfodol.

I gloi fy sylwadau, fe hoffwn i ailadrodd fy siom fod Llywodraeth Cymru wedi cael gwared ar dargedau tlodi plant. Rwy'n annog yr holl Aelodau i gefnogi ein gwelliant yn galw ar i strategaeth tlodi plant Llywodraeth Cymru gael targedau clir a chanlyniadau mesuradwy i ddwyn y Llywodraeth i gyfrif dros ei chynnydd yn y maes hwn, y mae'n rhaid iddo fod yn flaenoriaeth. Mae ein pobl ifanc a chenhedlaeth nesaf Cymru yn cael eu siomi ar sawl maes, o dlodi materol i ganlyniadau iechyd gwaeth, o ddiffyg bwyd a bwyta gormod o fwyd o ansawdd gwael a bwyd wedi'i brosesu, o iechyd meddwl a lles gwaeth i ostwng safonau mewn addysg. Maen nhw'n haeddu gwell na hyn, a rhaid i Lywodraeth Cymru ddechrau drwy weithio gyda'r comisiynydd plant i weithredu ymgyrch Ymddiriedolaeth WAVE a dechrau creu newid yn y byd go iawn i wella canlyniadau i blant yn y wlad hon. Diolch yn fawr iawn.

Gaf i ddiolch am y cyfle i ni fod yn trafod adroddiad Comisiynydd Plant Cymru heddiw? Yn sicr, pan fyddwch chi’n ystyried bod gennym ni Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, mae’r ffaith bod yna gymaint yn yr adroddiad hwn sy’n dangos nad yw hawliau plant yn cael eu diwallu yma yng Nghymru yn rhywbeth sydd yn bryder aruthrol.

Mae nifer o bobl eraill eisoes wedi gwneud y pwyntiau o ran tlodi plant. Dwi’n ychwanegu fy llais innau at y galwadau hynny o ran targedau pendant. Mi oedd hi mor, mor siomedig pan wnaeth Llywodraethau Llafur blaenorol gael gwared ar y targed o ddiddymu tlodi plant erbyn 2020. Mae’n rhaid i hyn fod yn flaenoriaeth, a dwi’n falch bod adroddiad y comisiynydd plant mor glir ar hynny.

Hefyd, o ran edrych ar anghenion dysgu ychwanegol, roeddwn i’n falch o weld Cadeirydd y pwyllgor yn canolbwyntio ar hynny, oherwydd, yn sicr, o ran y gwaith achos dwi’n ei dderbyn yn fy rhanbarth i, mae hwn yn rhywbeth sy’n dod drosodd dro ar ôl tro. Dydy o ddim yn fy synnu i, a bod yn onest—gan ei fod yn gyfanswm o 14 y cant o'r gwaith achos, sef y mater unigol mwyaf—mai dyma’r hyn sydd yn hawlio sylw Comisiynydd Plant Cymru.

Yn amlwg, drwy fy ngwaith blaenorol ar y pwyllgor hwnnw, mi welais i enghreifftiau lle, efo’r gefnogaeth gywir, mae’r plant a’r teuluoedd hynny’n gallu ffynnu. Mae yna ddarpariaeth ragorol mewn gwahanol rannau o Gymru. Ond, fel sy’n cael ei ddangos yn glir yn yr adroddiad yma, mae o’n loteri cod post ac mae straen aruthrol wedyn. Mae’r adroddiad hwn hefyd yn dangos yn glir eu bod nhw'n cael eu methu o oed ifanc iawn, iawn. Felly, mae hynny, sef yr effeithiau hiroes wedyn, yn rhywbeth mae’n rhaid inni adlewyrchu arno fo, ac, yn anffodus, rydyn ni wedi codi hyn nifer o weithiau, ond dydy pethau ddim yn gwella.

Hefyd, o edrych ar yr adroddiad, mae yna gyfeiriad at y papur ar y cyd a gyhoeddodd y comisiynydd gyda Chomisiynydd y Gymraeg o ran darpariaeth anghenion dysgu ychwanegol yn y Gymraeg yn benodol. Dwi’n gweld bod y cyn-Weinidog addysg yma. Mi gawson ni drafodaeth pan oeddech chi yn y rôl honno o ran hynny, ond erys y ffaith bod yna rai teuluoedd yn dal i fethu â chael y ddarpariaeth honno, yn gorfod newid iaith yr aelwyd, neu rydyn ni’n gweld cynnydd hefyd mewn rhieni yn gorfod addysgu eu plant gartref. Mae yna ffaeleddau fan hyn, ac rydyn ni'n gweld hyn ar ddu a gwyn yn yr adroddiad, ond ble ydyn ni'n mynd i weld y cynnydd?

Mae geiriau’r comisiynydd ar nifer o'r materion hyn yn ddiflewyn-ar-dafod, a dwi'n meddwl bod hynna'n rhywbeth i'w groesawu: nad oes ofn herio'r Llywodraeth pan fo angen, ychwaith. Dwi'n meddwl ein bod ni'n cael dadl a bod o'n rhywbeth, wedyn—. Sut ydyn ni, wedyn, yn adrodd ar yr holl feysydd hyn? Yn amlwg, mae yna nifer o bwyllgorau sy'n mynd i fod yn edrych ar wahanol elfennau, ond dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig i ni gael, hefyd, y cyfle gan y Llywodraeth i wybod sut ydyn ni'n mynd i fod yn gweld gwelliant, ac mae'r pwynt o ran targedau'n bwysig yn y fan yna.

