Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
15/01/2020Cynnwys
Contents
Cyfarfu'r Cynulliad am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Cyn symud at y cwestiynau, hoffwn hysbysu'r Cynulliad, y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru) wedi cael Cydsyniad Brenhinol heddiw.
Before we move to questions, I would like to inform the Assembly, or the Senedd, that, in accordance with Standing Order 26.75, the Senedd and Elections (Wales) Bill was given Royal Assent today.
A'r eitem gyntaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Suzy Davies.
And our first item is questions to the Minister for Education, and the first question is from Suzy Davies.
1. A wnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am gyllid ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol? OAQ54913
1. Will the Minister provide an update on funding for additional learning needs? OAQ54913
Local authorities are responsible for providing suitable provision for all learners, including those with special educational needs, and funding is allocated to local authorities via the revenue support grant. I have also made available £20 million to support the wider ALN transformation programme.
Mae awdurdodau lleol yn gyfrifol am ddarparu darpariaeth addas ar gyfer pob dysgwr, gan gynnwys y rhai ag anghenion addysgol arbennig, a dyrennir cyllid i awdurdodau lleol drwy'r grant cynnal refeniw. Rwyf hefyd wedi sicrhau bod £20 miliwn ar gael i gefnogi'r rhaglen drawsnewid ADY ehangach.
Thank you for that answer, and, of course, to be fair, in committee last week, you spoke to us about that pot of funding for helping local authorities and educators prepare for the requirements of the additional learning needs Act. And in the draft budget, you've committed £9 million to two other areas of expenditure, including helping councils deal with the present situation on providing additional learning needs support. And, yet, we do know that, as a result of the UK Government's spending round, the consequential to the Welsh block from its budget allocation to special educational needs and additional learning needs is £35 million. So, I'm not talking about the £700 million headlined by the Secretary of State for Education, which we'll all watch out for, but the £35 million from the spending round. You prioritise your spending, I do know that, but I can't believe that our need for investment in SEN and ALN is so much less than in England. Why haven't you spent £35 million on SEN and ALN?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, ac wrth gwrs, i fod yn deg, yn y pwyllgor yr wythnos diwethaf, fe wnaethoch siarad â ni am y cyllid hwnnw ar gyfer helpu awdurdodau lleol ac addysgwyr i baratoi ar gyfer gofynion y Ddeddf anghenion dysgu ychwanegol. Ac yn y gyllideb ddrafft, rydych wedi ymrwymo £9 miliwn i ddau faes gwariant arall, gan gynnwys helpu cynghorau i ymdrin â'r sefyllfa bresennol mewn perthynas â darparu cymorth anghenion dysgu ychwanegol. Ac eto, o ganlyniad i gylch gwariant Llywodraeth y DU, gwyddom fod £35 miliwn o gyllid canlyniadol i'r bloc Cymreig o'i ddyraniad cyllideb i anghenion addysgol arbennig ac anghenion dysgu ychwanegol. Felly, nid wyf yn sôn am y £700 miliwn a gafodd sylw gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros Addysg, ac y bydd pawb ohonom yn ei ddisgwyl yn eiddgar, rwy’n sôn am y £35 miliwn o'r cylch gwariant. Rydych yn blaenoriaethu eich gwariant, rwy'n gwybod hynny, ond ni allaf gredu bod ein hangen am fuddsoddiad mewn AAA ac ADY gymaint yn llai nag yn Lloegr. Pam nad ydych chi wedi gwario £35 miliwn ar AAA ac ADY?
Well, as I said to the Member in answering her initial question, the vast majority of school costs are met out of the revenue support grant. The Member will be aware that the Government has been able to give a significant increase to local authorities this year. The addition to the local government settlement and other new funding for schools and social care totals £220 million for 2020-21, and this is more than we received in the spending round in relation to additional schools and social care funding from England. The extra funding for additional learning needs in England is included in the overall school increases, so we have been able to ensure additional money for the RSG. I'm aware of specific pressures within the ALN community, and that's why we will complement the increase in the RSG with an additional £8 million from my own budget and in excess of £1 million to support specialist placements for the children with the most profound needs for post-16 study.
Wel, fel y dywedais wrth yr Aelod wrth ateb ei chwestiwn cyntaf, mae'r mwyafrif helaeth o gostau ysgol yn cael eu talu o'r grant cynnal refeniw. Fe fydd yr Aelod yn ymwybodol fod y Llywodraeth wedi gallu cynyddu’r arian a roddir i awdurdodau lleol yn sylweddol eleni. Mae'r ychwanegiad at y setliad llywodraeth leol, a chyllid newydd arall ar gyfer ysgolion a gofal cymdeithasol yn gwneud cyfanswm o £220 miliwn ar gyfer 2020-2021, ac mae hyn yn fwy na'r hyn a gawsom yn y cylch gwariant mewn perthynas â chyllid ychwanegol i ysgolion a gofal cymdeithasol o Loegr. Mae'r cyllid ychwanegol ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol yn Lloegr wedi'i gynnwys yn y cynnydd cyffredinol ar gyfer ysgolion, felly rydym wedi gallu sicrhau arian ychwanegol ar gyfer y grant cynnal refeniw. Rwy'n ymwybodol o bwysau penodol yn y gymuned ADY, a dyna pam y byddwn yn ategu'r cynnydd yn y grant cynnal refeniw gydag £8 miliwn ychwanegol o fy nghyllideb fy hun, a mwy nag £1 filiwn i sicrhau lleoliadau arbenigol ar gyfer y plant sydd â’r anghenion mwyaf dwys ar gyfer astudio ôl-16.
Minister, I appreciate very much the extra money you've put in. I have a constituent who has got a child who needs that type of support, but unfortunately is not getting it because the diagnosis has not been identified yet. But I also appreciate the £20 million you're giving to the ALN preparations for the Bill being enacted in 2021. Local authorities, therefore, will look very carefully at the additional money, to deliver on the expected increase in requirements that they'll have to meet as a consequence of those changes. Now, as I said, I have a constituent whose child, probably in 18 months' time, would actually get the support, because the requirements are changing, from not just a diagnosis to actually the needs of a child. As a consequence, they will have that support. But councils need money to deliver it. Will you be looking to increase the funding to local authorities in future budgets to ensure that—when this change comes in, when there's an increase, and there is going to be an increase in demand—that increase will be met and those children will get the support they need?
Weinidog, rwy'n gwerthfawrogi'r arian ychwanegol rydych wedi'i roi yn fawr. Mae gennyf etholwr sydd â phlentyn sydd angen y math hwnnw o gefnogaeth, ond yn anffodus, nid yw'n ei gael oherwydd nad oes diagnosis wedi'i wneud eto. Ond hefyd, rwy'n gwerthfawrogi'r £20 miliwn rydych yn ei roi tuag at y paratoadau ADY ar gyfer gweithredu'r Bil yn 2021. Ond bydd awdurdodau lleol, felly, yn edrych yn ofalus iawn ar yr arian ychwanegol, er mwyn iddo gyflawni yn erbyn y cynnydd disgwyliedig yn y gofynion y bydd yn rhaid iddynt eu bodloni o ganlyniad i'r newidiadau hynny. Nawr, fel y dywedais, mae gennyf etholwr y byddai ei blentyn yn cael y gefnogaeth ymhen 18 mis yn ôl pob tebyg oherwydd bod y gofynion yn newid o ddim ond diagnosis i anghenion plentyn mewn gwirionedd. O ganlyniad, byddant yn cael y cymorth hwnnw. Ond mae angen arian ar gynghorau i'w ddarparu. A ydych yn bwriadu cynyddu’r cyllid i awdurdodau lleol yng nghyllidebau’r dyfodol, er mwyn sicrhau—pan ddaw’r newid hwn i rym, pan ddaw’r cynnydd, a bydd cynnydd yn y galw—y bydd y cynnydd hwnnw’n cael ei ariannu ac y bydd y plant hynny’n cael y cymorth y maent ei angen?
Thank you, David, for that question. There are two very important points here. Firstly, my expectation is that every single local education authority in Wales meets the needs of children under current legislation, and there should be no excuse for those needs not being met in anticipation of the introduction of the new ALN Bill. There are protections and rights for those children now, and local authorities should be meeting them. Although, I do have to say, expenditure on SEN in schools by local authorities for this current financial year is budgeted to be in the region of £405 million, which is a 6.1 per cent increase on the year before. So, local authorities are investing in the education of these children.
With regard to the introduction of the Act, you'll be aware that, as I said in answer to Suzy Davies, £20 million has been provided to support that implementation, specifically on the professional learning needs of staff and local education authorities to ensure that that legislation is a success. There will be further financial information available to Members when we publish the statutory code that will underpin that legislation later this year.
Diolch i chi am y cwestiwn hwnnw, David. Mae dau bwynt pwysig iawn yma. Yn gyntaf, rwy'n disgwyl bod pob awdurdod addysg lleol yng Nghymru yn diwallu anghenion plant o dan y ddeddfwriaeth gyfredol, ac ni ddylai fod unrhyw esgus dros beidio â diwallu'r anghenion hynny cyn cyflwyno'r Bil ADY newydd. Mae gan y plant hynny amddiffyniadau a hawliau yn awr, a dylai awdurdodau lleol fod yn eu darparu. Er, mae’n rhaid i mi ddweud, mae gwariant awdurdodau lleol ar AAA mewn ysgolion ar gyfer y flwyddyn ariannol gyfredol hon wedi'i gyllidebu i fod oddeutu £405 miliwn, sy'n gynnydd o 6.1 y cant o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Felly, mae awdurdodau lleol yn buddsoddi yn addysg y plant hyn.
O ran cyflwyno'r Ddeddf, fe fyddwch yn ymwybodol, fel y dywedais yn fy ateb i Suzy Davies, fod £20 miliwn wedi'i ddarparu i gefnogi'r gwaith o weithredu’r Ddeddf, yn benodol ar gyfer anghenion dysgu proffesiynol staff ac awdurdodau addysg lleol i sicrhau bod y ddeddfwriaeth honno'n llwyddiant. Bydd rhagor o wybodaeth ariannol ar gael i'r Aelodau pan fyddwn yn cyhoeddi'r cod statudol a fydd yn sail i'r ddeddfwriaeth honno yn ddiweddarach eleni.
The Minister was kind enough to spend some time yesterday in my constituency meeting with ALN teachers, and I was very grateful to the Minister for both the time she spent talking with those people but also the conversation that took place, which I thought was beneficial for everybody. The teachers there, Minister, were very clear that, in order to deliver the vision, which I think is shared on all sides of this Chamber, they need the resources, the time and the support to be able to get these things right.
Can you give us an undertaking today, Minister, that you will seek to put together this package? Because the legislation was, of course, a part of a transformation programme and not the totality of it. And in delivering the code, when you're able to do so, we will be transforming the experience of education for children and young people with those additional learning needs.
Roedd y Gweinidog yn ddigon caredig i dreulio rhywfaint o amser yn fy etholaeth ddoe yn cyfarfod ag athrawon ADY, ac roeddwn yn ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am yr amser a dreuliodd yn siarad â'r bobl hynny, ond hefyd am y sgwrs a gafwyd, a oedd yn fuddiol i bawb yn fy marn i. Roedd yr athrawon yno, Weinidog, yn dweud yn glir iawn, er mwyn cyflawni'r weledigaeth, sydd, yn fy nhyb i, yn cael ei rhannu ar bob ochr i'r Siambr hon, eu bod angen yr adnoddau, yr amser a'r gefnogaeth i allu cael y pethau hyn yn iawn.
A allwch roi ymrwymiad inni heddiw, Weinidog, y byddwch yn ceisio rhoi'r pecyn hwn at ei gilydd? Oherwydd roedd y ddeddfwriaeth, wrth gwrs, yn rhan o raglen drawsnewid ac nid dyna oedd y rhaglen yn ei chyfanrwydd. Ac wrth gyflawni'r cod, pan fyddwch yn gallu gwneud hynny, byddwn yn trawsnewid profiad addysg i blant a phobl ifanc sydd â'r anghenion dysgu ychwanegol hynny.
Firstly, can I thank the Member for facilitating that meeting yesterday, and for the efforts of the teachers that I did meet yesterday for the work that they do, day in, day out, in our schools, and the individual who actually looks to co-ordinate the approaches to ALN across the region? It was indeed useful to me to receive their feedback. They were very loud and clear that they do not need any further training on the elements of the new legislation, but now need some training in the practical day-to-day responsibilities of doing that job.
I was also very interested to hear the different approaches as to the status of additional learning needs co-ordinators in school management structures, some of them feeling perhaps that not due weight is given by senior management teams to the needs of that particular role. So, there were very useful discussions, which I will pursue with my officials and will feed back to the Member so that he can feed back to those members of staff who I was very grateful to meet yesterday.
Yn gyntaf, a gaf fi ddiolch i'r Aelod am hwyluso'r cyfarfod ddoe, ac am ymdrechion yr athrawon y cyfarfûm â hwy ddoe yn y gwaith y maent yn ei wneud o ddydd i ddydd, yn ein hysgolion, a'r unigolyn sy'n ceisio cydlynu dulliau ADY ledled y rhanbarth? Roedd eu hadborth yn ddefnyddiol iawn i mi. Roeddent yn dweud yn glir iawn nad ydynt angen unrhyw hyfforddiant pellach ar elfennau'r ddeddfwriaeth newydd, ond eu bod bellach angen rhywfaint o hyfforddiant mewn perthynas â’r cyfrifoldebau ymarferol o wneud y swydd honno o ddydd i ddydd.
Roedd gennyf ddiddordeb mawr hefyd mewn clywed y gwahanol agweddau tuag at statws cydgysylltwyr anghenion dysgu ychwanegol mewn strwythurau rheoli ysgol, gyda rhai ohonynt yn teimlo efallai nad yw uwch dimau rheoli yn rhoi digon o bwyslais ar anghenion y rôl benodol honno. Felly, cafwyd trafodaethau defnyddiol iawn, a byddaf yn mynd ar eu trywydd gyda fy swyddogion ac yn adrodd yn ôl i'r Aelod fel y gall yntau adrodd yn ôl i'r aelodau staff hynny roeddwn yn ddiolchgar iawn am gael eu cyfarfod ddoe.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y Cynllun Peilot Gwaith Chwarae Newyn Gwyliau? OAQ54910
2. Will the Minister make a statement on the Holiday Hunger Playworks Pilot? OAQ54910
Over the summer and autumn, we piloted a number of approaches to tackling the issue of holiday hunger, including working with play and community-based settings across Wales through our playworks pilot. The evaluation findings will inform thinking about wider provision next year.
Dros yr haf a'r hydref gwnaethom dreialu nifer o ddulliau o fynd i'r afael â newyn gwyliau, gan gynnwys gweithio gyda lleoliadau chwarae a lleoliadau cymunedol ledled Cymru drwy ein cynllun peilot gwaith chwarae. Bydd canfyddiadau'r gwerthusiad yn llywio syniadau ynglŷn â'r ddarpariaeth ehangach y flwyddyn nesaf.
I'm really pleased to say that we are carrying out this scheme, and it is helping children from low-income families, but I'm sure people would share my distress that hundreds of families—both those in work and receiving benefits, and those relying solely on benefit incomes—feel that they have to depend on such schemes to feed their children during school holidays. It is a mark of 10 years of austerity, and the changes to benefits and entitlements from the Tory Government that have hit families with very little income the hardest. So, we recognise also that must be immensely stressful for the parents and the families to find themselves in these positions of need.
You have said that you are going to evaluate, moving forward, and my question to you, Minister, is: once you have that evaluation and are moving forward with that pilot, is it your intention then to widen the access to those who aren't currently in the pilot and to continue access for those who are?
Rwy'n falch iawn o ddweud ein bod yn cyflawni'r cynllun hwn ac mae'n helpu plant o deuluoedd incwm isel, ond rwy'n siŵr y byddai pobl yn rhannu fy ngofid fod cannoedd o deuluoedd—rhai sy'n gweithio ac yn derbyn budd-daliadau a'r rhai sy'n dibynnu'n llwyr ar incwm budd-daliadau—yn teimlo bod yn rhaid iddynt ddibynnu ar gynlluniau o'r fath i fwydo eu plant yn ystod gwyliau ysgol. Mae'n arwydd o 10 mlynedd o gyni, ac mae newidiadau’r Llywodraeth Dorïaidd i fudd-daliadau a hawliau wedi taro teuluoedd heb fawr o incwm yn galetach na neb arall. Felly, rydym hefyd yn cydnabod bod hynny’n achosi straen aruthrol i rieni a theuluoedd mewn angen o'r fath.
Rydych wedi dweud eich bod yn bwriadu gwerthuso, wrth symud ymlaen, a fy nghwestiwn i chi, Weinidog, yw hwn: pan fyddwch wedi cynnal y gwerthusiad hwnnw ac yn symud ymlaen gyda'r cynllun peilot, ai eich bwriad wedyn yw ehangu mynediad ar gyfer y rheini nad ydynt yn rhan o'r cynllun peilot ar hyn o bryd a pharhau’r mynediad ar gyfer y rheini sy'n rhan o'r cynllun peilot?
Well, Joyce, the reasons why families and children suffer from holiday hunger are ones that are, in many cases, often beyond our control. But I think it is absolutely right that the Welsh Government looks to take action to alleviate the consequences of decisions that are taken elsewhere. In total, the Holiday Hunger Playworks pilot had 92 open-access-play sites and six out-of-school sites. They delivered some 13,000 meals, which just shows you the scale of that particular programme.
It is important that we remember that that is just one part of our attempts to tackle and to alleviate the problem of holiday hunger. It sits alongside our traditional school holiday enrichment programme; our food and fun programme that is delivered via a school setting. And I am pleased to say that, in the new financial year, we have earmarked £1 million funding for the playworks pilots, and we will be increasing the Welsh Government's budget for the food and fun SHEP to £2.7 million. That will allow us to provide 100 per cent of the cost of that programme, which in past years has been partly funded by Welsh Government and partly funded by local authorities. But we will be able to expand that programme and we believe that, potentially, it will reach some 7,600 children this summer.
Wel, Joyce, mae'r rhesymau pam fod teuluoedd a phlant yn dioddef o newyn gwyliau yn rhai sydd, mewn llawer o achosion, y tu hwnt i'n rheolaeth. Ond rwy'n credu ei bod yn hollol iawn fod Llywodraeth Cymru yn cymryd camau gweithredu i leddfu canlyniadau penderfyniadau a wneir mewn mannau eraill. Roedd gan y cynllun peilot Gwaith Chwarae Newyn Gwyliau 92 o safleoedd chwarae mynediad agored a chwech o safleoedd y tu allan i'r ysgol i gyd. Fe wnaethant ddosbarthu tua 13,000 o brydau bwyd, sy'n dangos maint y rhaglen benodol honno.
Mae'n bwysig inni gofio mai rhan yn unig o'n hymdrechion i drechu a lliniaru problem newyn gwyliau yw hyn. Mae'n sefyll ochr yn ochr â'n rhaglen draddodiadol ar gyfer cyfoethogi gwyliau ysgol; ein rhaglen bwyd a hwyl sy'n cael ei darparu o fewn ysgolion. Ac rwy'n falch o ddweud ein bod, yn y flwyddyn ariannol newydd, wedi clustnodi cyllid o £1 filiwn ar gyfer y cynlluniau peilot gwaith chwarae a byddwn yn cynyddu cyllideb Llywodraeth Cymru ar gyfer Rhaglen Cyfoethogi Gwyliau Ysgol bwyd a hwyl i £2.7 miliwn. Bydd hynny'n caniatáu inni ddarparu 100 y cant o gost y rhaglen honno, sydd, yn y blynyddoedd diwethaf, wedi'i hariannu'n rhannol gan Lywodraeth Cymru ac yn rhannol gan awdurdodau lleol. Ond byddwn yn gallu ehangu'r rhaglen honno a chredwn y gallai gyrraedd tua 7,600 o blant yr haf hwn.
I welcome this pilot and I welcome the information that you've just given us that more children are likely to benefit from this. I recognise also that budgets are tight and, with the Tories in power in Westminster, there's little prospect of our situation improving for some years.
So, I wonder what consideration you've given to tapping into the vast excess of food that's generated by supermarkets on a daily basis. Could using that excess make this scheme cheaper? My office has been collecting and distributing food from a small number of supermarkets. It's perfectly good produce and it would have been destined for the bin, mainly due to its short shelf life. We don't have any qualification—there's no benefits eligibility to accessing this food—and as a result we've had more than 6,000 visits from people for free food, just over the last six months. So, can you consider utilising the waste from supermarkets to enable more children to be fed during school holiday times?
Rwy'n croesawu'r cynllun peilot hwn ac rwy'n croesawu'r wybodaeth rydych newydd ei rhoi inni fod mwy o blant yn debygol o elwa o hyn. Rwy’n cydnabod hefyd fod cyllidebau’n dynn a chyda’r Torïaid mewn grym yn San Steffan, nid oes fawr o obaith y bydd ein sefyllfa yn gwella am rai blynyddoedd.
Felly, tybed pa ystyriaeth rydych wedi'i rhoi i fanteisio ar y gormodedd enfawr o fwyd sy'n cael ei gynhyrchu gan archfarchnadoedd bob dydd? A allai defnyddio'r gormodedd hwn wneud y cynllun yn rhatach? Mae fy swyddfa wedi bod yn casglu a dosbarthu bwyd o nifer fach o archfarchnadoedd. Mae'n gynnyrch da a fyddai wedi cael ei daflu i’r bin, yn bennaf oherwydd ei oes silff fer. Nid oes gennym unrhyw gymhwyster—nid oes angen i bobl fod yn derbyn budd-daliadau i gael mynediad at y bwyd hwn—ac o ganlyniad, rydym wedi cael mwy na 6,000 o ymweliadau gan bobl sy’n chwilio am fwyd am ddim dros y chwe mis diwethaf. Felly, a allwch chi ystyried defnyddio'r gwastraff o archfarchnadoedd i alluogi mwy o blant i gael eu bwydo yn ystod gwyliau ysgol?
Thank you, Leanne, for that, and thank you for your own personal efforts. It is mirrored by efforts by politicians who sit in this Chamber, and outside this Chamber, in a range of political parties who look to take practical action in this regard. We don't actually run those programmes. We make the finance available for our partners in local government and our third sector organisations to be able to, on the ground, deliver.
But I'm more than happy for officials to ask our partners whether they could encourage and look at the proposal that you've just put forward. We're always looking for new partners to help ensure that not just the food on offer but also the range of activities—because that's an important part of the programme as well, the range of activities—on offer are meaningful, exciting and attractive to children.
So, recently I met with the Welsh Rugby Union. The WRU are looking to do some summer provision and, rather than simply set that up as a solo programme, they are now in discussion with us about how we can put them in touch with local authorities so that they can work alongside our programme, rather than duplicating efforts.
So, we're always looking for new partners to work alongside local authorities and third sector organisations to make those experiences for children meaningful, not just in terms of nourishment, but also activities that can address issues around anti-social behaviour or loneliness and isolation or learning loss during the summer holidays.
Diolch i chi am hynny, Leanne, a diolch am eich ymdrechion. Mae gwleidyddion sy'n eistedd yn y Siambr hon yn ymdrechu i wneud yr un peth, a thu allan i'r Siambr hon, mewn amryw o bleidiau gwleidyddol sy'n ceisio rhoi camau ymarferol ar waith yn hyn o beth. Nid ni sy'n cynnal y rhaglenni hynny mewn gwirionedd. Rydym yn sicrhau bod y cyllid ar gael i'n partneriaid mewn llywodraeth leol a'n sefydliadau trydydd sector allu ei wneud ar lawr gwlad.
Ond rwy'n fwy na pharod i'n swyddogion ofyn i'n partneriaid annog ac edrych ar y cynnig rydych newydd ei gyflwyno. Rydym bob amser yn chwilio am bartneriaid newydd i helpu i sicrhau bod y bwyd sy’n cael ei gynnig, yn ogystal â’r ystod o weithgareddau—oherwydd mae honno'n rhan bwysig o'r rhaglen hefyd, yr amrywiaeth o weithgareddau—sy'n cael eu cynnig yn ystyrlon, yn gyffrous ac yn ddeniadol i blant.
Felly, yn ddiweddar, cyfarfûm ag Undeb Rygbi Cymru. Mae Undeb Rygbi Cymru yn ystyried sicrhau rhywfaint o ddarpariaeth yn ystod yr haf ac yn hytrach na sefydlu hynny fel rhaglen unigol, maent yn trafod gyda ni ynglŷn â sut y gallwn eu rhoi mewn cysylltiad ag awdurdodau lleol fel y gallant weithio ochr yn ochr â'n rhaglen, yn hytrach na dyblygu ymdrechion.
Felly, rydym bob amser yn chwilio am bartneriaid newydd i weithio ochr yn ochr ag awdurdodau lleol a sefydliadau'r trydydd sector i wneud y profiadau hynny i blant yn ystyrlon, nid yn unig o ran maeth, ond hefyd o ran gweithgareddau a all fynd i'r afael â materion yn ymwneud ag ymddygiad gwrthgymdeithasol, unigrwydd ac arwahanrwydd, neu golli dysgu yn ystod gwyliau'r haf.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.
Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, Suzy Davies.
Diolch, Llywydd. Minister, I have to say I was very pleased when you amended the guidance, to be followed by local authorities primarily, requiring them to take additional steps before they made a decision on closing small, rural schools. And while that didn't capture all small schools, it was a statement of recognition of the place in the community of small, rural schools and their contribution to standards, and of course the negative consequences of having young children being ferried across large distances, and in some cases of course the negative effect on Welsh as a community language.
But small schools are more expensive, per head, to run, and to assist with this you've offered, from the centre, a yearly grant of £2.5 million to be allocated annually from April 2017 to support greater school-to-school working in rural areas. It's an annual grant, but I wonder if you can tell me where I might find it in the draft budget for 2020-21, and what use it's been put to since its introduction.
Diolch, Lywydd. Weinidog, mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn falch iawn pan wnaethoch chi ddiwygio'r canllawiau, sydd i'w dilyn gan awdurdodau lleol yn bennaf, gan ei gwneud yn ofynnol iddynt roi camau ychwanegol ar waith cyn gwneud penderfyniad ar gau ysgolion bach, gwledig. Ac er nad oedd hynny'n cynnwys pob ysgol fach, roedd yn ddatganiad o gydnabyddiaeth i le ysgolion bach, gwledig yn y gymuned a'u cyfraniad i safonau, ac wrth gwrs, y canlyniadau negyddol o gludo plant ifanc dros bellteroedd mawr, ac mewn rhai achosion, wrth gwrs, yr effaith negyddol ar y Gymraeg fel iaith gymunedol.
Ond mae ysgolion bach yn ddrutach i'w cynnal y pen, ac i gynorthwyo gyda hyn, ers mis Ebrill 2017 rydych wedi cynnig dyrannu grant o £2.5 miliwn o'r canol bob blwyddyn i gefnogi mwy o waith rhwng ysgolion mewn ardaloedd gwledig. Mae'n grant blynyddol, ond tybed a allwch chi ddweud wrthyf lle gallwn ddod o hyd iddo yn y gyllideb ddrafft ar gyfer 2020-21, a pha ddefnydd sydd wedi'i wneud ohono ers iddo gael ei gyflwyno.
Can I thank the Member for the recognition of the important role that small schools play in our education system? On coming into office, I made a pledge to reform the school organisation code to include a presumption against closure, and I am very pleased that we have been able to do that.
The Member is right, we have a small and rural schools grant, which is there to support the education of children in small and rural schools and to ensure that it is as good as it should be. There are some particular challenges to delivering small and rural schools: teachers being asked to teach over a wide range of age groups, for instance, and the ability to differentiate, as well as headteachers who are managing classroom teaching responsibilities as well as managerial responsibilities.
The amount of money available in the new financial year for the small and rural schools grant continues at the same level and will be available. Local authorities bid for that money and they have used it in a variety of ways to support planning, preparation and assessment time for headteachers and the employment of additional support within those schools, or, in one particular case I'm aware of, being able to make sure that that school is part of a wider pedagogical sharing network to ensure that teaching is as good as it could be when, sometimes, schools don't have specific expertise in an individual subject.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am gydnabod y rôl bwysig y mae ysgolion bach yn ei chwarae yn ein system addysg? Pan ddeuthum i’r swydd, gwneuthum addewid i ddiwygio’r cod trefniadaeth ysgolion i gynnwys rhagdybiaeth yn erbyn cau, ac rwy’n falch iawn ein bod wedi gallu gwneud hynny.
