Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

05/02/2020

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd
1. Questions to the Minister for Finance and Trefnydd

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan David Melding. 

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Finance, and the first question is from David Melding. 

Ymrwymiadau Gwariant ar gyfer Cwm Rhondda
Spending Commitments for the Rhondda Valley

1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ymrwymiadau gwariant Llywodraeth Cymru ar gyfer Cwm Rhondda yn 2020? OAQ55046

1. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's spending commitments for the Rhondda valley in 2020? OAQ55046

Our draft budget delivers on our promises to the people of Wales, including in the Rhondda valley. We are investing £284 million across Rhondda Cynon Taf through our band B twenty-first century schools programme; £2.7 million in expanding Welsh-medium childcare, and the new rail franchise is delivering enhanced services. 

Mae ein cyllideb ddrafft yn cyflawni ein haddewidion i bobl Cymru, gan gynnwys yng nghwm Rhondda. Rydym yn buddsoddi £284 miliwn yn Rhondda Cynon Taf drwy fand B rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain; £2.7 miliwn yn y gwaith o ehangu gofal plant cyfrwng Cymraeg, ac mae'r fasnachfraint rheilffyrdd newydd yn darparu gwasanaethau gwell.

Thank you for that answer, Minister. Indeed, it's rail and other public transport that I wanted to talk about. And I do hope that Transport for Wales will make it a consistent priority to improve the services, both the extent of them and the facilities on them, so that the Valleys, and their wonderful potential of highly skilled people, are able to access well-paid jobs, and, also, that the foundation economy within the Valleys really is expressed to its fullest, as we've had some good news there in the recent past. But, traditionally, infrastructure spending has just not been high enough in places like the Rhondda Valleys. 

Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn wir, roeddwn am sôn am reilffyrdd a mathau eraill o drafnidiaeth gyhoeddus. Ac rwy'n gobeithio y bydd Trafnidiaeth Cymru yn sicrhau bod gwella'r gwasanaethau yn flaenoriaeth gyson, o ran eu maint a'r cyfleusterau sydd arnynt, fel bod y Cymoedd, a'u potensial rhyfeddol o bobl fedrus iawn, yn gallu cael mynediad at swyddi sy’n talu’n dda, a bod yr economi sylfaenol yn y Cymoedd yn cael ei mynegi i'r eithaf, gan ein bod wedi cael newyddion da yn hynny o beth yn ddiweddar. Ond yn draddodiadol, nid yw gwariant ar seilwaith wedi bod yn ddigon mewn lleoedd fel Cymoedd Rhondda.

I completely agree with David Melding that rail lines, particularly into Cardiff, but also elsewhere from the Valleys, are absolutely crucial to opening up people's prospects for employment. And that's why we're investing £738 million to transform the Valleys lines to Trehebert, Aberdare, Merthyr Tydfil, Rhymney and Coryton, electrifying 172 kilometres of track, and upgrading infrastructure to enable improved journey times and more trains every hour, and to provide a metro-style service by December 2020. But, in the meantime, from 15 December, Transport for Wales increased capacity for thousands of extra rail commuters a week, whilst introducing additional trains right across the Wales and Borders rail network, and that represents an increase of 10 per cent capacity for service users. So, I think a good start, but, certainly, lots of ambition and lots more to do. 

Cytunaf yn llwyr â David Melding fod rheilffyrdd, yn enwedig i mewn i Gaerdydd, ond hefyd mewn mannau eraill allan o'r Cymoedd, yn gwbl hanfodol i ehangu rhagolygon gwaith pobl. A dyna pam ein bod yn buddsoddi £738 miliwn i drawsnewid rheilffyrdd y Cymoedd i Drehebert, Aberdâr, Merthyr Tudful, Rhymni a Coryton, gan drydaneiddio 172 cilomedr o reilffyrdd, ac uwchraddio seilwaith i sicrhau gwell amseroedd teithio a mwy o drenau bob awr, ac i ddarparu gwasanaeth metro erbyn mis Rhagfyr 2020. Ond yn y cyfamser, o 15 Rhagfyr, mae Trafnidiaeth Cymru wedi cynyddu capasiti ar gyfer miloedd o gymudwyr ychwanegol ar y rheilffyrdd bob wythnos, gan gyflwyno trenau ychwanegol ar draws rhwydwaith rheilffyrdd Cymru a'r Gororau, ac mae hynny'n gynnydd o 10 y cant mewn capasiti ar gyfer defnyddwyr y gwasanaeth. Felly, credaf fod hynny'n ddechrau da, ond yn sicr, mae llawer o uchelgais i’w gael a llawer mwy i'w wneud.

As this Senedd knows, I'm a big champion of the Rhondda tunnel project. I'm also a member of the society that is seeking to reopen this engineering marvel. I'm supportive because the potential for the Rhondda and Afan Valleys is huge if the project can be brought to fruition. If it could be linked with leisure activities, such as the excellent mountain biking and road biking that Rhondda and Afan have to offer, not to mention the prospect of a zip wire attraction nearby in Rhigos, the potential for attracting visitors and boosting the local economy is vast.

Unfortunately, we've got the same stumbling block in place as we had when I first began raising this project many, many years ago, and that's the question of ownership. The people driving the project are crying out for the Welsh Government and/or Rhondda Cynon Taf council to step up and take ownership of this asset on behalf of the people, so that it can progress to the next stage of development—the grant-giving process. Without the issue of ownership resolved, applying for those grants can't really happen. So, the estimated cost implications of taking ownership of the tunnel in its current state is next to nothing. In fact, it comes with an offer, a one-off offer, of a £60,000 payment from the current owners, Highways England.

So, can you therefore tell us whether or not there is a financial reason for the Welsh Government not taking ownership of the Rhondda tunnel?

Fel y gŵyr y Senedd hon, rwy'n cefnogi prosiect twnnel y Rhondda yn frwd. Rwyf hefyd yn aelod o'r gymdeithas sy'n ceisio ailagor y rhyfeddod peirianegol hwn. Rwy'n gefnogol gan y byddai’r potensial i Gwm Rhondda a Chwm Afan yn enfawr pe bai’r prosiect yn dwyn ffrwyth. Pe bai modd ei gysylltu â gweithgareddau hamdden, fel y cyfleoedd rhagorol sydd gan Rhondda ac Afan i'w cynnig mewn perthynas â beicio mynydd a beicio ffordd, heb sôn am y syniad o weiren wib gyfagos yn y Rhigos, mae’r potensial i ddenu ymwelwyr a rhoi hwb i'r economi leol yn enfawr.

Yn anffodus, mae’r un rhwystr yn ein hwynebu â’r hyn oedd yn ein hwynebu pan ddechreuais siarad am y prosiect hwn flynyddoedd lawer yn ôl, sef y cwestiwn ynghylch perchnogaeth. Mae'r bobl sy'n llywio’r prosiect yn ymbil ar Lywodraeth Cymru a/neu gyngor Rhondda Cynon Taf i gymryd perchnogaeth ar yr ased hwn ar ran y bobl, fel y gall symud ymlaen i'r cam datblygu nesaf—y broses o gael grant. Heb ddatrys y mater ynghylch perchnogaeth, ni ellir ymgeisio am y grantiau hynny mewn gwirionedd. Felly, mae’r goblygiadau a amcangyfrifir o ran cost yn sgil cymryd perchnogaeth ar y twnnel yn ei gyflwr presennol yn nesaf peth i ddim. Mewn gwirionedd, daw gyda chynnig, cynnig untro, o daliad o £60,000 gan y perchnogion presennol, Highways England.

Felly, a allwch ddweud wrthym a oes rheswm ariannol i Lywodraeth Cymru beidio â chymryd perchnogaeth ar dwnnel y Rhondda?

Welsh Government shares your enthusiasm for the Rhondda tunnel, and support for the society. My husband's a Tynewydd boy, and we've got family in Blaencwm, so I very much look forward to one day being able to potentially cycle through the Rhondda tunnel. So, you certainly have my support, and the society has my support. I do know that there are discussions, as you say, underway with Highways England, to better understand the asset that we would be taking control of, because, clearly, some funding does need to come with that, and those discussions as yet are ongoing. I believe it's my colleague Lee Waters who leads on that, and I'll be sure that we do provide you with the very latest on that.FootnoteLink 

Mae Llywodraeth Cymru'n rhannu eich brwdfrydedd ynglŷn â thwnnel Rhondda, a'ch cefnogaeth i'r gymdeithas. Mae fy ngŵr yn dod o Dynewydd, ac mae gennym deulu ym Mlaen-y-Cwm, felly edrychaf ymlaen yn fawr at allu beicio drwy dwnnel y Rhondda un diwrnod. Felly, yn sicr mae gennych fy nghefnogaeth i, ac mae gan y gymdeithas fy nghefnogaeth. Gwn fod trafodaethau, fel y dywedwch, yn mynd rhagddynt gyda Highways England, i ddeall yn well yr ased y byddem yn cymryd rheolaeth ohono, oherwydd, yn amlwg, mae angen i rywfaint o gyllid ddod gyda hynny, ac mae'r trafodaethau hynny’n parhau ar hyn o bryd. Credaf mai fy nghyd-Weinidog Lee Waters sy'n arwain y gwaith hwnnw, a byddaf yn sicrhau ein bod yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am hynny.FootnoteLink

Gwasanaethau Cyhoeddus yn Sir y Fflint
Public Services in Flintshire

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am sut y mae cyllideb Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21 yn cefnogi ariannu gwasanaethau cyhoeddus yn Sir y Fflint? OAQ55032

2. Will the Minister make a statement on how the Welsh Government budget for 2020-21 supports the funding of public services in Flintshire? OAQ55032

The budget invests in all parts of Wales to support our public services, including a £20 million boost for the north Wales metro, continued investment in Flintshire for band B of the twenty-first century schools programme, and a range of active travel paths. The local government settlement also provides a 3.7 per cent increase for Flintshire.

Mae'r gyllideb yn buddsoddi ym mhob rhan o Gymru i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys hwb o £20 miliwn i fetro gogledd Cymru, buddsoddiad parhaus yn sir y Fflint ar gyfer band B rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, ac amryw o lwybrau teithio llesol. Mae'r setliad llywodraeth leol hefyd yn darparu cynnydd o 3.7 y cant ar gyfer sir y Fflint.

13:35

Thank you for the answer, Minister. As you know, I've spoken in this Chamber before about the pressures that continued austerity places on local government. Decisions made in Westminster have a huge impact on the ground in Flintshire. Now, many of us are disappointed at the news that the UK Government, post election, have no intention of keeping their promise to end austerity. The impact of austerity can be seen on the very streets of Deeside. Minister, as I have said before, budget lines like the housing support grant are absolutely vital if councils are to mitigate the impact of austerity. This funding allocated by this grant is struggling to keep with the need. Would you look at the possibility of finding additional funds for this grant, or provide councils like Flintshire County Council with additional cash, to help support the most vulnerable in our communities?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Fel y gwyddoch, rwyf wedi sôn yn y Siambr hon eisoes am y pwysau y mae cyni parhaus yn ei roi ar lywodraeth leol. Mae penderfyniadau a wneir yn San Steffan yn cael effaith enfawr ar lawr gwlad yn sir y Fflint. Nawr, mae llawer ohonom yn siomedig ynglŷn â'r newyddion nad oes gan Lywodraeth y DU, ar ôl yr etholiad, unrhyw fwriad i gadw eu haddewid i ddod â chyni i ben. Gellir gweld effaith cyni ar strydoedd Glannau Dyfrdwy. Weinidog, fel rwyf wedi’i ddweud o'r blaen, mae llinellau cyllideb fel y grant cymorth tai yn gwbl hanfodol os yw cynghorau am liniaru effaith cyni. Mae'n anodd diwallu'r angen â'r cyllid a ddyrannwyd gan y grant. A wnewch chi edrych ar y posibilrwydd o ddod o hyd i arian ychwanegol ar gyfer y grant hwn, neu ddarparu arian ychwanegol i gynghorau fel Cyngor Sir y Fflint, i helpu i gefnogi'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau?

I thank Jack Sargeant for his question, and for his support for services for homeless people. He knows that, this year, we've maintained the level of funding in the housing support grant at £126.8 million. And I think that our record in Wales does compare very favourably with that across the border, where Supporting People is concerned. Because the budget there was de-hypothecated, leading to significant cuts in the service, according to the National Audit Office. But, as the Member knows, we're currently going through the scrutiny phase now of the 2020-21 budget, and I am listening carefully. And I know that there have been some messages about Members' priorities, which have been coming through loud and clear. So, I'll certainly seek—when I do lay the final budget, in that final budget debate—to recognise where my priorities would be, should there be additional revenue coming forth from the 11 March budget from the UK Government.

Diolch i Jack Sargeant am ei gwestiwn, ac am ei gefnogaeth i wasanaethau ar gyfer pobl ddigartref. Gŵyr ein bod wedi cynnal lefel y cyllid eleni yn y grant cymorth tai ar £126.8 miliwn. A chredaf fod ein cyflawniad yng Nghymru yn cymharu'n ffafriol iawn â'r hyn a wnaed dros y ffin, mewn perthynas â Cefnogi Pobl. Oherwydd cafodd y gyllideb yno ei dadneilltuo, gan arwain at doriadau sylweddol yn y gwasanaeth, yn ôl y Swyddfa Archwilio Genedlaethol. Ond, fel y gŵyr yr Aelod, mae’r gwaith o graffu ar gyllideb 2020-21 yn mynd rhagddo, ac rwy'n gwrando'n ofalus. A gwn y bu rhai negeseuon am flaenoriaethau Aelodau, sydd wedi cael eu cyfleu’n gwbl glir. Felly, byddaf yn sicr yn ceisio gweld—pan fyddaf yn pennu’r gyllideb derfynol, yn y ddadl derfynol honno ar y gyllideb—beth fyddai fy mlaenoriaethau pe baem yn cael refeniw ychwanegol o gyllideb Llywodraeth y DU ar 11 Mawrth.

In November 2018, Flintshire County Council launched its #BacktheAsk campaign, in full council, receiving full cross-party support,

'to take the fight down to the Welsh Government in Cardiff to get a fair share of national funds'.

Its leader, who happens to be a member of your party, subsequently said the council is seeking a recognition of how the formula impacts on the council's low-funded position, when compared to the majority of councils in Wales. One of the councils then received the largest cuts in Wales in 2019-20. In October, a letter came to you, and other Ministers, signed by the leader and all party leaders—all group leaders—stating,

'We still contend that as a low-funded council per capita under the local government funding formula we are more exposed than most'.

In the draft budget, you then gave them the third lowest settlement in Wales. Senior councillors in Flintshire have told me in recent weeks that they don't want to openly challenge the funding formula, on the basis that, in order to gain, other councils would have to receive less, and they wouldn't receive external support. However, how do you respond to the letter you've received from council leaders in north Wales, signed by all leaders, of all parties, stating that the benefits of your provisional settlements in the draft budget are not shared sufficiently fairly, and leave most of the councils in the north with a settlement significantly below the net cost of pressures, inflation, and demographic change?

Ym mis Tachwedd 2018, lansiodd Cyngor Sir y Fflint eu hymgyrch #CefnogiGalw, yn y cyfarfod llawn, gyda chefnogaeth gwbl drawsbleidiol,

'i fynd â'r frwydr i lawr i'r adran lywodraeth leol yng Nghaerdydd i gael cyfran deg o'r arian cenedlaethol'.

Dywedodd eu harweinydd, sy'n digwydd bod yn aelod o'ch plaid, fod y cyngor yn ceisio cael cydnabyddiaeth i’r modd y mae'r fformiwla'n effeithio ar gyllid isel y cyngor o gymharu â mwyafrif y cynghorau yng Nghymru. Gwelodd un o'r cynghorau y toriadau mwyaf yng Nghymru yn 2019-20. Ym mis Hydref, anfonwyd llythyr atoch, a Gweinidogion eraill, a oedd wedi’i lofnodi gan yr arweinydd a holl arweinwyr y pleidiau—arweinydd pob grŵp—a oedd yn nodi,

'Rydym yn parhau i ddadlau ein bod ninnau, fel cyngor sy'n cael lefel isel o gyllid y pen o dan fformiwla ariannu llywodraeth leol, yn fwy agored na'r rhan fwyaf'.

Wedyn, yn y gyllideb ddrafft, fe wnaethoch roi'r trydydd setliad isaf iddynt yng Nghymru. Mae uwch gynghorwyr yn sir y Fflint wedi dweud wrthyf yn ystod yr wythnosau diwethaf nad ydynt am herio’r fformiwla ariannu yn agored, ar y sail y byddai'n rhaid i gynghorau eraill gael llai er mwyn iddynt hwy gael mwy, ac ni fyddent yn cael cefnogaeth allanol. Fodd bynnag, sut yr ymatebwch i'r llythyr a gawsoch gan arweinwyr cynghorau yng ngogledd Cymru, wedi'i lofnodi gan bob arweinydd, o bob plaid, ac sy’n nodi nad yw manteision eich setliadau dros dro yn y gyllideb ddrafft yn cael eu rhannu'n ddigon teg, a’u bod yn gadael y mwyafrif o'r cynghorau yn y gogledd gyda setliad sy'n sylweddol is na chostau net y pwysau ariannol, chwyddiant a newid demograffig?

Well, of course, the core revenue funding that we provide to local authorities every year is distributed according to relative need, using a formula that takes into account a wealth of information about the demographic, physical, economic, and social characteristics of those authorities. And as Mark Isherwood has recognised, that funding formula is developed in consultation with local authorities, through the distribution sub-group.

What I will say is that Flintshire's settlement is a reflection of a range of less favourable financial redistributional movements in formula indicators, such as those on low-income support, so those who are not in employment aged 65 and over. And also, nursery and primary pupil numbers are also relatively low. But the authority does see a financially favourable movement on those on income support who are aged 18 to 64. So, these are the kinds of features that deliver the funding settlement that Flintshire has had. And I would say, 3.7 per cent is a very good settlement, after a decade of austerity. And I do find it a bit rich to be having to listen to Conservative Members talking to me about cuts to local authorities, given the fact that we've had 10 years of austerity, and our budget next year is still £300 million lower than it was a decade ago.

So, as the Minister for Housing and Local Government has said on many occasions, and as have I, we are very open to having those discussions with local authorities, and it's for local councillors to, in the first instance, have that discussion. And I don't think that local councillors should feel concerned in any way about discussing their legitimate issues with their peers.

Wel, wrth gwrs, mae'r cyllid refeniw craidd a ddarparwn i awdurdodau lleol bob blwyddyn yn cael ei ddosbarthu yn ôl angen cymharol, gan ddefnyddio fformiwla sy'n ystyried llwyth o wybodaeth am nodweddion demograffig, ffisegol, economaidd a chymdeithasol yr awdurdodau hynny. Ac fel y mae Mark Isherwood wedi’i gydnabod, caiff y fformiwla ariannu honno ei datblygu mewn ymgynghoriad ag awdurdodau lleol, drwy'r is-grŵp dosbarthu.

Yr hyn yr hoffwn ei ddweud yw bod setliad sir y Fflint yn adlewyrchu ystod o symudiadau ailddosbarthu ariannol llai ffafriol o ran dangosyddion fformiwlâu, fel y rheini sy’n cael cymorthdaliadau incwm isel, felly pobl 65 oed neu hŷn nad ydynt mewn gwaith. A hefyd, mae nifer y disgyblion mewn ysgolion meithrin a chynradd hefyd yn gymharol isel. Ond mae'r awdurdod yn gweld symudiad ffafriol, yn ariannol, ymhlith pobl rhwng 18 a 64 oed sy’n cael cymorthdaliadau incwm. Felly, dyma'r mathau o nodweddion sy'n arwain at y setliad cyllid a gafodd sir y Fflint. A buaswn yn dweud bod 3.7 y cant yn setliad da iawn, ar ôl degawd o gyni. Ac mae wyneb gan yr Aelodau Ceidwadol braidd yn sôn wrthyf am doriadau i awdurdodau lleol, o ystyried ein bod wedi cael 10 mlynedd o gyni, a bod ein cyllideb y flwyddyn nesaf yn dal i fod £300 miliwn yn is na'r hyn ydoedd ddegawd yn ôl.

Felly, fel y mae’r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol wedi’i ddweud ar sawl achlysur, ac fel rwyf innau wedi’i ddweud, rydym yn agored iawn i gael y trafodaethau hynny gydag awdurdodau lleol, a chynghorwyr lleol ddylai gael y drafodaeth honno yn y lle cyntaf. Ac ni chredaf y dylai cynghorwyr lleol deimlo'n bryderus mewn unrhyw ffordd ynglŷn â thrafod pryderon digon cyfiawn gyda'u cymheiriaid.

13:40
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. Wrth drafod y gyllideb ddrafft ddoe, mi gafodd cryn sylw ei roi i'r testun pwysig iawn o ddadgarboneiddio. Beth ydy blaenoriaethau'r Llywodraeth o ran annog dadgarboneiddio mewn trafnidiaeth yng Nghymru?

Thank you, Llywydd. In discussing the draft budget yesterday, quite some attention was given to the very important issue of decarbonisation. So, what are the Government's priorities in terms of encouraging decarbonisation in transport in Wales?

Our Government's priorities in terms of decarbonisation are very much taken on the advice that we take from the UK Committee on Climate Change, which does, as you say, recognise transport alongside housing as those two areas where Welsh Government does need to be making, or putting our efforts. So, you'll see that we've invested £430 million already—well, by the end of next year—in the south Wales metro. And that really does reaffirm a major commitment to carbon reduction. 

Trains running on lines north out of Cardiff will be 100 per cent electric traction, with the electricity sourced from 100 per cent renewable sources. And the budget, obviously, continues to invest in the electric car infrastructure, although I do appreciate that we are at an early stage on that piece of work.

Mae blaenoriaethau ein Llywodraeth mewn perthynas â datgarboneiddio yn cael eu llywio i raddau helaeth gan y cyngor a gawn gan Bwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd, sydd, fel y dywedwch, yn cydnabod trafnidiaeth ochr yn ochr â thai fel y ddau faes y mae angen i Lywodraeth Cymru fod yn gwneud ymdrech ynddynt. Felly, fe welwch ein bod wedi buddsoddi £430 miliwn eisoes—wel, erbyn diwedd y flwyddyn nesaf—ym metro de Cymru. Ac mae hynny'n sicr yn dangos cryn ymrwymiad i leihau carbon.

Bydd trenau sy'n rhedeg ar reilffyrdd i'r gogledd allan o Gaerdydd yn drenau tyniant trydan 100 y cant, gyda'r trydan yn dod o ffynonellau cwbl adnewyddadwy. Ac mae'r gyllideb, yn amlwg, yn parhau i fuddsoddi yn y seilwaith ceir trydan, er fy mod yn sylweddoli ei bod yn ddyddiau cynnar ar y gwaith hwnnw.

Ac at hynny dwi am droi, achos ydych, mi ydych chi ar gyfnod cynnar iawn, iawn yn y buddsoddiad ddylai fod yn digwydd ar raddfa eang mewn rhwydwaith y wefru ar gyfer ceir trydan. Dwi'n edrych ymlaen at gymryd rhan mewn dadl yma yn Siambr y prynhawn yma ar sut i annog cerbydau trydan drwy'r drefn gynllunio. Ond yn ein cytundeb ar y gyllideb ddwy flynedd yn ôl, mi wnaeth eich Llywodraeth chi gytuno i gais Plaid Cymru i fuddsoddi £2 filiwn mewn rhwydwaith wefru genedlaethol gyhoeddus. A gafodd hwnnw ei wario ac ar beth?

And that's where I want to go next, because yes, you are at a very early stage—a very early stage indeed—in terms of the investment that should be happening on a wide scale in terms of a charging network for electric vehicles. I look forward to participating in a debate here in the Chamber this afternoon on how to encourage the use of electric vehicles through the planning system. But in our budget agreement two years ago, your Government agreed to a Plaid Cymru request to invest £2 million in a national charging network. Was that spent, and, if it was, on what?

I'll have to give you the reassurances that I will discuss with my colleague the Minister for Economy and Transport that that was spent, but, as we've discussed previously, I've been very clear with my colleagues that they need to be updating Plaid Cymru on the progress towards those items that we did jointly agree in our budget, and I will endeavour to provide that update to you.

Bydd yn rhaid i mi roi sicrwydd i chi y byddaf yn trafod gyda fy nghyd-Weinidog, Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, fod yr arian hwnnw wedi’i wario, ond, fel rydym wedi trafod eisoes, rwyf wedi dweud yn glir iawn wrth fy nghyd-Weinidogion fod angen iddynt roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Blaid Cymru ar y cynnydd tuag at yr eitemau hynny y cytunasom arnynt ar y cyd yn ein cyllideb, a byddaf yn ymdrechu i roi’r diweddariad hwnnw i chi.

Wir yr, mae'n rhaid i fi ddweud, mae wedi bod yn destun rhwystredigaeth mawr i fi, ar ôl llwyddo i gael y cytundeb yna, i weld arafwch mawr wrth wario'r arian. Mewn ateb ysgrifenedig ym mis Tachwedd ynglŷn â gwariant Llywodraeth Cymru yn y pum mlynedd diwethaf ar isadeiledd gwefru, rydym ni'n gweld bod ychydig dros £0.5 miliwn yn cael ei roi mewn grantiau i gynghorau Sir Gaerfyrddin, sir Benfro, ac Abertawe yn ôl ym mis Mai y llynedd a tua'r un faint, mymryn yn fwy, wedi'i ddyrannu ym mis Medi. Doedd £2 filiwn ddim yn llawer fel yr oedd hi, ond mi oedd yn bwysig iawn cael yr arian yna er mwyn rhoi hwb yn y sector yma.

Ond ydych chi'n derbyn bod llwyddo i wario dim ond hanner hynny drwy Gymru gyfan ar bwyntiau gwefru cyhoeddus hyd at ddiwedd y llynedd yn brawf o fethiant y Llywodraeth i droi addewidion gwariant yn realiti? Ac os mai dyna'ch agwedd chi tuag at y rhwydwaith gwefru, onid ydy hynny yn gofyn cwestiynau difrifol iawn ynglŷn â'r addewidion sy'n cael eu gwneud yn ehangach rŵan o ran taclo newid hinsawdd a pharodrwydd a gallu'r Llywodraeth i droi'r cynlluniau hynny i gyd yn realiti hefyd?

I have to say that it's been a cause of great frustration for me, having succeeded in reaching that agreement, to see these delays in spending the money. In a written response I received in November on Government expenditure over the past five years on charging infrastructure, we see that as little over £0.5 million is provided in grants to the councils of Pembrokeshire, Carmarthenshire and Swansea back in May last year, and a little more allocated in September. Two million pounds wasn't much as it was, but it was very important to have that funding in place in order to give this sector a boost.

But do you accept that spending only half of that throughout the whole of Wales on public charging points up until the end of last year is a proof of the Government's failure in turning spending pledges into reality? And if that's your attitude towards the charging network, doesn't that pose some very grave questions about the pledges made more broadly now in terms of tackling climate change and the willingness and ability of Government to turn those plans into reality?

I would disagree with that, because I think that when we do make pledges, then we keep them. So, this budget that I have published now delivers on our major pledges that we made at the last election. So, it delivers on the 100,000 apprenticeships for all ages across the term of this Assembly; it delivers on doubling the amount that people can keep before paying for social care; it delivers on providing small businesses with support for their rates; and it delivers on all of those other items that were our key pledges, and so we can go to people next time, saying that we did deliver on those pledges.

Insofar as electric vehicles are concerned, it is a very important issue and I'm pleased that you've secured the debate for it this afternoon. I think that there's a lot that the market needs to do yet. So, Mike Hedges, in the debate yesterday, was just reminding us that different kinds of vehicles will require different kinds of chargers. Now that, clearly, seems to me to be problematic.

Just this week, the European Union has put into law a requirement that phone chargers for whichever kind of device, be they Android or Apple, will now need to be the same. That's good news for consumers. I don't know why we can't explore what we can do that could be good news for consumers to make this easier. 

Buaswn yn anghytuno â hynny, gan y credaf, pan fyddwn yn gwneud addewidion, y dylem eu cadw. Felly, mae'r gyllideb hon rwyf wedi'i chyhoeddi yn cyflawni’r addewidion mawr a wnaethom yn yr etholiad diwethaf. Felly, mae’n cyflawni o ran darparu’r 100,000 o brentisiaethau i bob oedran yn ystod tymor y Cynulliad hwn; mae'n cyflawni o ran dyblu'r swm y gall pobl ei gadw cyn talu am ofal cymdeithasol; mae'n cyflawni o ran darparu cefnogaeth i fusnesau bach gyda’u hardrethi; ac mae'n cyflawni mewn perthynas â'r holl eitemau eraill a oedd yn addewidion allweddol gennym, ac felly gallwn fynd at y bobl y tro nesaf, a dweud ein bod wedi cyflawni mewn perthynas â'r addewidion hynny.

O ran cerbydau trydan, mae hwnnw’n fater pwysig iawn ac rwy'n falch eich bod wedi sicrhau'r ddadl ar hynny y prynhawn yma. Credaf fod llawer y mae angen i'r farchnad ei wneud o hyd. Felly, roedd Mike Hedges, yn y ddadl ddoe, yn ein hatgoffa y bydd angen gwahanol fathau o wefrwyr ar wahanol fathau o gerbydau. Nawr, yn amlwg, ymddengys i mi fod hynny’n broblem.

Yr wythnos hon, mae'r Undeb Ewropeaidd wedi cyflwyno deddf sy’n ei gwneud yn ofynnol i wefrwyr ffonau ar gyfer pa fath bynnag o ddyfais, boed yn ddyfais Android neu Apple, fod yr un peth. Mae hynny'n newyddion da i ddefnyddwyr. Nid wyf yn gwybod pam na allwn archwilio beth y gallem ei wneud a allai fod yn newyddion da i ddefnyddwyr i wneud hyn yn haws.

13:45

Llefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay. 

The Conservative spokesperson, Nick Ramsay. 

Diolch, Llywydd. Minister, yesterday saw a debate brought to this Chamber on the draft budget. Of course, key to placing the Welsh economy on a better footing is to better support Wales's small businesses. Can you tell us how this draft budget proposes to help the 95 per cent of Welsh businesses that are small and micro, employing, in many cases, under nine people each?

Diolch, Lywydd. Ddoe, cafwyd dadl yn y Siambr hon ar y gyllideb ddrafft. Wrth gwrs, yr hyn sy’n allweddol er mwyn rhoi sylfaen well i economi Cymru yw cefnogi busnesau bach Cymru'n well. A allwch ddweud wrthym sut y mae'r gyllideb ddrafft hon yn cynnig helpu'r 95 y cant o fusnesau Cymru sy'n fusnesau bach a micro, ac sy’n cyflogi llai na naw o bobl yr un, mewn sawl achos?

Certainly. The budget sets out our commitments to supporting businesses, particularly small and medium enterprises, through our support for business rates. You'll know that, in Wales, around half of businesses pay no rates at all thanks to Welsh Government support, and that compares very favourably with across the border in England, where only around a third receive that level of support. 

Yn sicr. Mae'r gyllideb yn nodi ein hymrwymiadau i gefnogi busnesau, yn enwedig busnesau bach a chanolig, drwy ein cefnogaeth i ardrethi busnes. Fe wyddoch, yng Nghymru, nad yw oddeutu hanner y busnesau yn talu unrhyw ardrethi o gwbl diolch i gefnogaeth Llywodraeth Cymru, ac mae hynny'n cymharu'n ffafriol iawn â’r sefyllfa dros y ffin yn Lloegr, lle nad oes ond oddeutu traean yn unig yn cael y lefel honno o gefnogaeth.

Minister, you are right to say that there are a number of businesses that pay no rates at all. I visited Chepstow high street recently and on one street there, there are a number of businesses that aren't paying rates. Unfortunately, in the same street, there are then businesses that are of a very similar size but may fall into a different zone that find themselves clobbered with really high rates of business rates relative to the size of the business. So, would you agree with me that there's an argument here for reviewing this whole system to make sure that it's fairer?

If you look at land transaction tax for non-commercial properties over £1 million and business rates, it seems to be that these are outstripping our counterparts in Scotland and England at the moment—an issue I raised yesterday. So, could you undertake to look again at business rates? They are a tax, effectively, and they are affecting many of our particularly small businesses, which are the backbone of the economy.

Weinidog, rydych yn llygad eich lle yn dweud bod nifer o fusnesau'n osgoi talu unrhyw ardrethi o gwbl. Ymwelais â stryd fawr Cas-gwent yn ddiweddar, ac ar un stryd yno, ceir nifer o fusnesau nad ydynt yn talu ardrethi. Yn anffodus, ar yr un stryd, ceir busnesau hefyd sydd o faint tebyg iawn, ond mewn parth gwahanol o bosibl, sy'n gorfod talu ardrethi busnes uchel iawn o ystyried maint y busnes. Felly, a fyddech yn cytuno â mi bod dadl yma dros adolygu'r system gyfan i sicrhau ei bod yn decach?

Os edrychwch ar dreth drafodiadau tir ar gyfer eiddo anfasnachol dros £1 filiwn ac ardrethi busnes, ymddengys bod y rhain yn fwy na’n cymheiriaid yn yr Alban a Lloegr ar hyn o bryd—mater a godais ddoe. Felly, a wnewch chi ymrwymo i edrych eto ar ardrethi busnes? Maent yn dreth, i bob pwrpas, ac maent yn effeithio ar lawer o'n busnesau arbennig o fach, sy'n asgwrn cefn yr economi.

We are currently looking at the future of local taxes, so looking at business rates and council tax, in partnership, to explore whether there is some local government finance reform that needs to be undertaken. We've undertaken a suite of research to help us with that, including what would the implications be if we were to move to a land value tax, for example; looking at the implications of potential revaluation, who would be the winners and losers; and then also some work that looks at the implications of universal credit, specifically on the council tax side of local taxation. So we're certainly bringing together a suite of research from the Institute for Fiscal Studies, from Bangor University and elsewhere, which we'll be publishing in a series of documents over the course of the coming three months, I imagine, and they'll be available for all colleagues to explore in terms of exploring a potential better way to do local taxation. What I will say is that we don't want to introduce reform for the sake of reform, but I think that there certainly is a case to introduce some further fairness and some further coherence into the system. 

Ar hyn o bryd, rydym yn edrych ar ddyfodol trethi lleol, felly rydym yn edrych ar ardrethi busnes a’r dreth gyngor, mewn partneriaeth, i archwilio a oes angen diwygio rhywfaint ar gyllid llywodraeth leol. Rydym wedi bwrw iddi ar sawl maes ymchwil i'n helpu gyda hynny, gan gynnwys edrych i weld beth fyddai'r goblygiadau pe baem yn newid i dreth gwerth tir, er enghraifft; edrych ar oblygiadau ailbrisio posibl, pwy fyddai'n ennill a phwy fyddai’n colli; a rhywfaint o waith sy'n edrych ar oblygiadau credyd cynhwysol, yn benodol ar ochr y dreth gyngor o drethiant lleol. Felly, rydym yn sicr yn dod â llawer o ymchwil at ei gilydd gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, gan Brifysgol Bangor a mannau eraill, a byddwn yn ei chyhoeddi mewn cyfres o ddogfennau dros y tri mis nesaf, rwy’n credu, a byddant ar gael i'r holl gyd-Aelodau eu harchwilio i weld a oes ffordd well o weithredu trethi lleol. Yr hyn y byddaf yn ei ddweud yw nad ydym am ddiwygio er mwyn diwygio, ond yn sicr, credaf fod yna achos dros gyflwyno mwy o degwch a mwy o gydlyniad i'r system.

I would say 'A good Conservative position there: reform not for the sake of reform', but I take it in the spirit that you meant it. I'm pleased that that work is going on. As I said, I only recently visited Chepstow high street, where it seemed to me grossly unfair that, on one street, because of the way business rates work and because of the zoning system, you can have businesses opposite or virtually adjacent to each other on a street that are either paying no rates at all or paying quite inflated rates. So I hope that will be looked at.

Minister, Rhun ap Iorwerth, in his opening questions, made some very good points about the green economy, particularly in relation to electric charging. You were proud to say yesterday that your budget was a green budget, and I think all of us want to see an effective green budget and green budgeting within Wales. As I've said, to all intents and purposes, business rates are a tax and we do need to make sure they're competitive. Do you think that, at the time of moving towards setting greener budgets, this is a good time to look again at the way that businesses in Wales are taxed and maybe to look more at moving towards a green taxation-type economy, where we shift the burden from businesses that might be small but might actually be quite environmentally friendly to businesses that might not be in order to encourage them to do better? In terms of your budget yesterday, you called it a green budget, but I haven't seen much evidence yet that you're looking at changing the way that structures such as business rates and other taxes work to make sure that we do, on the ground, help businesses that are doing their bit for the environment.

Buaswn yn dweud 'Dyna safbwynt Ceidwadol da: nid diwygio er mwyn diwygio', ond rwy'n derbyn yr hyn a ddywedwch yn y ffordd roeddech chi'n ei feddwl. Rwy'n falch fod y gwaith hwnnw'n mynd rhagddo. Fel y dywedais, ymwelais â stryd fawr Cas-gwent yn ddiweddar, lle roedd yn ymddangos i mi ei bod yn hynod annheg y gallwch gael busnesau gyferbyn â'i gilydd ar un stryd, oherwydd y ffordd y mae ardrethi busnes yn gweithio ac oherwydd y system barthau, neu drws nesaf at ei gilydd i bob pwrpas ar stryd, sydd naill ai ddim yn talu unrhyw gyfraddau o gwbl neu'n talu cyfraddau eithaf uchel. Felly rwy'n gobeithio y bydd hynny’n cael sylw.

Weinidog, gwnaeth Rhun ap Iorwerth, yn ei gwestiynau agoriadol, rai pwyntiau da iawn am yr economi werdd, yn enwedig mewn perthynas â gwefru trydan. Roeddech yn falch o ddweud ddoe fod eich cyllideb yn gyllideb werdd, a chredaf fod pob un ohonom am weld cyllideb werdd a chyllidebu gwyrdd effeithiol yng Nghymru. Fel rwyf wedi'i ddweud, i bob pwrpas, trethi yw ardrethi busnes ac mae angen inni sicrhau eu bod yn gystadleuol. A ydych yn credu, mewn cyfnod o newid tuag at bennu cyllidebau gwyrddach, fod hon yn adeg dda i edrych eto ar y ffordd y mae busnesau yng Nghymru yn cael eu trethu ac efallai i edrych mwy ar newid tuag at economi drethiant gwyrdd, lle rydym yn tynnu’r baich oddi ar fusnesau a allai fod yn fach ond a allai fod yn eithaf ecogyfeillgar ac yn ei roi ar fusnesau nad ydynt yn ecogyfeillgar o bosibl, er mwyn eu hannog i wneud yn well? O ran eich cyllideb ddoe, fe wnaethoch ei galw’n gyllideb werdd, ond nid wyf wedi gweld llawer o dystiolaeth eto eich bod yn edrych ar newid y ffordd y mae strwythurau fel ardrethi busnes a threthi eraill yn gweithio i sicrhau ein bod, ar lawr gwlad, yn helpu busnesau sy'n chwarae eu rhan dros yr amgylchedd.

Well, we're not proposing major changes to either council tax or non-domestic rates in the next financial year. What we are proposing is to gather that research and that evidence base in order to inform our thinking for the years forward. But, I'm particularly interested in a discussion that I had with the cross-party group on small shops, which was chaired by your colleague Janet Finch-Saunders recently. We talked about the value of small and medium-sized enterprises, and in this case we were particularly talking about the high street. The discussion turned to what, if we were to look afresh at business rates, we would we be requiring. Is there a better way to tie business rates to the kind of issues that we have in our economic contract? How would we, perhaps, factor in fair work or decarbonisation and so on? We don't want to create a hugely laborious, difficult and complicated system, but I think that it is only fair to think about things differently, including in terms of the green agenda as well.

Wel, nid ydym yn argymell newidiadau mawr naill ai i’r dreth gyngor neu i ardrethi annomestig yn y flwyddyn ariannol nesaf. Yr hyn rydym yn ei gynnig yw casglu'r ymchwil a'r sylfaen dystiolaeth honno er mwyn llywio ein syniadau ar gyfer y blynyddoedd i ddod. Ond mae gennyf ddiddordeb arbennig mewn trafodaeth a gefais yn ddiweddar gyda’r grŵp trawsbleidiol ar siopau bach, a gadeiriwyd gan eich cyd-Aelod, Janet Finch-Saunders. Buom yn siarad am werth busnesau bach a chanolig, ac yn yr achos hwn, buom yn siarad yn benodol am y stryd fawr. Trodd y drafodaeth at yr hyn y buasem yn gofyn amdano pe baem yn edrych o'r newydd ar ardrethi busnes. A oes ffordd well o glymu ardrethi busnes â'r math o bethau sydd gennym yn ein contract economaidd? Sut y byddem, o bosibl, yn sicrhau ein bod yn ystyried gwaith teg neu ddatgarboneiddio ac ati? Nid ydym am greu system hynod lafurus, anodd a chymhleth, ond credaf ei bod yn deg meddwl am bethau'n wahanol, gan gynnwys mewn perthynas â’r agenda werdd hefyd.

13:50

Llefarydd Plaid Brexit, Mark Reckless.

Brexit Party spokesperson, Mark Reckless.

Diolch, Llywydd. Stepping back from the specifics of this budget, and the particular difficulties that we've had with the timing of the UK budget relative to our own, what view does the finance Minister take about how our budget process works in the round? How well, or otherwise, does it compare to what we might see as best practice from other legislatures, whether within the UK or internationally? Does she see a case, as we have more and more tax devolution and this institution matures, for moving to a legislative budget process?

Diolch, Lywydd. Gan gamu'n ôl o fanylion y gyllideb hon, a'r anawsterau penodol rydym wedi'u cael gydag amseriad cyllideb y DU mewn perthynas â'n cyllideb ein hunain, beth yw barn y Gweinidog Cyllid ynglŷn â sut y mae ein proses gyllidebol yn gweithio yn gyffredinol? Pa mor dda, neu fel arall, y mae'n cymharu â'r hyn y gallem ei ystyried yn arfer gorau gan ddeddfwrfeydd eraill, boed hynny yn y DU neu'n rhyngwladol? A yw hi o’r farn fod achos i’w gael, wrth i fwy a mwy o drethi gael eu datganoli ac wrth i’r sefydliad hwn aeddfedu, dros symud at broses cyllideb ddeddfwriaethol?

I know this is something that the Finance Committee is currently gathering evidence on, and I look forward to speaking in detail at the committee's scrutiny session on that. I think some early thoughts are, really, about the timings and the way in which this year has been particularly chaotic, it's fair to say, not least to mention the negative reductions that we just received a week before laying our second supplementary budget for this year. So, it's been incredible in many ways.

We've explored previously looking to move to a system that is more akin to that in Scotland, which would normally be about publishing the budget after the UK Government has published its budget. We explored that with the Finance Committee, and I think the Finance Committee came to the view, which we were happy to agree with, that it was better to publish it earlier in the year to give the level of certainty that we can to our partners.

One of the things that I think I'm really pleased we're able to do this year—the Minister for local government and I met with the finance sub-group of the Welsh Local Government Association just this morning—is to be able to provide greater certainty on some of those big grants that local authorities rely on. I think that's been a good lesson for us, in terms of the engagement that we've had there.

But, certainly, I think these are early days for the discussion with the committee, and I look forward to exploring it. I would say as well, in terms of the process, we're looking to embed the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 further into our budget-making process throughout the year. So, you'll be very familiar now with the five-year rolling budget improvement plan, which we've published for the first time this year to improve the way that we undertake the budget-setting process.

Gwn fod hyn yn rhywbeth y mae'r Pwyllgor Cyllid yn casglu tystiolaeth arno ar hyn o bryd, ac edrychaf ymlaen at siarad yn fanwl yn sesiwn graffu’r pwyllgor ar hynny. Credaf fod rhai syniadau cynnar, mewn gwirionedd, yn ymwneud ag amseriad a'r ffordd y mae eleni wedi bod yn arbennig o anhrefnus, mae'n deg dweud, heb sôn am y gostyngiadau negyddol a gawsom wythnos cyn pennu ein hail gyllideb atodol ar gyfer eleni. Felly, mae wedi bod yn anhygoel mewn sawl ffordd.

Rydym eisoes wedi archwilio’r syniad o symud i system sy'n debycach i'r un a geir yn yr Alban, a fyddai fel rheol yn golygu cyhoeddi'r gyllideb ar ôl i Lywodraeth y DU gyhoeddi ei chyllideb hithau. Gwnaethom archwilio hynny gyda’r Pwyllgor Cyllid, a chredaf i’r Pwyllgor Cyllid ddod i’r casgliad, ac roeddem yn barod i gytuno â hynny, ei bod yn well ei chyhoeddi yn gynharach yn y flwyddyn i roi’r lefel o sicrwydd y gallwn ei rhoi i’n partneriaid.

Un o'r pethau rwy'n falch iawn ein bod yn gallu eu gwneud eleni—cyfarfu'r Gweinidog lywodraeth leol a minnau ag is-grŵp cyllid Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru y bore yma—yw gallu rhoi mwy o sicrwydd ynglŷn â rhai o'r grantiau mawr y mae awdurdodau lleol yn dibynnu arnynt. Credaf fod hynny wedi bod yn wers dda i ni o ran yr ymgysylltu a gawsom yno.

Ond yn sicr, credaf ei bod yn ddyddiau cynnar o ran y drafodaeth gyda'r pwyllgor, ac edrychaf ymlaen at archwilio hyn. Buaswn yn dweud hefyd, o ran y broses, ein bod yn awyddus i ymgorffori Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 ymhellach yn ein proses o lunio'r gyllideb drwy gydol y flwyddyn. Felly, fe fyddwch yn gyfarwydd iawn bellach â'r cynllun treigl pum mlynedd i wella'r gyllideb, ac rydym wedi'i gyhoeddi am y tro cyntaf eleni i wella'r ffordd rydym yn cyflawni'r broses o bennu'r gyllideb.

The way the process works, with a draft budget and then a period of at least several weeks of apparent consultation and consideration of what's in that draft budget before we then bring forward a final budget for consideration, I wonder whether that process gives the impression to people outwith the Welsh Government in particular who may receive, or benefit from, funding that there is a greater opportunity to change that budget in a more significant way than experience suggests may actually be the case.

I wonder how much the finance Minister expects to make changes to the draft budget when she comes with the final budget. For instance, one area where I think, on a cross-party basis, concerns have been raised is about the real-terms reduction in bus subsidy. Is that something where it's realistic for us to expect the Minister to have heard those representations and to make a change in response to them, or is it that the process allows people to think and perhaps be led on to expect a greater possibility of change, impact and influence than the budget process actually allows for more often than not? 

O ran y ffordd y mae'r broses yn gweithio, gyda chyllideb ddrafft a chyfnod wedyn o sawl wythnos o leiaf o ymgynghori ymddangosiadol ac ystyried cynnwys y gyllideb ddrafft honno cyn i ni gyflwyno cyllideb derfynol wedyn i'w hystyried, tybed a yw'r broses honno'n rhoi'r argraff i bobl y tu allan i Lywodraeth Cymru yn arbennig a allai dderbyn neu elwa o gyllid fod mwy o gyfle i newid y gyllideb honno mewn ffordd fwy sylweddol nag y mae profiad yn awgrymu sy'n wir.

Tybed faint o newidiadau y mae'r Gweinidog Cyllid yn disgwyl eu gwneud i'r gyllideb ddrafft pan fydd yn cyhoeddi'r gyllideb derfynol. Er enghraifft, un maes y credaf y codwyd pryderon yn ei gylch ar sail drawsbleidiol yw'r gostyngiad mewn termau real yn y cymhorthdal ​​bysiau. A yw hynny'n rhywbeth y mae'n realistig inni ddisgwyl bod y Gweinidog wedi clywed y sylwadau hynny ac wedi'i newid mewn ymateb iddynt, neu a yw'r broses yn caniatáu i bobl feddwl ac efallai i gael eu harwain i ddisgwyl mwy o bosibilrwydd o newid, effaith a dylanwad nag y mae'r broses gyllidebol yn caniatáu ar ei gyfer yn amlach na pheidio?

I think there is a case for earlier engagement earlier in the year, and I found the debate that the Finance Committee tabled after your listening session to be very instructive and very helpful. So, I think that's something that I would be keen to introduce on an annual basis, having the debate early on in the year. I think there's some discussion to be had with Finance Committee as to whether that should be Finance Committee-led after the committee's done its listening work, or whether it's something that the Finance Committee would prefer the Government to table, but I'm very happy to explore those issues with the committee. So, I think that early engagement is very important.

In terms of what might happen at the final budget, I'm still, really, considering what the options might be. One of the difficulties really is that just shortly after that, there'll be the UK budget, which could potentially change things again. An educated guess would be that there wouldn't be much change in terms of revenue but there might be additional capital, so I think that this is a time really for us and others to be considering what our priorities might be, should additional funding be forthcoming. But if I'm unable to make further allocations in the final budget, then I would certainly want to signal to colleagues where the priorities would be, should additional funding come forward.

Credaf fod dadl i'w chael dros ymgysylltu'n gynharach yn y flwyddyn, ac roedd y ddadl a gyflwynodd y Pwyllgor Cyllid ar ôl eich sesiwn wrando yn addysgiadol iawn ac yn ddefnyddiol iawn. Felly, credaf fod hynny'n rhywbeth y buaswn yn awyddus i'w gyflwyno ar sail flynyddol, cael y ddadl yn gynnar yn y flwyddyn. Credaf fod rhywfaint o drafodaeth i'w chael gyda'r Pwyllgor Cyllid ynglŷn ag a ddylai'r Pwyllgor Cyllid arwain y ddadl ar ôl i'r pwyllgor wneud ei waith gwrando, neu a yw'n rhywbeth y byddai'n well gan y Pwyllgor Cyllid i'r Llywodraeth ei gyflwyno, ond rwy'n fwy na pharod i archwilio'r materion hynny gyda'r pwyllgor. Felly, credaf fod ymgysylltu cynnar yn bwysig iawn.

O safbwynt yr hyn a allai ddigwydd yn y gyllideb derfynol, rwy'n dal i ystyried beth y gallai'r opsiynau fod. Un o'r anawsterau mewn gwirionedd yw y bydd cyllideb y DU yn cael ei chyhoeddi'n fuan ar ôl hynny, a gallai newid pethau eto o bosibl. Gallwn ddyfalu na fyddai llawer o newid o ran refeniw ond efallai y byddai cyfalaf ychwanegol, felly credaf fod hon yn adeg i ni ac eraill ystyried beth fyddai ein blaenoriaethau pe baem yn cael cyllid ychwanegol. Ond os na allaf wneud dyraniadau pellach yn y gyllideb derfynol, yn sicr, buaswn yn awyddus i ddynodi i fy nghyd-Aelodau beth fyddai'r blaenoriaethau, pe bai cyllid ychwanegol yn cael ei ddarparu.

13:55
Cyrff a Noddir gan Lywodraeth Cymru
Welsh Government Sponsored Bodies

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y cymorth ariannol a roddir i gyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru? OAQ55024

3. Will the Minister make a statement on the financial support given to Welsh Government sponsored bodies? OAQ55024

The Welsh Government delivers its aims and objectives, in part, through a number of public bodies, including Welsh Government sponsored bodies. Financial support is provided via grant-in-aid for running costs and overheads. Welsh Government sponsored bodies may also apply for hypothecated grant funding.

Mae Llywodraeth Cymru'n cyflawni ei nodau a'i hamcanion, yn rhannol, drwy nifer o gyrff cyhoeddus, gan gynnwys cyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru. Darperir cymorth ariannol drwy gymorth grant ar gyfer costau rhedeg a gorbenion. Gall cyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru hefyd wneud cais am gyllid grant wedi'i neilltuo.

Thank you, finance Minister, for that answer. 

Obviously, in April there was the declaration by the Welsh Government of the climate change emergency. My colleague Nick Ramsay highlighted that your comments yesterday were saying that this was a green budget. Natural Resources Wales, which is your own regulator for many of the things in the environmental field, has had a flatline budget, which in effect is a real-terms cut. Can you confirm whether you did receive any representations from the environment Minister to try and secure a real-terms increase in NRW's budget, or haven't you received any representations? And if there is to be no increase in its budget, how do you expect Natural Resources Wales to undertake the functions you've placed on it?

Diolch am eich ateb, Weinidog Cyllid.

Yn amlwg, ym mis Ebrill, fe wnaeth Llywodraeth Cymru ddatganiad ar yr argyfwng newid hinsawdd. Nododd fy nghyd-Aelod Nick Ramsay fod eich sylwadau ddoe yn dweud bod hon yn gyllideb werdd. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru, eich rheoleiddiwr eich hun ar gyfer llawer o'r pethau ym maes yr amgylchedd, wedi cael cyllideb wastad, sydd i bob pwrpas yn doriad mewn termau real. A allwch gadarnhau p'un a gawsoch unrhyw sylwadau gan Weinidog yr amgylchedd i geisio sicrhau cynnydd mewn termau real yng nghyllideb CNC, neu a ydych heb dderbyn unrhyw sylwadau? Ac os na fydd cynnydd yn eu cyllideb, sut y disgwyliwch i Cyfoeth Naturiol Cymru gyflawni'r swyddogaethau rydych wedi'u rhoi iddynt?

The funding for Natural Resources Wales is a matter for the environment Minister, but in this budget the core funding is £69 million revenue in 2020-21, and there is a capital budget of £1.2 million in 2020-21. The reduction in revenue that's been seen has been due to changes in the non-recurrent EU transition funding that was awarded during 2019-20, and a recurrent interim main expenditure group movement of £0.2 million to the local environment quality budget expenditure line, and that's due to budget re-alignments. So, those do not impact at all on the direct funding to Natural Resources Wales. The capital budgets aren't rolled forward and they're based on a profile of planned expenditure agreed during 2017-18, with 2020-21 being the final year of that three-year agreement. 

So, there's been no change in the grant-in-aid for Natural Resources Wales, but I think it's important to remember that they also receive an amount of money of grant funding from various parts of Welsh Government in addition to the grant-in-aid, and that's year-on-year for projects that are outside of the grant-in-aid. Examples would include the Wales coastal path or Fly-tipping Action Wales, which were previously included in the grant-in-aid when those resided in a different portfolio. That, again, is about the way that things have moved within Government.

Also, Natural Resources Wales has been in receipt of additional non-recurrent funding for various pressures. The Minister will obviously have some further detail on those in previous years, but they're also in receipt, again, of commercial income and forestry income, and that is another source of income for Natural Resources Wales. I know the Minister has to consider all the pressures right across her portfolio in the round, but the core funding is not the sole funding for Natural Resources Wales.

Mae'r cyllid ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru yn fater i Weinidog yr amgylchedd, ond yn y gyllideb hon, mae'r cyllid craidd yn refeniw o £69 miliwn yn 2020-21, a cheir cyllideb gyfalaf o £1.2 miliwn yn 2020-21. Mae'r gostyngiad mewn refeniw wedi digwydd o ganlyniad i newidiadau yng nghyllid pontio afreolaidd yr UE a roddwyd yn 2019-20, a symud £0.2 miliwn ar sail afreolaidd dros dro yn y prif grŵp gwariant i linell wariant cyllideb ansawdd yr amgylchedd lleol, ac mae hynny o ganlyniad i ail-gysoni cyllidebau. Felly, nid yw'r rheini'n effeithio o gwbl ar y cyllid uniongyrchol i Cyfoeth Naturiol Cymru. Nid yw'r cyllidebau cyfalaf yn cael eu cario drosodd ac maent yn seiliedig ar broffil o wariant cynlluniedig y cytunwyd arno yn 2017-18, a 2020-21 yw blwyddyn olaf y cytundeb tair blynedd hwnnw.

Felly, ni fu unrhyw newid yn y cymorth grant ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru, ond credaf ei bod yn bwysig cofio eu bod hefyd yn derbyn swm o gyllid grant gan wahanol rannau o Lywodraeth Cymru yn ychwanegol at y cymorth grant, ac mae hynny o un flwyddyn i'r llall ar gyfer prosiectau sydd y tu allan i'r cymorth grant. Byddai enghreifftiau'n cynnwys llwybr arfordir Cymru neu Taclo Tipio Cymru, a arferai fod wedi'u cynnwys yn y cymorth grant pan oeddent mewn portffolio gwahanol. Mae hynny, unwaith eto, yn ymwneud â'r ffordd y mae pethau wedi symud o fewn y Llywodraeth.

Hefyd, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod yn derbyn cyllid afreolaidd ychwanegol ar gyfer pwysau amrywiol. Yn amlwg, bydd gan y Gweinidog fanylion pellach am y rheini mewn blynyddoedd blaenorol, ond maent hefyd yn derbyn, unwaith eto, incwm masnachol ac incwm coedwigaeth, ac mae honno'n ffynhonnell incwm arall i Cyfoeth Naturiol Cymru. Gwn fod yn rhaid i'r Gweinidog ystyried yr holl bwysau ar ei phortffolio yn gyffredinol, ond nid y cyllid craidd yw'r unig gyllid i Cyfoeth Naturiol Cymru.

David Rowlands. David Rowlands.

David Rowlands. David Rowlands.

Sorry, Llywydd. The 2017-18 Government report shows the Welsh Government spent £323 million on direct funding to third sector organisations. This does not include indirect payments through such agencies as local government. Given that there are numerous instances of duplication in the delivery of third sector services—for instance, there is said to be around 48 organisations involved in looking after the homeless—is the Welsh Government convinced that this funding gives good value for taxpayers' money?

Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd. Mae adroddiad y Llywodraeth ar gyfer 2017-18 yn dangos bod Llywodraeth Cymru wedi gwario £323 miliwn ar gyllid uniongyrchol i sefydliadau'r trydydd sector. Nid yw hyn yn cynnwys taliadau anuniongyrchol drwy asiantaethau fel llywodraeth leol. O ystyried bod nifer o enghreifftiau o ddyblygu wrth ddarparu gwasanaethau'r trydydd sector—er enghraifft, dywedir bod oddeutu 48 o sefydliadau'n ymwneud â gofalu am bobl ddigartref—a yw Llywodraeth Cymru wedi ei hargyhoeddi bod y cyllid hwn yn cynnig gwerth da am arian i drethdalwyr?

14:00

Well, the third sector, of course, generally, I would say, does not classify as Welsh Government sponsored bodies. When we're talking about Welsh Government sponsored bodies, they would be executive bodies such as Natural Resources Wales, the arts council, or advisory bodies such as the Welsh Medical Committee, the Welsh Optometric Committee, or tribunals such as the mental health review tribunal, Welsh language tribunal and so on. So, this wouldn't be a Welsh Government sponsored body matter, but I know that the Minister with responsibility for the third sector is always very keen to ensure that those organisations aren't duplicating, and, in fact, it's often a requirement now of grants that the proposals are brought forward in partnership with other organisations in order to ensure that those organisations are maximising their contribution but also seeking, then, to avoid that kind of duplication. But, if you have any particular grants of concern, then I'd be obviously more than happy to take a look at them.

Wel, buaswn yn dweud nad yw cyrff y trydydd sector, wrth gwrs, yn gyffredinol, yn cael eu cyfrif fel cyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru. Pan fyddwn yn siarad am gyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru, yr hyn a olygwn yw cyrff gweithredol fel Cyfoeth Naturiol Cymru, cyngor y celfyddydau, neu gyrff cynghori fel Pwyllgor Meddygol Cymru, Pwyllgor Optometrig Cymru, neu dribiwnlysoedd fel y tribiwnlys adolygu iechyd meddwl a thribiwnlys y Gymraeg ac ati. Felly, nid yw hwn yn fater corff a noddir gan Lywodraeth Cymru, ond gwn fod y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb am y trydydd sector bob amser yn awyddus iawn i sicrhau nad yw'r sefydliadau hynny'n dyblygu, ac mewn gwirionedd, mae'n aml yn ofyniad erbyn hyn, mewn perthynas â grantiau, fod y cynigion yn cael eu cyflwyno mewn partneriaeth â sefydliadau eraill er mwyn sicrhau bod y sefydliadau hynny'n gwneud y mwyaf o'u cyfraniad ond hefyd er mwyn osgoi'r math hwnnw o ddyblygu. Ond os oes gennych unrhyw reswm penodol dros boeni, buaswn yn amlwg yn fwy na pharod i edrych arnynt.

Grant Cymorth Tai
Housing Support Grant

4. Pa ystyriaeth y mae'r Gweinidog wedi'i roi i ariannu'r grant cymorth tai wrth ddyrannu cyllideb Llywodraeth Cymru? OAQ55037

4. What consideration has the Minister given to funding the housing support grant when allocating the Welsh Government budget? OAQ55037

Maintaining funding of £127 million in the housing support grant, alongside our continued investment of £18 million for tackling homelessness and other funding streams, highlights the importance we attach to providing services to the homeless, vulnerably-housed and people who need support to stay out of institutional settings.

Mae cynnal cyllid o £127 miliwn yn y grant cymorth tai, ochr yn ochr â'n buddsoddiad parhaus o £18 miliwn ar gyfer mynd i'r afael â digartrefedd a ffrydiau cyllido eraill yn tynnu sylw at y pwyslais rydym yn ei roi ar ddarparu gwasanaethau i'r digartref, pobl mewn cartrefi a llety ansicr a phobl sydd angen cymorth i aros allan o leoliadau sefydliadol.

Mae fy apêl i'n syml iawn: peidiwch â gwneud unrhyw beth yn eich cyllideb sy'n bygwth gwariant ar daclo digartrefedd. Mae'n rhaid ichi gynnal a chynyddu grantiau tai a Chefnogi Pobl ac ati oherwydd, y tu ôl i'r ystadegau digartrefedd, mae yna bobl go iawn. Efo calon drom, mi soniaf i am un ohonyn nhw. Mi wnaeth y crwner yr wythnos yma gadarnhau mai Paul Daniel Hughes oedd y dyn gafodd ei ganfod yn farw mewn hen adeilad gwag yn Llangefni fis diwethaf.

My appeal is simple: don't do anything in your budget that threatens expenditure on tackling homelessness. You have to maintain and increase housing support grants and Supporting People, because, behind the statistics on homelessness, there are real people. With a heavy heart, I will mention one of them. The coroner this week confirmed that Paul Daniel Hughes was the gentleman found dead in a disused building in Llangefni last month.

My team was truly saddened to hear of Paul's passing. He'd been a regular visitor to my office. A local man, homeless, he lived in a tent on the banks of Afon Cefni for a period. My team tried to help him, and were frustrated time and time again. He was made homeless originally because of the death of his mother, or after the death of his mother. He'd been in a hostel for one time but was told to leave for apparently stealing a sandwich. He was desperate for assistance and found he just couldn't get the support he needed. Do you agree that it's people like Paul who have suffered, and in many cases lost their lives, because of spending cuts and that it's for people like Paul or because of people like Paul that we must invest properly in eradicating homelessness, and nothing but an increase in the funding available for this is acceptable?

Roedd fy nhîm yn drist iawn wrth glywed am farwolaeth Paul. Roedd yn ymweld â fy swyddfa'n rheolaidd. Roedd yn ddyn lleol digartref a fu’n byw mewn pabell ar lannau Afon Cefni am gyfnod. Ceisiodd fy nhîm ei helpu, a chawsant eu llesteirio dro ar ôl tro. Fe'i gwnaed yn ddigartref yn wreiddiol oherwydd marwolaeth ei fam, neu ar ôl marwolaeth ei fam. Roedd wedi bod mewn hostel ar un adeg ond dywedwyd wrtho am adael, am ddwyn brechdan mae'n debyg. Roedd yn daer eisiau cymorth a gwelodd na allai gael y gefnogaeth roedd ei hangen. A ydych yn cytuno mai pobl fel Paul sydd wedi dioddef, ac mewn llawer o achosion, wedi colli eu bywydau oherwydd toriadau gwariant, ac a ydych yn cytuno, er mwyn pobl fel Paul neu oherwydd pobl fel Paul, fod yn rhaid inni fuddsoddi'n iawn mewn dileu digartrefedd, ac na fydd unrhyw beth ond cynnydd yn y cyllid sydd ar gael ar gyfer hyn yn dderbyniol?