Mae fepio yn rhywbeth arall sydd yn cael ei godi'n aml iawn gan blant a phobl ifanc pan fyddaf i'n ymweld efo ysgolion. Dwi'n meddwl ei fod o'n glir bod hwn yn rhywbeth sy'n pryderu plant a phobl ifanc. Mae o'n dod drosodd yn yr adroddiad hwn a byddwn i'n hoffi gweld gweithredu.

A byddwn i'n hoffi ychwanegu fy llais i o ran trafnidiaeth gyhoeddus. Mae hwn yn rhywbeth, unwaith eto, rydyn ni wedi bod yn ei drafod am flynyddoedd lawer. Mae'n dangos yn glir fan hyn ei fod o'n bryder ledled Cymru, sydd nid yn unig yn effeithio ar allu i gael mynediad at addysg, ond hefyd yr holl bethau cyfoethog sydd yn dod â hawliau plant: yr hawl i fod yn ymwneud efo chwaraeon, efo diwylliant, ac ati, i fod yn ymwneud efo chwaraeon ar ôl ysgol, oherwydd rydyn ni'n gweld cwymp yn nifer y plant o deuluoedd difreintiedig sy'n gallu cymryd rhan yn y math yna o weithgareddau. Felly, mae'n rhaid inni gael datrysiadau.

Felly, dwi'n croesawu'r adroddiad hwn. Yn anffodus, mae o'n rhoi darlun i ni o faint o her sydd yna ledled Cymru o ran rhoi hawliau i blant yng Nghymru. Beth dwi eisiau gwybod ydy sut y bydd Llywodraeth Cymru, rŵan, yn gweithredu ar nifer o'r argymhellion hyn, gan ddeall bod y sefyllfa ariannol fel y mae hi, ond yn sicr rydyn ni yn mynd i fod yn methu cenedlaethau'r dyfodol os nad ydyn ni'n gallu gweithredu.

Rwy'n falch iawn o siarad yn y ddadl hon heddiw. Fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei chyflwyniad, Cymru oedd y wlad gyntaf yn y DU i gael comisiynydd plant, ac fe hoffwn i ddiolch i'r comisiynydd plant am ei hadroddiad ac am yr holl waith gwych y mae hi'n ei wneud ar ran y plant yma yng Nghymru.

Rwy'n credu ein bod ni wedi gwneud cynnydd o ran hawliau plant yng Nghymru. Soniodd Ysgrifennydd y Cabinet am y pleidleisiau ar gyfer pobl ifanc 16 ac 17 oed a diddymu'r amddiffyniad o gosb resymol, ac rwy'n gobeithio, gyda'r Llywodraeth newydd yn Lloegr, y byddwn yn gweld y ddau beth hynny'n cael eu hatgynhyrchu nawr yn Lloegr, oherwydd credaf eu bod yn hanfodol ar gyfer hawliau plant.

Fel cadeirydd newydd y grŵp trawsbleidiol Sipsiwn a Theithwyr sydd newydd ei sefydlu, fe hoffwn i ganolbwyntio ar y rhan yn yr adroddiad am blant Sipsiwn a Theithwyr. Soniodd Sioned Williams yn ei chyfraniad am y duedd bryderus gynyddol o bresenoldeb isel yn yr ysgol, ar ôl COVID, o ran plant Sipsiwn a Theithwyr. Ac rwy'n gwybod ein bod ni wedi gweld gostyngiad cyffredinol yn nifer y plant i gyd, ond mae'n ymddangos bod y ffigurau'n arbennig o uchel i blant Sipsiwn a Theithwyr. Rwy'n credu, yn y gorffennol, eu bod wedi arfer byw, gweithio a dysgu gartref, ac y dychwelwyd i hynny i raddau. Ond mae 'na ddiffyg cyllid ar gyfer canolfannau arbenigol, ac mae dwy ganolfan arbenigol, rwy'n gwybod fy hun, wedi cau yn Abertawe ac yn sir Benfro. Ond mae'r ddarpariaeth ragorol yn Nhorfaen wedi parhau, lle mae'r presenoldeb wedi parhau i godi.

Y pethau pryderus eraill yw'r ffigurau yn yr adroddiad am brofiad plant Sipsiwn a Theithwyr yn yr ysgol, gyda dim ond 37 y cant o bobl ifanc Sipsiwn a Theithwyr yn cytuno bod eu hathrawon yn poeni amdanyn nhw fel pobl, a 52 y cant yn teimlo nad yw eu hathrawon yn eu derbyn, ac rwy'n credu eu bod yn ffigyrau pryderus iawn. Rwyf wedi siarad yn helaeth â mam Sipsiwn, a ddisgrifiodd brofiadau ei mab yn ei arddegau yn yr ysgol uwchradd, a'r lefelau eithafol o ragfarn a bwlio a brofodd. Nid yw hyn yn dderbyniol ac mae'n rhaid i ni wneud yn well yn hyn o beth.