Mae'r Aelod yn iawn fod gennym grant ysgolion bach a gwledig, sydd yno i gefnogi addysg plant mewn ysgolion bach a gwledig, i sicrhau ei bod gystal ag y dylai fod. Mae yna rai heriau penodol i ddarparu ysgolion bach a gwledig: y ffaith bod gofyn i athrawon addysgu ystod eang o grwpiau oedran, er enghraifft, a'r gallu i wahaniaethu, yn ogystal â phenaethiaid sy'n ymdopi â cyfrifoldebau addysgu yn yr ystafell ddosbarth yn ogystal â chyfrifoldebau rheolaethol.
Mae'r swm o arian sydd ar gael yn y flwyddyn ariannol newydd ar gyfer y grantiau ysgolion bach a gwledig yn parhau ar yr un lefel a bydd hwnnw ar gael. Mae awdurdodau lleol yn gwneud cais am yr arian hwnnw ac maent wedi’i ddefnyddio mewn amryw o ffyrdd i gefnogi amser cynllunio, paratoi ac asesu ar gyfer penaethiaid a chyflogi cymorth ychwanegol yn yr ysgolion hynny, neu, mewn un achos penodol rwy'n ymwybodol ohono, gallu sicrhau bod yr ysgol honno'n rhan o rwydwaith rhannu addysgeg ehangach i wneud yn siŵr bod yr addysgu cystal ag y gallai fod pan nad oes gan ysgolion arbenigedd penodol, weithiau, mewn pwnc unigol.
Thank you very much for that answer. Obviously, I'm extremely pleased to hear that it is in the budget somewhere and that the use it's being put to is the use for which it was intended. Although local authorities, as we know, are largely responsible for school funding, schools are undoubtedly affected by decisions you make on the education budget. Over the course of this Assembly, you're making available £36 million to reduce infant class sizes, targeted at those most adversely affected by deprivation, but, within its clear limits, it's open, I think, to quite a lot of schools—many schools. Have you any indication of how many rural schools are in receipt of the money to reduce infant class sizes?
Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw. Yn amlwg, rwy'n hynod falch o glywed ei fod yn y gyllideb yn rhywle a’i fod yn cael ei ddefnyddio fel y bwriadwyd iddo gael ei ddefnyddio. Er mai awdurdodau lleol, fel y gwyddom, sy'n bennaf gyfrifol am gyllid ysgolion, mae ysgolion, heb os, yn cael eu heffeithio gan y penderfyniadau a wnewch ar y gyllideb addysg. Yn ystod y Cynulliad hwn, rydych yn sicrhau bod £36 miliwn ar gael i leihau maint dosbarthiadau babanod, wedi'i dargedu at y rhai yr effeithir arnynt fwyaf gan amddifadedd, ond o fewn ei derfynau clir, mae'n agored, rwy'n credu, i gryn dipyn o ysgolion—nifer o ysgolion. A oes gennych unrhyw syniad faint o ysgolion gwledig sy'n cael yr arian i leihau maint dosbarthiadau babanod?
The £36 million that has been made available over the course of this Parliament to support smaller class sizes is made up of both a revenue and a capital element. The Member is right: one of the criteria for a successful application is a high percentage of children who are entitled to free school meals. But, we also support schools where, perhaps, standards are not what they need to be and they need to improve, and we also look at schools where there is a high percentage of children for whom Welsh or English is not their first language. We choose those categories because we know that that's where the money will make a difference.
The bids come in from local authorities. So, the local authorities themselves prioritise which schools they wish to support—they are a variety of schools across all of our local authorities—and I'm happy to provide the Member with a list of every school that has been in receipt of both the revenue and the capital element.
Mae'r £36 miliwn sydd ar gael yn ystod y Senedd hon i gefnogi dosbarthiadau llai yn cynnwys elfen refeniw ac elfen gyfalaf. Mae'r Aelod yn iawn: un o'r meini prawf ar gyfer cais llwyddiannus yw canran uchel o blant sydd â hawl i brydau ysgol am ddim. Ond rydym hefyd yn cefnogi ysgolion lle nad yw'r safonau, o bosibl, mor dda ag y mae angen iddynt fod ac mae angen iddynt gwella, ac rydym hefyd yn edrych ar ysgolion lle nad yw canran uchel o'r plant yn siarad Cymraeg neu Saesneg fel iaith gyntaf. Rydym yn dewis y meini prawf hynny oherwydd gwyddom mai dyna lle bydd yr arian yn gwneud gwahaniaeth.
Awdurdodau lleol sy’n gwneud ceisiadau. Felly, mae'r awdurdodau lleol eu hunain yn blaenoriaethu pa ysgolion y maent eisiau eu cefnogi—maent yn amrywiaeth o ysgolion ar draws pob un o’n hawdurdodau lleol—ac rwy'n hapus i ddarparu rhestr i'r Aelod o bob ysgol sydd wedi cael yr elfen refeniw a’r elfen gyfalaf.
Thank you for that answer. I understood that the targeting was at areas of deprivation, but it seemed that, in the way that it's been crafted, it was able to have a slightly wider remit than, perhaps, the pupil deprivation grant.
This £36 million, though—you'll have seen it in the press this week—has already prompted some questions about its value for money in terms of its outcomes. You've also heard that schools are worried that maintaining the levels of employment of all of these new staff, and actually populating the new rooms that this £36 million may have bought, may be pretty difficult when this class-size funding commitment comes to an end.
Some of those schools that have used this money will also be eligible for a considerable amount of pupil development grant income, but, of course, not all of them. So, firstly, can you tell me whether you're expecting the extra PDG that you've announced for infant-age children just this week to pick up the cost of this activity from 2020-21, which would soak up any rise in that budget line?
Secondly, what do you say to rural schools that may have made that investment in staff and buildings to reduce infant class sizes, but don't have access to high levels of PDG, which also supports the sustainability of schools in terms of staffing numbers, whose provision of SEN support, which goes back to my first question today, is doubly difficult due to sparsity and therefore, they can't tackle the effects of poverty in the way that they would like and, presumably, in the way that you would like?
Some schools in my region really do quite well through the central education budget, but my rural schools do not. And I can only imagine what this looks like in your own overwhelmingly rural constituency.
Diolch am yr ateb hwnnw. Roeddwn yn deall bod yr arian yn cael ei dargedu at ardaloedd o amddifadedd, ond roedd yn ymddangos, yn y ffordd y cafodd ei lunio, y gallai o bosibl fod wedi mabwysiadu cwmpas ychydig yn ehangach na'r grant amddifadedd disgyblion.
Mae'r £36 miliwn hwn, serch hynny—byddwch wedi'i weld yn y wasg yr wythnos hon—eisoes wedi ysgogi rhai cwestiynau am ei werth am arian o ran ei ganlyniadau. Rydych wedi clywed hefyd fod ysgolion yn poeni y gallai cynnal lefelau cyflogaeth yr holl aelodau staff newydd hyn, a phoblogi'r ystafelloedd newydd y gallai'r £36 miliwn fod wedi'u prynu, fod yn eithaf anodd pan ddaw'r ymrwymiad i gyllido maint dosbarthiadau i ben.
Bydd rhai o'r ysgolion sydd wedi defnyddio'r arian hwn hefyd yn gymwys i gael cryn dipyn o incwm grant datblygu disgyblion, ond wrth gwrs, nid pob un ohonynt. Felly, yn gyntaf, a allwch chi ddweud wrthyf a ydych yn disgwyl i'r grant datblygu disgyblion ychwanegol a gyhoeddwyd gennych ar gyfer babanod yr wythnos hon dalu am gost y gweithgaredd hwn o 2020-21 ymlaen, gan amsugno unrhyw gynnydd yn y llinell wariant honno?
Yn ail, beth rydych yn ei ddweud wrth ysgolion gwledig a allai fod wedi gwneud y buddsoddiad hwnnw mewn staff ac adeiladau i leihau maint dosbarthiadau babanod, ond nad oes ganddynt fynediad at lefelau uchel o grant datblygu disgyblion, sydd hefyd yn cefnogi cynaliadwyedd ysgolion o ran niferoedd staff, ysgolion y mae eu darpariaeth o gymorth AAA, sy'n mynd yn ôl at fy nghwestiwn cyntaf heddiw, ddwywaith mor anodd oherwydd teneurwydd y boblogaeth ac felly nid ydynt yn gallu mynd i'r afael ag effeithiau tlodi yn y ffordd y byddent yn hoffi ac yn ôl pob tebyg, yn y ffordd y byddech chi’n hoffi?
Mae rhai ysgolion yn fy rhanbarth yn gwneud yn eithaf da drwy'r gyllideb addysg ganolog, ond nid fy ysgolion gwledig. Ni allaf ond dychmygu beth yw’r sefyllfa yn eich etholaeth hynod wledig chi.
Well, in my own constituency, I'm absolutely delighted that the cutting-class-sizes grant is providing for an additional classroom teacher at Trefonnen primary school in Llandrindod Wells, and it is providing a dedicated Welsh-medium early years centre in the Ystradgynlais and Swansea valley area. So, I'm very delighted, in my own constituency, with the impact that it is making.
But, let's be clear, in this academic year, some 95 extra teachers will be employed as a result of that grant; some 40 additional teaching assistants will be employed as a result of that grant; and, with regard to its sustainability, that grant will exist as long as I am the education Minister and through to the end of this Parliament. As for a future Parliament, I would hope that the evidence that has been received from parents and teachers of how valuable this grant is will inform a future Government of its important continuation.
Wel, yn fy etholaeth i, rwy'n falch iawn fod y grant lleihau maint dosbarthiadau yn darparu athro dosbarth ychwanegol yn ysgol gynradd Trefonnen yn Llandrindod ac yn darparu canolfan blynyddoedd cynnar cyfrwng Cymraeg yn ardal Ystradgynlais a chwm Tawe. Felly, rwyf wrth fy modd gyda'r effaith y mae'n ei chael yn fy etholaeth i.
Ond gadewch i ni fod yn glir, yn y flwyddyn academaidd hon, bydd tua 95 o athrawon ychwanegol yn cael eu cyflogi o ganlyniad i'r grant hwnnw; bydd tua 40 o gynorthwywyr addysgu ychwanegol yn cael eu cyflogi o ganlyniad i'r grant hwnnw; ac o ran ei gynaliadwyedd, bydd y grant yn bodoli tra byddaf yn Weinidog addysg a hyd at ddiwedd y Senedd hon. O ran Senedd yn y dyfodol, buaswn yn gobeithio y bydd y dystiolaeth a ddaeth i law gan rieni ac athrawon ynglŷn â pha mor werthfawr yw'r grant yn dangos i Lywodraeth yn y dyfodol pa mor bwysig fydd ei barhau.
Llefarydd Plaid Cymru, Bethan Sayed.
Plaid Cymru spokesperson, Bethan Sayed.
Diolch. As far as I'm aware, this is my last session scrutinising before I go on maternity leave, all being well, so whoever's taking over from me, I wish them all the very best. Erasmus is the core of our students' opportunities to study abroad and without it, as we said yesterday, thousands of students would not have the opportunity to have travelled and to have experienced that abroad. It surprises me that the Tories, who claim to be aspirational, would even consider or hint at the possibility of taking us out of Erasmus next year. If the UK Government doesn't participate in the successor programme or complete negotiations on education partnerships quickly enough with the EU, our participation could be compromised and thousands of students, especially from lower income backgrounds, as Lynne Neagle said yesterday, will be denied any of those life chances.
Does it concern you as Minister that, in rejecting the amendment to continue to take part in Erasmus+ successor programmes last week in the House of Commons, and the UK Government seemingly not so sure what they're going to do with the future negotiations in this regard, that this is the UK Parliament—UK Government, sorry—playing ideological politics with the future of higher education? Would it not lead to more uncertainty for universities and colleges here in Wales after years of uncertainty anyway with Brexit hanging over us?
Diolch. Hyd y gwn, dyma fy sesiwn graffu olaf cyn i mi fynd ar gyfnod mamolaeth, os aiff popeth yn iawn, felly hoffwn ddymuno’r gorau i bwy bynnag a ddaw yn fy lle. Erasmus yw craidd cyfleoedd ein myfyrwyr i astudio dramor a hebddo, fel y dywedasom ddoe, ni fyddai miloedd o fyfyrwyr yn cael cyfle i deithio a phrofi bywyd dramor. Mae'n fy synnu y byddai'r Torïaid, sy'n honni eu bod yn uchelgeisiol, hyd yn oed yn ystyried neu'n awgrymu’r posibilrwydd o adael Erasmus y flwyddyn nesaf. Os na fydd Llywodraeth y DU yn cymryd rhan yn y rhaglen olynol neu'n cwblhau trafodaethau ar bartneriaethau addysg yn ddigon cyflym gyda’r UE, gallai ein cyfranogiad fod yn y fantol a bydd miloedd o fyfyrwyr, yn enwedig rhai o gefndiroedd incwm is, fel y dywedodd Lynne Neagle ddoe, yn colli’r cyfleoedd bywyd hynny.
Yn sgil y ffaith nad yw'n ymddangos bod Llywodraeth y DU yn siŵr iawn beth i'w wneud â’r trafodaethau yn y dyfodol yn hyn o beth, a yw'n peri pryder i chi fel Gweinidog fod Senedd y DU—Llywodraeth y DU, mae'n ddrwg gennyf—wrth wrthod y gwelliant i barhau i gymryd rhan yn rhaglenni olynol Erasmus+ yr wythnos diwethaf yn Nhŷ'r Cyffredin, yn chwarae gwleidyddiaeth ideolegol gyda dyfodol addysg uwch? Oni fyddai’n arwain at fwy o ansicrwydd i brifysgolion a cholegau yma yng Nghymru ar ôl blynyddoedd o ansicrwydd beth bynnag o dan gysgod Brexit?
Presiding Officer, I'm sure I speak on behalf of all of the Chamber in expressing my best wishes for Bethan as she begins a period of maternity leave. If I could offer just a little advice in this regard, don't be in too much of a rush to get back. [Laughter.] And I say that for purely, purely unselfish reasons. Bethan, you are about to embark on the toughest job that you will ever do, and in some ways, coming back to this Chamber will be a rest, I can assure you. [Laughter.] But I just want to wish you and your husband all the best on this wonderful, wonderful journey that you are about to embark on.
It's so timely that Bethan raises this question this afternoon, because I understand, Presiding Officer, in the gallery above us today are a number of participants from an Erasmus programme—teachers who, as part of that programme, are able to work internationally to develop skills and understanding and to strengthen each other's education system. That valuable work is in danger of being lost if we don't get decisions around continued participation in the Erasmus+ programme right.
As we rehearsed in the Chamber yesterday, there is no reason why leaving the European Union is incompatible with our ongoing continuation as full partners in that particular programme, across the entire range of that programme, which supports educational exchanges for practitioners, for those in higher education, for those in further education, for our schools and for those in our youth clubs and our youth services. Wales has disproportionately benefited and has been highly successful in drawing on those Erasmus+ funds to expand the life opportunities for a whole range of children and young people and professionals, and that, potentially, is at risk.
Now, it is true to say that the vote this week does not preclude us from an ongoing negotiation, and I have used every opportunity that I have had and will continue to have to persuade Chris Skidmore and, in particular, the Treasury, of the real value of that money. And sometimes, politicians and civil servants need to be reminded that we can know the cost of everything and sometimes miss the value of some things, and Erasmus+ is an example of where the value that is appreciated is so much more than the financial sums that are invested.
Lywydd, rwy'n siŵr fy mod yn siarad ar ran pawb yn y Siambr wrth fynegi fy nymuniadau gorau i Bethan wrth iddi ddechrau ar ei chyfnod mamolaeth. Os caf fi gynnig rhywfaint o gyngor yn hyn o beth, peidiwch â bod ar ormod o frys i ddod yn ôl. [Chwerthin.] Ac rwy’n dweud hynny am resymau cwbl anhunanol. Bethan, rydych ar fin cychwyn ar y gwaith anoddaf y byddwch chi byth yn ei wneud, ac mewn rhai ffyrdd bydd dod yn ôl i'r Siambr hon yn orffwys, gallaf eich sicrhau o hynny. [Chwerthin.] Ond hoffwn ddymuno'r gorau i chi a'ch gŵr ar y daith ryfeddol rydych ar fin cychwyn arni.
Mae Bethan yn codi cwestiwn amserol iawn y prynhawn yma, oherwydd rwy'n deall, Lywydd, fod nifer o gyfranogwyr o raglen Erasmus yn yr oriel uwch ein pennau heddiw—athrawon sydd, fel rhan o'r rhaglen honno, yn gallu gweithio'n rhyngwladol i ddatblygu sgiliau a dealltwriaeth a chryfhau systemau addysg ei gilydd. Mae'r gwaith gwerthfawr hwnnw mewn perygl o gael ei golli os nad ydym yn sicrhau bod y penderfyniadau cywir yn cael eu gwneud mewn perthynas â chyfranogiad parhaus yn rhaglen Erasmus+.
Fel y dywedasom yn y Siambr ddoe, nid oes unrhyw reswm pam y dylai gadael yr Undeb Ewropeaidd fod yn anghydnaws â’n gallu i barhau i fod yn bartneriaid llawn yn y rhaglen honno, ar draws ystod gyfan y rhaglen, sy'n cefnogi teithiau cyfnewid addysgol i ymarferwyr, i'r rheini mewn addysg uwch, i'r rheini mewn addysg bellach, i'n hysgolion ac i'r rheini yn ein clybiau ieuenctid a'n gwasanaethau ieuenctid. Mae Cymru wedi elwa’n anghymesur ac wedi bod yn hynod lwyddiannus wrth fanteisio ar gronfeydd Erasmus+ i ehangu cyfleoedd bywyd i ystod gyfan o blant a phobl ifanc a gweithwyr proffesiynol, a gallai hynny fod mewn perygl.
Nawr, mae'n wir nad yw'r bleidlais yr wythnos hon yn ein hatal rhag cynnal trafodaethau parhaus, ac rwyf wedi defnyddio pob cyfle a gefais a byddaf yn parhau i orfod perswadio Chris Skidmore, a'r Trysorlys yn arbennig, o wir werth yr arian hwnnw. Ac weithiau, mae angen atgoffa gwleidyddion a gweision sifil y gallwn wybod cost popeth heb sylwi ar werth rhai pethau weithiau, ac mae Erasmus+ yn enghraifft o rywbeth sy'n werth cymaint yn fwy na'r symiau ariannol a fuddsoddir.
Thank you. Just to pick up on your first point about maternity leave, I'm sure that there will be lots of people who are pleased that I won't be rushing back. [Laughter.]
In terms of worst-case scenarios, I asked the First Minister yesterday, which you were here for, in terms of contingencies that can be made, specifically in terms of the possibility of further education and higher education institutions here working directly with European institutions. And so, can you tell me what discussions you've had with EU partners about doing that? I understand that we're not able to go into specific bilateral agreements between the UK and EU on education exchanges, but I suppose we could be looking at our own relationship building with higher education institutions across Europe, as I'm sure we are already doing, but having to do that in a bit more of a pressurised situation to ensure that an Erasmus+ programme would be able to continue. So, can you just give me an idea about what you're doing in that regard, and what contingency planning is in train?
Diolch. I fynd ar ôl eich pwynt cyntaf am gyfnod mamolaeth, rwy'n siŵr y bydd llawer o bobl yn falch na fyddaf yn rhuthro yn ôl. [Chwerthin.]
O ran senarios gwaethaf, gofynnais i'r Prif Weinidog ddoe, ac roeddech chi yma ar y pryd, ynglŷn â chynlluniau wrth gefn y gellir eu gwneud, yn benodol o ran y posibilrwydd o sefydliadau addysg bellach ac addysg uwch yma yn gweithio'n uniongyrchol gyda sefydliadau Ewropeaidd. Ac felly, a allwch ddweud wrthyf pa drafodaethau a gawsoch gyda phartneriaid yn yr UE ynglŷn â gwneud hynny? Rwy'n deall nad ydym yn gallu ymrwymo i gytundebau dwyochrog penodol rhwng y DU a'r UE ar deithiau cyfnewid addysgol, ond mae'n debyg y gallem edrych ar feithrin ein perthynas ein hunain â sefydliadau addysg uwch ledled Ewrop, fel rydym eisoes yn ei wneud rwy'n siŵr, ond rydym bellach o dan rywfaint o bwysau i sicrhau y byddai rhaglen Erasmus+ yn gallu parhau. Felly, a allwch roi syniad i mi o’r hyn rydych yn ei wneud yn hynny o beth, a pha gynlluniau wrth gefn sydd ar y gweill?
The Welsh Government and I have a hierarchy of preferences. Our preference is to continue to be able to participate on a UK basis in the full programme of Erasmus+. That is our preferred option, because we believe that there is strength in that brand, it is well understood, and it is aligned to the strategic goals that we would have as a Government. I am aware that the Westminster Government in English counterparts are potentially looking at a UK-wide scheme. That, I believe, is second best as it does not have—as I said—the recognition and the track record of the existing Erasmus scheme. I have had discussions with my Scottish counterpart and representatives of the civil service in Ireland to look at a Celtic scheme if there was no UK scheme available or the English Government was not willing to invest in this particular area. So, we're looking at that as well as having individual institutional conversations where our institutions in Wales are looking to secure partnerships with institutions across Europe. So, as you can see, there's a hierarchy.
My real fear, from discussions that I have had, is that there could well be a replacement scheme on the education side, but I am very, very fearful for FE in particular and youth services in particular and about whether there are any guarantees or any likelihood of a UK Government seeing the value in that. So, I'm less concerned about universities, but I'm very concerned about the wider entirety of the programme.
Mae gan Lywodraeth Cymru a minnau hierarchaeth o ddewisiadau. Ein dewis cyntaf yw parhau i allu cymryd rhan yn y rhaglen Erasmus+ lawn ar sail y DU. Dyna ein dewis cyntaf oherwydd credwn fod cryfder i'r brand hwnnw, mae'n ddealladwy, ac mae'n cyd-fynd â'r nodau strategol a fyddai gennym fel Llywodraeth. Rwy'n ymwybodol fod Llywodraeth San Steffan a swyddogion cyfatebol yn Lloegr yn edrych ar gynllun DU gyfan o bosibl. Mae hwnnw, rwy’n credu, yn ail ddewis gan nad oes iddo’r un gydnabyddiaeth a hanes—fel y dywedais—â’r cynllun Erasmus presennol. Rwyf wedi cael trafodaethau gyda fy swyddog cyfatebol yn yr Alban a chynrychiolwyr y gwasanaeth sifil yn Iwerddon i edrych ar gynllun Celtaidd os nad oedd cynllun DU ar gael neu os nad oedd Llywodraeth Lloegr yn fodlon buddsoddi yn y maes penodol hwn. Felly, rydym yn edrych ar hynny yn ogystal â chael sgyrsiau sefydliadol unigol lle mae ein sefydliadau yng Nghymru yn ceisio sicrhau partneriaethau â sefydliadau ledled Ewrop. Felly, fel y gallwch weld, mae yna hierarchaeth.
Yr hyn rwy’n ei ofni fwyaf, yn dilyn y trafodaethau rwyf wedi’u cael, yw y gallai'n hawdd fod cynllun newydd i gymryd ei le ar yr ochr addysg, ond rwy'n ofnus iawn mewn perthynas ag addysg bellach yn enwedig, a gwasanaethau ieuenctid yn enwedig, ac ynglŷn ag a oes unrhyw warantau neu unrhyw debygolrwydd y bydd Llywodraeth y DU yn gweld gwerth yn hynny. Felly, rwy'n poeni llai am brifysgolion, ond rwy'n bryderus iawn am y rhaglen yn ehangach.
Thank you very much for that. That's clear. The issue of Erasmus throws up some other questions in my mind, where we might not agree so much, I think—but I haven't said it yet—related to the wider health of the HE sector. Media reports over the weekend were clear that HE faces some very big challenges. The Vice Chancellor of Cardiff Met said—and I quote—that the talk of the sector was now, 'How big is your deficit?', not if there is a deficit.
I understand that some costs, such as those related to pensions have caused deficits to look larger this year, but it's clear that most institutions are operating in the red and there is also a continuing decline in the number of accepted applicants in Wales and a fall of 17,000 overall applications since 2016. Now, I'm sure you're well aware of the wider economic impact of Welsh universities, and we have rehearsed some of those arguments here over the past few months. It concerns us in Plaid Cymru that half of all Welsh students chose to leave the country to go elsewhere to university. We're not saying that they shouldn't go, but we are concerned that over half decided to go, and we do see that the brain drain from Wales that has happened over decades has not been tackled over previous Governments here in Wales.
So, my question to you, my final question, is: what are you doing differently to ensure that we can turn that around and encourage many more people to stay and to have their education in Wales? And I will say, just to end, it's not about not encouraging people to go elsewhere to study, but we have to acknowledge, for a successful and vibrant HE sector here in Wales, we have to look at how we can retain some of those students here in Wales because that is part and parcel of the issue at the moment.
Diolch yn fawr am hynny. Mae hynny'n glir. Mae mater Erasmus yn codi rhai cwestiynau eraill yn fy meddwl, lle na fyddem, efallai, yn cytuno i’r un graddau, rwy'n credu—ond nid wyf wedi’i grybwyll eto—yn ymwneud ag iechyd ehangach y sector addysg uwch. Roedd adroddiadau ar y cyfryngau dros y penwythnos yn dweud yn glir fod addysg uwch yn wynebu heriau mawr iawn. Dywedodd Is-Ganghellor Prifysgol Metropolitan Caerdydd—ac rwy’n dyfynnu—mai’r sgwrs o fewn y sector yn awr yw, ‘Pa mor fawr yw eich diffyg?’, nid a oes diffyg neu beidio.
Rwy'n deall bod rhai costau, fel y rhai sy'n gysylltiedig â phensiynau, wedi achosi i ddiffygion edrych yn fwy eleni, ond mae'n amlwg fod y mwyafrif o sefydliadau yn gweithredu yn y coch a bod gostyngiad parhaus hefyd yn nifer yr ymgeiswyr a dderbynnir yng Nghymru a chwymp o 17,000 yng nghyfanswm y ceisiadau ers 2016. Nawr, rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol iawn o effaith economaidd ehangach prifysgolion Cymru, ac rydym wedi gwyntyllu rhai o'r dadleuon hynny yma dros yr ychydig fisoedd diwethaf. Mae'n peri pryder i ni ym Mhlaid Cymru fod hanner myfyrwyr Cymru wedi dewis gadael y wlad a mynd i astudio mewn prifysgol yn rhywle arall. Nid ydym yn dweud na ddylent fynd, ond rydym yn pryderu bod dros eu hanner wedi penderfynu mynd, ac rydym yn gweld na chafodd y draen dawn o Gymru a fu'n digwydd dros ddegawdau mo'i atal gan Lywodraethau blaenorol yma yng Nghymru.
Felly, fy nghwestiwn i chi, fy nghwestiwn olaf, yw hwn: beth rydych yn ei wneud yn wahanol i sicrhau y gallwn newid y sefyllfa ac annog llawer mwy o bobl i aros ac i gael eu haddysg yng Nghymru? A hoffwn ddweud, i gloi, nid yw'n ymwneud â pheidio ag annog pobl i fynd i rywle arall i astudio, ond er mwyn sicrhau bod gennym sector addysg uwch llwyddiannus a bywiog yma yng Nghymru, mae'n rhaid inni gydnabod yr angen i edrych ar sut y gallwn gadw rhai o’r myfyrwyr hynny yma yng Nghymru oherwydd mae hynny'n rhan annatod o'r broblem ar hyn o bryd.
Well, curriculum, marketing, recruitment and retention of students is a matter for individual institutions and not a matter for the Government. We have delivered, during this Parliament, the fairest, most progressive and sustainable support system, I would argue, anywhere in the United Kingdom, which treats Welsh students very well. But also, I recognise that universities are major employers and vital to our local economy and many of our communities, and that's why we've moved to a more sustainable system of funding and why we will see Higher Education Funding Council for Wales's budget increase in 2020-21 considerably as we deliver on our Diamond reforms. But the courses that individual universities offer and their ability to market and recruit to those courses is rightly a matter for them.
Wel, materion i sefydliadau unigol yw cwricwlwm, marchnata, recriwtio a chadw myfyrwyr ac nid mater i'r Llywodraeth. Yn ystod y Senedd hon, buaswn yn dadlau ein bod wedi cyflwyno’r system gymorth decaf, fwyaf blaengar a chynaliadwy yn y Deyrnas Unedig, system sy'n trin myfyrwyr Cymru yn dda iawn. Ond hefyd, rwy’n cydnabod bod prifysgolion yn gyflogwyr mawr a’u bod yn hanfodol i’n heconomi leol a llawer o’n cymunedau, a dyna pam rydym wedi symud i system ariannu fwy cynaliadwy a pham y byddwn yn gweld cyllideb Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru yn cynyddu’n sylweddol yn 2020-21 wrth inni gyflawni ein diwygiadau Diamond. Ond mater i'r prifysgolion unigol yw'r cyrsiau y maent yn eu cynnig a'u gallu i farchnata a recriwtio myfyrwyr i'r cyrsiau hynny.