Well, I'm obviously very sorry to hear about your constituent, Paul. You're absolutely right that Paul's situation and those of many people like Paul is very much a result of the situation we find ourselves in, the difficulty in getting employment. Actually, bereavement is one of the most prevalent reasons that I've heard from people who I've spoken to who have been street homeless, and that's been—. That was quite an eye-opener, because it's not one of those things that people often recognise, and I think that there's some more work for us to be doing there in terms of bereavement support.

Listen, as I said to Jack Sargeant, I've heard clearly the messages from colleagues and from committee and from others and we had the opportunity to discuss this exact issue with local government this morning, and, as I say, if there is additional funding coming forth, and if there is an opportunity at the final budget, I will indicate where those priority areas will be.

Wel, yn amlwg mae'n ddrwg iawn gennyf glywed am eich etholwr, Paul. Rydych yn llygad eich lle fod sefyllfa Paul a sefyllfa llawer o bobl fel Paul yn ganlyniad i'r sefyllfa rydym ynddi i raddau helaeth, yr anhawster i gael gwaith. A dweud y gwir, profedigaeth yw un o'r rhesymau mwyaf cyffredin a glywais gan bobl y siaradais â hwy sydd wedi bod yn ddigartref ar y stryd ac mae hynny wedi bod—. Roedd hynny'n dipyn o agoriad llygad oherwydd nid yw'n un o'r pethau y mae pobl yn eu nodi'n aml, ac rwy'n credu bod mwy o waith inni ei wneud yn hynny o beth o ran cymorth profedigaeth.

Gwrandewch, fel y dywedais wrth Jack Sargeant, rwyf wedi clywed y negeseuon gan gyd-Aelodau a chan y pwyllgor ac eraill yn glir ac rydym wedi cael cyfle i drafod yr union fater hwn gyda llywodraeth leol y bore yma, ac fel y dywedaf, os cyflwynir cyllid ychwanegol ac os oes cyfle yn y gyllideb derfynol, byddaf yn nodi beth fydd y meysydd blaenoriaeth hynny.

Well, I'm very pleased to hear those last remarks, because I appreciate that while this matter was well-aired yesterday, I don't think you did square off this question about preventative budgeting, which is a weakness that's been identified in the budget you brought forward. I visited, like others, Llamau. It was a Drws Agored project, which was about helping keep young people safe at home, and, if they can't keep them safe at home, to find them new safe homes—just to summarise it. It's not cheap, but what it suffers from, as so many of these projects, is that it has no certainty of continuity. So, can you tell me what assessment you've made of the savings further down the line for Welsh Government due to the current investment in the housing support grant and how much you could save were you to increase the housing support grant at this stage?

Wel, rwy'n falch iawn o glywed y sylwadau olaf hynny, oherwydd er bod y mater hwn wedi'i drafod yn fanwl ddoe, nid wyf yn credu eich bod wedi rhoi ateb terfynol i'r cwestiwn ynghylch cyllidebu ataliol, sy'n wendid a nodwyd yn y gyllideb a gyflwynwyd gennych. Fel eraill, ymwelais â Llamau. Prosiect Drws Agored oedd hwn i helpu i gadw pobl ifanc yn ddiogel gartref, ac os na allant eu cadw'n ddiogel gartref, i ddod o hyd i gartrefi diogel newydd iddynt—dyna ydyw, yn fras. Nid yw'n rhad, ond ei wendid, fel cymaint o'r prosiectau hyn, yw nad oes unrhyw sicrwydd y bydd yn parhau. Felly, a allwch chi ddweud wrthyf pa asesiad a wnaethoch o’r arbedion i Lywodraeth Cymru yn y dyfodol o ganlyniad i’r buddsoddiad cyfredol yn y grant cymorth tai a faint y gallech ei arbed pe baech yn cynyddu'r grant cymorth tai ar y cam hwn?

Certainty of continuity of funding is something that we are very mindful of. It's unfortunate that the comprehensive spending review of last year didn't occur, but we do expect it to happen later on in this year, and then that should give us at least a three-year outlook for public spending, which will certainly give Government a degree of certainty, and we're always keen to provide local authorities and our other partners with as much certainty as possible, as we can, for future years.

In terms of the preventative service, clearly, supporting people and preventing people from becoming homeless is one of those major services. The legislation that we've put in place, I think, is a fantastic example of a really, really good preventative approach. Over 20,000 households now have had their homelessness prevented because of the duties that we put on local authorities. So, there are a range of things that we should employ—we should employ funding and also legislation and smart policy ideas to support people and prevent people from becoming homeless. But, as I hope I've made clear to colleagues, I have been listening to the representations that have been made.

Rydym yn ymwybodol iawn o'r angen am sicrwydd y bydd cyllid yn parhau. Mae'n anffodus na ddigwyddodd yr adolygiad cynhwysfawr o wariant y llynedd, ond rydym yn disgwyl iddo ddigwydd yn nes ymlaen eleni, a dylai hwnnw ddarparu rhagolwg tair blynedd, o leiaf, ar gyfer gwariant cyhoeddus, a fydd yn bendant yn rhoi rhywfaint o sicrwydd i’r Llywodraeth, ac rydym bob amser yn awyddus i roi cymaint o sicrwydd ag y gallwn i awdurdodau lleol a'n partneriaid eraill ar gyfer y blynyddoedd i ddod.

O ran y gwasanaeth ataliol, yn amlwg, mae cefnogi pobl ac atal pobl rhag mynd yn ddigartref yn un o'r gwasanaethau pwysig hynny. Mae'r ddeddfwriaeth rydym wedi'i rhoi ar waith, rwy'n credu, yn enghraifft wych o ddull ataliol arbennig o dda. Mae’r dyletswyddau a rown ar awdurdodau lleol bellach wedi atal dros 20,000 o aelwydydd rhag mynd yn ddigartref. Felly, mae ystod o bethau y dylem eu defnyddio—dylem ddefnyddio cyllid yn ogystal â deddfwriaeth a syniadau polisi craff i gefnogi pobl ac atal pobl rhag mynd yn ddigartref. Ond fel rwy'n gobeithio fy mod wedi’i egluro i gyd-Aelodau, rwyf wedi bod yn gwrando ar y sylwadau a gyflwynwyd.

14:05

I also welcome the comments from the Minister. Late last year, the Welsh Government consulted on the draft housing support grant practice guidance for local authorities, and the consultation sought the view on whether the arrangements set out in the practice guidance document are fit for purpose, clear, and enable commissioners and providers to fulfil the core purpose of the grant and deliver the essential support services required for intended service recipients.

Minister, are you able to inform me, then, how the Welsh Government will filter those responses in order to produce that very important final guidance document in April? And are you able to inform me of the proposed timetable for the final guidance to be published? And how will the Welsh Government work with local authorities to ensure this guidance is implanted effectively to aid the citizens of Wales and, where possible, look at the lens of improving and increasing this grant?

Rwy'n croesawu'r sylwadau gan y Gweinidog. Yn hwyr y llynedd, ymgynghorodd Llywodraeth Cymru ar ganllawiau ymarfer drafft y grantiau cymorth tai ar gyfer awdurdodau lleol, a gofynnai'r ymgynghoriad a oedd y trefniadau a nodir yn y canllawiau ymarfer yn addas at y diben, yn glir ac yn galluogi comisiynwyr a darparwyr i gyflawni pwrpas craidd y grant a darparu'r gwasanaethau cymorth hanfodol sydd eu hangen ar gyfer y rhai y bwriadwyd y gwasanaeth ar eu cyfer.

Weinidog, a allwch chi roi gwybod i mi felly sut y bydd Llywodraeth Cymru yn hidlo'r ymatebion er mwyn cynhyrchu'r ddogfen ganllawiau derfynol hollbwysig honno ym mis Ebrill? Ac a allwch chi ddweud wrthyf beth yw'r amserlen arfaethedig ar gyfer cyhoeddi'r canllawiau terfynol? A sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod y canllawiau hyn yn cael eu sefydlu’n effeithiol i gynorthwyo dinasyddion Cymru, a lle bo hynny'n bosibl, yn edrych ar wella a chynyddu'r grant hwn?

Okay. Well, I'm afraid I'm not able to provide the detailed answer to how we are sifting and awaiting those responses, or able to give information on the timescale, but I know my colleague the Minister for local government will be able to do so, and I will ensure that you have a full response to that.FootnoteLink

Iawn. Wel, mae arnaf ofn na allaf ddarparu ateb manwl mewn perthynas â sut rydym yn hidlo ac yn aros am yr ymatebion hynny, na rhoi gwybodaeth am yr amserlen, ond gwn y bydd fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog llywodraeth leol, yn gallu gwneud hynny, a byddaf yn sicrhau eich bod yn cael ateb llawn i hynny.FootnoteLink

Caffael Arloesol
Innovative Procurement

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i gaffael arloesol yng Nghymru? OAQ55059

5. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's support for innovative procurement in Wales? OAQ55059

Innovative approaches to procurement are already being used to encourage creativity and deliver broad economic, social and cultural benefits to Welsh communities and citizens. We're also implementing a new procurement and commercial capability programme to build capacity and resilience across the procurement profession in Wales to encourage innovation.

Mae dulliau arloesol o gaffael eisoes yn cael eu defnyddio i hybu creadigrwydd a sicrhau manteision economaidd, cymdeithasol a diwylliannol eang i gymunedau a dinasyddion Cymru. Rydym hefyd yn gweithredu rhaglen gallu masnachol a chaffael newydd i adeiladu gallu a gwytnwch ar draws y proffesiwn caffael yng Nghymru i hybu arloesedd.

I can see that the Chair of the Economy, Infrastructure and Skills Committee is in the Chamber, and so are members of the Economy, Infrastructure and Skills Committee. We will be launching and publishing our report on procurement in the foundational economy later this week, so no spoilers, but I would like to ask a question about procurement related to that.

It was clear from evidence sessions in the inquiry that the role and purpose of public services boards in relation to innovative procurement needs greater clarity. Last week—the week before last—in a debate on anchor towns that was held—a short debate that I held here—the Deputy Minister raised the role of public services boards and their role in procurement. Given the lack of clarity, can the Minister explain how she expects public services boards to engage and utilise their local supply chains in order to procure in an innovative way, particularly with relation to the foundational economy?

Gallaf weld bod Cadeirydd Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yn y Siambr, ac felly hefyd aelodau o Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau. Byddwn yn lansio ac yn cyhoeddi ein hadroddiad ar gaffael yn yr economi sylfaenol yn ddiweddarach yr wythnos hon, felly nid wyf am ddatgelu ei gynnwys, ond hoffwn ofyn cwestiwn am gaffael sy'n gysylltiedig â hynny.

Roedd yn amlwg o'r sesiynau tystiolaeth yn yr ymchwiliad bod angen mwy o eglurder ar rôl a phwrpas byrddau gwasanaethau cyhoeddus mewn perthynas â chaffael arloesol. Yr wythnos ddiwethaf—yr wythnos cyn yr wythnos ddiwethaf—mewn dadl a gynhaliwyd ar drefi angor—dadl fer a gynhaliais yma—nododd y Dirprwy Weinidog rôl y byrddau gwasanaethau cyhoeddus a’u rôl ym maes caffael. O ystyried y diffyg eglurder, a all y Gweinidog egluro sut y mae'n disgwyl i fyrddau gwasanaethau cyhoeddus ymgysylltu a defnyddio eu cadwyni cyflenwi lleol er mwyn caffael mewn ffordd arloesol, yn enwedig mewn perthynas â'r economi sylfaenol?

I'm grateful to Hefin David for raising this issue and for his particular interest in it. We believe that the focus of the foundational economy accords very well with public services boards' own well-being plans, which reflect their local priorities. Many of those PSBs have identified developing the foundational economy as one of their local priorities within those well-being plans, and we've been engaging with them since last summer to explore what support we're able to give them and what help we can provide in delivering on those ambitions.

So, we convened a workshop where we explored the potential of public procurement to deliver foundational economy objectives that will help drive up local well-being. And, since that, now we've also shared a report that was produced for Welsh Government by the Centre for Local Economic Strategies with PSBs, and we've had some good discussions with them on that. I can say now that CLES has been appointed by Welsh Government to provide support to those public services boards that wish to implement progressive procurement programmes. Welsh Government is funding that piece of work. So, we've had expressions of interest from several PSBs, and there'll be an initial pathfinder procurement project to commence next month. So, we are now starting to motor ahead with the work that we're doing with the PSBs, and providing funding to get that moving.

Rwy'n ddiolchgar i Hefin David am godi'r mater hwn ac am ei ddiddordeb arbennig ynddo. Rydym yn credu bod ffocws yr economi sylfaenol yn cyd-fynd yn dda iawn â chynlluniau llesiant byrddau gwasanaethau cyhoeddus, sy'n adlewyrchu eu blaenoriaethau lleol. Mae llawer o'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus hynny wedi nodi datblygu'r economi sylfaenol fel un o'u blaenoriaethau lleol o fewn y cynlluniau llesiant hynny, ac rydym wedi bod yn ymgysylltu â hwy ers yr haf i archwilio pa gefnogaeth y gallwn ei rhoi iddynt a pha gymorth y gallwn ei ddarparu er mwyn cyflawni'r uchelgeisiau hynny.

Felly, cynhaliwyd gweithdy lle buom yn archwilio potensial caffael cyhoeddus i gyflawni amcanion yr economi sylfaenol a fydd yn helpu i wella llesiant lleol. Ac ers hynny, rydym hefyd wedi rhannu adroddiad a luniwyd ar gyfer Llywodraeth Cymru gan y Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus, ac rydym wedi cael trafodaethau da gyda hwy ar hynny. Gallaf ddweud yn awr fod y Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol wedi'i phenodi gan Lywodraeth Cymru i ddarparu cefnogaeth i'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus sy'n dymuno gweithredu rhaglenni caffael blaengar. Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu'r gwaith hwnnw. Felly, mae nifer o fyrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi mynegi diddordeb, a bydd prosiect braenaru cychwynnol ar gaffael yn dechrau y mis nesaf. Felly, rydym yn dechrau bwrw ymlaen â'r gwaith rydym yn ei wneud gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus, ac yn darparu cyllid i ysgogi'r gwaith hwnnw.

14:10

Minister, new ways of working in a climate of constrained budgets are indispensable for sustaining the quality and scope of service delivery. So, can I ask what Welsh Government is doing to assist local councils to identify common needs where they could benefit from innovative solutions and where shared solutions would allow more resources to be deployed?

Weinidog, mae ffyrdd newydd o weithio mewn hinsawdd o gyllidebau cyfyngedig yn anhepgor ar gyfer cynnal ansawdd a chwmpas y gwasanaethau a ddarperir. Felly, a gaf fi ofyn beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu cynghorau lleol i nodi anghenion cyffredin lle gallent elwa o atebion arloesol a lle byddai atebion ar y cyd yn caniatáu i fwy o adnoddau gael eu defnyddio?

So, you'll have heard my answer to Hefin David in terms of the importance of public services boards. We're holding an engagement event tomorrow, to which all of the public services boards who have expressed an interest in this have been invited, and that will be part of the Valleys taskforce work. We expect that that will lead to a focused action plan for using procurement to deliver those foundational economies priorities for that particular region. So, we're certainly keen to do what we can to support that joint working and joint sharing of information, but also maximising their buying power.

Fe fyddwch wedi clywed fy ateb i Hefin David ynglŷn â phwysigrwydd byrddau gwasanaethau cyhoeddus. Rydym yn cynnal digwyddiad ymgysylltu yfory, ac mae pob un o'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus sydd wedi mynegi diddordeb yn hyn wedi cael gwahoddiad, a bydd hynny'n rhan o waith tasglu'r Cymoedd. Disgwyliwn y bydd hynny'n arwain at gynllun gweithredu penodol ar gyfer defnyddio caffael i gyflawni'r blaenoriaethau economi sylfaenol hynny ar gyfer y rhanbarth penodol hwnnw. Felly, rydym yn sicr yn awyddus i wneud yr hyn a allwn i gefnogi cydweithio a rhannu gwybodaeth ar y cyd, a hybu eu grym gwario i'r eithaf hefyd.

Minister, the Welsh Local Government Association guidance document on the European Union and public procurement is an interesting read. It states that the EU sets out the laws under which public procurement contracts must be awarded. The laws are designed to open up the EU's market to competition, to promote free movement of goods and services and to prevent binational policies. Does the Welsh Government now welcome the new opportunities that Brexit will provide for Welsh businesses and will the guidance document now be updated?

Weinidog, mae canllawiau Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar yr Undeb Ewropeaidd a chaffael cyhoeddus yn ddiddorol i'w darllen. Maent yn datgan bod yr UE yn nodi'r deddfau y mae'n rhaid cydymffurfio â hwy wrth ddyfarnu contractau caffael cyhoeddus. Mae'r deddfau wedi'u cynllunio i agor marchnad yr UE i gystadleuaeth, i hyrwyddo rhyddid i symud nwyddau a gwasanaethau ac i atal polisïau rhwng dwy wlad. A yw Llywodraeth Cymru bellach yn croesawu'r cyfleoedd newydd y bydd Brexit yn eu cynnig i fusnesau Cymru ac a fydd y ddogfen ganllawiau'n cael ei diweddaru yn awr?

So, as a result of the terms of the withdrawal agreement that was negotiated by the EU and the UK, obviously, EU law continues to apply during the transition period. But we are looking ahead to demonstrate what our priorities will be in terms of future relationships, because, obviously, the UK will be able to enter into free trade agreements. Most of those will have procurement chapters contained within them, so we're really interested to see what we can do to ensure that we protect the interests of Wales. The areas where we will be prioritising our contributions to that debate will be on decarbonisation, social value, community benefits, the foundational economy and also the circular economy. So, those are the areas that we would like to see prioritised in any future procurement chapters within free trade agreements.

O ganlyniad i delerau'r cytundeb ymadael a negodwyd gan yr UE a'r DU, yn amlwg, mae cyfraith yr UE yn parhau i fod yn gymwys yn ystod y cyfnod pontio. Ond rydym yn edrych ymlaen at ddangos beth fydd ein blaenoriaethau o ran cysylltiadau yn y dyfodol, oherwydd, yn amlwg, bydd y DU yn gallu ymrwymo i gytundebau masnach rydd. Bydd gan y rhan fwyaf o'r rheini benodau ar gaffael wedi'u cynnwys ynddynt, felly mae gennym ddiddordeb mawr mewn gweld beth y gallwn ei wneud i sicrhau ein bod yn diogelu buddiannau Cymru. Y meysydd lle byddwn yn blaenoriaethu ein cyfraniadau i'r ddadl honno fydd datgarboneiddio, gwerth cymdeithasol, manteision cymunedol, yr economi sylfaenol, a'r economi gylchol hefyd. Felly, dyna'r meysydd yr hoffem eu gweld yn cael blaenoriaeth mewn unrhyw benodau caffael mewn cytundebau masnach rydd yn y dyfodol.

Treth ar Dir Gwag
Vacant Land Tax

6. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau i gyflwyno treth ar dir gwag i Gymru? OAQ55033

6. Will the Minister provide an update on plans to introduce a vacant land tax for Wales? OAQ55033

We're making progress with the UK Government to secure powers for a vacant land tax in Wales. The next step is a joint Exchequer committee meeting, and I will update the Assembly with further detail after that meeting has taken place.

Rydym yn gwneud cynnydd gyda Llywodraeth y DU i sicrhau pwerau ar gyfer treth ar dir gwag yng Nghymru. Y cam nesaf yw cyfarfod o gyd-bwyllgor y Trysorlysoedd, a byddaf yn rhoi rhagor o fanylion i'r Cynulliad yn dilyn y cyfarfod hwnnw.

Thank you, Minister, and I welcome that update on plans for a measure that I feel could really benefit communities like mine. The Deputy Minister for Housing and Local Government provided an oral statement last week on the transforming towns agenda, where she spoke about the Welsh Government's approach to tackling issues related to landbanking. Do you agree with me, Minister, that a vacant land tax is an essential component of this, enabling the regeneration of town centres and unlocking sites for the provision of new housing?

Diolch, Weinidog, ac rwy'n croesawu'r diweddariad hwnnw ar gynlluniau ar gyfer mesur y teimlaf y gallai fod o fudd gwirioneddol i gymunedau fel fy un i. Rhoddodd y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol ddatganiad llafar yr wythnos ddiwethaf ar yr agenda trawsnewid trefi, lle siaradodd am ddull Llywodraeth Cymru o fynd i'r afael â materion sy'n ymwneud â bancio tir. A ydych yn cytuno â mi, Weinidog, fod treth ar dir gwag yn elfen hanfodol o hyn, gan alluogi adfywio canol trefi a datgloi safleoedd ar gyfer darparu tai newydd?

Yes, I do. I think a vacant land tax is potentially a really exciting tool that we can have in our armoury, if you like, when we're looking to improve our high streets and beyond. I'm really pleased, now, that we seem to be making some progress with the UK Government. It's been quite difficult up to this point, but I think that we are starting to turn a corner. Of course, this is the first time that we've tested out the Wales Act 2017 in terms of devolving powers for us to make taxes within certain areas, and so I think it is important that we get the process right.

But, as Vikki says, the policy objective of a vacant land tax would be to bring idle land back into productive use, and I think it is important as well that we just put on record that we're keen not to have any unintended consequences as well. So, we'll be consulting deeply to ensure that we get the policy right.

Ydw, rwy'n cytuno. Rwy'n credu y gallai treth ar dir gwag fod yn offeryn cyffrous iawn i'w gael yn ein harfogaeth, os mynnwch, pan fyddwn yn edrych ar wella ein strydoedd mawr a thu hwnt. Rwy'n falch iawn ei bod yn ymddangos bellach ein bod yn gwneud rhywfaint o gynnydd gyda Llywodraeth y DU. Mae wedi bod yn eithaf anodd hyd yma, ond credaf ein bod yn dechrau gweld gwelliant. Wrth gwrs, dyma'r tro cyntaf i ni roi prawf ar Ddeddf Cymru 2017 o ran datganoli pwerau i ni gyflwyno trethi mewn rhai meysydd, ac felly rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cael y broses yn iawn.

Ond fel y dywed Vikki, amcan polisi treth ar dir gwag fyddai gwneud defnydd cynhyrchiol o dir segur, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig hefyd i ni gofnodi ein hawydd i beidio â chael unrhyw ganlyniadau anfwriadol. Felly, byddwn yn ymgynghori'n drylwyr er mwyn sicrhau ein bod yn cael y polisi'n iawn.

Staff Locwm
Locum Staff

7. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynghylch gwerth am arian defnyddio staff locwm yn y GIG yng Nghymru? OAQ55060

7. What discussions has the Minister had with the Minister for Health and Social Services regarding the value for money of using locum staff in the Welsh NHS? OAQ55060

I have regular discussions with the Minister for Health and Social Services, covering a range of financial matters within his portfolio, including those relating to the NHS staff resources, which we discussed only earlier this week.

Rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn ag ystod o faterion ariannol yn ei bortffolio, gan gynnwys y rheini sy'n ymwneud ag adnoddau staff y GIG, a drafodwyd gennym yn gynharach yr wythnos hon.

14:15

We've been told by by chiefs at Cwm Taf Morgannwg health board that the accident and emergency department services at the Royal Glamorgan are unsafe because of the lack of permanent consultants. The last one leaves for retirement at the end of March. The same executive board say that an entirely locum-run service is not safe. From a financial point of view, they say it would cost less to employ permanent consultants. I know from reliable sources that there are locum consultants who would be willing to take up posts on a permanent basis if they were offered flexible hours and a slightly improved package. Other boards have increased their numbers of A&E consultants in recent years, yet Cwm Taf hasn't.

Of course, the other obstacle in the way is that, while the centralisation of the A&E element of the south Wales programme remains in place, that uncertainty will remain and those posts will potentially be unattractive. It seems to me and many others, including the staff working for the NHS, that no real effort has been made to recruit permanent posts, and the whole exercise has become a self-fulfilling prophecy.

As the Minister responsible for the Welsh Government's budget monitoring and management, do you share these frustrations about the reliance on expensive locum staff within the NHS, particularly when little effort seems to have been made in recent years to provide those permanent posts?

Mae penaethiaid bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg wedi dweud wrthym fod y gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn anniogel oherwydd prinder meddygon ymgynghorol parhaol. Mae'r olaf yn ymddeol ar ddiwedd mis Mawrth. Dywed yr un bwrdd gweithredol nad yw cynnal gwasanaeth sy’n llwyr ddibynnol ar weithwyr locwm yn ddiogel. O safbwynt ariannol, dywedant y byddai'n costio llai i gyflogi meddygon ymgynghorol parhaol. Gwn o ffynonellau dibynadwy fod yna feddygon ymgynghorol locwm a fyddai'n barod i ymgymryd â swyddi ar sail barhaol pe baent yn cael cynnig oriau hyblyg a phecyn ychydig yn well. Mae byrddau eraill wedi cynyddu nifer eu meddygon ymgynghorol damweiniau ac achosion brys yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ond nid yw Cwm Taf wedi gwneud hynny.

Wrth gwrs, tra bo canoli elfen damweiniau ac achosion brys rhaglen de Cymru yn dal ar waith, y rhwystr arall yw y bydd yr ansicrwydd hwnnw'n parhau a gallai'r swyddi hynny fod yn anneniadol. Mae'n ymddangos i mi a llawer o rai eraill, gan gynnwys y staff sy'n gweithio i'r GIG, na wnaed unrhyw ymdrech go iawn i recriwtio i swyddi parhaol, a bod yr holl ymarfer wedi dod yn broffwydoliaeth hunangyflawnol.

Fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am fonitro a rheoli cyllideb Llywodraeth Cymru, a ydych yn rhannu'r rhwystredigaethau hyn ynghylch y ddibyniaeth ar staff locwm drud yn y GIG, yn enwedig pan ymddengys nad oes llawer o ymdrech wedi bod yn ystod y blynyddoedd diwethaf i ddarparu'r swyddi parhaol hynny?

Over the last three years, across Wales, we've been working collaboratively with NHS health boards and trusts to design a control framework for expenditure on agency and locum staff, and those measures include increased levels of board scrutiny, minimising the deployment of locum staff, and improving value for money through capping rates and more effective procurement. There's been an ongoing reduction in spend across Wales on medical locums following the introduction of that framework. Indeed, since the introduction of the framework, there's been an almost 30 per cent reduction in the cost of medical locums, and that releases a saving of around £300 million. But of course, that's the Wales-wide picture, and I appreciate there are specific issues relating to A&E services at the Royal Glamorgan. But I have had a discussion with the health Minister, and I have to say the issues facing the A&E services at the Royal Glamorgan are not financial issues.

Dros y tair blynedd ddiwethaf ledled Cymru rydym wedi bod yn gweithio ar y cyd â byrddau iechyd ac ymddiriedolaethau'r GIG i lunio fframwaith rheoli ar gyfer gwariant ar staff asiantaeth a locwm, ac mae'r mesurau hynny'n cynnwys lefelau uwch o graffu gan y byrddau, lleihau'r defnydd o staff locwm, a gwella gwerth am arian drwy gyfraddau capio a chaffael mwy effeithiol. Bu gostyngiad parhaus mewn gwariant ledled Cymru ar locymau meddygol ar ôl cyflwyno'r fframwaith. Yn wir, ers cyflwyno'r fframwaith, bu gostyngiad o bron i 30 y cant yng nghost locymau meddygol, ac mae hynny'n rhyddhau arbediad o oddeutu £300 miliwn. Ond wrth gwrs, dyna'r darlun ledled Cymru, ac rwy'n derbyn bod yna faterion penodol yn codi mewn perthynas â gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Ond cefais drafodaeth gyda'r Gweinidog iechyd, ac mae’n rhaid i mi ddweud nad yw'r materion sy'n wynebu'r gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn faterion ariannol.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Mike Hedges.

And finally, question 8, Mike Hedges.

Blaenoriaethau Gwario Llywodraeth Cymru
Welsh Government's Budget Priorities

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am flaenoriaethau cyllideb Llywodraeth Cymru ar gyfer 2020-21? OAQ55026

8. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s budget priorities for 2020-21? OAQ55026

The draft budget for 2020-21 delivers on our promises to the people of Wales and invests for the future of our planet, including £324 million extra for the Welsh NHS, almost £200 million extra for local government, and a new £140 million package to help tackle climate change.

Mae'r gyllideb ddrafft ar gyfer 2020-21 yn cyflawni ein haddewidion i bobl Cymru ac yn buddsoddi yn nyfodol ein planed, gan gynnwys £324 miliwn ychwanegol ar gyfer GIG Cymru, bron i £200 miliwn ychwanegol i lywodraeth leol, a phecyn newydd gwerth £140 miliwn i helpu i fynd i'r afael â newid hinsawdd. 

The Minister, having heard the budget debate yesterday and having heard questions today, cannot fail to be aware of the concern across the Chamber of the need to support supported housing. I saw somebody, when I went on a visit, who had successfully not gone to hospital for five years. They'd never stayed out of hospital for one year until they'd gone into supported housing. There is widespread if not near unanimous support across this Chamber for additional funding for supported housing. Will the Minister look to give it priority during this budget round? Because it really is a matter that seems to unite almost everybody.

Wel, ar ôl clywed dadl y gyllideb ddoe ac ar ôl clywed cwestiynau heddiw, rhaid bod y Gweinidog yn ymwybodol o’r pryder ar draws y Siambr ynglŷn â'r angen i gefnogi tai â chymorth. Pan euthum ar ymweliad, gwelais rywun a oedd wedi llwyddo i beidio â mynd i'r ysbyty ers pum mlynedd. Nid oeddent erioed wedi gallu aros allan o'r ysbyty am flwyddyn nes iddynt gael darpariaeth tai â chymorth. Mae cefnogaeth eang, os nad bron yn unfrydol, ar draws y Siambr hon i ddarparu cyllid ychwanegol i dai â chymorth. A wnaiff y Gweinidog geisio rhoi blaenoriaeth iddo yn ystod y cylch cyllideb hwn? Oherwydd mae’n fater sydd i'w weld yn uno bron bawb.

I thank Mike Hedges for his contribution. I would reiterate again that I have been listening carefully to colleagues and the arguments are well made. When the appropriate point does come, I will indicate any priority areas for additional funding, should additional funding come forward.

Diolch i Mike Hedges am ei gyfraniad. Buaswn yn ailadrodd, unwaith eto, fy mod wedi bod yn gwrando'n ofalus ar gyd-Aelodau a bod y dadleuon yn rhai da. Pan ddaw'r adeg briodol, byddaf yn nodi unrhyw feysydd blaenoriaeth ar gyfer cyllid ychwanegol, os bydd cyllid ychwanegol ar gael.

Diolch i'r Gweinidog Cyllid.

Thank you to the Minister for Finance.

2. Cwestiynau i Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol
2. Questions to the Minister for International Relations and Welsh Language

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Andrew R.T. Davies.

The next item is questions to the Minister for International Relations and Welsh Language, and the first question is from Andrew R.T. Davies.

Cyfleusterau Diogel i Sefyll Mewn Stadia Pêl-Droed
Safe Standing Facilities in Football Stadiums

1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd o ran cefnogi'r broses o gyflwyno cyfleusterau diogel i sefyll mewn stadia pêl-droed? OAQ55022

1. What action has the Welsh Government taken with regards to supporting the introduction of safe standing facilities in football stadiums? OAQ55022

The Welsh Government has not undertaken any action to support the proposal that the Member refers to.

Nid yw Llywodraeth Cymru wedi cymryd unrhyw gamau i gefnogi'r cynnig y mae'r Aelod yn cyfeirio ato.

Thank you for that response, Deputy Minister. I appreciate you and I have had discussions on this previously, and you've responded via a ministerial letter indicating that Welsh Government wouldn't be supporting such a reintroduction. It is a fact, though, that at the recent Westminster general election three parties—the Liberals, the Labour Party and the governing party, the Conservative Party—had this as a manifesto commitment. And Nigel Adams, the sports Minister, has now had a report on this very subject. Could I encourage you, Minister, to engage with the sports Minister in Westminster so that Welsh stadiums aren't left behind? We do have teams, such as Cardiff, Swansea and Newport, playing in the English football league, and it's important that, from a Government point of view, where assistance might or might not be offered, we are in those negotiations and discussions, so that stadiums in Wales do not get left behind when this proposal is enacted at Westminster. 

Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n sylweddoli eich bod chi a minnau wedi cael trafodaethau ar hyn o'r blaen, a'ch bod wedi ymateb drwy lythyr gweinidogol yn nodi na fyddai Llywodraeth Cymru yn cefnogi ailgyflwyno hynny. Mae'n ffaith, serch hynny, yn yr etholiad cyffredinol diweddar ar gyfer San Steffan, fod tair plaid—y Rhyddfrydwyr, y Blaid Lafur a'r blaid lywodraethol, y Blaid Geidwadol—wedi cynnwys hwn fel ymrwymiad maniffesto. Ac mae Nigel Adams, y Gweinidog chwaraeon, bellach wedi cael adroddiad ar yr union bwnc hwn. A gaf fi eich annog, Weinidog, i ymgysylltu â'r Gweinidog chwaraeon yn San Steffan fel nad yw stadia Cymru yn cael eu gadael ar ôl? Mae gennym dimau, fel Caerdydd, Abertawe a Chasnewydd, sy'n chwarae yng nghynghrair pêl-droed Lloegr, ac mae'n bwysig, o safbwynt y Llywodraeth, a allai gynnig cymorth neu beidio, ein bod yn rhan o'r negodiadau a'r trafodaethau hynny, fel nad yw stadia yng Nghymru yn cael eu gadael ar ôl pan fydd y cynnig yn cael ei weithredu yn San Steffan.

14:20

Of course, we follow closely the developments in this area in the sports department in the UK Government, but my understanding is that the current regime ensures that the Sports Grounds Safety Authority, as the licensing authority, is responsible for admitting spectators to football grounds, which include all in the FA, Premier League and the English football league along with Wembley and Principality stadiums. Clearly, where Welsh teams participate in those leagues, they are covered when they are in stadia in England; under this legislation, they will be covered. 

Wrth gwrs, rydym yn cadw llygad manwl ar y datblygiadau yn y maes hwn yn adran chwaraeon Llywodraeth y DU, ond yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'r gyfundrefn bresennol yn sicrhau mai'r Awdurdod Diogelwch Meysydd Chwaraeon, fel yr awdurdod trwyddedu, sy'n gyfrifol am adael gwylwyr i mewn i feysydd pêl-droed, sy'n cynnwys pob maes pêl-droed yn y Gymdeithas Bêl-droed, yr Uwch Gynghrair a chynghrair pêl-droed Lloegr ynghyd â stadiwm Wembley a stadiwm Principality. Yn amlwg, lle mae timau Cymru'n chwarae yn y cynghreiriau hynny, cânt eu cynnwys pan fyddant mewn stadia yn Lloegr; o dan y ddeddfwriaeth hon, byddant yn cael eu cynnwys.

The Racecourse ground in Wrexham, north Wales, is recognised by the Guinness World Records as the world's oldest international football stadium that still hosts international matches, having hosted Wales's first home international match in 1877. Deputy Minister, many colleagues from north Wales and on all sides of the Chamber have recognised the need for development and investment in the stadium, and I recognise the work of Llyr Gruffydd in particular. [Interruption.] Apologies. With the question of safe standing in mind, Deputy Minister, this would be a perfect way to develop and upgrade the stadium while keeping the historic feel of the ground. Deputy Minister, do you believe that this is an area, on all sides, that we could work on to deliver a twenty-first century sports stadium in north Wales?

Mae'r Cae Ras yn Wrecsam, gogledd Cymru, yn cael ei gydnabod gan Guinness World Records fel y stadiwm pêl-droed rhyngwladol hynaf y byd sy'n dal i gynnal gemau rhyngwladol, ar ôl cynnal gêm gartref ryngwladol gyntaf Cymru ym 1877. Ddirprwy Weinidog, mae llawer o gyd-Aelodau o ogledd Cymru ac ar bob ochr i'r Siambr hon wedi cydnabod yr angen i ddatblygu a buddsoddi yn y stadiwm, ac rwy'n cydnabod gwaith Llyr Gruffydd yn arbennig. [Torri ar draws.] Ymddiheuriadau. Gan gadw diogelwch gwylwyr sy'n sefyll mewn cof, Ddirprwy Weinidog, byddai hon yn ffordd berffaith o ddatblygu ac uwchraddio'r stadiwm gan gadw naws hanesyddol y maes ar yr un pryd. Ddirprwy Weinidog, a ydych yn credu bod hwn yn rhywbeth y gallem weithio arno ar bob ochr i ddarparu stadiwm chwaraeon ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain yng ngogledd Cymru?

I am also aware of the representations made informally—as she is able to do as the constituency Member for Wrexham—by Lesley Griffiths. So, now we've got a coalition of Griffithses. [Laughter.]

The future of the Racecourse is the responsibility of the owners of the Racecourse, and if there are any proposals in any part of Wales for the development of further sporting activity, including football and other sports, we would be very happy to discuss it, with Sport Wales, of course, as our major body for this matter. 

We have invested substantially as a Welsh Government in Colliers park, because that was the kind of facility that the Football Association of Wales wanted to see in Wrexham to mirror what happens in Newport. And we are very much guided in this case not by the ambitions of politicians, but by the interests of our sporting bodies. 

Rwyf hefyd yn ymwybodol o'r sylwadau a wnaethpwyd yn anffurfiol—fel y gall ei wneud fel yr Aelod etholaeth dros Wrecsam—gan Lesley Griffiths. Felly, mae gennym ni bellach gynghrair o Griffithiaid. [Chwerthin.]

Cyfrifoldeb perchnogion y Cae Ras yw dyfodol y Cae Ras, ac os oes unrhyw gynigion mewn unrhyw ran o Gymru ar gyfer datblygu gweithgaredd chwaraeon pellach, gan gynnwys pêl-droed a chwaraeon eraill, byddem yn hapus iawn i'w drafod, gyda Chwaraeon Cymru wrth gwrs, fel ein prif gorff ar gyfer y mater hwn.

Rydym wedi buddsoddi'n sylweddol fel Llywodraeth Cymru ym mharc Colliers, oherwydd dyna'r math o gyfleuster roedd Cymdeithas Bêl-droed Cymru eisiau ei weld yn Wrecsam i adlewyrchu'r hyn sy'n digwydd yng Nghasnewydd. A chawn ein harwain yn fawr, nid gan uchelgeisiau gwleidyddion yn yr achos hwn, ond gan fuddiannau ein cyrff chwaraeon.

Cynllun Heddwch Gwladwriaeth Palesteina ac Israel
State Of Palestine and Israel Peace Plan

2. Pa sylwadau y mae'r Gweinidog wedi'u gwneud ar ran Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r cynllun heddwch ar gyfer gwladwriaeth Palesteina ac Israel a argymhellwyd yn ddiweddar gan Unol Daleithiau America? OAQ55045

2. What representations has the Minister made on behalf of the Welsh Government in relation to the peace plan for the state of Palestine and Israel recently advocated by the United States of America? OAQ55045

Member
Eluned Morgan 14:23:47
Minister for International Relations and the Welsh Language

Although international relations is a reserved competence, I have written to the foreign Secretary to make clear our position on this middle east peace plan. Wales stands firmly behind a rules-based international system, and firmly behind a truly equitable search for a resolution to one of the longest-running conflicts. If there are to be negotiations, this should be done in accordance with international law, established parameters, and existing UN resolutions. And it's far from clear that this is the starting point of this plan set out by President Trump and Prime Minister Netanyahu. 

Er bod cysylltiadau rhyngwladol yn gymhwysedd a gedwir yn ôl, rwyf wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd tramor i egluro ein safbwynt ar gynllun heddwch y dwyrain canol. Mae Cymru'n credu'n gryf mewn system ryngwladol sy'n seiliedig ar reolau, ac yn credu'n gryf mewn ymdrech wirioneddol deg i ddod o hyd i ateb i'r gwrthdaro hwn sydd wedi para'n hwy na nemor yr un gwrthdaro arall. Os bydd trafodaethau'n cael eu cynnal, dylid gwneud hynny'n unol â chyfraith ryngwladol, paramedrau sefydledig, a phenderfyniadau presennol y Cenhedloedd Unedig. Ac mae'n bell o fod yn glir mai dyna yw man cychwyn y cynllun a luniwyd gan yr Arlywydd Trump a'r Prif Weinidog Netanyahu.

Thank you for that. It's more comprehensive than what I thought I was going to hear today. We all know that Israel and Palestine, the conflict and the dispute, is the longest-running geopolitical problem in the world, and the inability to solve this problem has led to a broad and deeply damaging effect on the relations between the Muslim world and western countries. As you have indicated, the position of the United States with its new peace plan means that it has now abandoned even the pretence of being a neutral arbiter. The so-called peace plan outlined recently would legitimise land theft on a huge scale and mean decades of work done by the international community to try to reach a consensus on a two-state solution may get thrown away.

I understand that you've written on this particular plan, but I want to understand what further representations you will seek to make to the Prime Minister and foreign Secretary to make it clear that you will not support any further encroachment by the Israeli Government in terms of the settlements. Many of them are already illegal, as we know, and—[Interruption.] I'm sorry, I'm being heckled by Neil Hamilton. I'm trying to ask a question, which is legitimate.

Diolch am hynny. Mae'n fwy cynhwysfawr na'r hyn roeddwn wedi disgwyl ei glywed heddiw. Rydym i gyd yn gwybod mai Israel a Phalesteina, y gwrthdaro a'r anghydfod, yw'r broblem geowleidyddol sydd wedi para hwyaf yn y byd, ac mae'r anallu i'w datrys wedi arwain at effaith eang a niweidiol iawn ar y cysylltiadau rhwng y byd Mwslimaidd a gwledydd y gorllewin. Fel rydych wedi'i nodi, mae safbwynt yr Unol Daleithiau gyda'i chynllun heddwch newydd yn golygu ei bod bellach wedi cefnu ar hyd yn oed yr esgus o fod yn ganolwr niwtral. Byddai'r cynllun hwn a amlinellwyd yn ddiweddar, cynllun a elwir yn gynllun heddwch, yn cyfreithloni dwyn tir ar raddfa enfawr ac yn golygu y gallai degawdau o waith a wnaed gan y gymuned ryngwladol i geisio dod i gonsensws ar ateb dwy wladwriaeth gael ei golli.

Rwy'n deall eich bod wedi ysgrifennu ar y cynllun penodol hwn, ond rwyf eisiau deall pa sylwadau pellach y byddwch yn eu cyflwyno i'r Prif Weinidog a'r Ysgrifennydd tramor i'w gwneud yn glir na fyddwch yn cefnogi unrhyw dresmasu pellach gan Lywodraeth Israel o ran y setliadau. Mae llawer ohonynt eisoes yn anghyfreithlon, fel y gwyddom, ac—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, mae Neil Hamilton yn gweiddi ar fy nhraws. Rwy'n ceisio gofyn cwestiwn, sy'n ddilys.

14:25

My question, to finish, is: what are we going to do to be able to accommodate the people of Palestine and Israel so that they can live in harmony together in the future, and so that we can try to reach a peaceful solution for all that does not reflect in this plan?

Fy nghwestiwn i, i gloi, yw: beth rydym am ei wneud i allu darparu ar gyfer pobl Palesteina ac Israel er mwyn iddynt allu byw'n gytûn gyda'i gilydd yn y dyfodol, ac fel y gallwn geisio dod o hyd i ateb heddychlon i bawb mewn modd nad yw wedi'i adlewyrchu yn y cynllun hwn?

Thank you. So, we have written to the foreign Secretary. I think it's really important that, whatever happens in future, it's based on international law and on equality and on ensuring that both sides have an understanding that this has got to be a mutual agreement. I think the real problem with this plan is that the Palestinians weren't in the room when it was being discussed. I think any efforts towards promoting peace in the middle east should be grabbed, but obviously we need to make sure that it's equitable and that it conforms with freedom and justice. It's amazing that even Prince Charles, who was in the Palestinian territories in recent weeks, concurred that that exactly should be the basis on which any future negotiations should take place.

Diolch. Rydym wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd tramor. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, beth bynnag sy'n digwydd yn y dyfodol, ei fod yn seiliedig ar gyfraith ryngwladol ac ar gydraddoldeb ac ar sicrhau bod y ddwy ochr yn deall bod yn rhaid i hwn fod yn gytundeb ar y cyd. Rwy'n credu mai'r broblem go iawn gyda'r cynllun yw'r ffaith nad oedd y Palesteiniaid yn yr ystafell pan gafodd ei drafod. Rwy'n credu y dylid bachu ar unrhyw ymdrechion i hyrwyddo heddwch yn y dwyrain canol, ond mae'n amlwg fod angen inni sicrhau ei fod yn deg a'i fod yn cydymffurfio â rhyddid a chyfiawnder. Mae'n rhyfeddol fod hyd yn oed y Tywysog Charles, a oedd yn y tiriogaethau Palesteinaidd yn ystod yr wythnosau diwethaf, yn cytuno y dylai unrhyw drafodaethau yn y dyfodol fod yn seiliedig ar hynny.

As a frequent visitor to Israel and the West Bank in recent years, I know just what a difficult conflict this is going to be to resolve, but I think we all need to be honest with ourselves in acknowledging that our ability to resolve this particular conflict is very limited. So, I ask the international relations Minister: what action can the Welsh Government take, in addition to that which it's already taken in writing to the UK Government, regarding this particular peace plan? What work could you do on the ground in order to get people talking to one another and working with one another so that we can build peace from the ground up, in many respects?

You will know that we as a party have said that we need a Wales to the world programme. That could include some work in terms of civic dialogue taking place between Wales and friends in the middle east, in both Israel and in the Palestinian territories. I think that that would be a great opportunity for us to have an even greater influence in that particular part of the world. You referred, very briefly, to the Prince of Wales's recent visit. Will you agree with me that it's visits like that that do a lot, actually, to promote the interests of the people of Wales overseas and the opportunities that that brings?

Fel ymwelydd mynych ag Israel a'r Lan Orllewinol yn y blynyddoedd diwethaf, rwy'n gwybod yn union pa mor anodd fydd datrys y gwrthdaro hwn, ond rwy'n credu bod angen i bawb ohonom fod yn onest â ni ein hunain a chydnabod bod ein gallu i ddatrys y gwrthdaro penodol hwn yn gyfyngedig iawn. Felly, gofynnaf i'r Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol: pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd, yn ychwanegol at yr hyn y mae eisoes wedi'i wneud drwy ysgrifennu at Lywodraeth y DU, mewn perthynas â'r cynllun heddwch penodol hwn? Pa waith y gallech chi ei wneud ar lawr gwlad er mwyn cael pobl i siarad â'i gilydd a gweithio gyda'i gilydd er mwyn inni allu adeiladu heddwch o'r gwaelod i fyny, mewn sawl ystyr?

Fe fyddwch yn gwybod ein bod ni fel plaid wedi dweud ein bod angen rhaglen Cymru i'r byd. Gallai hynny gynnwys rhywfaint o waith ar ddeialog ddinesig rhwng Cymru a ffrindiau yn y dwyrain canol, yn Israel ac yn y tiriogaethau Palesteinaidd. Credaf y byddai hwnnw'n gyfle gwych inni gael mwy fyth o ddylanwad yn y rhan benodol honno o'r byd. Fe gyfeirioch chi, yn fyr iawn, at ymweliad diweddar Tywysog Cymru. A wnewch chi gytuno â mi fod ymweliadau o'r fath yn gwneud llawer iawn mewn gwirionedd i hyrwyddo buddiannau pobl Cymru dramor a'r cyfleoedd a ddaw yn sgil hynny?

Thank you. I think we have got to understand that it is the UK Government that leads in relation to foreign affairs, but also it is important that people understand the values on which we think agreements like this should be made. I do think that there is a role for us in the Welsh Government to be supportive of any steps that are going to get us closer to seeing a resolution to the middle east peace problem. I'm not sure whether starting off the way that this has started off is going to be the right path on which we are likely to get some kind of advancement in this area. But, certainly, I agree that Prince Charles going to the Palestinian Authority was probably something that was really constructive, and I think his message was very clear when he was there.

Diolch. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni ddeall mai Llywodraeth y DU sy'n arwain mewn perthynas â materion tramor, ond hefyd mae'n bwysig fod pobl yn deall y gwerthoedd y credwn y dylid seilio cytundebau fel hyn arnynt. Rwy'n credu bod angen i Lywodraeth Cymru gefnogi unrhyw gamau a fydd yn golygu ein bod gam yn nes at weld problem heddwch y dwyrain canol yn cael ei datrys. Nid wyf yn siŵr mai dechrau arni yn y ffordd y mae hyn wedi'i ddechrau yw'r llwybr cywir ar gyfer sicrhau cynnydd yn hyn o beth. Ond yn sicr, rwy'n cytuno bod ymweliad y Tywysog Charles â'r Awdurdod Palesteinaidd yn rhywbeth adeiladol iawn yn ôl pob tebyg, ac rwy'n credu bod ei neges yn glir iawn pan oedd yno.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Suzy Davies.

Diolch yn fawr, Llywydd. Weinidog, neithiwr, roedd y ddwy ohonom ni mewn digwyddiad ColegauCymru i ddysgu mwy am ganlyniadau Cymraeg Gwaith. Unwaith eto, roedd sgiliau cudd wedi cael eu cydnabod, nid yn unig o fewn y gweithlu, ond yn y corff myfyrwyr hefyd. Mae'r mwyafrif mawr o ddarlithwyr, myfyrwyr a phrentisiaid yn nodi, yn eu barn nhw eu hunain, nad oes ganddyn nhw unrhyw sgiliau Cymraeg neu sgiliau ail iaith sylfaenol, gan ddweud eu bod yn well ganddyn nhw astudio drwy gyfrwng y Saesneg yn unig, sy'n siomedig.

Bydd bron yr holl fyfyrwyr a phrentisiaid hynny wedi bod mewn ysgolion yng Nghymru, a byddai'r Gymraeg wedi bod yn elfen orfodol o'u haddysg. Felly, rwy'n croesawu cynllun y coleg Cymraeg ar gyfer addysg bellach a phrentisiaethau, a gwaith presennol Cymraeg Gwaith, ond mae ffordd bell i fynd i oresgyn effeithiau system addysg ac amgylchedd gwaith sy'n creu Cymro neu Gymraes swil. Sut y byddwch chi'n mesur llwyddiant y cynllun addysg bellach a phrentisiaethau, a pha mor hir fydd tymor hir?

Thank you, Llywydd. Minister, last night, both of us attended a CollegesWales event to learn more about the upshots of Work Welsh. Again, hidden skills were acknowledged, not only within the workforce, but within the student body too. The majority of lecturers, students and apprentices noted that, in their view, they don't have any Welsh language skills or fundamental second language skills, and that they prefer to study through the medium of English only, which is disappointing.

Almost all of the students and apprentices will have attended schools in Wales, and Welsh would have been a compulsory element of their education. So, I welcome the coleg Cymraeg's proposals for further education and apprenticeships, and the work ongoing with Work Welsh, but there's a long way to go to overcome the impacts of the education system and a working environment that makes Welsh speakers shy in using the language. How will you measure the success of the scheme in FE and apprenticeships, and how long will long term be?

14:30

Diolch yn fawr. Roedd hi'n dda i'ch gweld chi yn y cyfarfod yna neithiwr. Dwi yn meddwl bod yna broblem gyda ni gyda llawer o bobl sydd wedi bod trwy addysg cyfrwng Cymraeg sydd ddim gyda'r hyder efallai i ddefnyddio'r iaith, yn arbennig yn y colegau addysg bellach. A dyna pam mae'r grŵp yma mor hanfodol, dwi'n meddwl, ein bod ni yn cael coleg Cymraeg, sydd yn annog pobl i ddefnyddio'r iaith. Ond, hefyd, un o'r pethau maen nhw wedi gwneud yw creu llysgenhadon i geisio cael pobl yr un oedran â'r myfyrwyr i roi'r neges eu hunain. A dwi yn meddwl bod hwnna'n hynod o bwysig, ac yn gam ymlaen.

Un o'r pethau mae'n rhaid i ni ei wneud yw sicrhau ein bod ni'n gwybod pwy sydd yn gallu siarad rywfaint o Gymraeg, ac un o'r pethau rŷn ni'n ei wneud yn y maes addysg, er enghraifft, yw ein bod ni wedi ymgymryd â chyfrifiad blynyddol nawr i sicrhau ein bod ni'n gwybod pwy yn y maes addysg sy'n siarad Cymraeg sydd efallai yn dysgu mewn ysgolion sydd ddim yn Gymraeg iaith gyntaf. Felly, dwi yn meddwl efallai, yn y pen draw, y bydd angen inni wneud hynny yn y colegau addysg bellach yma.

Dwi yn meddwl bod Cymraeg Gwaith—mae e'n brosiect eithaf newydd o hyd, felly rŷn ni jest yn dechrau mas ar y daith yma, ond mae'r adborth rŷn ni wedi cael yn bositif tu hwnt, a dwi yn meddwl bod yn rhaid i ni roi ychydig mwy o amser i weld beth yw'r effaith, ac a oes rhywbeth sydd angen i ni ei wneud i wella ar y ffordd rŷn ni'n ymgymryd â'r gwaith yma. Ond beth rŷn ni wedi gwneud i ddechrau yw i ganolbwyntio ar y meysydd hynny lle ni'n gwybod bod yr iaith Gymraeg yn hollol hanfodol, fel ym meysydd gofal a gofal plant. 

Thank you very much. It was good to see in that meeting last night. I do think that we have a problem in relation to a number of people who've been through Welsh-medium education who don't have the confidence, perhaps, to use the language, in particular in the further education colleges. And that's why this group is so essential, I think, so that we do have the coleg Cymraeg, which encourages people to use the Welsh language. But, also, one of the things that they've done is to create ambassadors to try and get people the same age as the students to convey that message themselves. And I think that is extremely important, and a step forward.

One of the things that we have to do is to ensure that we know who can speak some Welsh, and one of the things we're doing in the education field, for example, is that we have undertaken an annual census so that we know now who in the education field can speak Welsh and is teaching in schools that aren't Welsh-medium schools. So, I do think that, ultimately, we may need to do that in these further education colleges.

I do think that Work Welsh—it is quite a new project still, and we're just starting out on this journey, but the feedback we've had is very positive, and I think that we have to give some more time to see what the impact is, and whether there's anything that we need to do to improve the way that we're undertaking this work. But what we've done to start with is to concentrate on those areas where we know that the Welsh language is completely essential, such as care and childcare and so forth.

Diolch am yr ymateb yna. Yn bersonol, rwy'n croesawu'r syniad o lysgenhadon, yn arbennig gan mai syniad y Ceidwadwyr Cymraeg oedd hwnnw, i'w cael nhw yn y gweithle. Felly, os yw e'n gweithio ym maes addysg bellach, mae'n mynd i fod yn beth da. Dwi'n derbyn beth ddywedoch chi ynglŷn â sut i fwrw ymlaen gyda hynny, ond un o elfennau craidd y cynllun yw sicrhau digon o staff dwyieithog i addysgu ledled Cymru ym mhob pwnc sy'n flaenoriaeth ar gyfer datblygu, fel rŷch chi wedi dweud. Ond mae'r coleg Cymraeg yn galw am raglen datblygu staff genedlaethol i gefnogi addysgu dwyieithog dros y tymor canolig.

Mae'ch cynllun chi yn nodi bod angen 300 o athrawon ysgol uwchradd ychwanegol i ddysgu Cymraeg fel pwnc, a 500 arall i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg erbyn y flwyddyn nesaf i fod ar y trywydd iawn am 2050. Mae'n glir na fydd hynny yn digwydd. Felly, mae'n annhebygol y bydd myfyrwyr a darlithwyr y dyfodol yn cael profiad gwahanol, ystyrlon eu Cymraeg ar ôl gadael ysgol i fynd i'r coleg neu ymgymryd â phrentisiaeth. Mae 18 o diwtoriaid y coleg Cymraeg yn cyflwyno Cymraeg Gwaith, felly sut y gallwch ddisgwyl i addysg bellach a'r coleg Cymraeg gyflwyno rhaglen genedlaethol a thrawsnewid darpariaeth cyfrwng Cymraeg ôl-16 pan fydd staff a myfyrwyr yn dod i mewn i'r system honno heb ddim gwell sgiliau nag sydd ganddynt yn awr?

Thank you for that response. Personally, I welcome the idea of ambassadors, particularly as it was a idea Welsh Conservative idea to have them within the workplace. And if it can work in FE, then that can only be positive. Now, I accept what you said on how to proceed in this area, but one of the core elements of the programme is to secure sufficient numbers of bilingual staff to teach throughout Wales in all priority areas, such as those you've already mentioned. But the coleg Cymraeg is calling for a staff development programme on a national basis to support bilingual learning over the medium term.

Your proposal notes that 300 additional secondary school teachers will be required to teach Welsh, and another 500 to teach through the medium of Welsh by next year to be on the right track to for 2050. And it's clear that that isn't going to happen. So, it's unlikely that students and lecturers of the future will get a meaningfully different experience in terms of the use of the Welsh language after they leave school and go to college or undertake an apprenticeship. Eighteen coleg Cymraeg tutors are introducing Cymraeg Gwaith/Work Welsh, so how can you expect FE and the coleg Cymraeg to introduce a national programme and transform Welsh-medium provision in the post-16 sector when staff and students will come into that sector with skills that are no better than those they currently have?

Diolch. Yn amlwg, mae hwn yn rhywbeth sydd yn sialens i ni. A dwi'n meddwl fod e'n bwysig ein bod ni'n cydnabod hynny. Bydd diddordeb gen i i ddarllen y strategaeth mae'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol wedi'i lansio amser cinio i weld beth maen nhw yn rhagweld yw'r ffordd orau ymlaen. Ond dwi yn meddwl beth sy'n bwysig yw ein bod ni yn gwneud beth rŷn ni'n gallu i gynyddu'r niferoedd sydd yn ymwneud ag addysg, ac rŷn ni yn cymryd camau penodol iawn.

Dwi wedi sôn am y cyfrifiad blynyddol yn y gweithle. Mae rhaglenni hyfforddiant cychwynnol athrawon nawr yn cynnwys 25 awr o Gymraeg, ac mae hwnna yn gam ymlaen. Mae gyda ni Iaith Athrawon Yfory; mae cymhelliant o £5,000 i annog pobl i weithredu ac i hyfforddi drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae cynllun sabothol hefyd. Mae gennym ni waith o ran cydweithredu â'r consortia rhanbarthol. Mae gennym ni bob math o gamau rŷn ni eisoes yn eu gwneud. Mae tua 15 o bethau rŷn ni'n eu gwneud i gymryd y camau yma ymlaen. Dwi ddim yn meddwl mai un peth yw e, a dyna pam rŷn ni'n manteisio ar y cyfle. A bydd pob un o'r rhain, wrth gwrs, yn bwydo i mewn, dwi'n meddwl, yn y pen draw, i faint o bobl sydd ar gael i weithredu yn y maes addysg bellach hefyd.

Thank you. Clearly, this is something that is a challenge for us. And I think it's important that we acknowledge that. I will be interested to read the strategy that the Coleg Cymraeg Cenedlaethol has launched this lunchtime to see what they foresee as the best way forward. But I do think that what's important is that we do what we can to increase the numbers in this field, and we are taking very specific steps.

I've mentioned the annual census in the workplace. Initial teacher training courses now include 25 hours of Welsh, and that is a step forward. We have Iaith Athrawon Yfory, which has an incentive of £5,000 to encourage people to act and to train through the medium of Welsh. There is a sabbatical scheme also. We have work in terms of collaboration with the regional consortia. We have all sorts of steps that we're already taking. There are about 15 things that we're doing to take these steps forward. I don't think that it’s one thing, and that’s why we're taking advantage of the opportunity. Each one of these, of course, will feed in, I think, ultimately, to how many people are available to work in this field.

14:35

Wel, diolch am yr ymateb, ond mae'r cwestiwn yn dal i fod yna: faint o amser yw'r tymor canolig a'r tymor hir?

Dwi jest eisiau dod i ben gyda hyn: neithiwr, roeddem yn siarad am y partneriaethau sgiliau rhanbarthol, a'r ffaith bod sgiliau iaith Gymraeg wedi bod yn thema sy'n dod lan drwyddyn nhw, sydd wedi dod i sylw. Os dwi'n deall yn iawn, byddwn yn disgwyl hynny—wel, byddwn i'n disgwyl hynny—gan y sector cyhoeddus, wrth gwrs, oherwydd safonau, ond rwy'n gwybod bod swyddogion Cymraeg i fusnes yn cydnabod yr angen i normaleiddio'r Gymraeg mewn rhannau o'r sector preifat hefyd. Dwi wedi gofyn am hyn o'r blaen, ond beth yw'r pwyslais mae'r partneriaethau sgiliau yn ei roi ar hyn?

Thank you for that response, but the question remains: what does the medium term look like and what does the long term look like?

Just to conclude on that: yesterday evening, we were discussing the regional skills partnerships, and the fact that Welsh language skills have been a theme that has emerged through these partnerships. If I understand things correctly, I would expect that in the public sector, of course, because of the standards, but I know that your Welsh in business officials have recognised the need to normalise the Welsh language in parts of the private sector too. I’ve asked on this issue in the past, but what’s the emphasis of the skills partnerships, or what emphasis do they place on this?

Diolch. Jest i orffen y pwynt blaenorol, dwi'n meddwl ein bod ni'n debygol o gyrraedd y targedau ar addysg gynradd. Dwi'n gobeithio y bydd cyfrifiad blynyddol y gweithlu yma efallai yn caniatáu inni weld a fydd hi'n bosibl i symud pobl sydd efallai ddim yn dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg i symud i mewn i feysydd lle byddan nhw yn gallu dysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Bydd yn rhaid inni weld beth mae'r cyfrifiad yna yn ei ddweud.

O ran Cymraeg i fusnes—a diolch am eich diddordeb chi yn hwn—dwi'n meddwl bod yn rhaid i ni wneud lot mwy o ran y partneriaethau, i sicrhau eu bod nhw'n teimlo bod rhywbeth gyda nhw i'w gynnig, a'u bod nhw'n cymryd yr awenau. Felly, o ran busnes, does dim safonau gyda ni yn y sector preifat, ar y cyfan, ond dwi'n meddwl efallai y gallwn ni edrych mwy ar y llysgenhadon roeddech chi'n sôn amdanynt. Os yw hwnna'n gweithio yn y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, efallai y tu hwnt i beth rŷn ni'n ei wneud gyda'r 12 o bobl yma sydd gyda ni—swyddogion yn mynd o gwmpas y wlad, yn rhoi cyngor i bobl—efallai y byddan nhw yn gallu helpu i weld pwy fydd yn gallu bod yn champions drosom ni.

Thank you. Just to finish the previous point, I do think that we're likely to reach the targets in terms of the primary sector. I do hope that this annual census of the workforce will perhaps allow us to see whether it’s possible to move people perhaps who aren't teaching through the medium of Welsh into areas where they can teach through the medium of Welsh. We'll have to see what that census shows.

In terms of Welsh in business—and thank you for your interest in that—I do think that we have to do much more in terms of the partnerships, to ensure that they feel that they have something to offer, and that they are taking the reins. In terms of business, we don't have standards in the private sector as a whole, but I do think that perhaps we can look more at the ambassadors that you mentioned. If that works in the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, perhaps further to what we're doing with the 12 officials that we have who are going around Wales, providing advice to people, perhaps they would be able to help to see who could be champions on our behalf.

Llefarydd Plaid Cymru, Dai Lloyd.

The Plaid Cymru spokesperson, Dai Lloyd.