Yr angen am lety sy'n ddiwylliannol briodol yw'r sylfaen i bob plentyn Sipsiwn a Theithwyr ffynnu a gwneud cynnydd. Mae'n bwysig eu bod yn teimlo'n weladwy ac yn cael eu cydnabod am eu ffordd o fyw ac am eu hanghenion. Mae angen i Sipsiwn a Theithwyr gael mynediad llawer gwell i safleoedd ledled Cymru, ac fe wn i fod ymrwymiad i hyn yng Nghynllun Gweithredu Cymru Gwrth-hiliol, i gynyddu nifer ac ansawdd caeau teithio a pharhaol awdurdodau lleol, yn ogystal ag archwilio dewisiadau ar gyfer rhentu trelars. Ond rwy'n credu y gwyddom ni i gyd y bu'r gwaith hwn yn hynod o araf, ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni ei gyflymu gymaint ag y gallwn ni.

Er enghraifft, sut gall plant a phobl ifanc Sipsiwn a Theithwyr deimlo'n rhan o gymdeithas lle cânt eu gorfodi i friciau a morter yn erbyn eu diwylliant, ac na all eu rhieni gael mynediad i safleoedd awdurdodau lleol na chael caniatâd cynllunio ar gyfer tir y maen nhw'n berchen arno? Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwybod beth yw'r broblem, ac rydym yn gwybod bod arian wedi cael ei roi gan y Llywodraeth er mwyn i hyn ddigwydd, ond mae'n anodd iawn cael llety digonol, ac rwy'n credu bod hynny'n un o'r pethau y mae angen i ni ganolbwyntio arno.

Fe hoffwn i felly i Lywodraeth Cymru roi sylw arbennig i blant Sipsiwn a Theithwyr yng Nghymru. Credaf fod y dystiolaeth yn dangos ein bod yn gweithio'n llawer rhy araf i wella bywydau plant a phobl ifanc Sipsiwn a Theithwyr yng Nghymru, ac rwy'n gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn mynd allan i wrando ar y plant hyn ac yn ystyried eu barn.

Felly, unwaith eto, diolch yn fawr iawn i'r comisiynydd plant am dynnu sylw at y grŵp hwn o blant a phobl ifanc. I gloi, rwyf yn credu ein bod ni wedi gwneud cynnydd mawr ar hawliau plant yng Nghymru, ond does dim amheuaeth bod gennym ni ffordd bell iawn eto i fynd. Diolch.

Ym mis Tachwedd 2023, cyhoeddodd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yr adroddiad, 'Amser rhoi diwedd ar dlodi plant'. Ein hargymhelliad clir oedd y dylai Llywodraeth Cymru osod targedau dros dro a thymor hwy ar gyfer lleihau tlodi plant, gan ddysgu o'r dulliau o lawer o wledydd eraill, fel yr Alban a Seland Newydd.

Ddoe, fe wnaethoch chi gyhoeddi'r fframwaith monitro ar gyfer y strategaeth tlodi plant. Wedi ei gynnwys yno roedd adolygiad gan yr Athro Rod Hick, yr ydych chi wedi sôn amdano yma yn y Siambr. Mae'r adolygiad ei gwneud hi'n glir iawn mai dull Llywodraeth Cymru o hyd yw, 'Dim targedau ac felly dim newid.'

Rwy'n croesawu adroddiad y comisiynydd plant. Mae'n dwyn ynghyd glytwaith go iawn o'r pethau gorau, ond yn anffodus hefyd y gwaethaf, i blant Cymru. Llwyddiannau gwaith y Comisiwn, y trydydd sector, sydd dan fygythiadau ariannu yn barhaus, a llawer o deuluoedd, ond hefyd methiannau pob Llywodraeth sydd, flwyddyn ar ôl blwyddyn, yn methu â darparu dyfodol diogel, llewyrchus a chyfartal i gynifer o blant yma yng Nghymru. Rwy'n awyddus i beidio â rhoi'r bai ar unrhyw un, ac mae angen i ni gyd weithio gyda'n gilydd, ond mae'n rhywbeth y dylem ni fod â chywilydd ohono yn y Siambr hon, bod 29 y cant o blant yma yng Nghymru mewn tlodi, ac mae'n rhaid i ni wneud yn well.

Fe ddylem ni gyd groesawu'r cytundeb rhwng Plaid Cymru a Llafur ynglŷn â phrydau ysgol am ddim. Roedd hyn wedi gwneud gwahaniaeth. Ond mae'n rhaid i ni fynd ymhellach. Mae Democratiaid Rhyddfrydol Cymru eisiau gweld prydau ysgol am ddim i bob plentyn yn ystod gwyliau'r ysgol. Mae arnom ni eisiau sicrhau bod buddsoddiad parhaus mewn rhaglenni i fynd i'r afael â llwgu, ynysu ac eithrio trwy gydol y flwyddyn.

Fe hoffwn i droi at un argymhelliad penodol o'r adroddiad, sy'n agos at fy nghalon fel gweithiwr cymdeithasol. Ym mis Awst, gofynnais i'r Llywodraeth faint o awdurdodau lleol oedd wedi ymuno â'r siarter rhieni corfforaethol. Ymatebodd y Llywodraeth i ddweud mai dim ond 17 oedd wedi cofrestru ar gyfer y siarter. Felly, cwestiwn penodol yw: beth mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud er mwyn sicrhau bod awdurdodau lleol ychwanegol Cymru wedi llofnodi'r siarter, yn llofnodi'r siarter, a pha fonitro fydd yn digwydd?