3. A wnaiff y Gweinidog amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn codi ymwybyddiaeth o awtistiaeth mewn ysgolion? OAQ54924
3. Will the Minister outline how the Welsh Government is raising awareness of autism within schools? OAQ54924
Thank you, Jayne. I'm committed to ensuring that autistic pupils in schools are effectively supported to overcome any barriers to learning that they may have. Our ambitious additional learning needs reforms will completely overhaul the existing system for supporting learners, and will drive improvements and raise awareness of ALN to ensure all learners achieve their full potential.
Diolch, Jayne. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod disgyblion awtistig mewn ysgolion yn cael eu cynorthwyo'n effeithiol i oresgyn unrhyw rwystrau i ddysgu a allai fod ganddynt. Bydd ein diwygiadau anghenion dysgu ychwanegol uchelgeisiol yn ailwampio'r system bresennol ar gyfer cefnogi dysgwyr yn llwyr, a byddant yn sbarduno gwelliannau ac yn codi ymwybyddiaeth o ADY i sicrhau bod pob dysgwr yn cyflawni ei botensial llawn.
Thank you for that answer, Minister. There are around 700,000 adults and children on the autism spectrum in the UK, and if you include their families, autism is part of the daily life of 2.8 million people, yet it's still often misunderstood.
I wanted to take this opportunity to highlight the latest measure that is happening in Gwent to raise awareness and to introduce the Minister and the Chamber to Moli, The Cow Who Moo She Was Different. Moli is autistic and her story is a wonderful new addition to primary schools and libraries across the region. The book aims to highlight the importance of embracing difference and how everyone has their own individual strengths. Launched at Newport's Serennu centre, Moli's story was developed by young people with autism and came about after Newport councillor Paul Cockeram was inspired by The Elephant Who Forgot, a book created by parents to raise awareness of dementia. This is the third book of its kind, with another two in the pipeline. The books are funded through ICF. These soft approaches to teaching children about what are often difficult subjects are simple and beautifully insightful. They're proving to be effective in addressing stigma, and I ask that the Minister look closely at these projects and see how these books could be rolled out so that, eventually, Moli's story can be one that all Welsh children would recognise.
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mae tua 700,000 o oedolion a phlant ar y sbectrwm awtistiaeth yn y DU, ac os ydych yn cynnwys eu teuluoedd, mae awtistiaeth yn rhan o fywyd bob dydd 2.8 miliwn o bobl, ac eto mae'n dal i gael ei gamddeall yn aml.
Roeddwn eisiau manteisio ar y cyfle hwn i dynnu sylw at y camau diweddaraf sydd ar waith yng Ngwent i godi ymwybyddiaeth ac i gyflwyno Moli i'r Gweinidog a'r Siambr: Moli, The Cow Who Moo She Was Different. Mae Moli yn awtistig ac mae ei stori yn ychwanegiad newydd gwych i ysgolion cynradd a llyfrgelloedd ar draws y rhanbarth. Nod y llyfr yw tynnu sylw at bwysigrwydd croesawu gwahaniaeth a sut y mae gan bawb eu cryfderau unigol eu hunain. Cafodd stori Moli ei lansio yng nghanolfan Serennu Casnewydd, ac fe'i datblygwyd gan bobl ifanc ag awtistiaeth. Daeth i fodolaeth ar ôl i gynghorydd o Gasnewydd, Paul Cockeram, gael ei ysbrydoli gan The Elephant Who Forgot, llyfr a grëwyd gan rieni i godi ymwybyddiaeth o ddementia. Dyma'r trydydd llyfr o'i fath, gyda dau arall ar y gweill. Caiff y llyfrau eu hariannu drwy'r Gronfa Gofal Integredig. Mae'r dulliau meddal hyn o addysgu plant am yr hyn sy'n aml yn bynciau anodd, yn syml ac yn hynod o dreiddgar. Maent yn effeithiol o ran mynd i'r afael â stigma, a gofynnaf i'r Gweinidog edrych yn fanwl ar y prosiectau hyn a gweld sut y gellid cyflwyno'r llyfrau hyn er mwyn i stori Moli fod yn un y byddai holl blant Cymru yn ei hadnabod yn y pen draw.
Well, thank you, Jayne, and thank you for bringing to the attention of the entire Chamber the availability of that resource, and, hopefully, I can have a closer look at it after questions finish. We are working to improve knowledge and awareness of autism amongst not just children, but also all of our professional groups, including those working in education, health and local authority services, as part of our ALN transformation programme. That's included the publication of a guide for practitioners. That guide details effective interventions for learners with autism in education settings. And we are continuing to roll out and develop our learning with autism scheme, with programmes aimed at early years, primary, secondary and FE. That does include the publication and the working up of bilingual resource packages for all of those settings, so that enables us, as I said, to help raise awareness, and I'm sure the book that you've highlighted and Moli the cow will be a useful addition to those resources that schools need to be able to address these important differences that exist within a classroom.
Wel, diolch, Jayne, a diolch am ddwyn sylw'r Siambr gyfan at argaeledd yr adnodd hwnnw, a gobeithiaf allu cael gwell golwg arno ar ôl i’r cwestiynau ddod i ben. Rydym yn gweithio i wella gwybodaeth ac ymwybyddiaeth o awtistiaeth nid yn unig ymhlith plant, ond hefyd ymhlith ein holl grwpiau proffesiynol, gan gynnwys y rheini sy'n gweithio yng ngwasanaethau awdurdodau lleol, addysg ac iechyd, fel rhan o'n rhaglen drawsnewid anghenion dysgu ychwanegol. Mae hynny wedi cynnwys cyhoeddi canllawiau i addysgwyr. Mae'r canllawiau hynny’n manylu ar ymyriadau effeithiol ar gyfer dysgwyr ag awtistiaeth mewn lleoliadau addysg. Ac rydym yn parhau i gyflwyno a datblygu ein cynllun dysgu gydag awtistiaeth, gyda rhaglenni wedi'u hanelu at y blynyddoedd cynnar, cynradd, uwchradd ac addysg bellach. Mae hynny'n cynnwys cyhoeddi a pharatoi pecynnau adnoddau dwyieithog ar gyfer yr holl leoliadau hynny, felly mae hynny'n ein galluogi, fel y dywedais, i helpu i godi ymwybyddiaeth, ac rwy'n siŵr y bydd y llyfr y sonioch chi amdano a Moli'r fuwch yn ychwanegiad defnyddiol at yr adnoddau y bydd eu hangen ar ysgolion i allu mynd i'r afael â'r gwahaniaethau pwysig hyn sy'n bodoli mewn ystafell ddosbarth.
Minister, sport plays an important part in supporting children with autism and their families. However, children with autism are often misunderstood and can find socialising and communication challenging in their communities and in their surroundings. The lack of autism awareness among other children can therefore lead to autistic people being isolated or bullied. Minister, what guidelines has the Welsh Government issued to ensure that our schools take a proactive approach to raising autism awareness to promote greater understanding and tolerance of autism in our classrooms? Thank you.
Weinidog, mae chwaraeon yn chwarae rhan bwysig yn cefnogi plant ag awtistiaeth a'u teuluoedd. Fodd bynnag, mae plant ag awtistiaeth yn aml yn cael eu camddeall a gallant ei chael hi’n anodd cymdeithasu a chyfathrebu yn eu cymunedau ac yn eu hamgylchedd. O’r herwydd, gall diffyg ymwybyddiaeth o awtistiaeth ymhlith plant eraill arwain at ynysu neu fwlio pobl awtistig. Weinidog, pa ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cyhoeddi i sicrhau bod ein hysgolion yn mynd ati’n rhagweithiol i godi ymwybyddiaeth o awtistiaeth er mwyn hyrwyddo gwell goddefgarwch a dealltwriaeth o awtistiaeth yn ein hystafelloedd dosbarth? Diolch.
As I said in answer to Jayne Bryant, we have a pan-Wales programme of raising the autism awareness of the practitioners that are working with children. That includes, as I said, producing guides and training material for them, as well as producing resources that can be used in schools, and, of course, our new curriculum gives us the opportunity, in a variety of ways, but primarily through our health and well-being area of learning and experience, where we can proactively explore difference of all kinds with our children and ensure that they are understanding, empathetic, respectful and knowledgeable about the very diverse communities that they will be growing in and that they will become, hopefully, an ethical, informed citizen of when they leave our school system.
Fel y dywedais yn fy ateb i Jayne Bryant, mae gennym raglen Cymru gyfan ar waith i wella ymwybyddiaeth o awtistiaeth ymhlith addysgwyr sy'n gweithio gyda phlant. Mae hynny'n cynnwys, fel y dywedais, cynhyrchu canllawiau a deunydd hyfforddi ar eu cyfer, yn ogystal â chynhyrchu adnoddau y gellir eu defnyddio mewn ysgolion, ac wrth gwrs, mae ein cwricwlwm newydd yn rhoi cyfle i ni, mewn amryw o ffyrdd, ond yn bennaf drwy ein maes dysgu a phrofiad iechyd a lles, lle gallwn fynd ati’n rhagweithiol i archwilio gwahaniaethau o bob math gyda'n plant a sicrhau eu bod yn deall, yn empathetig, yn barchus ac yn wybodus am y cymunedau amrywiol iawn y byddant yn tyfu i fyny ynddynt ac y byddant, gobeithio, yn dod yn ddinasyddion moesegol, gwybodus ynddynt pan fyddant yn gadael ein system ysgolion.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am roi cydraddoldeb i gymwysterau TGAU Cymraeg a Saesneg mewn gofynion prifysgolion yng Nghymru? OAQ54914
4. Will the Minister make a statement on giving equality to Welsh and English GCSEs in the requirements of universities in Wales? OAQ54914
Student recruitment, as I said earlier, is a matter for individual institutions. However, it is my understanding that universities treat Welsh and English GCSEs equally, although individual courses may have specific entry requirements.
Mater i sefydliadau unigol yw recriwtio myfyrwyr, fel y dywedais yn gynharach. Fodd bynnag, deallaf fod prifysgolion yn trin TGAU Cymraeg a Saesneg yn gyfartal, er y gallai fod gofynion mynediad penodol ar gyfer cyrsiau unigol.
Rydych chi'n iawn mai mater i brifysgolion ydy manylion, ond mae yna faterion o egwyddor pwysig yn fan hyn. Mae yna fwy nag un achos tebyg wedi cael ei dynnu at fy sylw i. Yn yr achos penodol yma, yr un diweddaraf, mae darpar fyfyriwr meddygaeth wedi cael gwybod na all hi gael ei derbyn ar y cwrs am nad oes ganddi hi radd B mewn Saesneg TGAU—C sydd ganddi hi; mae B ganddi hi yn ei hiaith gyntaf hi, sef Cymraeg. Rŵan, mae Comisiynydd y Gymraeg wedi dweud wrthym ni fod yna amryw gyrsiau eraill lle mae'r gofynion mynediad yn gofyn am C mewn Cymraeg neu Saesneg.
'Mi fyddwn ni'n gofyn am eglurhad pam fod angen B yn Saesneg yn benodol, a pham na fyddai B yn y Gymraeg yn ddigonol am y rhesymau hyn hefyd.'
Mae'n gwneud y pwynt bod hyn yn arbennig o wir o ystyried yr angen sy'n bodoli am ragor o weithwyr gofal sylfaenol sydd â sgiliau yn y Gymraeg. Fe ddywedodd y Coleg Cymraeg wrthyf i, ym marn y coleg, dylid trin y Gymraeg a'r Saesneg yn gyfartal o ran y gofyniad yna, a byddan nhw'n mynegi hyn i'r brifysgol. Ydych chi'n cytuno efo'r egwyddor honno, y dylai'r ddwy iaith gael eu trin yn gyfartal yng Nghymru ar gyfer cwrs sy'n darparu ar gyfer y gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru?
You're right that it's a matter for universities, the detail, but there are important issues of principle here. There's more than one case that's been drawn to my attention. In this specific case, the latest one, a provisional medical student has found out that she won't be accepted on a course because she doesn't have a B grade in English GCSE—she has a C; she has a B in her first language, Welsh. Now, the Welsh Language Commissioner has told us there are a variety of other courses where the entry requirements ask for a C in Welsh or English.
We would ask for an explanation as to why you need a B in English specifically, and why a B in Welsh wouldn't be sufficient.
He makes the point that this is especially true given the need for more primary care workers who have Welsh language skills. The Coleg Cymraeg told me that in their opinion, Welsh and English should be treated equally in terms of this requirement and they'd be conveying that to the university. Do you agree with the principle that the languages should be treated equally in Wales for a course that provides for public services in Wales?
Of course, I believe that the ability to be able to practice medicine bilingually through the medium of both English and Welsh would put someone in very great stead for being an excellent practitioner, but as I said in answer to the question, universities themselves are responsible for setting individual grade requirements for the courses. They do that, often, in a way to ensure that the right students are placed on those courses with the right abilities to be able to be successful and to thrive. That individual case I am happy to look at, but as I said, it is for individual institutions to make a decision on the individual requirements that they require of students to be able to be successful on that course, but the principle of a Welsh first language GCSE or an English GCSE being compatible is one that I agree with and one that we use as a compatible performance measure in the Welsh Government's own evaluation system.
Wrth gwrs, credaf y byddai'r gallu i allu ymarfer meddygaeth yn ddwyieithog drwy gyfrwng y Saesneg a'r Gymraeg yn rhoi rhywun mewn lle gwych iawn i fod yn ymarferydd rhagorol, ond fel y dywedais wrth ateb y cwestiwn, y prifysgolion eu hunain sy'n gyfrifol am bennu'r gofynion unigol o ran graddau ar gyfer y cyrsiau. Maent yn gwneud hynny, yn aml, mewn ffordd i sicrhau bod y myfyrwyr iawn yn cael eu rhoi ar y cyrsiau hynny, myfyrwyr â'r galluoedd iawn i allu llwyddo a ffynnu. Rwy’n fwy na pharod i edrych ar yr achos unigol hwnnw, ond fel y dywedais, mater i sefydliadau unigol yw gwneud penderfyniad ynglŷn â’r gofynion penodol er mwyn i fyfyrwyr allu llwyddo ar y cwrs hwnnw, ond mae'r egwyddor fod TGAU Cymraeg iaith gyntaf neu TGAU Saesneg yn gydnaws â'i gilydd yn un y cytunaf â hi ac yn un rydym yn ei defnyddio fel mesur perfformiad cydnaws yn system werthuso Llywodraeth Cymru.
As the higher education admissions guide issued by Qualifications Wales states, the reformed GCSEs in Wales retain the grading scale A* to G. No precise comparison can be made between the current alphabetical grading scale and the revised numerical scale in England. Of course, Wales also has two maths GCSEs, mathematics and numeracy, and England only one, risking the creation of complications and confusion when clearly we need understanding of comparability. If and when, therefore, universities fail to understand how to compare effectively so that equal achievement is recognised equally, what action does the Welsh Government take directly to overcome any misunderstandings or misconceptions in any universities in Wales, England or elsewhere who may be getting it wrong?
Fel y dywed y canllaw derbyniadau addysg uwch a gyhoeddwyd gan Cymwysterau Cymru, mae'r TGAU diwygiedig yng Nghymru yn cadw'r raddfa raddio A* i G. Ni ellir gwneud cymhariaeth fanwl rhwng y raddfa raddio gyfredol sy'n mynd yn ôl trefn yr wyddor a'r raddfa rifol ddiwygiedig yn Lloegr. Wrth gwrs, mae gan Gymru ddwy TGAU mathemateg hefyd, mathemateg a rhifedd, ac un yn unig sydd gan Loegr, ac mae posibilrwydd wrth gwrs y gall hynny greu cymhlethdodau a dryswch pan fo angen i ni allu eu cymharu. Os a phan, felly, y bydd prifysgolion yn methu deall sut i gymharu'n effeithiol fel bod cyflawniad cyfartal yn cael ei gydnabod yn gyfartal, pa gamau uniongyrchol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i oresgyn unrhyw gamddealltwriaeth neu gamdybiaethau mewn unrhyw brifysgolion yng Nghymru, Lloegr neu unrhyw le arall a allai fod yn camddeall pethau?
The first thing to say, Mark, is that our GCSEs and A-levels and our suite of qualifications are absolutely of the same rigour as those across the border. The decision by the English Government to change their grading arrangements is rightly a matter for them, but Qualifications Wales has been quite clear in their advice that the letter grading system is one that is well understood by universities and employers, and perhaps in terms of educating universities as to qualifications, maybe it is the numbering system that they need additional information on.
However, because there is a divergence in the qualification system and we want to ensure the portability of our qualifications system for our children and young people, for instance, Qualifications Wales has a dedicated employee who works with the higher education sector across the UK to ensure that there is a full understanding of the raft of qualifications that Welsh children sit, their value and their rigour, and I'm grateful for the work that Qualifications Wales do in this regard.
Y peth cyntaf i'w ddweud, Mark, yw bod ein TGAU a'n Safon Uwch a'n cyfres o gymwysterau yr un mor drylwyr â'r rheini dros y ffin. Mae penderfyniad Llywodraeth Lloegr i newid eu trefniadau graddio, yn fater iddynt hwy, ac mae hynny’n gwbl briodol, ond mae Cymwysterau Cymru wedi rhoi cyngor clir fod y system raddio yn ôl llythrennau yn un y mae prifysgolion a chyflogwyr yn ei deall yn dda, ac efallai o ran addysgu prifysgolion ynglŷn â chymwysterau, efallai mai ar y system rifol y mae angen gwybodaeth ychwanegol arnynt.
Fodd bynnag, gan fod gwahaniaeth yn y system gymwysterau a'n bod yn awyddus i sicrhau cludadwyedd ein system gymwysterau ar gyfer ein plant a'n pobl ifanc, er enghraifft, mae gan Gymwysterau Cymru weithiwr penodedig sy'n gweithio gyda'r sector addysg uwch ledled y DU i sicrhau bod ganddynt ddealltwriaeth lawn o'r llu o gymwysterau y mae plant Cymru yn astudio ar eu cyfer, a'u gwerth a'u trylwyredd, ac rwy'n ddiolchgar am y gwaith y mae Cymwysterau Cymru yn ei wneud yn hyn o beth.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru i weithredu argymhellion Adolygiad Reid? OAQ54918
5. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's plans to implement the recommendations of the Reid Review? OAQ54918
The Reid review recommendations were accepted in principle by the Welsh Government in 2018 and, since that time, I have been taking forward actions in support of these recommendations with Ministers and officials from across the Government.
Derbyniwyd argymhellion adolygiad Reid mewn egwyddor gan Lywodraeth Cymru yn 2018, ac ers hynny, rwyf wedi bod yn bwrw ymlaen â chamau i gefnogi’r argymhellion hyn gyda Gweinidogion a swyddogion o bob rhan o'r Llywodraeth.
In the evidence that the Minister gave to the Children, Young People and Education Committee last week, she made a clear budgetary commitment to meeting £15 million of spending towards implementing in particular recommendation 2 of the Reid review. But the Reid review recommendation 2 was an additional £30 million a year to incentivise researchers to win greater funding from business and from outside Wales. I've no doubt that the Minister is committed to meeting in principle the recommendations of the Reid review, but the figure that she has outlined is £15 million short. And what she said in response to questioning was that the Welsh Government is funding this research in a variety of different reviews almost Byzantine in their complexity. The money is out there somewhere, but it's very complex to audit it beyond the £15 million she's committed. Yet, the third recommendation of the Reid review is a single overarching brand for its research and innovation funding to increase visibility and coherence. So, with that in mind, can she provide a more detailed explanation of where the money will come from? And if she can't do that today, will she commit to providing that explanation as quickly as possible and, if possible, make a statement to the Chamber around that, and work with her ministerial colleagues to deliver the coherence that the Reid review has recommended?
Yn y dystiolaeth a roddodd y Gweinidog i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yr wythnos diwethaf, gwnaeth ymrwymiad cyllidebol clir i sicrhau £15 miliwn o wariant ar gyfer gweithredu, yn benodol, argymhelliad 2 yn adolygiad Reid. Ond roedd argymhelliad 2 yn adolygiad Reid yn argymell £30 miliwn y flwyddyn yn ychwanegol i gymell ymchwilwyr i sicrhau mwy o gyllid gan fusnesau ac o'r tu allan i Gymru. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth fod y Gweinidog wedi ymrwymo i gyflawni argymhellion adolygiad Reid mewn egwyddor, ond mae'r ffigur a amlinellwyd ganddi £15 miliwn yn brin. A’r hyn a ddywedodd mewn ymateb i gwestiynau oedd bod Llywodraeth Cymru yn ariannu’r ymchwil mewn amrywiaeth o wahanol adolygiadau sydd bron yn Fysantaidd o ran eu cymhlethdod. Mae'r arian allan yno yn rhywle, ond mae'n gymhleth iawn ei archwilio y tu hwnt i'r £15 miliwn a ymrwymwyd ganddi. Serch hynny, mae trydydd argymhelliad adolygiad Reid yn argymell un brand trosfwaol ar gyfer ei gyllid ymchwil ac arloesi i gynyddu gwelededd a chysondeb. Felly, gyda hynny mewn golwg, a all esbonio’n fanylach o ble y daw'r arian? Ac os na all wneud hynny heddiw, a wnaiff hi ymrwymo i ddarparu esboniad cyn gynted â phosibl, ac os oes modd, gwneud datganiad i'r Siambr ynglŷn â hynny, a gweithio gyda'i chyd-Weinidogion i sicrhau’r cysondeb a argymhellwyd gan adolygiad Reid?
The Member is absolutely right, Presiding Officer: we are investing some £15 million in an innovation and engagement fund. That was a fund that was abolished or stopped back in 2014 because of the pressure that was on the Welsh Government budget at that time, and I'm delighted that we've been able to get back into funding that provision. On top of that, we are making allocations to quality research funding to HEFCW in line with the recommendations in both Reid and the Diamond report. But funding for research and innovation is spread across a number of portfolios: mine, the portfolio of Ken Skates, and the portfolio of Vaughan Gething. So, in its totality, the Welsh Government is spending significant amounts of money on research, on innovation across the piece. It can be complex and that's why this work is being undertaken by officials, to be able to have a better understanding of the resources that are available.
But I have to say to the Member, our ability to fund universities in this way is severely under threat because of the lack of clarity under the shared prosperity fund. Much of the resources that have funded the Sêr Cymru programme, the KES programme at Bangor University—these programmes have been funded by money from European structural funds, and the inability to have clarity on that and the inability to be able to have Welsh Government direct that funding is a real threat. And that's why Universities Wales is supporting the Welsh Government in its call for clarity to the Westminster Government on the ability to have the replacement structural funds, and for those funds to be managed here, quite rightly, by this Government, and scrutinised by this Parliament.
Mae'r Aelod yn llygad ei le, Lywydd: rydym yn buddsoddi oddeutu £15 miliwn mewn cronfa arloesi ac ymgysylltu. Roedd honno'n gronfa a gafodd ei diddymu neu ei dirwyn i ben yn ôl yn 2014 oherwydd y pwysau a oedd ar gyllideb Llywodraeth Cymru bryd hynny, ac rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu ailddechrau ariannu'r ddarpariaeth honno. Yn ychwanegol at hynny, rydym yn dyrannu cyllid ymchwil o safon i CCAUC yn unol â'r argymhellion yn adroddiadau Reid a Diamond. Ond mae cyllid ar gyfer ymchwil ac arloesi wedi'i wasgaru ar draws nifer o bortffolios: fy mhortffolio i, portffolio Ken Skates, a phortffolio Vaughan Gething. Felly, at ei gilydd, mae Llywodraeth Cymru yn gwario symiau sylweddol o arian ar ymchwil, ar arloesi yn gyffredinol. Gall fod yn gymhleth a dyna pam fod swyddogion yn gwneud y gwaith hwn, er mwyn gallu cael gwell dealltwriaeth o'r adnoddau sydd ar gael.
Ond mae'n rhaid i mi ddweud wrth yr Aelod, mae ein gallu i ariannu prifysgolion yn y ffordd hon o dan fygythiad difrifol oherwydd y diffyg eglurder o dan y gronfa ffyniant gyffredin. Mae llawer o'r adnoddau sydd wedi ariannu rhaglen Sêr Cymru, rhaglen Sgiliau'r Economi Wybodaeth ym Mhrifysgol Bangor—mae'r rhaglenni hyn wedi cael eu hariannu gan arian o gronfeydd strwythurol Ewropeaidd, ac mae'r anallu i gael eglurder ynghylch hynny a'r anallu i gael Llywodraeth Cymru i gyfeirio'r cyllid hwnnw yn fygythiad gwirioneddol. A dyna pam fod Prifysgolion Cymru yn cefnogi galwad Llywodraeth Cymru am eglurder gan Lywodraeth San Steffan ar y gallu i gael y cronfeydd strwythurol newydd, ac i'r cronfeydd hynny gael eu rheoli yma, yn gwbl briodol, gan y Llywodraeth hon, ac i'r Senedd hon allu craffu arnynt.
6. A wnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn Sir Gaerfyrddin? OAQ54921
6. Will the Minister provide an update on the twenty-first century schools programme in Carmarthenshire? OAQ54921
Thank you. Carmarthenshire has seen £87 million invested in their school estate through the first wave of the twenty-first century schools and colleges programme. A further £112 million for rebuild and refurbishment of Carmarthenshire’s school estate is proposed for the second wave of the programme, funding of which began in April of last year.
Diolch. Mae £87 miliwn wedi'i fuddsoddi yn ystâd ysgolion Sir Gaerfyrddin drwy don gyntaf rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain. Cynigir £112 miliwn yn ychwanegol i ailadeiladu ac adnewyddu ystâd ysgolion Sir Gaerfyrddin yn ystod ail don y rhaglen, a dechreuodd y cyllid ar gyfer y don honno ym mis Ebrill y llynedd.
I am grateful to the Minister for that update. The Minister will not be surprised to hear me asking her again about progress on delivering Ysgol Gymraeg Dewi Sant in Llanelli. I was very grateful when, before Christmas, the First Minister undertook to have some cross-Cabinet discussions about the particular issues around planning for that school, and I wonder if the Minister is able to tell me today whether those conversations have taken place and when the parents, the staff, but most importantly of all, the pupils, can expect to hear that building on the new school will start.
Diolch i'r Gweinidog am y diweddariad hwnnw. Ni fydd y Gweinidog yn synnu fy nghlywed yn ei holi eto am y cynnydd a wnaed ar ddarparu Ysgol Gymraeg Dewi Sant yn Llanelli. Roeddwn yn ddiolchgar iawn pan ymrwymodd y Prif Weinidog, cyn y Nadolig, i gael trafodaethau traws-Gabinet am y materion penodol sy'n codi mewn perthynas â chynllunio ar gyfer yr ysgol honno, a tybed a all y Gweinidog ddweud wrthyf heddiw a yw'r sgyrsiau hynny wedi digwydd a phryd y gall y rhieni, y staff, ond yn bwysicaf oll, y disgyblion, ddisgwyl clywed y bydd y gwaith o adeiladu'r ysgol newydd yn dechrau.
Well, as the Member will be aware, the outline business case for the replacement of that particular school was approved in 2017. However, since that time, that proposal has become subject to a wide-ranging discussion around planning issues, which the Member will be aware of. The planning decision branch of the Welsh Government is currently contemplating the request of a call-in, but I have to inform the Member that the request cannot be considered in its full way until Carmarthenshire council prepares its own officer's report and submits this to the committee meeting. Officials are currently awaiting that report, and then will make recommendations to the Minister for Housing and Local Government upon its receipt. Any influence she can bring to that process is very welcome.
Wel, fel y gŵyr yr Aelod, cymeradwywyd yr achos busnes amlinellol ar gyfer adeiladu'r ysgol newydd honno yn 2017. Fodd bynnag, yn y cyfamser, mae'r cynnig hwnnw wedi dod yn destun cryn drafodaeth o ran materion cynllunio y bydd yr Aelod yn ymwybodol ohonynt. Ar hyn o bryd, mae'r adran o Lywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am wneud penderfyniadau cynllunio yn ystyried cais i'w alw i mewn, ond mae'n rhaid i mi roi gwybod i'r Aelod na ellir ystyried y cais yn llawn hyd nes bod cyngor Sir Gaerfyrddin yn paratoi adroddiad ei swyddogion ei hun ac yn ei gyflwyno i'r pwyllgor. Ar hyn o bryd, mae swyddogion yn aros am yr adroddiad hwnnw, a byddant yn gwneud argymhellion i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar ôl ei dderbyn. Mae unrhyw ddylanwad y gallai hi ei gael ar y broses honno i'w groesawu.
Minister, I wonder if you could tell or confirm to us what formal arrangements you have in place for monitoring and evaluating the value for money of the twenty-first century schools programme deliveries, whether it's Carmarthenshire or throughout Wales.