Diolch, Llywydd. Minister, you state in your international strategy that, and I quote,

'The Welsh Government has a network of 21 overseas offices in 12 countries'.

Will you therefore publish a specific strategy for these offices, and identify where exactly it is that our presence needs to be developed?

Diolch, Lywydd. Weinidog, rydych yn nodi yn eich strategaeth ryngwladol, ac rwy'n dyfynnu,

'Mae gan Lywodraeth Cymru rwydwaith o 21 o swyddfeydd dros y môr mewn 12 o wledydd'.

A wnewch chi felly gyhoeddi strategaeth benodol ar gyfer y swyddfeydd hyn, a nodi ble'n union y mae angen datblygu ein presenoldeb?

Diolch. We have 21 offices around the world. They have targets that are set out. I don't think they all need strategies, but we have somebody managing those offices centrally from here in Wales. And of course, every office is going to be slightly different, because what we do in China may be very different from what we need to be doing in Germany. So, all of the offices need to be tweaked and need to be slightly different. We now give a read-out of what those activities are to the committee that monitors the work that we're undertaking within the department.

Diolch. Mae gennym 21 o swyddfeydd ledled y byd. Mae ganddynt dargedau sefydledig. Nid wyf yn credu bod angen strategaethau arnynt i gyd, ond mae gennym rywun sy'n rheoli'r swyddfeydd hynny'n ganolog yma yng Nghymru. Ac wrth gwrs, mae pob swyddfa'n mynd i fod ychydig yn wahanol, oherwydd gallai'r hyn a wnawn yn Tsieina fod yn wahanol iawn i'r hyn sydd angen inni ei wneud yn yr Almaen. Felly, mae angen addasu pob un o'r swyddfeydd ac mae angen iddynt fod ychydig bach yn wahanol i'w gilydd. Bellach, rydym yn adrodd beth yw'r gweithgareddau hynny i'r pwyllgor sy'n monitro'r gwaith a wnawn yn yr adran.

Your strategy goes on to say that you will raise Wales's profile by working with Welsh diaspora, alumni and partner organisations, focusing in the first year on the USA and Japan, and identifying influential Welsh people around the world. You say also that you will create a comprehensive database of Welsh links, with an aim to create 500,000 contacts in five years. However, the international strategy doesn't go on to elaborate what exactly you'll do with those links once they've been forged. For example, will you be looking into twinning arrangements? You will recall there was a business and university enterprises trade mission from Oklahoma state here last year. And may I just say, my youngest son lives in Oklahoma—I know the state well. And they wanted a twinning arrangement: Oklahoma City with Cardiff, and their second city, Tulsa, with Swansea. Are there moves to suggest that sort of thing? And also, for example, would you be willing to look at, in the USA context again, state-level joint-working co-operation, say, with Wisconsin? Back in the day, Wisconsin had 300 Welsh language chapels. It had a huge inpouring at the time of Welsh people, as did Ohio and New York state. So, Pennsylvania—you name a US state and those 1.8 million people there of Welsh descent are liberally sprinkled everywhere. So, are you looking to forge state-level co-operation as well?

Mae eich strategaeth yn mynd ymlaen i ddweud y byddwch yn codi proffil Cymru drwy weithio gyda Chymry alltud, cynfyfyrwyr a sefydliadau partner o Gymru, gan ganolbwyntio yn y flwyddyn gyntaf ar UDA a Japan, a nodi Cymry dylanwadol o gwmpas y byd. Dywedwch hefyd y byddwch yn creu cronfa ddata gynhwysfawr o gysylltiadau Cymreig, gyda'r nod o greu 500,000 o gysylltiadau mewn pum mlynedd. Fodd bynnag, nid yw'r strategaeth ryngwladol yn ymhelaethu ar beth yn union y byddwch yn ei wneud â'r cysylltiadau hynny ar ôl iddynt gael eu ffurfio. Er enghraifft, a fyddwch yn edrych ar drefniadau gefeillio? Fe gofiwch fod yna daith fasnach gan fentrau prifysgol a busnes o dalaith Oklahoma yma y llynedd. Ac a gaf fi ddweud, mae fy mab ieuengaf yn byw yn Oklahoma—rwy'n adnabod y dalaith yn dda. Ac roeddent eisiau trefniant gefeillio: Dinas Oklahoma gyda Chaerdydd, a'u hail ddinas, Tulsa, gydag Abertawe. A oes cynlluniau i awgrymu'r math hwnnw o beth? A hefyd, er enghraifft, a fyddech yn barod i edrych, yng nghyd-destun UDA unwaith eto, ar gydweithio ar lefel talaith, gyda Wisconsin dyweder? Ers talwm, roedd gan Wisconsin 300 o gapeli Cymraeg eu hiaith. Roedd llif enfawr o Gymry wedi mynd yno bryd hynny, ac i Ohio a thalaith Efrog Newydd. Felly, Pennsylvania—enwch un o daleithiau UDA ac mae'r 1.8 miliwn o bobl o dras Gymreig yno wedi'u gwasgaru ym mhobman. Felly, a ydych yn ystyried meithrin cydweithrediad ar lefel talaith hefyd?

14:40

I think the important thing in relation to diaspora, first of all, is we've commissioned some work on this, because there are a lot of people who are active in this space already, and the challenge for us is how to get them co-operating and working together so that they're not competing and that it's easy for people in Wales and abroad to understand where is the best platform. So, we've commissioned some work on that and we're waiting for that to come back. 

But I think that, within the diaspora strategy, there will be different levels of what we're expecting to do. So, it may be that we could use some very famous Welsh people simply to shout on behalf of Wales and that would be something great in itself to raise our profile. I am pretty focused also on the economy. So, I think there will be a very clear diaspora strategy in relation to how we drive the economy and that could be how we help companies in Wales to link up with members of the diaspora abroad or even chambers of commerce or whatever—any help they can get, if they want to export. And the same thing with inward investment, it may be that we can use that as a channel. I think that will need a lot of resources. If we're going further towards what you were talking about, that would really demand a huge amount of additional resource. And I think, if I'm honest, I don't think we have the capacity within the department to take on that kind of thing. But what I would like to do is to try and create a platform where people can get on with that themselves, rather than the Government being a go-between constantly. This has got to be a strategy that is owned by the people of Wales as well.

Rwy'n credu mai'r peth pwysig mewn perthynas â Chymry alltud yn gyntaf oll yw ein bod wedi comisiynu rhywfaint o waith ar hyn, oherwydd mae yna lawer o bobl sy'n weithgar yn y maes hwn eisoes, a'r her i ni yw sut y gallwn eu hannog i gydweithredu a gweithio gyda'i gilydd fel nad ydynt yn cystadlu ac fel ei bod yn hawdd i bobl yng Nghymru a thramor ddeall lle mae'r platfform gorau. Felly, rydym wedi comisiynu rhywfaint o waith ar hynny ac rydym yn aros i hwnnw ddod yn ôl.

Ond o fewn y strategaeth ar gyfer Cymry alltud, rwy'n credu y bydd gwahanol lefelau i'r hyn rydym yn disgwyl ei wneud. Felly, efallai y gallem ddefnyddio rhai Cymry enwog iawn i godi llais ar ran Cymru a byddai hynny'n rhywbeth mawr ynddo'i hun i godi ein proffil. Rwy'n canolbwyntio ar yr economi hefyd. Felly, rwy'n credu y bydd yna strategaeth glir iawn ar gyfer y Cymry alltud mewn perthynas â sut rydym yn llywio'r economi ac efallai mai dyna sut y gallem helpu cwmnïau yng Nghymru i gysylltu â Chymry alltud dramor neu hyd yn oed siambrau masnach neu beth bynnag—unrhyw gymorth y gallant ei gael, os ydynt eisiau allforio. A'r un peth gyda mewnfuddsoddi, efallai y gallwn ddefnyddio hynny fel cyfrwng. Rwy'n credu y bydd angen llawer o adnoddau ar gyfer hynny. Pe baem yn mynd ymhellach tuag at yr hyn roeddech yn sôn amdano, byddai hynny'n galw am swm enfawr o adnoddau ychwanegol. Ac a bod yn onest, nid wyf yn credu bod gennym y capasiti yn yr adran i wneud y math yna o beth. Ond yr hyn yr hoffwn ei wneud yw ceisio creu platfform lle gall pobl fwrw ymlaen â hynny eu hunain, yn hytrach na gorfod mynd yn ôl ac ymlaen at y Llywodraeth o hyd. Mae'n rhaid i hon fod yn strategaeth sy'n eiddo i bobl Cymru hefyd.

And finally, the strategy also mentioned the success of the recent Rugby World Cup in Japan in terms of promoting, and I quote: 

'Wales' technology and digital, creative, healthcare and advanced manufacturing sectors'.

So, what is the Government's plans to continue to promote Wales as a place to visit and co-operate on culture in the Japanese context now, especially bearing in mind the strong interest in all things Welsh that exists in Japan? Would you, for example, consider inviting the Japanese ambassador to the Eisteddfod? And thinking of the next big sporting enterprise, which is the football—the Euro 2020 this summer—as Wales march into the finals and win that competition, what is the Welsh Government doing on the back of that anticipated success to promote Wales?

Ac yn olaf, soniodd y strategaeth hefyd am lwyddiant diweddar Cwpan Rygbi'r Byd yn Japan o ran hyrwyddo, ac rwy'n dyfynnu:

'sectorau technoleg a digidol, creadigol, gofal iechyd ac uwch-weithgynhyrchu Cymru'.

Felly, beth yw cynlluniau'r Llywodraeth i barhau i hyrwyddo Cymru fel lle i ymweld ag ef ac fel lle i gydweithredu ar ddiwylliant yng nghyd-destun Japan yn awr, yn enwedig o gofio'r diddordeb mawr yn Japan ym mhob peth Cymreig? A fyddech, er enghraifft, yn ystyried gwahodd llysgennad Japan i'r Eisteddfod? A chan feddwl am y fenter chwaraeon fawr nesaf, sef y pêl-droed—Ewro 2020 yr haf hwn—wrth i Gymru orymdeithio i'r rowndiau terfynol ac ennill y gystadleuaeth honno, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo Cymru yn sgil y llwyddiant disgwyliedig hwnnw?

Thank you very much. As it happens, this morning, I have had a meeting, along with my colleague, to talk about how we can bind the cultural and sporting assets that we have in Wales and we can use those to promote Wales internationally. So, that was an important meeting. 

Part of what we're trying to do is to see how we can really work as team Wales and to build and work from each other. Certainly, the Football Association of Wales let us know today that they're very open to working with us in relation to the European cup. I think we'll probably, if we're honest, have more interest in promoting ourselves in Italy than we would in Azerbaijan, so we've got to work out what is the best way to do that. It was interesting to have a discussion on the weekend with the British ambassador to Italy, who happens to be Welsh, who is very, very keen to help us. So, we'll be working up a programme now, hopefully similar to what we did in Japan.

On top of that, one of the examples that was given this morning is that the National Museum Wales are hoping to do an exhibition in Japan in 2022, and I think that's what we need to be looking at: what is the long-term framework that we can be looking at? The Welsh National Opera work about three years out. If we know that, can we build a trade mission around that? So, it's about how we can get the best for team Wales, but that needs a bit of co-ordination and that's what we were starting to thrash out this morning. 

And just in terms of inviting people here, the Japanese ambassador is coming to Wales very shortly but, on top of that, one of the projects we have organised this year is we're inviting ambassadors to Hay-on-Wye for the literature festival. So, that's going to be our first attempt to bring ambassadors here for a cultural event, where we'll have an opportunity to sell Wales on the back of that. It's probably worth just mentioning also that the German ambassador is coming to Wales next week, and that is a really important visit for us in terms of really underlining the fact that Germany is our key export market.  

Diolch yn fawr iawn. Fel y mae'n digwydd, y bore yma, bûm mewn cyfarfod, gyda fy nghyd-Weinidog, i drafod sut y gallwn glymu'r asedau diwylliannol a chwaraeon sydd gennym yng Nghymru, a sut y gallwn ddefnyddio'r rheini i hyrwyddo Cymru'n rhyngwladol. Felly, roedd hwnnw'n gyfarfod pwysig.  

Rhan o'r hyn rydym yn ceisio ei wneud yw gweld sut y gallwn weithio'n dda fel tîm Cymru ac adeiladu a gweithio gyda'n gilydd. Yn sicr, mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi rhoi gwybod i ni heddiw eu bod yn agored iawn i weithio gyda ni mewn perthynas â chwpan Ewrop. Rwy'n credu y byddai gennym fwy o ddiddordeb mewn hyrwyddo ein hunain yn yr Eidal nag yn Azerbaijan, os ydym yn onest, felly mae'n rhaid inni feddwl beth yw'r ffordd orau o wneud hynny. Roedd yn ddiddorol cael trafodaeth gyda llysgennad Prydain yn yr Eidal dros y penwythnos, sy'n digwydd bod yn dod o Gymru, ac sy'n awyddus iawn i'n helpu. Felly, byddwn yn gweithio ar raglen debyg i'r hyn a wnaethom yn Japan, gobeithio.

Ar ben hynny, un o'r enghreifftiau a roddwyd y bore yma yw bod Amgueddfa Genedlaethol Cymru yn gobeithio gwneud arddangosfa yn Japan yn 2022, ac rwy'n credu mai dyna beth y dylem fod yn edrych arno: beth yw'r fframwaith hirdymor y gallwn edrych arno? Mae Opera Cenedlaethol Cymru yn cynllunio gwaith oddeutu tair blynedd ymlaen llaw. Os ydym yn gwybod hynny, a allwn ni adeiladu taith fasnach o amgylch hynny? Felly, mae'n ymwneud â sut y gallwn sicrhau'r gorau i dîm Cymru, ond mae angen ychydig o gydlynu ar hynny a dyna roeddem yn dechrau ei drafod y bore yma.  

Ac o ran gwahodd pobl yma, mae llysgennad Japan yn dod i Gymru yn fuan iawn ond ar ben hynny, un o'r prosiectau a drefnwyd gennym eleni yw ein bod yn gwahodd llysgenhadon i'r Gelli Gandryll ar gyfer yr ŵyl lenyddiaeth. Felly, hwnnw fydd ein hymgais gyntaf i ddod â llysgenhadon yma ar gyfer digwyddiad diwylliannol, lle cawn gyfle i werthu Cymru yn sgil hynny. Mae'n debyg ei bod yn werth sôn hefyd fod llysgennad yr Almaen yn dod i Gymru yr wythnos nesaf, ac mae hwnnw'n ymweliad gwirioneddol bwysig i ni o ran pwysleisio mai'r Almaen yw ein prif farchnad allforio.  

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

14:45

Question 3 [OAQ55051] has been withdrawn. Question 4, Mark Isherwood. 

Mae cwestiwn 3 [OAQ55051] wedi'i dynnu'n ôl. Cwestiwn 4, Mark Isherwood.

Gwledydd Tramor Sydd â Dinasyddion a Phobl yn Byw yng Nghymru
Overseas Countries Who Have Citizens and People Living in Wales

4. Pa gysylltiad sydd gan y Gweinidog â gwledydd tramor sydd â dinasyddion a phobl yn byw yng Nghymru? OAQ55027

4. What engagement does the Minister have with overseas countries who have citizens and people living in Wales? OAQ55027

International engagement takes many forms. Since taking up post, I have met with foreign ambassadors in Cardiff and in London, many of whom have large numbers of citizens in Wales. Last week, I hosted an event to celebrate the Chinese new year with the deputy ambassador and the Chinese community here in Wales.

Mae nifer o ffyrdd o ymgysylltu'n rhyngwladol. Ers ymgymryd â'r swydd, rwyf wedi cyfarfod â llysgenhadon o dramor yng Nghaerdydd ac yn Llundain, ac mae gan lawer ohonynt nifer fawr o ddinasyddion yng Nghymru. Yr wythnos ddiwethaf, cynhaliais ddigwyddiad i ddathlu'r flwyddyn newydd Tsieineaidd gyda'r dirprwy lysgennad a'r gymuned Tsieineaidd yma yng Nghymru.

Well, thank you for that. Just before Christmas, I had the pleasure of joining the festive fun as a guest at the Wrexham Polish integration support centre's Christmas party, and I've been invited to their Polish Heritage Day on 9 May. In 2017, the Polish embassy in London introduced a Polish Heritage Day to the calendar of regular events across the UK, with over 40 events initially planned, supported by Polish consulates in London, Manchester and Edinburgh. What engagement, if any, does the Welsh Government have with this agenda thus far and, if not, will you be interested in becoming engaged as this goes forward?    

Wel, diolch am hynny. Ychydig cyn y Nadolig, cefais y pleser o ymuno â hwyl yr ŵyl fel gwestai ym mharti Nadolig y ganolfan gymorth integreiddio Bwylaidd yn Wrecsam, ac rwyf wedi cael gwahoddiad i'w Diwrnod Treftadaeth Bwylaidd ar 9 Mai. Yn 2017, cyflwynodd llysgenhadaeth Gwlad Pwyl yn Llundain Ddiwrnod Treftadaeth Bwylaidd i'r calendr o ddigwyddiadau rheolaidd ledled y DU, gyda dros 40 o ddigwyddiadau wedi'u trefnu yn wreiddiol, gyda chefnogaeth swyddfeydd consyliaid Pwylaidd yn Llundain, Manceinion a Chaeredin. Pa gysylltiad, os o gwbl, sydd gan Lywodraeth Cymru â'r agenda hon hyd yn hyn, ac os nad oes cysylltiad, a fyddai gennych ddiddordeb mewn ymgysylltu?

Thank you. Well, I'm very interested in particular in linking up with the Polish community, because it's one of our biggest diaspora communities in Wales. I certainly underlined that to the Polish ambassador when I met him in London recently. So, rather than waiting for them to come to Wales now, part of what I'm trying to do is to go to London, invite them to come to us, so that we can give them those clear messages. One of the things you'll see in the international strategy is we're going to be celebrating a different community every year and, certainly, one of the ones that I would want to be celebrating is the Polish community. As it happens, we're inviting the German national disapora, which is one of our largest diaspora in Wales, to come and join us to meet with the ambassador next week. 

Diolch. Wel, mae gennyf ddiddordeb mawr, yn enwedig mewn cysylltu â'r gymuned Bwylaidd, oherwydd mae'n un o'n cymunedau alltud mwyaf yng Nghymru. Yn sicr, pwysleisiais hynny i lysgennad Gwlad Pwyl pan gyfarfûm ag ef yn Llundain yn ddiweddar. Felly, yn hytrach nag aros iddynt ddod i Gymru yn awr, rhan o'r hyn rwy'n ceisio'i wneud yw mynd i Lundain, eu gwahodd i ddod atom ni, er mwyn inni allu rhannu'r negeseuon clir hynny â hwy. Un o'r pethau a welwch yn y strategaeth ryngwladol yw ein bwriad i ddathlu cymuned wahanol bob blwyddyn ac yn sicr, mae'r gymuned Bwylaidd yn un o'r rhai y buaswn eisiau eu dathlu. Fel mae'n digwydd, rydym yn gwahodd Almaenwyr alltud, sy'n un o'n grwpiau alltud mwyaf yng Nghymru, i ymuno â ni i gyfarfod â'r llysgennad yr wythnos nesaf.

Hyrwyddo Alun a Glannau Dyfrdwy i'r Byd
Promoting Alyn and Deeside to the World

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am sut y mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo Alun a Glannau Dyfrdwy i'r byd? OAQ55031

5. Will the Minister make a statement on how the Welsh Government is promoting Alyn and Deeside to the world? OAQ55031

The international strategy sets out the importance of having a strong offer to attract inward investment and tourism to Wales and grow our economy. North Wales, of course, including Alyn and Deeside, is a part of that offer. 

Mae'r strategaeth ryngwladol yn nodi pwysigrwydd cael cynnig cryf i ddenu mewnfuddsoddiad a thwristiaeth i Gymru a thyfu ein heconomi. Mae gogledd Cymru, wrth gwrs, gan gynnwys Alun a Glannau Dyfrdwy, yn rhan o'r cynnig hwnnw.

Thank you for your answer, Minister. I was very pleased to welcome the First Minister and the Minister for economy to Tata Steel in my constituency last week, and it was great to hear the commitment that those at the very top of the Welsh Government have towards the steel industry, and it has to be said that that is unlike the Westminster Government—the Westminster Tory Government. Now, Tata Steel is leading the way in innovation and developing the next generation of steel products, especially in the Shotton site, and the expertise at the plant means they are the only producer in Europe who can provide an advanced three-layer product in a single pass. The guarantee that comes with this product enables them to sell it to all corners of the world, including India, Chile, Peru, Australia and right across Europe. Minister, what can the international strategy do to promote the work being done at Shotton steel, and also to promote Welsh steel for what it is—the very best? 

Diolch am eich ateb, Weinidog. Roeddwn yn falch iawn o groesawu'r Prif Weinidog a Gweinidog yr economi i Tata Steel yn fy etholaeth yr wythnos ddiwethaf, ac roedd yn wych clywed yr ymrwymiad sydd gan y rheini sydd ar frig Llywodraeth Cymru i'r diwydiant dur, ac mae'n rhaid dweud bod hynny'n wahanol i Lywodraeth San Steffan—Llywodraeth Dorïaidd San Steffan. Nawr, mae Tata Steel yn arwain y ffordd o ran arloesi a datblygu'r genhedlaeth nesaf o gynhyrchion dur, yn enwedig ar safle Shotton, ac mae arbenigedd y safle hwnnw'n golygu mai hwy yw'r unig gynhyrchydd yn Ewrop a all ddarparu cynnyrch uwch tair haen ar y tro. Mae'r warant a ddaw gyda'r cynnyrch hwn yn eu galluogi i'w werthu i bob cwr o'r byd, gan gynnwys India, Chile, Periw, Awstralia a ledled Ewrop. Weinidog, beth all y strategaeth ryngwladol ei wneud i hyrwyddo'r gwaith sy'n cael ei wneud ar safle gwaith dur Shotton, a hefyd i hyrwyddo dur Cymru am yr hyn ydyw—sef y gorau un?

Thank you. Well, I hope that the fact that the First Minister and the Minister for the economy visited with you in Shotton was testament to the fact that they very much underline the importance of this sector. I think this is an area where in Wales we do have, really, something to sell the world. We are doing some very, very innovative work, and I think there is scope for us to be promoting that. So, one of the things I'm trying to instigate is a monthly message to embassies around the world to say, 'This is the theme that we would like you to promote this year or this month', and I think it would be really useful, perhaps, for us to look at how we could do that in the context of steel, so that's certainly—. But I think it's probably also worth emphasising that, in fact, Alyn and Deeside is home to the Advanced Manufacturing Research Centre, and that is specifically mentioned in the strategy as one of the magnet projects to attract people to come to north Wales to invest.

Diolch. Wel, rwy'n gobeithio bod y ffaith bod y Prif Weinidog a Gweinidog yr economi wedi ymweld â chi yn Shotton yn dyst i'r ffaith eu bod yn tanlinellu pwysigrwydd y sector hwn yn fawr iawn. Rwy'n credu bod hwn yn faes lle mae gennym yng Nghymru rywbeth i'w werthu i'r byd. Rydym yn gwneud gwaith arloesol iawn, a chredaf fod lle inni hyrwyddo hynny. Felly, un o'r pethau rwy'n ceisio ei wneud yw trefnu bod neges fisol yn cael ei hanfon i lysgenadaethau o gwmpas y byd sy'n dweud, 'Dyma'r thema yr hoffem i chi ei hyrwyddo eleni neu'r mis hwn', a chredaf y byddai'n ddefnyddiol iawn, efallai, inni ystyried sut y gallem wneud hynny yng nghyd-destun dur, felly mae hynny'n sicr—. Ond rwy'n credu ei bod yn werth pwysleisio hefyd fod Alun a Glannau Dyfrdwy yn gartref i'r Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch, a sonnir yn benodol am y ganolfan honno yn y strategaeth fel un o'r prosiectau magned i annog pobl i ddod i ogledd Cymru i fuddsoddi.

14:50

Well, from Caergwrle castle to Gladstone's Library, from the Enbarr Shotton Point project to the wonderful work of the North East Wales Heritage Forum, which includes the Buckley Society, Quay Watermen's Association, Deeside and District Local History Society, Saltney and Saltney Ferry History Group and much more, Alyn and Deeside has very much to offer visitors from across the world. What engagement are you having or do you propose to have with the incredible North Wales Tourism group and its Go North Wales brand, which is perhaps leading the way in working to promote not only Alyn and Deeside but the region within which it sits to the world around us?

Wel, o gastell Caergwrle i Lyfrgell Gladstone, o brosiect Enbarr Shotton Point i waith gwych Fforwm Treftadaeth Gogledd-ddwyrain Cymru, sy'n cynnwys Cymdeithas Bwcle, Quay Watermen's Association, Cymdeithas Hanes Lleol Glannau Dyfrdwy a'r Cylch, Grŵp Hanes Saltney a Saltney Ferry a llawer mwy, mae gan Alun a Glannau Dyfrdwy lawer i'w gynnig i ymwelwyr o bob cwr o'r byd. Pa ymgysylltiad sydd gennych neu y bwriadwch ei gael gyda grŵp anhygoel Twristiaeth Gogledd Cymru, a'i frand Go North Wales, sydd efallai'n arwain y ffordd ar waith i hyrwyddo, nid yn unig Alun a Glannau Dyfrdwy, ond y rhanbarth ehangach i'r byd o'n cwmpas?

Thank you. Well, I hope you will have seen that, in the strategy, sustainable adventure tourism, which I very much associate with north Wales, as well as there being some great opportunities in south Wales, is something that we are specifically focused on. So, the key thing with these international strategies is how do you grab attention in the first place. And I think that's what we've been trying to say: look, actually, when it comes to sustainable, adventure tourism, Wales is the place to be. And, once they're there, then we can direct them to Gladstone's Library or whatever else. I mean, it may not be the same kind of people who want to go to Gladstone's Library and jump off a cliff, but I think the key thing is how we grab attention for ourselves initially, and that's what we're trying to do. So, there may be an opportunity for me to meet up with tourism people, but that is very much something that my colleague Dafydd Elis-Thomas leads on.

Diolch. Wel, gobeithio y byddwch wedi gweld, yn y strategaeth, fod twristiaeth antur gynaliadwy y byddaf yn ei chysylltu'n fawr iawn â gogledd Cymru, yn ogystal â rhai cyfleoedd gwych yn ne Cymru, yn rhywbeth rydym yn canolbwyntio'n benodol arno. Felly, y peth allweddol gyda'r strategaethau rhyngwladol hyn yw sut rydych yn tynnu sylw yn y lle cyntaf. Ac rwy'n credu mai dyna'r hyn rydym wedi bod yn ceisio ei ddweud: edrychwch, o ran twristiaeth antur gynaliadwy, Cymru yw'r lle i fod. A phan fyddant yno, gallwn eu cyfeirio i Lyfrgell Gladstone neu beth bynnag arall. Hynny yw, efallai nad y math o bobl sydd eisiau mynd i Lyfrgell Gladstone yw'r math o bobl sydd am neidio oddi ar glogwyn, ond rwy'n credu mai'r peth allweddol yw sut rydym yn tynnu sylw atom ein hunain i ddechrau, a dyna rydym yn ceisio ei wneud. Felly, efallai fod cyfle i mi gyfarfod â phobl sy'n ymwneud â thwristiaeth, ond fy nghyd-Weinidog Dafydd Elis-Thomas sy'n gyfrifol am hynny.

Twristiaeth yng Ngorllewin De Cymru
Tourism in South Wales West

6. A wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio digwyddiadau mawr i hyrwyddo twristiaeth yng Ngorllewin De Cymru? OAQ55052

6. Will the Minister outline how the Welsh Government is using major events to promote tourism in South Wales West? OAQ55052

Well, before I respond, I wanted to first take up this opportunity to pay tribute to Swansea councillor Sybil Crouch, who recently passed away. I know many friends and colleagues in this place and across the country held her in great esteem. Sybil was the first, and so far the only, woman to chair the Arts Council of Wales. She was a person who could easily be described as the vanguard of arts and culture, not just in the south-west, but right across Wales. I've seen tributes pouring in praising her contribution to Welsh politics and culture. Sybil dedicated her life to curating remarkable things for this country, and I'd like to place on record our thanks on behalf of this Welsh Government.

But, in answer to your question, the new international strategy and tourism action plan makes clear our commitment to supporting and investing in international and home-grown events, including business events, and to attracting and developing events that promote tourism in all parts of Wales, including south-west Wales.

Wel, cyn i mi ymateb, roeddwn am fanteisio ar y cyfle i dalu teyrnged i un o gynghorwyr Abertawe, Sybil Crouch, a fu farw'n ddiweddar. Gwn fod llawer o gyfeillion a chyd-Aelodau yn y lle hwn ac ar draws y wlad yn ei pharchu'n fawr. Sybil oedd y fenyw gyntaf, a hyd yn hyn, yr unig fenyw i gadeirio Cyngor Celfyddydau Cymru. Roedd yn berson y gellid yn hawdd ei disgrifio fel arweinydd ym myd celfyddyd a diwylliant, nid yn unig yn y de-orllewin, ond ar draws Cymru gyfan. Rwyf wedi gweld teyrngedau'n llifo i mewn yn canmol ei chyfraniad i wleidyddiaeth a diwylliant Cymru. Cysegrodd Sybil ei bywyd i guradu pethau rhyfeddol ar gyfer y wlad hon, a hoffwn gofnodi ein diolch ar ran Llywodraeth Cymru.

Ond i ateb eich cwestiwn, mae'r strategaeth ryngwladol newydd a'r cynllun gweithredu twristiaeth yn egluro ein hymrwymiad i gefnogi a buddsoddi mewn digwyddiadau rhyngwladol a digwyddiadau Cymreig, gan gynnwys digwyddiadau busnes, ac i ddenu a datblygu digwyddiadau sy'n hyrwyddo twristiaeth ym mhob rhan o Gymru, gan gynnwys de-orllewin Cymru.

Thank you for that answer, Minister. Wales is an emerging tourist destination, and, as of 2017, Wales's estimated turnover is £4.8 billion. Tourism is an important part of my region's economy, having the beauty of Gower and the seaside town of Porthcawl. The Liberty Stadium appears to be underutilised and lacks the number of sporting and music festivals that we see, perhaps, in Cardiff. So, Minister, how are you planning to capitalise on the beauty of our country by hosting larger events outside of Cardiff, which will promote economic growth in South Wales West?

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mae Cymru'n datblygu fel cyrchfan twristiaeth, ac yn 2017, amcangyfrifir bod trosiant Cymru yn £4.8 biliwn. Mae twristiaeth yn rhan bwysig o economi fy rhanbarth, gan fod yno harddwch Gŵyr a thref glan môr Porthcawl. Mae'n ymddangos nad yw Stadiwm Liberty yn cael ei ddefnyddio'n ddigonol ac nid yw'n gweld yr un nifer o wyliau chwaraeon a cherddoriaeth a welwn yng Nghaerdydd o bosibl. Felly, Weinidog, sut y bwriadwch fanteisio ar harddwch ein gwlad drwy gynnal digwyddiadau mwy o faint y tu allan i Gaerdydd a fydd yn hybu twf economaidd yng Ngorllewin De Cymru?

Thank you. Well, you'll be aware that the new tourism strategy has now been launched, and I know that major events is a part of that strategy. We're currently undertaking a review of major events and I'm hoping that we'll look at some of these issues in that context, because I think one of the things that's happened in the past is that we're just constantly waiting for people to come and present us with ideas, and sometimes I think we need to be encouraging people in particular areas to come forward with some ideas for major events. We've been working very closely with local authorities over the years, but, obviously, there's a pot of money that we can only use once. So, the key thing is, I think, for people to come up with really creative ideas in terms of what they think will bring more people into the area and bring that essential extra revenue that is so crucial to developing our communities.

Diolch. Wel, fe fyddwch yn ymwybodol fod y strategaeth dwristiaeth newydd wedi'i lansio erbyn hyn, a gwn fod digwyddiadau mawr yn rhan o'r strategaeth honno. Ar hyn o bryd rydym yn cynnal adolygiad o ddigwyddiadau mawr ac rwy'n gobeithio y byddwn yn edrych ar rai o'r materion hyn yn y cyd-destun hwnnw, oherwydd rwy'n credu mai un o'r pethau sydd wedi digwydd yn y gorffennol yw ein bod yn gyson yn aros i bobl gyflwyno syniadau i ni, ac weithiau, rwy'n credu bod angen i ni annog pobl mewn ardaloedd penodol i gynnig syniadau ar gyfer digwyddiadau mawr. Rydym wedi bod yn gweithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol dros y blynyddoedd, ond yn amlwg, mae yna bot o arian na allwn ond ei ddefnyddio unwaith. Felly, y peth allweddol, rwy'n credu, yw i bobl feddwl am syniadau creadigol iawn o ran yr hyn y credant y bydd yn denu mwy o bobl i'r ardal ac yn dod â'r refeniw ychwanegol angenrheidiol hwnnw sydd mor hanfodol i ddatblygu ein cymunedau.

The Swansea Bay city region is about raising economic confidence in my region and beyond, but, alongside that, the local authority in Swansea is attempting to regenerate the city centre, including the construction of the new Swansea digital arena. So, along with the International Convention Centre, this substantially increases the capacity for conferences and major events in south Wales altogether, but particularly in my region. So, can you say how the Welsh Government's new tourism strategy will support the growth of new and refurbished quality visitor accommodation within accessible distance of this new arena? Thank you.

Mae dinas-ranbarth Bae Abertawe yn ymwneud â chodi hyder economaidd yn fy rhanbarth i a thu hwnt, ond law yn llaw â hynny, mae'r awdurdod lleol yn Abertawe yn ceisio adfywio canol y ddinas, gan gynnwys adeiladu arena ddigidol newydd yn Abertawe. Felly, gyda'r Ganolfan Gynadledda Ryngwladol, mae hyn yn cynyddu'r capasiti yn sylweddol ar gyfer cynadleddau a digwyddiadau mawr ar draws de Cymru, ond yn arbennig yn fy rhanbarth i. Felly, a allwch chi ddweud sut y bydd strategaeth dwristiaeth newydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi twf darpariaeth llety o ansawdd newydd ac wedi'i adnewyddu i ymwelwyr o fewn pellter hygyrch i'r arena newydd hon? Diolch.

14:55

Well, I think, in relation to the tourism strategy, it's best directed to my colleague. I know that there is some additional capital expenditure that's going in this year, and I'm hoping that that will generate some opportunities. But, certainly, in terms of the digital arena and other projects in that area, one of the things you'll find in the international strategy is a list in the annex of all the magnet projects that we're trying to use as methods of attracting people throughout Wales. And certainly I spoke to Swansea council about what they would want to see in terms of the kind of magnets that would pull people into the area for further investment.

Wel, rwy'n credu, mewn perthynas â'r strategaeth dwristiaeth, ei bod yn well cyfeirio'r cwestiwn at fy nghyd-Weinidog. Gwn fod rhywfaint o wariant cyfalaf ychwanegol eleni, ac rwy'n gobeithio y bydd hwnnw'n creu rhai cyfleoedd. Ond yn sicr, o ran yr arena ddigidol a phrosiectau eraill yn yr ardal honno, un o'r pethau y byddwch yn ei weld yn y strategaeth ryngwladol yw rhestr yn yr atodiad o'r holl brosiectau magned rydym yn ceisio'u defnyddio fel dulliau o ddenu pobl i ardaloedd ar hyd a lled Cymru. Ac yn sicr, siaradais â chyngor Abertawe am yr hyn y byddent eisiau ei weld o ran y math o fagnedau a fyddai'n denu pobl i'r ardal ar gyfer buddsoddi ymhellach.

Masnach Ryngwladol
International Trade

7. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut y mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo masnach ryngwladol? OAQ55036

7. Will the Minister provide an update on how the Welsh Government is promoting international trade? OAQ55036

Growing our economy through international trade is one of the core ambitions in the international strategy. The challenges and opportunities that are faced by exporters during this period of transition from the EU and beyond mean that Welsh Government support is more important than ever.

Mae tyfu ein heconomi drwy fasnach ryngwladol yn un o uchelgeisiau craidd y strategaeth ryngwladol. Mae'r heriau a'r cyfleoedd y mae allforwyr yn eu hwynebu yn ystod y cyfnod pontio wrth adael yr UE a thu hwnt yn golygu bod cymorth Llywodraeth Cymru yn bwysicach nag erioed.

I thank the Minister for that reply. Taking my cue from Dai Lloyd's question earlier on, will the Minister acknowledge the vital importance of doing an early trade deal with the United States, where we have a pro-Brexit Government that is keen to help us as a country, in stark contrast to Monsieur Barnier, who maintains a policy of intransigence and seems to want us, for the indefinite future, to accept rules and regulations made by EU institutions in which we will not be participating, which no self-respecting nation in the world could possibly accept?

The United States is a vast and growing economy—national income's gone up by 50 per cent since 2010, whereas, in the EU, it's flatlined. So, we should therefore see the massive advantages of doing an early deal with the US, not least because that's the best way of putting pressure on the EU to do a sensible and rational trade deal with us.

Diolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw. I ddilyn cwestiwn Dai Lloyd yn gynharach, a wnaiff y Gweinidog gydnabod pwysigrwydd hanfodol cael cytundeb masnach cynnar gyda'r Unol Daleithiau, lle mae gennym Lywodraeth sydd o blaid Brexit ac sy'n awyddus i'n helpu ni fel gwlad, mewn cyferbyniad llwyr â Monsieur Barnier, sy'n cynnal polisi o anhyblygrwydd ac sy'n ymddangos fel pe bai'n dymuno i ni barhau'n ddiddiwedd i dderbyn rheolau a rheoliadau a wneir gan sefydliadau'r UE na fyddwn yn cymryd rhan ynddynt, ac na fyddai modd i unrhyw wlad yn y byd sydd ag unrhyw hunan-barch eu derbyn?

Mae'r Unol Daleithiau yn economi enfawr sy'n tyfu—mae incwm cenedlaethol wedi codi 50 y cant ers 2010, ond yn yr UE, mae wedi aros yn ei unfan. Felly, dylem weld y manteision enfawr o gael cytundeb cynnar gyda'r Unol Daleithiau, yn enwedig gan mai dyna'r ffordd orau o roi pwysau ar yr UE i ddod i gytundeb masnach synhwyrol a rhesymol gyda ni.

Well, I think we've got to be extremely careful in this area. We've got to remember that 60 per cent of our trade in goods is with the EU, and that's why, as the Welsh Government, we have been absolutely clear that our priority would be to see a trade deal with the EU as a priority. Those rules and regulations we have already—if we go away from them, the barriers go up in terms of access to those markets, and we have to be very, very careful.

And I think, when you talk about 'no self-respecting nation' would sign up to rules from someone else, that's—. All you're really suggesting is that we sign up to American rules instead of EU rules, and that's certainly not something that you sold when you were trying to tell people in Wales that it would be a good idea to leave the EU.

Jacob Rees-Mogg has said that it could take 50 years for us to benefit from leaving the EU. That's the reality of where we're heading now, and I think it's a real shame. Of course, if we can get a decent deal with the United States, that would help us internationally to grow our exports, to see further inward investment. Of course we'd want to see that, but we don't want to see it at the expense of our relationship with the EU.

Wel, rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn hynod o ofalus yn y fan hon. Mae'n rhaid i ni gofio bod 60 y cant o'n masnach mewn nwyddau gyda'r UE, a dyna pam ein bod ni fel Llywodraeth Cymru wedi bod yn gwbl glir mai ein blaenoriaeth fyddai cytundeb masnach gyda'r UE. Mae'r rheolau a'r rheoliadau hynny eisoes—os ydym yn troi ein cefnau arnynt, bydd y rhwystrau'n codi o ran mynediad at y marchnadoedd hynny, ac mae'n rhaid inni fod yn ofalus iawn.

Ac rwy'n credu, pan fyddwch yn dweud 'na fyddai modd i unrhyw wlad sydd ag unrhyw hunan-barch' gytuno i reolau gan rywun arall, mae hynny—. Yr hyn rydych chi'n ei awgrymu mewn gwirionedd yw ein bod yn ymrwymo i reolau Americanaidd yn lle rheolau'r UE, ac yn sicr nid yw hynny'n rhywbeth y gwnaethoch ei werthu pan oeddech yn ceisio dweud wrth bobl yng Nghymru y byddai'n syniad da i adael yr UE.

Mae Jacob Rees-Mogg wedi dweud y gallai gymryd 50 mlynedd i ni elwa o adael yr UE. Dyna realiti ein sefyllfa yn awr, ac rwy'n credu ei bod yn drueni mawr. Wrth gwrs, os gallwn gael cytundeb gweddus gyda'r Unol Daleithiau, byddai hynny'n ein helpu'n rhyngwladol i gynyddu ein hallforion, i weld rhagor o fewnfuddsoddi. Wrth gwrs, byddem eisiau gweld hynny, ond nid ydym eisiau hynny ar draul ein perthynas â'r UE.

Minister, our biggest trading partners are Germany and France, in that order, and, to be fair to Neil Hamilton, the USA is third. We had a robust export performance last year, which I congratulate the Welsh Government on in the work it did there; we saw our exports increase by very nearly 5 per cent. But they fell to Germany, and I think we need to be very careful about the messages we are sending. We need to preserve these European markets into which we often export some of our leading goods, with all that implies for well-paid jobs, research and development and the like.

Weinidog, ein partneriaid masnachu mwyaf yw'r Almaen a Ffrainc, yn y drefn honno, ac i fod yn deg â Neil Hamilton, mae UDA yn drydydd. Roedd ein perfformiad allforio yn gadarn y llynedd, ac rwy'n llongyfarch Llywodraeth Cymru ar y gwaith a wnaeth yno; gwelsom fod ein hallforion wedi cynyddu bron i 5 y cant. Ond cafwyd gostyngiad yn yr allforion i'r Almaen, ac rwy'n credu bod angen i ni fod yn ofalus iawn am y negeseuon rydym yn eu hanfon. Mae angen inni ddiogelu'r marchnadoedd Ewropeaidd hyn lle rydym yn aml yn allforio rhai o'n prif nwyddau, gyda phopeth y mae hynny'n ei olygu ar gyfer swyddi sy'n talu'n dda ac ymchwil a datblygu ac yn y blaen.

I think you're absolutely right, and I was very concerned when I saw the drop in those figures, although, on the whole, we're doing quite well in terms of exports. But I was very concerned to see that drop from Germany, and that's one of the reasons why we are very much courting Germany as our key international partner. That's why we've invited the ambassador down here, and he will be visiting not just south Wales but also going to Airbus as well. So, we are terribly aware that those markets are critical to maintaining that 60 per cent of trade with the EU. But, as you say, we've got to be very, very sensitive in this very difficult period where a lot of people have lost confidence and we need to regain that now.

Rwy'n credu eich bod yn hollol gywir, ac roeddwn yn bryderus iawn pan welais y gostyngiad yn y ffigurau hynny, er ein bod, ar y cyfan, yn gwneud yn eithaf da o ran allforion. Ond roeddwn yn bryderus iawn o weld y gostyngiad yn ein hallforion i'r Almaen, a dyna un o'r rhesymau pam ein bod yn ceisio denu'r Almaen i fod yn bartner rhyngwladol allweddol i ni. Dyna pam rydym wedi gwahodd y llysgennad yma, a bydd yn ymweld â de Cymru yn ogystal ag Airbus. Felly, rydym yn hynod ymwybodol fod y marchnadoedd hynny'n hanfodol i gynnal y 60 y cant hwnnw o fasnach gyda'r UE. Ond fel y dywedwch, mae'n rhaid i ni fod yn sensitif iawn yn y cyfnod anodd hwn lle mae llawer o bobl wedi colli hyder ac mae angen i ni adennill yr hyder hwnnw yn awr.

15:00
Strategaeth Ryngwladol Llywodraeth Cymru
Welsh Government's International Strategy

8. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda chynrychiolwyr o'r UE ynghylch strategaeth ryngwladol Llywodraeth Cymru? OAQ55048

8. What discussions has the Minister had with EU representatives regarding the Welsh Government's international strategy? OAQ55048

I launched the international strategy in Brussels and Paris, and further details are contained in my written statement. 

Lansiais y strategaeth ryngwladol ym Mrwsel a Pharis, ac mae fy natganiad ysgrifenedig yn cynnwys mwy o fanylion.

I thank the Minister for that answer. I've read the written statement, and you do highlight that you met with Commissioner Hogan's cabinet—I'm assuming his team, rather than perhaps himself, perhaps you can clarify that.

But as we were told on many occasions by Brexiteers, we may be leaving the EU, but we're not leaving Europe. Now, the biggest organised trading organisation within Europe is the EU, and in the international strategy, you've highlighted cyber security and creative industries as two of the areas. Clearly, they're going to be affected by EU laws, particularly perhaps on the copyright question, because that's been going through, and there are very deep concerns about the copyright. What discussions will you have with EU representatives to ensure that, as they look at the laws, we can work within that to ensure that our businesses can actually export to the EU, and to ensure that we don't breach the laws?

Because this transition period is a difficult one. We don't know how well we're going to manage and transpose EU law into UK and Welsh law, and post-31 December, that might change even more. So, we need to have those discussions with the EU to ensure that the businesses and industries you identified in the international strategy, plus the ones that are not there, are able to benefit from and use EU law and it doesn't impact upon our industries.

Diolch i'r Gweinidog am ei hateb, ac rwyf wedi darllen y datganiad ysgrifenedig, ac rydych yn nodi eich bod wedi cyfarfod â chabinet y Comisiynydd Hogan—ei dîm, rwy'n tybio, yn hytrach nag ef ei hun, efallai y gallwch egluro hynny.

Ond fel y dywedwyd wrthym droeon gan bobl Brexit, efallai ein bod yn gadael yr UE, ond nid ydym yn gadael Ewrop. Nawr, y sefydliad masnachu cyfundrefnol mwyaf yn Ewrop yw'r UE, ac yn y strategaeth ryngwladol, rydych wedi nodi seiberddiogelwch a’r diwydiannau creadigol fel dau o'r meysydd. Yn amlwg, bydd cyfraith yr UE yn effeithio arnynt, yn enwedig efallai ar y cwestiwn ynghylch hawlfraint, gan fod hynny wedi bod yn mynd rhagddo, a cheir pryderon dwys iawn am yr hawlfraint. Pa drafodaethau y byddwch yn eu cael gyda chynrychiolwyr yr UE i sicrhau, wrth iddynt edrych ar y deddfau, y gallwn weithio o fewn hynny i sicrhau y gall ein busnesau allforio i'r UE, ac i sicrhau nad ydym yn torri'r gyfraith?

Oherwydd mae’r cyfnod pontio hwn yn un anodd. Nid ydym yn gwybod pa mor dda y llwyddwn i drosi cyfraith yr UE yn gyfraith y DU a Chymru, ac ar ôl 31 Rhagfyr, gallai hynny newid hyd yn oed yn fwy. Felly, mae angen inni gael trafodaethau gyda'r UE i sicrhau bod y busnesau a'r diwydiannau a nodwyd gennych yn y strategaeth ryngwladol, ynghyd â'r rhai nad ydynt wedi’u cynnwys, yn gallu elwa o gyfraith yr UE a'i defnyddio, ac nad yw'n effeithio ar ein diwydiannau.

Thank you. When we were trying to work out which sectors we should be promoting, we actually looked for ones that would be relatively Brexit proof, and the sectors that we chose were ones where we thought there would be a lesser impact as a result of us leaving the EU. So, we've deliberately thought through that as an approach.

But I think what we have got to watch out for is what that will look like in future. When we start to diverge, if we do diverge, then what will that mean in terms of access to the market and how that could impact on the sectors? We're in a different place now, and we've got to look at where the opportunities are for us as well. It may be that there is space for us in some of these technological areas in terms of creating the regulatory environment for autonomous vehicles or for cyber security; there may be some space there for us to maybe go faster and quicker than some of the continent, and that could give us an opportunity to race ahead. That, to a large extent, will be up to the UK Government, whether they grasp that opportunity.

Diolch. Pan oeddem yn ceisio canfod pa sectorau y dylem eu hyrwyddo, fe wnaethom edrych am rai a fyddai’n gymharol ddiogel rhag Brexit mewn gwirionedd, ac roedd y sectorau a ddewiswyd gennym yn rhai y credem y byddai gadael yr UE yn cael llai o effaith arnynt. Felly, rydym wedi meddwl am hynny’n fwriadol fel dull gweithredu.

Ond credaf mai'r hyn y mae'n rhaid i ni fod yn wyliadwrus ohono yw sut olwg fydd ar hynny yn y dyfodol. Pan fyddwn yn dechrau mynd i gyfeiriad gwahanol, os byddwn yn mynd i gyfeiriad gwahanol, beth fydd hynny'n ei olygu o ran mynediad at y farchnad a sut y gallai hynny effeithio ar y sectorau? Rydym mewn lle gwahanol yn awr, ac mae'n rhaid inni edrych ar ble mae'r cyfleoedd i ni hefyd. Efallai fod lle inni yn rhai o'r meysydd technolegol hyn o ran creu'r amgylchedd rheoleiddiol ar gyfer cerbydau awtonomaidd neu ar gyfer seiberddiogelwch; efallai fod rhywfaint o le yno inni fynd yn gyflymach ac yn gynt na rhai rhannau o'r cyfandir, a gallai hynny roi cyfle inni achub y blaen arnynt. Penderfyniad Llywodraeth y DU, i raddau helaeth, fydd p'un a fyddant yn bachu'r cyfle hwnnw.

3. Cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad
3. Questions to the Assembly Commission

Item 3 is questions to the Assembly Commission. Question 1 [OAQ55055] and Question 2 [OAQ55053] have both been withdrawn, so question 3, to be answered by the Llywydd, is from Vikki Howells.

Eitem 3 yw'r cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Mae Cwestiwn 1 [OAQ55055] a Chwestiwn 2 [OAQ55053] ill dau wedi'u tynnu'n ôl, felly daw cwestiwn 3, i'w ateb gan y Llywydd, gan Vikki Howells.

Hyrwyddo Etholiad Nesaf y Cynulliad
Promoting The Forthcoming Assembly Election

3. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am ymdrechion i hyrwyddo etholiad nesaf y Cynulliad? OAQ55042

3. Will the Commission make a statement on efforts to promote the forthcoming Assembly election? OAQ55042

Mae hyrwyddo etholiad Senedd 2021 yn un o dair ymgyrch rhyng-gysylltiedig y mae'r Comisiwn yn eu blaenoriaethu dros yr 16 mis nesaf, ynghyd â phleidleisio yn 16 a newid enw i'r Senedd. Cytunodd y Comisiynwyr y dylai ein gwaith ar hyrwyddo etholiad cyffredinol Cymru geisio canolbwyntio ar godi ymwybyddiaeth o'r etholiad hwnnw fis Mai nesaf, i wella gwybodaeth am sut i bleidleisio, a darparu deunyddiau angenrheidiol ar gyfer unigolion a mudiadau sy'n gweithio ym maes addysg ac ymgysylltu â chynulleidfaoedd allweddol.

Promoting the 2021 Senedd election is one of three interrelated campaigns that the Commission is prioritising over the next 16 months, along with votes at 16 and the name change. The Commissioners agreed that our work on promoting the Welsh general election should seek to increase awareness of that election next May, to increase knowledge on how to vote, and to provide the necessary materials for individuals and organisations working in education and to communicate with key audiences.

Thank you for that answer, Llywydd. I've been looking at a study from the University of Cambridge's Centre for the Future of Democracy, and that suggests that the number of people in the UK who are dissatisfied with democracy stands at nearly three out of five. The centre has tracked views on democracy since 1995, and this is the highest recorded level ever. In a context where turnout in devolved elections tends to be lower than for UK-wide general elections, how is the Commission engaging with partners to promote awareness, understanding and participation ahead of next year's Senedd elections?

Diolch am eich ateb, Lywydd. Rwyf wedi bod yn edrych ar astudiaeth gan Ganolfan Dyfodol Democratiaeth Prifysgol Caergrawnt, ac mae'r astudiaeth honno'n awgrymu bod bron i dri o bob pump o bobl y DU yn anfodlon â democratiaeth. Mae'r ganolfan wedi olrhain safbwyntiau ar ddemocratiaeth ers 1995, a dyma'r lefel uchaf a gofnodwyd erioed. Mewn cyd-destun lle mae'r nifer sy'n pleidleisio mewn etholiadau datganoledig yn tueddu i fod yn is nag ar gyfer etholiadau cyffredinol y DU, sut y mae'r Comisiwn yn ymgysylltu â phartneriaid i hyrwyddo ymwybyddiaeth, dealltwriaeth a chyfranogiad cyn etholiadau'r Senedd y flwyddyn nesaf?

Thank you for that question and for referencing that important piece of work that highlights something that many of us probably know from our own political work in our constituencies. It sounds like an interesting piece of work; it's one that I'll ask my officials to look at as we look to prepare our own communications and promotional work in preparing for the elections next year. As I said in my opening response, there are particular areas that we are keen to prioritise. One, of course, is votes at 16 and 17, a new component to our electorate, but also seeking to work with partners who are involved with working with people from communities that feel particularly estranged from the democratic process. We need to work to ensure that those people are particularly informed and engaged and empowered to use their democratic vote next year. 

Diolch am eich cwestiwn ac am gyfeirio at y gwaith pwysig sy'n tynnu sylw at rywbeth y mae'n debyg fod llawer ohonom yn ymwybodol ohono o'n gwaith gwleidyddol ein hunain yn ein hetholaethau. Mae'r gwaith yn swnio'n ddiddorol; yn sicr, byddaf yn gofyn i fy swyddogion edrych arno wrth inni geisio paratoi ein gwaith cyfathrebu a hyrwyddo ein hunain i baratoi ar gyfer etholiadau'r flwyddyn nesaf. Fel y dywedais yn fy ymateb agoriadol, rydym yn awyddus i flaenoriaethu meysydd penodol. Un, wrth gwrs, yw'r bleidlais i bobl 16 a 17 oed, elfen newydd i'n hetholwyr, ond ceisio gweithio hefyd gyda phartneriaid sy'n gweithio gyda phobl o gymunedau sy'n teimlo'n arbennig o gryf eu bod wedi'u dieithrio oddi wrth y broses ddemocrataidd. Mae angen inni weithio i sicrhau ein bod yn ymgysylltu â'r bobl hynny yn arbennig, a'u bod yn wybodus ac yn cael eu grymuso i ddefnyddio eu pleidlais ddemocrataidd y flwyddyn nesaf.

15:05

Question 4 is going to be answered by the Llywydd. Andrew R.T. Davies. 

Y Llywydd sy'n mynd i ateb cwestiwn 4. Andrew R.T. Davies.

Polisi Cofebion
Memorials Policy

4. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am ei bolisi cofebion mewn perthynas â'r rhai fu farw, yn druenus, wrth wasanaethu fel Aelodau Cynulliad? OAQ55029

4. Will the Commission make a statement on its memorials policy in relation to those who have tragically died whilst serving as Assembly Members? OAQ55029

Penderfynodd y Comisiwn ar y polisi cofebion fis Chwefror 2019. Mae'n nodi na fydd y Comisiwn yn ystyried ceisiadau am gofeb i unigolyn hyd nes fod 10 mlynedd wedi mynd heibio ers marw yr unigolyn hynny.

The Commission made a decision on the memorial policy in February 2019. It notes that the Commission will not consider memorials for individuals until 10 years have passed since the death of that individual.

Thank you for that response, Presiding Officer. I personally believe that it is very important that we do reflect on those Assembly Members who have passed away whilst they've been an Assembly Member, right across the terms of the Assembly since 1999. I hear what you say about the policy and the 10-year rule, and I was grateful to see a letter, obviously, but disappointed with its contents, that the Commission recently discussed this.

If the Assembly decided that, actually, that policy needed to change to reflect the sentiment I've just put to you, would the Commission be open to reconsidering its position so that a fitting memorial, at no expense to the taxpayer, could be erected on the Assembly estate? So that remembrance could be shown to those Members who have passed away in the time that they were Assembly Members.

Diolch am eich ymateb, Lywydd. Yn bersonol, credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn meddwl am yr Aelodau Cynulliad a fu farw tra oeddent yn Aelodau Cynulliad ym mhob un o dymhorau'r Cynulliad ers 1999. Clywaf yr hyn a ddywedwch am y polisi a'r rheol 10 mlynedd, ac roeddwn yn ddiolchgar o weld llythyr, yn amlwg, ond yn siomedig gyda'i gynnwys, fod y Comisiwn wedi trafod hyn yn ddiweddar.

Pe bai'r Cynulliad yn penderfynu, mewn gwirionedd, fod angen i'r polisi newid i adlewyrchu'r teimlad rwyf newydd ei gyfleu i chi, a fyddai'r Comisiwn yn agored i ailystyried ei safbwynt fel y gellid codi cofeb addas, heb unrhyw gost i'r trethdalwr, ar ystâd y Cynulliad? Fel y gellid coffáu'r Aelodau a fu farw yn ystod eu cyfnod fel Aelodau'r Cynulliad.

It is a sensitive matter to be discussing and deciding on a memorial to a deceased friend and colleague in this Senedd, and one I find personally quite difficult. Early on in my time as Chair of the Commission we faced two requests of this nature: a purple plaque for Val Feld and a location for a statue for Rhodri Morgan. In light of these individual decisions the Commission had to take, and they were not straightforward or easy decisions to have taken, we decided to formulate a policy to aid Commissioners in the future on such matters. The policy, as I outlined, is merely one year old, and we are now being asked to make individual exceptions to this policy. The policy, as you've referenced, Andrew R.T. Davies, belongs to the Assembly as a whole and to all Members. If political groups wish for this policy to be revised, then I would be happy to discuss representations and proposals made by the political groups and Members to the Commission, with a view to revising our policy, if that is the wish of this Assembly.

Mae trafod a phenderfynu ar gofeb i ffrind a chyd-Aelod a fu farw yn y Senedd hon yn fater sensitif, ac mae'n un anodd i mi'n bersonol. Yn gynnar yn fy nghyfnod fel Cadeirydd y Comisiwn, cawsom ddau gais o'r natur hon: plac porffor i Val Feld a lleoliad ar gyfer cerflun i Rhodri Morgan. Yng ngoleuni'r penderfyniadau unigol hyn y bu'n rhaid i'r Comisiwn eu gwneud, ac nid oeddent yn benderfyniadau syml na hawdd i'w gwneud, fe benderfynasom lunio polisi i gynorthwyo Comisiynwyr yn y dyfodol gyda materion o'r fath. Fel yr amlinellais, blwydd oed yn unig yw'r polisi, ac yn barod, gofynnir i ni wneud eithriadau unigol i'r polisi hwn. Mae'r polisi, fel y nodoch chi, Andrew R.T. Davies, yn eiddo i'r Cynulliad cyfan ac i'r holl Aelodau. Os oes grwpiau gwleidyddol sy'n awyddus i'r polisi hwn gael ei ddiwygio, rwy'n fwy na pharod i drafod sylwadau a chynigion a wneir gan y grwpiau gwleidyddol ac Aelodau i'r Comisiwn, gyda golwg ar adolygu ein polisi, os mai dyna ddymuniad y Cynulliad hwn.

I'm very pleased to associate my name with the cross-party letter that we sent you, and thank you for your reply. Before we delve into a different approach, I just want to examine a bit further the current memorial policy, which I think gives some discretion to achieve what I am trying to seek, which is a memorial to Carl Sargeant. Because I note, under criteria 6.1, regarding the 10-year rule, the last sentence is:

'A shorter period may be considered by the Commission in exceptional circumstances.'

I would like to argue that a memorial to Carl Sargeant would meet the criteria for an exceptional circumstance, because the contribution that Carl Sargeant made to the Senedd—both as a formidable backbencher as well as an outstanding Minister, including being the architect of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, for which this Assembly, Senedd and our country is increasingly known as being a pathfinder for how we need to tackle climate change—as well as the tragic circumstances surrounding Carl's death, surely merits exceptional consideration of a plaque to Carl before the 10-year moratorium. I'd be most grateful if the Assembly Commission would give this due consideration. 

Rwy'n falch iawn o gysylltu fy enw â'r llythyr trawsbleidiol a anfonasom atoch, a diolch am eich ateb. Cyn i ni ddechrau trafod dull gwahanol o'i wneud, rwyf am archwilio'r polisi coffáu cyfredol ychydig ymhellach, polisi sydd, yn fy marn i, yn rhoi rhywfaint o ddisgresiwn i gyflawni'r hyn rwy'n ceisio'i gyflawni, sef cofeb i Carl Sargeant. Oherwydd o dan faen prawf 6.1, mewn perthynas â'r rheol 10 mlynedd, credaf mai'r frawddeg olaf yw:

'Efallai y bydd y Comisiwn yn ystyried cyfnod byrrach mewn amgylchiadau eithriadol.'

Hoffwn ddadlau y byddai cofeb i Carl Sargeant yn bodloni'r maen prawf ar gyfer amgylchiadau eithriadol, gan fod y cyfraniad a wnaeth Carl Sargeant i'r Senedd—fel ffigwr aruthrol ar y meinciau cefn yn ogystal â Gweinidog rhagorol, gan gynnwys bod yn bensaer Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, sydd wedi golygu bod y Cynulliad hwn, y Senedd a'n gwlad yn dod yn fwyfwy adnabyddus fel arloeswr o ran y modd y mae angen inni fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd—yn ogystal ag amgylchiadau trasig marwolaeth Carl, does bosibl nad yw hynny'n haeddu ystyriaeth eithriadol i osod plac i Carl cyn y moratoriwm 10 mlynedd. Buaswn yn ddiolchgar iawn pe bai Comisiwn y Cynulliad yn rhoi ystyriaeth ddyledus i hyn.

I really don't want to be in a position to discuss the merits of individual deceased colleagues in this forum. I understand the point that you've made, and that the three Members who wrote to me have made. The Commission expressed its view on the policy that it has in place; that we were not able to make individual exceptions at that point. As I said in my answer to Andrew R.T. Davies, if political groups representing the majority view of this Assembly want to make representations on behalf of any matter that the Commission is responsible for, please do so. You are represented on the Commission by Commissioners from all political parties. Please feel empowered to make those views known to your Commissioners and to the Commission. But I need to have the policy and the decisions expressed in the context of the majority feeling of this Assembly. Please do not ask me to make any comment on individuals in this forum here.

Nid wyf yn awyddus o gwbl i fod mewn sefyllfa i drafod rhinweddau cyd-Aelodau unigol sydd wedi marw yn y fforwm hwn. Rwy'n deall y pwynt a wnaethoch, a'r pwynt a wnaethpwyd i mi gan y tri Aelod a ysgrifennodd ataf. Mynegodd y Comisiwn ei farn ar y polisi sydd ganddo ar waith; nad oeddem yn gallu gwneud eithriadau unigol ar y pwynt hwnnw. Fel y dywedais yn fy ateb i Andrew R.T. Davies, os oes grwpiau gwleidyddol sy'n cynrychioli barn fwyafrifol y Cynulliad hwn yn awyddus i wneud sylwadau ar ran unrhyw fater y mae'r Comisiwn yn gyfrifol amdano, gwnewch hynny. Fe'ch cynrychiolir ar y Comisiwn gan Gomisiynwyr o bob plaid wleidyddol. Mae gennych rym i wneud y safbwyntiau hynny'n hysbys i'ch Comisiynwyr ac i'r Comisiwn. Ond mae angen i'r polisi a'r penderfyniadau gael eu mynegi yng nghyd-destun teimlad mwyafrifol y Cynulliad hwn. Peidiwch â gofyn i mi wneud unrhyw sylw ar unigolion yn y fforwm hwn.

15:10

Question 5 is to be answered by David Rowlands, as Commissioner. Question 5, Bethan Sayed. 

Mae cwestiwn 5 i'w ateb gan David Rowlands, fel Comisiynydd. Cwestiwn 5, Bethan Sayed.