Yn anffodus, mae llawer o enghreifftiau, yn dychwelyd i dlodi plant, a welwn ni, ac rwy'n falch o glywed gan Gareth Davies bod arnoch chi hefyd eisiau lleihau tlodi plant. Felly, fe hoffwn i chi ymuno â rhai ohonom ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn galw am gael gwared ar y cap budd-dal dau blentyn. Mae Keir Starmer yn dweud bod yn rhaid i ni, 'Rannu'r boen.' Wel, os ydych chi'n blentyn sy'n byw mewn tlodi, rydych chi eisoes yn byw mewn poen. Nid yw rhannu'r boen yn rhywbeth y dylem ni fod yn ei gymell ar y plant a'r teuluoedd hynny.

Gadewch i ni edrych yn olaf ar Lywodraeth yr Alban, sydd ag arfer dda iawn yn y maes penodol hwn. Maen nhw wedi gosod targedau clir sydd wedi'u hymgorffori yn y gyfraith i leihau tlodi plant. Maen nhw'n dweud y dylai llai na 18 y cant o blant fyw mewn tlodi cymharol erbyn 2023-24, a llai na 14 y cant mewn tlodi absoliwt erbyn 2023-24, sydd yna'n gostwng i 5 y cant erbyn 2030. Wyth y cant a 5 y cant erbyn 2031 mewn amddifadedd incwm isel a materol cyfunol, a llai nag 8 y cant mewn tlodi parhaus. Fel y dywed Gareth Davies, mae gan yr Alban eisoes lefel tlodi plant llawer is na sydd gennym ni yma yng Nghymru. A gadewch i ni atgoffa ein hunain nad yw Lloegr, rwy'n ofni, yn gwneud fawr gwell. Mae eu lefelau tlodi plant nhw yn 31 y cant.

Mae angen i ni wneud yn well yma yng Nghymru. Nid oes gan Lywodraeth Lafur Cymru yma dargedau clir ynghylch sut i ddileu tlodi plant, ac os ydych chi'n credu mewn gwirionedd y bydd eich strategaeth yn gweithio, yna mesurwch hi. Mae adroddiad y comisiynydd plant yn dadlau bod angen i ni fod â'r targedau hynny. A wnewch chi wrando ar y comisiynydd plant? A wnewch chi wrando ar yr arbenigwyr dirifedi y clywodd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ganddyn nhw? A wnewch chi wrando ar y bobl ddi-ri o amgylch y Siambr hon, ar draws yr holl bleidiau, sydd wedi dweud y dylem ni gael targedau? Fe wnes i gofnod cyflym iawn o'r rheini. Yn ystod y pedwar mis diwethaf, rydych chi wedi clywed gan saith o bobl ar draws yr holl bleidiau gwleidyddol yn gofyn i chi pam nad oes targedau ar gyfer tlodi plant. Yn olaf, os ydych chi'n dweud bod eich strategaeth yn mynd i weithio, yna fy nghwestiwn yw: pam ddim cael targedau? Beth ydych chi'n ei ofni? Diolch yn fawr iawn. 

Fe hoffwn i ddechrau drwy ddiolch i'r comisiynydd plant am yr adroddiad blynyddol hynod bwysig hwn, sy'n ddeunydd darllen diddorol a pherthnasol iawn. Rwy'n cymeradwyo'r comisiynydd ar ei hymgysylltiad eang â theuluoedd, plant a Llywodraeth Cymru. Rhaid i Lywodraeth Cymru nawr wrando a gweithredu ar argymhellion y comisiynydd, a myfyrio'n drylwyr ar agweddau hanfodol ei chanfyddiadau.

Fel yr ydym eisoes wedi clywed, a byddwn yn ailadrodd yr un ystadegau hyn, mae'n hynod bryderus bod 30 y cant o blant yng Nghymru yn byw mewn tlodi, gyda 45 y cant o blant rhwng saith ac 11 oed, fel yr ydym ni wedi clywed, yn poeni am gael digon i'w fwyta. Mae'r ystadegau hyn, a dweud y gwir, yn embaras i'n gwlad, ac mae'n rhaid i ni wneud mwy i fynd i'r afael â'r sefyllfa hon. Roedd y rhai ohonom ni a oedd o gwmpas tua 20 mlynedd yn ôl mewn cylchoedd gwleidyddol yn clywed ffigyrau tebyg yn cael eu dyfynnu am lefelau tlodi. Dydy pethau ddim wedi newid mewn 20 mlynedd, ac mae hynny'n gyhuddiad trist, yn sicr. Rydym ni yn 2024, nid 1924.