Weinidog, tybed a allech ddweud neu gadarnhau wrthym pa drefniadau ffurfiol sydd gennych ar waith ar gyfer monitro a gwerthuso gwerth am arian mewn perthynas â chyflawniadau rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, boed hynny yn Sir Gaerfyrddin neu ledled Cymru.
Absolutely. Given the considerable amount of public money that is being spent on the programme, both money from within Welsh Government, but also capital money that local government themselves put into the project, then there is an evaluation process. That helped inform the second wave of funding, and we continue to work with our local authority partners to deliver the best value for money possible. I'm very pleased to say, because of very close management of the fund in the first band, we were able to deliver more projects than had been initially anticipated at the beginning of the project. But close attention to value for money is an important part of the robust process that is overseen independently of the Government when approvals are taken. So, it's a multilayered approach, and recommendations are made to Ministers by an independent panel.
Yn sicr. O ystyried y swm sylweddol o arian cyhoeddus sy'n cael ei wario ar y rhaglen, sy'n cynnwys arian gan Lywodraeth Cymru, ond hefyd arian cyfalaf y mae llywodraeth leol eu hunain yn ei roi i'r prosiect, ac yna fe geir proses werthuso. Mae hynny wedi bod o gymorth wrth lywio'r ail don o gyllid, ac rydym yn parhau i weithio gyda'n partneriaid yn yr awdurdodau lleol i gyflawni'r gwerth gorau posibl am arian. Gan i'r gronfa gael ei rheoli'n dda iawn yn y band cyntaf, rwy'n falch iawn o ddweud ein bod wedi gallu cyflawni mwy o brosiectau nag a ragwelwyd ar ddechrau'r prosiect. Ond mae rhoi sylw manwl i werth am arian yn rhan bwysig o'r broses drylwyr sy'n cael ei goruchwylio yn annibynnol ar y Llywodraeth pan roddir cymeradwyaeth. Felly, mae'n ddull amlhaenog, a gwneir argymhellion i Weinidogion gan banel annibynnol.
7. A wnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am yr adolygiad cyllido ysgolion yng Nghymru? OAQ54926
7. Will the Minister provide an update on the review of school funding in Wales? OAQ54926
The leading education economist Luke Sibieta is taking forward an analysis of how total spending and spending on different categories varies across schools in specific circumstances in Wales. The terms of reference for this work have been published, and it is intended that this work will be completed before the summer recess.
Mae'r economegydd addysg blaenllaw Luke Sibieta yn bwrw ymlaen â dadansoddiad o sut y mae cyfanswm y gwariant a gwariant ar gategorïau gwahanol yn amrywio rhwng ysgolion o dan amgylchiadau penodol yng Nghymru. Mae'r cylch gorchwyl ar gyfer y gwaith hwn wedi'i gyhoeddi, a'r bwriad yw y bydd y gwaith wedi'i gwblhau cyn toriad yr haf.
Thank you for that answer, Minister. We're all aware that the quantum of school funding will remain an issue until we not only reverse the impact of 10 years of Tory cuts to the Welsh budget but can also increase our budgets in real terms and for a sustained period. But in spite of those pressures, I'm proud that the Welsh Government has provided £100 million to deliver improved school standards, introduced the pupil development access grant, increased support for free school meals, supports the holiday hunger scheme and delivers the twenty-first century schools programme. But can you tell me to what extent the 2020-1 Welsh budget settlement will address some of the concerns identified in the Children, Young People and Education Committee's inquiry on school funding in Wales?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae pob un ohonom yn ymwybodol y bydd maint cyllid ysgolion yn parhau i fod yn broblem hyd nes ein bod nid yn unig yn gwrthdroi effaith 10 mlynedd o doriadau Torïaidd i gyllideb Cymru ond hefyd yn gallu cynyddu ein cyllidebau mewn termau real ac am gyfnod estynedig. Ond er gwaethaf y pwysau, rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi darparu £100 miliwn i gyflawni gwell safonau ysgolion, wedi cyflwyno grant mynediad datblygu disgyblion, wedi cynyddu cefnogaeth ar gyfer prydau ysgol am ddim, yn cefnogi'r cynllun newyn gwyliau ac yn cyflwyno rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Ond a allwch ddweud wrthyf i ba raddau y bydd setliad cyllideb Cymru ar gyfer 2020-1 yn mynd i’r afael â rhai o’r pryderon a nodwyd yn ymchwiliad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg i gyllid ysgolion yng Nghymru?
Okay. I can say that the decisions made by regional school improvement services, local education authorities and councils will form a part of Luke's investigation and report. One of the issues that was front and centre of the committee's report was not just the total sum of funding but actually the way in which that money allocated reaches the front line and gets into an individual school's budget. And so, as I said, that will form an important part of the report.
With regard to the financial year we're about to go into, having listened very carefully to colleagues in local government and received assurances from them that, if the Welsh Government was to provide local government with a good settlement, they would prioritise schools and social services, I think that puts us in a good place, as well as the additional resources that are available to me, some of which investments you outlined in your supplementary question.
Iawn. Gallaf ddweud y bydd y penderfyniadau a wneir gan wasanaethau rhanbarthol gwella ysgolion, awdurdodau addysg lleol a chynghorau yn rhan o ymchwiliad ac adroddiad Luke. Un o'r materion blaenllaw yn adroddiad y pwyllgor oedd nid yn unig cyfanswm y cyllid, ond mewn gwirionedd, y ffordd y mae'r arian a ddyrannwyd yn cyrraedd y rheng flaen ac yn mynd i gyllideb ysgolion unigol. Ac felly, fel y dywedais, bydd hynny'n rhan bwysig o'r adroddiad.
O ran y flwyddyn ariannol sydd ar ddod, ar ôl gwrando'n ofalus iawn ar gydweithwyr mewn llywodraeth leol a chael sicrwydd ganddynt, pe bai Llywodraeth Cymru yn rhoi setliad da i lywodraeth leol, y byddent yn blaenoriaethu ysgolion a gwasanaethau cymdeithasol, credaf fod hynny'n ein rhoi mewn sefyllfa dda, yn ogystal â'r adnoddau ychwanegol sydd ar gael i mi, gan gynnwys rhai o'r buddsoddiadau a amlinellwyd gennych yn eich cwestiwn atodol.
8. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar y fframwaith Siarter Iaith? OAQ54928
8. Will the Minister provide an update on the Siarter Iaith framework? OAQ54928
Diolch yn fawr, Llyr. Siarter Iaith is the responsibility of the Minister for International Relations and Welsh Language. I can, however, tell you that the Siarter Iaith framework was part of the consultation on the new curriculum for Wales. The responses will be considered alongside the independent evaluation of the programme, which is currently ongoing.
Diolch yn fawr, Llyr. Cyfrifoldeb Gweinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol yw Siarter Iaith. Fodd bynnag, gallaf ddweud wrthych fod fframwaith Siarter Iaith yn rhan o'r ymgynghoriad ar gwricwlwm newydd Cymru. Bydd yr ymatebion yn cael eu hystyried ochr yn ochr â'r gwerthusiad annibynnol o'r rhaglen, sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd.
Wel, diolch ichi am hynny. Yn amlwg, mi ddywedodd y canllawiau cychwynnol—
Well, thank you for that. Obviously, the initial guidance—
Mae'n ddrwg gen i—
I'm sorry—
Sorry—my earpiece. My Welsh isn't that good. [Laughter.] Blwyddyn 2 standard.
Mae'n ddrwg gennyf—fy nghlustffonau. Nid yw fy Nghymraeg mor dda â hynny. [Chwerthin.] Safon blwyddyn 2.
Diolch. Mi ddywedodd y canllawiau cychwynnol, wrth gwrs, a gyhoeddwyd i ysgolion nôl ym mis Ebrill, y byddai yna ganllawiau pellach ymarferol ar gael erbyn mis Medi. Wel, rŷn ni bum mis yn ddiweddarach ac rŷn ni dal, hyd y gwelaf i, ddim wedi eu gweld nhw. Nawr, dwi'n derbyn beth ddywedoch chi ynglŷn â chyfrifoldeb Gweinidogion o gwmpas hyn, ond y pwynt dwi eisiau ei wneud yw: mi ddylai'r Siarter Iaith fod yn llawer mwy blaenllaw a chanolog, yn fy marn i, i'r ymdrech yma i dyfu'r iaith Gymraeg drwy gyfrwng ystafell ddosbarth, er mai hyrwyddo defnydd o'r iaith y tu hwnt i'r ystafell ddosbarth mae'n ei wneud, wrth gwrs. A dwi eisiau clywed gan y Llywodraeth fod y Siarter Iaith yn cael y statws dyledus yna er mwyn i fi gael hyder ei fod yn flaenoriaeth ichi fel Llywodraeth, oherwydd mae'r oedi yma yn y canllawiau diweddaraf yn rhywbeth sy'n fy mhoeni i yn fawr. Mi fyddai modd lleddfu hynny, wrth gwrs, drwy sicrhau, fel rŷch chi wedi, efallai, rhyw hanner awgrymu, y byddai cyfeiriad llawer mwy cryf tuag at y Siarter Iaith yn y cwricwlwm newydd. Ond y neges dwi eisiau ei glywed gennych chi, os caf i, yw ei fod e'n rhan ganolog o weledigaeth y Llywodraeth yn y maes yma a bod gennych chi ymrwymiad i sicrhau bod y Siarter Iaith yn tyfu ac yn datblygu ymhellach.
Thank you. The initial guidance provided to schools back in April stated that there would be further practical guidance available by September. Well, we're five months later and, as far as I can see, we still haven't seen those. Now, I accept what you said about ministerial responsibility around this, but the point I want to make is that the Siarter Iaith should be far more prominent and central, in my view, in this attempt to develop the Welsh language through the classroom, although it does promote the use of Welsh outside the classroom, of course. And I do want to hear from the Government that the Siarter Iaith is given that appropriate status so that I can have confidence that it is a priority for you as Government, because this delay in terms of the latest guidance is something that concerns me a great deal. You could alleviate that concern by ensuring, as you have perhaps suggested, that there would be a far stronger reference to the Siarter Iaith in the new curriculum for Wales. But the message I want to hear from you is that it is a central part of the Government's vision in this area and that you have a commitment to ensuring that the Siarter Iaith does grow and develop further.
Well, I hope the Member will be pleased when we publish the final version of the curriculum guidance at the end of this month that we have listened very carefully to the feedback from the initial period with regard to the Siarter. External evaluation is ongoing and, due to the changes to the timetable of the evaluation, the project will now not be completed until the end of February. As a result, new guidance will not be published until the summer term. Schools will be expected to implement the new framework from September 2020, and the Siarter Iaith co-ordinators have been informed of this new timetable. So, it is the delays around the evaluation work that have led to the knock-on effect. But the Siarter is going to be a very important way in which we develop the language.
One of the challenges we sometimes face, especially for children for whom Welsh is not their language at home, is that, too often, language is seen as something that happens within the classroom, rather than a living, breathing part of the entire school community in all its regards. And so being able to build upon speaking the language outside of the classroom will be a really important part of, first of all, developing individuals' skills and proficiency, but also sending a very clear message of the place of the language within not just the life of school, but the daily lives of our children and the communities in which they live.
Wel, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod yn falch, pan fyddwn yn cyhoeddi'r fersiwn derfynol o ganllawiau'r cwricwlwm ddiwedd y mis hwn, ein bod wedi gwrando'n ofalus iawn ar yr adborth o'r cyfnod cychwynnol mewn perthynas â'r Siarter. Mae'r gwerthusiad allanol yn mynd rhagddo, ac oherwydd y newidiadau i amserlen y gwerthusiad, ni fydd y prosiect yn cael ei gwblhau tan ddiwedd mis Chwefror. O ganlyniad, ni fydd canllawiau newydd yn cael eu cyhoeddi tan dymor yr haf. Disgwylir i ysgolion weithredu'r fframwaith newydd o fis Medi 2020 ymlaen, ac mae cydgysylltwyr Siarter Iaith wedi cael gwybod am yr amserlen newydd hon. Felly, yr oedi mewn perthynas â'r gwaith gwerthuso sydd wedi arwain at yr effaith ganlyniadol hon. Ond bydd y Siarter yn ffordd bwysig iawn i ni o ddatblygu'r iaith.
Un o'r heriau sy'n ein hwynebu weithiau, yn enwedig i blant lle nad yw Cymraeg yn iaith y cartref, yw bod iaith, yn rhy aml, yn cael ei hystyried yn rhywbeth sy'n digwydd yn yr ystafell ddosbarth yn hytrach na'i bod yn rhan fyw o gymuned yr ysgol gyfan a phob agwedd arni. Ac felly bydd gallu adeiladu ar siarad yr iaith y tu allan i'r ystafell ddosbarth yn rhan bwysig iawn, yn gyntaf oll, o ddatblygu sgiliau a hyfedredd unigolion, ond hefyd wrth anfon neges glir iawn ynglŷn â lle'r iaith nid yn unig ym mywyd yr ysgol, ond ym mywydau plant o ddydd i ddydd a'r cymunedau y maent yn byw ynddynt.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Y cwestiynau nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Siân Gwenllian.
The next questions, therefore, are questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Siân Gwenllian.
1. Pryd bydd y Gweinidog yn cyhoeddi gwerthusiad o gynllun canolfannau diagnosis cyflym Llywodraeth Cymru? OAQ54895
1. When will the Minister publish an evaluation of the Welsh Government's rapid diagnostic centres plan? OAQ54895
Thank you for the question. The NHS-led cancer implementation group has funded two pilot rapid diagnostic centres. The interim evaluation reports were considered at its meeting in November 2019 and the final evaluation is due to be considered at its meeting in May of this year. I will update Members later in the year on the evaluation and the impact upon NHS planning and delivery.
Diolch am eich cwestiwn. Mae'r grŵp gweithredu ar ganser, a arweinir gan y GIG, wedi ariannu dwy ganolfan beilot ddiagnosteg gyflym. Ystyriwyd yr adroddiadau gwerthuso interim yn eu cyfarfod ym mis Tachwedd 2019 ac mae disgwyl i'r gwerthusiad terfynol gael ei ystyried yn eu cyfarfod ym mis Mai eleni. Byddaf yn rhoi diweddariad i'r Aelodau yn ddiweddarach yn y flwyddyn ar y gwerthusiad a'r effaith ar gynllunio a chyflawni y GIG.
Rydyn ni'n gwybod bod adnabod canser yn gynnar yn gwneud y gwahaniaeth rhwng cael canlyniad da neu ganlyniad gwael pan ei bod hi'n dod i drin y canser hwnnw. Yn syml iawn, mae darganfod canser yn gynnar yn achub bywyd claf. Mae'r dystiolaeth gadarnhaol sy'n dod yn sgil cynlluniau peilot Castell-nedd Port Talbot ac Ysbyty Brenhinol Morgannwg i'w chroesawu'n fawr iawn. Mae pobl Gwynedd yn galw am wasanaeth tebyg, efo dros 1,500 o bobl wedi llofnodi llythyr agored yn galw am ganolfan diagnosis cyflym yn ein hardal ni. Gan ystyried bod canser yn arwain at farwolaeth mwy o bobl yng Ngwynedd nac unrhyw beth arall, a gan ein bod ni'n gwybod bod diagnosis cyflym yn achub bywydau, pryd fedrwn ni weld canolfan diagnosis cyflym yn dod i'r ogledd-orllewin?
We know that diagnosing cancer early can be the difference between a good outcome or a poor outcome when it comes to treatment of that cancer. Quite simply, diagnosing cancer early will often save a patient's life. The positive evidence coming forward as a result of the pilot schemes in Neath Port Talbot and in the Royal Glamorgan Hospital is to be welcomed. But the people of Gwynedd are calling for a similar service, with over 1,500 people having signed an open letter calling for a rapid diagnostic centre in our area. Given that cancer does lead to more deaths in Gwynedd than anything else, and as we do know that rapid diagnosis does save lives, when will we see a rapid diagnostic centre coming to the north-west of Wales?
Well, as I say, the evaluation due in May of this year will allow us to understand the exact impact, although, obviously, the highlighting in the last couple of days has been a positive initial evaluation. The final evaluation will tell us more about not just those two sites, but then help to inform a national plan and, at that point, I'll be able to update Members on what that looks like, because there is more to consider than just simply picking locations; it's also about then having the right workforce and the right capital, should that be a requirement, around it as well. But I'm looking forward to the final evaluation and then making a choice, together with the system, about how to take that forward.
Wel, fel y dywedaf, bydd y gwerthusiad sydd i ddod ym mis Mai eleni yn caniatáu i ni ddeall yr union effaith, er bod y prif bwyntiau a gafwyd yn yr ychydig ddyddiau diwethaf, yn amlwg, wedi bod yn werthusiad cychwynnol cadarnhaol. Bydd y gwerthusiad terfynol yn dweud mwy wrthym nid yn unig am y ddau safle, ond yn ein helpu wedyn i lywio cynllun cenedlaethol, a bryd hynny, bydd modd i mi roi diweddariad i'r Aelodau ar sut beth fydd hwnnw, gan fod mwy i'w ystyried na nodi lleoliadau'n unig; mae'n ymwneud hefyd â sicrhau bod gennym y gweithlu cywir a'r cyfalaf cywir ar ei gyfer pe bai angen. Ond rwy'n edrych ymlaen at y gwerthusiad terfynol a gwneud dewis wedyn, gyda'r system, ynglŷn â sut i fwrw ymlaen â hynny.
Minister, I think we all read the very positive story about Neath Port Talbot yesterday. Of course, they've tested the pilots in England, and they are well on their way to establishing a national network. In fact, by April of this year—that's a whole month before your evaluation is finally conducted—there will be a network in England. Why are we so far behind?
Weinidog, credaf fod pob un ohonom wedi darllen y stori gadarnhaol iawn am Gastell-nedd Port Talbot ddoe. Wrth gwrs, maent wedi profi'r cynlluniau peilot yn Lloegr, ac maent yn mynd ati i sefydlu rhwydwaith cenedlaethol. Mewn gwirionedd, erbyn mis Ebrill eleni—fis cyfan cyn i'ch gwerthusiad gael ei gynnal o'r diwedd—bydd rhwydwaith ar waith yn Lloegr. Pam ein bod ni mor bell ar ei hôl hi?
We're not so far behind. I don't think that's a fair reflection at all, with respect, Mr Melding. The reality is that we've set up these pilots, we're learning lots from them, and I expect to make choices across our system within this year, and we'll then be into the implementation phase. I wouldn't quite take at face value every single press release that is issued in England about where they are in reality in terms of their service. We've seen, for example, in other periods of health spending and health performance where press releases are issued but don't actually reflect the reality upon the ground. I'm interested in an evaluation within our system of how our system works in an integrated and planned way in delivering that care on a more consistent basis across the country when we know what the right answer is. I'm much more interested in being in the space of helping to direct the service to make improvements, rather than simply saying there are lots of good ideas but I don't have a view on what that should mean across the service.
Nid ydym mor bell â hynny ar ei hôl hi. Ni chredaf fod hynny'n adlewyrchiad teg o gwbl, gyda phob parch, Mr Melding. Y gwir amdani yw ein bod wedi sefydlu'r cynlluniau peilot hyn, rydym yn dysgu llawer oddi wrthynt, ac rwy'n disgwyl gwneud dewisiadau ar draws ein system eleni, ac yna byddwn yn dechrau ar y cam gweithredu. Ni fuaswn yn derbyn yn ddi-gwestiwn bob datganiad i'r wasg a gyhoeddir yn Lloegr ynglŷn â ble maent arni go iawn gyda'u gwasanaeth. Er enghraifft, mewn cyfnodau eraill o wariant ar iechyd a pherfformiad iechyd, gwelsom ddatganiadau i'r wasg yn cael eu cyhoeddi nad ydynt yn adlewyrchu'r realiti ar lawr gwlad mewn gwirionedd. Mae gennyf ddiddordeb mewn gwerthusiad o fewn ein system o sut y mae ein system yn gweithio mewn ffordd integredig a chynlluniedig i ddarparu gofal ar sail fwy cyson ledled y wlad pan fyddwn yn gwybod beth yw'r ateb cywir. Mae gennyf fwy o ddiddordeb o lawer mewn bod mewn sefyllfa i helpu i gyfarwyddo'r gwasanaeth i wneud gwelliannau, yn hytrach na dweud yn unig fod llawer o syniadau da i'w cael ond nad oes barn gennyf ynglŷn â'r hyn y dylai hynny ei olygu ar draws y gwasanaeth.
Minister, will you join me in congratulating Dr Heather Wilkes and her team at Neath Port Talbot Hospital, and her predecessor, Dr Jeremiah, who have actually undertaken this work, and, as a consequence, we are seeing that lives are being saved through earlier diagnosis? But as you pointed out, just now and in the committee this morning, if we want more of these, we need staff to be able to deliver those departments and those units. What are you doing, as a Government, to prepare for a situation where, if these pilots are shown to be the case, with continuing positive results, we'll be able to expand this into other areas, so we have the staff, we have the resources and we have the equipment to ensure that this can be expanded across Wales?
Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Dr Heather Wilkes a'i thîm yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot, a'i rhagflaenydd, Dr Jeremiah, sydd wedi cyflawni'r gwaith hwn mewn gwirionedd, ac o ganlyniad, rydym yn gweld bod bywydau'n cael eu hachub drwy ddiagnosis cynharach? Ond fel y nodoch chi, yn awr ac yn y pwyllgor y bore yma, os ydym am gael mwy o'r rhain, mae arnom angen i staff allu darparu'r adrannau hynny a'r unedau hynny. Beth a wnewch fel Llywodraeth i baratoi ar gyfer sefyllfa lle bydd modd i ni ehangu hyn i feysydd eraill os gwelir bod y cynlluniau peilot hyn yn gweithio, gyda chanlyniadau cadarnhaol parhaus, fel bod gennym staff, adnoddau ac offer i sicrhau y gellir ehangu hyn ledled Cymru?
I think the points that I made in committee today are still exactly the right ones. It is about recognising not just the plan to have these, but, actually, the work of the staff to lead and deliver that work on the ground in a pilot phase, and that the learning isn't just the outcomes of what that means, but also the staff mix that you need to deliver them successfully. So, the evaluation can't simply be about, 'This is the right answer', and then not having a view on how that moves forward.
I want to be in a position to understand whether we need to make different investment choices centrally, or whether, actually, we need to help direct and get around our system in different parts of the service. That's why, for example, we've continued to invest in imaging services, not just the imaging academy, to improve the quality of training and to improve the retention of staff, but also the investment we've made in the most recent round of healthcare professionals' training and the additional investment we've made in radiotherapists, for example, as well. So, this is about equipping ourselves for the future, but still properly understanding that there's more we need to do when we have that full evaluation of what to do next.
Credaf fod y pwyntiau a wneuthum yn y pwyllgor heddiw yn hollol gywir o hyd. Mae'n ymwneud â chydnabod nid yn unig y cynllun i gael y rhain, ond mewn gwirionedd, gwaith y staff i arwain ac i gyflawni'r gwaith hwnnw ar lawr gwlad mewn cyfnod peilot, ac nad yw'r dysgu'n ymwneud â chanlyniadau'r hyn y mae hynny'n ei olygu yn unig, ond hefyd y gymysgedd o staff sydd ei angen arnoch i'w cyflawni'n llwyddiannus. Felly, ni all y gwerthusiad nodi, 'Dyma'r ateb cywir' yn unig, a pheidio â chynnwys barn ynglŷn â sut y dylid bwrw ymlaen â hynny wedyn.
Rwy'n awyddus i fod mewn sefyllfa i ddeall a oes angen i ni wneud gwahanol ddewisiadau buddsoddi yn ganolog, neu a oes angen, mewn gwirionedd, i ni helpu i gyfarwyddo a symud o amgylch ein system mewn gwahanol rannau o'r gwasanaeth. Dyna pam, er enghraifft, ein bod wedi parhau i fuddsoddi mewn gwasanaethau delweddu, nid yn unig yr academi ddelweddu, i wella ansawdd yr hyfforddiant ac i wella cyfraddau cadw staff, ond hefyd y buddsoddiad a wnaethom yn y rownd ddiweddaraf o hyfforddiant gweithwyr gofal iechyd proffesiynol a'r buddsoddiad ychwanegol rydym wedi'i wneud mewn radiotherapyddion, er enghraifft. Felly, mae a wnelo hyn ag ymbaratoi ar gyfer y dyfodol, ond gan ddeall yn iawn o hyd fod angen inni wneud rhagor pan gawn y gwerthusiad llawn o'r hyn y dylid ei wneud nesaf.
2. Pa drafodaethau y mae’r Gweinidog yn eu cael gyda byrddau iechyd a phartneriaid cysylltiedig i wella’r broses o drosglwyddo cleifion o ysbytai yn ôl i leoliadau cymunedol? OAQ54912
2. What discussions is the Minister having with health boards and associated partners to improve the transfer of patients from hospitals back into community settings? OAQ54912
I thank David Rees for that question. I am having regular discussions about these issues with health and social care partners, as is the Minister, including meetings in Swansea Bay last week. It is vital to prevent unnecessary admissions and transfer people from hospital to their homes or community settings as soon as they are ready.
Diolch i David Rees am ei gwestiwn. Fel y Gweinidog, rwy’n cael trafodaethau rheolaidd am y materion hyn gyda phartneriaid iechyd a gofal cymdeithasol, gan gynnwys cyfarfodydd ym Mae Abertawe yr wythnos diwethaf. Mae'n hanfodol atal derbyniadau diangen, a throsglwyddo pobl o'r ysbyty i'w cartrefi neu leoliadau cymunedol cyn gynted ag y byddant yn barod.
Thank you for that answer, Deputy Minister. As the Minister found out for himself last week, when he visited the minor injury unit in Neath Port Talbot Hospital, there were, on that particular day, 125 patients in Morriston awaiting discharge who were physically fit to go out of hospital, but who were sitting there because they weren't able to get out. There's clearly a relationship with partners to make sure that care packages are in place, that care home places are available, or nursing home places are available, and that the adaptations are done. This is causing a problem, because we are always highlighting the fact that there are ambulances parked up outside hospitals and that accident and emergency departments are facing difficulties, but there's the flow through the hospitals and the discharges that are actually blocking everything up.
What are you actually doing to ensure that those departments and those social services, those partners, are actually doing the best they can? I know they're under pressure—I fully appreciate the pressures they're under—but they need to be able to ensure that those patients can get out as soon as possible so that the beds that they're occupying can be released to make sure that the flow through hospitals gets better.
Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Fel y darganfu’r Gweinidog drosto’i hun yr wythnos diwethaf, pan ymwelodd â’r uned mân anafiadau yn Ysbyty Castell-nedd Port Talbot, ar y diwrnod penodol hwnnw, roedd 125 o gleifion yn Nhreforys yn aros i gael eu rhyddhau am eu bod yn ddigon iach yn gorfforol i fynd o’r ysbyty, ond roeddent yn dal i eistedd yno am na allent adael. Mae'n amlwg fod perthynas i'w chael â phartneriaid i sicrhau bod pecynnau gofal ar waith, fod lleoedd ar gael mewn cartrefi gofal, neu gartrefi nyrsio, a bod yr addasiadau'n cael eu gwneud. Mae hyn yn peri problem, gan ein bod bob amser yn tynnu sylw at y ffaith bod ambiwlansys wedi'u parcio y tu allan i ysbytai a bod adrannau damweiniau ac achosion brys yn wynebu anawsterau, ond y llif drwy'r ysbytai ac anawsterau wrth ryddhau cleifion sy'n blocio popeth mewn gwirionedd.
Beth a wnewch i sicrhau bod yr adrannau hynny a'r gwasanaethau cymdeithasol hynny, y partneriaid hynny, yn gwneud eu gorau glas? Gwn eu bod dan bwysau—rwy'n llwyr sylweddoli'r pwysau sydd arnynt—ond mae angen iddynt allu sicrhau y gall y cleifion adael cyn gynted â phosibl fel bod modd rhyddhau'r gwelyau er mwyn sicrhau bod y llif drwy ysbytai yn gwella.
Thank you, David Rees, for making those very important points. We do expect health boards to work together with local authorities and with the third sector to ensure that people do return home from hospital as soon as they are fit to do so, because I think we all know about the damage of people staying in hospital longer, as well as affecting the flow through the hospital. I know from recent visits, particularly to Swansea Bay, that there is a real commitment to do this.
So, we are putting effort and money in. We're supporting improvements through the national Every Day Counts programme and the discharge to recovery and assess pathways. We've invested in new initiatives through the integrated care fund and the transformation fund, where, of course, local authorities, health boards and the third sector all work together to come up with solutions.
The Swansea Bay region is putting in a number of measures, including through investing over £1 million in its hospital-to-home service, which they told me about in detail last week. That is supporting early discharge. These actions have led to improvements, so, certainly, in November and December the delayed transfers of care were reduced.