Lleihau Gwastraff Bwyd
Reducing Food Waste

5. A wnaiff y Comisiwn amlinellu ymdrechion i leihau gwastraff bwyd ar ystâd y Cynulliad? OAQ55049

5. Will the Commission outline efforts to reduce food waste on the Assembly estate? OAQ55049

Can I thank Bethan Sayed for her question on a matter that I'm sure concerns all of us in the Chamber? Can I assure her, and the rest of the Chamber, that the catering service in the Assembly works hard to reduce food waste where possible? Through effective menu and portion planning based on historical trends and differing daily customer demands. The relatively small amount of food waste generated, which is sent for composting at a local facility, is confirmation of the effectiveness of their efforts. 

A gaf fi ddiolch i Bethan Sayed am ei chwestiwn ar fater sy'n peri pryder i bob un ohonom yn y Siambr, rwy'n siŵr? A gaf fi roi sicrwydd iddi, a gweddill y Siambr, fod y gwasanaeth arlwyo yn y Cynulliad yn gweithio'n galed i leihau gwastraff bwyd lle bo modd drwy gynllunio bwydlenni a dognau yn effeithiol yn seiliedig ar dueddiadau hanesyddol a gwahanol ofynion cwsmeriaid bob dydd? Mae'r lefel gymharol fach o wastraff bwyd a gynhyrchir, sy'n cael ei anfon i'w gompostio mewn cyfleuster lleol, yn gadarnhad o effeithiolrwydd eu hymdrechion.

Thank you for that reply. I know that many Assembly Members organise events, and we know, potentially, how costly some of the food can be here. We have to be aware of ordering what we need for such events, so that we don't over order, and so that we ensure that guests are able to enjoy themselves and enjoy the sustenance that we given them. But I have been told by many who attend events, or many people who work here, that there may be some food that is recycled so that people can actually eat the food in the local area, by giving it to a local charity, but in some circumstances the food, despite the fact that it's still edible, goes to waste. That doesn't need to happen when there is so much left over after events.

Of course, many Assembly staff are very happy to take away trays of sandwiches from these events, but I'm thinking if there are, for example, local homelessness or local food bank-style charities in the local area—? We have to lead by example and, before getting to the point of recycling the food in that way, I would hope that we could recycle it in a way where we could be helping humans to consume it who may need it more than us. 

Diolch am eich ateb. Gwn fod llawer o Aelodau'r Cynulliad yn trefnu digwyddiadau, a gwyddom, o bosibl, pa mor gostus y gall peth o'r bwyd fod yma. Mae'n rhaid inni fod yn ymwybodol o'r angen i archebu'r hyn sydd ei angen arnom ar gyfer digwyddiadau o'r fath, fel nad ydym yn gor-archebu, ac fel y gallwn sicrhau bod gwesteion yn gallu mwynhau eu hunain a mwynhau'r lluniaeth a rown iddynt. Ond mae llawer o bobl sy'n mynychu digwyddiadau, neu lawer o bobl sy'n gweithio yma, wedi dweud wrthyf y gellir ailgylchu rhywfaint o fwyd fel y gall pobl fwyta'r bwyd yn yr ardal leol, drwy ei roi i elusen leol, ond mewn rhai amgylchiadau, mae'r bwyd, er ei fod yn dal i fod yn fwytadwy, yn cael ei wastraffu. Nid oes angen i hynny ddigwydd pan fydd cymaint o fwyd ar ôl wedi digwyddiadau.

Wrth gwrs, mae llawer o staff y Cynulliad yn fwy na pharod i fynd â hambyrddau o frechdanau adref o'r digwyddiadau hyn, ond tybed, er enghraifft, a oes unrhyw elusennau digartrefedd lleol neu fanciau bwyd yn yr ardal leol—? Mae'n rhaid inni arwain drwy esiampl, a chyn ein bod yn ailgylchu'r bwyd yn y ffordd honno, buaswn yn gobeithio y gallem ei ailgylchu mewn ffordd lle gallem fod yn helpu pobl a allai fod ei angen yn fwy na ni i'w fwyta.

I thank Bethan for her supplementary. The fact of the matter is, obviously, that the best way is that we have far less waste at all. But unfortunately, the catering service is compelled to comply with food hygiene regulations, which stipulates that chilled food laid out for buffets at room temperature must be disposed of after four hours. The Commission must point out that most buffets are requested by external event organisers who are responsible for purchasing the correct amount of food required. I understand that these are advised by the catering management to order conservatively. However, there is a natural risk-averse culture among organisers who do not want to see buffet shortages for guests, which often results is over ordering.

I must admit that I do concur with Bethan that we should be reaching out to local charities et cetera, and requesting perhaps that they could pick up this food at a very early stage, explaining to them that it has to be disposed of. But there is a difficulty as well, which has been explained to me by the catering manager, should somebody take food under those circumstances leave it for six or seven hours and then contract something from eating that food, the catering company is said to be responsible for that. 

Diolch i Bethan am ei chwestiwn atodol. Y gwir amdani, yn amlwg, yw mai'r ffordd orau yw sicrhau bod gennym lawer llai o wastraff yn y lle cyntaf. Ond yn anffodus, mae'n rhaid i'r gwasanaeth arlwyo gydymffurfio â rheoliadau hylendid bwyd, sy'n nodi bod yn rhaid cael gwared ar fwyd wedi'i oeri a osodir allan mewn bwffe ar dymheredd ystafell ar ôl pedair awr. Mae'n rhaid i'r Comisiwn nodi bod y rhan fwyaf o'r bwffes yn cael eu harchebu gan drefnwyr digwyddiadau allanol sy'n gyfrifol am brynu faint o fwyd sydd ei angen. Deallaf fod y rheolwyr arlwyo yn eu cynghori i archebu'n geidwadol. Fodd bynnag, mae diwylliant gwrth-risg naturiol ymhlith trefnwyr nad ydynt am weld prinder bwyd i'r gwesteion, ac mae hynny'n aml yn arwain at or-archebu.

Mae'n rhaid i mi gyfaddef fy mod yn cytuno â Bethan y dylem estyn allan at elusennau lleol ac ati, a gofyn iddynt ddod i gasglu'r bwyd hwn yn gynnar iawn efallai, gan egluro iddynt fod yn rhaid cael ei wared. Ond ceir anhawster arall hefyd, fel yr eglurodd y rheolwr arlwyo wrthyf, pe bai rhywun yn bwyta bwyd o dan yr amgylchiadau hynny a'i adael am chwech neu saith awr a mynd yn sâl ar ôl bwyta'r bwyd hwnnw, dywedir mai'r cwmni arlwyo sy'n gyfrifol am hynny.

I just want to probe this a little bit further, because I see some of the waste that I know is going into the bin. And given that one third of all food is wasted in this country, we clearly have an obligation to try to ensure that that is not happening. I was interested to hear you talk about the four-hour rule, because I've been told by staff that it's a two-hour rule. And that obviously means that the catering staff are instructed to gather up all the food that's left over and dispose of it in a bin, and that is unbelievably distressing. Clearly, we need to order the right amount, but I also think we need to really hone in hard on how, if people haven't turned up for whatever reason, we can ensure it gets to people who really need food within the local community, and develop the sort of links that supermarkets have made with other charitable organisations.

Hoffwn archwilio hyn ychydig ymhellach, gan fy mod yn gweld peth o'r gwastraff y gwn ei fod yn mynd i'r bin. Ac o ystyried bod traean o'r holl fwyd yn cael ei wastraffu yn y wlad hon, mae'n amlwg fod rhwymedigaeth arnom i geisio sicrhau nad yw hynny'n digwydd. Roedd yn ddiddorol eich clywed yn sôn am y rheol bedair awr, gan fod staff wedi dweud wrthyf mai rheol dwy awr yw hi. Ac mae hynny'n amlwg yn golygu bod y staff arlwyo yn cael eu cyfarwyddo i gasglu'r holl fwyd sy'n weddill a'i roi yn y bin, ac mae hynny'n hynod o ofidus. Yn amlwg, mae angen inni archebu faint o fwyd sydd ei angen, ond credaf hefyd fod angen inni wneud ymdrech go iawn i sicrhau, os nad oes pobl wedi mynychu am ba reswm bynnag, y gallwn sicrhau ei fod yn cyrraedd y bobl sydd angen bwyd yn y gymuned leol, a datblygu'r math o gysylltiadau y mae archfarchnadoedd wedi'u datblygu â sefydliadau elusennol eraill.

15:15

Well, I can only agree with you entirely on those comments. Unfortunately, it's much more difficult to actually do this in practice than the theory of this, but we are always looking—the Commission and, of course, the catering staff are always looking for alternatives to this waste of food.

Wel, ni allaf ond cytuno'n llwyr â chi ar y sylwadau hynny. Yn anffodus, mae'n anos o lawer gwneud hyn yn ymarferol na'r theori yn hyn o beth, ond rydym bob amser yn edrych—mae'r Comisiwn, ac wrth gwrs, y staff arlwyo bob amser yn edrych am atebion amgen yn lle gwastraffu bwyd.

4. Cwestiynau Amserol
4. Topical Questions

Item 4 on our agenda this afternoon is topical questions. There's one topical question, to be answered by the Minister for Health and Social Services, and it's from Rhun ap Iorwerth.

Eitem 4 ar ein hagenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau amserol. Daeth un cwestiwn amserol i law, i'w ateb gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a Rhun ap Iorwerth sydd i ofyn y cwestiwn.

Ymadawiad Prif Weithredwr Bwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr
The Departure of Betsi Cadwaladr Health Board's Chief Executive

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad yn dilyn y cyhoeddiad ynghylch ymadawiad Prif Weithredwr Bwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr? 391

1. Will the Minister make a statement following the announcement regarding the departure of Betsi Cadwaladr Health Board's Chief Executive? 391

Thank you. The chair of the health board announced yesterday that the chief executive will be leaving the organisation. Decisions about employment matters are for the health board and its chair to make.

Diolch. Cyhoeddodd cadeirydd y bwrdd iechyd ddoe y bydd y prif weithredwr yn gadael y sefydliad. Y bwrdd iechyd a'i gadeirydd sydd i wneud penderfyniadau am faterion cyflogaeth.

Diolch yn fawr iawn ichi. Dydy hi byth yn braf personoli materion fel hyn, ond mae'n amlwg bod hyder wedi cael ei golli ers tro yng ngallu Gary Doherty i sicrhau y math o gynnydd sydd ei angen ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ar ôl pum mlynedd, bron, mewn mesurau arbennig. A dweud y gwir, mae yna ddigon o dystiolaeth dwi'n ei gweld mewn sawl maes fod pethau wedi bod yn mynd yn waeth yn ddiweddar, a rŵan mae'n rhaid i bethau gwella.

Thank you very much. It's never nice to personalise these issues, but it's clear that confidence in the ability of Gary Doherty has been lost for some time to secure the kind of progress needed within Betsi Cadwaladr University Health Board after almost five years in special measures. If truth be told, I see plenty of evidence in many areas that things have been getting worse recently, and now things must improve.

The chairman and the board clearly had run out of patience with the chief executive, but let me say clearly that the people of the north of Wales have run out of patience with the failure of the health board, in direct partnership, of course, with this Labour Welsh Government. They have nothing but respect for dedicated health workers, but they need to have their faith restored that Betsi Cadwaladr health board is fit for purpose.

I have no desire to pursue reorganisation for its own sake, but I've certainly concluded, and more and more people in and around the national health service tell me that they agree with me, that there may already be no option now but to split up this failing health board—a step, as things stand now, I would be willing to take if I were to become health Minister after next year's election. But it's now up to the new leadership, both interim and permanent, and the Welsh Government to prove over the next year and a half or so that things can be turned around in order to avoid that. All eyes now are on the board, on the executives and on you, Minister.

I have five questions here. I understand, firstly, that the health board will continue to pay Gary Doherty through not only the severance period but also through his secondment to Lancashire Teaching Hospitals NHS Foundation Trust. Do you believe that that can be justified? Secondly, can I ask whether the appointment of Simon Dean, who is NHS Wales's deputy chief executive, of course, as interim boss marks a stepping up in some way of special measures? Thirdly, is it your expectation that when a permanent chief executive is appointed that he or she should have a deep understanding and experience of delivering healthcare in the kind of area that we have in the north of Wales—a largely rural area and a bilingual area? Fourthly, will the Welsh Government outline the expectations of the performance of the new chief executive? I would appreciate avoiding vague terms like 'improving matters'. Finally, do you agree with me that it isn't just about one individual? It's about the lack of leadership of the Welsh Government too, and the ability to have managerial teams capable of delivering improvements that, so far, we haven't seen.

Mae'n amlwg fod pall ar amynedd y cadeirydd a’r bwrdd gyda'r prif weithredwr, ond gadewch i mi ddweud yn glir fod pall ar amynedd pobl gogledd Cymru ynghylch methiant y bwrdd iechyd, mewn partneriaeth uniongyrchol, wrth gwrs, â'r Llywodraeth Lafur hon. Nid oes ganddynt unrhyw beth ond parch at weithwyr iechyd ymroddedig, ond mae angen adfer eu ffydd fod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn addas at y diben.

Nid oes arnaf awydd mynd ar drywydd ad-drefnu er mwyn ad-drefnu, ond yn sicr, deuthum i'r casgliad, ac mae mwy a mwy o bobl yn y gwasanaeth iechyd gwladol ac o'i gwmpas yn dweud wrthyf eu bod yn cytuno â mi, efallai nad oes opsiwn bellach ond rhannu'r bwrdd iechyd diffygiol hwn—cam, fel y saif pethau, y buaswn yn barod i'w gymryd pe bawn yn dod yn Weinidog iechyd ar ôl etholiad y flwyddyn nesaf. Ond cyfrifoldeb yr arweinyddiaeth newydd, yr un dros dro a'r un barhaol, a Llywodraeth Cymru yw dangos, dros y flwyddyn a hanner nesaf, y gellir gwella'r sefyllfa er mwyn osgoi hynny. Mae pob llygad bellach ar y bwrdd, ar y swyddogion gweithredol ac arnoch chi, Weinidog.

Mae gennyf bum cwestiwn yma. Deallaf, yn gyntaf, y bydd y bwrdd iechyd yn parhau i dalu Gary Doherty nid yn unig drwy gydol y cyfnod diswyddo ond hefyd drwy gydol ei secondiad i Ymddiriedolaeth Sefydledig GIG Ysbytai Addysgu Swydd Gaerhirfryn. A ydych yn credu y gellir cyfiawnhau hynny? Yn ail, a gaf fi ofyn a yw penodi Simon Dean, dirprwy brif weithredwr GIG Cymru wrth gwrs, yn bennaeth dros dro yn nodi cynnydd, mewn rhyw ffordd, o fesurau arbennig? Yn drydydd, pan fydd prif weithredwr parhaol yn cael ei benodi, a ydych yn disgwyl y dylai fod ganddo ef neu hi gryn ddealltwriaeth a phrofiad o ddarparu gofal iechyd yn y math o ardal sydd gennym yng ngogledd Cymru—ardal wledig i raddau helaeth, ac ardal ddwyieithog? Yn bedwerydd, a wnaiff Llywodraeth Cymru amlinellu'r disgwyliadau o ran perfformiad y prif weithredwr newydd? Buaswn yn gwerthfawrogi pe baech yn osgoi termau annelwig fel 'gwella'r sefyllfa'. Yn olaf, a ydych yn cytuno â mi nad yw hyn yn ymwneud ag un unigolyn yn unig? Mae'n ymwneud â diffyg arweinyddiaeth Llywodraeth Cymru hefyd, a'r gallu i gael timau rheoli sy'n gallu cyflawni gwelliannau nad ydym wedi'u gweld hyd yma.

Thank you for the questions and comments. To start, I will deal with the comments you make about the organisation of the health board. I think it's often a tempting answer to suggest that reorganisation will deliver improvement in services, and anyone who wishes to run that argument—and there are arguments to be made; it isn't my view—will need to explain how that organisation would run and function, how quickly you'd start to see improvement taking place, and what you'd do about the framework. To go back to three separate organisations, I think you'd have three quite small organisations, and even if you had two organisations within north Wales, you'd have to decide what to do with the middle part of north Wales and Ysbyty Glan Clwyd. These are not simple questions to answer, so anyone who is an advocate for an entirely different framework and an entirely different footprint needs to consider what those look like, and how they would actually lead to an improvement in the quality and delivery of care, as well as of course the practical arrangements for separating the single organisation. I don't share the view of others that say that the health board is unmanageable and that it's unachievable to have an organisation that makes progress.

Turning to your five particular points, on secondment, it's entirely normal during secondments for wages to be paid by the organisation that is seconding someone out, then the employment comes to an end, but these are matters for the health board to set out and explain. I don't think that is unusual.

And in terms of the prospects, these are very practical choices that are made. When people leave senior leadership, there are choices about what is in the best interests of the organisation and being able to move on, and the health board has made a choice that they want to be able to move on and to begin the process of having a permanent chief executive in place.

On the interim chief executive arrangements, again, this is a practical point. Simon Dean has stood in at the health board in the past and, at the time, he stabilised the organisation. He's aware of not just that time there, but his role as a deputy chief executive means he has an awareness and knowledge of all the organisations within Wales. He has significant experience within the wider health service, but he also has a significant amount of respect from staff and wider stakeholders within north Wales. It's a very practical point, and we want to see the health board continue to make progress and not simply stalling over however long it takes to recruit a new chief executive.

In terms of that future chief executive, there will of course be comments about the way in which healthcare is delivered here in Wales and, in particular, in north Wales. They will also need to be given the licence of support from people across the political spectrum to actually take steps to improve the organisation. So, that means not being afraid to make choices about the future, to be able to have an open conversation with not just the team that they will lead within the health board, but with the wider public and their elected representatives. I appreciate there's going to be an election in just over 15 months' time, but healthcare will need to be delivered in that time, and I expect all people in this room who have an interest in the future of the health service in north Wales to engage openly and directly on that. And the chief executive, whoever they are, will understand that they're walking into an environment where there isn't just an election coming, but there's a need to see genuine improvement in the way that health and care services are delivered. It's what the staff and people themselves are entitled to expect and receive.

And on performance, I've set out the performance expectations in the revised special measures framework that I published in November. It sets out revised areas for the health board to make progress against to be able to move on from special measures, and then beyond that, too. I think the test that we set for the health board has to be a fair one. It has to be: what does this organisation have to do and need to do to move beyond special measures, then what else does it need to do to get to the position where it is what we would all hope to see, a high-performing healthcare organisation? And I don't think it would be tenable to expect them to move from special measures into that particular frame in the one single jump.

On the point about individuals and the point about collective responsibility, I regularly get the opportunity to set out my role in the system and to answer questions upon it, not just in the press but in this Chamber and beyond. I have always been clear that I've got political responsibility, ministerial responsibility for the health service, and that comes with accountability for it. I don't try to step into operational choices, but every time something happens within the health service, it's entirely possible that I'll get asked about it and I'll be expected to provide an answer to it. That goes with the territory and I don't resile from that, but I'm looking for new leadership to help change and set not just the tone about what they expect from the top, but how they expect staff and the whole team within the health board to actually deliver the cultural improvements and the performance improvements that, as I say, I recognise everyone in this Chamber and beyond would expect to see.

Diolch am eich cwestiynau a’ch sylwadau. I ddechrau, hoffwn ateb y sylwadau a wnaed gennych am drefniadaeth y bwrdd iechyd. Credaf ei bod yn aml yn demtasiwn i ateb drwy awgrymu y byddai ad-drefnu'n sicrhau gwelliant mewn gwasanaethau, ac mae’n rhaid i unrhyw un sy'n dymuno arddel y ddadl honno—ac mae dadleuon i'w cael; nid dyma yw fy marn i—egluro sut y byddai'r sefydliad hwnnw'n gweithredu, pa mor gyflym y byddech yn dechrau gweld gwelliannau, a beth y byddech yn ei wneud ynglŷn â'r fframwaith. I ddychwelyd at dri sefydliad ar wahân, credaf y byddai gennych dri sefydliad eithaf bach, a hyd yn oed pe bai gennych ddau sefydliad yng ngogledd Cymru, byddai'n rhaid i chi benderfynu beth i'w wneud â chanol gogledd Cymru ac Ysbyty Glan Clwyd. Nid yw'r rhain yn gwestiynau syml i'w hateb, felly mae angen i unrhyw un sydd o blaid cael fframwaith hollol wahanol ac ôl troed hollol wahanol ystyried sut bethau fyddai'r rheini, a sut y byddent yn arwain at wella ansawdd a darpariaeth gofal, yn ogystal â’r trefniadau ymarferol, wrth gwrs, ar gyfer rhannu’r sefydliad. Nid wyf yn rhannu barn pobl eraill sy'n dweud na ellir rheoli’r bwrdd iechyd a'i bod yn amhosibl cael sefydliad sy'n gwneud cynnydd.

Gan droi at eich pum pwynt penodol, o ran secondiad, mae'n gwbl gyffredin yn ystod secondiadau i gyflogau gael eu talu gan y sefydliad secondio, yna daw'r gyflogaeth i ben, ond mae'r rhain yn faterion i'r bwrdd iechyd eu nodi a'u hegluro. Ni chredaf fod hynny'n anarferol.

Ac o ran y rhagolygon, mae’r dewisiadau hyn a wneir yn rhai ymarferol iawn. Pan fydd pobl yn gadael swyddi uwch arweinwyr, ceir dewisiadau ynglŷn â beth sydd er budd gorau'r sefydliad a gallu symud ymlaen, ac mae'r bwrdd iechyd wedi dewis gallu symud ymlaen a dechrau'r broses o benodi prif weithredwr parhaol.

O ran trefniadau'r prif weithredwr dros dro, unwaith eto, mae hwn yn bwynt ymarferol. Mae Simon Dean wedi gweithio i'r bwrdd iechyd yn y gorffennol, a bryd hynny, fe lwyddodd i sefydlogi’r sefydliad. Mae'n ymwybodol nid yn unig o’r cyfnod hwnnw yno, ond mae ei rôl fel dirprwy brif weithredwr yn golygu bod ganddo ymwybyddiaeth a gwybodaeth am yr holl sefydliadau yng Nghymru. Mae ganddo brofiad sylweddol yn y gwasanaeth iechyd ehangach, ond ceir cryn dipyn o barch tuag ato hefyd ymhlith staff a rhanddeiliaid ehangach yng ngogledd Cymru. Mae'n bwynt ymarferol iawn, ac rydym am weld y bwrdd iechyd yn parhau i wneud cynnydd yn hytrach nag oedi am ba amser bynnag y byddai'n cymryd i recriwtio prif weithredwr newydd.

O ran y prif weithredwr yn y dyfodol, wrth gwrs, bydd sylwadau’n cael eu gwneud am y ffordd y caiff gofal iechyd ei ddarparu yma yng Nghymru, ac yn benodol, yng ngogledd Cymru. Bydd angen iddynt gael cefnogaeth hefyd gan bobl o bob rhan o’r sbectrwm gwleidyddol i gymryd camau i wella'r sefydliad. Felly, mae hynny'n golygu peidio â bod ofn gwneud dewisiadau am y dyfodol, er mwyn gallu cael sgwrs agored nid yn unig â'r tîm y byddant yn ei arwain yn y bwrdd iechyd, ond gyda'r cyhoedd ehangach a'u cynrychiolwyr etholedig. Rwy'n derbyn y bydd etholiad ymhen ychydig dros 15 mis, ond bydd angen darparu gofal iechyd yn y cyfamser, ac rwy'n disgwyl i bawb yn yr ystafell hon sydd â diddordeb yn nyfodol y gwasanaeth iechyd yng ngogledd Cymru ymgysylltu'n agored ac yn uniongyrchol ar hynny. A bydd y prif weithredwr, pwy bynnag y bo, yn deall eu bod yn camu i mewn i amgylchedd lle mae etholiad ar y ffordd, ond lle mae angen gwelliant gwirioneddol hefyd yn y ffordd y caiff gwasanaethau iechyd a gofal eu darparu. Dyna y mae gan y staff a'r bobl eu hunain hawl i'w ddisgwyl a’i gael.

Ac ar berfformiad, rwyf wedi nodi'r disgwyliadau o ran perfformiad yn y fframwaith mesurau arbennig diwygiedig a gyhoeddais ym mis Tachwedd. Mae'n nodi meysydd diwygiedig i'r bwrdd iechyd wneud cynnydd arnynt er mwyn gallu symud ymlaen o fesurau arbennig, a thu hwnt i hynny hefyd. Credaf fod yn rhaid i'r prawf a osodwn ar gyfer y bwrdd iechyd fod yn un teg. Mae’n rhaid iddo fod: beth y mae'n rhaid i'r sefydliad hwn ei wneud a beth y mae angen iddo'i wneud i symud ymlaen o fesurau arbennig, yna beth arall y mae angen iddo'i wneud i gyrraedd y sefyllfa y byddai pob un ohonom yn gobeithio’i gweld, lle mae’n sefydliad gofal iechyd sy’n perfformio’n dda? Ac ni chredaf y byddai'n bosibl disgwyl iddynt symud o fesurau arbennig i'r ffrâm benodol honno mewn un naid.

O ran y pwynt ynglŷn ag unigolion a'r pwynt ynglŷn â chyfrifoldeb cyfunol, rwy'n cael cyfle rheolaidd i nodi fy rôl yn y system ac i ateb cwestiynau ar hynny, nid yn unig yn y wasg ond yn y Siambr hon a thu hwnt. Rwyf bob amser wedi dweud yn glir fod gennyf gyfrifoldeb gwleidyddol, cyfrifoldeb gweinidogol am y gwasanaeth iechyd, ac mae hynny’n dod law yn llaw ag atebolrwydd amdano. Nid wyf yn ceisio ymyrryd mewn dewisiadau gweithredol, ond bob tro y bydd rhywbeth yn digwydd o fewn y gwasanaeth iechyd, mae'n gwbl bosibl y byddaf yn cael fy holi amdano a bydd disgwyl i mi roi ateb. Mae hynny'n rhan o’r gwaith ac nid wyf yn ymgilio rhag hynny, ond rwy'n edrych am arweinyddiaeth newydd i helpu i newid a phennu nid yn unig yr hyn y maent yn ei ddisgwyl o'r brig, ond sut y maent yn disgwyl i’r staff a thîm cyfan y bwrdd iechyd gyflawni'r gwelliannau diwylliannol a'r gwelliannau mewn perfformiad rwyf fi, fel y dywedaf, yn cydnabod y byddai pawb yn y Siambr hon a thu hwnt yn disgwyl eu gweld.

15:20

I have to say, Minister, I'm a little surprised by some of the comments that you've made in response to this urgent question today. For many of us in north Wales, it feels very much—

Mae'n rhaid i mi ddweud, Weinidog, rwy'n synnu ychydig wrth glywed rhai o'r sylwadau rydych wedi'u gwneud mewn ymateb i'r cwestiwn brys hwn heddiw. I lawer ohonom yng ngogledd Cymru, mae hyn yn teimlo'n debyg iawn i—

Sorry, it's a topical question, not an urgent question. 

Mae'n ddrwg gennyf, cwestiwn amserol ydyw, nid cwestiwn brys.

It's a topical question, not an urgent question. 

Cwestiwn amserol ydyw, nid cwestiwn brys.

Pardon me. 

For many of us in north Wales, this feels very much like groundhog day and as though we are absolutely going right back to square one. We've got the same interim chief executive that was appointed on the day that special measures were initially imposed, almost four and a half years ago—almost five years ago now. We were told by Simon Dean at that time that there were 100-day plans to turn around the fortunes of this failing organisation. We saw no improvement. We've seen over the past four and a half or so years an organisation that has had even worse performance—record worse performance. It's the worst now in the whole of Wales on many performance measures, and it's got a governance system that is absolutely broken. It is not working.

We saw a report that came into the public domain just over a week ago, which had not even been shared; a report that was identifying serious failings in mental health services, particularly in terms of psychological therapies by TogetherBetter, which was not even shared with the chair of the health board, in spite it being in the possession of the health board for many months. So, the system is broken. You're part of the system. This is an organisation in special measures.

Can I ask you, Minister, do you accept now that special measures under your regime in Wales do not work, that you are not able to secure the sorts of improvements that the people of north Wales deserve to see in the performance of the health board? It's quite clear that Gary Doherty was not up to the job, as nice a man as he was. He was leading an organisation with a team of executives, some of whom were not up to the job, and, frankly, we've been glad to see the back of. We need a new team. We need an approach that is going to drive improvement forward. I'm not convinced, frankly, that you're the Minister that's going to be able to deliver the improvement we need to see, and I seriously do think now it's time for you to consider your position as health Minister in order that we can turn a page in north Wales and get a decent level of service for patients in the region. We're going back to square one, and, frankly, after four and a bit years, it's not good enough.

Esgusodwch fi.

I lawer ohonom yng ngogledd Cymru, mae hyn yn teimlo'n debyg iawn i gylch diddiwedd, ac fel pe baem yn mynd yn ôl i'r cychwyn. Mae gennym yr un prif weithredwr dros dro a benodwyd ar y diwrnod y cyflwynwyd y mesurau arbennig i ddechrau, bron i bedair blynedd a hanner yn ôl—bron i bum mlynedd yn ôl bellach. Dywedwyd wrthym gan Simon Dean bryd hynny fod cynlluniau 100 diwrnod ar waith i newid cyfeiriad y sefydliad diffygiol hwn. Ni welsom unrhyw welliant. Rydym wedi gweld, dros y pedair blynedd a hanner diwethaf, sefydliad sydd wedi perfformio'n waeth byth—y perfformiad gwaethaf erioed. Hwn yw'r gwaethaf yng Nghymru gyfan bellach o ran llawer o fesurau perfformiad, ac mae ganddo system lywodraethu sydd wedi torri'n llwyr. Nid yw'n gweithio.

Gwelsom adroddiad a wnaed yn gyhoeddus ychydig dros wythnos yn ôl, nad oedd hyd yn oed wedi'i rannu; adroddiad a oedd yn nodi methiannau difrifol mewn gwasanaethau iechyd meddwl, yn enwedig mewn perthynas â therapïau seicolegol gan TogetherBetter, na chafodd ei rannu â chadeirydd y bwrdd iechyd hyd yn oed, er ei fod ym meddiant y bwrdd iechyd ers misoedd lawer. Felly, mae'r system wedi torri. Rydych yn rhan o'r system. Mae hwn yn sefydliad sydd mewn mesurau arbennig.

A gaf fi ofyn i chi, Weinidog, a ydych yn derbyn yn awr nad yw mesurau arbennig o dan eich trefniant chi yng Nghymru yn gweithio, nad ydych yn gallu sicrhau'r mathau o welliannau y mae pobl gogledd Cymru yn haeddu eu gweld ym mherfformiad y bwrdd iechyd? Mae'n gwbl amlwg nad oedd Gary Doherty yn gallu gwneud y gwaith, er ei fod yn ddyn dymunol. Roedd yn arwain sefydliad gyda thîm o swyddogion gweithredol, ac nid oedd rhai ohonynt yn addas ar gyfer y gwaith, ac a dweud y gwir, roeddem yn falch o'u gweld yn mynd. Mae angen tîm newydd arnom. Mae angen dull arnom sy'n mynd i sbarduno gwelliant. Nid wyf wedi fy argyhoeddi, a dweud y gwir, mai chi yw'r Gweinidog a fydd yn gallu cyflawni'r gwelliant y mae angen inni ei weld, a chredaf o ddifrif ei bod yn bryd i chi ystyried eich sefyllfa fel Gweinidog iechyd fel y gallwn droi tudalen yng ngogledd Cymru a chael lefel briodol o wasanaeth i gleifion yn y rhanbarth. Rydym yn mynd yn ôl i'r cychwyn, ac a dweud y gwir, ar ôl mwy na phedair blynedd, nid yw hyn yn ddigon da.

15:25

Well, there's not much there that I agreed with, and the tone in which Darren Millar with real relish attacks individuals doesn't do him any credit at all. I saw the press release he issued about Simon Dean, and I have to say, to speak in the terms in which he has done about someone with 37 years of NHS experience, who's capable, committed and respected across the national health service, I just don't think that highly personal attack does Darren Millar any credit at all, and I really do think he should reconsider, withdraw and apologise for the comments he's made about Simon Dean.

And he should recognise that, actually, in terms of Simon Dean's previous time within the health board, it did make progress, and that's part of the not just disappointment but the challenge in where we are because progress did start to be made on a range of measures during his time there. So, on primary care, on maternity, and even on mental health, progress was made during his time, and yet, during the longer period of time, the approximately four years—the last four years—we've seen the health board go backwards on performance and on finance, too.

Now, the health board have made a choice about changing the executive leadership, and the challenge now is how we have a new leadership in place, not just interim, but a permanent leadership to actually undertake the further progress that's plainly required on performance and finance against the special measures framework that I set out in November of last year, and that's my very clear expectation. I know very well that people will be looking at what happens in practical terms, both the public and of course the staff who work at that health board, and I will, of course, be reporting back to this place and I look forward to having questions next week. People have a regular opportunity to ask me questions; that's part of the job. I'm certainly not contemplating leaving this job. I'm looking forward to doing the job and continuing to make a real difference. 

Wel, nid wyf yn cytuno â llawer o'r hyn a ddywedwyd, ac nid yw'r ffordd y mae Darren Millar yn ymhyfrydu mewn ymosod ar unigolion yn glod iddo o gwbl. Gwelais y datganiad i'r wasg a gyhoeddodd am Simon Dean, ac mae'n rhaid i mi ddweud bod siarad yn y ffordd a wnaeth am rywun sydd â 37 mlynedd o brofiad yn y GIG, sy'n alluog, yn ymroddedig ac yn uchel ei barch yn y gwasanaeth iechyd gwladol, ni chredaf fod yr ymosodiad personol iawn hwnnw yn glod o gwbl i Darren Millar, ac rwy'n credu o ddifrif y dylai ailystyried, tynnu'r sylwadau a wnaeth am Simon Dean yn ôl ac ymddiheuro amdanynt.

A dylai gydnabod, mewn gwirionedd, o ran cyfnod blaenorol Simon Dean yn y bwrdd iechyd, i'r bwrdd wneud cynnydd, ac mae hynny'n rhan nid yn unig o'r siom ond yr her yn ein sefyllfa, gan fod cynnydd wedi dechrau digwydd ar ystod o fesurau yn ystod ei gyfnod yno. Felly, ar ofal sylfaenol, ar famolaeth, a hyd yn oed ar iechyd meddwl, gwnaed cynnydd yn ystod ei gyfnod yno, ac eto, yn ystod y cyfnod hwy o amser, yr oddeutu pedair blynedd—y pedair blynedd diwethaf—rydym wedi gweld y bwrdd iechyd yn mynd tuag yn ôl o ran perfformiad ac o ran cyllid hefyd.

Nawr, mae'r bwrdd iechyd wedi gwneud dewis ynglŷn â newid yr arweinyddiaeth weithredol, a'r her yn awr yw sut y mae gennym arweinyddiaeth newydd ar waith, nid dros dro yn unig, ond arweinyddiaeth barhaol i gyflawni'r cynnydd pellach sydd ei angen yn amlwg ar berfformiad a chyllid yn erbyn y fframwaith mesurau arbennig a nodais ym mis Tachwedd y llynedd, a dyna fy nisgwyliad clir iawn. Gwn yn iawn y bydd pobl yn edrych ar yr hyn sy'n digwydd yn ymarferol, y cyhoedd a'r staff sy'n gweithio yn y bwrdd iechyd hwnnw wrth gwrs, a byddaf yn adrodd yn ôl i'r lle hwn ac edrychaf ymlaen at gael cwestiynau yr wythnos nesaf. Mae pobl yn cael cyfle yn rheolaidd i ofyn cwestiynau i mi; mae hynny'n rhan o'r gwaith. Yn sicr, nid wyf yn ystyried gadael y swydd hon. Edrychaf ymlaen at wneud y gwaith a pharhau i wneud gwahaniaeth go iawn.

Can I start by thanking all the staff who work incredibly hard to deliver healthcare in north Wales each and every day? However, it is clear that we do need a focus on improvement and that vision comes from the very top. Minister, you'll be aware that I, along with my colleagues from north Wales—Labour colleagues—have been raising this issue with you and issues of concern with you on a regular basis, and this is mine and my colleagues' No. 1 topic of conversation. I will be looking forward to meeting with the interim chief exec at the earliest of opportunities and I will be raising issues that constituents raise with me on a weekly basis.

Firstly, accident and emergency services: the need for more minor injuries provision across Flintshire. One particular solution that I can see would be introducing a minor injuries service at Deeside hospital. Additionally, I will be raising mental health services. At the moment, Betsi do not live up to the motto that mental health services should be delivered with the same importance and urgency as physical health, and that does need to change and it does need to improve. And, finally, Minister, I will be raising the structure of the health board, and I look forward to that conversation in the future. So, Minister, will you join me in raising these issues on behalf of my constituents in Alyn and Deeside, but on behalf of the people right across north Wales, in your communications with the health board?

A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i'r holl staff sy'n gweithio'n hynod o galed i ddarparu gofal iechyd yng ngogledd Cymru bob dydd? Fodd bynnag, mae'n amlwg fod angen inni ganolbwyntio ar welliant ac mae angen i'r weledigaeth honno ddod o'r brig. Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol fy mod i, ynghyd â fy nghyd-Aelodau o ogledd Cymru—cyd-Aelodau Llafur—wedi bod yn dwyn y mater hwn a materion sy'n peri pryder i'ch sylw'n rheolaidd, a hwn yw prif destun sgwrs fy nghyd-Aelodau a minnau. Edrychaf ymlaen at gyfarfod â'r prif weithredwr dros dro cyn gynted ag y gallaf, a byddaf yn codi materion y mae etholwyr yn eu codi gyda mi yn wythnosol.

Yn gyntaf, gwasanaethau damweiniau ac achosion brys: yr angen am fwy o ddarpariaeth mân anafiadau ledled sir y Fflint. Un ateb penodol y gallaf ei weld fyddai cyflwyno gwasanaeth mân anafiadau yn ysbyty Glannau Dyfrdwy. Yn ogystal, rwyf am godi gwasanaethau iechyd meddwl. Ar hyn o bryd, nid yw Betsi Cadwaladr yn byw yn ôl eu harwyddair y dylid darparu gwasanaethau iechyd meddwl gyda'r un pwysigrwydd a brys ag iechyd corfforol, ac mae angen i hynny newid ac mae angen iddo wella. Ac yn olaf, Weinidog, rwyf am godi strwythur y bwrdd iechyd, ac edrychaf ymlaen at y sgwrs honno yn y dyfodol. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi a chodi'r materion hyn ar ran fy etholwyr yn Alun a Glannau Dyfrdwy, ond ar ran pobl ledled gogledd Cymru, yn eich gohebiaeth â'r bwrdd iechyd?

15:30

In my communications with the health board, I continue to stress the importance of making progress against the special measures framework. I've set out objectively and clearly and in public—and it's the same conversation that I have in the direct accountability meetings with the health board—to make real progress on unscheduled care and scheduled care, to continue to make progress on mental health services, to continue to see improvement in the finance function as well—without that financial discipline, they're unlikely to see improvements in other areas—and the support that the Welsh Government could provide is actually about having a proper plan to be able to get behind and support the health board with. And I recognise that Jack Sargeant, of course, as with other North Wales Members, have raised issues with me over a period of time, and I'm sure that the interim chief executive will be keen to meet elected representatives across the spectrum, sooner rather than later. 

And, in terms of the particular point that you raise today, which we've discussed in the past, about minor injuries provision, part of the interesting point here is that, on major emergency department performance, we're within 2 percentage points of England on major performance. Our challenge is largely because of our ability to deal with some of our emergency patients but, actually, not to see minor injuries provision left to the side. So, there is a challenge, not just in north-east Wales, but more broadly, and I know that's one of the challenges that not just I have discussed, but I know that the interim and the future chief executive will want to address as well. 

And, on mental health, the health board does have more work to do. But, actually, if you look at what the health board is able to do, it is in a much better position now than it has been previously. And, in fact, if you look at the roll-out of I CAN Work, thousands of people are going to take part in an initiative developed in north Wales, recognised outside of Wales as well, and it's something other people are interested in doing. And it's had a roll-out in Conwy and Denbighshire too. So, there are good reasons to be optimistic about a range of things the health board has, and yet we also know there are significant challenges in the main functions of the health board to deliver. So, it's an honest reflection of where it is, but not collapsing into the idea that everything is going wrong and everything is unacceptable in north Wales, because that simply isn't true. 

Yn fy ngohebiaeth â'r bwrdd iechyd, rwy'n parhau i bwysleisio pwysigrwydd gwneud cynnydd yn erbyn y fframwaith mesurau arbennig. Rwyf wedi nodi’n wrthrychol ac yn glir ac yn gyhoeddus—ac rwy’n cael yr un sgwrs yn y cyfarfodydd atebolrwydd uniongyrchol â'r bwrdd iechyd—fod angen gwneud cynnydd gwirioneddol ar ofal heb ei drefnu a gofal wedi'i drefnu, parhau i wneud cynnydd ar wasanaethau iechyd meddwl, parhau i weld gwelliant yn y swyddogaeth gyllidol hefyd—heb y ddisgyblaeth ariannol honno, maent yn annhebygol o weld gwelliannau mewn meysydd eraill—ac mae'r gefnogaeth y gallai Llywodraeth Cymru ei darparu'n ymwneud â chael cynllun cywir i allu ei gefnogi a’i ddefnyddio i gefnogi'r bwrdd iechyd. Ac rwy’n cydnabod bod Jack Sargeant, wrth gwrs, fel Aelodau eraill dros Ogledd Cymru, wedi dwyn materion i fy sylw dros gyfnod o amser, ac rwy’n siŵr y bydd y prif weithredwr dros dro yn awyddus i gyfarfod â chynrychiolwyr etholedig o bob rhan o’r sbectrwm, yn gynt yn hytrach na’n hwyrach.

Ac o ran y pwynt penodol a godwch heddiw, pwynt rydym wedi'i drafod yn y gorffennol, ynglŷn â darpariaeth mân anafiadau, rhan o'r pwynt diddorol yn hyn o beth yw ein bod ni, o ran perfformiad adrannau achosion brys mawr, o fewn 2 bwynt canran i Loegr ar berfformiad adrannau mawr. Mae ein her yn deillio’n bennaf o’n gallu i ymdrin â rhai o'n cleifion brys, ond mewn gwirionedd, i beidio â rhoi darpariaeth mân anafiadau i'r naill ochr. Felly, mae'n her, nid yn unig yng ngogledd-ddwyrain Cymru, ond yn ehangach, a gwn fod hynny’n un o'r heriau sydd wedi’u trafod nid yn unig gennyf fi, ond gwn y bydd y prif weithredwr dros dro a'r prif weithredwr yn y dyfodol am fynd i'r afael â hynny hefyd.

Ac o ran iechyd meddwl, mae gan y bwrdd iechyd fwy o waith i'w wneud. Ond mewn gwirionedd, os edrychwch ar yr hyn y gall y bwrdd iechyd ei wneud, mae mewn sefyllfa lawer gwell yn awr nag y bu o'r blaen. Ac mewn gwirionedd, os edrychwch ar y gwaith o gyflwyno Mi FEDRAF, mae miloedd o bobl yn mynd i gymryd rhan mewn menter a ddatblygwyd yng ngogledd Cymru, a cheir cydnabyddiaeth iddi y tu allan i Gymru hefyd, ac mae'n rhywbeth y mae pobl eraill yn awyddus i’w wneud. Ac mae wedi'i gyflwyno yng Nghonwy a Sir Ddinbych hefyd. Felly, mae rhesymau da i fod yn optimistaidd am ystod o bethau sydd gan y bwrdd iechyd, ond serch hynny, gwyddom hefyd fod heriau sylweddol i'w cyflawni ym mhrif swyddogaethau'r bwrdd iechyd. Felly, mae'n adlewyrchiad gonest o’r sefyllfa, ond nid yw’n ildio i'r syniad fod popeth yn mynd o'i le a phopeth yn annerbyniol yng ngogledd Cymru, gan nad yw hynny'n wir o gwbl.

I would actually like to just pay some tribute to Gary Doherty for what he has attempted to do. Clearly, when anyone takes on such a responsible role, they do so with the hope that they are going to make those necessary improvements. And I think it is rather coincidental that Gary came to a health board in Wales from an English health board setting, and that it's to an English health board service that he has gone back to—whether that speaks some volumes. But we now have a situation in the Betsi Cadwaladr University Health Board where it is being described as being in crisis by the very front-line nursing staff to patients. I have, on regular occasions, constituents coming to me, and they say, 'Janet, we are frightened. We are frightened about our actual chances when we go into hospital.' That's a very profound statement, when people haven't got confidence in that health board. We have, as Jack Sargeant has quite rightly pointed out, fantastic front-line nursing staff, and we have fantastic consultants that are there, but the frustration, the chaos, the mismanagement, continues after five years. 

Now, Mark Polin, the chairman, is correct to acknowledge that performance in some areas is not acceptable. And I think, really, if any Member has taken you to task over Betsi Cadwaladr health board, I hold myself up there as being one of them, because we are on the front line, on a Friday, in our constituency offices, and it's heartbreaking to witness some of the cases that we see, the people that we talk to. These are individuals whose lives are being affected by the poor performance of this board. And it breaks my heart, I'll be honest with you. Now, this is despite the fact, Minister, that this particular health board has no less—and I gained this from an FOI—than 63 highly-paid directors. Sixty-three directors. Sixty six per cent of patients were seen within the critical four-hour period in December. And, last month, there were around 2,900 patients waiting for orthopaedic procedures at Ysbyty Gwynedd, with a waiting time of around, approximately, 114 weeks. Compare this to England, where the waiting time is 18 weeks. And shockingly, only yesterday, from an FOI—. I asked a simple question: how many planned operations were cancelled due to non-clinical reasons between September and December? If I was to say, 'Hazard a guess'—do you know, Members, do you know how many planned operations were cancelled due to non-clinical reasons between September and December? The figure is 2,463, and some of those are my constituents.

Now, when the health board was placed in special measures in June 2015—five years ago, nearly—one of the areas of concern was leadership and governance. Those leadership and governance concerns are still there now. Now, when I've spoken to senior people within the board—and it's a bit embarrassing, really—they tell me that it is, in fact, your Government's interventions that are causing some of the issues as to why they cannot actually get back on track. So, will you be looking again at your own model of special measures and Government interventions to see whether you are in fact supporting them, or whether you are hindering the process?

According to the improvement framework, it is asked that leaders understand the challenges, and ensure relevant expertise and capability across the system are addressing the barriers. Now, I put an FOI in on how much has it cost so far: £83 million for these special measures Government interventions. How many operations could that have actually paid for? How many staff, new nursing staff, could that have employed? I'm going to be honest with you now: the brand— Betsi Cadwaladr University Health Board is now a toxic brand. And I feel very, very sorry for the memory and for the family members of Betsi Cadwaladr. Because to have my name associated with such failure—if I was alive, but certainly long gone—is not a legacy that I think is one that you as a Welsh Government Minister should be proud of. 

Now—

Hoffwn dalu teyrnged i Gary Doherty am yr hyn y mae wedi ceisio'i wneud. Yn amlwg, pan fydd unrhyw un yn ymgymryd â rôl mor gyfrifol, maent yn gwneud hynny yn y gobaith y byddant yn sicrhau’r gwelliannau angenrheidiol. A chredaf ei bod yn gyd-ddigwyddiad braidd fod Gary wedi dod i fwrdd iechyd yng Nghymru o leoliad bwrdd iechyd yn Lloegr, a'i fod wedi mynd yn ôl i wasanaeth bwrdd iechyd yn Lloegr—efallai fod hynny'n siarad cyfrolau. Ond mae gennym sefyllfa bellach ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr lle mae’r staff nyrsio ar y rheng flaen yn ei ddisgrifio i gleifion fel bwrdd sydd mewn argyfwng. Mae etholwyr yn dod ataf yn rheolaidd ac yn dweud, 'Janet, rydym yn ofni. Rydym yn ofni beth fydd yn digwydd i ni pan fyddwn yn mynd i'r ysbyty.' Mae hynny'n ddweud mawr, pan nad oes gan bobl hyder yn y bwrdd iechyd. Fel y nododd Jack Sargeant yn gwbl gywir, mae gennym staff nyrsio gwych ar y rheng flaen, ac mae gennym feddygon ymgynghorol gwych, ond mae'r rhwystredigaeth, yr anhrefn, y camreoli, yn parhau ar ôl pum mlynedd.

Nawr, mae Mark Polin, y cadeirydd, yn iawn i gydnabod nad yw perfformiad mewn rhai meysydd yn dderbyniol. A chredaf, mewn gwirionedd, os oes unrhyw Aelod wedi’ch dwyn i gyfrif mewn perthynas â bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, fy mod yn ystyried fy hun yn un ohonynt, gan ein bod ninnau ar y rheng flaen, ar ddydd Gwener, yn ein swyddfeydd etholaethol, ac mae'n dorcalonnus gweld rhai o'r achosion a welwn, y bobl rydym yn siarad â hwy. Dyma unigolion y mae perfformiad gwael y bwrdd hwn yn effeithio ar eu bywydau. Ac mae'n torri fy nghalon a dweud y gwir. Nawr, mae hyn er gwaethaf y ffaith, Weinidog, fod gan y bwrdd iechyd hwn—a chefais y wybodaeth hon drwy gais rhyddid gwybodaeth—63 o gyfarwyddwyr ar gyflogau uchel. Chwe deg tri o gyfarwyddwyr. Cafodd 66 y cant o gleifion eu gweld o fewn y cyfnod tyngedfennol o bedair awr ym mis Rhagfyr. A’r mis diwethaf, roedd oddeutu 2,900 o gleifion yn aros am driniaethau orthopedig yn Ysbyty Gwynedd, gydag amser aros o oddeutu 114 wythnos. Cymharwch hyn â Lloegr, lle mae'r amser aros yn 18 wythnos. Ac yn gywilyddus, ddoe ddiwethaf, drwy gais rhyddid gwybodaeth—. Gofynnais gwestiwn syml: faint o lawdriniaethau a gynlluniwyd a gafodd eu canslo oherwydd rhesymau anghlinigol rhwng mis Medi a mis Rhagfyr? Pe bawn yn dweud, ‘Dyfalwch’—a ydych chi'n gwybod, Aelodau, a ydych chi'n gwybod faint o lawdriniaethau a gynlluniwyd a gafodd eu canslo oherwydd rhesymau anghlinigol rhwng mis Medi a mis Rhagfyr? Y ffigur yw 2,463, ac mae rhai o'r rheini'n etholwyr i mi.

Nawr, pan roddwyd y bwrdd iechyd mewn mesurau arbennig ym mis Mehefin 2015—bum mlynedd yn ôl, bron—un o'r meysydd pryder oedd arweinyddiaeth a llywodraethu. Mae'r pryderon hynny ynghylch arweinyddiaeth a llywodraethu yn dal i fod yno. Nawr, pan siaradais ag uwch aelodau o'r bwrdd—ac mae hyn yn embaras braidd, a dweud y gwir—maent yn dweud wrthyf mai ymyriadau eich Llywodraeth chi, mewn gwirionedd, sy'n achosi rhai o'r rhesymau pam na allant fynd yn ôl ar y trywydd iawn. Felly, a wnewch chi edrych eto ar eich model eich hun o fesurau arbennig ac ymyriadau'r Llywodraeth i weld a ydych yn eu cefnogi mewn gwirionedd, neu a ydych yn amharu ar y broses?

Yn ôl y fframwaith gwella, gofynnir i arweinwyr ddeall yr heriau, a sicrhau bod arbenigedd a gallu perthnasol ar draws y system yn mynd i’r afael â’r rhwystrau. Nawr, gwneuthum gais rhyddid gwybodaeth i weld faint y mae hynny wedi'i gostio hyd yn hyn: £83 miliwn am yr ymyriadau mesurau arbennig gan y Llywodraeth. Faint o lawdriniaethau y gallai hynny fod wedi talu amdanynt? Faint o staff, staff nyrsio newydd, y gallai hynny fod wedi’u cyflogi? Rwyf am fod yn onest gyda chi nawr: y brand—mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr bellach yn frand gwenwynig. Ac mae’n flin iawn gennyf dros y diweddar Betsi Cadwaladr a’i theulu. Oherwydd nid wyf yn credu bod cael fy enw’n gysylltiedig â methiant o'r fath—pe bawn i'n fyw, ond yn sicr pe bawn wedi hen fynd—yn waddol y dylech chi fel Gweinidog Llywodraeth Cymru fod yn falch ohoni.

Nawr—

15:35

Yes. I'm going to ask my questions now, if I may. [Laughter.] Do you—? Oh, this is such a serious issue. Do you plan to provide Simon Dean with additional support, and, if so, what? The Simon Dean walking into this board now will be the same person, but the challenges will be different to five years ago. Will he be expected to provide a compelling vision for the health board that is understood, recognised and accepted from top to bottom of this organisation? And might it actually be the case that the chief executive role of this toxic health board is, in fact, a poisoned chalice, and that the board now could be in special measures for an immeasurable amount of time?

Iawn. Rwyf am ofyn fy nghwestiynau yn awr, os caf. [Chwerthin.] A ydych yn—? O, mae hwn yn fater mor ddifrifol. A ydych yn bwriadu rhoi cefnogaeth ychwanegol i Simon Dean, ac os felly, pa gefnogaeth? Yr un dyn fydd y Simon Dean a fydd yn dod i'r bwrdd hwn yn awr, ond bydd yr heriau'n wahanol i'r heriau bum mlynedd yn ôl. A fydd disgwyl iddo ddarparu gweledigaeth gymhellol ar gyfer y bwrdd iechyd y mae pawb o'r brig i lawr yn y sefydliad yn ei deall, yn ei chydnabod ac yn ei derbyn? Ac ai afal pwdr yw rôl prif weithredwr y bwrdd iechyd gwenwynig hwn mewn gwirionedd, ac a allai'r bwrdd fod mewn mesurau arbennig yn awr am gyfnod anfesuradwy?

There were a good deal of comments, but I think there were really only a couple of questions. And, look, just on intervention from the Welsh Government, you can't have it both ways. You can't, on the one hand, say, 'Do more, be more active, get involved', and then, on the other hand, say, 'You're doing too much, get out of the way, let them get on with it'. You can't have it both ways. The challenge is actually how we get people who understand the operational challenges of running and delivering the service, who can deliver on improving the relationships between staff across the organisation and with communities.

And, on your points about Simon Dean, he will have all of the support that he requires and asks for. He will also have the opportunity not just to go in from his own understanding of being the deputy chief executive and working with all of the health boards and trusts within Wales, but his time on the ground, to provide an idea of, if there are additional challenges from that perspective, where the Welsh Government could be helpful or not. But, really, the future plan and the longer-term vision is for the next chief executive to actually deliver, together with the team. We're not looking for Simon Dean to stay within the health board for another year—it's a much shorter interim period I'm looking for, so a new chief executive is in time and has time to actually deliver that vision and to work with the team who are there. And the team isn't just around the executive table; it's around the whole health board.

There are 19,000 people who work for Betsi Cadwaladr, people rooted within their local communities—a source of knowledge, a source of understanding, and, for other members of the community, really important views about where the health board is going. And, actually, it's encouraging that, in the last staff survey, there was significant improvement in people who are proud to work for the health board and actually recognise that the health board was actually starting to improve. Now, that's a challenge that you need to see reinforced time after time. It's the objective evidence from staff themselves. That's hugely important for the wider community, and I look forward to, again, having an entirely honest conversation with people in this place, and when I regularly go to north Wales, about where the health board is, what more needs to be done. And I'm looking forward to the journey through and beyond special measures, because that is what people in north Wales expect and deserve.

Cafwyd cryn dipyn o sylwadau, ond credaf mai dim ond cwpl o gwestiynau a ofynnwyd mewn gwirionedd. Ac edrychwch, o ran ymyrraeth gan Lywodraeth Cymru, ni allwch ei chael hi’r ddwy ffordd. Ni allwch ddweud, ar y naill law, ‘Gwnewch fwy, byddwch yn fwy gweithredol, cymerwch ran', a dweud ar y llaw arall, 'Rydych yn gwneud gormod, ewch o'r ffordd, gadewch iddynt fwrw ymlaen â’r gwaith'. Ni allwch ei chael hi’r ddwy ffordd. Yr her mewn gwirionedd yw sut rydym yn cael gafael ar y bobl sy'n deall heriau gweithredol rhedeg a darparu'r gwasanaeth, a all lwyddo i wella'r berthynas rhwng staff ym mhob rhan o’r sefydliad a chyda chymunedau.

Ac o ran eich pwyntiau am Simon Dean, bydd yn cael yr holl gefnogaeth y mae arno ei hangen ac y mae’n gofyn amdani. Bydd hefyd yn cael cyfle nid yn unig i ymgymryd â’r gwaith gyda'i brofiad o fod yn ddirprwy brif weithredwr a gweithio gyda'r holl fyrddau iechyd ac ymddiriedolaethau yng Nghymru, ond ei amser ar lawr gwlad, er mwyn darparu syniad, os oes heriau ychwanegol o'r persbectif hwnnw, o ble y gallai Llywodraeth Cymru fod o gymorth ai peidio. Ond mewn gwirionedd, gwaith y prif weithredwr nesaf, ynghyd â'r tîm, yw cyflawni cynllun y dyfodol a'r weledigaeth hirdymor. Nid ydym yn awyddus i Simon Dean aros yn y bwrdd iechyd am flwyddyn arall—rwy'n edrych am gyfnod interim llawer byrrach, felly bydd gan y prif weithredwr newydd amser i gyflawni'r weledigaeth honno ac i weithio gyda’r tîm sydd yno. Ac nid o gwmpas y bwrdd gweithredol yn unig y mae'r tîm; mae o gwmpas y bwrdd iechyd cyfan.

Mae 19,000 o bobl yn gweithio i Betsi Cadwaladr, pobl sy'n rhan annatod o'u cymunedau lleol—ffynhonnell o wybodaeth, ffynhonnell o ddealltwriaeth, ac i aelodau eraill o'r gymuned, safbwyntiau pwysig iawn ynghylch cyfeiriad teithio'r bwrdd iechyd. Ac mewn gwirionedd, mae'n galonogol, yn yr arolwg staff diwethaf, y bu gwelliant sylweddol mewn pobl sy'n falch o weithio i'r bwrdd iechyd ac sy'n cydnabod bod y bwrdd iechyd yn dechrau gwella mewn gwirionedd. Nawr, mae honno'n her y mae angen i chi ei gweld yn cael ei hatgyfnerthu dro ar ôl tro. Dyma’r dystiolaeth wrthrychol gan y staff eu hunain. Mae hynny'n hynod o bwysig i'r gymuned ehangach, ac edrychaf ymlaen, unwaith eto, at gael sgwrs gwbl onest â phobl yn y lle hwn, a phan fyddaf yn mynd i ogledd Cymru yn rheolaidd, ynglŷn â sefyllfa’r bwrdd iechyd, beth arall sydd angen ei wneud. Ac edrychaf ymlaen at y daith drwy a thu hwnt i’r mesurau arbennig, gan mai dyna y mae pobl yng ngogledd Cymru yn ei ddisgwyl ac yn ei haeddu.

15:40
5. Datganiadau 90 Eiliad
5. 90-second Statements

Item 5 on the agenda this afternoon is the 90-second statements, and the first up this afternoon is David Rees.

Eitem 5 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r datganiadau 90 eiliad, a David Rees sydd gyntaf y prynhawn yma.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yesterday, 4 February, was World Cancer Day—the specific day when we are asked to reflect upon the impact cancer has on those diagnosed with any form of cancer and the support needed for them and their loved ones. It's also a day when we recognise the fantastic work of the medical teams, specialist nurses, community teams and the dedicated researchers in this field. We all know someone who has heard those feared words, 'It's cancer', and the initial heartache that diagnosis brings to the individuals and their families. We all know people who are currently fighting the battle against cancer. We all know people who have won their battle, but we also know people who have fought courageously with dignity and who are no longer with us. 

Improvements in early diagnosis, cutting-edge research, and the vital work done by cancer charities move us ever closer to reducing the number of people who fear those life-changing words—and they are life-changing words—helping people see it more as a chronic illness, and also the work being done by people to ensure that they are cancer-free. That is an ambition that those individual organisations have, so that all forms of cancer are treatable, allowing people to live lives where they manage their illness. To support that ambition, 4 February is a day that offers us all a chance to reflect upon our actions and to pledge to make a lasting impact upon that. Yesterday, and everyday, I pledge to champion the fight against cancer, because progress to create a world in which cancer is no longer dreaded or feared is possible. I know that all across this Chamber will join me in that pledge. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ddoe, 4 Chwefror, oedd Diwrnod Canser y Byd—y diwrnod penodol pan ofynnir i ni feddwl am yr effaith y mae canser yn ei chael ar y rheini sydd wedi cael diagnosis o unrhyw fath o ganser a'r gefnogaeth sydd ei hangen arnynt hwy a'u hanwyliaid. Mae hefyd yn ddiwrnod pan fyddwn yn cydnabod gwaith gwych y timau meddygol, nyrsys arbenigol, timau cymunedol a'r ymchwilwyr ymroddedig yn y maes. Mae pob un ohonom yn adnabod rhywun sydd wedi clywed y geiriau dychrynllyd hynny, 'Mae gennych ganser', a'r poen cynnar hwnnw y mae diagnosis yn ei achosi i'r unigolion a'u teuluoedd. Mae pob un ohonom yn adnabod pobl sydd wrthi'n brwydro yn erbyn canser. Mae pob un ohonom yn adnabod pobl sydd wedi ennill eu brwydr, ond rydym hefyd yn adnabod pobl sydd wedi ymladd yn ddewr ac yn urddasol ac nad ydynt gyda ni mwyach.

Mae gwelliannau mewn diagnosis cynnar, ymchwil arloesol, a'r gwaith hanfodol a wneir gan elusennau canser yn ein symud yn agosach o hyd at leihau nifer y bobl sy'n ofni'r geiriau hynny sy'n newid bywydau—ac maent yn eiriau sy'n newid bywydau—gan helpu pobl i'w ystyried yn fwy fel salwch cronig, yn ogystal â'r gwaith a wneir gan bobl i sicrhau eu bod yn rhydd o ganser. Dyna yw uchelgais y sefydliadau unigol hynny, fel bod modd trin pob math o ganser, a chaniatáu i bobl fyw bywydau lle maent yn rheoli eu salwch. Er mwyn cefnogi'r uchelgais hwnnw, mae 4 Chwefror yn ddiwrnod sy'n cynnig cyfle i bob un ohonom feddwl am ein gweithredoedd ac addo cael effaith barhaol ar hynny. Ddoe, a phob dydd, rwy’n addo hyrwyddo’r frwydr yn erbyn canser, gan fod cynnydd i greu byd lle nad yw pobl yn ofni canser mwyach yn bosibl. Gwn y bydd pawb ar draws y Siambr yn ymuno â mi yn yr addewid hwnnw.

Dwi eisiau siarad efo chi heddiw am Parkrun, y gymdeithas fyd-eang o glybiau rhedeg sy'n annog pobl i redeg 5 km bob bore Sadwrn. Mae'n mynd ers 2004 ac, erbyn hyn, mae yna gannoedd a miloedd yn rhedeg yn wythnosol ac mae criwiau o wirfoddolwyr yn rhedeg parkruns ym mhob cwr o Gymru. Llanddwyn a Llangefni ydy'r ddwy sydd yn fwyaf lleol i fi, ac, yn ôl gwefan Parkrun—roeddwn i'n checio y bore yma—fy amser gorau i, fy personal best i, ydy 26 munud a 49 eiliad. A dwi'n siŵr eich bod chi'n impressed iawn efo hynny, a finnau'n hen ddyn. Ond a wyddoch chi fod record y byd newydd ar gyfer merched mewn parkruns wedi cael ei gosod yng Nghaerdydd dydd Sadwrn diwethaf? Mi redodd yr athletwraig Charlotte Arter ei 5 km hi mewn 15 munud a 49 eiliad, sy'n rhyfeddol.