Fel mae'r comisiynydd plant wedi dweud o'r blaen, nid yw dull Llywodraeth Cymru o fynd i'r afael â thlodi plant yn cyd-fynd â difrifoldeb y sefyllfa sy'n wynebu plant a phobl ifanc yng Nghymru heddiw. Er y gall y Llywodraeth fod yn gwneud rhai o'r synau cywir, mae angen i ni weld camau wedi'u targedu. Fel mae'r comisiynydd plant wedi dweud, nid yw'n glir sut y bydd y strategaeth dlodi yn troi'n gamau pendant, a sut na phryd y cânt eu cyflawni, gan ei gwneud hi'n anodd eu dal yn atebol. Nid yw hyn yn syndod mewn gwirionedd. Yn llawer rhy aml rydym ni wedi gweld yn y Siambr hon  Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi strategaethau a chynlluniau heb unrhyw derfynau amser na thargedau go iawn. Mae hyn yn osgoi craffu gan honni ei bod yn gweithredu.

Gan droi at faes sydd o ddiddordeb arbennig i mi, ac mae wedi cael ei grybwyll yn barod, sef mynediad at fwyd da i'n pobl ifanc. Rwy'n croesawu'r ffaith bod gennym ni system yma yng Nghymru sy'n darparu prydau ysgol am ddim i'r rhai sydd eu hangen, ond roeddwn yn bryderus o weld, fel y mae eraill wedi'i ddweud, nad yw 80 y cant o'n plant yn teimlo'n llawn ar ôl cael prydau ysgol am ddim—rhywbeth rydym ni wedi'i glywed sawl gwaith yn y Siambr hon yn ddiweddar. Ac mae'n iawn bod y comisiynydd yn taflu goleuni ar hyn. Nid yw'r ffaith bod y prydau hyn yn rhad ac am ddim yn ddigon. Mae angen i ni fod yn sicrhau bod y bwyd yn iach, yn faethlon ac yn llenwi, gan sicrhau bod ein plant yn cael y bwyd sydd ei angen arnyn nhw, ac mae angen safon gyson arnom ni ar draws Cymru gyfan, ac nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd. Unwaith eto, mae'n ymddangos nad yw'r polisi hwn yn cyflawni fel y bwriadwyd. Os ydym ni'n mynd i wneud hynny, gadewch i ni wneud hynny'n iawn.

Y ffaith syml yw, os ydym ni'n mynd i'r afael â phob agwedd ar anghenion plant a phobl ifanc, ac yn mynd i'r afael â thlodi, mae angen i ni fod yn gwneud hynny mewn ffordd effeithlon ac effeithiol. Mae angen i'r Llywodraeth weithio gyda Chomisiynydd Plant Cymru i osod targedau clir a chanlyniadau mesuradwy, fel yr ydym ni eisoes wedi'i glywed, wrth fynd i'r afael â thlodi plant. Hebddyn nhw, sut all Llywodraeth Cymru obeithio gwella bywydau'r miloedd o blant bregus ledled Cymru? Diolch i'r comisiynydd plant am ei hadroddiad ac am hyrwyddo anghenion ein pobl ifanc, a gofynnaf i gyd-Aelodau gefnogi ein gwelliannau heddiw.

Dwi'n falch o weld bod adroddiad y comisiynydd plant wedi adnabod iechyd meddwl fel maes blaenoriaeth i'w gwaith hi, oherwydd, fel dwi wedi sôn amryw o weithiau erbyn hyn, mae sicrhau triniaeth iechyd meddwl prydlon ac effeithiol i blant yn hollbwysig ar gyfer yr agenda ataliol. Y mwyaf o oedi sydd yn y system o ran darparu triniaeth, yna'r mwyaf o debygolrwydd y bydd problemau yn gwaethygu ymhellach ymlaen yn eu bywydau. Ond mae'n parhau i fod yn realiti trist bod plant yng Nghymru yn gorfod dioddef arosiadau am wasanaethau iechyd meddwl sy'n llawer uwch nag oedolion. Ar hyn o bryd, dim ond 57 y cant o ymyriadau therapiwtig sy'n dechrau o fewn y 28 diwrnod yn dilyn asesiad gan y tîm lleol ar gyfer pobl o dan 18 mlwydd oed, o'i gymharu â 77 y cant i bobl dros 18.

Yn anffodus, pan dwi wedi codi'r mater yma o'r blaen yn y Senedd, dwi heb dderbyn llawer o sicrwydd oddi wrth y Llywodraeth bod ganddyn nhw'r weledigaeth na'r dulliau cydweithio trawsbortffolio cadarn er mwyn mynd i'r afael â'r mater yma. Mae'r adroddiad yn sôn am droi hawliau i mewn i realiti, a does dim amheuaeth bod darpariaeth iechyd meddwl yn hawl sylfaenol sydd ddim ar gael i lawer gormod o'n plant ar hyn o bryd. Felly, gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet pam mae'r sefyllfa mor wael o ran cyflenwad iechyd meddwl i blant yng Nghymru ac a fydd y Llywodraeth yn derbyn argymhelliad y comisiynydd i ddatblygu cynllun gweithredu iechyd meddwl penodol ar gyfer plant a phobl ifanc?