Diolch, David Rees, am godi'r pwyntiau pwysig iawn hynny. Rydym yn disgwyl i fyrddau iechyd weithio gydag awdurdodau lleol a chyda'r trydydd sector i sicrhau bod pobl yn dychwelyd adref o'r ysbyty cyn gynted ag y byddant yn iach i wneud hynny, gan y credaf fod pob un ohonom yn gwybod am y niwed i bobl sy'n aros yn hwy yn yr ysbyty, yn ogystal â'r effaith ar y llif drwy'r ysbyty. Gwn o ymweliadau diweddar, yn enwedig â Bae Abertawe, fod ymrwymiad gwirioneddol i wneud hyn.
Felly, rydym yn gwneud ymdrech ac yn darparu arian. Rydym yn cefnogi gwelliannau drwy raglen genedlaethol Every Day Counts a'r llwybrau rhyddhau i adfer ac asesu. Rydym wedi buddsoddi mewn mentrau newydd drwy'r gronfa gofal integredig a'r gronfa trawsnewid, lle mae awdurdodau lleol, byrddau iechyd a'r trydydd sector yn gweithio gyda'i gilydd, wrth gwrs, i ddod o hyd i atebion.
Mae rhanbarth Bae Abertawe yn rhoi nifer o fesurau ar waith, gan gynnwys drwy fuddsoddi dros £1 filiwn yn eu gwasanaeth ysbyty i'r cartref, y soniasant wrthyf yn fanwl amdano yr wythnos diwethaf. Mae hynny'n cefnogi rhyddhau cynnar. Mae'r camau hyn wedi arwain at welliannau, felly yn sicr, ym mis Tachwedd a mis Rhagfyr, gostyngwyd cyfraddau oedi wrth drosglwyddo gofal.
You mentioned the transformation fund, Minister, and the delayed discharges into community settings. One of the barriers is still around the whole area of funding, particularly if a person requires funding from both the health service and from the social services because of the mixed care package that they require. Quite often, there are—a kind way, perhaps, to describe it—marginal turf wars. People have got their own budgets, they've got to protect their budgets and they have to account for their budgets. I wondered what work is being done, through the transformation fund, particularly in 'A Healthier West Wales', where all of the organisations are supposedly coming together to deliver better outcomes for patients and getting them out of hospitals and back into community settings. I wonder if we're able to start learning some lessons about how we can resolve these funding issues, so that, whatever else happens, getting somebody out of a hospital and back into their home or into residential care—the block is not because of funding and who pays what element of the care that person requires.
Fe sonioch chi am y gronfa trawsnewid, Weinidog, ac oedi wrth ryddhau i leoliadau cymunedol. Un o'r rhwystrau o hyd yw cyllido, yn enwedig os oes angen cyllid ar unigolyn gan y gwasanaeth iechyd a chan y gwasanaethau cymdeithasol oherwydd y pecyn gofal cymysg sydd ei angen arnynt. Yn eithaf aml, ceir mân ryfeloedd llwythol—sy'n ffordd garedig o'i ddisgrifio efallai. Mae gan bobl eu cyllidebau eu hunain, mae'n rhaid iddynt ddiogelu eu cyllidebau ac mae'n rhaid iddynt roi cyfrif am eu cyllidebau. Tybed pa waith sy'n mynd rhagddo, drwy'r gronfa trawsnewid, yn enwedig yn 'Gorllewin Cymru Iachach', lle mae'r holl sefydliadau i fod i ddod at ei gilydd i sicrhau gwell canlyniadau i gleifion a sicrhau eu bod yn gadael ysbytai ac yn mynd yn ôl i leoliadau cymunedol. Tybed a oes modd i ni ddechrau dysgu gwersi ynglŷn â sut y gallwn ddatrys y materion cyllido hyn, fel bod cael rhywun allan o'r ysbyty ac yn ôl i'w cartref neu i ofal preswyl, ni waeth beth arall sy'n digwydd—fel nad cyllid fydd yn achosi'r rhwystr, a phwy sy'n talu am ba elfen o'r gofal sydd ei angen ar yr unigolyn hwnnw.
Angela Burns is right, there is sometimes difficulty over those different elements of funding. But it's absolutely essential that the patient, the individual, is at the absolute centre of the way that decisions are made. And I know that there have been projects, under the transformation funding, looking at how that can develop, and I hope that we'll be able to learn through that. Continuing care is one issue that has to be addressed, and I think we've had a statement on that fairly recently, and I know that we are looking at certain elements of community care and reviewing them.
Mae Angela Burns yn llygad ei lle, ceir anawsterau weithiau mewn perthynas â'r gwahanol elfennau hynny o gyllid. Ond mae'n gwbl hanfodol fod y claf, yr unigolyn, yn gwbl ganolog i'r ffordd y caiff penderfyniadau eu gwneud. A gwn fod rhai prosiectau, o dan y cyllid trawsnewid, wedi edrych ar sut y gall hynny ddatblygu, a gobeithiaf y bydd modd i ni ddysgu drwy hynny. Mae gofal parhaus yn un mater y mae'n rhaid mynd i'r afael ag ef, a chredaf ein bod wedi cael datganiad ar hynny'n weddol ddiweddar, a gwn ein bod yn edrych ar rai elfennau o ofal cymunedol ac yn eu hadolygu.
Cwestiynau nawr gan lefaryddion y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Helen Mary Jones.
Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Helen Mary Jones.
Diolch, Llywydd. Does the Minister agree with the statement made by the First Minister yesterday in response to questions from Adam Price, when talking about pressures on the ambulance service? And I quote:
'The problem is not one that is soluble in the hands of the ambulance service alone...It is a whole-systems issue, in which we have to...clear people through the whole system so that, when the system comes under pressure, as...over the last few weeks, there is room at the front door.'
And does he further expect us to believe the First Minister when the First Minister told Adam Price that:
'we have resolved the problem...and the situation is much better than it was when I started as health Minister'?
Because I would submit, Llywydd, that is not the experience of my constituents who are served by Betsi Cadwaladr and by Hywel Dda health boards.
Diolch, Lywydd. A yw’r Gweinidog yn cytuno â’r datganiad a wnaed gan y Prif Weinidog ddoe mewn ymateb i gwestiynau gan Adam Price, wrth siarad am bwysau ar y gwasanaeth ambiwlans? A dyfynnaf:
'Nid yw'r broblem yn un y gellir ei datrys yn nwylo'r gwasanaeth ambiwlans yn unig... Mae'n fater systemau cyfan, lle mae'n rhaid i ni allu clirio pobl drwy'r system gyfan, fel y bydd lle wrth y drws ffrynt pan fydd y system yn dod dan bwysau, fel sydd wedi digwydd dros yr wythnosau diwethaf.'
Ac a yw’n disgwyl i ni gredu’r Prif Weinidog pan ddywedodd y Prif Weinidog wrth Adam Price:
'rŷn ni wedi datrys y broblem... ac mae'r sefyllfa lot yn well nag yr oedd hi pan roeddwn i'n dod i ddechrau fel Gweinidog dros Iechyd'?
Oherwydd buaswn yn awgrymu, Lywydd, nad dyna yw profiad fy etholwyr sy'n cael eu gwasanaethu gan fyrddau iechyd Betsi Cadwaladr a Hywel Dda.
Yes, I think the First Minister properly describes it as a whole-systems issue; it certainly is. That's been reinforced to me on the visits that I've had through the start of this winter period, in this calendar year already. And that's a change from just a few years ago, to go into emergency departments and not to have people saying, 'We need more consultants', but actually saying, 'We need more investment in social care.' So, it is definitely a whole-systems issue.
But also, I think when you look at where we are, then actually yes we have. If you look objectively at where we are in terms of delayed transfers of care, we are better now than when the First Minister started his time as the health Minister. We have a number of things that have improved within our system. Our challenge, as ever, is the rate of improvement we make in our health and care systems, and the ever-changing rate and nature of demand and need. And that is the constant challenge that we face in the health service, and it goes back into the questions and conversations we had yesterday around the transformation fund in its broader sense around healthcare.
Ie, credaf fod y Prif Weinidog yn iawn i'w ddisgrifio fel mater system gyfan; mae hynny'n bendant yn wir. Mae'r ymweliadau rwyf wedi'u gwneud drwy ddechrau cyfnod y gaeaf, yn y flwyddyn galendr hon eisoes, wedi atgyfnerthu hynny i mi. Ac mae'n newid o'r hyn ydoedd ychydig flynyddoedd yn ôl, ac yn hytrach na chlywed pobl yn dweud pan fyddech yn mynd i mewn i adrannau brys, 'Mae angen mwy o feddygon ymgynghorol arnom', eu clywed yn dweud 'Mae angen mwy o fuddsoddiad mewn gofal cymdeithasol.' Felly, mae'n sicr yn fater system gyfan.
Ond hefyd, pan edrychwch ar ein sefyllfa, credaf fod gennym, mewn gwirionedd. Os edrychwch yn wrthrychol ar ein sefyllfa o ran oedi wrth drosglwyddo gofal, rydym yn well yn awr na phan ddechreuodd y Prif Weinidog ei gyfnod fel Gweinidog iechyd. Mae gennym nifer o bethau sydd wedi gwella yn ein system. Yr her i ni, fel bob amser, yw pa mor gyflym rydym yn gwneud gwelliannau yn ein systemau iechyd a gofal, a chyflymder a natur newidiol y galw a'r angen. A dyna'r her gyson sy'n ein hwynebu yn y gwasanaeth iechyd, ac mae'n gysylltiedig â'r cwestiynau a'r sgyrsiau a gawsom ddoe ynglŷn â'r gronfa trawsnewid yn ei hystyr ehangach mewn perthynas â gofal iechyd.
I'm grateful to the Minister for his response. I wish I could characterise it as adequate; I'm afraid I can't. I have been looking back at the Minister's statements around winter pressures over the past three years, and he always says the same things. He always talks about norovirus and flu, and he says the same things when you have a really challenging year, when you actually have lots of norovirus or flu, and he says the same things when, as in this year, in fact, the situation is not that challenging.
Now, he may be right that there are some aspects of the service in unscheduled care that have improved since the First Minister's time, but one thing that has not been solved is the interface between health and social care. Now, Llywydd, we all know that the portfolios for health and social care have been held in our Parliament by Welsh Ministers for the last 20 years. Can the Minister tell me, can he reassure us today, that we will not be having this same conversation in another year's time, let alone in another 20 years' time?
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ymateb. Hoffwn pe gallwn ei alw'n ddigonol; mae arnaf ofn na allaf wneud hynny. Rwyf wedi bod yn edrych yn ôl ar ddatganiadau'r Gweinidog ynghylch pwysau'r gaeaf dros y tair blynedd diwethaf, ac mae bob amser yn dweud yr un pethau. Mae bob amser yn sôn am norofeirws a'r ffliw, ac mae'n dweud yr un pethau pan fo gennych flwyddyn heriol iawn, pan fo gennych lawer o norofeirws neu'r ffliw mewn gwirionedd, ac mae'n dweud yr un pethau pan nad yw'r sefyllfa, fel eleni, mor heriol â hynny.
Nawr, efallai ei fod yn gywir fod rhai agweddau ar y gwasanaeth mewn gofal heb ei drefnu wedi gwella ers cyfnod y Prif Weinidog, ond un peth sydd heb ei ddatrys yw'r rhyng-gysylltiad rhwng iechyd a gofal cymdeithasol. Nawr, Lywydd, gŵyr pob un ohonom fod Gweinidogion Cymru yn ein Senedd wedi bod yn gyfrifol am y portffolios iechyd a gofal cymdeithasol am yr 20 mlynedd diwethaf. A all y Gweinidog ddweud wrthyf, a all roi sicrwydd i ni heddiw, na fyddwn yn cael yr un sgwrs ymhen blwyddyn arall, heb sôn am ymhen 20 mlynedd arall?
Well, I don't expect to be having this conversation in 20 years' time; I hope my life will have moved on to a different point by then.
But in terms of some of the things that you said, when you describe it as not being challenging, actually, the context in which we deliver health and care is challenging. And it isn't just related to the circulation of flu or norovirus or the weather; it is the changing nature and mood of our population. And in the statement that I issued earlier today, the fact that we've had a 23 per cent increase in red ambulance calls during that period—the sickest, the most unwell people—an increase of that nature from one winter to another, that is the sort of trend you'd expect to see over several years, not over one winter. So, the context is different. The increase is different. And it's not just me saying that; any and every part of the national health service in each of the four countries in the UK is describing the same ramping up in challenges and pressures.
And in terms of the staff that I've met, they understand very well the nature of those challenges they see coming through the door, and they don't describe it as, 'It's just the same as previous winters where the system can't cope.' So, you go back to the challenge about the interface between health and social care. And, again, we've made real progress. When you look at the work that partnership boards are doing and the way they used money, not just this winter, but the improvement in relationships—. It is because of those improvements and the interface between health and social care that we're seeing flow restored, that we see flow continuing in different parts of the country, in and out of the hospital. And we are more successful than ever at keeping people in their own home now as well.
But it's still, 'How do we get even further ahead?', and that's why we're looking over not just this winter, but into the next winter, about how we get further ahead and actually spend more, not just money together, but more to stabilise and improve the services on that interface between health and social care, to keep people in their own homes more successfully, and on the ways to get them out of hospitals, which is no longer the right place for their treatment.
Wel, nid wyf yn disgwyl cael y sgwrs hon ymhen 20 mlynedd; rwy'n gobeithio y bydd fy mywyd wedi symud ymlaen i bwynt gwahanol erbyn hynny.
Ond o ran rhai o'r pethau a ddywedoch chi, pan fyddwch yn dweud nad yw'n heriol, mewn gwirionedd, mae'r cyd-destun rydym yn darparu iechyd a gofal ynddo yn heriol. Ac nid yw'n gysylltiedig â'r ffliw neu norofeirws yn mynd ar led neu'r tywydd yn unig; mae'n ymwneud â natur newidiol a hwyliau ein poblogaeth. Ac yn y datganiad a gyhoeddais yn gynharach heddiw, y ffaith ein bod wedi cael cynnydd o 23 y cant mewn galwadau ambiwlans coch yn ystod y cyfnod hwnnw—y bobl salaf, fwyaf gwael—cynnydd o'r natur honno o un gaeaf i'r llall, dyna'r math o duedd y byddech yn disgwyl ei gweld dros sawl blwyddyn, nid dros un gaeaf. Felly, mae'r cyd-destun yn wahanol. Mae'r cynnydd yn wahanol. Ac nid fi'n unig sy'n dweud hynny; mae pob rhan o'r gwasanaeth iechyd gwladol ym mhob un o bedair gwlad y DU yn disgrifio'r un cynnydd o ran heriau a phwysau.
Ac o ran y staff rwyf wedi cyfarfod â hwy, maent yn deall natur yr heriau a welant yn dod drwy'r drws yn dda iawn, ac nid ydynt yn eu disgrifio fel, 'Mae'n union yr un fath â gaeafau blaenorol lle na all y system ymdopi.' Felly, rydych yn dychwelyd at yr her ynghylch y rhyng-gysylltiad rhwng iechyd a gofal cymdeithasol. Ac unwaith eto, rydym wedi gwneud cryn dipyn o gynnydd. Pan edrychwch ar y gwaith y mae'r byrddau partneriaeth yn ei wneud a'r ffordd y maent wedi defnyddio arian, nid yn unig y gaeaf hwn, ond y gwelliant yn y berthynas—. O ganlyniad i'r gwelliannau hynny a'r rhyng-gysylltiad rhwng iechyd a gofal cymdeithasol, rydym yn gweld y llif yn cael ei adfer, rydym yn gweld y llif yn parhau mewn gwahanol rannau o'r wlad, i mewn ac allan o'r ysbyty. Ac rydym yn fwy llwyddiannus nag erioed am gadw pobl yn eu cartrefi eu hunain bellach hefyd.
Serch hynny, rydym yn dal i ofyn, 'Sut rydym yn mynd hyd yn oed ymhellach?', a dyna pam ein bod yn edrych nid yn unig ar y gaeaf hwn, ond tuag at y gaeaf nesaf, o ran sut rydym yn mynd ymhellach ac yn gwario mwy, nid yn unig arian at ei gilydd, ond mwy i sefydlogi ac i wella'r gwasanaethau ar y rhyng-gysylltiad hwnnw rhwng iechyd a gofal cymdeithasol, i gadw pobl yn eu cartrefi eu hunain yn fwy llwyddiannus, ac ar y ffyrdd i'w cael allan o ysbytai, pan nad dyna'r lle iawn ar gyfer eu triniaeth mwyach.
Well, the problem, of course, is, Llywydd, that nobody disbelieves the Minister when he's saying these things, but the problem is that he's been saying a variety of them, and his predecessors have been saying a variation on a theme. It may very well be, and I'm not questioning his figures, that we have, for example, had an exceptional number of vulnerable patients, but that begs the question about why those patients are becoming so vulnerable, why they're not receiving the care in the community that they ought to be receiving, and it brings us back to this whole issue of an abject failure to deliver the whole-systems approach.
We need to be very clear, Llywydd, that this is not an attack on the staff. We know that staff are doing excellent work. We also know that, in some places, local authorities are co-operating well or less well with their local health boards, and that where they are co-operating well that that is delivering change. But my question would be: where is the national leadership to scale up that change? Now, the Minister will no doubt talk again about the transformation fund, but I would again remind this Chamber that he or his party have been in charge of this for 20 years, and I am no more reassured by what he said this afternoon than I have been about all the other things that he's said over the preceding years.
But I want to bring us back to a specific. So, the Minister has just acknowledged, as the First Minister said, that one of the issues around discharging patients from ambulances into hospitals—one of the reasons for the pressures—is that there is a need for a whole-systems approach. So, I'm a little bit surprised in that regard that the Minister has decided to set up yet another task and finish group to review the ambulance service. If the problems are not in the ambulance service but are actually in social care, in delayed transfers of care—and I would argue in the capacity that's been stripped out of the system—why is it going to be helpful to have yet another review of the ambulance service, which on other occasions he's told me is perfectly all right? I am somewhat at a loss.
I'm not particularly interested to hear what the Minister says to defend the decision, to be completely honest. But what I would ask him factually is: who are the members of this task and finish review going to be? He's told us who the chair and the vice-chair are going to be—or joint chairs, I apologise. Well, who are the members of this going to be? How is the voice of patients, and particularly the most vulnerable patients like older people and people with learning disabilities, going to be heard in this review? And when does he expect it to report? Because I think we're all losing patience with task and finish groups and reviews. What I would like to see is a health Minister who's prepared to make a decision.
Wel, y broblem, wrth gwrs, Lywydd, yw nad oes unrhyw un yn amau'r Gweinidog pan fo'n dweud y pethau hyn, ond y broblem yw ei fod wedi bod yn dweud amrywiaeth ohonynt, ac mae ei ragflaenwyr wedi bod yn dweud amrywiadau ar y thema. Efallai'n wir, ac nid wyf yn cwestiynu ei ffigurau, fod gennym, er enghraifft, nifer anarferol o gleifion agored i niwed, ond mae hynny'n arwain at y cwestiwn pam fod y cleifion hynny'n dod mor agored i niwed, pam nad ydynt yn derbyn y gofal yn y gymuned y dylent fod yn ei gael, a daw â ni'n ôl at holl fater y methiant llwyr i sicrhau dull system gyfan.
Mae angen i ni ddweud yn glir iawn, Lywydd, nad ymosodiad ar y staff mo hwn. Gwyddom fod y staff yn gwneud gwaith rhagorol. Gwyddom hefyd fod awdurdodau lleol, mewn rhai lleoedd, yn cydweithredu'n dda neu ddim cystal â'u byrddau iechyd lleol, a lle maent yn cydweithredu'n dda, fod hynny'n sicrhau newid. Ond fy nghwestiwn fyddai: ble mae'r arweinyddiaeth genedlaethol i ddarparu'r newid hwnnw ar raddfa fwy? Nawr, heb os, bydd y Gweinidog yn siarad eto am y gronfa trawsnewid, ond hoffwn atgoffa'r Siambr eto ei fod ef neu ei blaid wedi bod yn gyfrifol am hyn ers 20 mlynedd, ac nid yw'r hyn a ddywedodd y prynhawn yma yn rhoi mwy o sicrwydd i mi na'r holl bethau eraill y mae wedi'u dweud dros y blynyddoedd blaenorol.
Ond hoffwn ddychwelyd at un peth penodol. Felly, mae'r Gweinidog newydd gydnabod, fel y dywedodd y Prif Weinidog, mai un o'r problemau mewn perthynas â rhyddhau cleifion o ambiwlansys i ysbytai—un o'r rhesymau dros y pwysau—yw bod angen dull system gyfan. Felly, rwy'n synnu braidd yn hynny o beth fod y Gweinidog wedi penderfynu sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen arall eto fyth i adolygu'r gwasanaeth ambiwlans. Os nad yn y gwasanaeth ambiwlans y mae'r problemau mewn gwirionedd, ond mewn gofal cymdeithasol, gydag oedi wrth drosglwyddo gofal—a'r capasiti sydd wedi'i ddileu o'r system, buaswn yn dadlau—pam y bydd cael adolygiad arall eto fyth o'r gwasanaeth ambiwlans yn ddefnyddiol, rhywbeth y mae wedi dweud wrthyf ar adegau eraill ei fod yn berffaith iawn? Rwyf wedi drysu braidd.
Nid oes gennyf ddiddordeb arbennig mewn clywed yr hyn y mae'r Gweinidog yn ei ddweud i amddiffyn y penderfyniad, a bod yn gwbl onest. Ond yr hyn y buaswn yn ei ofyn iddo'n ffeithiol yw: pwy fydd aelodau'r adolygiad gorchwyl a gorffen hwn? Mae wedi dweud wrthym pwy fydd y cadeirydd a'r is-gadeirydd—neu gyd-gadeiryddion, rwy'n ymddiheuro. Wel, pwy fydd yr aelodau? Sut y bydd llais cleifion, ac yn enwedig y cleifion mwyaf agored i niwed fel pobl hŷn a phobl ag anableddau dysgu, yn cael ei glywed yn yr adolygiad? A phryd y mae'n disgwyl iddo adrodd? Oherwydd credaf fod pob un ohonom yn colli amynedd gydag adolygiadau a grwpiau gorchwyl a gorffen. Yr hyn yr hoffwn ei weld yw Gweinidog iechyd sy'n barod i wneud penderfyniad.
I make decisions every single day in this office. I've made a number of decisions about directing the future of the service, not just the overarching 10-year plan in 'A Healthier Wales' but many more, as the Member knows. I appreciate there's a sense of theatre to this, but every now and again we should try and deal with some of the more realistic elements of what we're dealing with in the service.
When you talk about why are patients so vulnerable, we know very well why lots of our patients are more vulnerable now than in previous years. It's part of our success story of keeping people alive for longer. It's also partly about the challenge of the burden of ill health and disease that is not a part of the natural ageing process. So, the Member knows that very well.
When it comes to capacity being stripped out of the system, we haven't stripped necessarily capacity out of the system. Our challenge is our ability to increase it across the whole system to the extent that it is then properly sustainable to deliver the care that we need. And, actually, if you looked at any objective commentators about where that capacity exists, then I don't think they share the Member's analysis.
And when it comes to the task force that I have set up, you know very well who the chairs are, and I'll announce all of the members who are taking part in that in due course. I expect them to report to me to make early suggestions before the end of this winter period, so before the end of March. I expect to have the full measure of that within a period of three months or so. I have not set something up to take six to 12 months to avoid the challenge. I am interested in some advice and some challenge about how we do this across the whole system.
I think the Member has misunderstood this about just being focused on the ambulance service. It's actually about improving ambulance availability, and that requires a look at the whole system. I look forward to being able to report back on that properly to Members once that advice is available to me.
Rwy'n gwneud penderfyniadau bob dydd yn y swydd hon. Rwyf wedi gwneud nifer o benderfyniadau ynglŷn â chyfarwyddo dyfodol y gwasanaeth, nid yn unig y cynllun trosfwaol 10 mlynedd yn 'Cymru Iachach' ond llawer mwy, fel y gŵyr yr Aelod. Rwy'n derbyn bod yna ymdeimlad o theatr yn perthyn i hyn, ond o bryd i'w gilydd, dylem geisio ymwneud â rhai o elfennau mwy realistig yr hyn rydym yn ymdrin ag ef yn y gwasanaeth.
Pan fyddwch yn sôn ynglŷn â pham fod cleifion mor agored i niwed, gwyddom yn iawn pam fod llawer o'n cleifion yn fwy agored i niwed yn awr nag yn y blynyddoedd a fu. Mae'n rhan o'n hanes llwyddiannus o gadw pobl yn fyw am fwy o amser. Mae hefyd yn ymwneud, yn rhannol, â her baich afiechyd a chlefydau nad ydynt rhan o'r broses o heneiddio'n naturiol. Felly, mae'r Aelod yn gwybod hynny'n iawn.
O ran dileu capasiti o'r system, nid ydym wedi dileu capasiti o'r system o reidrwydd. Yr her i ni yw ein gallu i'w gynyddu ar draws y system gyfan i'r graddau ei fod yn ddigon cynaliadwy wedyn i ddarparu'r gofal sydd ei angen arnom. Ac mewn gwirionedd, pe baech yn holi unrhyw sylwebyddion gwrthrychol ynglŷn â ble mae'r capasiti hwnnw'n bodoli, ni chredaf y byddent yn cytuno â dadansoddiad yr Aelod.
Ac o ran y tasglu a sefydlais, fe wyddoch yn iawn pwy yw'r cadeiryddion, a byddaf yn cyhoeddi'r holl aelodau a fydd yn rhan ohono maes o law. Rwy'n disgwyl iddynt adrodd i mi er mwyn gwneud awgrymiadau cynnar cyn diwedd y gaeaf hwn, felly cyn diwedd mis Mawrth. Rwy'n disgwyl cael syniad cadarn o hynny o fewn cyfnod o oddeutu tri mis. Nid wyf wedi sefydlu rhywbeth i gymryd chwech i 12 mis er mwyn osgoi'r her. Mae gennyf ddiddordeb mewn cael cyngor a her ynglŷn â sut i wneud hyn ar draws y system gyfan.
Credaf fod yr Aelod wedi camddeall bod hyn yn ymwneud â chanolbwyntio ar y gwasanaeth ambiwlans yn unig. Mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â gwella argaeledd ambiwlansys, ac mae angen edrych ar y system gyfan er mwyn gwneud hynny. Edrychaf ymlaen at allu adrodd yn ôl ar hynny'n iawn i'r Aelodau pan fydd y cyngor hwnnw ar gael i mi.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.
Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd. There is absolutely no doubt that we have a selfless army of 370,000 unpaid carers in Wales. In November 2017, the Welsh Government announced that one of its priorities to support the delivery of the enhanced rights of carers under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 was to support life alongside caring.
On Carers Rights Day 2018, the Welsh Government announced a £15 million investment in preventative services that support adults with care needs and carers who need support. On Carers Rights Day 2019, your Government announced that you will be developing a national action plan this year to strengthen the national co-ordination of support for carers. Evidence has emerged showing that 59 per cent of carers in Wales stated that, over the festive period, they really struggled, and 45 per cent are struggling even to make ends meet.
The director of Carers Wales has commented that carers across Wales sacrifice so much looking after a loved one, yet their contribution to society goes largely unnoticed and under-appreciated. What actions are you taking, Deputy Minister or Minister, to ensure that the new national action plan you're going to be working on will address this?
Diolch, Lywydd. Nid oes unrhyw amheuaeth fod gennym fyddin anhunanol o 370,000 o ofalwyr di-dâl yng Nghymru. Ym mis Tachwedd 2017, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru mai un o’i blaenoriaethau er mwyn cefnogi'r gwaith o sicrhau gwell hawliau i ofalwyr o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 oedd cefnogi bywyd ochr yn ochr â gofalu.
Ar Ddiwrnod Hawliau Gofalwyr 2018, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru fuddsoddiad o £15 miliwn mewn gwasanaethau ataliol sy'n cefnogi oedolion ag anghenion gofal a gofalwyr sydd angen cefnogaeth. Ar Ddiwrnod Hawliau Gofalwyr 2019, cyhoeddodd eich Llywodraeth y byddwch yn datblygu cynllun gweithredu cenedlaethol eleni i gryfhau cydgysylltiad cenedlaethol cymorth i ofalwyr. Mae tystiolaeth wedi dod i'r amlwg sy'n dangos bod 59 y cant o ofalwyr yng Nghymru wedi nodi eu bod, dros gyfnod y Nadolig, wedi'i chael hi'n anodd iawn, a bod 45 y cant yn ei chael hi'n anodd cael deupen llinyn ynghyd, hyd yn oed.