Ond, wrth gwrs, tra bod PBs a rasio yn erbyn eich hun ac eraill yn rhan fawr o Parkrun, yr elfen iechyd a chymdeithasol sydd bwysicaf. Mae Parkrun a Choleg Brenhinol y Meddygon Teulu, er enghraifft, wedi dod at ei gilydd i hybu parkrun fel enghraifft o bresgripsiwn cymdeithasol. Ers ei lansio 18 mis yn ôl, mae 15 y cant o feddygfeydd teulu Cymru wedi cofrestri bellach i ddod yn parkrun practices, ond mi fyddai'n dda gweld hynny yn codi ymhellach.

Felly, llongyfarchiadau mawr, Charlotte, ac, os nad ydych chi wedi cymryd rhan mewn parkrun o'r blaen, wel, gwnewch. Does dim angen i chi drio torri record—a dweud y gwir, mi allwch chi gerdded, os liciwch chi—ond rhowch dro arni: cofrestrwch ar-lein a chychwynnwch eich penwythnos efo hwb go iawn i'ch iechyd a'ch lles corfforol a meddyliol. 

I want to speak today about Parkrun, the global society of running clubs that encourage people to run 5 km every Saturday morning. It's been going since 2004, and now hundreds of thousands of people run on a weekly basis, and groups of volunteers run parkruns in all parts of Wales. Llanddwyn and Llangefni are the two that are most local to me, and, according to the Parkrun website—I checked this morning—my own personal best is 26 minutes and 49 seconds. And I'm sure you'll be most impressed with that, given that I'm an old man. But did you know that a new world record for women in a parkrun was set in Cardiff just last Saturday? Athlete Charlotte Arter ran her 5 km in 15 minutes and 49 seconds, which is quite incredible.

But, of course, while PBs and racing against yourself and others is a major part of parkrun, it's the health and social elements that are most important. Parkrun and the Royal College of General Practitioners, for example, have come together to promote parkrun as an example of social prescribing. Since its launch 18 months ago, 15 per cent of GP surgeries in Wales have now registered as parkrun practices, but it would be good to see that increase further.

So, many congratulations to Charlotte, and, if you haven't participated in a parkrun before, then do so. You don't need to be striving for records—indeed, you can walk if you choose to do—but give it a go: register on-line and start your weekend with a real boost for your health and your physical and mental well-being.

This week is Apprenticeship Week—an opportunity to celebrate apprentices, celebrate employers and celebrate training providers. As a former apprentice myself, I know how important the apprenticeship system is for developing technical expertise and professional competence, and it is a key part to preparing the workforce of the future. As well as developing learners' technical skills, apprenticeships must also equip people with the employability and transferrable skills needed for working life and to manage career transitions in an ever-changing labour market.

Good apprenticeships provide balance of on-the-job experience with technical training. Deputy Llywydd, the apprentices of today are the leaders of tomorrow, and we must equip them with those skills. An apprentice, Michael Halliday, who served his time alongside me, is now the head of engineering at a significant employer in my own constituency. Michael oversees a large number of projects and manages a team of experienced engineers; a true success story of the Welsh apprenticeship system. 

So, Deputy Llywydd, let's celebrate Apprenticeship Week by saying 'Thank you' to all our apprentices, to all the employers, and to all our training providers, like Coleg Cambria, Coleg Cymraeg Cenedlaethol and so many others, who support apprenticeships throughout Wales and ensure that, in Wales, we do have the best apprentices and we do have the best apprenticeship system in the world. Diolch yn fawr. 

Yr wythnos hon yw Wythnos Prentisiaethau—cyfle i ddathlu prentisiaid, dathlu cyflogwyr a dathlu darparwyr hyfforddiant. Fel cyn brentis fy hun, gwn pa mor bwysig yw'r system brentisiaethau ar gyfer datblygu arbenigedd technegol a chymhwysedd proffesiynol, ac mae'n rhan allweddol o'r gwaith o baratoi gweithlu'r dyfodol. Yn ogystal â datblygu sgiliau technegol dysgwyr, mae'n rhaid i brentisiaethau hefyd arfogi pobl â'r sgiliau cyflogadwyedd a'r sgiliau trosglwyddadwy sydd eu hangen ar gyfer bywyd gwaith ac i lwyddo i bontio rhwng gyrfaoedd mewn marchnad lafur sy'n newid yn barhaus.

Mae prentisiaethau da'n darparu cydbwysedd rhwng profiad yn y gwaith a hyfforddiant technegol. Ddirprwy Lywydd, prentisiaid heddiw yw arweinwyr yfory, ac mae'n rhaid i ni eu harfogi â'r sgiliau hynny. Mae prentis, Michael Halliday, a fu'n bwrw ei brentisiaeth gyda mi, bellach yn bennaeth peirianneg i gyflogwr pwysig yn fy etholaeth. Mae Michael yn goruchwylio nifer fawr o brosiectau ac yn rheoli tîm o beirianwyr profiadol; enghraifft wych o lwyddiant system brentisiaethau Cymru.

Felly, Ddirprwy Lywydd, gadewch i ni ddathlu Wythnos Prentisiaethau drwy ddweud 'Diolch' wrth ein holl brentisiaid, diolch i'r holl gyflogwyr, ac i'n holl ddarparwyr hyfforddiant, fel Coleg Cambria, y Coleg Cymraeg Cenedlaethol a chymaint o rai eraill sy'n cefnogi prentisiaethau ledled Cymru ac yn sicrhau bod gennym ni, yng Nghymru, y prentisiaid gorau a bod gennym y system brentisiaethau orau yn y byd. Diolch yn fawr.

15:45
6. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod: Pwyntiau Gwefru Cerbydau Trydan
6. Debate on a Member's Legislative Proposal: Electric Vehicle Charge Points

Item 6 on the agenda this afternoon is the debate on a Member's legislative proposal: electric vehicle charge points. I call on David Melding to move the motion. 

Eitem 6 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod: pwyntiau gwefru cerbydau trydan. Galwaf ar David Melding i gyflwyno'r cynnig.

Cynnig NDM7239 David Melding

Cefnogwyd gan Angela Burns, Dai Lloyd, David J. Rowlands, Huw Irranca-Davies, Jenny Rathbone, Mark Isherwood, Mick Antoniw, Mohammad Asghar, Rhun ap Iorwerth, Russell George, Vikki Howells

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil sy'n ei gwneud yn ofynnol i bob cartref newydd a gaiff ei adeiladu gael ei osod ag o leiaf un pwynt gwefru ceir trydan.

2. Yn nodi mai diben y Bil hwn fyddai sicrhau bod gan:

(a) bob adeilad preswyl newydd sydd â lle parcio cysylltiedig fan gwefru trydan wedi'i osod;

(b) bob adeilad preswyl newydd neu sy'n cael ei adnewyddu'n sylweddol, gyda mwy na 10 o leoedd parcio, lwybrau ceblau ar gyfer pwyntiau gwefru cerbydau trydan mewn o leiaf 50 y cant o gyfanswm y lleoedd parcio.

Motion NDM7239 David Melding

Supported by Angela Burns, Dai Lloyd, David J. Rowlands, Huw Irranca-Davies, Jenny Rathbone, Mark Isherwood, Mick Antoniw, Mohammad Asghar, Rhun ap Iorwerth, Russell George, Vikki Howells

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes a proposal for a Bill which requires all new-build homes to be fitted with at least one electric car charge point. 

2. Notes that the purpose of this Bill would be to ensure that:

a) every new residential building with an associated car parking space has an electric charging point installed;

b) every residential building that is new or undergoing major renovation, with more than 10 car parking spaces, has cable routes for electric vehicle charge points in at least 50 percent of the total parking spaces.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. May I thank the Business Committee for giving me the opportunity to speak about this legislative proposal today? Can I also thank all the Members who have supported it? A great many, I'm pleased to say, put their name to this for discussion today. I'm very pleased that my proposed Bill has received support from all political parties, indeed. I believe that this shows that there is a broad political consensus in favour of rapidly improving the electric vehicle network in Wales.

It fits into the wider narratives, of course, that have been dominating this Assembly for the last few years, none more so than the declaration of a climate emergency by the Welsh Government. It also encapsulates the principles that we support and promote in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and it would move us significantly closer to achieving our international climate obligations. Electric vehicles are the future. I don't doubt that that's the case. Indeed, only yesterday, the UK Government announced that new petrol, diesel and hybrid cars will not be sold from 2035, at the latest. And given that that target has now been reduced from 2040 down to 2035, I think 'at the latest' is an interesting qualification. 

As previously mentioned in this Chamber, there are still a number of barriers that need to be overcome, such as improvements in battery technology, better range, faster charging and growth in the choice of models available. But the sector is surpassing these barriers at an astonishing pace, Only last week, Tesla posted record sales of electric vehicles and their share price has increased significantly. The car industry itself is bracing for 2020 to be the breakthrough year for electric cars, with the number of models in British showrooms set to more than double, and annual sales of zero-emission passenger cars potentially breaking through the 100,000 mark. This is highly significant. 

But unfortunately, Deputy Presiding Officer, whilst Britain as a whole is on the verge of an electric car revolution, the people of Wales are not yet feeling that fully. So much so that even The Guardian reported on this issue towards the end of last year. According to the figures that they quoted, the eight counties in the UK with the lowest number of charge points per person are all in Wales. Rhondda Cynon Taf was at the bottom of the league, with only three chargers for every 100,000 residents; Caerphilly and the Vale of Glamorgan were not much better, with only four and five per 100,000 respectively. Now, two of those council areas are in my region of South Wales Central, so I definitely want to see this improve very quickly. 

Now, according to the experts, the lack of charging points across the country is one of the most important factors holding back the consumer take-up of electric vehicles. Drivers are, therefore, put off making this crucial change. That's why the UK Government has put forward legislation, on which my motion is loosely based. It would be apt for me to recognise, at this point, that the proposals build on foundations that have already been laid by Members in this Chamber, and I recall Rhun ap Iorwerth's similar legislative proposal from 2018, which also got wide support from Members and all political parties. 

What I am proposing, and indeed what Rhun proposed in 2018, is legislation that will be a step forward towards providing the basic infrastructure that we need to charge these electric vehicles in order to make it easier for people to make that choice for this new technology. So, why is the Welsh Government so dormant in this area, really? There are many options at our disposal, and we need to emphasise this. We could see Wales as a leader of sustainable and renewable transport, and I do think that should be our ambition.

My proposal is just one of those options, to ensure that all new-build homes come with the necessary infrastructure for this vehicle transition to take place. It is one piece of the puzzle. A key attraction of an electric vehicle is that it can be charged wherever it is parked, providing there is a suitable electrical outlet. People will want this to be provided with ease of access in all aspects of their normal daily life, whether they go to the supermarket, their place of work—indeed, I'm delighted that we do have some charging points now on the Assembly estate—or at the gym.

My legislation ensures that we are connecting this technology into the most common and basic aspect of our daily life: one's home. This is where the vast majority of electric vehicle charging will happen. Home charging would provide the most convenient option, of course, and will more often than not be cheaper than using the public network, particularly when charging overnight and taking advantage of off-peak tariffs. Given that 98 per cent of journeys in the UK are less than 50 miles, many drivers with access to a charge point at home may never need to use the public charge point network.

I do think the time has come for us to hardwire this into our new housing. The UK Government estimates that a charging point costs about £976 per parking space if provided with a new build or a renovation, as opposed to over £2,000 for retrofit. So, clearly, we need to get on and do this and help our residents make that great choice. Thank you.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Pwyllgor Busnes am roi cyfle i mi sôn am y cynnig deddfwriaethol hwn heddiw? A gaf fi ddiolch hefyd i'r holl Aelodau sydd wedi'i gefnogi? Rwy'n falch o ddweud fod llawer iawn wedi rhoi eu cefnogaeth i drafod hyn heddiw. Rwy’n falch iawn fod fy Mil arfaethedig wedi cael cefnogaeth gan bob plaid wleidyddol, yn wir. Credaf fod hyn yn dangos bod consensws gwleidyddol eang o blaid gwella'r rhwydwaith cerbydau trydan yng Nghymru yn gyflym.

Mae'n cyd-fynd â'r naratifau ehangach a fu'n dominyddu’r Cynulliad hwn dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf wrth gwrs, yr un fwy felly na datganiad argyfwng hinsawdd Llywodraeth Cymru. Mae hefyd yn ymgrynhoi'r egwyddorion rydym yn eu cefnogi ac yn eu hyrwyddo yn Neddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, a byddai'n golygu ein bod yn llawer agosach at gyflawni ein rhwymedigaethau hinsawdd rhyngwladol. Cerbydau trydan yw'r dyfodol. Nid wyf yn amau ​​hynny. Yn wir, ddoe ddiwethaf, cyhoeddodd Llywodraeth y DU na fydd ceir petrol, diesel a hybrid newydd yn cael eu gwerthu o 2035 ymlaen, fan bellaf. Ac o gofio bod y targed hwnnw wedi'i ostwng erbyn hyn o 2040 i lawr i 2035, credaf fod 'fan bellaf' yn gyfyngiad diddorol.

Fel y nodwyd yn flaenorol yn y Siambr hon, mae nifer o rwystrau y mae'n rhaid eu goresgyn o hyd, megis gwelliannau mewn technoleg batri, y gallu i deithio’n bellach, gwefru cyflymach a thwf yn y dewis o fodelau sydd ar gael. Ond mae'r sector yn goresgyn y rhwystrau hyn ar gyflymder rhyfeddol. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Tesla y nifer uchaf erioed o werthiannau cerbydau trydan ac mae pris eu cyfranddaliadau wedi cynyddu'n sylweddol. Mae'r diwydiant ceir ei hun yn paratoi am i 2020 fod yn flwyddyn arloesol i geir trydan, gan ragweld y bydd nifer y modelau yn ystafelloedd arddangos Prydain yn mwy na dyblu, a gwerthiant blynyddol ceir teithwyr di-allyriadau yn pasio'r 100,000 o bosibl. Mae hyn yn arwyddocaol iawn.

Ond yn anffodus, Ddirprwy Lywydd, er bod Prydain yn gyffredinol ar drothwy chwyldro ceir trydan, nid yw pobl Cymru'n teimlo hynny eto i’r un graddau. Gymaint felly nes bod hyd yn oed The Guardian wedi adrodd ar y mater tua diwedd y llynedd. Yn ôl y ffigurau a ddyfynnwyd ganddynt, mae'r wyth sir yn y DU sydd â'r nifer leiaf o bwyntiau gwefru y pen i gyd yng Nghymru. Roedd Rhondda Cynon Taf ar waelod y tabl, gyda thri phwynt gwefru yn unig i bob 100,000 o drigolion; nid oedd Caerffili a Bro Morgannwg fawr gwell, gyda phedwar a phum pwynt i bob 100,000, yn y drefn honno. Nawr, mae dwy o'r ardaloedd cyngor hynny yn fy rhanbarth i yng Nghanolbarth De Cymru, felly rwy'n bendant yn awyddus i weld hyn yn gwella'n gyflym iawn.

Nawr, yn ôl yr arbenigwyr, diffyg pwyntiau gwefru ledled y wlad yw un o'r ffactorau pwysicaf sy’n atal nifer y bobl sy'n defnyddio cerbydau trydan. Felly, mae gyrwyr yn gohirio gwneud y newid hanfodol hwn. Dyna pam fod Llywodraeth y DU wedi cyflwyno deddfwriaeth, ac mae fy nghynnig yn seiliedig arni’n fras. Byddai’n briodol i mi gydnabod, ar y pwynt hwn, fod y cynigion yn adeiladu ar sylfeini sydd eisoes wedi’u gosod gan Aelodau yn y Siambr hon, ac rwy’n cofio cynnig deddfwriaethol tebyg Rhun ap Iorwerth yn 2018, a gafodd gefnogaeth eang gan yr Aelodau hefyd, a phob plaid wleidyddol.

Yr hyn rwy’n ei gynnig, ac yn wir, yr hyn a gynigiodd Rhun yn 2018, yw deddfwriaeth a fydd yn gam ymlaen tuag at ddarparu’r seilwaith sylfaenol sydd ei angen arnom i wefru’r cerbydau trydan hyn er mwyn ei gwneud yn haws i bobl allu dewis defnyddio’r dechnoleg newydd hon. Felly, pam fod Llywodraeth Cymru mor segur yn y maes hwn mewn gwirionedd? Mae llawer o opsiynau ar gael i ni, ac mae angen i ni bwysleisio hyn. Gallem sicrhau bod Cymru yn arwain ym maes trafnidiaeth gynaliadwy ac ynni adnewyddadwy, a chredaf y dylai hynny fod yn uchelgais i ni.

Un o'r opsiynau hynny yw fy nghynnig i, er mwyn sicrhau bod pob cartref a adeiladir o'r newydd yn cael y seilwaith angenrheidiol er mwyn galluogi newid o'r fath yn y cerbydau a ddefnyddir. Mae'n un darn o'r pos. Un o atyniadau allweddol cerbyd trydan yw y gellir ei wefru ble bynnag y caiff ei barcio cyhyd â bod pwynt gwefru trydanol addas i’w gael yno. Bydd pobl am i hyn gael ei ddarparu mewn modd hygyrch ym mhob agwedd ar eu bywyd bob dydd, p'un a ydynt yn mynd i'r archfarchnad, eu gweithle—yn wir, rwy'n falch iawn fod gennym rai pwyntiau gwefru ar ystâd y Cynulliad bellach—neu'r gampfa.

Mae fy neddfwriaeth yn sicrhau ein bod yn cysylltu'r dechnoleg hon â’r agwedd fwyaf cyffredin a sylfaenol ar ein bywyd bob dydd: ein cartref. Dyma ble y bydd mwyafrif helaeth y gwefru cerbydau trydan yn digwydd. Byddai gwefru gartref yn cynnig yr opsiwn mwyaf cyfleus, wrth gwrs, a bydd yn rhatach na defnyddio'r rhwydwaith cyhoeddus yn amlach na pheidio, yn enwedig wrth wefru dros nos a manteisio ar dariffau allfrig. O ystyried bod 98 y cant o deithiau yn y DU yn llai na 50 milltir o hyd, efallai na fydd angen o gwbl i lawer o yrwyr sydd â phwynt gwefru gartref ddefnyddio'r rhwydwaith o bwyntiau gwefru cyhoeddus.

Credaf ei bod yn bryd gosod y dechnoleg hon yn ein tai newydd. Mae Llywodraeth y DU yn amcangyfrif bod pwynt gwefru yn costio oddeutu £976 y man parcio os caiff ei ddarparu gydag adeilad newydd neu adnewyddiad, o gymharu â mwy na £2,000 i’w ôl-osod. Felly, yn amlwg, mae angen inni fwrw ymlaen â hyn a helpu ein trigolion i wneud y dewis gwych hwn. Diolch.

15:50

I'm very happy to support your proposal for a Bill, though I have some reservations on the detail, which I'd just like to outline. I think hydrogen vehicles are one of the solutions, but it certainly wouldn't be on top of my list of solutions, to the carbon crisis. At the moment, take-up is very low because they cost a lot of money and they aren't available. It takes at least three months to even get a new car, which are eye-wateringly expensive, and second-hand ones are almost no cheaper for the obvious reason that there's such a shortage of these vehicles. But the number of charging points that are being put in every single day is, I think, somewhere between six and 12, so the whole market is exploding. Nevertheless, I congratulate you on having a very timely proposal on the back of the Government's announcement.

But some of the reservations: will the city dwellers of the future really want to clog up their streets with metal boxes that are stationary for over 90 per cent of the day? Wouldn't the space between homes be so much better used for children and adults to play as well as grow food? I remember the visit that I made in the fourth Assembly with some members of the environment committee to Freiburg in Baden-Württemberg as part of the environment committee, and the quality and connectivity of the public transport and active travel routes meant that far fewer residents in that city bothered to have a car, and were renting one as and when they needed to go on holiday or make a special or unusual journey.

One housing estate we visited had a wonderful willow adventure playground whose footprint overtly represented the footprint of land set aside for an additional car park. And the question for residents was: did they prefer this wooded playground or another multi-storey car park? And it's worth noting that the design of that estate allowed people to drive up to their front door to offload people or groceries, but cars could only be parked in the existing multi-storey car park, and that made for just a much more pleasant environment. So, I think we have an awful long way to go in our thinking through of twenty-first century appropriate designs.

Secondly, whilst electric vehicles belch out a lot less pollution than diesel or petrol cars, I grant you they are not without cost to the environment. It all depends, for example, on whether the energy they're going to be using to charge that electric vehicle is clean energy from renewables—not much of that happening anywhere in Britain that I'm aware of—or dirty energy from fossil fuels. There's a huge difference in terms of the outcome for the environment and for carbon emissions. So, if this proposal gets the go-ahead, I'd want to see the proposal amended to insist that the electric charging points put in with new housing—

Rwy'n falch iawn o gefnogi eich cynnig am Fil, er bod gennyf rai amheuon ynghylch y manylion yr hoffwn eu hamlinellu. Credaf fod cerbydau hydrogen yn un o'r atebion, ond yn sicr, ni fyddent ar frig fy rhestr o atebion i'r argyfwng carbon. Ar hyn o bryd, mae'r nifer sy'n eu defnyddio yn isel iawn am eu bod yn costio llawer o arian ac nid ydynt ar gael. Mae'n cymryd tri mis o leiaf i gael car newydd, sy'n ddrud eithriadol, ac nid yw rhai ail-law fawr rhatach am y rheswm amlwg fod y cerbydau hyn mor brin. Ond credaf fod nifer y pwyntiau gwefru sy'n cael eu gosod bob dydd rywle rhwng chwech a 12, felly mae'r farchnad gyfan yn ffrwydro. Serch hynny, rwy’n eich llongyfarch ar gael cynnig amserol iawn yn dilyn cyhoeddiad y Llywodraeth.

Ond rhai o'r amheuon: a fydd trigolion dinasoedd y dyfodol am lenwi eu strydoedd â blychau metel sy'n llonydd am dros 90 y cant o'r dydd? Oni fyddai’n well defnyddio’r gofod rhwng cartrefi i blant ac oedolion chwarae yn ogystal â thyfu bwyd? Cofiaf fy ymweliad yn y pedwerydd Cynulliad, gyda rhai aelodau o bwyllgor yr amgylchedd, â Freiburg yn Baden-Württemberg fel rhan o bwyllgor yr amgylchedd, ac roedd ansawdd a chysylltedd y llwybrau trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol yn golygu bod llawer llai o drigolion yn y ddinas honno'n trafferthu cael car, ac roeddent yn rhentu un pan oedd angen iddynt fynd ar wyliau neu wneud taith arbennig neu anghyffredin.

Roedd gan un ystâd dai y buom yn ymweld â hi faes chwarae antur coed helyg bendigedig, ac roedd ei ôl troed yn amlwg yn cynrychioli ôl troed tir a neilltuwyd ar gyfer maes parcio ychwanegol. A'r cwestiwn i’r trigolion oedd: a oedd yn well ganddynt y maes chwarae coediog hwn neu faes parcio aml-lawr arall? Ac mae'n werth nodi bod cynllun yr ystâd honno’n caniatáu i bobl yrru at ddrws y tŷ i ddadlwytho pobl neu nwyddau, ond yn y maes parcio aml-lawr yn unig y gellid parcio ceir, ac roedd hynny'n creu amgylchedd mwy dymunol o lawer. Felly, credaf fod cryn dipyn o ffordd gennym i fynd o ran meddwl am ddyluniadau sy’n briodol ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain.

Yn ail, er bod cerbydau trydan yn allyrru llawer llai o lygredd na cheir diesel neu betrol, rwy'n cydnabod nad ydynt heb gost i'r amgylchedd. Mae'r cyfan yn dibynnu, er enghraifft, ar p'un a yw'r ynni y byddant yn ei ddefnyddio i wefru'r cerbyd trydan hwnnw'n ynni glân o ffynonellau adnewyddadwy—nid wyf yn ymwybodol fod fawr o hynny’n digwydd yn unrhyw le ym Mhrydain—neu'n ynni budr o danwydd ffosil. Mae gwahaniaeth enfawr o ran y canlyniad i'r amgylchedd ac o ran allyriadau carbon. Felly, os derbynnir y cynnig hwn, buaswn yn awyddus i weld y cynnig yn cael ei ddiwygio i sicrhau bod y pwyntiau gwefru trydan sy’n cael eu gosod gyda thai newydd—

15:55

Will the Member take an intervention?

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

—are fired up by renewable energy. [Interruption.] I will take an intervention, yes.

—yn cael eu pweru gan ynni adnewyddadwy. [Torri ar draws.] Gwnaf, fe dderbyniaf ymyriad.

Yes, but you are out of time, you realise, don't you?

Ie, ond a ydych chi'n sylweddoli bod eich amser wedi dod i ben?

Okay. All right. Well, I'll have to not take the intervention.

O'r gorau. Iawn. Wel, bydd yn rhaid i mi beidio â derbyn yr ymyriad.

I'm delighted to be able to support David Melding's Bill. I think that this is very neat, very timely and actually is a small Bill that we could get through the Assembly in double-quick time, because it is so highly focused.

I heard what Jenny Rathbone said, and I do agree that there are issues to be overcome, but I also believe that we will only solve the climate crisis by lots of small steps. Anybody looking to find something that's going to be a complete panacea and solve it all in one go—it's just not going to happen. This is one small step. The other items you mentioned are other small steps.

I'm particularly concerned because there are more and more people who are trying to go down the electric car route but, particularly in rural areas, finding car-charging spaces is well-nigh impossible. Although, I would like to say, I've found a great website called Zap-Map that goes around showing you all of your charging areas throughout the UK; pretty bare in Wales, it has to be said.

I'm delighted, actually, that the UK Government has taken the commitment to ban the sale of fossil fuel cars by 2035. As somebody who loves her car, lives in her car, and likes to go at the speed of light, I'm having to bite the bullet. But actually, I want my kids to grow up in a really good environment and to have a planet to live on. So, I'm converted to the whole electric car opportunity.

The other reason why I think this is such a good idea, David, is because I've long advocated the use of what we call the Merton principle in the building of new housing estates. Now, this is a prescriptive planning principle that is used, named after the London borough of Merton, which came up with it in the first place. It says that 10 per cent of all energy needs of a new housing estate should come from renewable energy sources on the site of where the houses are. So, why not expand that to put electric vehicle charging points in with all of those houses, because we're taking that and developing it one step further?

I'd also like the Government to consider, when we move forward with this Bill, looking at things such as an the interest-free electric vehicle loans that Transport Scotland currently run, which enables people to purchase electric cars. They are still pretty expensive, they have very convoluted sales and buying, you've got to have the facility to be able to put a plug-in charger at home—difficult if you live in a block of flats. But Transport Scotland have come up with a way to give people substantial sums of money on very low-cost loans over six years to get us moving into the electric car revolution, and that's what we all are. This is a small step, or a tiny drive, but I think this is a really good idea, a good piece of legislation. David Melding, I wish you well with it, and I will support it all the way.

Rwy'n falch iawn o allu cefnogi Bil David Melding. Credaf fod hwn yn Fil taclus, yn Fil amserol iawn, ac mewn gwirionedd, mae'n Fil bach y gallem ei gael drwy'r Cynulliad mewn dim o dro, am fod iddo gymaint o ffocws.

Clywais yr hyn a ddywedodd Jenny Rathbone, ac rwy'n cytuno bod yna bethau i'w goresgyn, ond credaf hefyd mai dim ond drwy lawer o gamau bach y byddwn yn datrys yr argyfwng hinsawdd. Mae unrhyw un sy'n ceisio dod o hyd i un ateb i'r broblem a datrys y cyfan ar yr un pryd—nid yw hynny’n mynd i ddigwydd. Un cam bach yw hwn. Mae'r elfennau eraill y sonioch chi amdanynt yn gamau bach eraill.

Rwy'n arbennig o bryderus am fod mwy a mwy o bobl yn ceisio mynd ar drywydd ceir trydan, ond yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, mae bron yn amhosibl dod o hyd i bwyntiau gwefru ceir. Er, hoffwn ddweud fy mod wedi dod o hyd i wefan wych o'r enw Zap-Map sy'n dangos yr holl bwyntiau gwefru ledled y DU; mae’n eithaf moel yng Nghymru, mae’n rhaid dweud.

Rwy'n falch iawn, mewn gwirionedd, fod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i wahardd gwerthu ceir tanwydd ffosil erbyn 2035. Fel rhywun sy'n caru ei char, yn byw yn ei char, ac yn hoffi teithio ar gyflymder goleuni, mae’n rhaid i mi wasgu fy nannedd. Ond mewn gwirionedd, rwyf am i fy mhlant dyfu i fyny mewn amgylchedd da iawn a chael planed i fyw arni. Felly, rwy’n gredwr mawr mewn ceir trydan.

Y rheswm arall pam y credaf fod hwn yn syniad mor dda, David, yw am fy mod wedi dadlau ers tro o blaid defnyddio'r hyn a elwir yn egwyddor Merton wrth adeiladu ystadau tai newydd. Nawr, egwyddor gynllunio ragnodol yw hon a enwyd ar ôl bwrdeistref Merton yn Llundain, a’i dyfeisiodd yn y lle cyntaf. Dywed y dylai 10 y cant o holl anghenion ynni ystâd dai newydd ddod o ffynonellau ynni adnewyddadwy ar y safle lle mae'r tai. Felly, beth am ehangu hynny i gynnwys gosod pwyntiau gwefru cerbydau trydan gyda'r holl dai hynny, gan ein bod yn defnyddio’r egwyddor honno ac yn ei datblygu gam ymhellach?

Hoffwn hefyd pe bai’r Llywodraeth, wrth inni fwrw ymlaen gyda'r Bil hwn, yn ystyried edrych ar bethau fel y benthyciadau di-log ar gyfer cerbydau trydan fel y mae Transport Scotland yn eu cynnig ar hyn o bryd, i alluogi pobl i brynu ceir trydan. Maent yn dal i fod yn eithaf drud, mae’r broses o’u gwerthu a’u prynu yn gymhleth iawn, mae'n rhaid i chi gael y cyfleuster i allu gosod man gwefru yn eich cartref—sy’n anodd os ydych yn byw mewn bloc o fflatiau. Ond mae Transport Scotland wedi canfod ffordd o roi symiau sylweddol o arian i bobl ar fenthyciadau cost isel iawn dros chwe blynedd i sicrhau ein bod yn symud tuag at y chwyldro ceir trydan, a dyna mae pob un ohonom yn ei wneud. Cam bach yw hwn, ond credaf ei fod yn syniad da iawn, yn ddeddfwriaeth dda. David Melding, rwy'n dymuno'n dda i chi, a byddaf yn ei gefnogi i'r carn.

As a proud campaigner in favour of greater adoption of ultra low emission vehicles, or ULEVs, I welcome very much this motion from David Melding, and I'm happy to support it.

Just in response to what we heard from Angela Burns—you said you like your car, you like to drive fast, but you'll support EVs—EVs drive like any other car. We're not asking you to give up anything; we're asking you to make a contribution to the environment.

David Melding mentioned earlier that I proposed a similar motion back in 2018. That was not just on housing; that was on introducing planning guidelines for new developments, whether they're public buildings or housing, in order to make sure that we have that wider network. I also proposed a Bill to have a non-carbon-emission public vehicles strategy through legislation for Wales. The point being that we need legislation, and we need to use our legislative tools. The market will deliver a lot of what we want, but just as with broadband, the market doesn't reach out to all parts of Wales. Government has to step in with funding, Government has to step in with legislation too, and we have to look at all those tools at our disposal in order to encourage take-up.

I talked earlier in the Chamber today about money secured by Plaid Cymru in a budget deal a couple of years ago, to secure money for a national network of charging points. Again, the market will pay for a lot of the charging points that we'll need, but when it comes to housing—[Interruption.] I don't think we can take interventions in these debates, can we? 

Fel ymgyrchydd balch dros ddefnyddio mwy o gerbydau allyriadau isel iawn, neu gerbydau ULEV, rwy'n croesawu'r cynnig hwn gan David Melding, ac rwy’n fwy na pharod i’w gefnogi.

Mewn ymateb i'r hyn a glywsom gan Angela Burns—fe ddywedoch chi eich bod yn hoffi'ch car, rydych chi'n hoffi gyrru'n gyflym, ond fe fyddwch yn cefnogi cerbydau trydan—mae cerbydau trydan yn gyrru fel unrhyw gar arall. Nid ydym yn gofyn i chi roi'r gorau i unrhyw beth; rydym yn gofyn i chi wneud cyfraniad i'r amgylchedd.

Soniodd David Melding yn gynharach fy mod wedi cyflwyno cynnig tebyg yn ôl yn 2018. Roedd hwnnw'n ymwneud â mwy na thai; roedd yn ymwneud â chyflwyno canllawiau cynllunio ar gyfer datblygiadau newydd, boed yn adeiladau cyhoeddus neu dai, er mwyn sicrhau ein bod yn cael y rhwydwaith ehangach hwnnw. Cynigiais Fil hefyd i gael strategaeth gerbydau cyhoeddus di-allyriad carbon i Gymru drwy ddeddfwriaeth. Y pwynt yw bod arnom angen deddfwriaeth, ac mae angen i ni ddefnyddio ein hoffer deddfwriaethol. Bydd y farchnad yn cyflawni llawer o'r hyn rydym am ei weld, ond yn yr un modd â band eang, nid yw'r farchnad yn cyrraedd pob rhan o Gymru. Mae'n rhaid i'r Llywodraeth ddarparu cyllid, mae'n rhaid i'r Llywodraeth ddarparu deddfwriaeth hefyd, ac mae'n rhaid i ni edrych ar yr holl offer sydd ar gael i ni er mwyn annog pobl i ddefnyddio cerbydau trydan.

Soniais yn gynharach yn y Siambr heddiw am arian a sicrhawyd gan Blaid Cymru mewn cytundeb cyllidebol flwyddyn neu ddwy yn ôl, i sicrhau arian ar gyfer rhwydwaith cenedlaethol o bwyntiau gwefru. Unwaith eto, bydd y farchnad yn talu am lawer o'r pwyntiau gwefru y bydd eu hangen arnom, ond o ran tai—[Torri ar draws.] Nid wyf yn credu ein bod yn cael derbyn ymyriadau yn y dadleuon hyn.

16:00

Just in a second. In years to come, no doubt when people insist on having charging points in their homes, builders will put them in. But what Government can do is insist that that happens through legislation now, in order to drive that culture change, which will lead us to that point in the not-too-distant future.

Mewn eiliad. Yn y blynyddoedd sydd i ddod, pan fydd pobl yn mynnu cael pwyntiau gwefru yn eu cartrefi, mae'n siŵr y bydd adeiladwyr yn eu rhoi i mewn. Ond gall y Llywodraeth fynnu bod hynny'n digwydd drwy ddeddfwriaeth yn awr, er mwyn sbarduno'r newid diwylliant a fydd yn ein harwain at y pwynt hwnnw yn y dyfodol gweddol agos.

Do you agree that these new electric charging points need to be generated by renewable energy? Otherwise we're simply not actually moving the dial on our carbon emissions.

A ydych chi'n cytuno bod angen i'r pwyntiau gwefru trydan newydd hyn gael eu cynhyrchu gan ynni adnewyddadwy? Fel arall, nid ydym yn ennill tir o ran ein hallyriadau carbon. 

To keep my answer short, electric vehicles are still more efficient than internal-combustion-engine-driven cars even if they're fuelled by electricity generated by fossil fuels, because they're more efficient. But you're absolutely right, of course: that's where we need to get to, that we're using clean electricity to drive the car. So it's a central point.

There's much that we need to do in Wales. I published this report along with my team member, Jamie Thomas, last year, looking at lessons from Scotland, and there's so much that we can learn from what they did in Scotland. They took this seriously years ago. They put measures in place through central Scottish Government, and through local councils such as Dundee, in order to drive that culture change, and there are so many questions for Welsh Government to look at. What incentives can people be given to make the switch? Who can they work in partnership with to make ULEVs more attractive to people? How will the benefits of ULEVs be communicated to people? How can Wales innovate and normalise in the ULEV field? How can we control things centrally, as they've done in Scotland, in having a central, publicly owned hub to which data from private companies are fed in so that they know how people in Scotland are behaving in relation to electric vehicles?

So, this is another important piece of legislation being proposed by David Melding. I hope the Government really run with this.

Er mwyn cadw fy ateb yn fyr, mae cerbydau trydan yn dal i fod yn fwy effeithlon na cheir a yrrir gan beiriant tanio mewnol, hyd yn oed os ydynt yn cael eu tanio gan drydan a gynhyrchir gan danwydd ffosil, am eu bod yn fwy effeithlon. Ond rydych yn llygad eich lle, wrth gwrs: dyna lle mae angen inni gyrraedd, ein bod yn defnyddio trydan glân i yrru'r car. Felly mae'n bwynt canolog. 

Mae llawer angen ei wneud yng Nghymru. Cyhoeddais yr adroddiad hwn gydag aelod o fy nhîm, Jamie Thomas, y llynedd, i edrych ar wersi o'r Alban, ac mae cymaint y gallwn ei ddysgu o'r hyn a wnaethant yn yr Alban. Roeddent o ddifrif ynglŷn â hyn flynyddoedd yn ôl. Rhoesant fesurau ar waith trwy Lywodraeth ganolog yr Alban a chynghorau lleol fel Dundee er mwyn gyrru'r newid diwylliant hwnnw, ac mae cymaint o gwestiynau i Lywodraeth Cymru edrych arnynt. Pa gymhellion y gellir eu rhoi i bobl newid? Gyda phwy y gallant weithio mewn partneriaeth i wneud cerbydau ULEV yn fwy deniadol i bobl? Sut y gellir cyfleu manteision cerbydau ULEV i bobl? Sut y gall Cymru arloesi a normaleiddio ym maes ULEV? Sut y gallwn reoli pethau'n ganolog, fel y gwnaethant yn yr Alban, drwy gael canolbwynt canolog, dan berchnogaeth gyhoeddus y caiff data gan gwmnïau preifat ei fwydo iddo fel eu bod yn gwybod sut y mae pobl yn yr Alban yn ymddwyn mewn perthynas â cherbydau trydan?

Felly, dyma ddeddfwriaeth bwysig iawn arall yn cael ei chynnig gan David Melding. Rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn bwrw iddi go iawn ar hyn. 

I also support David Melding's legislative proposal. Like Rhun ap Iorwerth, I'm also a campaigner in this area myself. I think we're all very aware of the Welsh Government's climate change declaration, and of course David Melding's referred to the UK Government's announcement yesterday to phase out petrol and diesel cars at a much earlier stage. So I think it is important that we accelerate action in this area, to make sure that we're prepared for the change ahead.

That's why the Economy, Infrastructure and Skills Committee did a piece of work on this last year, and we actually conducted our inquiry in a very different way. We started in a normal way, in taking evidence, but what we then did is we decided to publish our draft report, and we did that because this is such a fast-moving area of policy change. So we wanted that further input, and then once we had that we then published our final report. We also took into account the work that Rhun ap Iorwerth had done, because that coincided more or less with our report.

'Planning Policy Wales: Edition 10' has a new policy on ultra low emission vehicles that requires non-residential developments to have charging points at at least 10 per cent of the parking spaces available. But our report recommended going further than this, and we said that this should be extended to include residential developments, and that consideration should be given to raising the percentage of parking spaces with charging points as electric vehicles become more prevalent. So, as a result of that, I was very pleased that the Welsh Government accepted this recommendation and indicated that the move to charging points in non-residential developments was—and I'm quoting here—

'intended to be an interim measure in lieu of a more comprehensive approach to be taken forward through the Building Regulations.'

So, our committee's report called for urgent action and the Welsh Government has said that it will bring forward a new electric vehicle charging strategy, and what that contains will be very important.

We've heard about market intervention, and the market will intervene in this area, but it is a chicken-and-egg situation. We do need the Government to step in to break that cycle, and that's why I'm very supportive of the proposals that have been put forward by David Melding today and I'll be supporting his legislative proposal.

Rwyf innau hefyd yn cefnogi cynnig deddfwriaethol David Melding. Fel Rhun ap Iorwerth, rwy'n ymgyrchydd yn y maes hwn. Rwy'n credu ein bod i gyd yn ymwybodol iawn o ddatganiad newid hinsawdd Llywodraeth Cymru, ac wrth gwrs, cyfeiriodd David Melding at gyhoeddiad Llywodraeth y DU ddoe ei bod am gael gwared ar geir petrol a diesel ar gam cynharach o lawer. Felly rwy'n credu ei bod yn bwysig inni gyflymu gweithgarwch yn y maes hwn er mwyn sicrhau ein bod yn barod ar gyfer y newid sydd o'n blaenau.

Dyna pam y gwnaeth y Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau waith ar hyn y llynedd, ac aethom ati i gynnal ein hymchwiliad mewn ffordd wahanol iawn mewn gwirionedd. Fe ddechreuasom yn y ffordd arferol, drwy gasglu tystiolaeth, ond yr hyn a wnaethom wedyn oedd penderfynu cyhoeddi ein hadroddiad drafft, a gwnaethom hynny am fod hwn yn faes polisi sy’n newid mor gyflym. Felly roeddem eisiau'r mewnbwn pellach hwnnw, ac ar ôl i ni ei gael fe wnaethom gyhoeddi ein hadroddiad terfynol. Hefyd, rhoesom sylw i'r gwaith a wnaeth Rhun ap Iorwerth, oherwydd roedd hwnnw'n cyd-fynd fwy neu lai â'n hadroddiad.

Mae gan 'Polisi Cynllunio Cymru: Argraffiad 10' bolisi newydd ar gerbydau allyriadau isel iawn sy'n ei gwneud yn ofynnol i ddatblygiadau amhreswyl gael pwyntiau gwefru wrth o leiaf 10 y cant o'r lleoedd parcio sydd ar gael. Ond roedd ein hadroddiad yn argymell mynd ymhellach na hyn, a dywedasom y dylid ei ymestyn i gynnwys datblygiadau preswyl, ac y dylid ystyried codi canran y lleoedd parcio â phwyntiau gwefru wrth i gerbydau trydan ddod yn fwy cyffredin. Felly o ganlyniad i hynny roeddwn yn falch iawn fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr argymhelliad hwn ac wedi nodi bod symud tuag at bwyntiau gwefru mewn datblygiadau amhreswyl—ac rwy'n dyfynnu yma—

wedi’i fwriadu i fod yn fesur dros dro yn lle mesur mwy cynhwysfawr i'w gyflwyno drwy'r Rheoliadau Adeiladu. 

Felly galwodd adroddiad ein pwyllgor am weithredu ar frys ac mae Llywodraeth Cymru wedi dweud y bydd yn cyflwyno strategaeth newydd ar wefru cerbydau trydan, a bydd ei gynnwys yn bwysig iawn. 

Clywsom am ymyrraeth y farchnad, a bydd y farchnad yn ymyrryd yn y maes hwn, ond mae'n sefyllfa iâr ac wy. Mae angen i'r Llywodraeth gamu i'r adwy i dorri'r cylch hwnnw, a dyna pam rwy'n gefnogol iawn i'r cynigion a gyflwynwyd gan David Melding heddiw a byddaf yn cefnogi ei gynnig deddfwriaethol.   

16:05

I'm pleased to support this motion, but recognise that the need for electric car charging points in residential buildings only represents part of the wider infrastructure required.

I chaired the first session at December's Policy Forum for Wales keynote seminar, 'Energy policy in Wales and enabling the transition to a low-carbon economy—priorities for cutting emissions, infrastructure and investment and supporting the economy.' As I stated there, the ability to store large amounts of energy is critical to renewable energy, because sunshine and wind don't simply appear at convenient times when humans need electricity, but if all conventional cars and public vehicles are replaced by electric cars and vehicles, the world would run out of lithium, which is used in batteries, in around five decades. I also commented that, in the United States, there's research now on alternative renewable energy batteries, but they're not yet ready to take to market. 

We also heard from the expert panel that we do see evidence that transition to electric and other forms of low-emission vehicles is under way, but it's under way much slower in Wales than the rest of the UK, and that's measured by the uptake of electric vehicles and by the provision of charging point infrastructure.

We heard that there's a long list of things that public sector organisations could and should be doing, including facilitating a network of charging points and leading by example, by encouraging the adoption of electric vehicles within public sector fleets and their supply chains, using their leverage through procurement. We heard that it's absolutely crucial that there are charging points at the right rates and in the right locations to give fleets and individuals confidence to go out and invest in an electric vehicle, and that the public sector can lead by example, as I indicated. 

My own son-in-law is a qualified electric vehicle charger installer, and I recently met Flintshire-based businesses delivering both training and installation. All are waiting for the dam to burst, yet UK Department for Transport statistics published in December showed that only 60 publicly available rapid chargers exist across Wales, with none, they say, in Gwynedd, Conwy, Rhondda Cynon Taf, Merthyr Tydfil, Caerphilly, Blaenau Gwent or Torfaen, and only 1.8 per 100,000 population in Wales, compared to 3.6 in England and 7.5 in Scotland. 

In his recent statement on the north Wales metro, the Minister for Economy and Transport referred to the new park-and-ride site and active travel routes on the Deeside Industrial Park—good things; however, I'm advised that only two double chargers are being installed for 240 parking spaces at the park and ride, and that even this took sector intervention with the council. We've got to do better. 

Rwy'n falch o gefnogi'r cynnig hwn, ond rwy'n cydnabod nad yw’r angen am bwyntiau gwefru ceir trydan mewn adeiladau preswyl ond yn rhan o'r seilwaith ehangach sydd ei angen. 

Cadeiriais y sesiwn gyntaf ym mhrif seminar Fforwm Polisi Cymru ym mis Rhagfyr ar bolisi ynni yng Nghymru a hwyluso'r newid i economi carbon isel— blaenoriaethau ar gyfer torri allyriadau, seilwaith a buddsoddiad, a chefnogi'r economi. Fel y dywedais yno, mae'r gallu i storio llawer iawn o ynni yn hanfodol i ynni adnewyddadwy, oherwydd nid yw heulwen a gwynt yn ymddangos ar adegau cyfleus pan fydd angen trydan ar bobl, ond os daw ceir a cherbydau trydan i gymryd lle'r holl geir a cherbydau cyhoeddus confensiynol, byddai cyflenwad y byd o lithiwm, sy'n cael ei ddefnyddio mewn batris, yn dod i ben o fewn oddeutu pum degawd. Nodais hefyd fod yna waith ymchwil yn mynd rhagddo yn yr Unol Daleithiau ar hyn o bryd ar fatris ynni adnewyddadwy amgen, ond nid ydynt yn barod ar gyfer y farchnad eto. 

Clywsom hefyd gan y panel arbenigol ein bod yn gweld tystiolaeth fod y newid i gerbydau trydan a mathau eraill o gerbydau allyriadau isel wedi dechrau, ond mae’n digwydd yn llawer arafach yng Nghymru na gweddill y DU, a chaiff ei fesur yn ôl y nifer sy'n defnyddio cerbydau trydan a'r ddarpariaeth o seilwaith pwyntiau gwefru. 

Clywsom fod rhestr hir o bethau y gallai ac y dylai sefydliadau sector cyhoeddus eu gwneud, gan gynnwys hwyluso rhwydwaith o bwyntiau gwefru ac arwain trwy esiampl, trwy annog mabwysiadu cerbydau trydan yn fflydoedd y sector cyhoeddus a'u cadwyni cyflenwi, gan ddefnyddio'u dylanwad trwy gaffael. Clywsom ei bod yn gwbl hanfodol fod digon o bwyntiau gwefru ar gael yn y lleoliadau cywir i roi hyder i fflydoedd ac unigolion fynd allan a buddsoddi mewn cerbyd trydan, ac y gall y sector cyhoeddus arwain trwy esiampl, fel y nodais. 

Mae fy mab-yng-nghyfraith wedi cymhwyso fel gosodwr mannau gwefru cerbydau trydan, ac yn ddiweddar cyfarfûm â busnesau yn Sir y Fflint sy'n darparu hyfforddiant ac yn eu gosod. Mae pob un yn aros i’r argae chwalu, ond eto dangosodd ystadegau Adran Drafnidiaeth y DU a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr mai dim ond 60 o fannau gwefru cyflym sydd ar gael yn gyhoeddus ledled Cymru, heb un o gwbl, yn ôl yr hyn a ddywedant, yng Ngwynedd, Conwy, Rhondda Cynon Taf, Merthyr Tudful, Caerffili, Blaenau Gwent neu Dorfaen, a dim ond 1.8 am bob 100,000 o'r boblogaeth yng Nghymru, o'i gymharu â 3.6 yn Lloegr a 7.5 yn yr Alban. 

Yn ei ddatganiad diweddar ar fetro gogledd Cymru, cyfeiriodd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth at y safle parcio a theithio newydd a llwybrau teithio llesol ym Mharc Diwydiannol Glannau Dyfrdwy—pethau da; fodd bynnag, deallaf mai dim ond dau fan gwefru dwbl sy'n cael eu gosod ar gyfer 240 o leoedd parcio yn y maes parcio a theithio, a bod hyn hyd yn oed wedi galw am ymyrraeth ar ran y cyngor. Mae'n rhaid inni wneud yn well. 

Can I now call on the Minister for Housing and Local Government, Julie James?

A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, Julie James?

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you all for the contributions made on this topic. I very much welcome the opportunity to discuss measures that have the potential to contribute meaningfully to the transformation of our transport sector and our environment, and which have so much obvious cross-party consensus.

Clearly, this matter relates to transport, however I am responding to the debate as we have determined that building regulations, which fall within my portfolio, will be the key means to deliver electric vehicle charging for new buildings, as we said to Russell George's committee report, indeed. 

The electrification of road transport is central to our plans to reduce carbon emissions, as set out in 'Prosperity for All: A Low Carbon Wales'. Cars on their own account for almost 8 per cent of Wales's greenhouse gas emissions. Transport sector carbon emissions have changed little since the 1990 baseline, and the emergence of electric vehicles could reduce this significantly during the 2020s. Electric vehicles also have a key role to play in improving air quality in our towns and cities.

As David Melding acknowledged, building the comprehensive network of chargers needed to support the large-scale uptake of electric vehicles will be a significant challenge. There are a variety of charging systems and chargers, and they are needed with various speeds and at a variety of locations to offer convenient charging for all. However, charging at home, for those with the facility to park at home, will be the most convenient and cost-effective method of charging their cars in the foreseeable future. Charging overnight at home can also help to balance the peaks and troughs of electricity demand and so should be encouraged. Around 80 per cent of all electric car charging currently happens at home and we expect that to continue to be the most popular method of charging.

Later this year, the Minister for Economy and Transport will publish an electric vehicle charging strategy, which will help us to decide which actions are required to fulfil the requirements for chargers during the next five years or so. At this early stage in the adoption of electric vehicles, we recognise the need to encourage take-up. I highly recommend the Zap-Map, as highlighted by Angela Burns, for anyone who does have an electric vehicle—it is actually really useful to know where you might find a charging point.

As Russell George said, we've already introduced a requirement in 'Planning Policy Wales' for new non-residential developments, such as supermarkets and workplaces, to have electric vehicle charging points. For existing buildings, we have introduced permitted development rights to enable businesses to install electric vehicle chargers without the need for any planning permission. These measures are all important in addressing concerns about range anxiety. Obviously, anyone who's looked into an electric vehicle immediately works out what their normal range is and whether they can get there and back without the charging mechanism. For those of us who work in two different places, whether you can charge at work if the range is too far, as it would be in my case, for example, is a big issue. 

Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd, a diolch i chi i gyd am y cyfraniadau a wnaed ar y pwnc hwn. Rwy’n croesawu’n fawr y cyfle i drafod mesurau sydd â’r potensial i gyfrannu’n ystyrlon at drawsnewid ein sector trafnidiaeth a’n hamgylchedd, ac sydd wedi ennyn cymaint o gonsensws trawsbleidiol clir. 

Yn amlwg, mae'r mater hwn yn ymwneud â thrafnidiaeth, ond rwy'n ymateb i'r ddadl gan ein bod wedi penderfynu mai rheoliadau adeiladu, sy'n dod o fewn fy mhortffolio i, fydd y modd allweddol o ddarparu pwyntiau gwefru cerbydau trydan mewn adeiladau newydd, fel y dywedasom yn adroddiad pwyllgor Russell George. 

Mae trydaneiddio trafnidiaeth ffordd yn ganolog i'n cynlluniau i leihau allyriadau carbon, fel y'u nodir yn 'Ffyniant i Bawb: Cymru Carbon Isel'. Ceir ar eu pennau eu hunain sydd i gyfrif am bron i 8 y cant o allyriadau nwyon tŷ gwydr Cymru. Nid yw allyriadau carbon y sector trafnidiaeth wedi newid fawr ddim ers llinell sylfaen 1990, a gallai ymddangosiad cerbydau trydan leihau hyn yn sylweddol yn ystod y 2020au. Mae gan gerbydau trydan ran allweddol i'w chwarae hefyd yn gwella ansawdd aer yn ein trefi a'n dinasoedd. 

Fel y cydnabu David Melding, bydd adeiladu'r rhwydwaith cynhwysfawr o fannau gwefru sydd eu hangen i gefnogi'r defnydd o gerbydau trydan ar raddfa fawr yn her sylweddol. Mae yna amrywiaeth o systemau gwefru a gwefryddion, ac mae eu hangen ar gyflymder amrywiol ac mewn amrywiaeth o leoliadau cyfleus i bawb allu gwefru. Fodd bynnag, gwefru gartref, i'r rheini sydd â chyfleuster i barcio gartref, fydd y dull mwyaf cyfleus a chosteffeithiol o wefru ceir yn y dyfodol agos. Gall gwefru gartref dros nos helpu hefyd i gydbwyso galw brig ac allfrig am drydan ac felly dylid eu hannog. Mae tua 80 y cant o'r holl wefru ceir trydan a wneir yn digwydd gartref ar hyn o bryd ac rydym yn disgwyl i hynny barhau i fod y dull mwyaf poblogaidd o wefru. 

Yn ddiweddarach eleni, bydd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn cyhoeddi strategaeth gwefru cerbydau trydan a fydd yn ein helpu i benderfynu pa gamau sy'n ofynnol i gyflawni'r gofynion ar gyfer gwefryddion yn ystod y pum mlynedd nesaf. Ar y cam cynnar hwn o fabwysiadu cerbydau trydan, rydym yn cydnabod yr angen i annog pobl i’w defnyddio. Rwy'n argymell yn fawr y Zap-Map a nodwyd gan Angela Burns i unrhyw un sydd â cherbyd trydan—mae'n ddefnyddiol iawn ar gyfer gwybod ble y gallwch ddod o hyd i bwynt gwefru. 

Fel y dywedodd Russell George, rydym eisoes wedi cyflwyno gofyniad yn 'Polisi Cynllunio Cymru' i ddatblygiadau amhreswyl newydd fel archfarchnadoedd a gweithleoedd gael pwyntiau gwefru cerbydau trydan. Ar gyfer adeiladau sy'n bodoli'n barod, rydym wedi cyflwyno hawliau datblygu a ganiateir i alluogi busnesau i osod mannau gwefru cerbydau trydan heb fod angen unrhyw ganiatâd cynllunio. Mae'r mesurau hyn i gyd yn bwysig i fynd i'r afael â phryderon ynghylch pellter teithio cyn ailwefru. Yn amlwg, mae unrhyw un sydd wedi ystyried cael cerbyd trydan yn cyfrif ar unwaith beth yw eu pellter teithio arferol ac a allant gyrraedd yno ac yn ôl heb y mecanwaith gwefru. I'r rhai ohonom sy'n gweithio mewn dau le gwahanol, mae eich gallu i wefru yn y gwaith os yw'r pellter teithio cyn ailwefru yn rhy bell, fel y byddai yn fy achos i er enghraifft, yn fater o bwys. 

16:10

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Just to give you some context there, Minister, if I drive an electric vehicle up from Pembrokeshire to Cardiff Bay and then back again, I have to stop at the services on the M4 in order to re-zap myself to continue on my journey home. That charge itself takes half an hour, so it just lengthens the whole process.  

I roi rhywfaint o gyd-destun i chi, Weinidog, os byddaf yn gyrru cerbyd trydan o sir Benfro i Fae Caerdydd ac yn ôl eto, rhaid i mi stopio yn y gwasanaethau ar yr M4 er mwyn ailwefru i barhau fy nhaith adre. Mae ailwefru’n cymryd hanner awr, felly mae'n gwneud yr holl broses yn hwy.  

Yes, I'm in a very similar position myself. Actually, one of the things that I've yet to discuss, but I'm sure the Llywydd and Dirprwy Lywydd will welcome it, is whether we can introduce some electric charging points in this building for Members' cars. We do have some for Government cars, but if we can have a look at extending that, I think that would be very welcome to many Members on a personal basis. But, obviously, we need that spirit to go out into all employment in Wales, so that other people travelling distances to employment or for whatever reason can charge on an interim basis as well.

As I say, we're not stopping there. We've already planned some of the necessary powers to make the changes on electric vehicle chargers. The Minister for Economy and Transport and I have recently agreed to issue a consultation paper on changes to require electric vehicle charging points for all new dwellings and in parking areas for non-residential buildings. Further detail on the specifics of these proposals will be set out in the consultation.

Just in response to Rhun, we have been working in response to the agreement that we made with Plaid. We had 670 charging points across Wales in April of last year and we've got 1,000 at the moment, so it is bumping up a bit, although I agree that we could go faster. 

We do expect that consultation to come out later this spring. So, while I support the objective of requiring new houses to have electric vehicle charging points, it's not necessary to have a Bill as we will be developing our own proposals to bring this forward in our building regulations, which are due to go out to consultation very shortly and cover a range of matters, one of which will be this.

Jenny Rathbone is right about the green infrastructure and designs-for-living points. We do have a couple of programmes in our innovative housing project looking at exactly that, whether people will live in developments where their car is somewhere else. One of the issues that we've had in previous designs is that people will not use parking arrangements away from the house because, often, a car is the second most expensive thing that anybody's ever bought, after their house, so they're very, very reluctant to put it miles away from where they are. But, I agree that we need to look at the green infrastructure around that and what can be built into that.

As Rhun said, I agree that we need Government intervention in a market that isn't entirely delivering, but it's not necessarily primary legislation that we need—we do have other legislative vehicles, including building regulations and the planning arrangements.

Rwyf mewn sefyllfa debyg iawn fy hun. A dweud y gwir, un o'r pethau rwyf eto i’w trafod, ond rwy'n siŵr y bydd y Llywydd a'r Dirprwy Lywydd yn croesawu hynny, yw a allwn gyflwyno pwyntiau gwefru trydanol yn yr adeilad hwn ar gyfer ceir yr Aelodau. Mae gennym rai ar gyfer ceir y Llywodraeth, ond os gallwn edrych ar ymestyn hynny, credaf y byddai croeso mawr i hynny gan lawer o’r Aelodau'n bersonol. Ond yn amlwg, mae angen yr ysbryd hwnnw arnom i fynd allan i bob math o waith yng Nghymru fel y gall pobl eraill sy'n teithio pellteroedd i’r gwaith neu am ba reswm bynnag wefru dros dro hefyd. 

Fel y dywedaf, nid ydym yn ei gadael hi ar hynny. Rydym eisoes wedi cynllunio rhai o'r pwerau angenrheidiol i wneud y newidiadau ar fannau gwefru cerbydau trydan. Yn ddiweddar, cytunodd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth a minnau i gyhoeddi papur ymgynghori ar newidiadau i’w gwneud yn ofynnol i gynnwys pwyntiau gwefru cerbydau trydan ar gyfer pob annedd newydd ac mewn mannau parcio ar gyfer adeiladau amhreswyl. Nodir manylion y cynigion hyn yn fwy manwl yn yr ymgynghoriad. 

I ateb Rhun, rydym wedi bod yn gweithio mewn ymateb i'r cytundeb a wnaethom gyda Phlaid Cymru. Roedd gennym 670 o bwyntiau gwefru ledled Cymru ym mis Ebrill y llynedd ac mae gennym 1,000 ar hyn o bryd, felly mae'n cynyddu rhywfaint, er fy mod yn cytuno y gallem fynd yn gyflymach. 

Disgwyliwn i'r ymgynghoriad ymddangos yn ddiweddarach y gwanwyn hwn. Felly, er fy mod yn cefnogi'r amcan o’i gwneud yn ofynnol i dai newydd gael pwyntiau gwefru cerbydau trydan, nid oes angen Bil gan y byddwn yn datblygu ein cynigion ein hunain i'w gyflwyno yn ein rheoliadau adeiladu y bwriedir ymgynghori arnynt yn fuan iawn ac a fydd yn cynnwys amryw o bethau, a hyn yn un ohonynt. 

Mae Jenny Rathbone yn iawn am y seilwaith gwyrdd a'r pwyntiau cynllunio ar gyfer byw. Mae gennym un neu ddwy o raglenni yn ein prosiect tai arloesol sy'n edrych ar hynny, sef a fydd pobl yn byw mewn datblygiadau lle mae eu car yn rhywle arall. Un o'r problemau a gawsom mewn cynlluniau blaenorol yw na fydd pobl yn defnyddio trefniadau parcio i ffwrdd o'r tŷ oherwydd, yn aml, car yw'r ail beth drutaf y bydd unrhyw un wedi'i brynu, ar ôl eu tŷ, felly maent yn amharod iawn i'w gadw filltiroedd i ffwrdd o ble y maent. Ond rwy'n cytuno bod angen inni edrych ar y seilwaith gwyrdd mewn perthynas â hynny a'r hyn y gellir ei ymgorffori yn hynny. 

Fel y dywedodd Rhun, rwy'n cytuno bod angen ymyrraeth y Llywodraeth arnom mewn marchnad nad yw'n cyflawni'n llwyr, ond nid deddfwriaeth sylfaenol sydd ei hangen arnom o reidrwydd—mae gennym ddulliau deddfwriaethol eraill, gan gynnwys rheoliadau adeiladu a'r trefniadau cynllunio. 

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Thanks for giving way. It's been a really productive debate so far. I agree with Members who've said that we need to, as the Minister has said, really ramp up the charging point infrastructure—that's clearly important. As to the future, in Europe there have been some prototype towns where they're looking at Wi-Fi charging, which might be one way of continually charging vehicles along roads in the future. I know that's some way off in Wales, and what you're doing in prioritising the current structure is right, but are you paying any attention to future innovations that might mean that some of these issues in the future resolve themselves? 

Diolch am ildio. Mae wedi bod yn ddadl gynhyrchiol iawn hyd yn hyn. Rwy'n cytuno â'r Aelodau sydd wedi dweud bod angen i ni, fel y dywedodd y Gweinidog, wella'r seilwaith pwyntiau gwefru’n helaeth—mae'n amlwg fod hynny’n bwysig. O ran y dyfodol, yn Ewrop gwelwyd trefi prototeip lle maent yn edrych ar wefru Wi-Fi, a allai fod yn un ffordd o wefru cerbydau’n barhaus ar hyd y ffyrdd yn y dyfodol. Rwy'n gwybod bod hynny'n bell i ffwrdd yng Nghymru, ac mae'r hyn a wnewch drwy flaenoriaethu'r strwythurau presennol yn iawn, ond a ydych chi'n rhoi unrhyw sylw i ddatblygiadau arloesol yn y dyfodol a allai olygu y bydd rhai o'r problemau hyn yn datrys eu hunain yn y dyfodol? 

Yes, that's a very good point. We have looked at some innovative programmes. I know that the Minister for Economy and Transport's officials, for example, have been looking at whether it's possible to have slow charging lanes along trunk roads, so that you have—I don't understand the technology—some kind of induction looping so that if you drive your car along at x miles per hour it charges back up. We are looking at some of those innovations, but I do think they're a little way off in terms of general infrastructure, but, nevertheless, they need to be kept a weather eye on.