Yn olaf, dwi am gyfeirio yn benodol at anghenion dysgu ychwanegol, sydd yn cael sylw penodol yn adroddiad y comisiynydd. Mae hi'n cyfeirio at bapur polisi ar y cyd â'r comisiynydd iaith, ac mae hwnna i'w groesawu. Fe wnaf i sôn am ychydig o enghreifftiau lleol. Dwi wedi cael nifer fawr o rieni a phlant yn dod i fy nghymorthfeydd, neu'n cysylltu efo fi, wedi cael diagnosis, neu yn aros am ddiagnosis, ac yn gorfod aros yn hwy ar gyfer plant cyfrwng Cymraeg, a hefyd nad ydy'r gwasanaeth ar gael, neu'r cymorth ar gael, i blant sydd ei angen trwy gyfrwng y Gymraeg. Mae hyn yn sen ar y Llywodraeth, eu bod nhw'n methu'r plant bregus yma, ac yn eu methu nhw yn eu mamiaith. 

Yn yr adroddiad yna, a'r papur polisi a ysgrifennwyd ar y cyd rhwng y comisiynydd iaith a'r comisiynydd plant, maen nhw'n gwneud amryw o alwadau, ac felly, os caf i ailadrodd rhai o'r galwadau ar y Llywodraeth, ac os gwnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ymateb: ydy'r Llywodraeth wedi blaenoriaethu'r gwaith o drefnu adolygiad cenedlaethol o'r maes a'r ddarpariaeth a gaiff ei chynnig ar hyn o bryd drwy'r Gymraeg, a ble mae'r Llywodraeth arni gyda hyn? Ydy'r Llywodraeth wedi cyhoeddi amserlen i adolygu bob pum mlynedd y ddarpariaeth anghenion dysgu ychwanegol drwy gyfrwng y Gymraeg? Ydy'r Llywodraeth wedi datblygu cynigion ar drefniadau cydweithio rhwng awdurdodau lleol yn y maes yma? Diolch yn fawr iawn. 

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Diolch, bawb. Mae hi wedi bod yn ddadl bwysig iawn, ac mae'n gydnabyddiaeth ar draws y Siambr hon o bwysigrwydd ein comisiynydd plant annibynnol, a phwysigrwydd yr adroddiad blynyddol, yn sicr yn ein dwyn i gyfrif, ond rydym ni hefyd yn dysgu o'r holl waith y mae hi wedi'i wneud gyda phlant a phobl ifanc ar hyd y flwyddyn. Mae'n amlwg iawn o'r ddadl bod y Senedd yn rhannu ymrwymiad i hawliau plant a phobl ifanc yng Nghymru, ac mae'r hawliau hynny'n parhau i lunio ein gwaith, oherwydd mae pob aelod o'r Cabinet yn gyfrifol am hawliau plant. Rwy'n falch o'n traddodiad yng Nghymru o roi hawliau plant wrth wraidd ein penderfyniadau, ac fel y dywedais i, mae adroddiad blynyddol y comisiynydd plant yn ein helpu i gyflawni hynny.

Mae'r Aelodau wedi nodi nifer o faterion pwysig yn ystod y ddadl, ac rydw i'n mynd i gyfeirio at ambell un yn yr amser sydd gen i, Dirprwy Lywydd, ond wrth gwrs bydd yna ymateb llawn i'r ddadl maes o law gan y Llywodraeth. Roedd arna i eisiau dechrau gyda Joel a'i bwyntiau ar sawl argymhelliad am fepio. Rwy'n credu ei fod yn bwysig. Mae hyn yn rhywbeth, unwaith eto, lle rydym yn gytûn, rwy'n credu, ar draws y Siambr hon, gan gydnabod mai'r Bil tybaco a fêps fydd yr ymyriad iechyd cyhoeddus mwyaf mewn cenhedlaeth, gan fynd i'r afael â niwed ysmygu, ac atal fêps rhag cael eu targedu'n fwriadol at blant. Gyda'i gilydd, bydd y mesurau hyn yn helpu i atal y genhedlaeth nesaf rhag bod yn gaeth i nicotin.

Fe wnaethom ni gefnogi, wrth gwrs, y Bil Tybaco a Fêps gwreiddiol wrth gwrs, pan gafodd ei gyflwyno yn y Senedd yn gynharach eleni, ac roeddem yn falch pan gafodd ei gynnwys yn Araith y Brenin ym mis Gorffennaf. Rydym yn llwyr gefnogi amcanion penodol y Bil nawr, gan weithio'n agos gyda llywodraethau o bob rhan o'r DU, ac mae hynny, unwaith eto, yn bwysig iawn—ein bod ni bellach yn parhau i ddatblygu'r Bil gyda Llywodraeth newydd y DU. Bydd Bil cryfach yn cael ei ailgyflwyno. Ond dim ond i gydnabod bod fêps tafladwy wedi'u cysylltu'n glir â'r cynnydd diweddar mewn fepio ymysg plant; roedd 54 y cant o'r bobl rhwng 11 ac 17 oed ym Mhrydain Fawr sy'n fepio ar hyn o bryd yn defnyddio fêps tafladwy yn 2024. Felly, mae ein hymdrechion i fynd i'r afael â fepio ymysg pobl ifanc a lleihau effeithiau amgylcheddol yn hanfodol hefyd.