Mae cyfarwyddwr Gofalwyr Cymru wedi nodi bod gofalwyr ledled Cymru yn aberthu cymaint wrth ofalu am rywun annwyl, ond caiff eu cyfraniad i gymdeithas ei anwybyddu i raddau helaeth, ac ni chaiff ei werthfawrogi'n ddigonol. Pa gamau a roddwch ar waith, Ddirprwy Weinidog neu Weinidog, i sicrhau y bydd y cynllun gweithredu cenedlaethol newydd y byddwch yn gweithio arno yn mynd i'r afael â hyn?
I thank Janet Finch-Saunders for that very important question. I think we all appreciate the huge contribution that carers make—the 370,000 that she referred to—and we want to make their lives as easy as we possibly can.
She mentioned that one of the Welsh Government's priorities was life alongside caring. It's also to ensure that carers can identify themselves as carers and that we know them as carers, so that any help that is available they can access. And we also want to be sure that there is advice and information available for them. And those are our three priorities, and we have supported those priorities through a series of funding initiatives, and we have also re-emphasised the ministerial advisory group—the group that is advising the carers group.
I'm also aware that the Health, Social Care and Sport Committee has had an extensive investigation into carers and have 31 recommendations for the Government, which we will be responding to shortly. So, I can assure her that carers are very much on our minds and that we are addressing their issues.
Diolch i Janet Finch-Saunders am ei chwestiwn pwysig iawn. Credaf fod pob un ohonom yn gwerthfawrogi'r cyfraniad enfawr y mae gofalwyr yn ei wneud—y 370,000 y cyfeiriodd atynt—ac rydym am sicrhau bod eu bywydau mor hawdd ag y gallwn.
Soniodd mai un o flaenoriaethau Llywodraeth Cymru oedd bywyd ochr yn ochr â gofalu. Mae'n ymwneud hefyd â sicrhau bod gofalwyr yn gallu dweud eu bod yn ofalwyr a'n bod yn eu hadnabod fel gofalwyr, fel eu bod yn gallu cael mynediad at unrhyw gymorth sydd ar gael iddynt. Ac rydym am sicrhau hefyd fod cyngor a gwybodaeth ar gael ar eu cyfer. A dyna ein tair blaenoriaeth, ac rydym wedi cefnogi'r blaenoriaethau hynny drwy gyfres o fentrau cyllido, ac rydym wedi rhoi pwyslais o'r newydd ar y grŵp cynghori gweinidogol—y grŵp sy'n cynghori'r grŵp gofalwyr.
Rwy'n ymwybodol hefyd fod y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon wedi cynnal ymchwiliad helaeth i ofalwyr a bod ganddynt 31 o argymhellion ar gyfer y Llywodraeth, a byddwn yn ymateb iddynt cyn bo hir. Felly, gallaf roi sicrwydd iddi ein bod yn rhoi ystyriaeth drylwyr i ofalwyr a'n bod yn mynd i'r afael â'u problemau.
Thank you, Deputy Minister, I do appreciate your efforts in this regard, but we have to face facts: more than any other nation in the UK, Wales is very dependent on its carers. The percentage of adults who have been carers during their adult life was found to be 63 per cent in England, 65 per cent in Scotland, 66 per cent in Northern Ireland, yet 70 per cent in Wales.
Part 3 of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014—and I sat through the scrutiny of this—placed a duty on a local authority to offer an assessment to any carer. When considering the data for the number of assessments undertaken, it would seem that there is a positive trend, with the numbers going up from 6,178 in 2016-17 to 7,261 in 2018-19. This isn't good enough. Looking at the situation in some detail, I have found that the number of assessments in Wales has actually fallen in seven local authorities.
When considering Carers Trust findings that the number of carers will increase in the UK by around 60 per cent by 2030, we should actually be seeing an increase in these assessments, not a decrease. So, will you, as Deputy Minister with responsibility for this, investigate why this is not the case in almost 40 per cent of our local authorities, and ascertain whether some carers are missing out on what is, in fact, a statutory right for their assessment?
Diolch, Ddirprwy Weinidog, rwy'n gwerthfawrogi eich ymdrechion yn hyn o beth, ond mae'n rhaid inni wynebu'r ffeithiau: yn fwy nag unrhyw genedl arall yn y DU, mae Cymru'n ddibynnol iawn ar ei gofalwyr. Canfuwyd bod canran yr oedolion sydd wedi bod yn ofalwyr yn ystod eu bywydau fel oedolion yn 63 y cant yn Lloegr, yn 65 y cant yn yr Alban, yn 66 y cant yng Ngogledd Iwerddon, ond yn 70 y cant yng Nghymru.
Roedd Rhan 3 o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014—ac roeddwn yn bresennol yn ystod y broses o graffu arni—yn gosod dyletswydd ar awdurdod lleol i gynnig asesiad i unrhyw ofalwr. Wrth ystyried y data ar nifer yr asesiadau a gynhaliwyd, ymddengys fod yna duedd gadarnhaol, gyda'r niferoedd yn codi o 6,178 yn 2016-17 i 7,261 yn 2018-19. Nid yw'n ddigon da. O edrych ar y sefyllfa'n fwy manwl, darganfûm fod nifer yr asesiadau yng Nghymru wedi gostwng mewn saith awdurdod lleol mewn gwirionedd.
Wrth ystyried canfyddiadau’r Ymddiriedolaeth Gofalwyr y bydd nifer y gofalwyr yn y DU yn cynyddu oddeutu 60 y cant erbyn 2030, dylem fod yn gweld cynnydd yn yr asesiadau hyn, nid gostyngiad. Felly, a wnewch chi, fel y Dirprwy Weinidog sydd â chyfrifoldeb am hyn, edrych i weld pam nad yw hyn yn digwydd mewn bron i 40 y cant o'n hawdurdodau lleol, a gweld a oes rhai gofalwyr yn cael eu hamddifadu o'u hawl statudol i asesiad?
It was groundbreaking, in the Act that Janet Finch-Saunders referred to, that carers had a right to a carers assessment, and we want to ensure that as many carers as possible get access to that right. That's why one of our priorities is identifying carers and for carers to self-identify, because many people carry out the role of caring for a loved person and don't identify themselves as a carer. So, I think it's very important that we emphasise who is a carer and what help is available. And of course, I think we have to accept as well that some carers don't want an assessment. But I accept what she's saying and I think we've seen from all the reports that have come from the Carers Trust and from other organisations that there are people who are not getting the service that we would wish, as a Government, for them to have. And that's why we are putting more resources into projects related to caring, and the sustainable social services grants that will be announced fairly soon give significant funding to carer organisations, and we do intend to increase our support.
Roedd yn arloesol, yn y Ddeddf y cyfeiriodd Janet Finch-Saunders ati, fod gan ofalwyr hawl i asesiad gofalwr, ac rydym am sicrhau bod cymaint o ofalwyr â phosibl yn cael arfer yr hawl honno. Dyna pam mai un o'n blaenoriaethau yw nodi pwy sy'n ofalwyr ac i ofalwyr nodi drostynt eu hunain eu bod yn ofalwyr, gan fod llawer o bobl yn cyflawni'r rôl o ofalu am rywun annwyl heb nodi eu bod yn ofalwyr. Felly, credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn pwysleisio pwy sy'n ofalwr a pha gymorth sydd ar gael. Ac wrth gwrs, credaf fod yn rhaid i ni dderbyn hefyd nad yw rhai gofalwyr yn dymuno cael asesiad. Ond rwy'n derbyn yr hyn y mae'n ei ddweud a chredaf ein bod wedi gweld o'r holl adroddiadau a gafwyd gan yr Ymddiriedolaeth Gofalwyr a chan sefydliadau eraill nad yw rhai pobl yn cael y gwasanaeth yr hoffem ni, fel Llywodraeth, eu gweld yn ei gael. A dyna pam ein bod yn rhoi mwy o adnoddau tuag at brosiectau sy'n ymwneud â gofalu, ac mae'r grantiau gwasanaethau cymdeithasol cynaliadwy a fydd yn cael eu cyhoeddi cyn bo hir yn rhoi cyllid sylweddol i sefydliadau gofalwyr, ac rydym yn bwriadu cynyddu ein cefnogaeth.
Thank you. I'd just like to emphasise once again that it's the number of assessments—when carers do present and want those assessments and they're not able to access them. Since the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, I think it's even more important that your Government isn't failing on those.
Now, social care demands such as providing support for carers and looked-after children and meeting domiciliary care needs are placing local authorities under huge financial pressure. For example, it is partly because of social care and children's services demands that Monmouthshire local authority is facing a £4 million deficit this year. Conwy County Borough Council, my own local authority, is forecasting a financial deficit of £12.5 million for the next financial year. Whilst the draft budget allocates £40 million via a special grant to local authorities to address pressures in social care in 2020-21, the £30 million allocated via grants to local authorities last year did not succeed in addressing these pressures in social care. So, I suppose it's a really obvious question on my part: why do you think that £40 million is going to be enough to actually help these local authorities meet their duties, especially including those owed to carers and looked-after children?
Diolch. Hoffwn bwysleisio unwaith eto mai nifer yr asesiadau—pan fydd gofalwyr yn awyddus i gael yr asesiadau ac yn methu eu cael. Ers Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, credaf ei bod hyd yn oed yn bwysicach nad yw eich Llywodraeth yn gwneud cam â'r rheini.
Nawr, mae gofynion gofal cymdeithasol fel darparu cefnogaeth i ofalwyr a phlant sy'n derbyn gofal a diwallu anghenion gofal cartref yn rhoi pwysau ariannol enfawr ar awdurdodau lleol. Er enghraifft, mae awdurdod lleol Sir Fynwy yn wynebu diffyg o £4 miliwn eleni, yn rhannol o ganlyniad i ofynion gofal cymdeithasol a gwasanaethau plant. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, fy awdurdod lleol i, yn rhagweld diffyg ariannol o £12.5 miliwn ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf. Er bod y gyllideb ddrafft yn dyrannu £40 miliwn drwy grant arbennig i awdurdodau lleol ar gyfer mynd i'r afael â phwysau mewn gofal cymdeithasol yn 2020-21, ni lwyddodd y £30 miliwn a ddyrannwyd drwy grantiau i awdurdodau lleol y llynedd i fynd i'r afael â'r pwysau hyn mewn gofal cymdeithasol. Felly, mae'n debyg ei fod yn gwestiwn amlwg iawn ar fy rhan: pam eich bod yn meddwl y bydd £40 miliwn yn ddigon i helpu'r awdurdodau lleol hyn i gyflawni eu dyletswyddau, yn enwedig o gynnwys eu dyletswyddau tuag at ofalwyr a phlant sy'n derbyn gofal?
Certainly, the £30 million was used very effectively by local authorities. The decision as to how it was actually used was left largely to the local authorities, because they are closer to their needs. But certainly, we know of the sorts of issues that they used that £30 million for: nine local authorities utilised this funding to support adult and older people's services; eight local authorities used the funding to support domiciliary care for older people; and eleven local authorities used a portion to increase wages across the sector which, of course, is an issue—the wage levels that exist in the social care sector. And so, I'm very pleased that we've been able to give an extra £10 million to local authorities for them to use in these sorts of ways I've described, and in any other ways that they feel are going to help, because we absolutely accept that there is pressure on the social care sector.
It's crucially important to the people of Wales that we are able to provide them with adequate care when they need it, and that's why we have a whole variety of initiatives to try to tackle these issues. We've mentioned the transformation funds and the integrated care fund, and all those are used to have integrated working to help the social care sector. And I absolutely acknowledge the issue about children, and that is one of the reasons why we are working to try to keep children at home with their families, where we put in extra support to try to help them stay there rather than have to go into care. So, we have got a whole host of initiatives, but I absolutely accept that there is more that we need to do.
Yn sicr, defnyddiwyd y £30 miliwn yn effeithiol iawn gan awdurdodau lleol. I raddau helaeth, gadawyd y penderfyniad ynglŷn â sut y byddai'n cael ei ddefnyddio i'r awdurdodau lleol, gan eu bod yn agosach at eu hanghenion. Ond yn sicr, gwyddom am y mathau o faterion y gwnaethant ddefnyddio'r £30 miliwn hwnnw ar eu cyfer: defnyddiodd naw awdurdod lleol y cyllid i gefnogi gwasanaethau oedolion a phobl hŷn; defnyddiodd wyth awdurdod lleol y cyllid i gefnogi gofal cartref i bobl hŷn; a defnyddiodd un ar ddeg o awdurdodau lleol gyfran i gynyddu cyflogau ar draws y sector, sy'n broblem, wrth gwrs—y lefelau cyflog sy'n bodoli yn y sector gofal cymdeithasol. Ac felly, rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu rhoi £10 miliwn ychwanegol i awdurdodau lleol iddynt ei ddefnyddio yn y mathau o ffyrdd a ddisgrifiais, ac mewn unrhyw ffyrdd eraill y teimlant y byddant o gymorth, gan ein bod yn derbyn yn llwyr fod yna bwysau ar y sector gofal cymdeithasol.
Mae'n hanfodol bwysig i bobl Cymru ein bod yn gallu darparu gofal digonol iddynt pan fydd ei angen arnynt, a dyna pam fod gennym amrywiaeth eang o fentrau i geisio mynd i'r afael â'r materion hyn. Rydym wedi sôn am y cronfeydd trawsnewid a'r gronfa gofal integredig, ac mae'r rheini'n cael eu defnyddio i sicrhau y ceir gweithio integredig er mwyn helpu'r sector gofal cymdeithasol. Ac rwy'n llwyr gydnabod y mater ynglŷn â phlant, a dyna un o'r rhesymau pam ein bod yn gweithio i geisio cadw plant gartref gyda'u teuluoedd, lle rydym yn rhoi cefnogaeth ychwanegol i geisio eu cynorthwyo i aros yno'n hytrach na gorfod mynd yn rhan o'r system ofal. Felly, mae gennym lu o fentrau, ond rwy'n derbyn yn llwyr fod angen i ni wneud mwy.
Llefarydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
Brexit Party spokesperson, Mark Reckless.
Diolch, Llywydd.
Minister, I wanted to enquire about the thinking behind how our pay scales for hospital doctors differ from those in England, and the impact that this has on recruitment and retention. I note that, for the first-year foundation doctors, our scales are between £1,300 and £1,500 higher per year than in England, but don't doctors look through that and see that at the end of that foundation year as they go into the second foundation year, in England they get approximately a £2,800 increase compared to only £700 in Wales? That then leaves them around £600 per year less than equivalents would get in England. And that continues to the specialty registrars, where they start about £600 less than in England, and then at the top of the highest pay point, it's about £1,000 less than in England. When I speak with doctors in Wales, I often find that their perception of the difference between the pay scales and an idea that somehow pay is significantly less in Wales is out of all proportion to the relatively small amount of those differences I've just described, and I wonder if, therefore, there may be a negative impact on recruitment and retention, which is out of all proportion to the modest amount of savings made by the lower pay scales I've described.
Diolch, Lywydd.
Weinidog, roeddwn yn awyddus i holi am y meddylfryd sy'n sail i'r rheswm pam fod ein graddfeydd cyflog ar gyfer meddygon mewn ysbytai yn wahanol i'r rheini a geir yn Lloegr, a'r effaith y mae hyn yn ei chael ar recriwtio a chadw staff. Ar gyfer meddygon sylfaen y flwyddyn gyntaf, nodaf fod ein graddfeydd rhwng £1,300 a £1,500 yn uwch y flwyddyn nag yn Lloegr, ond onid yw meddygon yn edrych y tu hwnt i hynny ac yn gweld, ar ddiwedd y flwyddyn sylfaen honno wrth iddynt fynd i mewn i'r ail flwyddyn sylfaen, eu bod yn cael cynnydd o oddeutu £2,800 yn Lloegr o gymharu â £700 yn unig yng Nghymru? Mae hynny wedyn yn gadael oddeutu £600 y flwyddyn yn llai iddynt nag y byddai meddygon cyfatebol yn ei gael yn Lloegr. Ac mae hynny'n parhau hyd at gofrestryddion arbenigol, lle maent yn dechrau ar oddeutu £600 yn llai nag yn Lloegr, ac yna ar frig y pwynt cyflog uchaf, mae'r cyflog oddeutu £1,000 yn llai nag yn Lloegr. Pan fyddaf yn siarad â meddygon yng Nghymru, rwy'n aml yn gweld bod eu canfyddiad o'r gwahaniaeth rhwng y graddfeydd cyflog a'r syniad fod cyflog rywsut yn sylweddol is yng Nghymru yn gwbl anghymesur â'r gwahaniaethau cymharol fychan hynny rwyf newydd eu disgrifio, a tybed, felly, a yw hynny'n awgrymu effaith negyddol ar recriwtio a chadw staff, sy'n gwbl anghymesur â'r swm cymedrol o arbedion a wneir yn sgil y graddfeydd cyflog is a ddisgrifiais.
There are two points that I think I should make. The first is that, in the thinking that lies behind the pay arrangements, that's a matter of negotiation between the Government, NHS employers, and the recognised trade union, the BMA, so, there's a range of things to take into account with that. Obviously, from the industrial side, you expect they'll want to get the very best possible deal for their members, but also there's the balancing of what the system can afford and there's what that does in terms of recruitment and retention. And there is some sensitivity about differential scales, potentially, on either side of the borders. There's a bit of divergence, obviously, at the junior end of the scale because of the contract that was imposed in England. And, actually, in our very direct engagement with the BMA and their juniors' committee, they were really clear that they thought that we'd done the right thing in not following suit.
We've agreed, as part of the normal way, that we will continue to negotiate both the longer term challenges about consultants' pay, where I think it would be preferable to take a multi-nation approach, but that's something to discuss and to talk about, together with a review on the juniors' contract position here in Wales. There's certainly no agenda given to try to somehow save a small amount of money and to risk recruitment and retention, because, actually, doctors look at a much wider suite of things: they look at training, they look at excellence, the future of the services and whether they believe that that's somewhere they actually want to work. That's why we have a campaign, 'Train. Work. Live.', because all of those aspects make a difference to where a whole range of health professionals choose to locate themselves for their careers.
Mae dau bwynt y credaf y dylwn eu gwneud. Y cyntaf yw, o ran y meddylfryd y tu ôl i'r trefniadau cyflog, mae hynny'n fater a negodir rhwng y Llywodraeth, cyflogwyr y GIG, a'r undeb llafur cydnabyddedig, Cymdeithas Feddygol Prydain, felly ceir ystod o bethau i'w hystyried gyda hynny. Yn amlwg, o'r ochr ddiwydiannol, rydych yn disgwyl y byddent yn awyddus i gael y cytundeb gorau posibl i'w haelodau, ond hefyd mae angen cydbwyso'r hyn y gall y system ei fforddio a'r hyn y mae hynny'n ei wneud o ran recriwtio a chadw staff. A cheir rhywfaint o sensitifrwydd mewn perthynas â graddfeydd gwahaniaethol o bosibl, ar bob ochr i'r ffin. Ceir ychydig o wahaniaeth, yn amlwg, ar ben iau'r raddfa oherwydd y contract a roddwyd ar waith yn Lloegr. Ac mewn gwirionedd, wrth i ni ymgysylltu'n uniongyrchol iawn â Chymdeithas Feddygol Prydain a'u pwyllgor meddygon iau, roeddent yn gwbl glir eu bod o'r farn ein bod wedi gwneud y peth iawn yn peidio â gwneud yr un peth.
Rydym wedi cytuno, fel rhan o'r ffordd arferol, y byddwn yn parhau i negodi'r heriau tymor hwy o ran cyflog meddygon ymgynghorol, lle credaf y byddai'n well mabwysiadu ymagwedd amlwladol, ond mae hynny'n rhywbeth i'w drafod ac i siarad amdano, ynghyd ag adolygiad o'r sefyllfa parthed contract y meddygon iau yma yng Nghymru. Yn sicr, ni cheir agenda i geisio arbed ychydig o arian ac i beryglu'r gwaith o recriwtio a chadw staff, oherwydd mewn gwirionedd, mae meddygon yn edrych ar gyfres lawer ehangach o bethau: maent yn edrych ar hyfforddiant, maent yn edrych ar ragoriaeth, dyfodol y gwasanaethau ac a ydynt yn credu ei fod yn rhywle y maent yn dymuno gweithio ynddo mewn gwirionedd. Dyna pam fod gennym ymgyrch, 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.', gan fod yr holl agweddau hynny'n gwneud gwahaniaeth i ble mae ystod gyfan o weithwyr iechyd proffesiynol yn dewis dilyn gyrfa.
I thank the Minister for his reply. If I may turn to the particular issue in light of that of pensions, I think it was when the Minister was standing in for the First Minister at a previous First Minister's questions that I asked him about what had happened in England to pay those extra costs that doctors were finding and would we be doing similar in Wales. I see that we now are doing so; there's been a ministerial direction for that to happen.
But I just wondered if I could highlight a key difference between what we're doing in Wales and the position for the UK Government for England, as I raised with the Finance Minister earlier in committee, in that, for the UK Government, it is essentially an accounting transaction between the NHS for England and the Treasury. Whereas, for us in Wales, don't we face the same cliff edge that doctors face themselves, and they choose not to take on extra sessions, because the impacts on their pensions of those extra sessions are so much greater that it costs them money to do so? And the marginal costs of those sessions are huge because of the way that they interact with the pension system. Isn't that also the case for Welsh Government if they choose to pay that tax? And is it a cost-effective way, certainly, of anything beyond the very short term, of our spending Welsh taxpayers' money on these very substantial sums to pay pension tax to UK Government when we're only getting modest increases in the number of sessions delivered by doctors out of that?
Diolch i'r Gweinidog am ei ateb. Os caf droi at fater penodol pensiynau, credaf mai pan fu'r Gweinidog yn dirprwyo dros y Prif Weinidog mewn cwestiynau blaenorol i'r Prif Weinidog y gofynnais iddo am yr hyn a ddigwyddodd yn Lloegr i dalu'r costau ychwanegol hynny i feddygon, ac a fyddem yn gwneud yr un peth yng Nghymru. Rwy'n gweld ein bod yn gwneud hynny bellach; cafwyd cyfarwyddyd gweinidogol i hynny ddigwydd.
Ond tybed a gaf fi dynnu sylw at wahaniaeth allweddol rhwng yr hyn a wnawn yng Nghymru a'r sefyllfa i Lywodraeth y DU yn Lloegr, fel y crybwyllais wrth y Gweinidog Cyllid yn gynharach yn y pwyllgor, yn yr ystyr mai trafodiad cyfrifyddu rhwng GIG Lloegr a'r Trysorlys ydyw i Lywodraeth y DU yn y bôn. Ar y llaw arall, i ni yng Nghymru, onid ydym yn wynebu'r un clogwyn ag y mae meddygon eu hunain yn ei wynebu, ac maent yn dewis peidio ag ymgymryd â sesiynau ychwanegol, gan fod effeithiau'r sesiynau ychwanegol hynny ar eu pensiynau gymaint yn fwy fel bod gwneud hynny'n costio arian iddynt? Ac mae costau ymylol y sesiynau hynny'n enfawr oherwydd y ffordd y maent yn rhyngweithio â'r system bensiynau. Onid yw hynny'n wir hefyd i Lywodraeth Cymru os ydynt yn dewis talu'r dreth honno? Ac a yw'n sicr yn ffordd gost-effeithiol, ar gyfer unrhyw beth y tu hwnt i'r tymor byr iawn, o wario arian trethdalwyr Cymru ar y symiau sylweddol iawn hyn i dalu treth pensiwn i Lywodraeth y DU a ninnau ond yn cael cynnydd cymedrol yn nifer y sesiynau a ddarperir gan feddygon yn sgil hynny?
I think it's a very real problem and it certainly hasn't been resolved. In the context of pressure across every single UK nation and the national health service in winter, it's an exacerbation of that because some of the people we're talking about work at the front of the hospital system together with people who work in general practice as well, whether in in-hours or out-of-hours. So it affects the whole system and there are other groups of staff, clinical and non-clinical, affected by the same issue.
So, the choice made in England, I would say that it was pretty extraordinary to do so in the middle of an election campaign and to do so without any contact with the other Governments within the UK as well. I don't think that was particularly well reflected in the way that lots of healthcare staff, regardless of their views on how to vote, felt about that choice being made, and there is a real need to go back to look at the direct impact. The impact upon staff on the cliff edge that some face is potentially having in-year bills that are the same or more than their rates of pay or significant sums of money that they just haven't provided for and can't plan for, and you couldn't reasonably expect them to do so as well.
There's also a challenge about the long-term effects of the pension scheme. If you get your higher earners and higher contributors coming out of that scheme and not making contributions, that affects everyone who's in the scheme. But more than that, these are UK rules, and they're UK rules designed and delivered by the UK Treasury—they affect all of us. And I certainly hope that, in the UK budget coming up within the next coming months, they resolve the problem that they have created. Because it will cost more money to resolve it otherwise, because we'll do that in the sense that the arrangement we've already had to work around now; we'll do that by paying more for activity, probably in the independent sector, to recover activity that won't take place within the national health service. But, more than that, we are bleeding away the goodwill of staff who are directly affected, and some of those staff who come and work additional hours within the national health service, to undertake waiting list initiatives in every one of the four UK countries, may decide not to come back, and we may find that we need to recruit, train and retain even more of those staff in the future, with even more cost to the taxpayer and the national health service to do so.
I think it is a self-defeating measure. I've written or I'll shortly be writing again, and I'll happily make Members aware of that when I do, to the UK Government asking them to, again, have an attack of common sense, to look again at the rules, and to do the right thing by the national health service, because all of us will pay if they don't do so, and it's literally affecting thousands and thousands of episodes of patient treatment and care. That has to be the wrong choice to make, and I certainly hope that the UK Government do the right thing and then they can all argue about who should take credit for it afterwards.
Credaf ei bod yn broblem real iawn ac yn sicr nid yw wedi'i datrys. Yng nghyd-destun y pwysau ar bob gwlad yn y DU a'r gwasanaeth iechyd gwladol yn y gaeaf, mae'n waethygiad o hynny gan fod rhai o'r bobl rydym yn sôn amdanynt ar reng flaen y system ysbytai ynghyd â phobl sy'n gweithio mewn ymarfer cyffredinol hefyd, boed hynny mewn gwasanaeth oriau arferol neu'r tu allan i oriau. Felly mae'n effeithio ar y system gyfan ac mae grwpiau eraill o staff, clinigol ac anghlinigol, yn cael eu heffeithio gan yr un mater.
Felly, o ran y dewis a wnaed yn Lloegr, buaswn yn dweud ei bod yn eithaf rhyfeddol gwneud hynny ynghanol ymgyrch etholiadol a gwneud hynny heb unrhyw gyswllt â Llywodraethau eraill y DU hefyd. Ni chredaf fod hynny wedi'i adlewyrchu'n arbennig o dda yn y ffordd roedd llawer o staff gofal iechyd, ni waeth beth oedd eu barn ar sut i bleidleisio, yn teimlo am y ffaith bod y dewis hwnnw wedi cael ei wneud, ac mae gwir angen mynd yn ôl i edrych ar yr effaith uniongyrchol. Yr effaith ar staff ar ymyl y clogwyn y mae rhai'n ei hwynebu o bosibl yw cael biliau yn ystod y flwyddyn sydd yr un faint neu'n fwy na'u cyfraddau cyflog neu symiau sylweddol o arian nad ydynt wedi darparu ar eu cyfer ac na allant gynllunio ar eu cyfer, ac ni allech ddisgwyl o fewn rheswm iddynt allu gwneud hynny chwaith.
Ceir her hefyd ynghylch effeithiau hirdymor y cynllun pensiwn. Os yw eich enillwyr uwch a'ch cyfranwyr uwch yn dod allan o'r cynllun hwnnw heb wneud cyfraniadau, mae hynny'n effeithio ar bawb sy'n rhan o'r cynllun. Ond yn fwy na hynny, rheolau'r DU yw'r rhain, ac maent yn rheolau'r DU sydd wedi'u cynllunio a'u gweithredu gan Drysorlys y DU—maent yn effeithio ar bob un ohonom. Ac rwy’n sicr yn gobeithio, yng nghyllideb y DU sydd ar ddod o fewn y misoedd nesaf, y byddant yn datrys y broblem y maent wedi'i chreu. Oherwydd bydd yn costio mwy o arian i'w datrys fel arall, gan y byddwn yn gwneud hynny yn yr ystyr ein bod eisoes wedi gorfod gweithio o gwmpas y trefniant yn awr; byddwn yn gwneud hynny drwy dalu mwy am weithgarwch, yn y sector annibynnol yn ôl pob tebyg, i adfer gweithgarwch na fydd yn digwydd yn y gwasanaeth iechyd gwladol. Ond yn fwy na hynny, rydym yn colli ewyllys da'r staff yr effeithir arnynt yn uniongyrchol, ac efallai y bydd rhai o'r staff sy'n dod i weithio oriau ychwanegol yn y gwasanaeth iechyd gwladol, i ymgymryd â mentrau rhestrau aros ym mhob un o bedair gwlad y DU, yn penderfynu peidio â dychwelyd, ac efallai y byddwn yn gweld bod angen i ni recriwtio, hyfforddi a chadw hyd yn oed mwy o'r staff hynny yn y dyfodol, gyda hyd yn oed mwy o gost i'r trethdalwr a'r gwasanaeth iechyd gwladol er mwyn gwneud hynny.