The other thing to say—I think Angela Burns brought this up, and a number of others may have as well—but local authorities already can set renewable targets in their local development plans in accordance with the Merton rule that she mentioned specifically, and others have mentioned the greening of the grid. So, local authorities already can do that in Wales. The thing that we're doing now, in terms of the national development framework and the strategic planning arrangements that we're putting in through the local government Bill, is encouraging them to do that on a strategic, regional level, as well as in their local development plans. But they do have the power to do already. 

So, just to say in summing up, Deputy Presiding Officer, we absolutely support the thrust of this motion to ensure electric vehicle charging points are installed in all new houses and, in fact, in non-residential buildings as well. We are abstaining, however, only because we don't think it needs primary legislation. We're looking at doing it through the building regulations route instead, and that forms part of our forthcoming consultation. 

Dyna bwynt da iawn. Rydym wedi edrych ar rai rhaglenni arloesol. Gwn fod swyddogion y Gweinidog Economi a Thrafnidiaeth, er enghraifft, wedi bod yn edrych i weld a yw'n bosibl cael lonydd gwefru araf ar hyd cefnffyrdd fel bod gennych—nid wyf yn deall y dechnoleg—ryw fath o ddolen anwytho fel bod eich car yn ailwefru os ydych chi'n ei yrru ar x milltir yr awr. Rydym yn edrych ar rai o'r datblygiadau arloesol hynny, ond rwy'n credu eu bod ychydig yn bell i ffwrdd o ran seilwaith cyffredinol, ond serch hynny, mae angen eu cadw mewn cof. 

Y peth arall i'w ddweud—rwy'n credu mai Angela Burns a gododd hyn, ac efallai fod nifer o rai eraill wedi gwneud hynny hefyd—ond mae awdurdodau lleol eisoes yn gallu gosod targedau ynni adnewyddadwy yn eu cynlluniau datblygu lleol yn unol â rheol Merton y cyfeiriodd ati'n benodol, ac mae eraill wedi sôn am wyrddu'r grid. Felly gall awdurdodau lleol wneud hynny eisoes yng Nghymru. Yr hyn a wnawn yn awr, o ran y fframwaith datblygu cenedlaethol a'r trefniadau cynllunio strategol a gyflwynwn drwy'r Bil llywodraeth leol, yw eu hannog i wneud hynny ar lefel strategol, ranbarthol, yn ogystal ag yn eu cynlluniau datblygu lleol. Ond mae ganddynt bŵer i'w wneud yn barod.

Felly, os caf ddweud i gloi, Ddirprwy Lywydd, rydym yn llwyr gefnogi byrdwn y cynnig hwn i sicrhau bod pwyntiau gwefru cerbydau trydan yn cael eu gosod ym mhob tŷ newydd, ac mewn adeiladau amhreswyl hefyd. Fodd bynnag, rydym yn ymatal am nad ydym yn credu bod angen deddfwriaeth sylfaenol, dyna i gyd. Rydym yn edrych ar wneud hyn drwy'r llwybr rheoliadau adeiladu yn lle hynny, ac mae hynny'n rhan o'r ymgynghoriad sydd ar y ffordd.

16:15

Can I now ask David Melding to reply to the debate? 

A gaf fi ofyn yn awr i David Melding ymateb i'r ddadl?

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I think we've had an outstanding debate and really pertinent points brought forward that have added to its depth, and I think really added also authority to the need to move, and I thank the Minister for replying in that spirit also. 

If I can just say, I think, Jenny Rathbone, you're right to say that there are other technologies, and hydrogen is the most likely one, perhaps, when we're comparing, but electric is much more advanced and there are quite formidable challenges still facing hydrogen. But, whatever happens, we want these new technologies to be available. How many cars? I'm with you in being fairly agnostic on car use. I would like to see fewer cars bought and more shared, and we will probably see social trends like that. We're not building that many new houses, so it's fairly limited, really, if we're going to bring in this law. It's not as if we're going to be requiring every house to retrofit. And you're right about renewable energy; it's got to be part of the picture. I think there's a cartoon in the Telegraph today—or it's in one of the newspapers, anyway—showing an electric charging point then linked to a dirty coal-fired power station, and that defeats the object completely.

Angela, I think rural charging points are really, really important, and the zap map, which just sounds wonderful and I'm sure is wonderful, but it's new to me. And you like your car—you're not there with Jenny and myself. We've got to remember this, that lots of people find cars very, very liberating, and Jenny and I live in very urban areas with lots of public transport and other options, so let's remember those that really do rely on their cars. 

Rhun led this agenda and I'm pleased to have the encore here, I suppose. You reassured Angela that electric cars have high performance as well—I don't want to say 'go fast', that might encourage the wrong thing, but, anyway, 'high performance', let's accept that euphemism. And the need, you said, to use legislative power and planning, and look at what Scotland did—you know, it's a vital tool.

Russell, again, the committee has worked hard in this area, and you did remind us about climate change obligations, which this is a very key part of in meeting them. 

Mark talked about the technology, and we do need to improve the battery technology, and the reliance on lithium at the moment is potentially problematic. And the lack of rapid-charging points in Wales is something that clearly is a problem at the moment. 

Then, the Minister focused on building regs and secondary approaches, in the sense of not needing primary legislation, and I really welcome the Welsh Government's plan to bring a strategy forward in this area, which the economy and transport Minister will make. I do politely point out that this is a take-note motion—it's not saying there should be a Bill brought in—so I do hope that you don't have to object to it, because it does not commit you, as far as my reading of the motion goes, anyway; it's merely a take note that this proposal has been made, and you've obviously entered your reservations anyway. So, I hope this can now go through by acclamation, as it were. 

Thank you, Deputy Presiding Officer. 

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Credaf ein bod wedi cael dadl ragorol a chafodd pwyntiau perthnasol iawn eu cyflwyno sydd wedi ychwanegu at ei dyfnder, ac wedi ychwanegu awdurdod i'r angen i symud hefyd yn fy marn i, a diolch i'r Gweinidog am ateb yn yr ysbryd hwnnw hefyd.  

Os caf ddweud, rwy'n meddwl, Jenny Rathbone, eich bod chi'n iawn i ddweud bod yna dechnolegau eraill, a hydrogen yw'r un mwyaf tebygol efallai, pan fyddwn ni'n cymharu, ond mae trydan yn llawer mwy datblygedig ac mae heriau eithaf helaeth yn dal i wynebu hydrogen. Ond beth bynnag fydd yn digwydd, rydym am i'r technolegau newydd hyn fod ar gael. Faint o geir? Rwyf innau hefyd yn weddol agnostig ar y defnydd o geir. Hoffwn weld llai o geir yn cael eu prynu a mwy yn cael eu rhannu, ac mae'n debyg y gwelwn dueddiadau cymdeithasol felly. Nid ydym yn adeiladu cymaint â hynny o dai newydd, felly mae'n weddol gyfyngedig, mewn gwirionedd, os ydym yn mynd i gyflwyno'r ddeddf hon. Nid yw fel pe baem yn mynd i fod yn ei gwneud yn ofynnol i bob tŷ ôl-ffitio. Ac rydych chi'n iawn am ynni adnewyddadwy; mae'n rhaid iddo fod yn rhan o'r darlun. Rwy'n credu bod cartŵn yn y Telegraph heddiw—neu mae yn un o'r papurau newydd, beth bynnag—yn dangos pwynt gwefru trydan wedi'i gysylltu wedyn wrth orsaf bŵer fudur yn defnyddio glo, ac mae hynny'n mynd yn groes i'r bwriad yn llwyr.

Angela, rwy'n meddwl bod pwyntiau gwefru gwledig yn wirioneddol bwysig, ac mae'r Zap-Map, sy'n swnio'n fendigedig ac rwy'n siŵr ei fod yn fendigedig, ond mae'n newydd i mi. Ac rydych chi'n hoffi eich car—nid ydych yno gyda Jenny a minnau. Mae'n rhaid inni gofio hyn, fod llawer o bobl yn ystyried ceir yn bethau sy'n rhoi llawer iawn o ryddid iddynt, ac mae Jenny a minnau'n byw mewn ardaloedd trefol iawn gyda llawer o ddewisiadau trafnidiaeth gyhoeddus a dewisiadau eraill, felly gadewch i ni gofio'r rhai sy'n ddibynnol iawn ar eu ceir.  

Rhun a arweiniodd yr agenda hon ac rwy'n falch o gael yr encôr, mae'n debyg. Fe wnaethoch chi dawelu meddwl Angela fod ceir trydan yn perfformio'n dda hefyd—nid wyf am ddweud 'mynd yn gyflym', a allai annog y peth anghywir, ond beth bynnag, 'perfformio'n dda', gadewch i ni dderbyn yr ymadrodd hwnnw. A'r angen, fel y dywedoch chi, i ddefnyddio grym deddfwriaethol a chynllunio, ac edrych ar yr hyn a wnaeth yr Alban—wyddoch chi, mae'n arf hanfodol.

Russell, eto, mae'r pwyllgor wedi gweithio'n galed yn y maes hwn, ac fe wnaethoch ein hatgoffa am rwymedigaethau newid hinsawdd, ac mae hyn yn rhan allweddol iawn o'u cyflawni.  

Siaradodd Mark am y dechnoleg, ac mae angen inni wella technoleg batri, ac mae'r ddibyniaeth ar lithiwm ar hyn o bryd yn broblematig o bosibl. Ac mae'r diffyg pwyntiau gwefru cyflym yng Nghymru yn rhywbeth sy'n amlwg yn broblem ar hyn o bryd.  

Yna, canolbwyntiodd y Gweinidog ar reoliadau adeiladu a dulliau eilaidd, gan nad oedd angen deddfwriaeth sylfaenol, ac rwy'n croesawu cynllun Llywodraeth Cymru i gyflwyno strategaeth yn y maes hwn yn gynnes iawn, strategaeth y bydd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn ei llunio. Rwy'n nodi'n gwrtais mai cynnig i nodi yw hwn—nid yw'n dweud y dylai Bil gael ei gyflwyno—felly rwy'n gobeithio na fydd yn rhaid i chi ei wrthwynebu, gan nad yw'n eich ymrwymo, yn ôl fy nealltwriaeth i o'r cynnig beth bynnag; nid yw ond yn nodi bod y cynnig hwn wedi'i wneud, ac rydych chi'n amlwg wedi nodi eich amheuon beth bynnag. Felly, gobeithio y gall basio drwy gymeradwyaeth, fel petai.  

Diolch, Ddirprwy Lywydd.  

Thank you, and the proposal is to note the proposal. Does any Member object? 

Diolch, a'r cwestiwn yw a ddylem nodi'r cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu?

I'm afraid I am objecting; we need to abstain.

Mae arnaf ofn fy mod yn gwrthwynebu; mae angen inni ymatal.

16:20

Okay. So, we defer voting under this item, then, until voting time.

O'r gorau. Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

7. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol: Fframweithiau polisi cyffredin: gwaith craffu gan y Cynulliad
7. Debate on the External Affairs and Additional Legislation Committee Report: Common policy frameworks: Assembly scrutiny

Item 7 has had no motion tabled. 

Ni chyflwynwyd cynnig ar gyfer eitem 7.

8. Dadl Plaid Cymru: Llygredd Aer
8. Plaid Cymru Debate: Air Pollution

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 3 yn enw Rebecca Evans, and amendments 2, 4 and 5 in the name of Darren Millar. 

The following amendments have been selected: amendments 1 and 3 in the name of Rebecca Evans, and amendments 2, 4 and 5 in the name of Darren Millar.

So, we move to item 8, which is the Plaid Cymru debate on air pollution. I call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.

Felly, symudwn at eitem 8, sef dadl Plaid Cymru ar lygredd aer. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gyflwyno'r cynnig.

Cynnig NDM7264 Siân Gwenllian

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

 1. Yn credu bod llygredd aer yn argyfwng iechyd cyhoeddus, sy’n cyfrannu at amcangyfrif o 2,000 o farwolaethau’r flwyddyn yng Nghymru.

2. Yn nodi nad yw ardaloedd mawr o Gymru yn monitro ansawdd aer.

3. Yn galw am ddeddf aer glân i Gymru, a fyddai’n cynnwys mesurau i:

a) rhoi’r hawl i gymunedau gael offer monitro llygredd y tu allan i ysgolion ac ysbytai;

b) creu seilwaith a fyddai’n galluogi awdurdodau lleol i gyflwyno taliadau llygredd a thagfeydd lle bo hynny’n briodol;

c) diwygio’r broses gynllunio i’w gwneud yn ofynnol i effaith datblygiad ar lygredd aer gael mwy o bwys yn y system gynllunio;

d) cyflymu’r broses o drawsnewid i system drafnidiaeth drydan fel bod ceir petrol a disel yn cael eu diddymu’n raddol erbyn 2030.

Motion NDM7264 Siân Gwenllian

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Believes that air pollution is a public health crisis, which contributes to an estimated 2,000 deaths a year in Wales.

2. Notes that large areas of Wales do not monitor air quality.

3. Calls for a clean air act for Wales, which would include measures to:

a) give communities the right to have pollution-monitoring equipment outside of schools and hospitals;

b) create infrastructure that would enable local authorities to introduce pollution and congestion charges where appropriate,

c) reform the planning process to require the impact of a development on air pollution to be given greater weight in the planning system;

d) accelerate the transition to an electric transport system so that petrol and diesel cars are phased out by 2030.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n falch iawn o allu agor y ddadl yma am fater pwysig iawn, iawn o ran iechyd y cyhoedd a phwysig iawn o ran yr amgylchedd hefyd, sef llygredd awyr. Mae'r dystiolaeth yn glir iawn. Dwi'n credu bod hon yn broblem sylweddol tu hwnt. Mi fydd llygredd awyr yn lladd 2,000 o bobl y flwyddyn yng Nghymru—meddyliwch am hynny.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm very pleased to be able to open this debate on a very important issue in terms of public health, and very important in terms of the environment as well, namely air pollution. The evidence is very clear. I think that this is a significant problem. Air pollution will kill 2,000 people every year in Wales—think about that.

Both short and long-term exposure to ambient air pollution can lead to a host of conditions—reduced lung function, respiratory infections, aggravated asthma to name just three. Maternal exposure to ambient air pollution is associated with adverse birth outcomes, low birth-weight, for example, pre-term births, small for gestational age births. Emerging evidence also suggests that ambient air pollution may affect diabetes and neurological development in children. It's the cause of many cancers, and some air pollutants are also linked to psychiatric conditions. The effects of air pollution disproportionately affect people in deprived areas, and, unfortunately, the policy responses have often suggested that this is not understood. We're still waiting for a clean air Act. I'm not sure at this point in time whether the Government intends to deliver the commitment made by the First Minister in his leadership campaign to have such an Act.

We are disappointed to see the wording used by the Government in amendments 1 and 3 in front of us this afternoon. Most of Wales doesn't have air quality monitoring, and it's well highlighted that the modelling used is inaccurate. A quote from Professor Paul Lewis, esteemed professor from Swansea University, noted that there's no detail in the clean air plan at all as to what a national air pollution monitoring network would do, and it might not actually lead to any significant increase in monitoring: it's likely that, rather than invest in technology, they'll just work with the modelling company to improve the models—currently having a 30 per cent error rate—to predict air pollution levels across Wales.

My colleagues will elaborate further on why we in Plaid Cymru believe the current response is completely inadequate, and, I dare say, complacent. We will, however, support the Conservative amendments in front of us today, as they add to the motion, we believe, and are constructive.

Of course, this isn't a problem in any way confined to Wales. We're talking about a global issue. We might, for example, note that over 1.5 million people—1.5 million people—will die each year in China because of air pollution, and this somehow appears to be considered normal, perhaps inevitable. Let's contrast that with the measures that have, quite rightly, been taken to mitigate the spread of Coronavirus. In this case, the interests of industry, of the economy, have taken, quite rightly, second place to the priority of containing a very real threat to public health. But when it comes to environmental problems that cause a big threat to public health—and climate change is the obvious big one here—the scale of inaction really is quite telling.

The point is: let's imagine if we took pollution to be as serious a threat as a virus. We would be solving the problem almost overnight, I believe. But, instead, we're really not seeing the culture change we need in a number of areas—in the planning system, in budgeting processes and wider attitudes within Government—that suggest that we're taking this as seriously as we ought to. It still seems that, too often, there's a conflict between economy departments, say, and everybody else, that views pollution somehow as a necessary phase of economic growth. Surely, if we're not at the end of that way of thinking, we're rapidly, rapidly approaching it.

I'll finish with this quote from a recent Lancet report on pollution:

'The claim that pollution control stifles economic growth...has repeatedly been proven to be untrue.'

Pollution actually costs the economy in terms of lost productivity and spending on the consequences of it. Unfortunately, the industries responsible for pollution are also highly effective at public relations, lobbying and pressuring the media to create the impression that pollution control is bad for growth. But studies of the impact of clean air regulations in the US suggest otherwise.

We know, don't we, deep down, that we have to change? We know surely, Welsh Government, that action has to be taken and that we need an Act. Surely it's now time to quit our addiction to poor air.

Gall dod i gysylltiad â llygredd aer amgylchynol yn y tymor byr a’r tymor hir arwain at lu o gyflyrau—llai o weithrediad yr ysgyfaint; heintiau anadlol; asthma gwaethygol i enwi dim ond tri. Mae perthynas rhwng cysylltiad y fam â llygredd aer amgylchynol a chanlyniadau geni niweidiol, pwysau geni isel, er enghraifft, geni cyn amser, genedigaethau bach o ystyried oed y ffetws. Mae tystiolaeth sy'n dod i'r amlwg hefyd yn awgrymu y gallai llygredd aer amgylchynol effeithio ar ddiabetes a datblygiad niwrolegol mewn plant. Mae’n achosi llawer o ganserau, ac mae cysylltiad rhwng rhai llygryddion aer â chyflyrau seiciatryddol. Mae llygredd aer yn effeithio'n anghymesur ar bobl mewn ardaloedd difreintiedig, ac yn anffodus, mae'r ymatebion polisi yn aml wedi awgrymu nad yw hyn wedi’i ddeall. Rydym yn dal i aros am Ddeddf aer glân. Nid wyf yn siŵr ar hyn o bryd a yw'r Llywodraeth yn bwriadu cyflawni'r ymrwymiad a wnaed gan y Prif Weinidog yn ei ymgyrch ar gyfer yr arweinyddiaeth i gael Deddf o'r fath.

Mae'r geiriad a ddefnyddir gan y Llywodraeth yng ngwelliannau 1 a 3 o'n blaenau y prynhawn yma yn destun siom i ni. Nid oes gan y mwyafrif o Gymru systemau monitro ansawdd aer ar waith, ac mae’n hysbys iawn fod y modelau a ddefnyddir yn anfanwl. Nododd dyfyniad gan yr Athro Paul Lewis, athro uchel ei barch ym Mhrifysgol Abertawe, nad oes unrhyw fanylion yn y cynllun aer glân o gwbl ynglŷn â beth fyddai rhwydwaith monitro llygredd aer cenedlaethol yn ei wneud, ac efallai na fyddai’n arwain at unrhyw gynnydd sylweddol mewn monitro mewn gwirionedd: yn hytrach na buddsoddi mewn technoleg, mae’n debygol mai dim ond gweithio gyda'r cwmni modelu i wella'r modelau a wnânt—modelau sydd â chyfradd camgymeriad o 30 y cant ar hyn o bryd—i ragfynegi lefelau llygredd aer ledled Cymru. 

Bydd fy nghyd-Aelodau’n ymhelaethu ymhellach ynglŷn â pham ein bod ni ym Mhlaid Cymru yn credu bod yr ymateb presennol yn gwbl annigonol, ac rwy'n meiddio dweud, yn hunanfodlon. Fodd bynnag, byddwn yn cefnogi gwelliannau'r Ceidwadwyr ger ein bron heddiw gan y credwn eu bod yn ychwanegu at y cynnig, ac maent yn adeiladol. 

Ond wrth gwrs, nid yw hon yn broblem sydd wedi'i chyfyngu i Gymru mewn unrhyw ffordd. Rydym yn sôn am broblem fyd-eang. Gallem nodi, er enghraifft, y bydd dros 1.5 miliwn o bobl—1.5 miliwn o bobl—yn marw bob blwyddyn yn Tsieina oherwydd llygredd aer, ac ymddengys bod hyn, rywsut, yn cael ei ystyried yn normal, yn anochel efallai. Gadewch inni gyferbynnu hynny â'r mesurau sydd wedi'u rhoi ar waith yn hollol briodol i liniaru lledaeniad Coronafirws. Yn yr achos hwn, mae buddiannau diwydiant, yr economi, yn eilradd, yn hollol briodol, i'r flaenoriaeth o gyfyngu ar y bygythiad real iawn i iechyd y cyhoedd. Ond o ran problemau amgylcheddol sy'n fygythiad mawr i iechyd y cyhoedd—y newid yn yr hinsawdd yw'r un mawr amlwg yma—ac mae graddau’r methiant i weithredu yn siarad cyfrolau. 

Y pwynt yw: gadewch inni ddychmygu pe baem yn ystyried bod llygredd yn fygythiad llawn mor ddifrifol â firws. Rwy’n credu y byddem yn datrys y broblem bron dros nos. Ond yn lle hynny, nid ydym yn gweld y newid diwylliant sydd ei angen arnom mewn nifer o feysydd—yn y system gynllunio, mewn prosesau cyllidebu ac agweddau ehangach o fewn y Llywodraeth—sy'n awgrymu ein bod lawn mor o ddifrif ynglŷn â hyn ag y dylem fod. Mae'n dal i ymddangos yn rhy aml fel pe bai gwrthdaro rhwng adrannau economi, dyweder, a phawb arall, sy'n ystyried llygredd yn gam angenrheidiol o dwf economaidd, rywsut. Yn sicr, os nad ydym ar ben draw'r ffordd honno o feddwl, rydym yn prysur agosáu ato.

Fe ddof i ben gyda'r dyfyniad hwn o adroddiad diweddar yn y Lancet ar lygredd:

Profwyd bod yr honiad fod rheoli llygredd yn llesteirio twf economaidd... yn anghywir dro ar ôl tro.

Mewn gwirionedd mae llygredd yn costio i'r economi mewn cynhyrchiant a gollir a gwariant ar ganlyniadau hynny. Yn anffodus, mae'r diwydiannau sy'n gyfrifol am lygredd hefyd yn effeithiol iawn gyda'u cysylltiadau cyhoeddus, gan lobïo a dwyn pwysau ar y cyfryngau i greu'r argraff fod rheoli llygredd yn ddrwg i dwf. Ond mae astudiaethau o effaith rheoliadau aer glân yn yr Unol Daleithiau'n awgrymu fel arall.

Yn y bôn, rydym yn gwybod, onid ydym, fod yn rhaid i ni newid. Rydym yn gwybod, does bosibl, Lywodraeth Cymru, fod yn rhaid gweithredu a bod angen Deddf arnom. Does bosibl nad yw'n bryd bellach inni roi'r gorau i'n caethiwed i aer gwael.

16:25

Thank you. I have selected the five amendments to the motion. Can I call on the Minister for the Environment, Energy and Rural Affairs to move amendments 1 and 3, formally tabled in the name of Rebecca Evans?

Diolch. Rwyf wedi dethol y pum gwelliant i'r cynnig. A gaf fi alw ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i gynnig gwelliannau 1 a 3, a gyflwynwyd yn ffurfiol yn enw Rebecca Evans?

Gwelliant 1—Rebecca Evans

Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn galw am rwydwaith cenedlaethol newydd ar gyfer monitro llygredd aer sy’n cyd-fynd â gallu presennol Cymru i fonitro.

Amendment 1—Rebecca Evans

Delete point 2 and replace with:

Calls for a new national air pollution monitoring network that complements Wales’ existing monitoring capabilities.

Gwelliant 3—Rebecca Evans

Ym mhwynt 3, dileu 'a fyddai’n cynnwys mesurau i:' a rhoi yn ei le 'ac i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU gymryd camau pendant i atgyfnerthu pob mesur, gan ddefnyddio deddfwriaeth lle y bo angen, er mwyn:'.

Amendment 3—Rebecca Evans

In point 3, delete 'which would include measures to:' and replace with 'and for Welsh Government and UK Government to take decisive action to strengthen all measures, using legislation where necessary, to:'.

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 3.

Amendments 1 and 3 moved.

Formally.

Yn ffurfiol.

Thank you. I call on Andrew R.T. Davies to move amendments 2, 4 and 5, tabled in the name of Darren Millar.

Diolch. Galwaf ar Andrew R.T. Davies i gynnig gwelliannau 2, 4 a 5, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

Gwelliant 2—Darren Millar

Ychwanegu pwynt newydd ar ôl pwynt 2 ac ailrifo yn unol â hynny:

Yn nodi ymhellach fod llygredd aer yn dwysáu cyflyrau presennol yr ysgyfaint ac yn achosi asthma a chanser yr ysgyfaint, ac nad yw effeithiau hirdymor ansawdd aer gwael wedi eu deall yn llawn eto.

Amendment 2—Darren Millar

Add as new point after point 2 and renumber accordingly:

Further notes that air pollution exacerbates existing lung conditions and is a cause of asthma and lung cancer, and that the long-term impacts of poor air quality are not yet fully understood.

Gwelliant 4—Darren Millar

Ym mhwynt 3, cynnwys is-bwyntiau newydd cyn is-bwynt (a) ac ailrifo yn unol â hynny:

'ymgorffori yn y gyfraith ganllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd;

mandadu Llywodraeth Cymru i lunio strategaeth statudol ar ansawdd aer bob pum mlynedd; '

Amendment 4—Darren Millar

In point 3, insert as new sub-points before sub-point (a) and renumber accordingly:

 'enshrine in law World Health Organisation air quality guidelines; 

mandate the Welsh Government to produce a statutory air quality strategy every five years;'

Gwelliant 5—Darren Millar

Ym mhwynt 3(a), cynnwys ', a chyflwyno "hawl i anadlu"' ar ôl 'ysbytai '.

Amendment 5—Darren Millar

In point 3(a), insert ', and introduce a "right to breathe"' after 'hospitals'.

Cynigiwyd gwelliannau 2, 4 a 5.

Amendments 2, 4 and 5 moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I formally move the amendments in the name of Darren Millar—amendment 2, amendment 4 and amendment 5 on the order paper this afternoon.

It's a little bit like groundhog day today. In September, we had a clean air debate from this side of the Chamber, and I fully endorse the sentiments of the opener of the debate who said, if this was any other type of problem, issue, there would be a national will to sort this out. We know for a fact that nearly 2,000 people are dying prematurely, and, in that debate, I made this very point: if someone came in and lobbied this Chamber, and the Members within this Chamber, to say that there are 2,000 people in Wales dying prematurely and there are the tools in the toolbox to solve this problem, or certainly radically reduce the number of people dying prematurely, then politicians of all hue would put their shoulder to the wheel and actually want those levers pulled to make sure that we addressed it.

It is disappointing that the First Minister's commitment in his leadership campaign to bring forward a clean air Bill has now dropped from the Government's legislative programme for this Assembly. I'm sure it will sit in manifestos for 2021, but, again, this is a piece of legislation, I would suggest, that would enjoy widespread support across the Chamber and wouldn't get bogged down into a trench warfare of maybe party politics or some of the obstacles that obviously delay legislation passing through this particular institution. And I do believe that, with the goodwill of Members on all sides of the Chamber, that legislation could be on the statute book by the time this Assembly went into dissolution by the end of March. So, again, I would urge the Minister to work with Cabinet colleagues and reach out across the Chamber to bring those legislative changes forward that, as I understand it from previous debates, and I'm sure this debate, will reiterate the consensus that exists around the Chamber.

And I do think it is a right for people to have clean air to breathe on a day-to-day basis. I well remember, in the debate in September, my colleague Nick Ramsay to the side here, highlighted his constituent—Mrs Barnard, I think the lady's name was—who basically suffocated to death because, obviously, she had a lung condition that was exacerbated by poor air quality. Can you imagine watching a loved one slowly but surely gasping for air, her last breaths, and ultimately slipping away, and you know that improvements could be made to improve the quality of life that that individual will lead? Those are the real human consequences that are going on in our society today, and it is for Government to bring forward the proposals that actually could make a big difference. So, that's why, in amendment 2, I do think that it is really important to highlight the conditions that are exacerbated by poor air quality, such as asthma, such as lung cancer, and other long-term impacts on health, and I do hope that the amendment will enjoy the support of the Chamber this afternoon.

It is also important, I would suggest, when we're setting standards, as we highlight in amendment 4, that, instead of just settling on the standards we have at the moment—as I understand it, the Welsh Government standards are based on European standards—we do go for the World Health Organization's standards in this particular area, because that sets the gold standard of where we need to be. Other Governments across the UK have agreed that that is the standard that they measure themselves by, and I would hope that the Welsh Government would want to be measured by the same standard as well. And the uniformity—as the opener of the debate highlighted, this isn't just a localised problem here in Wales—albeit we have some of the most chronic air condition problems here—but across the whole world, and, indeed, across the rest of the United Kingdom. And so, again, I would very much hope that the Government and other parties will support amendment 4 that is in the name of Darren Millar and calls for the World Health Organization air quality guidelines to be adopted by the Government.

And then amendment 5, talking about the right to breathe. It is a right to breathe clean air. I see Dai Lloyd over there in the Chamber and I see the lectern he has in front of him; he, no doubt, is going to contribute to this debate, and I pay tribute to the work he's done on the all-party group that he chairs on this particular subject. He highlighted how, 150 years ago, it was a given that it was all right for people to drink dirty water and the health consequences that came from that were tolerable in society, as such. When our predecessors got their act together and cleaned up the water systems in this country, so public health improved dramatically. Our ancestors recognised 150 years ago those were changes were needed to make. Well, today—sadly, we've had to wait 150 years—we can make the changes to air quality here in Wales that will see that seismic shift in the quality of life that many people will enjoy the length and breadth of Wales.

And so, moving these amendments, I hope they contribute to the overall motion that is before us this afternoon. And I do hope, like many motions before it, this motion does find favour with the Assembly and we can see real action from the Welsh Government in this particular area, which will enjoy support, I would suggest, across the Chamber. We cannot stand by and allow another 2,000 people every year to die prematurely. That's why we will be supporting the motion before us this afternoon.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a chynigiaf y gwelliannau'n ffurfiol yn enw Darren Millar—gwelliant 2, gwelliant 4 a gwelliant 5 ar y papur trefn y prynhawn yma.

Mae'n teimlo braidd fel pe baem wedi bod yma o'r blaen. Ym mis Medi, cawsom ddadl ar awyr lân o'r ochr hon i'r Siambr, ac rwy'n ategu teimladau'r sawl a agorodd y ddadl yn llwyr pan ddywedodd, pe bai hon yn unrhyw fath arall o broblem byddai ewyllys genedlaethol i'w datrys. Gwyddom fod bron i 2,000 o bobl yn marw'n gynamserol, ac yn y ddadl honno, gwneuthum yr union bwynt hwn: pe bai rhywun yn dod i mewn ac yn lobïo'r Siambr hon, a'r Aelodau yn y Siambr hon, i ddweud bod 2,000 o bobl yng Nghymru yn marw'n gynamserol a bod y gallu gennym i ddatrys y broblem hon, neu'n sicr i leihau'n sylweddol y nifer o bobl sy'n marw'n gynamserol, byddai gwleidyddion o bob lliw yn gwneud eu gorau glas i sicrhau ein bod yn defnyddio'r gallu hwnnw i wneud yn siŵr ein bod yn mynd i'r afael â'r mater.

Mae'n siomedig fod ymrwymiad y Prif Weinidog yn ei ymgyrch am yr arweinyddiaeth i gyflwyno Bil aer glân bellach wedi disgyn oddi ar raglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth ar gyfer y Cynulliad hwn. Rwy'n siŵr y bydd i'w weld mewn maniffestos ar gyfer 2021, ond unwaith eto, buaswn yn awgrymu ei bod yn ddeddfwriaeth a fyddai'n cael cefnogaeth eang ar draws y Siambr ac ni fyddai'n cael ei llesteirio gan ryfel gwleidyddiaeth bleidiol efallai neu rai o'r rhwystrau sy'n amlwg yn atal deddfwriaeth rhag pasio'n ddilyffethair drwy'r sefydliad hwn. A gydag ewyllys da Aelodau ar bob ochr i'r Siambr, rwy'n credu y gallai deddfwriaeth fod ar y llyfr statud erbyn i'r Cynulliad hwn gael ei ddiddymu tuag at ddiwedd mis Mawrth. Felly, unwaith eto, hoffwn annog y Gweinidog i weithio gyda chyd-Weinidogion yn y Cabinet ac estyn allan ar draws y Siambr i gyflwyno'r newidiadau deddfwriaethol a fydd, fel y deallaf o ddadleuon blaenorol, a'r ddadl hon mae'n siŵr, yn ailadrodd y consensws sy'n bodoli o gwmpas y Siambr.

Ac rwy'n credu bod hawl gan bobl i gael aer glân i'w anadlu o ddydd i ddydd. Cofiaf yn iawn, yn y ddadl ym mis Medi, fy nghyd-Aelod Nick Ramsay ar yr ochr yma, yn tynnu sylw at un o'i etholwyr—Mrs Barnard oedd enw'r wraig rwy'n credu—a oedd yn y bôn yn mygu i farwolaeth oherwydd, yn amlwg, roedd ganddi gyflwr ar yr ysgyfaint a gâi ei waethygu gan ansawdd aer gwael. A allwch chi ddychmygu gwylio rhywun annwyl i chi yn araf ond yn sicr yn ymladd am aer, ei hanadliadau olaf, ac yn marw yn y pen draw, a chithau'n gwybod y gellid gwneud gwelliannau i wella ansawdd y bywyd y bydd yr unigolyn hwnnw'n ei fyw? Dyna'r canlyniadau dynol go iawn sy'n digwydd yn ein cymdeithas heddiw, a lle'r Llywodraeth yw cyflwyno'r cynigion a allai wneud gwahaniaeth mawr mewn gwirionedd. Felly, dyna pam, yng ngwelliant 2, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn tynnu sylw at y cyflyrau sy'n cael eu gwaethygu gan ansawdd aer gwael, fel asthma, fel canser yr ysgyfaint, ac effeithiau hirdymor eraill ar iechyd, ac rwy'n gobeithio y bydd y gwelliant yn cael cefnogaeth y Siambr y prynhawn yma.

Buaswn yn awgrymu ei bod hi hefyd yn bwysig, pan fyddwn yn gosod safonau, fel yr amlygwn yng ngwelliant 4, yn lle bodloni ar y safonau sydd gennym ar hyn o bryd—yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae safonau Llywodraeth Cymru'n seiliedig ar safonau Ewropeaidd—ein bod yn anelu tuag at safonau Sefydliad Iechyd y Byd yn y maes penodol hwn, oherwydd mae hynny'n gosod y safon aur ar gyfer ble mae angen inni fod. Mae Llywodraethau eraill ledled y DU wedi cytuno mai dyna'r safon y maent yn mesur eu hunain wrthi, a buaswn yn gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru am gael ei mesur yn ôl yr un safon hefyd. A'r unffurfiaeth—fel yr amlygodd y sawl a agorodd y ddadl, nid problem leol yma yng Nghymru'n unig yw hon—er bod gennym rai o'r problemau mwyaf cronig o ran cyflwr yr aer yma—ond ar draws y byd i gyd, ac yn wir, ar draws gweddill y Deyrnas Unedig. Ac felly, unwaith eto, buaswn yn gobeithio'n fawr y bydd y Llywodraeth a phleidiau eraill yn cefnogi gwelliant 4 sydd yn enw Darren Millar ac sy'n galw ar y Llywodraeth i fabwysiadu canllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd.

Yna, gwelliant 5, sy'n sôn am yr hawl i anadlu. Hawl i anadlu aer glân ydyw. Gwelaf Dai Lloyd yn y fan acw yn y Siambr ac rwy'n gweld y darllenfwrdd sydd ganddo o'i flaen; mae'n siŵr ei fod yn mynd i gyfrannu at y ddadl hon, ac rwy'n parchu'r gwaith y mae wedi'i wneud yn y grŵp hollbleidiol y mae'n ei gadeirio ar y pwnc penodol hwn. Tynnodd sylw at y ffaith ei bod hi'n cael ei hystyried yn iawn 150 o flynyddoedd yn ôl i bobl yfed dŵr brwnt a bod y canlyniadau iechyd a ddeuai yn sgil hynny yn dderbyniol mewn cymdeithas fel y cyfryw. Pan ddaeth ein rhagflaenwyr at ei gilydd i weithredu drwy lanhau'r systemau dŵr yn y wlad hon, gwellodd iechyd y cyhoedd yn ddramatig. Roedd ein hynafiaid 150 o flynyddoedd yn ôl yn ystyried bod angen gwneud newidiadau o'r fath. Wel, heddiw—yn anffodus, rydym wedi gorfod aros 150 mlynedd—gallwn wneud y newidiadau i ansawdd aer yma yng Nghymru a fydd yn gweld y newid seismig yn ansawdd y bywyd y bydd llawer o bobl yn ei fwynhau ar hyd a lled Cymru.

Ac felly, wrth gynnig y gwelliannau hyn, rwy'n gobeithio y byddant yn cyfrannu at y cynnig cyffredinol sydd ger ein bron y prynhawn yma. Ac rwy'n gobeithio, fel llawer o gynigion o'r blaen, y caiff y cynnig hwn ei gefnogi gan y Cynulliad ac y cawn weld gweithredu go iawn gan Lywodraeth Cymru yn y maes hwn, gweithredu y buaswn yn awgrymu y bydd yn ennyn cefnogaeth ar draws y Siambr. Ni allwn sefyll yn ein hunfan a chaniatáu i 2,000 o bobl eraill farw'n gynamserol bob blwyddyn. Dyna pam y byddwn yn cefnogi'r cynnig sydd ger ein bron y prynhawn yma.

16:30

I just want to pick up on the references that we've heard to the 2,000 people dying prematurely because of air pollution. Of course, that doesn't take into account as well the many thousands who are suffering illnesses as a result of pollution in the air. The scale of those experiences is not reflected in the scale of the response from the Welsh Government, which is a sentiment that's already been made that I want to support.

We saw, back in May 2017, how Plaid Cymru sought to amend the Welsh Government's public health Bill to recognise air pollution as a public health issue. Unfortunately, Labour voted down those amendments. Back in January 2018, the Welsh Government conceded in a High Court case brought by Client Earth that it had failed to meet EU targets to cut air pollution, and they were legally obliged to draft a clean air plan by the end of April and have a final plan in place by the end of July 2018. It had to seek an extension to do that.

I still feel that we haven't seen that step change in attitude from the Welsh Government, being willing to grapple with this and to get to grips with it and to sort it. Since then, we've still seen the Government—. It feels as if the Government is flip-flopping between whether it's going to be a clean air Act, or whether it's going to be a clean air plan. Certainly, I feel the Government has failed to create and introduce robust measures to take real action.

In December, there was a statement on clean air, and it seemed to reaffirm a commitment to a clean air Act. However, the statement committed only to a 12-week consultation and then publication of the findings before the end of this Assembly. Well, there's not much urgency there, and it very much feels like kicking the issue into the long grass.

Now, if you want a concrete example of why we need a clean air Act to protect communities and people's health, look no further than Chirk. It's an area I know that the Minister is familiar with. It's a small town near Wrexham, home to a large wood-chip manufacturer, Kronospan, that recently suffered a fire in its log yard. It's the seventeenth fire in 18 years, although anecdotally local people tell me that there are even more regular occurrences than that. Now, because of a lack of air pollution monitoring, it took 48 hours for residents living across the road from the burning plant to be advised to close their doors and their windows. It took 48 hours to advise children at the school across the road not to play in the yard. And it took 48 hours to get monitoring equipment there from Swansea to assess the air quality.

Now, this is a community that's had more than its share of such incidents and, frankly, they've had enough. They've had enough, and they're now mounting weekly pickets of the plant and they want to see action. But of course, they won't get it from this Government, because the Minister told me last week that she didn't think an independent inquiry was necessary; this despite evidence that there was formaldehyde present in the air, that was eventually monitored 48 hours after the worst of the fire had passed, and we know about the carcinogenic dangers as well of damp wood smoke. Just to be clear, this was no small fire. We were talking here about 7,000 tonnes of wood that were destroyed in the fire.

So, that's why we need a clean air Act: to force complacent Governments to act, rather than wash their hands of responsibility. A clean air Act such as that proposed by Plaid Cymru would enable the residents of Chirk and elsewhere to have permanent air quality monitoring near schools and hospitals. Chirk's hospitals and schools are within a stone's throw of the Kronospan plant. The clean air Act would also give councils added powers to refuse planning permission if it meant air quality was being compromised. Councillors have been hamstrung as planning application after planning application has come before them.

To the people of Chirk and the surrounding area, a clean air Act isn't an abstract idea, it's a must-have piece of legislation to protect their children and future generations. And if this Government wants to pay more than lip service to the well-being of future generations, it will ensure that this Senedd gets Plaid Cymru's clean air Act on to the statue book as soon as possible.

Hoffwn sôn am y cyfeiriadau a glywsom at y 2,000 o bobl sy'n marw'n gynamserol oherwydd llygredd aer. Wrth gwrs, nid yw hynny'n cyfrif yn ogystal y miloedd lawer sy'n dioddef afiechydon o ganlyniad i lygredd yn yr aer. Nid yw graddau'r profiadau hynny'n cael eu hadlewyrchu yn yr ymateb gan Lywodraeth Cymru, sy'n deimlad sydd eisoes wedi'i fynegi ac un rwyf am ei gefnogi.

Yn ôl ym mis Mai 2017, gwelsom sut y ceisiodd Plaid Cymru ddiwygio Bil iechyd y cyhoedd Llywodraeth Cymru i gydnabod llygredd aer fel problem iechyd cyhoeddus. Yn anffodus, pleidleisiodd Llafur yn erbyn y gwelliannau hynny. Yn ôl ym mis Ionawr 2018, cyfaddefodd Llywodraeth Cymru mewn achos yn yr Uchel Lys a ddygwyd gerbron gan Client Earth ei bod wedi methu cyrraedd targedau'r UE i leihau llygredd aer, ac roedd rhwymedigaeth gyfreithiol arni i ddrafftio cynllun aer glân erbyn diwedd Ebrill ac i gael cynllun terfynol ar waith erbyn diwedd Gorffennaf 2018. Bu'n rhaid iddi ofyn am estyniad i wneud hynny.

Rwy'n dal i deimlo nad ydym wedi gweld newid sylweddol yn agwedd Llywodraeth Cymru a ddynodai ei bod yn barod i fynd i'r afael â hyn a'i ddatrys. Ers hynny, rydym wedi gweld y Llywodraeth o hyd—. Mae'n teimlo fel pe bai'r Llywodraeth yn methu penderfynu ai Deddf aer glân neu gynllun aer glân a fydd ganddi. Yn sicr, teimlaf fod y Llywodraeth wedi methu creu a chyflwyno mesurau cadarn i roi camau go iawn ar waith.

Ym mis Rhagfyr, cafwyd datganiad am aer glân, ac ymddangosai fel pe bai'n cadarnhau ymrwymiad i Ddeddf aer glân. Fodd bynnag, nid oedd y datganiad ond yn ymrwymo i ymgynghoriad 12 wythnos a chyhoeddi'r canfyddiadau wedyn cyn diwedd y Cynulliad hwn. Wel, nid oes llawer o ôl brys yno, ac mae'n teimlo fel pe bai'r broblem yn cael ei rhoi i'r naill ochr.

Nawr, os ydych am gael enghraifft bendant o pam y mae angen Deddf aer glân i amddiffyn cymunedau ac iechyd pobl, nid oes angen edrych ymhellach na'r Waun. Mae'n ardal y gwn fod y Gweinidog yn gyfarwydd â hi. Tref fechan ger Wrecsam yw hi, cartref i gwmni gweithgynhyrchu sglodion pren mawr, Kronospan, lle bu tân yn ei iard foncyffion yn ddiweddar. Dyma'r ail dân ar bymtheg mewn 18 o flynyddoedd, er bod y bobl leol yn dweud wrthyf fod mwy o ddigwyddiadau rheolaidd na hynny hyd yn oed. Nawr, oherwydd diffyg monitro llygredd aer, cymerodd 48 awr i breswylwyr sy'n byw ar draws y ffordd i'r gwaith a oedd ar dân gael eu cynghori i gau eu drysau a'u ffenestri. Cymerodd 48 awr i gynghori plant yn yr ysgol ar draws y ffordd i beidio â chwarae yn yr iard. A chymerodd 48 awr i gael offer monitro yno o Abertawe i asesu ansawdd yr aer.

Nawr, dyma gymuned sydd wedi cael mwy na'i siâr o ddigwyddiadau o'r fath ac a dweud y gwir, maent wedi cael digon. Maent wedi cael digon, ac maent yn cynnal piced wythnosol yn y ffatri erbyn hyn ac yn awyddus i weld gweithredu. Ond wrth gwrs, ni fyddant yn ei gael gan y Llywodraeth hon, oherwydd dywedodd y Gweinidog wrthyf yr wythnos diwethaf nad oedd hi'n meddwl bod angen ymchwiliad annibynnol; hyn, er gwaethaf tystiolaeth fod fformaldehyd yn yr aer, a gafodd ei fonitro yn y diwedd 48 awr ar ôl i'r adeg yr oedd y tân ar ei waethaf, a gwyddom am beryglon carsinogenaidd mwg pren gwlyb yn ogystal. I fod yn glir, nid tân bach oedd hwn. Roeddem yn sôn yma am 7,000 o dunelli o bren a ddinistriwyd yn y tân.

Felly, dyna pam y mae angen Deddf aer glân: i orfodi Llywodraethau hunanfodlon i weithredu yn hytrach na golchi eu dwylo o gyfrifoldeb. Byddai Deddf aer glân fel yr un a argymhellir gan Blaid Cymru yn galluogi trigolion y Waun a mannau eraill i gael ansawdd aer wedi'i fonitro'n barhaol ger ysgolion ac ysbytai. Mae ysbytai ac ysgolion y Waun o fewn tafliad carreg i waith Kronospan. Byddai'r Ddeddf aer glân hefyd yn rhoi pwerau ychwanegol i gynghorau wrthod caniatâd cynllunio pe bai'n golygu cyfaddawdu ar ansawdd yr aer. Cafodd cynghorwyr eu llyffetheirio wrth i gais cynllunio ar ôl cais cynllunio ddod ger eu bron.

I bobl y Waun a'r cyffiniau, nid syniad haniaethol yw Deddf aer glân, mae'n ddeddfwriaeth hanfodol i amddiffyn eu plant a chenedlaethau'r dyfodol. Ac os yw'r Llywodraeth hon am wneud mwy nag esgus cefnogi llesiant cenedlaethau'r dyfodol, bydd yn sicrhau bod y Senedd hon yn gosod Deddf aer glân Plaid Cymru ar y llyfr statud cyn gynted ag y bo modd.

16:35

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

I think there is increasing demand for a clean air Act as more people are aware of the damage they're doing to their lungs, and particularly to their children's lives. One of the nurseries in my constituency is, in every respect, an exemplary child-focused institution, except that it is an area of dangerously polluted air. Fully half of the children have respiratory problems, which is why I would find it ethically very difficult to recommend that nursery to anybody, simply because of my knowledge of what it is doing to those children's lungs. It's something that's beyond the power of the nursery providers, because they simply don't have the resources to move.

But it is ironic that, right next door to it, is a primary school where parents insist on picking up their children by car, because that is their right, and they are adding to an already unacceptable problem. I find that it's not only in that particular area. In other areas of very high pollution where there are schools, parents insist on taking their children right up to the school gate. They simply are in denial about the fact that you are exposing your child to more pollution by delivering them to school in a car than you are if you walk them along the road or scoot or bike. How many times do we have to repeat this? You are actually endangering your child's health by doing this.

I'm very pleased to see that the amendments proposed by the Government are actually strengthening the motion. It does, I think, indicate the level of commitment that the Government has to taking action on this, because we cannot go on like this. There's one particular ask that I have in relation to the school run, as it's called, which is that we really do need to create vehicle exclusion zones around our schools, (a) to force people to learn how to walk again, and (b) to ensure that vehicle pollution is not actually entering the playground where children are playing during their break times. I think that is something that we absolutely could be doing.

And in addition to that, as the motion suggests, we should have pollution monitoring equipment outside every school and hospital so that we know exactly how much pollution people are imbibing in the places where they are obliged to go. So, I support the motion and I very much support the sentiment.

Rwy'n credu bod galw cynyddol am Ddeddf aer glân gan fod mwy o bobl yn ymwybodol o'r niwed y maent yn ei wneud i'w hysgyfaint, ac yn enwedig i fywydau eu plant. Mae un o'r meithrinfeydd yn fy etholaeth i yn sefydliad rhagorol ym mhob agwedd, sefydliad sy'n canolbwyntio ar y plentyn unigol, heblaw'r ffaith ei bod wedi'i lleoli mewn ardal lle mae'r aer wedi'i lygru i raddau sy'n beryglus. Mae gan hanner y plant broblemau resbiradol, a dyna pam y buaswn yn ei chael yn anodd iawn yn foesol i argymell y feithrinfa honno i unrhyw un, am fy mod yn gwybod beth y mae'n ei wneud i ysgyfaint y plant hynny. Mae'n rhywbeth sydd y tu hwnt i allu darparwyr y feithrinfa i'w newid, gan nad oes ganddynt adnoddau i symud.

Ond mae'n eironig fod yna ysgol gynradd y drws nesaf i'r feithrinfa lle mae rhieni'n mynnu codi eu plant yn y car, am fod ganddynt hawl i wneud hynny, ac maent yn ychwanegu at broblem sydd eisoes yn annerbyniol. Rwy'n gweld nad yn yr ardal benodol honno'n unig y mae'n digwydd. Mewn ardaloedd eraill lle ceir lefelau uchel iawn o lygredd, lle ceir ysgolion, mae rhieni'n mynnu mynd â'u plant at giât yr ysgol. Yn syml, maent yn gwadu'r ffaith eich bod yn peri i'ch plentyn ddod i gysylltiad â mwy o lygredd drwy eu danfon i'r ysgol mewn car nag y byddech pe baech yn cerdded ar hyd y ffordd neu'n mynd ar sgwter neu'n beicio. Sawl gwaith y mae'n rhaid inni ailadrodd hyn? Rydych chi'n peryglu iechyd eich plentyn drwy wneud hyn.

Rwy'n falch iawn o weld bod y gwelliannau a gynigiwyd gan y Llywodraeth yn cryfhau'r cynnig. Credaf ei fod yn dangos lefel yr ymrwymiad sydd gan y Llywodraeth i weithredu ar hyn, oherwydd ni allwn barhau fel hyn. Rwyf am ofyn un peth mewn perthynas â chludo plant i'r ysgol, sef bod gwir angen creu parthau gwahardd cerbydau o amgylch ein hysgolion, (a) er mwyn gorfodi pobl i ddysgu sut i gerdded eto, a (b) er mwyn sicrhau nad yw llygredd cerbydau yn mynd i mewn i'r iard chwarae lle mae'r plant yn chwarae yn ystod eu hamser egwyl. Credaf fod hynny'n bendant yn rhywbeth y gallem ei wneud.

Ac yn ychwanegol at hynny, fel yr awgryma'r cynnig, dylem gael cyfarpar monitro llygredd y tu allan i bob ysgol ac ysbyty er mwyn inni wybod faint yn union o lygredd y mae pobl yn agored iddo yn y mannau y mae'n rhaid mynd iddynt. Felly, rwy'n cefnogi'r cynnig ac rwy'n cefnogi'r teimlad sy'n sail iddo yn fawr.

Will the Member take an intervention? I'm grateful, Jenny, for you taking the intervention. You highlighted exclusion zones around schools. We focus on the combustion engine, but you and I have heard evidence on the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee about particulate matter from tyres and other substances, brake pads as well, that account for 40 per cent of the particles we inhale. So, it's not just focusing on the combustion engine, which can be overcome by electric cars; it's looking at the whole mobile movement of people around, as you're identifying today.

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad? Rwy'n ddiolchgar i chi, Jenny, am gymryd yr ymyriad. Fe dynnoch chi sylw at barthau gwahardd ceir o amgylch ysgolion. Rydym yn canolbwyntio ar yr injan tanio mewnol, ond rydych chi a minnau wedi clywed tystiolaeth yn y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig ynghylch deunydd gronynnol o deiars a sylweddau eraill, padiau brêc hefyd, sy'n 40 y cant o'r gronynnau a anadlwn. Felly, nid yw'n fater o ganolbwyntio'n unig ar yr injan tanio mewnol, y gellir ei oresgyn gan geir trydan; mae'n fater o edrych ar holl symud pobl o le i le, fel rydych chi'n ei nodi heddiw.

I absolutely agree with that, and that is one of the reservations I have about the electric vehicle charging focus, because electric vehicles are still going to have brakes and tyres, and they're still going to be emitting particulate matter.

Rwy'n cytuno'n llwyr â hynny, a dyna un o'r amheuon sydd gennyf ynglŷn â'r ffocws ar wefru cerbydau trydan, oherwydd mae cerbydau trydan yn dal i fod â breciau a theiars, ac maent yn mynd i ddal i allyrru mater gronynnol.

Will you take a brief intervention? I'd make a point that electric vehicles that use the power from the moving vehicle to charge the battery—and in so doing it slows the car down electrically, if you like—are much better than current vehicles in terms of the emissions from brake pads that we currently see.

A wnewch chi dderbyn ymyriad byr? Buaswn i'n gwneud y pwynt fod cerbydau trydan sy'n defnyddio'r pŵer o'r cerbyd sy'n symud i wefru'r batri—ac wrth wneud hynny, yn arafu'r car yn drydanol, os mynnwch—yn llawer gwell na cherbydau presennol o ran yr allyriadau o badiau brêc a welwn ar hyn o bryd.

I wouldn't disagree with that, but I still think that you have to take account of the fact that electric vehicles are not carbon neutral. They're part of the solution more than part of the problem.

But I really think that we absolutely have to keep on debating this issue in order to make it higher up on the agenda, because it simply isn't registering at the moment sufficiently in people's conscience that we absolutely have to change the way we are doing things. So, we certainly need to pay much greater attention to this matter, because if we had as many people dying on the roads as we do having their lives shortened by air pollution, we'd have a lot more people demanding change. 

Ni fuaswn yn anghytuno â hynny, ond rwy'n dal i feddwl bod yn rhaid i chi ystyried y ffaith nad yw cerbydau trydan yn niwtral o ran carbon. Maent yn rhan o'r ateb yn fwy na rhan o'r broblem.

Ond rwy'n credu o ddifrif fod yn rhaid inni barhau i drafod y mater hwn er mwyn sicrhau ei fod yn uwch ar yr agenda, oherwydd nid yw'n gadael ei farc yn ddigonol ar hyn o bryd yn ymwybyddiaeth pobl fod yn rhaid inni newid y ffordd y byddwn yn gwneud pethau. Felly, yn sicr mae angen inni roi llawer mwy o sylw i'r mater hwn, oherwydd pe bai gennym gynifer o bobl yn marw ar y ffyrdd ag sydd o fywydau'n cael eu byrhau gan lygredd aer, byddai gennym lawer mwy o bobl yn mynnu newid.

16:40

What's more fundamental than the air that we breathe? It's something we should be able to take for granted as a human right, and the fact that we have to have this debate today, I'm afraid, is a damning indictment of the Government's record. We know that, in order to live healthily, everyone should have access to clean, unpolluted drinking water and nourishing food that isn't poisoned. Even then, human beings can live for weeks without food, and without water for days, but it's very difficult to go for more than a few minutes without breathing, and that air should be clean. So it's shocking—it's utterly shocking—that today, in the twenty-first century, as we've already heard, air pollution contributes to around 2,000 deaths a year in Wales, equating to around 6 per cent of all deaths. 

That an opposition party has to call a debate in our Parliament to implore our Government—a Government that prides itself and calls itself progressive and caring in many ways—to take action to grant this human right of providing clean air to our citizens is staggering. The terrible effect that air pollution has on the health of children in particular is heartbreaking, and we've heard some of this already. It just isn't right that some children are born already suffering from the effects of air pollution, essentially having been poisoned in the womb. According to Joseph Carter, the head of British Lung Foundation Wales, air pollution has a particularly harmful effect on the developing lungs of children being brought up in Wales. That isn't a legacy we should accept. I agree with Mr Carter when he said. 'We need action now', because the current system obviously isn't working or we wouldn't be having this debate.

The Welsh Government is reticent when it comes to taking a leading role, and that leaves local authorities in control, and patchy results. The most polluted road in the UK outside London is actually in my region, in Hafodyrynys. Now, the local authority, despite passing a clean air motion that was brought forward by Plaid Cymru with cross-party support, failed to act decisively, arguing that to do so would be too costly in the time of austerity. The situation, in the end, was so bad that the only thing that could be done was to buy up all the houses on that road in order to demolish them. 

Another recent example was seen last summer when Bridgend council approved a housing development next to an air quality management area, where the planning officers argued that their 2013 local development plan carried greater legal weight than the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Now, I'd ask the Minister what the point is of having world-leading legislation that can be ignored by local planning officers. Currently, a housing development is being considered by the same council that requires a new road to rip through local woodland; a development that officers sold to the relevant committee as a green project that meets active travel standards. So that's where we're at at the moment. The Welsh Government, as far as I'm aware, has only intervened once in order to impose central control over air pollution, and that was in Neath Port Talbot air quality management area. That has resulted in a reduction of harmful particulate matter pollutants. But clearly, one intervention is only one small step when what we need is a Wales-wide step change.

So what needs to happen? Clearly, the Welsh Government needs to take decisive action on this, rather than having yet more consultations. The Scottish Government published its clean air strategy five years ago, yet here in Wales the Labour Government is lagging behind. I read the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs's statement from December promising yet another consultation, and I'm afraid that the lack of ambition there is just palpable. The consultation talks of taking World Health Organization clean air guidelines into account, rather than simply implementing them. It couches environmental ambitions in deference to economic growth. Surely, building a successful economy and reducing air pollution are not mutually exclusive aims. As we've already heard, economists will tell us that pollution actually costs the economy by stifling growth and lost productivity, not to mention the consequences to public health. 

The Welsh Government should bring forward clean air legislation during this term, again, as the First Minister promised to do in his leadership manifesto. It's time we had actions not words, and we should use the legislation that already exists to greater effect. The well-being of future generations Act is an ideal vehicle, if you'll forgive the horrible pun, for setting ambitious national goals with a statutory footing.

We know that road transport is the primary pollutant, so let's see a comprehensive and ambitious national green transport plan that uses electric or hybrid vehicles so that we can see a fall in the level of pollutants in our air before the end of this Senedd term. I urge the Welsh Government today, don't just wave through this motion and continue with business as usual. Heed the words of the British Lung Foundation Wales: we need action now.

Beth sy'n fwy sylfaenol na'r aer a anadlwn? Mae'n rhywbeth y dylem allu ei gymryd yn ganiataol fel hawl ddynol, ac mae'r ffaith bod yn rhaid inni gael y ddadl hon heddiw, mae arnaf ofn, yn gondemniad damniol o gyflawniad y Llywodraeth. Er mwyn byw'n iach, gwyddom y dylai pawb allu cael mynediad at ddŵr yfed glân heb ei lygru a bwyd maethlon nad yw wedi'i wenwyno. Hyd yn oed wedyn, gall bodau dynol fyw am wythnosau heb fwyd, a heb ddŵr am ddyddiau, ond mae'n anodd iawn mynd am fwy nag ychydig funudau heb anadlu, a dylai'r aer fod yn lân. Felly mae'n warthus—mae'n gwbl warthus—heddiw, yn yr unfed ganrif ar hugain, fel y clywsom eisoes, fod llygredd aer yn cyfrannu at oddeutu 2,000 o farwolaethau'r flwyddyn yng Nghymru, sy'n cyfateb i tua 6 y cant o'r holl farwolaethau.  

Mae'n syfrdanol fod un o'r gwrthbleidiau yn gorfod galw dadl yn ein Senedd i erfyn ar ein Llywodraeth—Llywodraeth sy'n ymfalchïo ac yn galw ei hun yn flaengar a gofalgar mewn sawl ffordd—i weithredu er mwyn caniatáu'r hawl ddynol hon i aer glân i'n dinasyddion. Mae'r effaith ofnadwy a gaiff llygredd aer ar iechyd plant yn arbennig yn dorcalonnus, a chlywsom rywfaint o hyn eisoes. Nid yw'n iawn fod rhai plant yn cael eu geni eisoes yn dioddef o effeithiau llygredd aer ar ôl cael eu gwenwyno yn y groth i bob pwrpas. Yn ôl Joseph Carter, pennaeth Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint yng Nghymru, mae llygredd aer yn niweidiol iawn i'r ysgyfaint sy'n datblygu mewn plant a fegir yng Nghymru. Nid yw hwnnw'n waddol y dylem ei dderbyn. Rwy'n cytuno â Mr Carter pan ddywed fod angen gweithredu yn awr, oherwydd mae'n amlwg nad yw'r system bresennol yn gweithio neu ni fyddem yn cael y ddadl hon.

Mae Llywodraeth Cymru yn gyndyn o fabwysiadu rôl arweiniol, ac mae hynny'n gadael i awdurdodau lleol reoli hyn, gan arwain at ganlyniadau anghyson. Mae'r ffordd fwyaf llygredig yn y DU y tu allan i Lundain yn fy rhanbarth i, yn Hafodyrynys. Nawr, er iddo basio cynnig aer glân a gyflwynwyd gan Blaid Cymru gyda chefnogaeth drawsbleidiol, mae'r awdurdod lleol wedi methu gweithredu'n bendant, gan ddadlau y byddai gwneud hynny'n rhy gostus mewn cyfnod o gyni. Roedd y sefyllfa mor ddrwg yn y diwedd fel mai'r unig beth y gellid ei wneud oedd prynu'r tai i gyd ar y ffordd honno er mwyn eu dymchwel.  

Cafwyd enghraifft arall yr haf diwethaf pan gymeradwyodd cyngor Pen-y-bont ar Ogwr ddatblygiad tai wrth ymyl ardal rheoli ansawdd aer, lle dadleuodd y swyddogion cynllunio fod eu cynllun datblygu lleol ar gyfer 2013 yn dwyn mwy o bwysau cyfreithiol na Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Nawr, hoffwn ofyn i'r Gweinidog beth yw diben cael deddfwriaeth sy'n arwain y byd y gall swyddogion cynllunio lleol ei hanwybyddu. Ar hyn o bryd, mae datblygiad tai dan ystyriaeth gan yr un cyngor sy'n ei gwneud yn ofynnol i ffordd newydd rwygo drwy goetir lleol; datblygiad a gafodd ei werthu gan swyddogion i'r pwyllgor perthnasol fel prosiect gwyrdd sy'n bodloni safonau teithio llesol. Felly dyna lle rydym ni arni ar hyn o bryd. Hyd y gwn i, unwaith yn unig y mae Llywodraeth Cymru wedi ymyrryd er mwyn gosod rheolaeth ganolog ar lygredd aer, a hynny yn ardal rheoli ansawdd aer Castell-nedd Port Talbot. Mae hynny wedi arwain at leihau llygryddion gronynnau niweidiol. Ond yn amlwg, cam bach yn unig yw un ymyrraeth pan fo angen newid sylfaenol ym mhob rhan o Gymru.