Rydym yn codi, fel y gwnaethoch chi, argymhellion allweddol, a byddaf yn symud ymlaen at rai o'r pwyntiau pwysig eraill a godwyd gan Aelodau. Rydym ni hefyd yn cydnabod yr argymhelliad a godwyd heddiw ynghylch ceiswyr lloches a ffoaduriaid a mynediad at wasanaethau, yn enwedig ar gyfer plant ar eu pen eu hunain yng Nghymru. O ran camau a gymerir i fynd i'r afael â'r argymhellion, gallaf ymateb nawr, wrth gwrs, o fewn fy mhortffolio. Rydym ni wedi ymrwymo i edrych ar y cymorth presennol sydd ar gael i blant a phobl ifanc ar eu pen eu hunain. Rydym ni'n archwilio, er enghraifft, sut y gallai gwasanaeth gwarcheidiaeth weithio yng Nghymru, ac yn edrych ar yr adnoddau sydd eu hangen arnom ni i weithredu system a allai ategu'r gwasanaethau statudol sydd eisoes ar gael i blant ar eu pen eu hunain sy'n ceisio lloches yng Nghymru.

Rydym ni'n gweithio, wrth gwrs, ar y materion hyn, ac nid lle dim ond Llywodraeth Cymru yw gwneud hyn—mae partneriaeth ymfudo strategol Cymru gyda'n hawdurdodau lleol, Cymdeithas y Plant, Canolfan Gyfreithiol Plant Cymru, Sefydliad Bevan, y Groes Goch Brydeinig, i gyd yn gweithio gyda ni i helpu mynd i'r afael â hyn. Rydym yn falch o fabwysiadu dull plentyn yn gyntaf, mudwr yn ail,  sy'n cynnal buddiannau, hawliau a hawlogaethau plant sy'n ceisio lloches ar eu pen eu hunain. Rwyf hefyd yn cydnabod bod gennym ni gyfrifoldebau drwy gydymffurfio â Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn.

Wrth gwrs, o ran cydnabod y sefyllfa o gyrraedd gwlad dramor ar ôl y trawma y mae plant wedi bod drwyddo, mae'n hanfodol bwysig ein bod yn rhoi mynediad iddyn nhw at ofal a chymorth, a bod awdurdodau lleol yn defnyddio eu holl ddisgresiwn er mwyn darparu'r cymorth hwnnw. 

A wnewch chi gymryd ymyriad? 

Gwnaf. 

Mae hyn yn rhywbeth yr ydym wedi bod yn ei godi ac mae Sefydliad Bevan wedi bod yn ei godi'n gryf: y mater o beidio a gallu troi at gyllid cyhoeddus o ran hawl i brydau ysgol am ddim. Rwyf wedi ei godi gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg. Nid oes unrhyw weithredu wedi digwydd eto. A wnewch chi weithredu ar hyn? Oherwydd nid yw'r model yn ôl disgresiwn gydag awdurdodau lleol yn gweithio. 

Unwaith eto, mae hyn yn rhywbeth lle byddem yn annog awdurdodau lleol i ddefnyddio'r disgresiwn hwnnw. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn cytuno'n llwyr â hyn. Ac rwy'n siŵr bod y comisiynydd plant ei hun yn codi hyn gyda llywodraeth leol. Mae'n bwysig ei fod wedi cael ei wyntyllu eto heddiw yng nghyd-destun yr adroddiad hwn a'r argymhellion hyn. Ond unwaith eto, ein hymrwymiad yw symud ymlaen â hynny.

O ran y pwyntiau sydd wedi eu codi gan fwy nag un Aelod heddiw am blant yn cael mynediad at fwyd mewn ysgolion, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn cydnabod bod angen i ni edrych—. Ac rydym yn cytuno; mae swyddogion yn ymgysylltu'n eang ynghylch yr adolygiad o'r rheoliadau a'r canllawiau bwyta'n iach. Ond y peth pwysig yw ennyn diddordeb plant a phobl ifanc yn hyn o beth. Mae wedi cael ei godi, wrth gwrs, ynghylch barn a phrofiadau plant a phobl ifanc o ran safonau maeth mewn ysgolion. Wrth gwrs, mae'n hollbwysig ein bod yn edrych ar hynny.

Ni allaf ateb yr holl gwestiynau a phwyntiau yn llawn heddiw, ond bydd gennych ymateb y Llywodraeth i'r adroddiad maes o law. Ond a gaf i ddiolch eto i Julie Morgan am ei chyfraniad? Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod wedi sefydlu grŵp trawsbleidiol a'i gadeirio ar Sipsiwn a Theithwyr, yn enwedig gan edrych ar anghenion plant a phobl ifanc. Hefyd, mae'r comisiynydd plant yn canolbwyntio'n benodol ar bobl ifanc ac addysg, gan ein bod yn gwybod bod gwella presenoldeb yn yr ysgol yn brif flaenoriaeth.

Mae gwaith yn parhau i wella'r cyfraddau presenoldeb hynny. Mae gwelliant mewn presenoldeb ymhlith pobl ifanc Sipsiwn a Theithwyr. Bydd llawer ohonoch yn gwybod am yr arfer da mewn ysgolion yn eich etholaethau a'ch cymunedau. Ond, yn amlwg, nid yw'r lefelau yr hyn y byddem eisiau iddynt fod. Mae hynny'n ymwneud â rhannu arfer da, swyddogion ymgysylltu ag ieuenctid a theuluoedd, gweithwyr ieuenctid, a hefyd edrych eto ar y rhwystrau sy'n wynebu pobl ifanc ac ymgysylltu â'r bobl ifanc hynny. Felly, rydyn ni'n sefydlu grŵp rhanddeiliaid Sipsiwn, Roma a Theithwyr—[Torri ar draws.] Fe wnaf orffen y pwynt hwn. Mae hynny'n mynd i ddod ag aelodau o'r gymuned a llunwyr polisi at ei gilydd i glywed barn, nid yn unig gan blant a phobl ifanc, ond wrth gwrs eu gofalwyr hefyd.