Credaf ei fod yn fesur hunandrechol. Rwyf wedi ysgrifennu, neu byddaf yn ysgrifennu eto cyn bo hir, ac rwy'n fwy na pharod i roi gwybod i'r Aelodau pan fyddaf yn gwneud hynny, at Lywodraeth y DU i ofyn iddynt, unwaith eto, gael pwl o synnwyr cyffredin, i edrych eto ar y rheolau, ac i wneud y peth iawn i'r gwasanaeth iechyd gwladol, gan y bydd pob un ohonom yn talu os na fyddant yn gwneud hynny, ac mae'n llythrennol yn effeithio ar filoedd ar filoedd o achosion o ofal a thriniaeth cleifion. Mae'n rhaid mai dyna'r dewis anghywir i'w wneud, ac rwy'n sicr yn gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn gwneud y peth iawn, a gallant ddadlau ynglŷn â phwy ddylai gymryd y clod am hynny wedyn.
3. Pa fewnbwn y mae Llywodraeth Cymru yn ei gael i wella gwasanaethau ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg? OAQ54901
3. What input is the Welsh Government having to improve services at Cwm Taf Morgannwg University Health Board? OAQ54901
We support a range of activities to drive service improvement, examples of which were set out in my statements of 19 November 2019, 8 October 2019, and 16 July 2019. Our priority is to ensure that people in the Cwm Taf Morgannwg University Health Board area receive health services that deliver the best possible outcomes and experience.
Rydym yn cefnogi ystod o weithgareddau i hybu gwelliant gwasanaethau, a nodwyd enghreifftiau o hynny yn fy natganiadau ar 19 Tachwedd 2019, 8 Hydref 2019, a 16 Gorffennaf 2019. Ein blaenoriaeth yw sicrhau bod pobl yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg yn cael gwasanaethau iechyd sy'n darparu'r canlyniadau a'r profiad gorau posibl.
Minister, I have a question about the state of perinatal care, and I fear this situation is the norm, and not the exception. A constituent has contacted me with one of the most distressing accounts of being failed by the NHS that I've come across. She says that the love for her children is the only thing that stopped her ending her life. The woman concerned is also being supported by the Birth Trauma Association, who've been shocked by the repeated failings, the lack of improving access to psychological therapies and the inability of mothers to self-refer.
I have written to the chief executive of the trust, to try and get justice on this individual case, but I think this matter highlights a general lack of perinatal care facilities here in Wales—a matter that was highlighted by my much missed colleague Steffan Lewis, many, many years ago. So, do you agree with me and with Steffan that there needs to be an urgent improvement in perinatal care in Wales, and if you do agree, how do you intend to do it?
Weinidog, mae gennyf gwestiwn am gyflwr gofal amenedigol, ac mae arnaf ofn mai'r sefyllfa hon yw'r norm, yn hytrach na'r eithriad. Mae etholwr wedi cysylltu â mi gydag un o'r enghreifftiau mwyaf torcalonnus i mi glywed amdani o fethiannau'r GIG. Dywed mai cariad tuag at ei phlant yw'r unig beth a'i rhwystrodd rhag dod â'i bywyd i ben. Mae'r fenyw dan sylw hefyd yn cael cefnogaeth gan y Birth Trauma Association, sydd wedi'u synnu gan y methiannau niferus, y diffyg gwelliant o ran mynediad at therapïau seicolegol ac anallu mamau i hunangyfeirio.
Rwyf wedi ysgrifennu at brif weithredwr yr ymddiriedolaeth, i geisio cael cyfiawnder mewn perthynas â'r achos unigol hwn, ond credaf fod y mater yn tynnu sylw at ddiffyg cyffredinol o gyfleusterau gofal amenedigol yma yng Nghymru—mater a amlygwyd sawl blwyddyn yn ôl gan fy nghyd-Aelod, Steffan Lewis, y mae llawer o hiraeth ar ei ôl. Felly, a ydych yn cytuno â mi a chyda Steffan fod angen gwella gofal amenedigol yng Nghymru ar frys, ac os ydych yn cytuno, sut y bwriadwch wneud hynny?
Well, obviously, I don't know the individual circumstances that the Member has referred to, and if she wants me to take an interest, then I'll be happy to do so in the individual matter. I'd be interested in knowing, but I'd need the permission of her and her constituent to do so, and what the response is to the complaints and concerns that have been raised.
When it comes to what we do about it, we have invested significantly in community perinatal care, but there is the challenge about delivering the mother and baby unit that we're committed to doing, but that's only one part of the jigsaw, and it's part of the overall improvement. So, yes, I do believe that they need to be improved. I have written to the Children, Young People and Education Committee to set out where we are. There's some disappointment about the pace and scale of change, and I'm looking at an interim solution before a permanent one is in place on the inpatient care. And I committed again today in budget scrutiny with the Health, Social Care and Sport Committee to make sure that they're copied in when I provide a further update to the children and young people's committee.
But this is a significant area of activity and of improvement activity, as well. The perinatal lead that we have in place, Sharon Fernandez, a recognised health visitor, is actually helping to drive some of that improvement. I'd be more than happy to write to the Member with more detail on that programme if that would be helpful.
Wel, yn amlwg, nid wyf yn ymwybodol o'r amgylchiadau unigol y cyfeiria'r Aelod atynt, ac os yw'n awyddus i mi roi sylw i'r mater unigol hwnnw, rwy'n fwy na pharod i wneud hynny. Byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod, ond byddai angen ei chaniatâd hi a'i hetholwr arnaf i wneud hynny, a beth yw'r ymateb i'r cwynion a'r pryderon a godwyd.
O ran yr hyn a wnawn yn ei gylch, rydym wedi buddsoddi'n sylweddol mewn gofal amenedigol cymunedol, ond ceir her hefyd ynghylch darparu'r uned mamau a babanod rydym wedi ymrwymo i'w wneud, ond un rhan o'r jig-so yn unig yw hynny, ac mae'n rhan o'r gwelliant cyffredinol. Felly, ydw, rwy'n credu bod angen eu gwella. Rwyf wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg i nodi ein sefyllfa ar hyn o bryd. Cafwyd rhywfaint o siom ynghylch cyflymder a graddfa'r newid, ac rwy'n edrych ar ateb dros dro cyn y gellir rhoi un parhaol ar waith ar ofal cleifion mewnol. Ac ymrwymais eto heddiw yn y sesiwn graffu ar y gyllideb gyda'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon i sicrhau eu bod hwythau'n cael gwybod pan fyddaf yn darparu diweddariad pellach i'r pwyllgor plant a phobl ifanc.
Ond mae hwn yn faes sylweddol o weithgarwch ac o weithgarwch gwella hefyd. Mae'r arweinydd amenedigol sydd gennym ar waith, Sharon Fernandez, ymwelydd iechyd cydnabyddedig, yn helpu i hybu rhywfaint o'r gwelliant. Rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu at yr Aelod gyda mwy o fanylion am y rhaglen os yw hynny o ddefnydd.
Minister, a few months ago, I asked you about the discrepancy in ambulance discharge times for my constituents attending the Princess of Wales Hospital, as compared to those attending other hospitals in Cwm Taf Morgannwg. Now I've had a freedom of information response showing that my constituents who live in the Bridgend County Borough Council area are waiting far longer for orthopaedic surgery than those living elsewhere within the Cwm Taf Morgannwg area. The wait for knee replacements, new hips and shoulder surgery is nine months for residents in the old Cwm Taf area. My constituents, however, are having to wait twice as long as that, and in the case of knee replacement, a minimum of two years. Cwm Taf Morgannwg have started to outsource the simpler cases to private hospitals—let's hear the howls of indignation now—and by organising weekend work at Princess of Wales Hospital. But are you happy with the inequities of provision within one health board?
Weinidog, ychydig fisoedd yn ôl, gofynnais i chi am yr anghysondeb mewn amseroedd rhyddhau o ambiwlansys i fy etholwyr sy'n mynychu Ysbyty Tywysoges Cymru, o gymharu â'r rheini sy'n mynychu ysbytai eraill yn ardal Cwm Taf Morgannwg. Nawr, cefais ymateb rhyddid gwybodaeth sy'n dangos bod fy etholwyr sy'n byw yn ardal Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn aros llawer mwy am lawdriniaeth orthopedig na'r rheini sy'n byw mewn mannau eraill yn ardal Cwm Taf Morgannwg. Mae'r cyfnod aros am ben-glin newydd, clun newydd a llawdriniaeth ar yr ysgwydd yn naw mis i drigolion hen ardal Cwm Taf. Fodd bynnag, mae'n rhaid i fy etholwyr aros ddwywaith yn hwy na hynny, ac o leiaf ddwy flynedd i gael pen-glin newydd. Mae Cwm Taf Morgannwg wedi dechrau rhoi'r achosion symlach ar gontract allanol i ysbytai preifat—gadewch i ni glywed y floedd o ddicter nawr—a thrwy drefnu gwaith ar y penwythnos yn Ysbyty Tywysoges Cymru. Ond a ydych chi'n fodlon ag annhegwch y ddarpariaeth o fewn un bwrdd iechyd?
No, there's not just a challenge about it within one health board, but the broader improvement we know is required, in particular when it comes to joint replacement surgery, in a number of different parts of Wales. That's part of the reason why we're looking not just at the planned care improvement activity, but what that means in terms of reorganising the range of our services in hospitals, and actually finally getting to the point of understanding how we get to have a planned care system that isn't overloaded and interrupted by emergency care. So we're going to need to look again and be able to deliver some planned care activities where we don't have emergency care taking place on the same site.
Now, that's part of the challenge not just for one health board but for health boards generally. That's part of the reason why I've required health boards to look together, regionally, to plan some of those activities as well, and I fully expect to be updating Members in the course of the year on what that is likely to mean, because I want to see improvement in every part of the country, not just within one health board area.
Na, nid mewn un bwrdd iechyd y mae'r her yn hyn o beth, ond yn y gwelliant ehangach y gwyddom fod ei angen mewn sawl gwahanol ran o Gymru, yn enwedig o ran llawdriniaethau ar y cymalau. Dyna ran o'r rheswm pam ein bod yn edrych nid yn unig ar y gwaith o wella gofal wedi'i gynllunio, ond yr hyn y mae hynny'n ei olygu o ran ad-drefnu ein hystod o wasanaethau mewn ysbytai, a chyrraedd pwynt o'r diwedd lle rydym yn deall sut i gael system gofal wedi'i gynllunio nad yw gofal brys yn ymyrryd arni ac yn ei gorlwytho. Felly bydd angen i ni edrych eto a gallu cyflawni peth gweithgarwch gofal wedi'i cynllunio lle nad oes gennym ofal brys yn digwydd ar yr un safle.
Nawr, mae hynny'n rhan o'r her nid i un bwrdd iechyd yn unig ond i fyrddau iechyd yn gyffredinol. Dyna ran o'r rheswm pam rwyf wedi'i gwneud yn ofynnol i fyrddau iechyd weithio gyda'i gilydd, yn rhanbarthol, i gynllunio rhai o'r gweithgareddau hynny hefyd, ac rwy'n disgwyl rhoi diweddariad i'r Aelodau yn ystod y flwyddyn ar yr hyn y mae hynny'n debygol o'i olygu, gan fy mod am weld gwelliant ym mhob rhan o'r wlad, nid mewn un ardal bwrdd iechyd yn unig.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am amseroedd aros mewn adrannau damweiniau ac achosion brys? OAQ54897
4. Will the Minister make a statement on accident and emergency waiting times? OAQ54897
Performance against emergency department access targets is not where we, the public or the NHS want it to be and I have made clear my expectation with health boards of the requirement for continuous improvement. We continue to work with all stakeholders to support the delivery of a whole-system improvement.
Nid yw'r perfformiad yn erbyn targedau mynediad adrannau brys ar y lefel rydym ni, y cyhoedd na'r GIG am iddo fod ac rwyf wedi nodi fy nisgwyliad yn glir wrth y byrddau iechyd ynglŷn â'r angen am welliant parhaus. Rydym yn parhau i weithio gyda'r holl randdeiliaid i gefnogi'r gwaith o gyflawni gwelliant system gyfan.
Thank you. Minister, A&E has seen a decade of decline in Wales. The percentage of patients seen within the four-hour target time has fallen from 90.9 per cent in October 2009 to 74.4 per cent in November 2019. The sirens are screeching loudest in Betsi Cadwaladr University Health Board, which has fallen from 93.7 per cent in October 2009 to 72.2 per cent last November. The reality is even worse in some hospitals, especially Ysbyty Glan Clwyd, which is now the worst performing A&E in Wales. Not once has this hospital hit the 95 per cent target. What urgent actions will you take in conjunction with the chief executive of the health board to review and reform the A&E department at Ysbyty Glan Clwyd?
Diolch. Weinidog, mae adrannau damweiniau ac achosion brys wedi gweld degawd o ddirywiad yng Nghymru. Mae canran y cleifion sy'n cael eu gweld o fewn yr amser targed o bedair awr wedi gostwng o 90.9 y cant ym mis Hydref 2009 i 74.4 y cant ym mis Tachwedd 2019. Mae'r seirenau'n sgrechian uchaf ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, sydd wedi gostwng o 93.7 y cant ym mis Hydref 2009 i 72.2 y cant fis Tachwedd diwethaf. Mae'r realiti hyd yn oed yn waeth mewn rhai ysbytai, yn enwedig Ysbyty Glan Clwyd, sef yr adran ddamweiniau ac achosion brys sy'n perfformio waethaf yng Nghymru bellach. Nid yw'r ysbyty hwn erioed wedi cyrraedd y targed o 95 y cant. Pa gamau brys y byddwch yn eu cymryd ar y cyd â phrif weithredwr y bwrdd iechyd i adolygu a diwygio'r adran ddamweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Glan Clwyd?
Well, I don't think it's a question of a single department being the issue in question, but there is improvement work taking place on peer leadership and exchange between the three departments in north Wales. There's been outside intervention together as well over the course of not just last winter, but this winter, too. You'll also have seen the measures we've taken, for example, with the Red Cross and pharmacy intervention within each of the emergency departments as well. If you look at the—[Interruption.]
Wel, ni chredaf fod y broblem dan sylw'n ymwneud ag un adran yn unig, ond mae gwaith gwella'n mynd rhagddo ar arweinyddiaeth gan gymheiriaid a chyfnewid rhwng y tair adran yng ngogledd Cymru. Cafwyd ymyrraeth allanol ar y cyd hefyd nid yn unig yn ystod y gaeaf diwethaf, ond y gaeaf hwn yn ogystal. Byddwch hefyd wedi gweld y camau rydym wedi'u cymryd, er enghraifft, gyda'r Groes Goch ac ymyrraeth fferylliaeth ym mhob un o'r adrannau achosion brys. Os edrychwch ar y—[Torri ar draws.]
Carry on.
Parhewch.
And if you look at the challenges that exist right across the United Kingdom—[Interruption.]
Ac os edrychwch ar yr heriau sy'n bodoli ledled y Deyrnas Unedig—[Torri ar draws.]
Can we allow the Minister to respond to the question, please?
A gawn ni ganiatáu i'r Gweinidog ymateb i'r cwestiwn, os gwelwch yn dda?
If you look at the challenges right across the United Kingdom, you'll see exactly the same pressure right across the system, both in England, Scotland and Northern Ireland, where each system talks and does honestly reflect the challenges that it has. I think when you look at the work that I'll be able to confirm early in this year on reforming and improving emergency care, you'll see we have listened to our clinicians, we're looking at new ways to improve, and of course the statement that I've made today sets out a range of improvement actions that will take place not just at the front door, but through our whole system. So I think you can already see action that is being taken, and there'll be more that I'll announce in the next coming months.
Os edrychwch ar yr heriau ledled y Deyrnas Unedig, fe welwch yr un pwysau'n union ar draws y system, yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, lle mae pob system yn siarad ac yn adlewyrchu'n onest yr heriau sy'n ei hwynebu. Pan edrychwch ar y gwaith y byddaf yn gallu ei gadarnhau yn gynnar eleni ar ddiwygio a gwella gofal brys, credaf y byddwch yn gweld ein bod wedi gwrando ar ein clinigwyr, rydym yn edrych ar ffyrdd newydd o wella, ac wrth gwrs, mae'r datganiad a wneuthum heddiw yn nodi ystod o gamau gwella a fydd yn mynd rhagddynt nid yn unig wrth y drws blaen, ond drwy ein system gyfan. Felly credaf y gallwch weld camau sy'n cael eu cymryd eisoes, a byddaf yn cyhoeddi rhagor dros y misoedd nesaf.
Minister, the health board remains in special measures, so the state of affairs has developed on your watch. Every year you prepare for winter pressures, and the latest BBC headlines this morning were that, for the whole of Wales, there were 79,150 wasted hours for ambulance crews waiting outside A&E. That's the equivalent of nine years, and that was last year, for crews waiting outside A&E. That's every year, and every year you appear to get caught out. If we look at the Record for this time last year, I know that the same questions and the same answers will feature. When will we see the improvements our constituents deserve?
Weinidog, mae'r bwrdd iechyd yn parhau i fod mewn mesurau arbennig, felly mae'r sefyllfa wedi datblygu o dan eich gwyliadwriaeth chi. Bob blwyddyn, rydych yn paratoi ar gyfer pwysau'r gaeaf, a phenawdau diweddaraf y BBC y bore yma oedd, ar gyfer Cymru gyfan, fod 79,150 o oriau wedi'u gwastraffu wrth i griwiau ambiwlansys aros y tu allan i adrannau damweiniau ac achosion brys. Mae hynny'n cyfateb i naw mlynedd, a llynedd oedd hynny, o ran criwiau'n aros y tu allan i adrannau damweiniau ac achosion brys. Mae hynny'n digwydd bob blwyddyn, a phob blwyddyn, ymddengys eich bod yn methu cyflawni. Os edrychwn ar y Cofnod ar gyfer yr adeg hon y llynedd, gwn y bydd yr un cwestiynau a'r un atebion yn codi. Pryd y gwelwn y gwelliannau y mae ein hetholwyr yn eu haeddu?
Well, that's exactly why, in the statement that I've issued today, I set out the work that will be done to look at ambulance availability. That's about releasing ambulances into the community, but also, as I've said, it must be about further improvements to get people through the hospital and out of a hospital as well. We have been more successful than ever at keeping people in their own homes than before.
When it comes to a new way of working in emergency care, the programme's being led Jo Mower, the national clinical lead for unscheduled care, and we've invested in that programme. She's worked with her peers in emergency departments across the country to look at what that means for those departments, but that then has to be linked in to what that means for the whole system. So, my expectation is that we don't just provide care in the here and now and have a short-term answer; we need a longer term answer as well. Because I wouldn't pretend to any Member in this place, regardless of their party, that I'm sanguine and content about the current level of performance within our A&E system—that is both for the staff who work in it and the pressure that they feel, but also for people as well. And indeed, the conversation I had with a patient in Morriston A&E reinforced that. There's great support and understanding among the public about the pressure on the system, but actually what they want is improvement, and that's exactly what I want as well.
Wel, dyna'n union pam, yn y datganiad a gyhoeddais heddiw, y nodais y gwaith a fydd yn mynd rhagddo i edrych ar argaeledd ambiwlansys. Mae hynny'n ymwneud â rhyddhau ambiwlansys i'r gymuned, ond hefyd, fel rwyf wedi'i ddweud, mae'n rhaid i hynny ymwneud â gwelliannau pellach i sicrhau bod pobl yn mynd drwy'r ysbyty ac allan o'r ysbyty hefyd. Rydym wedi bod yn fwy llwyddiannus nag erioed o ran cadw pobl yn eu cartrefi eu hunain.
O ran ffordd newydd o weithio ym maes gofal brys, arweinir y rhaglen gan Jo Mower, yr arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer gofal heb ei drefnu, ac rydym wedi buddsoddi yn y rhaglen honno. Mae hi wedi gweithio gyda'i chymheiriaid mewn adrannau brys ledled y wlad i edrych ar yr hyn y mae hynny'n ei olygu i'r adrannau hynny, a rhaid cysylltu hynny wedyn â'r hyn y mae'n ei olygu i'r system gyfan. Felly, fy nisgwyliad yw ein gweld yn gwneud mwy na darparu gofal ar yr adeg hon yn unig a chael ateb tymor byr; mae angen ateb mwy hirdymor arnom hefyd. Oherwydd ni fuaswn yn esgus wrth unrhyw Aelod yn y lle hwn, ni waeth beth fo'u plaid, fy mod yn hyderus ac yn fodlon ynglŷn â lefel gyfredol y perfformiad yn ein system ddamweiniau ac achosion brys—rwy'n dweud hynny wrth y staff sy'n gweithio ynddi a'r pwysau y maent yn ei deimlo, ond wrth y bobl hefyd. Ac yn wir, roedd y sgwrs a gefais gyda chlaf yn adran ddamweiniau ac achosion brys Treforys yn atgyfnerthu hynny. Mae cefnogaeth a dealltwriaeth wych ymhlith y cyhoedd ynglŷn â'r pwysau ar y system, ond yr hyn y maent yn dymuno ei gael mewn gwirionedd yw gwelliant, a dyna'n union rwy'n dymuno ei gael hefyd.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yn dilyn methiant Gwasanaeth Ambiwlans Cymru i gyrraedd ei darged amser ymateb am y tro cyntaf mewn pedair blynedd? OAQ54922
5. What action is the Welsh Government taking following the Welsh Ambulance Service failing to meet its response time target for the first time in four years? OAQ54922
We're closely working with the chief ambulance commissioner, health boards and the Welsh ambulance service to identify actions to support immediate and sustainable improvement in ambulance responsiveness. I made a written statement on this issue earlier today.
Rydym yn gweithio'n agos gyda phrif gomisiynydd y gwasanaethau ambiwlans, byrddau iechyd a gwasanaeth ambiwlans Cymru i nodi camau i gefnogi gwelliant uniongyrchol a chynaliadwy yn amseroedd ymateb ambiwlansys. Gwneuthum ddatganiad ysgrifenedig ar y mater hwn yn gynharach heddiw.
I'm grateful to the Minister for his response. I believe it's important that when we talk about these issues we remember that we are talking about real people, real families, and the impact on their lives.
I want to draw the Minister's attention to a constituent from Llanelli who contacted me last week regarding his father's treatment following a fall on Sunday 29 December. He fractured his hip. The elderly gentleman was fortunate he wasn't by himself. A phone call was made to the emergency services at 8.30 p.m. It was not responded to until 10.30 a.m. That's a 14-hour wait for a vulnerable, elderly 88-year-old gentleman. By the time Mr Ogborne was taken into Morriston Hospital and given a bed, almost a whole day had passed since his fall, and he was very fortunate, of course, that he wasn't on his own when that happened. The situation was exasperated by a very large number of ambulances queuing outside A&E. His hip operation was scheduled for 31 December. It eventually took place on 1 January, but his health deteriorated further, and very sadly he succumbed to his illness and died on 4 January this year.
I hope the Minister will agree with me that this is not the kind of treatment that particularly our most elderly and vulnerable constituents and citizens of Wales should expect. I hope that he will be able to provide some assurance to the family that the outcome of the review that he's already allowing today will make it less likely that people like Mr Ogborne will be asked to wait this kind of length of time again. And I wonder if the Minister—though there may be complications—will consider apologising to Mr Ogborne's family, because I know that this is not the standard of service that the Minister would want.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ymateb. Credaf ei bod yn bwysig, pan fyddwn yn sôn am y materion hyn, ein bod yn cofio ein bod yn siarad am bobl go iawn, teuluoedd go iawn, a'r effaith ar eu bywydau.
Hoffwn dynnu sylw’r Gweinidog at etholwr o Lanelli a gysylltodd â mi yr wythnos diwethaf ynglŷn â thriniaeth ei dad yn dilyn cwymp ar ddydd Sul 29 Rhagfyr. Fe dorrodd ei glun. Roedd y gŵr oedrannus yn ffodus nad oedd ar ei ben ei hun. Gwnaed galwad ffôn i'r gwasanaethau brys am 8.30 y.h. Ni ymatebwyd i'r alwad tan 10.30 y.b. Dyna amser aros o 14 awr i ŵr bregus, oedrannus 88 oed. Erbyn i Mr Ogborne gael ei gludo i Ysbyty Treforys a chael gwely, roedd bron i ddiwrnod cyfan wedi bod ers iddo gwympo, ac roedd yn ffodus iawn, wrth gwrs, nad oedd ar ei ben ei hun pan ddigwyddodd hynny. Gwaethygwyd y sefyllfa gan y nifer fawr iawn o ambiwlansys a oedd yn aros y tu allan i'r adran ddamweiniau ac achosion brys. Trefnwyd iddo gael llawdriniaeth ar ei glun ar 31 Rhagfyr. Digwyddodd hynny yn y diwedd ar 1 Ionawr, ond dirywiodd ei iechyd ymhellach, ac yn anffodus iawn, fe fu ei salwch yn drech nag ef a bu farw ar 4 Ionawr eleni.
Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn cytuno nad dyma'r math o driniaeth y dylai etholwyr a dinasyddion mwyaf oedrannus a bregus Cymru yn arbennig ei ddisgwyl. Rwy'n gobeithio y gall roi rhywfaint o sicrwydd i'r teulu y bydd canlyniad yr adolygiad y mae eisoes wedi'i ganiatáu heddiw yn ei gwneud yn llai tebygol y bydd angen i bobl fel Mr Ogborne aros am y math hwn o amser eto. A tybed a wnaiff y Gweinidog—er y gall fod cymhlethdodau—ystyried ymddiheuro i deulu Mr Ogborne, gan y gwn nad dyma'r safon gwasanaeth y byddai'r Gweinidog yn dymuno'i weld.
No, it certainly isn't the standard of service that I'd want. Obviously, I don't know all of the details, but I wouldn't describe what the Member has set out as being acceptable, and I'm sorry that any person would have that sort of experience. That's exactly why we're looking at ambulance response rates again with a short task and finish group, to look at actions to be taken sooner rather than later. There's nothing easy about this. The Member made this point earlier: if this was easy, we'd have pulled a lever and done it a long time ago. There isn't an easy answer to resolving all of the challenges of long waits in the system.
We know we've made real and sustained improvement in our ambulance service over the last four years. We know that other systems in Scotland and England have largely copied what we've done. But we also know that we've had a challenge that has grown over the last couple of years in particular about broader responsiveness, and that's what I'm looking to get into, to make sure that we have ambulances that are generally available for the risks that exist in the community, because while you manage what's in the front door of a hospital and that ties up resources there, you can't manage and deal with the risk in the way that you'd want to in the community. And that's accepted across the system as well, so it isn't about poking fingers at one part of our system; it's about delivering that whole-system improvement to deliver better care and more timely care for people right across the country.
Na, yn sicr, nid dyna'r safon gwasanaeth y buaswn yn dymuno'i weld. Yn amlwg, nid wyf yn ymwybodol o'r holl fanylion, ond ni fuaswn yn disgrifio'r hyn y mae'r Aelod wedi'i nodi fel rhywbeth sy'n dderbyniol, ac mae'n ddrwg gennyf fod unrhyw unigolyn yn cael profiad o'r fath. Dyna'n union pam ein bod yn edrych ar gyfraddau ymateb ambiwlansys eto gyda grŵp gorchwyl a gorffen byr, i edrych ar gamau i'w cymryd yn gynt yn hytrach na'n hwyrach. Nid oes unrhyw beth yn hawdd am hyn. Gwnaeth yr Aelod y pwynt hwn yn gynharach: pe bai hyn yn hawdd, byddem wedi tynnu lifer a'i wneud amser maith yn ôl. Nid oes ateb hawdd i ddatrys holl heriau amseroedd aros hir yn y system.
Gwyddom ein bod wedi gwneud gwelliant gwirioneddol a pharhaus yn ein gwasanaeth ambiwlans dros y pedair blynedd diwethaf. Gwyddom fod systemau eraill yn yr Alban a Lloegr wedi efelychu'r hyn rydym wedi'i wneud i raddau helaeth. Ond gwyddom hefyd ein bod wedi wynebu her sydd wedi tyfu dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf yn enwedig mewn perthynas ag amseroedd ymateb ehangach, a dyna rwy'n awyddus i fynd i'r afael ag ef, i sicrhau bod gennym ambiwlansys sydd ar gael yn gyffredinol ar gyfer y risgiau sy'n bodoli yn y gymuned, oherwydd wrth i chi ymdrin â'r hyn sy'n dod drwy ddrws blaen ysbyty ac sy'n defnyddio adnoddau yno, ni allwch reoli ac ymdrin â'r risg yn y ffordd y byddech yn dymuno ei wneud yn y gymuned. A derbynnir hynny ar draws y system hefyd, felly nid oes a wnelo hyn â phwyntio bys at un rhan o'n system; mae a wnelo â chyflawni gwelliant system gyfan er mwyn darparu gwell gofal a gofal mwy amserol i bobl ledled y wlad.