Felly beth ddylai ddigwydd? Yn amlwg, mae angen i Lywodraeth Cymru roi camau pendant ar waith yn hyn o beth, yn hytrach na chael mwy o ymgynghoriadau. Cyhoeddodd Llywodraeth yr Alban ei strategaeth aer glân bum mlynedd yn ôl, ac eto, yma yng Nghymru mae'r Llywodraeth Lafur ar ei hôl hi. Darllenais ddatganiad Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ym mis Rhagfyr yn addo ymgynghoriad arall, ac mae arnaf ofn fod y diffyg uchelgais yn amlwg iawn. Mae'r ymgynghoriad yn sôn am ystyried canllawiau aer glân Sefydliad Iechyd y Byd, yn hytrach na mynd ati i'w gweithredu. Mae'n gosod uchelgeisiau amgylcheddol islaw twf economaidd. Does bosibl nad yw adeiladu economi lwyddiannus a lleihau llygredd aer yn nodau a all gydfodoli. Fel y clywsom eisoes, bydd economegwyr yn dweud wrthym fod llygredd yn costio i'r economi drwy lesteirio twf a cholli cynhyrchiant, heb sôn am y canlyniadau i iechyd y cyhoedd.  

Dylai Llywodraeth Cymru gyflwyno deddfwriaeth aer glân yn ystod y tymor hwn, unwaith eto, fel yr addawodd y Prif Weinidog ei wneud yn ei faniffesto ar gyfer yr arweinyddiaeth. Mae'n bryd inni gael gweithredoedd, nid geiriau, a dylem ddefnyddio'r ddeddfwriaeth sydd eisoes yn bodoli yn fwy effeithiol. Mae Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn gyfrwng delfrydol ar gyfer gosod nodau cenedlaethol uchelgeisiol ag iddynt sylfaen statudol.

Gwyddom mai trafnidiaeth ar y ffyrdd yw'r elfen sy'n llygru fwyaf, felly gadewch inni weld cynllun trafnidiaeth werdd cenedlaethol cynhwysfawr ac uchelgeisiol sy'n defnyddio cerbydau trydan neu hybrid fel y gallwn weld gostyngiad yn lefel y llygryddion yn ein haer cyn diwedd tymor y Senedd hon. Rwy'n annog Llywodraeth Cymru heddiw i wneud mwy na phasio'r cynnig hwn a pharhau â busnes fel arfer. Gwrandewch ar eiriau Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint yng Nghymru: mae angen gweithredu yn awr.

16:45

I welcome the opportunity to discuss this important issue, as poor air quality is one of the biggest public health challenges facing Wales. Last week, the media spoke about all-electric vehicles and not selling petrol cars after 2035. Whilst we all welcome this move, we must ensure that the infrastructure is right, that cars are affordable and that incentives such as scrappage schemes are to be offered to people in the hope that they will convert sooner, as people are 21 times more likely to die from road pollution deaths than road traffic accidents.

Parts of the region I represent, South Wales West, has some of the dirtiest air in the UK. PM10 is often well above the safe daily limit, and schools in my region have had many days when it was double the safe daily limit, and this is totally unacceptable. The Healthy Air Cymru group are calling for new World Health Organization guidelines to be enshrined in legislation as soon as possible. King's College London found that cutting air pollution by even one fifth in the UK's most polluted cities would reduce the number of lung cases by 5 to 7 per cent.

The cause of most poor air quality-related deaths is from legal levels of air pollution. We must, surely, provide a statutory duty on local authorities to appropriately monitor and assess air pollution. King's College London has also found that for children who live near a busy road, air pollution can stunt lung growth by as much as 14 per cent. And living near a busy road can increase the chances of developing lung cancer by as much as 10 per cent.

In Wales, 314,000 people—one in ten—are currently receiving treatment for asthma. Current pollution guidelines are insufficient, with 19 per cent of all cases of childhood asthma in the UK linked to air pollution. Air pollutants are to blame for the deaths of at least five people per day in Wales, with the biggest contributor being transport.

The UK Labour Government incentivised a switch to diesel cars. Due to this, the amount of particulates and nitrogen dioxide in our atmosphere has increased dramatically. Also due to this, many people purchased diesel cars in good faith, only to be later penalised by higher road taxes, with people unable to change due to the current expense of electric vehicles—this must be looked at. Therefore, there must be incentives for people to change, financially. The Welsh Government needs to take action to reduce road-traffic congestion, which, again, amplifies pollution. Our planning system must take into account the effect that new developments will have on traffic congestion, as well as being mindful of electric charging points on new developments.

The Welsh Government must develop a strategy to tackle poor air quality. There needs to be a reporting system to alert residents of poor air quality, and this must be done at a national level and not left to local health boards. New developments, such at the British-made Sentinel-5P satellite, which monitors air pollutants, can be utilised at national level to improve forecasting, and be used to warn the public about such events. The Welsh and UK Governments need to work together and act on this urgently.

I look forward to seeing the Welsh Government's clean air plans, and I hope we can all work together on this matter. Thank you.  

Rwy'n croesawu'r cyfle i drafod y mater pwysig hwn, gan fod ansawdd aer gwael yn un o'r heriau iechyd cyhoeddus mwyaf sy'n wynebu Cymru. Yr wythnos diwethaf, siaradodd y cyfryngau am gerbydau trydan a pheidio â gwerthu ceir petrol ar ôl 2035. Er ein bod oll yn croesawu'r symudiad hwn, rhaid inni sicrhau bod y seilwaith yn iawn, fod ceir yn fforddiadwy a bod cymhellion megis cynlluniau sgrapio yn mynd i gael eu cynnig i bobl yn y gobaith y byddant yn newid yn gynt, gan fod pobl 21 gwaith yn fwy tebygol o farw o farwolaethau llygredd ffyrdd na damweiniau traffig ar y ffyrdd.

Gan rannau o'r rhanbarth rwy'n ei gynrychioli, sef Gorllewin De Cymru, y ceir peth o'r aer mwyaf brwnt yn y DU. Mae PM10 yn aml yn llawer uwch na'r terfyn dyddiol diogel, ac mae ysgolion yn fy rhanbarth wedi cael sawl diwrnod pan oedd ddwywaith cymaint â'r terfyn dyddiol diogel, ac mae hyn yn gwbl annerbyniol. Mae'r grŵp Awyr Iach Cymru yn galw am ymgorffori canllawiau newydd Sefydliad Iechyd y Byd mewn deddfwriaeth cyn gynted â phosibl. Canfu Coleg y Brenin Llundain hefyd y gall torri un rhan o bump oddi ar lygredd aer yn ninasoedd mwyaf llygredig y DU leihau nifer yr achosion o gyflyrau'r ysgyfaint rhwng 5 a 7 y cant.

Achosir y rhan fwyaf o farwolaethau sy'n gysylltiedig ag ansawdd aer gan lefelau cyfreithiol o lygredd aer. Does bosibl na ddylem ei gwneud yn ddyletswydd statudol ar awdurdodau lleol i fonitro ac asesu llygredd aer yn briodol. Mae Coleg y Brenin Llundain hefyd wedi canfod, yn achos plant sy'n byw'n agos at ffordd brysur, fod llygredd aer yn gallu cyfyngu cymaint â 14 y cant ar dyfiant yr ysgyfaint. A gall byw'n agos at ffordd brysur gynyddu'r perygl o ddatblygu canser yr ysgyfaint gymaint â 10 y cant.

Yng Nghymru, mae 314,000 o bobl—un o bob deg—yn cael triniaeth ar gyfer asthma ar hyn o bryd. Mae'r canllawiau presennol ar lygredd yn annigonol, gyda 19 y cant o'r holl achosion o asthma mewn plant yn y DU yn gysylltiedig â llygredd aer. Llygryddion aer sydd i'w beio am farwolaethau o leiaf bump o bobl y dydd yng Nghymru, a'r cyfrannwr mwyaf yw trafnidiaeth.

Roedd Llywodraeth Lafur y DU yn cymell newid i geir diesel. Oherwydd hyn, mae faint o ronynnau a nitrogen deuocsid sydd yn ein hatmosffer wedi cynyddu'n ddramatig. Oherwydd hyn hefyd, prynodd llawer o bobl geir diesel gan gredu eu bod yn well, a chael eu cosbi'n ddiweddarach gan drethi ffyrdd uwch, gyda phobl yn methu newid oherwydd cost cerbydau trydan ar hyn o bryd—rhaid edrych ar hyn. Felly, rhaid cael cymhellion i bobl newid, cymhellion ariannol. Mae angen i Lywodraeth Cymru gymryd camau i leihau tagfeydd traffig ar y ffyrdd, sydd, unwaith eto, yn chwyddo llygredd. Rhaid i'n system gynllunio ystyried yr effaith a gaiff datblygiadau newydd ar dagfeydd traffig, yn ogystal ag ystyried pwyntiau gwefru trydan mewn datblygiadau newydd.

Rhaid i Lywodraeth Cymru ddatblygu strategaeth i fynd i'r afael ag ansawdd aer gwael. Mae angen system adrodd i rybuddio preswylwyr am ansawdd aer gwael, a rhaid gwneud hyn ar lefel genedlaethol ac nid ei adael i fyrddau iechyd lleol. Gellir defnyddio datblygiadau newydd fel y lloeren Sentinel-5P a wnaed ym Mhrydain, sy'n monitro llygryddion aer, ar lefel genedlaethol i wella dulliau rhagweld, a'u defnyddio i rybuddio'r cyhoedd am ddigwyddiadau o'r fath. Mae angen i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU gydweithio a gweithredu ar hyn ar fyrder.

Rwy'n edrych ymlaen at weld cynlluniau aer glân Llywodraeth Cymru, ac rwy'n gobeithio y gallwn i gyd gydweithio ar y mater hwn. Diolch.    

In preparation for this debate, I read the 'Clean Air Plan for Wales' consultation document, and I also had a meeting with Public Health Wales to talk through some of the issues that are in the motion. And having done that, framing Public Health Wales as independent experts, I don't share the pessimism of Plaid Cymru, but I do welcome some of the words that are in the motion. So, I support the thrust of the motion but I don't feel as pessimistic, and I reflect on Jenny Rathbone's optimism, actually, that the Welsh Government will engage and have a clean air Act before the end of this Assembly term. I think that's likely to happen. 

Wrth baratoi ar gyfer y ddadl hon, darllenais y ddogfen ymgynghori 'Cynllun Aer Glân i Gymru', a chefais gyfarfod hefyd ag Iechyd Cyhoeddus Cymru i drafod rhai o'r pethau sydd yn y cynnig. Ac wedi gwneud hynny, gan ystyried Iechyd Cyhoeddus Cymru yn arbenigwyr annibynnol, nid wyf yn rhannu pesimistiaeth Plaid Cymru, ond rwy'n croesawu rhai o'r geiriau sydd yn y cynnig. Felly, rwy'n cefnogi byrdwn y cynnig ond nid wyf yn teimlo mor besimistaidd, ac rwy'n meddwl am optimistiaeth Jenny Rathbone y bydd Llywodraeth Cymru yn ymroi i hyn ac y bydd ganddi Ddeddf aer glân cyn diwedd y tymor Cynulliad hwn. Rwy'n credu bod hynny'n debygol o ddigwydd.

The 'Clean Air Plan for Wales' consultation document has public health running through it. It doesn't just talk about carbon reduction, it doesn't just talk about impact on environmental standards; it also talks about quality of life, and it talks about preventing life-limiting illness and death. So, there's certainly a thread in that plan that chimes with the motion, and the motion itself clearly recognises the impact on life and the need to address the issue, and I think the Minister herself is likely to tell us Welsh Government plans for a clean air Act. I am optimistic about that. 

The other issue is the 2,000 deaths a year quote. It isn't quite as stark as that according to Public Health Wales—or not quite as simple. The current Committee on the Medical Effects of Air Pollutants methods consider the pollutant mix in air that identifies reductions in life expectancy that can be aggregated then to a range of between 1,000 and 1,400 deaths a year in Wales. So, it isn't quite as simple as saying 2,000 people a year will die as a result of air pollution; it's an aggregated measure based on life expectancy, which itself demonstrates the difficulty in measuring the impacts of air quality and the fact that it is currently not entirely a science. 

That comes back to something Rhun ap Iorwerth said: we need to be better at monitoring the impacts of air quality. Monitoring is something that can and must be done more thoroughly. Whether it can be done continually outside schools—. I'll give you an example. When I was a councillor, in my council ward, we had air quality monitoring over a period of six months. The cost was enormous; there was a huge cost to air quality monitoring. I think what you need to consider is the best deployment of resources in areas of highest risk. So, Llyr, the area in your region that you mentioned, that is an area that is ripe for air quality monitoring, and we need to consider those areas and then model appropriately afterwards.

I think, actually, when you've monitored—it's not just about monitoring, it's what actions you're going to take, and I think that is where the debate is now: what actions are you going to take? And I don't think it's whether we have a clean air Act, but what the clean air Act is going to set out to do. I think that is the key question, and that is what the constructive part of this debate should be about: what is that clean air Act trying to achieve?

Well, the Environment Act 1995 puts a duty on local authorities to come up with a local air quality management plan. The problem with it is that it requires local authorities to identify problems working with others and it requires them to produce action plans, but that's it; it doesn't require, then, for the implementation of those actions to be monitored and scrutinised by politicians or anyone else. So, there are issues with that that a clean air Act can address.

The local context needs to be considered. If we are having strict thresholds, context is vital. If we're having strict thresholds, then those thresholds may be most effective in areas where there are more vulnerable people, but then if you are very strict across a huge geographical area, it raises issues of attainability. And there needs to be, I think, through Stages 1 and 2 of the Bill, discussion around that attainability.    

And finally, some of the practical issues that might be the shortcomings of current actions that are being proposed outwith an Act, and that an Act will need to very clearly get to grips with. Getting to work is very, very difficult if you live outside of Cardiff; getting to work is incredibly difficult. People currently don't trust public transport. We use public transport; it is very, very untrustworthy. I've already said in this Chamber about my missing committee two weeks ago and feeling the wrath of the Chair who's sitting in front of me for missing committee. I had to beg Stagecoach to put on a bus from Bargoed to the Royal Gwent Hospital—I had to beg them. I had to beg Stagecoach to temporarily reinstate a bus to the Heath hospital, and what of the Grange hospital? What will public transport to the Grange hospital look like? There are questions around this that require more than a clean air Act; they require a bus deregulation Bill and they require a local government Act and, fortunately, we're seeing the Government taking action on that.    

Finally, I want to mention Twyn School in my constituency. Aneira Luff is a pupil at Twyn School, and she has taken action by writing to the headteacher, Lee Thomas, who has then communicated her letter to parents to ask them not to keep their cars idling outside school. Aneira Luff has done that—a pupil in school. I think that is an incredibly powerful way to communicate the need to reduce air emissions from cars outside schools. Jenny Rathbone has said the rest, and I agree with it. And I think, with that—Llywydd, you're looking at me now—my time's up. So, I'm going to have to call it to a halt there.

Mae iechyd cyhoeddus yn rhedeg drwy'r ddogfen ymgynghori 'Cynllun Aer Glân i Gymru'. Nid siarad yn unig am leihau allyriadau carbon a wna, nid sôn yn unig am effaith ar safonau amgylcheddol a wna; mae hefyd yn sôn am ansawdd bywyd, ac mae'n sôn am atal salwch sy'n cyfyngu ar fywyd, a marwolaeth. Felly, yn sicr ceir edefyn yn y cynllun hwnnw sy'n cyd-fynd â'r cynnig, ac mae'r cynnig ei hun yn cydnabod yn glir yr effaith ar fywyd a'r angen i roi sylw i'r mater, ac rwy'n meddwl bod y Gweinidog ei hun yn debygol o ddweud wrthym beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer Deddf aer glân. Rwy'n optimistaidd ynglŷn â hynny.  

Y mater arall yw'r dyfyniad am 2,000 o farwolaethau'r flwyddyn. Nid yw mor llwm â hynny yn ôl Iechyd Cyhoeddus Cymru—neu nid yw mor syml â hynny. Mae dulliau presennol y Pwyllgor ar Effeithiau Meddygol Llygryddion Aer yn ystyried y cymysgedd o lygryddion mewn aer sy'n nodi gostyngiad i ddisgwyliad oes ac mae modd creu swm cyfanredol ohonynt wedyn i ystod o rhwng 1,000 a 1,400 o farwolaethau bob blwyddyn yng Nghymru. Felly, nid yw mor syml â dweud y bydd 2,000 o bobl y flwyddyn yn marw o ganlyniad i lygredd aer; mae'n fesur cyfanredol sy'n seiliedig ar ddisgwyliad oes, sydd ynddo'i hun yn dangos pa mor anodd yw mesur effeithiau ansawdd aer a'r ffaith nad yw'n wyddor fanwl ar hyn o bryd.

Daw hynny'n ôl at rywbeth a ddywedodd Rhun ap Iorwerth: mae angen i ni fod yn well am fonitro effeithiau ansawdd aer. Mae monitro yn rhywbeth y gellir ac y mae'n rhaid ei wneud yn fwy trylwyr. P'un a ellir ei wneud yn barhaus y tu allan i ysgolion—. Rhoddaf enghraifft i chi. Pan oeddwn yn gynghorydd, yn fy ward gyngor, cafodd ansawdd aer ei fonitro gennym dros gyfnod o chwe mis. Roedd y gost yn enfawr; roedd cost enfawr i fonitro ansawdd aer. Rwy'n credu mai'r hyn y mae angen i chi ei ystyried yw'r ffordd orau o ddefnyddio adnoddau yn yr ardaloedd lle mae'r risg fwyaf. Felly, Llyr, yr ardal yn eich rhanbarth y sonioch chi amdani, mae honno'n ardal sy'n addas ar gyfer monitro ansawdd aer, ac mae angen inni ystyried yr ardaloedd hynny a modelu'n briodol wedyn.

Rwy'n meddwl, mewn gwirionedd, pan fyddwch chi wedi monitro—nid mater o fonitro'n unig yw hyn, ond y camau rydych chi'n mynd i'w cymryd, a chredaf mai dyna lle mae'r ddadl yn awr: pa gamau a gymerwch? Ac nid wyf yn meddwl ei fod yn fater o a ydym am gael Deddf aer glân, ond beth y mae'r Ddeddf aer glân yn mynd i'w wneud. Credaf mai dyna yw'r cwestiwn allweddol, a dyna ddylai rhan adeiladol y ddadl hon fod: beth y mae'r Ddeddf aer glân yn ceisio'i gyflawni?

Wel, mae Deddf yr Amgylchedd 1995 yn rhoi dyletswydd ar awdurdodau lleol i lunio cynllun rheoli ansawdd aer lleol. Y broblem yw ei fod yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol nodi problemau wrth weithio gydag eraill ac mae'n ei gwneud yn ofynnol iddynt gynhyrchu cynlluniau gweithredu, ond dyna ni; nid yw'n mynnu,  wedyn, fod gweithredu'r camau hynny'n cael ei fonitro a'i graffu gan wleidyddion nac unrhyw un arall. Felly, mae yna broblemau gyda hynny y gall Deddf aer glân fynd i'r afael â hwy.

Mae angen ystyried y cyd-destun lleol. Os ydym yn cael trothwyon caeth, mae cyd-destun yn hanfodol. Os oes gennym drothwyon caeth, yna gall y trothwyon hynny fod yn fwyaf effeithiol mewn ardaloedd lle mae mwy o bobl agored i niwed, ond os ydych yn gaeth iawn ar draws ardal ddaearyddol enfawr, mae'n creu problemau o ran y gallu i gyflawni. A thrwy gamau 1 a 2 o'r Bil, rwy'n meddwl bod angen trafodaeth ynghylch y gallu hwnnw i gyflawni.    

Ac yn olaf, rhai o'r materion ymarferol a allai fod yn ddiffygion yn y camau gweithredu presennol sy'n cael eu hargymell y tu allan i Ddeddf, ac y bydd angen i Ddeddf fynd i'r afael â hwy'n glir iawn. Mae cyrraedd y gwaith yn anodd tu hwnt os ydych yn byw y tu allan i Gaerdydd; mae cyrraedd y gwaith yn hynod o anodd. Nid yw pobl ar hyn o bryd yn ymddiried mewn trafnidiaeth gyhoeddus. Rydym yn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus; mae'n anodd iawn ymddiried ynddo. Rwyf eisoes wedi dweud yn y Siambr hon am y pwyllgor a fethais bythefnos yn ôl a theimlo digofaint y Cadeirydd sy'n eistedd o fy mlaen am fethu'r pwyllgor. Bu'n rhaid i mi erfyn ar Stagecoach i redeg bws o Fargoed i Ysbyty Brenhinol Gwent—bu'n rhaid i mi erfyn arnynt. Bu'n rhaid i mi erfyn ar Stagecoach i adfer bws dros dro i ysbyty'r Mynydd Bychan, a beth am ysbyty'r Grange? Sut beth fydd trafnidiaeth gyhoeddus i ysbyty'r Grange? Mae cwestiynau ynglŷn â hyn sy'n gofyn am fwy na Deddf aer glân; mae angen Bil dadreoleiddio bysiau ac mae angen Deddf llywodraeth leol ac yn ffodus, rydym yn gweld y Llywodraeth yn gweithredu ar hynny.    

Yn olaf, hoffwn sôn am Ysgol Twyn yn fy etholaeth. Mae Aneira Luff yn ddisgybl yn Ysgol Twyn, ac mae hi wedi rhoi camau ar waith drwy ysgrifennu at y pennaeth, Lee Thomas, sydd wedyn wedi darparu ei llythyr ar gyfer y rhieni i ofyn iddynt beidio â chadw injan eu ceir i redeg y tu allan i'r ysgol. Mae Aneira Luff wedi gwneud hynny—disgybl yn yr ysgol. Credaf fod honno'n ffordd hynod bwerus o gyfleu'r angen i leihau allyriadau o geir i'r aer y tu allan i ysgolion. Mae Jenny Rathbone wedi dweud y gweddill, ac rwy'n cytuno. Ac rwy'n meddwl, gyda hynny—Lywydd, rydych chi'n edrych arnaf yn awr—fod fy amser ar ben. Felly, rwy'n mynd i orfod dod i ben yn y fan honno.

16:55

I'm very pleased to take part in this debate, actually, and congratulations all round on the quality of the discourse. Plainly, as chair of the cross-party group on a clean air Act for Wales, I want to see an Act, basically, because I think we need urgent action now. The time has come for urgent action because this rim of air on top of this earth, of this planet, this rim of air that we all breathe, is only 10 miles deep. We have to look after it. When we're talking about inter-planetary travel and stuff, we're talking millions and millions of miles, but we depend, to breathe, on a rim of air that's just 10 miles deep. Certainly, we have to look after it and respect it.

Now, of course, going back in history, we've had original clean air Acts before. They reflected the suffocating fatal smogs and pea soupers in London in 1952 and other large cities in the 1940s, 1950s and 1960s. Legislation then followed to produce smokeless fuels. Obviously, the air cleaned, i.e. the air became clear, but there's still pollution there; the difference now is that we can't see it. So, our foot has literally gone off the pedal, because we're no longer being blinded by those pea soupers and smogs of yore. And, obviously, the other anomaly was that producing the smokeless fuels for London meant that we managed to transfer solid particulate air pollution that was in London to Abercwmboi in the Cynon Valley, which was tasked with producing the smokeless coke fuels instead in that infamous coking plant, plastering that valley with particulates instead of London.

Now, we've declared a climate emergency, as we've all heard, and we have the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and we have serious levels of air pollution damaging health and killing people now, today. I accept Hefin's point: it's an inexact science. This has started in the environmental health field, it is slow to have got into the public health and health fields. Always, we have environment leading the charge, which is fine—somebody needs to lead the charge—but health should be involved as well. The figure is 2,000 deaths—2,000 premature deaths—per year in Wales. We have increasing asthma levels; we have increasing—[Interruption.]

Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon mewn gwirionedd, a llongyfarchiadau i bawb ar ansawdd y drafodaeth. Yn amlwg, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar Ddeddf aer glân i Gymru, rwyf am weld Deddf, yn y bôn, oherwydd fy mod yn credu bod angen gweithredu ar frys yn awr. Mae'r amser wedi dod ar gyfer gweithredu ar frys oherwydd nid yw'r ymyl o aer ar ben y ddaear hon, y blaned hon, yr ymyl o aer y mae pawb ohonom yn ei hanadlu, ond yn 10 milltir o ddyfnder. Mae'n rhaid i ni ofalu amdani. Pan fyddwn yn sôn am deithio rhwng y planedau a stwff, rydym yn siarad am filiynau a miliynau o filltiroedd, ond rydym yn dibynnu ar ymyl o aer sydd ond yn 10 milltir o ddyfnder er mwyn gallu anadlu. Yn sicr, rhaid inni ofalu amdani a'i pharchu.

Nawr, wrth gwrs, o fynd yn ôl mewn hanes, rydym wedi cael Deddfau aer glân gwreiddiol o'r blaen. Roeddent yn ganlyniad i fwrllwch angheuol yn Llundain yn 1952 a dinasoedd mawr eraill yn y 1940au, 1950au a'r 1960au. Dilynwyd hynny gan ddeddfwriaeth i gynhyrchu tanwydd di-fwg. Yn amlwg, fe lanhaodd hynny yr aer, h.y. daeth yr aer yn glir, ond mae llygredd yno o hyd; y gwahaniaeth yn awr yw na allwn ei weld. Felly, mae ein troed wedi llithro oddi ar y pedal yn llythrennol am nad ydym bellach yn cael ein dallu gan y mwrllwch fel o'r blaen. Ac yn amlwg, yr anomaledd arall oedd bod cynhyrchu'r tanwydd di-fwg ar gyfer Llundain yn golygu ein bod wedi llwyddo i drosglwyddo llygredd aer gronynnol a oedd yn Llundain i Abercwmboi yng Nghwm Cynon, a gafodd y dasg o gynhyrchu'r tanwydd golosg di-fwg yn y gwaith glo golosg ffiaidd hwnnw, gan ledaenu gronynnau dros y dyffryn hwnnw yn lle Llundain.

Nawr, rydym wedi datgan argyfwng hinsawdd, fel y clywsom i gyd, ac rydym wedi cael Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac mae gennym lefelau difrifol o lygredd aer yn niweidio iechyd ac yn lladd pobl yn awr, heddiw. Rwy'n derbyn pwynt Hefin: mae'n wyddor anfanwl. Dechreuodd hyn ym maes iechyd yr amgylchedd, mae ar ei hôl hi'n cyrraedd y maes iechyd cyhoeddus a'r maes iechyd. Bob amser, mae gennym yr amgylchedd ar y blaen, sy'n iawn—mae angen i rywun fod ar y blaen—ond dylai fod lle i iechyd hefyd. Mae'r ffigur yn 2,000 o farwolaethau—2,000 o farwolaethau cynamserol—y flwyddyn yng Nghymru. Mae gennym lefelau asthma cynyddol; mae gennym fwyfwy—[Torri ar draws.]

That isn't—. As I said in my contribution, that wasn't the figure that Public Health Wales gave me. They said the 1,000 to 1,400 aggregated range was based on life expectancy. So, the 2,000 deaths isn't currently—it's not a set-in-stone figure; the public health advice is the one that I've proposed. 

Nid yw hynny'n—. Fel y dywedais yn fy nghyfraniad, nid hwnnw oedd y ffigur a roddodd Iechyd Cyhoeddus Cymru i mi. Dywedasant fod y 1,000 i 1,400 o ystod gyfanredol yn seiliedig ar ddisgwyliad oes. Felly, nid yw'r 2,000 o farwolaethau ar hyn o bryd—nid yw'n ffigur pendant; y cyngor iechyd cyhoeddus yw'r un a nodais i.

I accept the point. That's why I said 'premature deaths'—earlier than anticipated because you have a chronic lung condition and you add particulates and whatever on top of that, and off we go. 

So, we have increasing chronic obstructive pulmonary disease; we have also the legacy of pneumoconiosis from the miners; silicosis from our quarry workers; asbestosis still around; we have increasing levels of idiopathic pulmonary fibrosis—'idiopathic' is Latin for, 'We don't know the cause', I suspect it's going to turn out to be air pollution, largely caused by our cavalier attitude to air pollution over the generations; inhaled PM2.5 particles are killers; nitrogen dioxide is also a killer; and nanoparticles of plastics from rubber tyres can get absorbed into our blood system, into our circulatory system and heart. 

So, as I've said, I personally favour legislation. There's nothing like the back-up of the law to make sure that people act rather than having non-binding plans, however well-meaning. A clean air Act to enshrine in law World Health Organization air quality guidelines; a clean air Act to mandate Welsh Government to produce a statutory air quality strategy every five years; a clean air Act to provide a legal statutory duty on local authorities to monitor air pollution, to assess air pollution, to take air pollution seriously, to take action against it and to take seriously air pollution concerns in planning applications; and we need a clean air Act to introduce the right to breathe whereby local councils have to tell vulnerable groups when certain levels are breached, because you are likely to fall ill and you may die prematurely.

And so, finally, as everybody bleats that the health service costs are increasing amounts of money year on year, nobody believes in investing in changing behaviour to stop people getting ill in the first place. No, we just disparage the NHS for needing more money all of the time. We just slag off the NHS for hoovering up money when the health service has to tackle the problems that Governments should stop happening in the first place. The NHS has to pick up the pieces.

So, we have an obesity epidemic that causes increasing diabetes and increasing cancers; we don't legislate in schools for increased physical activity or ban advertising on junk foods. We could channel a Welsh sugar tax to this education agenda; we don't. But don't slag off health for having to deal with the consequences of inaction in other portfolio fields. And as regards air pollution, yes, legislate to form a clean air Act to tackle those increasing asthma rates, to tackle the suffering from COPD, those increasing levels of idiopathic pulmonary fibrosis, the damage to growing children's lungs, and, yes, those thousands of premature deaths caused by particulates and nitrogen dioxide. As Andrew R.T. Davies said, we no longer tolerate dirty water, we should no longer tolerate dirty air.

So, in closing, the Welsh Government has been tasked with reducing emissions in the quickest way possible after being found in breach of EU regulations two years ago. Sort it out now. There's a plan, there's a White Paper, and perhaps legislation in 18 months. The challenge is stark. The time is now. Diolch, Llywydd.

Rwy'n derbyn y pwynt. Dyna pam y dywedais 'farwolaethau cynamserol'—yn gynharach na'r disgwyl oherwydd bod gennych gyflwr cronig yr ysgyfaint a'ch bod yn ychwanegu gronynnau a beth bynnag ar ben hynny, ac i ffwrdd â ni.

Felly, mae gennym lefelau cynyddol o glefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint; mae gennym waddol o niwmoconiosis gan y glowyr hefyd; silicosis gan ein chwarelwyr; mae asbestosis yn dal o gwmpas; mae gennym lefelau cynyddol o ffeibrosis yr ysgyfaint idiopathig—'idiopathig' yw'r Lladin am, 'Nid ydym yn gwybod beth sy'n ei achosi', rwy'n tybio mai llygredd aer fydd yr ateb yn y pen draw, wedi'u hachosi i raddau helaeth gan ein hagwedd ddi-hid tuag at lygredd aer dros y cenedlaethau; o'u hanadlu mae gronynnau PM2.5 yn lladd; mae nitrogen deuocsid hefyd yn lladd; a gall nanogronynnau o blastigau o deiars rwber gael eu hamsugno i'n system waed, i'n system cylchrediad y gwaed a'n calon.

Felly, fel y dywedais, yn bersonol rwy'n ffafrio deddfwriaeth. Nid oes unrhyw beth yn debyg i gefnogaeth y gyfraith i wneud yn siŵr fod pobl yn gweithredu yn hytrach na chael cynlluniau nad ydynt yn rhwymo, ni waeth pa mor dda yw eu nod. Deddf aer glân i ymgorffori canllawiau ansawdd aer Sefydliad Iechyd y Byd yn y gyfraith; Deddf aer glân i fandadu Llywodraeth Cymru i lunio strategaeth ansawdd aer statudol bob pum mlynedd; Deddf aer glân i roi dyletswydd statudol gyfreithiol ar awdurdodau lleol i fonitro llygredd aer, i asesu llygredd aer, i fod o ddifrif ynglŷn â llygredd aer, i weithredu yn ei erbyn ac i fod o ddifrif ynglŷn â phryderon llygredd aer mewn ceisiadau cynllunio. Mae angen Deddf aer glân arnom i gyflwyno'r hawl i anadlu lle mae'n rhaid i gynghorau lleol ddweud wrth grwpiau bregus pan fydd y lefelau'n codi'n uwch na lefelau penodol, oherwydd eich bod chi'n debygol o fynd yn sâl a gallech farw’n gynamserol.

Ac felly, yn olaf, wrth i bawb gwyno bod costau'r gwasanaeth iechyd yn symiau cynyddol o arian flwyddyn ar ôl blwyddyn, nid oes neb yn credu mewn buddsoddi mewn newid ymddygiad i atal pobl rhag mynd yn sâl yn y lle cyntaf. Na, rydym yn dilorni'r GIG am fod angen mwy o arian drwy'r amser. Rydym yn beirniadu’r GIG am sugno arian pan fo’n rhaid i’r gwasanaeth iechyd fynd i'r afael â'r problemau y dylai Llywodraethau eu hatal rhag digwydd yn y lle cyntaf. Y GIG sy’n gorfod codi’r darnau.

Felly, mae gennym epidemig o ordewdra sy'n achosi diabetes cynyddol a chanserau cynyddol, nid ydym yn deddfu mewn ysgolion ar gyfer mwy o weithgaredd corfforol na’n gwahardd hysbysebu bwydydd sothach. Gallem sianelu treth siwgr Cymru i'r agenda addysg hon, nid ydym yn gwneud hynny. Ond peidiwch â beirniadu iechyd am orfod ymdrin â chanlyniadau diffyg gweithredu mewn meysydd portffolio eraill. Ac o ran llygredd aer, ie, deddfwch i ffurfio Deddf aer glân i fynd i’r afael â’r cyfraddau cynyddol o asthma, i fynd i’r afael â dioddefaint clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint, y lefelau cynyddol o ffeibrosis yr ysgyfaint idiopathig, y niwed i ysgyfaint plant sy’n tyfu. A’r miloedd o farwolaethau cynamserol a achosir gan ronynnau a nitrogen deuocsid. Fel y dywedodd Andrew R.T. Davies, nid ydym yn goddef dŵr budr mwyach, ni ddylem oddef aer budr mwyach.

Felly, wrth gloi, mae Llywodraeth Cymru wedi cael y dasg o leihau allyriadau yn y ffordd gyflymaf sy’n bosibl ar ôl cael ei dyfarnu’n euog o dorri rheoliadau'r UE ddwy flynedd yn ôl. Gwnewch hyn yn awr. Mae yna gynllun, mae yna Bapur Gwyn, a deddfwriaeth mewn 18 mis o bosibl. Mae'r her yn amlwg. Nawr yw’r amser i weithredu. Diolch, Lywydd.

17:00

I very much welcome this debate today, and I echo what Dai Lloyd said. I think it has been a very good and powerful debate, and rightly so, because we're talking about public health, and it's clear that air quality is a major factor in whether we enjoy the sort of good public health that we want to see in Wales or not. And, yes, Healthy Air Cymru have done a lot of research, I think, and put some of the facts and statistics before all of us, which clearly show the adverse health impacts that we are currently living with. And it is the biggest environmental risk to public health—air quality, or the lack of it—and there's also research that it affects our most deprived communities disproportionately. So, there's an adverse health impact on the people who are most vulnerable anyway.

So, we've moved, really, into a largely post-industrial society in Wales, Llywydd, and I think that does clearly make road traffic the biggest challenge when it comes to dealing with these matters. And primarily, it's a matter, I think, of Welsh Government working with our local authorities to take effective action and make sure that appropriate strategies and policies are in place. We've talked about some of the legislation, some of the plans, and the Act that will hopefully be forthcoming. But there's lots that can be done, of course, here and now, very practical measures to deal with these issues.

We heard about the school run earlier, and I think that is significant and important, and there are practical measures that are being taken in schools across Wales that could be taken right across the length and breadth of our country. So, the roads around schools could be closed off at picking up and dropping off times. There could be policies for walking buses, for scooting, walking and cycling to school, engaging the pupils, as Hefin David mentioned, in putting moral pressure on parents and schools. I think it's very effective and appropriate.

Idling vehicles shouldn't be allowed at school gates and shouldn't be allowed in general in our urban areas. Taxis and buses are a major issue. There are many ways of converting taxis to more—[Interruption.] In just a minute. I was just going to say that converting taxis and buses, of course, that's happening, but that, again, could happen all across Wales, and that would make a significant contribution also. Hefin David.

Rwy’n croesawu’r ddadl hon heddiw yn fawr iawn, ac rwy’n adleisio’r hyn a ddywedodd Dai Lloyd. Rwy'n credu iddi fod yn ddadl dda a phwerus iawn, ac yn briodol felly, oherwydd rydym yn siarad am iechyd y cyhoedd, ac mae'n amlwg fod ansawdd aer yn ffactor o bwys wrth ystyried a ydym yn mwynhau'r math o iechyd cyhoeddus da rydym am ei weld yng Nghymru ai peidio. Ac ydy, mae Awyr Iach Cymru wedi gwneud llawer o ymchwil, rwy'n meddwl, ac wedi rhoi rhai o'r ffeithiau a'r ystadegau gerbron pob un ohonom, sy'n dangos yn glir yr effeithiau niweidiol ar iechyd rydym yn byw gyda hwy ar hyn o bryd. A dyma'r risg amgylcheddol fwyaf i iechyd y cyhoedd—ansawdd aer, neu ddiffyg ansawdd aer—ac mae ymchwil hefyd yn dangos ei fod yn effeithio'n anghymesur ar ein cymunedau difreintiedig. Felly, mae effaith niweidiol ar iechyd y bobl fwyaf bregus beth bynnag. 

Felly, rydym wedi newid i fod yn gymdeithas ôl-ddiwydiannol i raddau helaeth yng Nghymru, Lywydd, a chredaf fod hynny’n dangos yn glir mai traffig ar y ffyrdd yw'r her fwyaf wrth ymdrin â'r materion hyn. Ac yn bennaf, rwy'n credu ei fod yn fater o Lywodraeth Cymru yn gweithio gyda'n hawdurdodau lleol i weithredu'n effeithiol a sicrhau bod strategaethau a pholisïau priodol ar waith. Rydym wedi siarad am rywfaint o'r ddeddfwriaeth, rhai o'r cynlluniau, a'r Ddeddf sydd ar y ffordd, gobeithio. Ond mae yna lawer y gellir ei wneud wrth gwrs, yma a nawr, mesurau ymarferol iawn i fynd i’r afael â'r problemau hyn. 

Clywsom yn gynharach am gludo plant i’r ysgol, a chredaf fod hynny'n arwyddocaol ac yn bwysig, ac mae mesurau ymarferol yn cael eu rhoi ar waith mewn ysgolion ledled Cymru y gellid eu hefelychu ym mhob man yn ein gwlad. Felly, gellid cau’r ffyrdd o amgylch ysgolion ar adegau codi a gollwng plant. Gellid gweithredu polisïau ar gyfer bysiau cerdded, ar gyfer mynd ar sgwter, cerdded a beicio i'r ysgol, ac fel y soniodd Hefin David, mae ennyn diddordeb y disgyblion mewn rhoi pwysau moesol ar rieni ac ysgolion yn effeithiol ac yn briodol iawn yn fy marn i. 

Ni ddylid caniatáu i gerbydau segura wrth gatiau ysgolion ac ni ddylid eu caniatáu yn gyffredinol yn ein hardaloedd trefol. Mae tacsis a bysiau yn broblem fawr. Mae yna lawer o ffyrdd o newid tacsis i fod yn fwy—[Torri ar draws.]. Mewn munud. Roeddwn yn mynd i sôn am newid tacsis a bysiau, ac wrth gwrs, mae hynny'n digwydd, ond unwaith eto, gallai hynny ddigwydd ledled Cymru, a byddai'n cyfrannu’n sylweddol hefyd. Hefin David. 

I'm sorry to interrupt, but one of the things—he makes the point about idling vehicles—one of the points that I've heard as well, from public health officials, is it isn't just idling vehicles; the actual act of turning off your vehicle while outside a school could be just as polluting when you turn it back on again. So, you might as well leave it idling as turning it off and on in many cases; it depends how long you leave it idling for. So, actually, the more effective thing is, as Jenny Rathbone said, not to have those cars near the school in the first place.

Mae'n ddrwg gennyf dorri ar draws, ond un o'r pethau—mae'n gwneud y pwynt am gerbydau’n segura—un o'r pwyntiau a glywais hefyd gan swyddogion iechyd cyhoeddus yw nad cerbydau’n segura yn unig yw’r broblem; gallai’r weithred o ddiffodd eich cerbyd tra’n aros y tu allan i ysgol fod yr un mor llygrol pan fyddwch yn ei ailgychwyn eto. Felly, mewn llawer o achosion, waeth i chi ei adael i segura fwy na’i ddiffodd a’i ailgychwyn; mae'n dibynnu am ba hyd rydych chi'n ei adael i segura. Felly, mewn gwirionedd, y peth mwy effeithiol i’w wneud, fel y dywedodd Jenny Rathbone, yw peidio â gadael ceir yn agos at yr ysgol yn y lle cyntaf. 

17:05

I think that is the most effective thing, but I think you often see idling engines for minutes and minutes and minutes, and turning them off would be a very good idea. But I applaud the fact that you've met with Public Health Wales, Hefin, and, obviously, that's been very informative from your contributions and thoughts on these matters.

But, yes, we also spoke earlier, didn't we, about electric cars, and certainly I've heard from public health experts that they are very welcome, as we've heard, but, yes, there still are issues with particulate matter and brakes and tyres. So, we need to get people out of their cars, even with electric cars or hydrogen cars coming into being in far greater numbers. So, we must address the public transport issues. We've got to make the metro much more appealing much more quickly. We've got to get bus deregulation delivering better planned bus services that help people make that modal shift.

And, of course, we have the active travel Act now in being in Wales for some four years and the action plan. Yet, we've still not seen the shift to cycling and walking for short everyday journeys that we need to see, even though local authorities have been working up some of their network plans, Welsh Government has made an additional £20 million per annum available and local authorities can knit active travel into their wider transport strategies in addition to that.

So, I really would like to see, I think, Welsh Government looking very carefully at how it can take an overview and work with local authorities in Wales more effectively on the active travel front. The funding is available, but it's not always being used to best effect. Some of the money is still being used more for leisure purposes, rather than active travel and purposeful journeys. I think Welsh Government, in making that funding available, also has a responsibility to work very closely with local authorities to ensure that that funding is delivering the modal shift that we need to see.

Rwy'n credu mai dyna'r peth mwyaf effeithiol, ond rwy'n credu eich bod chi'n aml yn gweld cerbydau’n segura am funudau a munudau a munudau, a byddai eu diffodd yn syniad da iawn. Ond rwy'n cymeradwyo'r ffaith eich bod wedi cyfarfod ag Iechyd Cyhoeddus Cymru, Hefin, ac yn amlwg, mae hynny wedi bod yn addysgiadol iawn o'ch cyfraniadau a'ch syniadau am y materion hyn. 

Ond do, fe wnaethom siarad yn gynharach hefyd, oni wnaethon, am geir trydan, ac yn sicr clywais gan arbenigwyr iechyd cyhoeddus fod croeso mawr iddynt, fel y clywsom, ond oes, mae yna broblemau o hyd gyda deunydd gronynnol a breciau a theiars. Felly, mae angen inni dynnu pobl allan o'u ceir, hyd yn oed gyda niferoedd llawer mwy o geir trydan neu geir hydrogen yn dod i fodolaeth. Felly, mae'n rhaid inni ddatrys y problemau trafnidiaeth gyhoeddus. Mae'n rhaid inni wneud y metro’n llawer mwy apelgar yn llawer cyflymach. Mae'n rhaid i ni sicrhau bod dadreoleiddio bysiau’n digwydd er mwyn darparu gwasanaethau bws wedi'u cynllunio'n well sy'n helpu pobl i wneud y newid moddol hwn. 

Ac wrth gwrs, mae gennym y Ddeddf teithio llesol yng Nghymru ers rhyw bedair blynedd bellach yn ogystal â'r cynllun gweithredu. Ac eto, nid ydym wedi gweld y newid sydd angen inni ei weld i feicio a cherdded ar gyfer teithiau byr bob dydd, er bod awdurdodau lleol wedi bod yn gweithio ar rai o'u cynlluniau rhwydwaith, mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau bod £20 miliwn ychwanegol y flwyddyn ar gael a gall awdurdodau lleol wau teithio llesol i'w strategaethau trafnidiaeth ehangach yn ychwanegol at hynny. 

Felly, hoffwn weld Llywodraeth Cymru yn edrych yn ofalus iawn ar sut y gall gael trosolwg ar hyn a gweithio gydag awdurdodau lleol yng Nghymru yn fwy effeithiol ar deithio llesol. Mae'r cyllid ar gael, ond nid yw bob amser yn cael ei ddefnyddio yn y ffordd orau bosibl. Defnyddir peth o'r arian o hyd yn fwy at ddibenion hamdden yn hytrach na theithio llesol a theithiau pwrpasol. Rwy'n credu bod cyfrifoldeb ar Lywodraeth Cymru, drwy sicrhau bod y cyllid hwnnw ar gael, i weithio'n agos iawn gydag awdurdodau lleol er mwyn gwneud yn siŵr fod y cyllid yn cyflawni'r newid moddol y mae angen i ni ei weld.

Nobody can disagree with this motion, but the issue is that Labour Government policies are causing—and I say, present tense, are causing—air pollution. If we look at local development plans right across Wales, just take one, the Cardiff local development plan, for an example. That plan, passed by the council, nothing done about it here in this Senedd, is putting 10,000 extra cars on one single carriageway—one single road—Llantrisant Road in Cardiff West. There will be 10,000 extra cars every single day if that full development plan goes ahead.

Now, LDPs are Government policy. There has been no change. Unfortunately, when Plaid Cymru were in Government, they were responsible for signing off the most ridiculous—the most ridiculous—population figures, allowing the roll-out of LDPs right across Wales. So, both parties, neither of them have a clean pair of hands there.

This seems—[Interruption.] No, sorry. This seems to be a typical motion from the Labour-Plaid cartel in Welsh politics, because what we are talking about here—and it is a cartel. It is a cartel. Labour has run this country for the last 20 years, sometimes with the help—[Interruption.] It would not surprise me at all if the aim, next time around, would be to run it with you guys in coalition.

The main thing here is that we need Government policies that do not cause air pollution—that do not cause air pollution. If one of the AMs from Cardiff want to contribute, I'll give way through the Chair, if she allows, and maybe explain to the people of this country why they've not opposed the local development plans that have gone through in the most outrageous manner.

Ninety per cent of the people in this city did not want the Cardiff local development plan, but it went through. So, before we stand here and talk about air pollution and isn't it awful—of course it is—we really need to address the policies. Local development plans causing huge pollution should be dealt with, and they should be dealt with as a matter of emergency. You say there's a climate emergency—do something about it. Diolch yn fawr.

Ni all neb anghytuno â'r cynnig hwn, ond y broblem yw bod polisïau’r Llywodraeth Lafur yn—ac rwy'n defnyddio’r amser presennol—achosi llygredd aer. Os edrychwn ar gynlluniau datblygu lleol ledled Cymru, cymerwch un, cynllun datblygu lleol Caerdydd, fel enghraifft. Mae'r cynllun hwnnw a basiwyd gan y cyngor, heb i ddim gael ei wneud yn ei gylch yma yn y Senedd hon, yn rhoi 10,000 o geir ychwanegol ar un gerbytffordd—un ffordd yn unig—Heol Llantrisant yng Ngorllewin Caerdydd. Bydd 10,000 o geir ychwanegol bob dydd os aiff y cynllun datblygu llawn hwnnw yn ei flaen. 

Nawr, polisi'r Llywodraeth yw cynlluniau datblygu lleol. Ni fu unrhyw newid. Yn anffodus, pan oedd Plaid Cymru yn y Llywodraeth, roeddent yn gyfrifol am gymeradwyo'r ffigurau poblogaeth mwyaf chwerthinllyd—mwyaf chwerthinllyd—gan ganiatáu i gynlluniau datblygu lleol gael eu cyflwyno ledled Cymru. Felly, y ddwy blaid, nid yw dwylo’r naill na'r llall ohonynt yn lân yn hynny o beth. 

Mae’n ymddangos bod hwn—[Torri ar draws.] Na, mae'n ddrwg gennyf. Mae'n ymddangos bod hwn yn gynnig nodweddiadol gan y cartél Llafur-Plaid Cymru yng ngwleidyddiaeth Cymru, oherwydd yr hyn rydym yn sôn amdano yma—ac mae'n gartél. Mae’n gartél. Mae Llafur wedi rhedeg y wlad hon am yr 20 mlynedd diwethaf, weithiau gyda chymorth—[Torri ar draws.] Ni fyddai'n syndod i mi o gwbl mai'r nod, y tro nesaf, fyddai ei rhedeg mewn clymblaid gyda chi.  

Y prif beth yma yw bod arnom angen polisïau gan y Llywodraeth nad ydynt yn achosi llygredd aer—nad ydynt yn achosi llygredd aer. Os yw un o ACau Caerdydd eisiau cyfrannu, fe ildiaf trwy'r Cadeirydd, os yw hi'n caniatáu, ac egluro efallai i bobl y wlad hon pam nad ydynt wedi gwrthwynebu'r cynlluniau datblygu lleol a basiwyd yn y ffordd fwyaf gwarthus. 

Nid oedd naw deg y cant o bobl y ddinas hon eisiau cynllun datblygu lleol Caerdydd, ond cafodd ei basio. Felly, cyn inni sefyll yma a siarad am lygredd aer ac onid yw'n ofnadwy—wrth gwrs ei fod—mae gwir angen inni fynd i'r afael â'r polisïau. Dylid ymdrin â chynlluniau datblygu lleol sy'n achosi llygredd enfawr, a dylid ymdrin â hwy fel mater o argyfwng. Rydych chi'n dweud bod yna argyfwng hinsawdd—gwnewch rywbeth ynglŷn â hynny. Diolch yn fawr. 

17:10

As the Assembly Member for Islwyn, I have from the very first day I was elected to the Senedd, as have others, campaigned to reduce air pollution in my constituency and across Wales. Improving air quality is a priority for the Welsh Labour Government, as the draft budget outlines. The Welsh Government's national strategy, 'Prosperity for All', commits the Welsh Government to reducing emissions and delivering vital improvements in air quality through planning, infrastructure, regulation and health communication measures. The Welsh Labour Government is currently consulting on the clean air plan for Wales, 'Healthy Air, Healthy Wales', which set out ambitious actions across all Government departments and sectors to reduce air pollution. The present consultation on this, the most important of plans, seeks to raise public awareness about air pollution and behaviour change communications, as well as mitigations to help everyone improve air quality and encourage others to do so. It is absolutely right that good policy is not rushed policy, and that it is optimum. The Government is right in its approach, and a knee-jerk methodology is not the way forward. 

As Members will know, and as has been mentioned, in Islwyn sits Woodside Terrace in the village of Hafodyrynys, one of our nation's most polluted streets. The truth is, as everyone who lives there will say, the answers are not simple. They're not connected into one single sphere. Nitrogen dioxide levels on this road have been recorded as the highest in the United Kingdom outside of central London, but there is an issue, and that is because they have been recorded. We do not know where the next Hafodyrynys is. With the positive partnership working between the Labour-run Caerphilly county council and local residents, and the Welsh Labour Government, a solution has been reached after complex and far-reaching negotiations in the public policy and governmental spheres.

The British Heart Foundation today have launched a fresh campaign to draw public attention to the vital issue of air pollution. And although we cannot see it with the naked eye, it is fine particulate matter, as has been stated previously, known as PM2.5, which offers that serious threat to public health. We know that this issue needs to be tackled at every level of Government and in every arena of public and civic life, from local councils to the Welsh Assembly to Westminster and the UK Government, as well as international inter-governmental organisations. This week, the UK was forced to announce plans to ban the sale of petrol, diesel and hybrid cars by 2035—a little earlier than originally planned. Yes, this is welcome news, but the devil is in the detail here. It is imperative that the UK Government must come forward with detailed plans on how this will be delivered, including publishing a concrete set of milestones to be achieved ahead of 2035, accelerating the transition to zero emission road transport in the UK. 

We are not an island in this regard. We need to remember that the UK will not be in the vanguard of change in these matters. Norway has a phase-out target of 2025 while the Netherlands, the Irish Republic, Sweden and Denmark have all set a 2030 deadline. In truth, the UK Tory Government proposal will only cover wholly new cars. How many of your constituents can afford a brand-new car?

A recent study by the Institute of Mechanical Engineers forecast that 37.1 million petrol and diesel cars would still be on the road in 2020 and 22.6 million by 2040. That's not good enough. So there is much that the UK Tory Government needs to do if the UK is to hit—I've nearly finished—its target of net-zero greenhouse gas emissions by 2050. They would do well to follow the enthusiastic, energetic and imaginative leadership on this vital issue by the Labour Government here in Cardiff. The £140 million alone in the draft budget this year is just the start of an ambitious sea change in Welsh cultural attitude and policy shift in Wales. I hope that it does gain the consistent cross-party support that seems to be relevant in this Chamber today, but there are those in this Chamber who do not believe in climate change and I would urge them very much to open their eyes and see what's in front of them. Thank you, Llywydd. 

Fel yr Aelod Cynulliad dros Islwyn, o'r diwrnod cyntaf un ers i mi gael fy ethol i'r Senedd, fel eraill, rwyf wedi ymgyrchu i leihau llygredd aer yn fy etholaeth ac ar draws Cymru. Mae gwella ansawdd aer yn flaenoriaeth i Lywodraeth Lafur Cymru, fel y mae'r gyllideb ddrafft yn amlinellu. Mae strategaeth genedlaethol Llywodraeth Cymru, 'Ffyniant i Bawb', yn rhwymo Llywodraeth Cymru i leihau allyriadau a chyflawni gwelliannau hanfodol i ansawdd aer trwy fesurau cynllunio, seilwaith, rheoleiddio a chyfathrebu iechyd. Ar hyn o bryd mae Llywodraeth Lafur Cymru yn ymgynghori ar y cynllun aer glân ar gyfer Cymru, 'Awyr Iach, Cymru Iach', sy'n nodi camau uchelgeisiol ar draws holl adrannau a sectorau'r Llywodraeth i leihau llygredd aer. Mae'r ymgynghoriad presennol ar hyn, y cynllun pwysicaf oll, yn ceisio codi ymwybyddiaeth y cyhoedd o lygredd aer a chyfathrebiadau newid ymddygiad, yn ogystal â mesurau lliniaru i helpu pawb i wella ansawdd aer ac annog eraill i wneud hynny. Mae'n hollol iawn nad yw polisi brysiog yn bolisi da, a dylai fod y gorau y gall fod. Mae dull o weithredu'r Llywodraeth yn gywir, ac nid mabwysiadu methodoleg ddifeddwl yw'r ffordd ymlaen. 

Fel y bydd yr Aelodau’n gwybod, ac fel y crybwyllwyd, mae Woodside Terrace ym mhentref Hafodyrynys yn Islwyn yn un o strydoedd mwyaf llygredig ein gwlad. Fel y bydd pawb sy'n byw yno'n dweud, y gwir amdani yw nad yw'r atebion yn syml. Nid perthyn i un sffêr yn unig y maent. Cofnodwyd bod lefelau nitrogen deuocsid ar y ffordd hon yn uwch nag unman arall yn y Deyrnas Unedig y tu allan i ganol Llundain, ond mae yna broblem, a hynny oherwydd iddynt gael eu cofnodi. Nid ydym yn gwybod ble mae’r Hafodyrynys nesaf. Gyda'r gweithio mewn partneriaeth gadarnhaol rhwng cyngor sir Caerffili dan arweiniad Llafur a thrigolion lleol, a Llywodraeth Lafur Cymru, cafwyd ateb ar ôl trafodaethau cymhleth a phellgyrhaeddol ym maes polisi cyhoeddus a chylchoedd llywodraethol.

Mae Sefydliad Prydeinig y Galon wedi lansio ymgyrch newydd heddiw i dynnu sylw’r cyhoedd at fater hanfodol llygredd aer. Ac er na allwn ei weld â’r llygad yn unig, fel y dywedwyd yn flaenorol, deunydd gronynnol mân a elwir yn PM2.5 sy'n creu bygythiad difrifol i iechyd y cyhoedd. Gwyddom fod angen mynd i’r afael â’r broblem ar bob lefel o Lywodraeth ac ym mhob agwedd ar fywyd cyhoeddus a dinesig, o gynghorau lleol i Gynulliad Cymru i San Steffan a Llywodraeth y DU, yn ogystal â sefydliadau rhynglywodraethol rhyngwladol. Yr wythnos hon, gorfodwyd y DU i gyhoeddi cynlluniau i wahardd gwerthu ceir petrol, diesel a hybrid erbyn 2035—ychydig yn gynharach nag a fwriadwyd yn wreiddiol. Ydy, mae hwn yn newyddion i'w groesawu, ond y manylion sy’n bwysig yma. Mae'n hanfodol fod Llywodraeth y DU yn cyflwyno cynlluniau manwl ar sut i gyflawni hyn, gan gynnwys cyhoeddi set gadarn o gerrig milltir i'w cyflawni cyn 2035, i gyflymu'r newid i drafnidiaeth ffordd allyriadau sero yn y DU. 

Nid ydym yn ynys yn hyn o beth. Rhaid inni gofio na fydd y DU ar flaen y gad o ran newid yn y materion hyn. Mae gan Norwy darged i ddod â’u defnydd i ben yn raddol erbyn 2025 tra bod yr Iseldiroedd, Gweriniaeth Iwerddon, Sweden a Denmarc oll wedi gosod 2030 fel terfyn amser. Mewn gwirionedd, ni fydd cynnig Llywodraeth Dorïaidd y DU ond yn cynnwys ceir newydd sbon. Faint o'ch etholwyr chi sy'n gallu fforddio car newydd sbon? 

Mae astudiaeth ddiweddar gan Sefydliad y Peirianwyr Mecanyddol yn rhagweld y byddai 37.1 miliwn o geir petrol a diesel yn dal i fod ar y ffordd yn 2020 a 22.6 miliwn erbyn 2040. Nid yw hynny'n ddigon da. Felly mae angen i Lywodraeth Dorïaidd y DU wneud llawer os yw'r DU am gyrraedd—rwyf bron â gorffen—ei tharged o allyriadau nwyon tŷ gwydr net-sero erbyn 2050. Byddent yn gwneud yn dda i ddilyn yr arweiniad frwdfrydig, egnïol a dychmygus ar y mater allweddol hwn gan y Llywodraeth Lafur yma yng Nghaerdydd. Dechrau’n unig ar newid sylfaenol uchelgeisiol yn yr ymagwedd ddiwylliannol Gymreig a newid polisi yng Nghymru yw'r £140 miliwn yn y gyllideb ddrafft eleni. Gobeithio y bydd yn cael y gefnogaeth drawsbleidiol gyson sydd i'w gweld yn berthnasol yn y Siambr hon heddiw, ond ceir rhai yn y Siambr nad ydynt yn credu mewn newid hinsawdd a buaswn yn eu hannog hwy'n fawr iawn i agor eu llygaid a gweld beth sydd o'u blaenau. Diolch, Lywydd.  

17:15

Galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, Lesley Griffiths. 

I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, Lesley Griffiths. 

Diolch, Llywydd. I'm very pleased to be responding to this debate on behalf of the Government. We do need both decisive Government action as well as legislation in order to achieve clean air across Wales, and Welsh Government is committed to bringing forward a clean air Act for Wales. The current consultation on our clean air plan is a major step towards that new legislation. 

I welcome the fact there is a clear recognition across this Senedd of the need for decisive action by both the Welsh Government and the UK Government. We all recognise the health impacts and the significant improvements we can make to Wales's well-being by reducing air pollution. This is reflected both in point 1 of the Plaid Cymru motion and the Welsh Conservatives' amendment 2, which refers to the long-term health effects of air pollution. And the Government will support both amendments. 

The claim made at point 2 of the Plaid Cymru motion is not correct. There are not large areas of Wales in which air quality is not monitored. However, we do agree with the need to increase monitoring, and the Government amendment calls for a new monitoring network to complement our existing capabilities. Over the next two years, we will be increasing the number of monitors, particularly focusing on monitoring air quality in those places where we know people are more vulnerable to pollution, including schools and health facilities. 

To drive decisive action, we have to be clear on the responsibilities and the action needed. We need new legislation, but we also need to act now to use the legislation we already have in place and all the other levers available. This is why the Government amendment's point 3 calls on both Welsh Government and UK Government to strengthen all measures described in the original motion and to use legislation where necessary. 

Diolch, Lywydd. Rwy'n falch iawn o ymateb i'r ddadl hon ar ran y Llywodraeth. Mae arnom angen camau gweithredu pendant gan y Llywodraeth yn ogystal â deddfwriaeth er mwyn sicrhau aer glân ledled Cymru, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyflwyno Deddf aer glân i Gymru. Mae'r ymgynghoriad presennol ar ein cynllun aer glân yn gam mawr tuag at y ddeddfwriaeth newydd honno.  

Rwy'n croesawu'r ffaith bod cydnabyddiaeth glir ar draws y Senedd i'r angen i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU weithredu'n bendant. Rydym i gyd yn cydnabod yr effeithiau ar iechyd a'r gwelliannau sylweddol y gallwn eu gwneud i lesiant Cymru drwy leihau llygredd aer. Adlewyrchir hyn ym mhwynt 1 yng nghynnig Plaid Cymru a gwelliant 2 y Ceidwadwyr Cymreig, sy'n cyfeirio at effeithiau hirdymor llygredd aer ar iechyd. A bydd y Llywodraeth yn cefnogi'r ddau welliant.  

Nid yw'r honiad a wnaethpwyd ym mhwynt 2 o gynnig Plaid Cymru yn gywir. Ni cheir ardaloedd mawr o Gymru lle na chaiff ansawdd yr aer ei fonitro. Fodd bynnag, rydym yn cytuno â'r angen i gynyddu monitro, ac mae gwelliant y Llywodraeth yn galw am rwydwaith monitro newydd i ategu ein gallu presennol. Dros y ddwy flynedd nesaf, byddwn yn cynyddu nifer y monitorau, gan ganolbwyntio'n benodol ar fonitro ansawdd aer yn y mannau lle gwyddom fod pobl yn fwy agored i niwed llygredd, gan gynnwys ysgolion a chyfleusterau iechyd.  

Er mwyn gweithredu'n bendant, mae'n rhaid inni fod yn glir ynglŷn â'r cyfrifoldebau a'r camau sydd eu hangen. Mae arnom angen deddfwriaeth newydd, ond mae angen inni weithredu yn awr hefyd i ddefnyddio'r ddeddfwriaeth sydd gennym eisoes a'r holl ysgogiadau eraill sydd ar gael. Dyna pam y mae pwynt 3 yng ngwelliant y Llywodraeth yn galw ar Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i gryfhau'r holl fesurau a ddisgrifiwyd yn y cynnig gwreiddiol a defnyddio deddfwriaeth lle bo angen.  

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

I just wondered if you've thought of having any conversation with the UK Government about removing VAT from electric vehicles, because that's not something that we have the powers to do, and that would enable them to be promoted by making them cheaper.

Tybed a ydych wedi meddwl am gael sgwrs gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â chael gwared ar y TAW ar gerbydau trydan, oherwydd nid yw hynny'n rhywbeth y mae gennym bwerau i'w wneud, a byddai'n ei gwneud hi'n bosibl eu hyrwyddo drwy eu gwneud yn rhatach.

I think the Member makes a very good point and certainly I, or my colleague Ken Skates, would be very interested in having that conversation. 

The Government will not support the Conservatives' amendments 4 and 5, but this is on the basis they are confusing key issues and would dilute, rather than strengthen, the measures we need to take. We support the sentiment that new legislation should apply World Health Organization guidelines. To do this, we will translate the principles of the guidance into the Act, rather than inserting the guidelines themselves on the face of the Bill. That will ensure the targets we set in Wales are designed according to the highest global standards.