Diolch yn fawr iawn. Rydyn ni saith munud i mewn i'ch ymateb i'r ddadl, ond nid ydym wedi clywed unrhyw beth am dlodi plant eto. Mae llawer o Aelodau wedi codi hyn yn ystod y ddadl, o bob rhan o'r Siambr, felly rwy'n credu y byddem mewn sefyllfa dda i glywed beth yw ymateb y Llywodraeth yn hynny o beth.

Rwy'n credu y byddai rhai Aelodau yn y Siambr hefyd yn hoffi clywed sylwadau ar faterion eraill y maen nhw wedi'u codi yn ystod y ddadl hon, ac rwy'n falch iawn o allu gwneud hynny, ac yn enwedig mewn ymateb i anghenion plant a phobl ifanc Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Oherwydd, hefyd, mae hwnnw'n rhywbeth roeddwn i'n mynd i sôn amdano yn dilyn fy mhwyntiau mewn ymateb i Julie Morgan—bod hyn yn hollbwysig o ran ein 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' wedi'i adnewyddu. Mae gennym nod allweddol mewn gwirionedd yn y cynllun diwygiedig ar degwch Sipsiwn, Roma a Theithwyr. A hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai—yr ydych, rwy'n meddwl, Gareth, wedi eistedd arno, ac eraill—a dweud pa mor bwysig yw hi fod yr ymchwiliad hwnnw'n edrych ar yr holl faterion sy'n ymwneud â darparu safleoedd a llety parhaol.

Yn olaf, byddwn i'n dweud—a byddwch yn amyneddgar gan fy mod i wedi cael ymyriadau, Dirprwy Lywydd—fod ein strategaeth tlodi plant yn nodi ein huchelgeisiau hirdymor i fynd i'r afael â thlodi plant ac i liniaru effeithiau gwaethaf tlodi yma yng Nghymru, a sut y byddwn ni'n gweithio ar draws y Llywodraeth, a gyda phartneriaid, i wneud y mwyaf o'r gwaith rydyn ni'n ei wneud, i wneud y mwyaf o effaith ein hysgogiadau o ran ein cyfrifoldebau, y dulliau sydd ar gael i ni. Mae ein targedau ar gyfer gwella canlyniadau, fel y nodir yn ein rhaglen lywodraethu, yn rhan o'n cerrig milltir cenedlaethol—Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, wrth gwrs, rydym yn adrodd ar hynny yn ein hadroddiad 'Llesiant Cymru' yn flynyddol.

Ddoe, cawsom gynhadledd tlodi plant, ac roeddwn yn falch o rannu cyhoeddi fframwaith monitro'r strategaeth tlodi plant. Dim ond un o dri chyfrwng yr ydym yn eu defnyddio yw hwn i symud ymlaen i gyflawni'r strategaeth tlodi plant, sy'n cael ei mesur a'i hadrodd unwaith bob tair blynedd. Bydd yn cael ei ddefnyddio, y fframwaith, i adrodd ar ddata rheolaidd a chadarn ar lefel poblogaeth ar ystod o ddangosyddion tlodi plant, rhoi mewnwelediad ar effaith ar y canlyniadau i blant a phobl ifanc. A hoffwn yn fawr iawn nawr, gan ein bod wedi cael y dystiolaeth a'r arbenigedd penodol hwn gan yr Athro Rod Hick, arbenigwr byd-eang ar hyn, i rannu hyn yn fwy gyda chi. [Torri ar draws.] Rwy'n credu fy mod wedi ildio mwy nag unwaith.

Mae'r Ysgrifennydd Cabinet dros yr amser a ganiateir iddi.

Yn olaf, i ddweud, yr hyn rydw i mor falch ohono—a rhaid i chi fod yn falch o'r diwedd i glywed—yw fy mod i, yfory, yn cyfarfod â chyd-gadeiryddion tasglu tlodi plant Llywodraeth y DU. Ac rwy'n meddwl mai dyna'r pwynt pwysig—yw ein bod ni, nawr, yn gallu gweithio gyda'n gilydd, gyda Llywodraeth newydd y DU. Maen nhw wedi sefydlu tasglu tlodi plant. Maen nhw eisiau cwrdd â mi yfory i glywed beth rydyn ni'n ei wneud, ond hefyd i mi ddweud wrthyn nhw beth yw eu pwerau, eu cyfrifoldebau. Rydym eisiau gweithio gyda'n gilydd i fynd i'r afael â thlodi plant. Ac a allwn ddiolch i'r comisiynydd plant am ei harweinyddiaeth yn ei rôl fel Comisiynydd Plant annibynnol i Gymru? Diolch yn fawr.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Rydym ni wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio nawr. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio.

Yn gyntaf, galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.

Galwaf am bleidlais yn awr ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 41 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 2 wedi ei wrthod.

Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 44, neb yn ymatal, naw yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.

Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.