Similarly, we support the right to breathe, but our responsibility is to translate this into legislation that is specific and can be actioned. So, as I said, we'll oppose those amendments, but we would encourage Members to look at the measures we have already proposed in our clean air plan—and several Members referred to the document—which are more strict and tightly focused. The consultation does run, Presiding Officer, until 10 March, and it describes actions related to each point in the original motion and more. And I'd like to take this opportunity to provide detail of just some of the steps we are taking in these areas in the coming months, as we work towards the creation of a clean air Act for Wales.

Members will be aware that Welsh Government has introduced measures to reduce air pollution from traffic on Wales's trunk road network. Early indications are these are having a positive impact, but, in the coming weeks, we will publish our report, which will contain the evidence of effectiveness and recommendations of any further steps we need to take to reduce pollution created and the impact on people's health. In parallel, I will shortly publish a clean air zone framework for Wales to set out how we believe clean air zones should be implemented in Wales. Later in the year, my colleague the Minister for Economy and Transport will also publish a separate report on the costs and benefits of introducing road-user charging on a regional basis to ensure we take a fair and consistent approach to reducing people's exposure to air pollution from road traffic. And, in addition, we intend to publish a charging strategy for Wales in 2020, which sets out the steps we will take to increase the provision of electric vehicle charging infrastructure. 

These plans will feed into a new transport strategy for Wales, also due for publication this year. The strategy will explain how we intend to realise our ambition for a low-carbon transport system, including the achievement of a low-carbon bus and taxi fleet by 2028. As well as providing benefits in reducing our carbon emissions, this will also lead directly to a significant reduction in air pollution.

In addition to our efforts to address air pollution from road traffic, we are taking a wide range of other measures to reduce emissions and give meaning to Welsh citizens' right to breathe. This year, we'll update the Air Quality in Wales website to make it more interactive and user-friendly, to encourage more Welsh citizens to access information about air quality in their area. We're also looking to build on the Young Dragons citizens science initiative in which we've engaged children and young people in making a serious contribution to the evidence base on air pollution, at the same time as giving them a hands-on opportunity to learn more about the science. 

We're currently in the process of strengthening our air quality emergency response capability, working with NRW, the fire service and the Met Office, so we are able to respond to more incidents more quickly, providing more accurate information to citizens in the event of serious air pollution events. 

This year, we will publish new planning guidance with an updated technical advice note on air quality and soundscape to replace TAN 11 on noise. This will ensure that new development design addresses exposure to air pollution before issues arise. 

In March, Natural Resources Wales will publish area statements, a key milestone in the implementation of the Environment (Wales) Act 2016. By defining the key opportunities and challenges for strengthening the resilience of ecosystems in different parts of Wales, the area statements will allow us to maximise the positive benefits for nature at the same time as making a positive impact on air quality and other aspects of our well-being.

So, these are just a few examples of the action we are taking now to improve air quality in Wales. In all cases, there may be opportunities to strengthen the effectiveness of these measures through our clean air Act, and I hope all parties will support the Government amendment today to show our combined determination on a cross-party basis to take decisive action to drive down air pollution in Wales, and give real meaning to Wales's citizens right to breathe.  

Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt da iawn ac yn sicr byddai gennyf fi, neu fy nghyd-Weinidog Ken Skates, ddiddordeb mawr mewn cael y sgwrs honno.  

Ni fydd y Llywodraeth yn cefnogi gwelliannau 4 a 5 gan y Ceidwadwyr, ond mae hyn ar y sail eu bod yn drysu rhwng materion allweddol ac y byddent yn gwanhau, yn hytrach na chryfhau, y mesurau sydd angen inni eu cymryd. Cefnogwn y farn y dylai deddfwriaeth newydd fod yn seiliedig ar ganllawiau Sefydliad Iechyd y Byd. I wneud hyn, byddwn yn trosi egwyddorion y canllawiau yn y Ddeddf, yn hytrach na mewnosod y canllawiau eu hunain ar wyneb y Bil. Bydd hynny'n sicrhau bod y targedau a osodwn yng Nghymru yn cael eu cynllunio yn ôl y safonau uchaf yn fyd-eang.

Yn yr un modd, rydym yn cefnogi'r hawl i anadlu, ond ein cyfrifoldeb ni yw troi hyn yn ddeddfwriaeth sy'n benodol ac y gellir ei gweithredu. Felly, fel y dywedais, byddwn yn gwrthwynebu'r gwelliannau hynny, ond byddem yn annog yr Aelodau i edrych ar y mesurau rydym eisoes wedi'u hargymell yn ein cynllun aer glân—a chyfeiriodd sawl Aelod at y ddogfen—sy'n fwy caeth a phenodol. Mae'r ymgynghoriad yn agored tan 10 Mawrth, Lywydd, ac mae'n disgrifio camau gweithredu sy'n gysylltiedig â phob pwynt yn y cynnig gwreiddiol a mwy. A hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddarparu manylion am rai o'r camau rydym yn eu cymryd yn y meysydd hyn yn ystod y misoedd nesaf, wrth i ni weithio tuag at greu Deddf aer glân i Gymru.

Bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno mesurau i leihau llygredd aer o draffig ar rwydwaith cefnffyrdd Cymru. Mae'r arwyddion cynnar yn dynodi bod y rhain yn cael effaith gadarnhaol, ond yn ystod yr wythnosau nesaf, byddwn yn cyhoeddi ein hadroddiad, a fydd yn cynnwys tystiolaeth o effeithiolrwydd ac argymhellion ynghylch unrhyw gamau pellach y mae angen inni eu cymryd i leihau llygredd a grëir a'r effaith ar iechyd pobl. Ar yr un pryd, byddaf yn cyhoeddi fframwaith parth aer glân i Gymru yn fuan i amlinellu sut y credwn y dylai parthau aer glân gael eu gweithredu yng Nghymru. Yn ddiweddarach yn y flwyddyn, bydd fy nghyd-Weinidog, Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, yn cyhoeddi adroddiad ar wahân hefyd ar gostau a manteision cyflwyno taliadau i ddefnyddwyr ffyrdd ar sail ranbarthol er mwyn sicrhau ein bod yn defnyddio dull teg a chyson o leihau cysylltiad pobl â llygredd aer o draffig ffyrdd. Ac yn ogystal, rydym yn bwriadu cyhoeddi strategaeth gwefru cerbydau trydan ar gyfer Cymru yn 2020, sy'n nodi'r camau y byddwn yn eu cymryd i gynyddu'r ddarpariaeth o seilwaith trydan ar gyfer gwefru cerbydau.  

Bydd y cynlluniau hyn yn cyfrannu at strategaeth drafnidiaeth newydd i Gymru, sydd i'w chyhoeddi eleni hefyd. Bydd y strategaeth yn egluro sut y bwriadwn wireddu ein huchelgais ar gyfer system drafnidiaeth carbon isel, gan gynnwys creu fflyd o fysiau a thacsis carbon isel erbyn 2028. Yn ogystal â darparu manteision o ran lleihau ein hallyriadau carbon, bydd hyn hefyd yn arwain yn uniongyrchol at leihau llygredd aer yn sylweddol.

Yn ogystal â'n hymdrechion i fynd i'r afael â llygredd aer sy'n deillio o draffig ffyrdd, rydym yn rhoi amrywiaeth eang o fesurau eraill ar waith i leihau allyriadau ac yn rhoi ystyr i hawl dinasyddion Cymru i anadlu. Eleni, byddwn yn diweddaru gwefan Ansawdd Aer yng Nghymru i'w gwneud yn fwy rhyngweithiol ac yn haws i'w defnyddio, er mwyn annog mwy o ddinasyddion Cymru i ddod o hyd i wybodaeth am ansawdd aer yn eu hardal. Rydym hefyd yn bwriadu adeiladu ar fenter gwyddoniaeth dinasyddion y Dreigiau Ifanc lle rydym wedi cynnwys plant a phobl ifanc yn y broses o wneud cyfraniad pwysig i'r sylfaen dystiolaeth ar lygredd aer, ar yr un pryd â rhoi cyfle ymarferol iddynt ddysgu mwy am y wyddoniaeth.  

Ar hyn o bryd rydym yn y broses o atgyfnerthu ein gallu i ymateb i argyfwng ansawdd aer, gan weithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, y gwasanaeth tân a'r Swyddfa Dywydd, fel ein bod yn gallu ymateb i fwy o ddigwyddiadau yn gyflymach, gan roi gwybodaeth gywirach i ddinasyddion mewn achosion o lygredd aer difrifol.  

Eleni, byddwn yn cyhoeddi canllawiau cynllunio newydd gyda nodyn cyngor technegol wedi'i ddiweddaru ar ansawdd aer a seinwedd i gymryd lle TAN 11 ar sŵn. Bydd hyn yn sicrhau bod cynllun datblygiadau newydd yn mynd i'r afael â llygredd aer cyn i broblemau godi.  

Ym mis Mawrth, bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn cyhoeddi datganiadau ardal, carreg filltir allweddol yng ngweithrediad Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016. Drwy ddiffinio'r cyfleoedd a'r heriau allweddol ar gyfer cryfhau cydnerthedd ecosystemau mewn gwahanol rannau o Gymru, bydd y datganiadau ardal yn ein galluogi i sicrhau'r manteision gorau posibl i natur ar yr un pryd â chael effaith gadarnhaol ar ansawdd aer ac agweddau eraill ar ein lles.

Felly, dim ond ychydig o enghreifftiau yw'r rhain o'r camau rydym yn eu rhoi ar waith yn awr i wella ansawdd aer yng Nghymru. Ym mhob achos, gallai fod cyfleoedd i gryfhau effeithiolrwydd y mesurau hyn drwy ein Deddf aer glân, ac rwy'n gobeithio y bydd pob plaid yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth heddiw i ddangos ein penderfyniad cyfunol ar sail drawsbleidiol i roi camau pendant ar waith i leihau llygredd aer yng Nghymru, a rhoi gwir ystyr i hawl dinasyddion Cymru i anadlu.  

17:20

Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl. 

I call on Rhun ap Iorwerth to respond to the debate. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch yn fawr iawn i bawb sydd wedi cymryd rhan mewn dadl sydd, dwi'n meddwl, yn wirioneddol wedi bod yn un adeiladol y prynhawn yma. Diolch i Andrew R.T. Davies yn gyntaf. Roeddwn i'n falch o'i glywed o'n ategu y farn y gwnes i ei gwyntyllu ynglŷn â'r cyferbyniad mawr yna rhwng y diffyg brys sydd yna tuag at fynd i'r afael â phroblem llygredd awyr—y cyferbyniad rhwng hynny a'r disgwyliad am weithredu brys, yn sicr, pe bai o'n rhywbeth arall sy'n hawlio gymaint o fywydau. Ac rydych chi'n iawn hefyd i ddweud bod dŵr budr ar un adeg wedi cael ei ystyried yn dderbyniol, mewn oes o'r blaen. Yr ateb wrth symud ymlaen rŵan ydy Deddf aer glân er mwyn sicrhau ein bod ni'n symud tuag at feddwl am yr awyr rydyn ni'n ei anadlu yn yr un ffordd.

Mi wnaeth Llyr Gruffydd hefyd y pwynt dyw difrifoldeb y broblem ddim yn cael ei adlewyrchu gan ddifrifoldeb a brys ymateb y Llywodraeth. Dwi'n ddiolchgar i Llyr am gyfeirio at y sefyllfa yna yn y Waun, a'r sylweddoliad sydd wedi bod ymhlith y gymuned yno bod yn rhaid mynd i'r afael â'r llygredd difrifol maen nhw'n byw efo fo, a'r angen am fonitro llawer mwy manwl. A'r ateb ydy Deddf aer glân. 

Gan Jenny Rathbone, llygredd dinesig oedd fwyaf dan sylw gan yr Aelod o Ganol Caerdydd. Mae'n plant ni yn ein trefi a'n dinasoedd ni mewn perig—mae mor syml â hynny—oherwydd llygredd, llygredd o gerbydau yn bennaf, yn yr enghreifftiau glywon ni amdanyn nhw. Roedd John Griffiths hefyd yn sôn yn benodol am draffig o'r school run a'r perig sydd yn dod o hynny. Mae'n rhaid monitro'n fanwl er mwyn gallu mesur yn llawer gwell beth sydd yn digwydd y tu allan i'n hysgolion ni, a'r ateb unwaith eto ydy Deddf aer glân. 

Mi oedd Dai Lloyd—

Thank you very much, Llywydd, and I thank everyone who has taken part in a debate that has genuinely been a constructive one this afternoon. I thank Andrew R.T. Davies first. I'm pleased to hear him echo the view I aired about the contrast between the lack of urgency towards tackling the problem of air pollution—the contrast between that and the expectation for urgent action if it was something else that claimed so many lives. And you are right as well to say that dirty water at one time had been considered acceptable, in a previous age. And the solution now, in moving forward, is a clean air Act, in order to ensure that we move to thinking about the air that we breathe in the same way.

Llyr Gruffydd also made the point that the severity of the problem isn't reflected in the severity and the urgency of the Government's response. I'm grateful to Llyr for referring to that situation in Chirk, and the realisation there has been in the community there that we have to tackle the severe pollution that they live with, and the need for much more detailed monitoring. And the solution is a clean air Act.

From Jenny Rathbone, urban pollution was chiefly referred to by the Cardiff Central Member. Our children in our cities and towns are in danger—it's as simple as that—because of pollution, pollution from vehicles mainly, in the examples we heard about. John Griffiths also spoke specifically about traffic from the school run and the danger emanating from that. We have to monitor in detail on order to measure far better what is happening outside our schools, and the solution once again is a clean air Act.

And Dai Lloyd—

Will the Member take an intervention? 

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Thanks for giving way, Rhun. I quite agree with you and other Members that a clean air Act is certainly a positive way to go, but would you agree with me that we've had Acts such as the active travel Act before, and, of course, the future generations Act, all of which are well meaning and have a good basis for the future, but, if you don't actually have those practical measures on the ground and those proper monitoring devices and mechanisms in place to feed back when things aren't working, then, actually, progress is terribly slow and you have to revisit these Acts over and over again? So, would you agree that we need some teeth to this on the ground? 

Diolch am ildio, Rhun. Cytunaf yn llwyr â chi ac Aelodau eraill fod Deddf aer glân yn sicr yn ffordd gadarnhaol o'i wneud, ond a fyddech yn cytuno â mi ein bod wedi cael Deddfau fel y Ddeddf teithio llesol o'r blaen, ac wrth gwrs, Deddf cenedlaethau'r dyfodol, sydd oll yn rhai da eu bwriad ac sy'n cynnig sylfaen dda ar gyfer y dyfodol, ond os nad oes gennych fesurau ymarferol ar lawr gwlad a dyfeisiau a dulliau monitro priodol ar waith i roi adborth pan na fydd pethau'n gweithio, mae'r cynnydd yn araf ofnadwy a rhaid ichi ailedrych ar y Deddfau hyn drosodd a throsodd? Felly, a fyddech yn cytuno bod angen dannedd arnom i wneud hyn ar lawr gwlad?

I agree with you, and there are other legislative tools that we have that can help take us to where we want to go, and the well-being of future generations Act is one of those. What we would have through this clean air Act is a real focus on a particular job that we need to do in cleaning up the air that we breathe, and it has to be legislation that certainly would have teeth and would demand action on the ground.

Rwy'n cytuno â chi, ac mae arfau deddfwriaethol eraill gennym a all helpu i fynd â ni i'r fan lle rydym am fynd, ac mae Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn un o'r rheini. Yr hyn a fyddai gennym drwy'r Ddeddf aer glân hon yw ffocws go iawn ar waith penodol sy'n rhaid inni ei wneud er mwyn glanhau'r aer a anadlwn, ac mae'n rhaid iddi fod yn ddeddfwriaeth a fyddai'n bendant â dannedd ac a fyddai'n galw am weithredu ar lawr gwlad.

Mi wnaeth Dai Lloyd sôn yn fwy manwl am yr effaith mae llygredd yn ei gael ar ein cyrff ni, a pham bod hwn yn fater o gymaint o frys. Roedd Delyth Jewell yn iawn i feddwl am anadlu awyr lân fel hawl dynol sylfaenol. Roedd Caroline Jones yn iawn i ddweud mai dyma un o'r heriau mwyaf sydd yn ein hwynebu ni o ran iechyd y cyhoedd. Mi wrandawais i yn ofalus iawn ar sylwadau Hefin David. Nid bod yn besimistaidd ydym ni, dwi'n credu, ond bod yn barod i sylweddoli difrifoldeb y sefyllfa fel y mae heddiw. Dyna beth roeddwn i'n ei glywed gan y rhelyw yma yn y Siambr heddiw yma. O ran y ffigur hwnnw—yr anghydfod bach rhwng y ffigur o 2,000 o farwolaethau cynnar y flwyddyn, a rhywle rhwng 1,000 a 1,400, dwi'n meddwl, roeddech chi'n ei grybwyll, mi wnaf i ddyfynnu o bapur gafodd ei gyflwyno i Gabinet Llywodraeth Cymru ym mis Ionawr 2018. Felly, dyma'r ffigurau lled ddiweddar mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio ohonyn nhw:

Dai Lloyd mentioned in more detail the impact that pollution has on our bodies, and why this is such an urgent issue. Delyth Jewell was right to think of breathing clean air as a basic human right, and Caroline Jones was right to say that this is one of the biggest challenges that face us in terms of public health. I listened very carefully to the comments made by Hefin David. We are not being pessimistic, I don't think, but ready to realise the severity of the situation as it stands today. That's what I heard from the debate here in the Chamber. In terms of the figure, and the dispute about the figures of 2,000 early deaths per year, and then between 1,000 and 1,400, I think, which is the figure that you mentioned, I will quote from a paper that was presented to the Cabinet of the Welsh Government in January 2018. So, here are the most recent figures that the Welsh Government have been using:

'Public Health Wales estimates that the equivalent of around 1,600 deaths are attributable to fine particulate matter...exposure and around 1,100 deaths to nitrogen dioxide...exposure each year in Wales.'

So, actually, the Government figures that we are given from that paper given to Cabinet are actually higher than quoted originally by us and by yourself.

'Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn amcangyfrif y gellir priodoli tua 1,600 o farwolaethau i gysylltiad â mân ddeunydd gronynnol...a thua 1,100 o farwolaethau i gysylltiad â nitrogen deuocsid...bob blwyddyn yng Nghymru.'

Felly, mewn gwirionedd, mae ffigurau'r Llywodraeth a roddir inni o'r papur a roddwyd i'r Cabinet yn uwch na'r hyn a ddyfynnwyd yn wreiddiol gennym ni a gennych chi.

17:25

That was based on individual particulates, and the estimate of individual particulates. What the Committee on the Medical Effects of Air Pollutants analysis does is combine those particulates into what is a more realistic estimate of the kind of particulates that will exist in the air at any one time, which is where the figures for 1,000 to 1,400 come from.

Roedd hwnnw'n seiliedig ar ronynnau unigol, a'r amcangyfrif o ronynnau unigol. Yr hyn a wna dadansoddiad y Pwyllgor ar Effeithiau Meddygol Llygryddion Aer yw cyfuno'r gronynnau hynny yn amcangyfrif mwy realistig o'r math o ronynnau a fydd yn bodoli yn yr aer ar unrhyw un adeg, sy'n rhoi'r ffigurau rhwng 1,000 a 1,400.

I appreciate the detail into which you have gone to evidence yourself where we believe the harm is and what effect it's having.

Rwy'n gwerthfawrogi eich manylder wrth ddangos tystiolaeth o ble y credwn y mae'r niwed a'r effaith y mae'n ei chael.

Yes, there's no dispute—there's no dispute about that.

Ie, nid oes dadl—nid oes dadl ynglŷn â hynny.

The point I would make—. You know, at the heart of this is that hundreds of people, probably thousands of people—in excess of a million people in a country like China—are dying every year as a direct result of air pollution, and, if that isn't something that is urgent enough to spur us into action, what could possibly be enough to drive us on? A clean air Act, certainly in our opinion, forms a core part of what we need as a set of tools to take us forward.

Y pwynt y buaswn yn ei wneud—. Wyddoch chi, wrth wraidd hyn, mae cannoedd o bobl, miloedd o bobl mae'n debyg—dros filiwn o bobl mewn gwlad fel Tsieina—yn marw bob blwyddyn o ganlyniad uniongyrchol i lygredd aer, ac os nad yw hynny'n rhywbeth sy'n ddigon enbyd i'n sbarduno i weithredu, beth allai fod yn ddigon i'n hysgogi? Mae Deddf aer glân, yn ein barn ni yn sicr, yn rhan greiddiol o'r hyn sydd ei angen arnom fel set o arfau i'n symud yn ein blaenau.

Mi allwn ni wastad dibynnu, chwarae teg, ar gysondeb tôn gan yr Aelod annibynnol dros Ganol De Cymru a gan yr Aelod Llafur dros Islwyn. Mi lwyddodd Rhianon Passmore unwaith eto i wneud cyfraniad cwbl di-feirniadol o weithrediadau Llywodraeth Llafur. Does yna neb arall yn y Siambr yma, yn cynnwys y Gweinidog, yn meddwl bod popeth yn cael ei wneud cystal ag y gall o fod.

Mi symudaf i nôl at y sylwadau glywon ni gan y Gweinidog. Dwi'n croesawu'r ymrwymiad i ddeddfu, ac yn croesawu'r ffaith bod yr ymrwymiad wedi cael ei wneud heddiw mewn ymateb i gynnig rydym ni wedi'i roi gerbron y Senedd yma heddiw. Dyna pam rydym ni'n gwneud y cynigion yma—er mwyn trio gwthio'r Llywodraeth i wneud yr ymrwymiadau yma. Dwi'n croesawu ymrwymiadau sydd ddim yn ddeddfwriaethol hefyd—ymrwymiadau i gynyddu'r monitro dros y blynyddoedd nesaf i greu parthau awyr glân ac ati, a dwi'n cytuno â'r hyn a dywedwyd yn glir gan y Gweinidog, ein bod ni angen gweithredu rŵan:

We can always rely, fair play, on the consistent tone expressed by the independent Member for South Wales Central, and the Member for Islwyn. Rhianon Passmore made a completely uncritical contribution on the Labour Government's actions. No-one else in this Chamber, including the Minister, thinks that everything is being done as well as it could be.

I will go back now to the comments that we heard from the Minister. I do welcome the commitment to legislate, and I welcome the fact that the commitment has been made today in response to a motion that we've put before the Senedd today. That's why we do these motions—in order to push the Government to make these commitments. I welcome commitments that aren't legislative too—to increase the monitoring over the next few years, to create clean air zones and so forth, and I do agree with what was said clearly by the Minister:

We need to act now, using the powers we already have.

Mae angen inni weithredu yn awr, gan ddefnyddio'r pwerau sydd gennym yn barod.

Ac, wrth gwrs, rydych chi'n hollol iawn yn hynny o beth. Ond rhwystredigaeth nad oes yna ddigon o weithredu rŵan wedi bod sydd tu ôl i'r ffaith ein bod ni wedi cyflwyno'r cynnig yma i'r Cynulliad heddiw. Heb os, er bod yna levers eraill a all gael eu defnyddio rŵan ac yn y dyfodol, mi ydym ni'n grediniol bod yn rhaid i Ddeddf aer glân fod wrth galon yr hyn rydym ni'n ei wneud i lanhau'r awyr y mae'n plant ni yng Nghymru yn ei anadlu, ac, yn hynny o beth, dwi'n eich annog chi i gefnogi ein cynnig ni heddiw.

Of course, you are entirely right about that. But frustration that there's not enough action is what's behind the fact that we have put this motion before the Assembly today. Without doubt, even though there are other levers that can be used now and in the future, we believe that a clean air Act must be at the core of what we do to clean the air that our children breathe in Wales, and, in that sense, I urge you to support our motion today.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi'n gohirio'r bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion unamended. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting until voting time.

17:30

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

9. Cyfnod Pleidleisio
9. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, heblaw fod tri Aelod eisiau i fi symud i ganu'r gloch. Heb hynny, felly, mae'r bleidlais gyntaf ar y cynnig deddfwriaethol gan Aelod ar bwyntiau gwefru cerbydau trydan. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw David Melding. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 34, 11 yn ymatal, un yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn. 

That brings us to voting time, unless three Members wish for the bell to be rung. We move to the voting time, and the first vote is on the Member's legislative proposal an electric vehicle charging points. I call for a vote on the motion, tabled in the name of David Melding. Open the vote. Close the vote. In favour 34, 11 abstentions, one against. Therefore, the motion is agreed.

NDM7239 - Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod: O blaid: 34, Yn erbyn: 1, Ymatal: 11

Derbyniwyd y cynnig

NDM7239 - Debate on Members’ Legislative Proposal: For: 34, Against: 1, Abstain: 11

Motion has been agreed

Y bleidlais nesaf yw'r bleidlais ar ddadl Plaid Cymru ar lygredd aer. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid naw, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

The next vote is a vote on the Plaid Cymru debate on air pollution. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour nine, no abstentions, 38 against. Therefore, the motion is not agreed.

NDM7264 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 9, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

NDM7264 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 9, Against: 38, Abstain: 0

Motion has been rejected

Gwelliant 1 yw'r bleidlais nesaf. Felly, dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, neb yn ymatal, naw yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.

The next vote is an amendment 1. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 37, no abstentions, nine against. Therefore, amendment 1 is agreed.

NDM7264 - Gwelliant 1: O blaid: 37, Yn erbyn: 9, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM7264 - Amendment 1: For: 37, Against: 9, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Gwelliant 2: pleidlais felly ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 46, neb yn ymatal, un yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 2.

A vote now on amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 46, no abstentions, one against. Therefore, amendment 2 is agreed.

NDM7264 - Gwelliant 2: O blaid: 46, Yn erbyn: 1, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM7264 - Amendment 2: For: 46, Against: 1, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Gwelliant 3 yw'r bleidlais nesaf. Felly, pleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 35, neb yn ymatal, 12 yn erbyn. Derbyniwyd gwelliant 3.

Amendment 3 is the next vote. So, I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 35, no abstentions, 12 against. Therefore, amendment 3 is agreed.

NDM7264 - Gwelliant 3: O blaid: 35, Yn erbyn: 12, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM7264 - Amendment 3: For: 35, Against: 12, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Gwelliant 4 yw'r gwelliant nesaf i bleidleisio arno. Felly, pleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 17, tri yn ymatal, 27 yn erbyn. Gwrthodwyd gwelliant 4.

Amendment 4 is the next amendment. I call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 17, three abstentions, 27 against. Therefore, amendment 4 is not agreed.

NDM7264 - Gwelliant 4: O blaid: 17, Yn erbyn: 27, Ymatal: 3

Gwrthodwyd y gwelliant

NDM7264 - Amendment 4: For: 17, Against: 27, Abstain: 3

Amendment has been rejected

Gwelliant 5: galwaf am bleidlais ar welliant 5, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 10, tri yn ymatal, 34 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 5.

Amendment 5: I call for a vote on amendment 5, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 10, three abstentions, 34 against. Therefore, amendment 5 is not agreed. 

NDM7264 - Gwelliant 5: O blaid: 10, Yn erbyn: 34, Ymatal: 3

Gwrthodwyd y gwelliant

NDM7264 - Amendment 5: For: 10, Against: 34, Abstain: 3

Amendment has been rejected

Mae'r bleidlais olaf, felly, ar y cynnig wedi ei ddiwygio.

The final vote is on the motion as amended.

Cynnig NDM7264 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn credu bod llygredd aer yn argyfwng iechyd cyhoeddus, sy’n cyfrannu at amcangyfrif o 2,000 o farwolaethau’r flwyddyn yng Nghymru.

2. Yn galw am rwydwaith cenedlaethol newydd ar gyfer monitro llygredd aer sy’n cyd-fynd â gallu presennol Cymru i fonitro.

3. Yn nodi ymhellach fod llygredd aer yn dwysáu cyflyrau presennol yr ysgyfaint ac yn achosi asthma a chanser yr ysgyfaint, ac nad yw effeithiau hirdymor ansawdd aer gwael wedi eu deall yn llawn eto.

4. Yn galw am ddeddf aer glân i Gymru, ac i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU gymryd camau pendant i atgyfnerthu pob mesur, gan ddefnyddio deddfwriaeth lle y bo angen, er mwyn:

a) rhoi’r hawl i gymunedau gael offer monitro llygredd y tu allan i ysgolion ac ysbytai;

b) creu seilwaith a fyddai’n galluogi awdurdodau lleol i gyflwyno taliadau llygredd a thagfeydd lle bo hynny’n briodol;

c) diwygio’r broses gynllunio i’w gwneud yn ofynnol i effaith datblygiad ar lygredd aer gael mwy o bwys yn y system gynllunio;

d) cyflymu’r broses o drawsnewid i system drafnidiaeth drydan fel bod ceir petrol a disel yn cael eu diddymu’n raddol erbyn 2030.

Motion NDM7264 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Believes that air pollution is a public health crisis, which contributes to an estimated 2,000 deaths a year in Wales.

2. Calls for a new national air pollution monitoring network that complements Wales’ existing monitoring capabilities.

3. Further notes that air pollution exacerbates existing lung conditions and is a cause of asthma and lung cancer, and that the long-term impacts of poor air quality are not yet fully understood.

4. Calls for a clean air act for Wales, and for Welsh Government and UK Government to take decisive action to strengthen all measures, using legislation where necessary, to:

a) give communities the right to have pollution-monitoring equipment outside of schools and hospitals;

b) create infrastructure that would enable local authorities to introduce pollution and congestion charges where appropriate,

c) reform the planning process to require the impact of a development on air pollution to be given greater weight in the planning system;

d) accelerate the transition to an electric transport system so that petrol and diesel cars are phased out by 2030.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 42, un yn ymatal, pedwar yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig wedi ei ddiwygio.

Open the vote. Close the vote. In favour 42, one abstention, four against. Therefore, the motion as amended is agreed.

NDM7264 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 42, Yn erbyn: 4, Ymatal: 1

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM7264 - Plaid Cymru Debate Motion as amended: For: 42, Against: 4, Abstain: 1

Motion as amended has been agreed

10. Dadl Fer: Pa ddyfodol i ffermydd cyngor?
10. Short Debate: What is the future for council farms?

Mae'r ddadl fer i'w chynnal nawr. Felly, gall Aelodau sy'n gadael wneud hynny'n dawel ac yn gyflym, cyn i fi alw Llyr Gruffydd i gyflwyno ei ddadl fer. Felly, dwi'n galw ar Llyr Gruffydd i gyflwyno'r ddadl fer yn ei enw ef.

The short debate is next. So, if those Members who are leaving the Chamber could do so quickly and quietly, before I call Llyr Gruffydd to introduce his short debate. I do call on Llyr Gruffydd to introduce the short debate in his name.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Ddeng mlynedd yn ôl, roedd cynghorau Cymru yn eiddo ar bron i 1,000 o ffermydd cyngor, ffermydd a oedd yn cael eu gosod allan, wrth gwrs, ac yn cynnig cyfle i newydd-ddyfodiaid i gael i mewn i'r diwydiant amaeth. Mae'r ystadegau diweddaraf sydd gennym ni yn dangos bod cynghorau sydd—ac mae rhywun yn cydnabod hyn—o dan bwysau ariannol yn sgil llymder wedi bod yn gwerthu'r asedau hynny i ffwrdd, ac yn aml iawn, fel rŷn ni'n cydnabod, er mwyn cynnal gwasanaethau cyhoeddus craidd. Ond dros y saith mlynedd ddiwethaf, mae dros 1,000 hectar o dir wedi ei werthu gan y cynghorau, a hynny am gyfanswm o bron i £28 miliwn. Mae yna bellach lai na 500 o ffermydd gydag adeiladau allanol trwy Gymru, a does yna ddim arwydd bod y gyfradd sy'n cael ei gwaredu yn lleihau na'n arafu chwaith. 

Mae'r sefyllfa, mae'n debyg, hyd yn oed yn waeth yn Lloegr. Mae hanner tir fferm cynghorau yno wedi cael ei werthu dros y ddegawd diwethaf, ac mae nifer o gynghorau yno yn gweld eu ffermydd fel pethau sy'n perthyn i'r gorffennol. Mae'r cyfuniad tocsig yna, o lymder ac amharodrwydd ar ran rhai cynghorau i fod yn fwy creadigol ac i arloesi er mwyn datblygu ffrwd incwm newydd neu fodelau busnes newydd, yn gyrru'r dirywiad sy'n cael ei weld mewn ffermydd cyngor. Felly, pam bod hyn yn bwysig?

Thank you very much, Llywydd. Ten years ago, Welsh councils owned almost 1,000 smallholdings, which were let out to give opportunities to young farmers to gain entry into the farming industry. The latest statistics we have show that councils—and one does recognise this—that are under huge financial pressures because of austerity have been selling those assets off, and very often, as we recognise, in order to maintain core public services. But over the past seven years, over 1,000 hectares of land has been sold by councils, for a total of almost £28 million. There are now fewer than 500 farms with external buildings throughout Wales, and there is no sign that the rate of disposal is reducing or slowing down either.

The situation is even more extreme in England. Half of council-owned farmland has been sold off over the past decade, and many councils see their farms as things of the past. That toxic combination, of austerity and an unwillingness by some councils to be more creative and to innovate in order to develop new income streams or business models, is driving the decline of county farms. So, why is this important?

Why is this important? Well, you may say that 16,000 hectares of land is insignificant in the wider scheme of things, but I want to make the case for its significance in ensuring a thriving future for farming in Wales.

Council-owned farms were developed more than a century ago to enable people without farming connections or land to work in agriculture. Now, I'd argue they're needed more than ever today, especially as we're seeing an ageing farming population, with the average age of Welsh farmers being over 60, and other circumstances conspiring to make it even more difficult for our younger generations to work the land.

So, these council farms offer a unique window of opportunity for those keen to enter agriculture. And whilst not decrying those with many years of experience in any way, it's always important for any industry or sector to allow new blood to come in with fresh ideas and new perspectives. Without innovation and change, agriculture, like any other sector, would stagnate.

It should also be remembered that there are economic incentives for councils too, as the rent from county farms contributes to council balances. Councils across Wales made a net surplus of £2.7 million last year to help balance budgets and protect front-line services. Productive and thriving council farms are beneficial, not just from a financial perspective, but they bring so many more wider benefits to whole communities.

So, let's put our council farms to work in a much more creative way. Why not strike up a partnership between councils and agricultural colleges to use council farms as an opportunity for the brightest and the best of our next generation of farming to farm the land? On the understanding that they innovate and that they test and trial new systems and farming methods as part of the deal. Let's hardwire new thinking and the promotion of best practice into the system. Let's put our public farm estate to work, not just for those farming individuals, but for wider society.

And why stop there? There are other organisations that need to be part of this discussion and part of this wider movement. Look at what the National Trust in Wales is doing at Llyndy Isaf. The farm was bought by the trust around 10 years ago now. Since then, working with the young farmers' clubs in Wales, a succession of young farmers have been given a bursary to make the farm work in a modern and sustainable way. Conservation farming is as much a part of this scheme as food production, which is very much in line with our aspirations for the sector. It's a fantastic opportunity for a young person aged between 18 and 25 to have the chance to manage a farm and to learn about the business, with the support and advice of mentors who are on hand to help if needed. Now, that was a conscious decision by the National Trust to put its asset to work in that particular way.

So, my challenge today is for us to enable councils to stop looking at council farms as a quick fix to their funding problems. Let's take that longer term, more sustainable view. Let's put the public farm estate to work much more creatively for society. If we're serious about the future of rural Wales, of making sure that young people are able to live and work in rural communities, and that our farming industry is fit for purpose for the challenges of the twenty-first century, then we have to say 'no' to short-termism. Is that not what the well-being of future generations Act is all about? Isn't that why we as a legislature made sustainable development a central organising principle of the public sector here in Wales?

We mustn't, therefore, stand idly by watching this drip, drip, drip of council farms disappearing without any thought being given to what we're losing. We should be turning every stone to support local councils to be able to resist the fire sale of such an important social, economic, environmental and cultural asset—the four cornerstones of sustainable development in Wales. The very least we can do is bring all the players together to consider how we can not only stem the loss of our public farm estate, but turn it into an asset that delivers for our rural communities and wider society across Wales.

So, with all that in mind, I call on the Welsh Government, working with the future generations commissioner, to get actively involved in this matter and bring all the players together to tackle this issue. Publicly owned farms should be part of a wider movement to ensure we have a sustainable farming industry at the heart of our rural communities. The relentless selling off of our farms is a short-term solution for hard-pressed councils, but we have to take a stand against it.

Future generations who wish to put a first foot on the farming ladder need our support. That's why I've worked with those aiming to keep farms such as Trecadwgan in the public realm. This is a council farm in danger of ending its life as a living, working farm and disposed of as an asset by Pembrokeshire County Council. Trecadwgan has the potential to be a model for the future, diversifying into a community farm. They are farms that successfully combine agriculture with areas such as health and care, cultural activities, lifelong learning, job creation, and artisan businesses. These can be the lifeblood of rural communities, adding to their sustainability, and of course to the well-being of their people.

Now, I'm pragmatic enough to accept that there may be certain circumstances where selling a council farm is the only viable option. Having tried everything else, if sale is the only remaining alternative, then let's make sure that local communities have first refusal, and let's do it in a way that affords those communities the time and the support they need to make that a realistic and a viable prospect. Yes, it might take a bit longer than it would otherwise and, yes, it might not generate as much cash upfront as councils would wish, but in the longer term it would reap so much more and provide so much greater value for the community and the council, compared to a quick sale. Welsh Government and councils should learn from the example of Trecadwgan farm and make sure that all communities have a chance to play their part when these opportunities arise.

Those involved in the fight for Trecadwgan have issued a list of necessary policy changes emerging from their battle. I believe that the Welsh Government should look closely at those suggestions. Amongst them is that the Welsh Government should create a land reform review group, similar to that operating in Scotland, with a brief to examine: the extent to which lack of access to land may cramp people's aspirations and opportunities; the impacts upon employment and the rural economy stemming from that; and ways in which access to land—both rural and urban, by the way—could and should be improved. They've also called for a review of the General Disposal Consent (Wales) Order, to give much greater weight to the interests of future generations, rather than just the best price in these situations.

We also need to consider a national community wealth fund, so that we can actually help acquire farmland for community ownership. In addition, there are calls on the Welsh Government to introduce a Welsh agricultural land bank—a financial bank. As well as providing low and zero-interest loans for new entrants, this land bank could provide finance for communities looking to purchase land and farms, including county farms. It could also help local authorities to buy new land to grow the county farm estate. Now, these are all practical proposals, and I'd be really interested in hearing what the Minister has to say about these kinds of suggestions.

The current trajectory of selling council farms just isn't acceptable. What's even less acceptable, of course, is the lack of action that we're seeing from Welsh Government, who should not only be helping and working with councils to protect this important asset, but also be making sure that it's used to maximise the benefit, not just for the sector, but for wider society. Safeguarding our land, our environment, our people and our culture are all bound up in having a vision and an ambition for our public farms.

Pam y mae hyn yn bwysig? Wel, efallai y byddwch yn dweud bod 16,000 hectar o dir yn ddibwys fel rhan o'r darlun mawr, ond rwyf am gyflwyno'r achos dros ei arwyddocâd yn sicrhau dyfodol ffyniannus i ffermio yng Nghymru.

Cafodd ffermydd a oedd yn eiddo i'r cyngor eu datblygu dros ganrif yn ôl er mwyn galluogi pobl heb gysylltiadau ffermio neu dir i weithio ym maes amaethyddiaeth. Nawr, buaswn yn dadlau bod mwy o'u hangen heddiw nag erioed, yn enwedig gan ein bod yn gweld poblogaeth ffermio sy'n heneiddio, gydag oedran cyfartalog ffermwyr Cymru dros 60, ac amgylchiadau eraill yn cynllwynio i'w gwneud hyd yn oed yn anos i'n cenhedlaeth iau weithio ar y tir.

Felly, mae'r ffermydd cyngor hyn yn cynnig cyfle unigryw i'r rhai sy'n awyddus i droi at y byd amaeth. A heb ddifrïo'r rhai sydd â blynyddoedd lawer o brofiad mewn unrhyw ffordd, mae'n bwysig bob amser i unrhyw ddiwydiant neu sector ganiatáu i waed newydd ddod i mewn gyda syniadau ffres a safbwyntiau newydd. Heb arloesi a newid, byddai amaethyddiaeth, fel unrhyw sector arall, yn aros yn ei unfan.

Dylid cofio hefyd fod cymhellion economaidd i gynghorau hefyd, gan fod y rhent o ffermydd sirol yn cyfrannu at falansau'r cyngor. Gwnaeth cynghorau ledled Cymru warged net o £2.7 miliwn y llynedd i helpu i gydbwyso cyllidebau a diogelu gwasanaethau rheng flaen. Mae ffermydd cyngor cynhyrchiol a ffyniannus yn fuddiol, nid yn unig o safbwynt ariannol, ond maent yn sicrhau cymaint o fanteision mwy cyffredinol i gymunedau cyfan.

Felly, gadewch i ni roi ein ffermydd cyngor ar waith mewn ffordd lawer mwy creadigol. Beth am daro partneriaeth rhwng cynghorau a cholegau amaethyddol i ddefnyddio ffermydd cyngor fel cyfle i'r disgleiriaf a'r gorau o'n cenhedlaeth nesaf yn y byd ffermio i amaethu'r tir, ar y ddealltwriaeth eu bod yn arloesi a'u bod yn profi ac yn treialu systemau a dulliau ffermio newydd fel rhan o'r fargen. Gadewch inni feddwl o'r newydd a hyrwyddo arferion gorau yn y system. Gadewch inni roi ein hystâd o ffermydd cyhoeddus ar waith er mwyn y gymdeithas ehangach, nid i'r unigolion sy'n ffermio yn unig.

A pham ei gadael ar hynny? Mae angen i sefydliadau eraill fod yn rhan o'r drafodaeth hon ac yn rhan o'r mudiad ehangach hwn. Edrychwch ar yr hyn y mae'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol yng Nghymru yn ei wneud yn Llyndy Isaf. Prynwyd y fferm gan yr ymddiriedolaeth tua 10 mlynedd yn ôl bellach. Ers hynny, gan weithio gyda chlybiau ffermwyr ifanc Cymru, mae olyniaeth o ffermwyr ifanc wedi cael bwrsariaeth i wneud i'r fferm weithio mewn ffordd fodern a chynaliadwy. Mae ffermio cadwriaethol yn rhan lawn mor bwysig o'r cynllun hwn ag y mae cynhyrchu bwyd, sy'n cyd-fynd i raddau helaeth â'n dyheadau ar gyfer y sector. Mae'n gyfle gwych i berson ifanc rhwng 18 a 25 oed gael cyfle i reoli fferm a dysgu am y busnes, gyda chymorth a chyngor mentoriaid sydd wrth law i helpu os oes angen. Nawr, roedd hwnnw'n benderfyniad bwriadol gan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol i roi ei ased ar waith yn y ffordd arbennig honno.

Felly, fy her heddiw yw i ni alluogi cynghorau i roi'r gorau i edrych ar ffermydd cyngor fel ateb cyflym i'w problemau ariannol. Gadewch i ni fabwysiadu'r safbwynt mwy hirdymor, mwy cynaliadwy. Gadewch inni wneud i'r ystâd o ffermydd cyhoeddus weithio'n llawer mwy creadigol ar ran y gymdeithas. Os ydym o ddifrif ynghylch dyfodol y Gymru wledig, a sicrhau bod pobl ifanc yn gallu byw a gweithio mewn cymunedau gwledig, a bod ein diwydiant ffermio'n addas i'r diben ar gyfer heriau'r unfed ganrif ar hugain, rhaid inni ddweud 'na' wrth amcanion tymor byr. Onid dyna yw holl bwynt Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol? Onid dyna pam ein bod ni fel deddfwrfa wedi gwneud datblygu cynaliadwy yn brif egwyddor drefniadol i'r sector cyhoeddus yma yng Nghymru?

Ni ddylem adael i'r ffermydd cyngor hyn ddiflannu o un i un heb ystyried yr hyn rydym yn ei golli. Dylem wneud popeth a allwn i gynorthwyo cynghorau lleol i allu gwrthsefyll y modd y caiff asedau cymdeithasol, economaidd, amgylcheddol a diwylliannol—pedwar conglfaen datblygu cynaliadwy yng Nghymru—mor bwysig eu gwerthu am y nesaf peth i ddim. Y peth lleiaf y gallwn ei wneud yw dod â'r holl chwaraewyr at ei gilydd i ystyried sut y gallwn fynd ati, nid yn unig i atal ein hystâd o ffermydd cyhoeddus rhag cael ei cholli, ond i'w throi'n ased sy'n cyflawni ar ran ein cymunedau gwledig a'n cymdeithas ehangach ledled Cymru.

Felly, gyda hyn i gyd mewn cof, rwy'n galw ar Lywodraeth Cymru, gan weithio gyda chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, i fwrw iddi'n weithredol ar hyn a dod â'r holl chwaraewyr at ei gilydd i fynd i'r afael â'r mater. Dylai ffermydd sy'n eiddo i'r cyhoedd fod yn rhan o fudiad ehangach i sicrhau bod gennym ddiwydiant ffermio cynaliadwy wrth galon ein cymunedau gwledig. Mae gwerthu ein ffermydd yn ddi-baid yn ateb tymor byr i gynghorau sydd o dan bwysau, ond rhaid inni sefyll yn ei erbyn.

Mae angen ein cefnogaeth ar genedlaethau'r dyfodol sydd am roi eu troed ar ris yr ysgol ffermio. Dyna pam y gweithiais gyda'r rheini sy'n ceisio cadw ffermydd fel Trecadwgan yn eiddo cyhoeddus. Fferm gyngor yw hon sydd mewn perygl o ddod i ben ei hoes fel fferm fyw, weithredol a chael ei gwaredu fel ased gan Gyngor Sir Penfro. Mae gan Drecadwgan botensial i fod yn fodel ar gyfer y dyfodol, gan arallgyfeirio'n fferm gymunedol. Ffermydd yw'r rheini sy'n cyfuno amaethyddiaeth yn llwyddiannus â meysydd fel iechyd a gofal, gweithgareddau diwylliannol, dysgu gydol oes, creu swyddi, a busnesau crefftwyr. Gall y rhain fod yn anadl einioes i gymunedau gwledig, gan ychwanegu at eu cynaliadwyedd, ac wrth gwrs at les eu pobl.

Nawr, rwy'n ddigon pragmatig i dderbyn y gall fod amgylchiadau penodol yn pennu mai gwerthu fferm gyngor yw'r unig ddewis ymarferol. Ar ôl rhoi cynnig ar bopeth arall, os mai gwerthu yw'r unig ddewis sydd ar ôl, gadewch inni sicrhau mai cymunedau lleol sy'n cael y cynnig cyntaf, a gadewch inni wneud hynny mewn ffordd sy'n rhoi'r amser a'r gefnogaeth sydd eu hangen ar y cymunedau hynny i wneud hwnnw'n bosibilrwydd realistig ac ymarferol. Efallai y cymer ychydig yn hwy nag a wnâi fel arall ac efallai na fydd yn cynhyrchu cymaint o arian ar y cychwyn ag y byddai cynghorau'n dymuno, ond yn y tymor hwy byddai'n gwneud cymaint mwy ac yn rhoi cymaint mwy o werth i'r gymuned a'r cyngor, o'i gymharu â gwerthiant cyflym. Dylai Llywodraeth Cymru a chynghorau ddysgu o esiampl fferm Trecadwgan a sicrhau bod pob cymuned yn cael cyfle i chwarae ei rhan pan fydd y cyfleoedd hyn yn codi.

Mae'r rheini sy'n ymladd dros Drecadwgan wedi cyhoeddi rhestr o newidiadau polisi angenrheidiol sy'n deillio o'u brwydr. Credaf y dylai Llywodraeth Cymru edrych yn fanwl ar yr awgrymiadau hynny. Un o'r rhain yw y dylai Llywodraeth Cymru greu grŵp adolygu diwygio tir, tebyg i'r un sy'n gweithredu yn yr Alban, gyda briff i archwilio: i ba raddau y gall diffyg mynediad at dir dagu dyheadau a chyfleoedd pobl; yr effeithiau ar gyflogaeth a'r economi wledig yn deillio o hynny; a ffyrdd y gellid ac y dylid gwella mynediad at dir—tir gwledig a threfol, gyda llaw. Maent hefyd wedi galw am adolygiad o Orchymyn Caniatâd Gwaredu Cyffredinol (Cymru) i roi llawer mwy o bwyslais ar fuddiannau cenedlaethau'r dyfodol, yn hytrach na dim ond y pris gorau yn y sefyllfaoedd hyn.

Mae angen inni ystyried cronfa cyfoeth cymunedol genedlaethol hefyd, fel y gallwn helpu i gaffael tir ffermio er mwyn i'r gymuned fod yn berchen arno. Yn ogystal, mae galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno banc tir amaethyddol i Gymru—banc ariannol. Yn ogystal â darparu benthyciadau llog isel a di-log i newydd-ddyfodiaid, gallai'r banc tir hwn ddarparu cyllid i gymunedau sydd am brynu tir a ffermydd, gan gynnwys ffermydd sirol. Hefyd, gallai helpu awdurdodau lleol i brynu tir newydd i dyfu'r ystâd o ffermydd sirol. Nawr, mae'r rhain i gyd yn gynigion ymarferol, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at glywed yr hyn sydd gan y Gweinidog i'w ddweud am y mathau hyn o awgrymiadau.

Nid yw'r llwybr presennol o werthu ffermydd cyngor yn dderbyniol. Yr hyn sy'n llai derbyniol byth, wrth gwrs, yw'r diffyg gweithredu a welwn gan Lywodraeth Cymru, a ddylai fod yn helpu ac yn gweithio gyda chynghorau i ddiogelu'r ased pwysig hwn, a hefyd yn sicrhau ei fod yn cael ei ddefnyddio i sicrhau'r budd mwyaf, nid yn unig i'r sector, ond i'r gymdeithas ehangach. Mae diogelu ein tir, ein hamgylchedd, ein pobl a'n diwylliant i gyd yn rhan o gael gweledigaeth ac uchelgais ar gyfer ein ffermydd cyhoeddus.

Fe ddylai diflaniad ffermydd cyngor fod yn destun gofid i gymdeithas gyfan. Mae'n droedle pwysig iawn i mewn i'r diwydiant i waed newydd a chenhedlaeth newydd o amaethwyr. Da chi, Weinidog, peidiwch ag eistedd ar eich dwylo; gweithiwch gyda'r cynghorau, nid yn unig i amddiffyn yr hyn sydd ar ôl, ond i weithio tuag at greu ystâd fferm gyhoeddus a fydd yn cyffroi y genhedlaeth nesaf i fod eisiau ffermio. Trowch nhw i mewn i rywbeth sy'n cynrychioli cyfle, mentergarwch ac arloesedd. Mae yna gyfle, trwy ein ffermydd cyngor ni, i yrru ac i greu twf yn y sector. Ond ar hyn o bryd, wrth gwrs, beth rŷn ni yn ei weld yw rheoli dirywiad. Mae yna ddyletswydd ar y Llywodraeth i newid hynny, ac mae'n ddyletswydd arnom ni i sicrhau bod yr un cyfle gan genedlaethau'r dyfodol ag sydd wedi bod gan genedlaethau'r gorffennol.

The disappearance of council farms should be a cause for concern for the whole of society. It's an important foothold into the industry for new blood and a new generation of farmers. So, please, Minister, don't sit on your hands; work with the councils, not only to protect what remains, but to work towards creating a public farm estate that will excite the next generation to want to go into farming. Turn them into something that represents an opportunity, innovation and entrepreneurship. There is an opportunity, through our council farms, to drive growth in the sector. But at the moment, of course, what we see is managed decline. There is a duty on Government to change that, and it's a duty on us to ensure that the same opportunities exist for future generations as have existed for generations in the past.

17:40

Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i ymateb i'r ddadl. Lesley Griffiths.

The Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to respond to the debate. Lesley Griffiths.

Diolch, Llywydd, and diolch, Llyr Huws Gruffydd, for bringing this short debate topic forward. I know you've got a longstanding interest in this area of agriculture.

Local authority farms are an important asset to the agricultural industry and remain an invaluable point of entry for many young people here in Wales. In the wider context of all agricultural land in Wales, they represent a small area, accounting for just 1 per cent of Welsh agricultural land. But they also play an important part in supporting the foundational economy in every part of Wales.

Every year, I publish, as part of my statutory duty under the Agriculture Act 1970, a report on the Welsh Government's activities, and the activities of local authorities, in relation to smallholdings in Wales. This report provides statistical information on the area and the number of smallholdings held by local authorities. The latest report published was for 2017-18 and it shows that Welsh local authorities hold just over 13,600 hectares of land for smallholding purposes, and that's divided into 963 smallholdings. So, the number of smallholdings has not changed significantly since 2009-10, when there were 967 smallholdings. What has changed is the total land area owned by local authorities and let as smallholdings. So, in 2010, around 7,700 hectares of land were let for this purpose. This means there was a reduction of around 23 per cent in the land devoted to local authority smallholdings between 2010 and 2018. 

Although this is a significant reduction, I'd like to highlight what the figures mean for the central question of how we encourage new entrants into agriculture. The majority of new local authority tenancies in 2018 were granted to existing tenants. Of the 169 new tenancies granted, only 21 went to new entrants while 148 were given to existing tenants. In 2018, 61 per cent of local authority smallholdings were under 20 hectares in size and such small farms could not be expected to adequately support farmers financially and, as such, do not offer the best route into the sector for new entrants. The management of these farms is ultimately a matter for the local authorities in Wales. The Agriculture Act 1970 does not confer ministerial control over the local authorities' powers to sell land. The sale of land and decisions about how they approach it is for local authorities to consider and is not something the Welsh Government could intervene or have a role in.

Finding a way into farming, and Llyr Huws Gruffydd referred to this, can be a daunting prospect if you or your partner don't come from a farming family background or if the family farm isn't of sufficient scale to support a newcomer. Supporting young people to enter the industry and develop their careers is essential and something I've taken a personal interest in since I came into post. If we are going to introduce innovation, energy and enthusiasm into the sector and respond to the future challenges, local authority farms are an important and limited route into agriculture.

As part of the Welsh Government's Young People into Agriculture scheme, which was done with funding agreed with Plaid Cymru in a budget agreement a couple of years ago, we made £6 million available to support young people to enter the agricultural sector and establish profitable and resilient businesses. The funding was made available over two years in the form of working capital, which will offer the new entrants flexibility to invest in their business. It paid for a range of activities, including new technology and practices to improve efficiency, or developing new enterprises and income streams to build resilience within the business. And alongside these developments, applicants were required to develop their skills and knowledge and take positive actions to deliver positive benefits for the natural environment, supporting low-carbon agriculture and animal health.

We've also got the Venture programme, which is a service established to match farmers and landowners, who wish to take a step back from full-time farming, with new entrants looking for a route into the industry, and the creation of the scheme builds on the recommendations of the next generation into farming support.

In relation to the number of local-authority-owned farms, I think it's really important that we respect local authorities' ability to develop their own priorities for how they manage the assets for which they are responsible on behalf of the communities they represent. It is my belief that we should be looking at new opportunities for collaboration with and between local authorities, rather than looking to reduce the flexibility that local authorities have to take action in pursuit of local priorities, and Llyr referred to several aspects, I think, that we can look at to do that.

I do believe there are opportunities for new collaboration around how we use the land in the public sector that would not require new legislation or placing new restrictions on local authorities. My colleague the Minister for finance announced the creation of a Welsh Government land division—a collaborative effort across the public sector to change the way that we manage public sector land to strengthen delivery of our strategic priorities, including supporting action to address the climate and nature emergencies.

So, I really would encourage Members to take an interest in this initiative as it's clearly an opportunity that is directly relevant to the debate we're having today. But, as I say, I do hope we can further explore the ideas put forward by Llyr in this debate. Diolch.

Diolch, Lywydd, a diolch, Llyr Huws Gruffydd, am gyflwyno'r pwnc hwn ar gyfer y ddadl fer. Gwn fod gennych ddiddordeb ers amser maith yn y maes hwn o'r byd amaeth.

Mae ffermydd awdurdodau lleol yn ased pwysig i'r diwydiant amaethyddol ac yn parhau i fod yn bwynt mynediad amhrisiadwy i lawer o bobl ifanc yma yng Nghymru. Yng nghyd-destun ehangach yr holl dir amaethyddol yng Nghymru, elfen fach ydynt, dim ond 1 y cant o dir amaethyddol Cymru. Ond maent hefyd yn chwarae rhan bwysig yn cefnogi'r economi sylfaenol ym mhob rhan o Gymru.

Bob blwyddyn, rwy'n cyhoeddi adroddiad, fel rhan o fy nyletswydd statudol o dan Ddeddf Amaethyddiaeth 1970, ar weithgareddau Llywodraeth Cymru, a gweithgareddau awdurdodau lleol, mewn perthynas â mân-ddaliadau yng Nghymru. Mae'r adroddiad yn darparu gwybodaeth ystadegol am y maes a nifer y mân-ddaliadau sy'n eiddo i awdurdodau lleol. Roedd yr adroddiad diweddaraf a gyhoeddwyd ar gyfer 2017-18 ac mae'n dangos bod awdurdodau lleol Cymru yn berchen ar ychydig dros 13,600 hectar o dir at ddibenion mân-ddaliadau, a hwnnw wedi'i rannu'n 963 o fân-ddaliadau. Felly, nid yw nifer y mân-ddaliadau wedi newid yn sylweddol ers 2009-10, pan oedd yna 967 o fân-ddaliadau. Yr hyn sydd wedi newid yw cyfanswm yr arwynebedd tir sy'n eiddo i awdurdodau lleol ac a osodir fel mân-ddaliadau. Felly, yn 2010, cafodd tua 7,700 hectar o dir ei osod at y diben hwn. Golyga hyn fod gostyngiad o tua 23 y cant yn y tir a neilltuwyd ar gyfer mân-ddaliadau awdurdodau lleol rhwng 2010 a 2018.  

Er bod hwn yn ostyngiad sylweddol, hoffwn dynnu sylw at yr hyn y mae'r ffigurau'n ei olygu i'r cwestiwn canolog ynglŷn â sut rydym yn annog newydd-ddyfodiaid i mewn i'r byd amaeth. Rhoddwyd mwyafrif y tenantiaethau awdurdod lleol newydd yn 2018 i denantiaid presennol. O'r 169 o denantiaethau newydd a roddwyd, dim ond 21 a aeth i newydd-ddyfodiaid, tra bod 148 wedi'u rhoi i denantiaid presennol. Yn 2018, roedd 61 y cant o fân-ddaliadau awdurdodau lleol o dan 20 hectar o faint ac ni ellid disgwyl i ffermydd bach o'r fath ddarparu cynhaliaeth ariannol ddigonol i ffermwyr ac felly, nid ydynt yn cynnig y llwybr gorau i mewn i'r sector ar gyfer newydd-ddyfodiaid. Yn y pen draw, mater i'r awdurdodau lleol yng Nghymru yw rheoli'r ffermydd hyn. Nid yw Deddf Amaethyddiaeth 1970 yn rhoi rheolaeth i Weinidogion dros bwerau'r awdurdodau lleol i werthu tir. Mater i awdurdodau lleol ei ystyried yw gwerthu tir a phenderfynu sut i fynd ati ac nid yw'n rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru ymyrryd ynddo na chwarae rhan ynddo.

Mae dod o hyd i ffordd i mewn i ffermio, a chyfeiriodd Llyr Huws Gruffydd at hyn, yn gallu bod yn frawychus os nad ydych chi neu'ch partner yn dod o deulu sy'n ffermio neu os nad yw'r fferm deuluol yn ddigon mawr i gynnal newydd-ddyfodiad. Mae cefnogi pobl ifanc i ymuno â'r diwydiant a datblygu eu gyrfaoedd yn hanfodol ac yn rhywbeth rwyf wedi bod â diddordeb personol ynddo ers i mi ddod i'r swydd. Os ydym yn mynd i gyflwyno arloesedd, egni a brwdfrydedd i'r sector ac ymateb i heriau'r dyfodol, mae ffermydd awdurdodau lleol yn llwybr pwysig a chyfyngedig i mewn i amaethyddiaeth.

Fel rhan o Gynllun Ymsefydlu mewn Amaeth i Bobl Ifanc Llywodraeth Cymru, a wnaed gyda chyllid y cytunwyd arno gyda Phlaid Cymru mewn cytundeb ar y gyllideb ychydig flynyddoedd yn ôl, gwnaethom sicrhau bod £6 miliwn ar gael i gynorthwyo pobl ifanc i fynd i mewn i'r sector amaethyddol a sefydlu busnesau proffidiol a gwydn. Darparwyd y cyllid dros ddwy flynedd ar ffurf cyfalaf gweithio, a fydd yn cynnig hyblygrwydd i newydd-ddyfodiaid fuddsoddi yn eu busnes. Talodd am amrywiaeth o weithgareddau, gan gynnwys technoleg ac arferion newydd i wella effeithlonrwydd, neu ddatblygu mentrau newydd a ffrydiau incwm i feithrin cadernid yn y busnes. Ac yn ogystal â'r datblygiadau hyn, roedd gofyn i ymgeiswyr ddatblygu eu sgiliau a'u gwybodaeth a chymryd camau cadarnhaol tuag at sicrhau buddiannau cadarnhaol i'r amgylchedd naturiol, gan gefnogi amaethyddiaeth carbon isel ac iechyd anifeiliaid.

Hefyd, mae gennym raglen Mentro, sef gwasanaeth a sefydlwyd i baru ffermwyr a thirfeddianwyr sy'n dymuno camu'n ôl o ffermio llawn amser gyda newydd-ddyfodiaid sy'n chwilio am lwybr i mewn i'r diwydiant, ac mae creu'r cynllun yn adeiladu ar argymhellion y genhedlaeth nesaf o ran cymorth ffermio.

Mewn perthynas â nifer y ffermydd sy'n eiddo i awdurdodau lleol, credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn parchu gallu awdurdodau lleol i ddatblygu eu blaenoriaethau eu hunain ar gyfer y modd y maent yn rheoli'r asedau y maent yn gyfrifol amdanynt ar ran y cymunedau a gynrychiolant. Rwy'n credu y dylem ystyried cyfleoedd newydd ar gyfer cydweithio ag awdurdodau lleol, a rhwng awdurdodau, yn hytrach na cheisio lleihau'r hyblygrwydd sydd gan awdurdodau lleol i weithredu er mwyn cyflawni blaenoriaethau lleol, a chyfeiriodd Llyr at sawl agwedd, rwy'n meddwl, y gallwn edrych arnynt i wneud hynny.

Rwy'n credu bod cyfleoedd yn bodoli i gydweithredu o'r newydd mewn perthynas â'r modd y defnyddiwn y tir yn y sector cyhoeddus na fyddai'n galw am ddeddfwriaeth newydd na gosod cyfyngiadau newydd ar awdurdodau lleol. Cafwyd cyhoeddiad gan fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Cyllid, ynglŷn â chreu is-adran tir Llywodraeth Cymru—ymdrech gydweithredol ar draws y sector cyhoeddus i newid y ffordd rydym yn rheoli tir y sector cyhoeddus er mwyn cryfhau'r modd y cyflawnir ein blaenoriaethau strategol, gan gynnwys cefnogi camau i fynd i'r afael ag argyfyngau hinsawdd a natur.

Felly, hoffwn annog yr Aelodau'n gryf i ymddiddori yn y fenter hon gan ei bod yn amlwg yn gyfle sy'n uniongyrchol berthnasol i'r drafodaeth rydym yn ei chael heddiw. Ond fel rwy'n dweud, rwy'n gobeithio y gallwn barhau i archwilio'r syniadau a gyflwynodd Llyr yn y ddadl hon. Diolch.

17:45

Diolch i'r Gweinidog, a dyna ni'n dod â thrafodion y dydd i ben.

Thank you, Minister, and that brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:49.

The meeting ended at 17:49.