6. A wnaiff y Gweinidog amlinellu pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella diagnosis canser yng Nghymru? OAQ54907
6. Minister, will you outline what plans the Welsh Government has to improve cancer diagnosis? OAQ54907
This approach is set out in the cancer delivery plan, which remains in place until December of this year. This includes the pilots on rapid diagnostic centres we discussed earlier, supporting primary care referral practice and the single cancer pathway. There are also important national programmes in place to support diagnostic services, such as imaging, pathology and endoscopy.
Nodir y dull o weithredu yn y cynllun cyflawni ar gyfer canser, sy'n parhau i fod ar waith tan fis Rhagfyr eleni. Mae hyn yn cynnwys y cynlluniau peilot ar ganolfannau diagnosteg gyflym y buom yn eu trafod yn gynharach, cefnogi ymarfer atgyfeirio mewn gofal sylfaenol ac un llwybr canser. Mae rhaglenni cenedlaethol pwysig ar waith hefyd i gefnogi gwasanaethau diagnostig, megis delweddu, patholeg ac endosgopi.
Thank you for that and, of course, I heard the response you gave to the Member for Arfon when she raised a very similar question earlier on, but I just want to talk about gaps in the diagnostic workforce. And if I was to take an example, such as histopathologists, since the new junior doctor contract was introduced in England in 2016, a significant difference between the pay given to trainees studying histopathology in Wales and those across the border in England has developed, meaning that if you're a histopathologist working in England, you'll earn an extra £60,000 over the course of your career compared to a counterpart in Wales. And there is a really strong view from stakeholders that this is contributing, in part—it's not all of it, but it's contributing—to the 40 per cent drop-out rate of trainees from the Welsh training programme since 2017. Forty per cent. That's a shockingly high number. So, given these problems facing the workforce and given that they'll continue to have a severe impact, ultimately, on the patients and on our ability to do an early diagnosis of cancer and therefore improve people's quality of life, can you please outline what your Government is doing to resolve this problem and also provide a time frame as to when any action would take place?
Diolch, ac wrth gwrs, clywais yr ymateb a roesoch i'r Aelod dros Arfon pan ofynnodd hi gwestiwn tebyg iawn yn gynharach, ond hoffwn sôn am fylchau yn y gweithlu diagnostig. A phe bawn yn rhoi enghraifft, fel histopatholegyddion, ers i'r contract meddygon iau newydd gael ei gyflwyno yn Lloegr yn 2016, mae gwahaniaeth sylweddol wedi datblygu rhwng y cyflog a roddir i hyfforddeion sy'n astudio histopatholeg yng Nghymru a'r cyflog a roddir i'r rheini dros y ffin yn Lloegr, sy'n golygu, os ydych yn histopatholegydd sy'n gweithio yn Lloegr, byddwch yn ennill £60,000 yn fwy yn ystod eich gyrfa o gymharu â gweithiwr cyfatebol yng Nghymru. Ac mae rhanddeiliaid yn credu'n gryf fod hyn yn cyfrannu, yn rhannol—nid dyma'r unig reswm, ond mae'n cyfrannu—at y gyfradd o 40 y cant o hyfforddeion sydd wedi gadael y rhaglen hyfforddi yng Nghymru ers 2017. Deugain y cant. Mae'n nifer syfrdanol o uchel. Felly, o ystyried y problemau hyn sy'n wynebu'r gweithlu ac o ystyried y byddant yn parhau i gael effaith ddifrifol, yn y pen draw, ar y cleifion ac ar ein gallu i wneud diagnosis cynnar o ganser ac felly i wella ansawdd bywydau pobl, a wnewch chi amlinellu beth y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i ddatrys y broblem hon, yn ogystal â darparu amserlen ar gyfer pryd y byddai unrhyw gamau yn cael eu cymryd?
Well, actually, the good news is that we've filled all of our histopathology training places this year, but I'm aware of not just the role that histopathologists have within cancer but more broadly as well, and there is the point about retaining those people during the course of their training and afterwards as well. And it is, as I said in discussion earlier with Mark Reckless, only partly about the pay. It is also about the broader conditions of service and the direction of travel that we have as well. And as we get into having a fully fledged health and social care workforce strategy, we'll have a strategic plan for that to hang around as well. But we are already taking action. As you've seen, we're obviously increasing places, there's the extra priority and, like I said, it is encouraging, of course, that we filled all of those places this year. But it is a matter that's constantly kept under review because, as we want to expand and more successfully deliver the single cancer pathway, we'll need to look again at the workforce we have and the workforce that we need.
Wel, mewn gwirionedd, y newyddion da yw ein bod wedi llenwi ein holl leoedd hyfforddi ar gyfer histopatholeg eleni, ond rwy'n ymwybodol nid yn unig o'r rôl sydd gan histopatholegyddion mewn perthynas â chanser, ond yn fwy cyffredinol hefyd, ac rwy'n nodi'r pwynt am gadw'r bobl hynny yn ystod eu hyfforddiant ac wedi hynny hefyd. Ac fel y dywedais mewn trafodaeth yn gynharach â Mark Reckless, yn rhannol yn unig y mae hyn yn ymwneud â'r cyflog. Mae'n ymwneud â'r amodau gwasanaeth cyffredinol a'n cyfeiriad teithio hefyd. Ac wrth i ni agosáu at gael strategaeth lawn ar gyfer y gweithlu iechyd a gofal cymdeithasol, bydd gennym gynllun strategol i gefnogi hynny hefyd. Ond rydym eisoes yn cymryd camau. Fel rydych wedi'i weld, rydym yn amlwg yn cynyddu nifer y lleoedd, mae'r flaenoriaeth ychwanegol honno ar waith, ac fel y dywedais, mae'n galonogol wrth gwrs ein bod wedi llenwi'r holl leoedd hynny eleni. Ond mae'n fater sy'n cael ei adolygu'n gyson oherwydd, gan ein bod am ehangu'r un llwybr canser a'i gyflawni'n fwy llwyddiannus, bydd angen inni edrych eto ar y gweithlu sydd gennym a'r gweithlu sydd ei angen arnom.
7. A wnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd yr ymgyrch Dewis Doeth y gaeaf hwn? OAQ54927
7. Will the Minister provide an update on the progress of the Choose Well campaign this winter? OAQ54927
Thank you for that question. We are continuing to monitor and review Choose Well materials to ensure these target the intended audience. We are also focusing specifically on a digital first approach this winter, while retaining the My Winter Health Plan scheme for those who don't have access to the internet or social media.
Diolch am eich cwestiwn. Rydym yn parhau i fonitro ac adolygu deunyddiau Dewis Doeth i sicrhau bod y rhain yn targedu'r gynulleidfa a fwriadwyd. Rydym hefyd yn canolbwyntio'n benodol ar ddull digidol yn gyntaf y gaeaf hwn, gan gadw cynllun Fy Iechyd y Gaeaf Hwn ar gyfer y rheini nad oes ganddynt fynediad at y rhyngrwyd na'r cyfryngau cymdeithasol.
Thank you for that answer, Deputy Minister. During my pre-Christmas visit to Prince Charles Hospital in Merthyr, I was pleased to meet a range of staff, including the Red Cross staff working in the emergency department on the well-being and home safe service. And I think the health Minister's written statement this morning recognised that we should all be aware of the contribution that organisations like the Red Cross actually make in supporting the NHS.
I was also pleased to see in the Minister's statement that a ministerial task force is to be set up and will be looking at alternative pathways to avoid unnecessary attendance at A&E. So, in parallel with this, can I ask what more can be done to raise even more awareness of the Choose Well campaign, in order that we can direct patients to an appropriate location for their health needs? Because whilst there's clearly a lot more to do in managing the pressures on our emergency system, part of the solution must be to ensure that people who shouldn't be in A&E get the help that they need where they need it, when they need it, in the most appropriate settings.
Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Yn ystod fy ymweliad cyn y Nadolig ag Ysbyty'r Tywysog Siarl ym Merthyr Tudful, roeddwn yn falch o gyfarfod ag ystod o staff, gan gynnwys staff y Groes Goch sy'n gweithio yn yr adran achosion brys ar y gwasanaeth lles a diogelwch yn y cartref. A chredaf fod datganiad ysgrifenedig y Gweinidog iechyd y bore yma wedi cydnabod y dylai pob un ohonom fod yn ymwybodol o'r cyfraniad y mae sefydliadau fel y Groes Goch yn ei wneud mewn gwirionedd i gefnogi'r GIG.
Roeddwn hefyd yn falch o weld yn natganiad y Gweinidog y bydd tasglu gweinidogol yn cael ei sefydlu, ac y bydd yn ystyried llwybrau amgen i osgoi ymweliadau diangen ag adrannau damweiniau ac achosion brys. Felly, ochr yn ochr â hyn, a gaf fi ofyn beth arall y gellir ei wneud i godi mwy fyth o ymwybyddiaeth o'r ymgyrch Dewis Doeth, fel y gallwn gyfeirio cleifion at leoliad priodol ar gyfer eu hanghenion iechyd? Oherwydd er ei bod yn amlwg fod mwy o lawer i'w wneud o ran rheoli'r pwysau ar ein system achosion brys, mae'n rhaid i ran o'r ateb ymwneud â sicrhau bod pobl na ddylent fod mewn adrannau damweiniau ac achosion brys yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt lle mae ei angen arnynt, pan fydd ei angen arnynt, yn y lleoliadau mwyaf priodol.
I thank Dawn Bowden for that very important question, and I would certainly want to commend the work of the Red Cross in the hospital in Merthyr Tydfil and also thank all staff across NHS Wales and the social care sector who, as we know from the discussions we've had here this afternoon, are working under pressure to provide care to the people of Wales. So we are working very closely with all the health boards and social care service providers to ensure that they do deliver the best outcome for patients and to support the further practical work that we need to do.
The Choose Well scheme has been successful. It has succeeded in directing more people to send their queries to other places rather than turning up at the emergency departments and A&E, and we're continually monitoring what the message should be. We're also ensuring that we have a message about mental health in the Choose Well programmes, that people recognise the difficulties that people experience and the mental health problems that crop up, particularly over periods like the Christmas period, so we're also looking at that.
But we are also continuing the scheme where we get all the information about a person and ask them to pin it up somewhere, like on a fridge in their room, so that there is information available in the home for professionals when they're asked for help, in order to try to do the best for the patient and to try to keep them at home, if possible, in all circumstances.
Diolch i Dawn Bowden am ei chwestiwn pwysig iawn, ac yn sicr, hoffwn gymeradwyo gwaith y Groes Goch yn yr ysbyty ym Merthyr Tudful a diolch hefyd i'r holl staff ym mhob rhan o GIG Cymru a'r sector gofal cymdeithasol sydd, fel y gwyddom o'r trafodaethau a gawsom yma y prynhawn yma, yn gweithio dan bwysau i ddarparu gofal i bobl Cymru. Felly rydym yn gweithio'n agos iawn gyda'r holl fyrddau iechyd a darparwyr gwasanaethau gofal cymdeithasol i sicrhau eu bod yn darparu'r canlyniad gorau i gleifion ac i gefnogi'r gwaith ymarferol pellach y mae angen i ni ei wneud.
Mae'r cynllun Dewis Doeth wedi bod yn llwyddiant. Mae wedi llwyddo i gyfeirio mwy o bobl i fynd â'u hymholiadau i leoedd eraill yn hytrach na mynd i adrannau damweiniau ac achosion brys, ac rydym yn monitro beth ddylai'r neges fod yn barhaus. Rydym hefyd yn sicrhau bod gennym neges am iechyd meddwl yn y rhaglenni Dewis Doeth, fod pobl yn cydnabod yr anawsterau y mae pobl yn eu hwynebu a'r problemau iechyd meddwl sy'n codi, yn enwedig dros gyfnodau fel cyfnod y Nadolig, felly rydym yn edrych ar hynny hefyd.
Ond rydym hefyd yn parhau â'r cynllun lle rydym yn cael yr holl wybodaeth am unigolyn ac yn gofyn iddynt ei harddangos yn rhywle, fel ar oergell neu yn eu hystafell wely, fel bod gwybodaeth ar gael yn y cartref i weithwyr proffesiynol pan ofynnir iddynt am gymorth, er mwyn ceisio gwneud yr hyn sydd orau i'r claf a cheisio eu cadw gartref, os oes modd, ym mhob achos.
Cwestiwn 8 yn olaf—Alun Davies.
Finally, question 8—Alun Davies.
8. A wnaiff y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am ddarpariaeth awtistiaeth ym Mlaenau Gwent? OAQ54904
8. Will the Minister provide an update on autism provision in Blaenau Gwent? OAQ54904
Thank you. We're improving services through the autism strategy, and the integrated autism service is operating across Wales, including in Blaenau Gwent. We will consult on the draft statutory autism code of practice this spring and we are undertaking a demand and capacity review to ensure that services meet the needs of autistic people and their families.
Diolch. Rydym yn gwella gwasanaethau drwy'r strategaeth awtistiaeth, ac mae'r gwasanaeth awtistiaeth integredig ar waith ledled Cymru, gan gynnwys ym Mlaenau Gwent. Byddwn yn ymgynghori ar y cod ymarfer statudol drafft ar awtistiaeth yn y gwanwyn, ac rydym yn cynnal adolygiad o'r galw a chapasiti i sicrhau bod gwasanaethau'n diwallu anghenion pobl awtistig a'u teuluoedd.
I'm grateful to the Minister for that, and I know the Minister has demonstrated a very great personal commitment to delivering a high level and high quality of services for people and families with autism. I would ask him to review the way that those policies are being delivered in Blaenau Gwent. I hear in my advice surgeries on a weekly basis about difficulties that families are having accessing services. I recognise that this isn't happening across the whole face of the country, but I would be grateful if the Minister could commission a review of the provision of these services in Blaenau Gwent to ensure that the quality of services being delivered to people that I represent matches the best quality of provision across the whole of the country.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am hynny, a gwn fod y Gweinidog wedi dangos ymrwymiad personol mawr iawn i ddarparu lefel uchel o wasanaethau o ansawdd uchel i bobl a theuluoedd ag awtistiaeth. Hoffwn ofyn iddo adolygu'r ffordd y caiff y polisïau hynny eu cyflawni ym Mlaenau Gwent. Rwy'n clywed yn fy nghymorthfeydd bob wythnos am anawsterau y mae teuluoedd yn eu cael i gael mynediad at wasanaethau. Rwy'n cydnabod nad yw hyn yn digwydd ledled y wlad, ond buaswn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog gomisiynu adolygiad o ddarpariaeth y gwasanaethau hyn ym Mlaenau Gwent i sicrhau bod ansawdd y gwasanaethau a ddarperir i'r bobl rwy'n eu cynrychioli yn cyfateb i ansawdd gorau'r ddarpariaeth ledled y wlad.
The Member, to be fair, has been consistent in his concern over the lived experience of autistic people and their families in his constituency and the particular concerns that he feels exist in the join-up of all of those services to help make the most positive difference for those families. I think I'm meeting shortly with a group of parents from your constituency, and I'd be happy to discuss further there not just their lived experience but where any review could or could not be done. Because we're reviewing the whole national picture, we're having a national interaction, we're listening to people's own experience, so their voices will be within the code of practice and the improvement programme that we've set out, but I'd want to understand in some more detail what that might look like and whether, actually, there could be partners locally who could do that in any event without me trying to direct that at a ministerial level or to cut across the work we're doing. I think that's probably best taken up with the Member at his constituency in the coming few weeks.
Mae'r Aelod, a bod yn deg, wedi bod yn gyson o ran ei bryderon ynghylch profiad byw pobl awtistig a'u teuluoedd yn ei etholaeth a'r pryderon penodol y mae'n teimlo eu bod yn bodoli mewn perthynas â chydgysylltu'r holl wasanaethau hynny i helpu i wneud y gwahaniaeth mwyaf cadarnhaol i'r teuluoedd hynny. Rwy'n credu y byddaf yn cyfarfod yn fuan â grŵp o rieni o'ch etholaeth, ac rwy'n fwy na pharod i drafod ymhellach yno nid yn unig eu profiad byw ond lle gellid neu lle na ellid cynnal unrhyw adolygiad. Oherwydd rydym yn adolygu'r darlun cenedlaethol cyfan, rydym yn cael sgwrs genedlaethol, rydym yn gwrando ar brofiadau pobl, felly bydd eu lleisiau'n cael eu cynnwys yn y cod ymarfer a'r rhaglen wella rydym wedi'i nodi, ond hoffwn ddeall yn fwy manwl sut olwg fyddai ar hynny, ac a allai partneriaid lleol fod yn gwneud hynny beth bynnag heb i mi geisio cyfarwyddo'r gwaith hwnnw ar lefel weinidogol neu dorri ar draws y gwaith rydym yn ei wneud. Credaf mai'r peth gorau i'w wneud yw mynd i'r afael â hynny gyda'r Aelod yn ei etholaeth yn ystod yr wythnosau nesaf.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau amserol—dau gwestiwn wedi'u derbyn heddiw, i'w gofyn i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, a'r cwestiwn cyntaf gan Jack Sargeant.
The next item is topical questions—two questions have been accepted today, to ask to the Minister for Economy and Transport, and the first question is from Jack Sargeant.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y cyhoeddiad gan Mondi ynghylch colledion swyddi ym Mharc Diwydiannol Glannau Dyfrdwy yn Sir y Fflint? 380
1. Will the Minister make a statement on the announcement by Mondi of job losses at the Deeside Industrial Park in Flintshire? 380
Yes, of course. This is extremely disappointing news, and my thoughts and sympathies go to all those directly and indirectly affected. My officials visited the Deeside site yesterday and our focus is now on persuading the company to retain the north Wales site. We are providing every bit of support possible to the employees during this difficult time.
Gwnaf, wrth gwrs. Mae hyn yn newyddion hynod siomedig, ac rwy'n cydymdeimlo â phawb yr effeithir arnynt yn uniongyrchol ac yn anuniongyrchol. Ymwelodd fy swyddogion â safle Glannau Dyfrdwy ddoe, ac rydym yn canolbwyntio bellach ar berswadio'r cwmni i gadw'r safle yng ngogledd Cymru. Rydym yn darparu'r holl gefnogaeth sy'n bosibl i'r gweithwyr yn ystod y cyfnod anodd hwn.
Thank you for that answer, Minister. This is, of course, a very, very difficult time for the individuals, their families and the whole community in Deeside, and it is important now that we do all we can to support the workforce. Minister, you mentioned that you were in communication with Mondi. Can you confirm you are also in communication with the relevant trade unions? Secondly, what support can be put in place for the workforce, and, crucially, can you outline how the workforce can access this support? Minister, this news once again emphasises just how vital it is that we move quickly to support job creation in Deeside. Now, you know, Minister, and Members know across the Chamber, that I've long called for support for the Heathrow logistics hub at Tata Steel in Shotton, and I also believe that we should further invest in a second advanced manufacturing institute within the area. Minister, do you support me in these calls?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae hwn, wrth gwrs, yn gyfnod anodd tu hwnt i'r unigolion, eu teuluoedd a'r gymuned gyfan yng Nglannau Dyfrdwy, ac mae'n bwysig yn awr ein bod yn gwneud popeth a allwn i gefnogi'r gweithlu. Weinidog, fe sonioch chi eich bod yn cyfathrebu â Mondi. A allwch gadarnhau eich bod hefyd yn cyfathrebu â'r undebau llafur perthnasol? Yn ail, pa gefnogaeth y gellir ei rhoi ar waith i'r gweithlu, ac yn allweddol, a wnewch chi amlinellu sut y gall y gweithlu gael mynediad at y gefnogaeth hon? Weinidog, mae'r newyddion hwn unwaith eto'n pwysleisio pa mor hanfodol bwysig yw hi i ni fynd ati ar unwaith i helpu i greu swyddi yng Nglannau Dyfrdwy. Nawr, fe wyddoch chi, Weinidog, a gŵyr yr Aelodau ar draws y Siambr, fy mod wedi galw ers peth amser am gefnogaeth i ganolfan logisteg Heathrow yn Tata Steel yn Shotton, a chredaf hefyd y dylem fuddsoddi ymhellach mewn ail sefydliad gweithgynhyrchu uwch yn yr ardal. Weinidog, a ydych yn cefnogi'r galwadau hyn?
Can I thank Jack Sargeant for his questions? First and foremost, with regard to the position at the Mondi site, we'll work with company management—we've already made contact; we've visited the site—we'll work with the local authority, and we're working with staff representatives through the unions, throughout the consultation phase that is now under way, and we are hoping to reach a solution that will see the activities at the site maintained into the future. Now, whilst we hope that closure will be avoided, we stand ready to work, with the Department of Work and Pensions, our own ReAct team and other relevant stakeholders, to provide a comprehensive package of support to employees in the eventuality that the site cannot be saved.
Jobcentre Plus and Flintshire County Council have already been contacted, and they'll provide support and advice through the rapid response service that we've now established in north Wales. I'm pleased to say that Mondi has already said that it will hold a job recruitment day with local employers as part of the rapid redundancy support measures if closure is confirmed. We'll be working very closely to support this, and, if the need arises, to discuss any future use for the Deeside facility.
In terms of wider investment in the Deeside area, of course, the Heathrow logistics hub offers an enormous opportunity to provide sustainable high-quality work for many people in the area, and I would join Jack Sargeant also in saying that the second phase of the advanced manufacturing research centre—that being the advanced manufacturing research institute phase 2—is absolutely vital to promote the area and the region as a centre of excellence in electronics. We are proceeding with those plans for AMRI at pace.
I should finally say as well that in terms of skills demand in the area, employment numbers are such now in Flintshire—Flintshire, Llywydd, has the highest rate of employment in Wales, and it has the lowest rate of unemployment at just 2.3 per cent, which means that there is huge demand within the area for skilled people. As part of the work that we'll be undertaking with the company itself, we'll be carrying out a skills audit of the workforce to ensure that if it should close its doors, those people who are employed by Mondi will be able to be matched up as soon as possible with appropriate work elsewhere—for example, perhaps at KK Fine Foods, where, in the last 24 hours, we've been able to announce the creation of a further 40 jobs with investment of just over £0.5 million from the Welsh Government.
A gaf fi ddiolch i Jack Sargeant am ei gwestiynau? Yn gyntaf oll, o ran y sefyllfa ar safle Mondi, byddwn yn gweithio gyda rheolwyr y cwmni—rydym eisoes wedi cysylltu; rydym wedi ymweld â'r safle—byddwn yn gweithio gyda'r awdurdod lleol, ac rydym yn gweithio gyda chynrychiolwyr staff drwy'r undebau, drwy gydol y cam ymgynghori sydd bellach ar y gweill, ac rydym yn gobeithio dod o hyd i ateb a fydd yn arwain at gynnal y gweithgarwch ar y safle yn y dyfodol. Nawr, er ein bod yn gobeithio y gellir osgoi cau'r safle, rydym yn barod i weithio, gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau, gyda'n tîm ReAct ein hunain a chyda rhanddeiliaid perthnasol eraill, i ddarparu pecyn cymorth cynhwysfawr i weithwyr os na ellir achub y safle.
Cysylltwyd eisoes â'r Ganolfan Byd Gwaith a Chyngor Sir y Fflint, a byddant yn darparu cefnogaeth a chyngor drwy'r gwasanaeth ymateb cyflym rydym bellach wedi'i sefydlu yng ngogledd Cymru. Rwy'n falch o ddweud bod Mondi eisoes wedi dweud y byddant yn cynnal diwrnod recriwtio swyddi gyda chyflogwyr lleol fel rhan o'r mesurau cymorth diswyddiadau cyflym os cadarnheir y bydd y safle'n cau. Byddwn yn gweithio'n agos iawn i gefnogi'r gwaith hwn, ac os bydd angen, i drafod unrhyw ddefnydd pellach ar y cyfleuster yng Nglannau Dyfrdwy yn y dyfodol.
O ran buddsoddiad ehangach yn ardal Glannau Dyfrdwy, wrth gwrs, mae canolfan logisteg Heathrow yn cynnig cyfle gwych i ddarparu gwaith cynaliadwy o ansawdd uchel i lawer o bobl yr ardal, a buaswn yn cytuno â Jack Sargeant drwy ddweud bod ail gam y ganolfan ymchwil gweithgynhyrchu uwch—sef cam 2 yr athrofa ymchwil gweithgynhyrchu uwch—yn gwbl hanfodol i hyrwyddo'r ardal a'r rhanbarth fel canolfan ragoriaeth ym maes electroneg. Rydym yn bwrw ymlaen â'r cynlluniau hynny ar gyfer yr athrofa ymchwil gweithgynhyrchu uwch ar fyrder.
Dylwn ddweud hefyd i gloi, o ran y galw am sgiliau yn yr ardal, fod niferoedd cyflogaeth mor uchel yn Sir y Fflint erbyn hyn—Sir y Fflint, Lywydd, sydd â'r gyfradd gyflogaeth uchaf yng Nghymru, a'r gyfradd ddiweithdra isaf ar 2.3 y cant yn unig, sy'n golygu bod cryn alw yn yr ardal am bobl fedrus. Fel rhan o'r gwaith y byddwn yn ei wneud gyda'r cwmni ei hun, byddwn yn cynnal archwiliad sgiliau o'r gweithlu i sicrhau, pe bai'r safle'n cau, y bydd modd paru'r bobl a gyflogir gan Mondi cyn gynted â phosibl â gwaith priodol mewn mannau eraill—er enghraifft, yn KK Fine Foods efallai, lle rydym, yn y 24 awr ddiwethaf, wedi gallu cyhoeddi y bydd 40 o swyddi eraill yn cael eu creu gyda buddsoddiad o ychydig dros £0.5 miliwn gan Lywodraeth Cymru.
As you'll be aware, the Mondi Group creates paper and plastic packaging products, and its plants at the Deeside industrial park, where 167 jobs are at risk, and in Nelson, Lancashire, where 41 jobs are affected, create flexible plastics packaging—bags, pouches and laminates—for the consumer industry. But the company said that a change in demand for these niche products has led to the potential closures. However, in its statement last Friday, it said it will start a 45-day consultation process, which could lead to the closure of the practices. What is your understanding of the position regarding the change in demand for niche products? What support, if any, working with the other agencies and the UK Government that you described, could be given, either to help stimulate demand for those niche products or vary the niche products, perhaps, into new product lines to ensure that they meet the demand that is out there?
Fel y gwyddoch, mae Mondi Group yn creu cynhyrchion deunydd pacio papur a phlastig, ac mae eu safleoedd ym mharc diwydiannol Glannau Dyfrdwy, lle mae 167 o swyddi mewn perygl, ac yn Nelson, Swydd Gaerhirfryn, lle mae 41 o swyddi'n cael eu heffeithio, yn creu deunydd pacio plastig hyblyg—bagiau, cydau a laminiadau—ar gyfer y diwydiant nwyddau traul. Ond dywedodd y cwmni fod newid yn y galw am y cynhyrchion arbenigol hyn wedi arwain at y posibilrwydd o gau safleoedd. Fodd bynnag, yn eu datganiad ddydd Gwener diwethaf, dywedasant y byddant yn cychwyn proses ymgynghori 45 diwrnod, a allai arwain at gau’r gweithfeydd. Beth yw eich dealltwriaeth o'r sefyllfa o ran y newid yn y galw am gynhyrchion arbenigol? Pa gefnogaeth y gellid ei rhoi, os o gwbl, gan weithio gyda'r asiantaethau eraill a Llywodraeth y DU fel y nodoch, naill ai i helpu i ysgogi'r galw am y cynhyrchion arbenigol hynny neu i amrywio'r cynhyrchion arbenigol, efallai, i greu cynnyrch newydd i sicrhau eu bod yn ateb y galw sy'n bodoli?
Can I thank Mark Isherwood for his questions in his contribution? My understanding is also that the products that come from the Deeside plant are very much niche products and that demand for them has, in recent times, subsided. As a consequence, the company needs to make a decision over whether to close the site, or whether, potentially, with assistance from the Welsh Government, perhaps the UK Government and the local authority, it could maintain its presence in north Wales by widening and broadening its base of products. That would require, of course, further research and development, and that's precisely why we've encouraged businesses to take full advantage of the advanced manufacturing research centre not far from that particular business. We would encourage the company, if it does decide to retain its presence, which we very much hope it will, to utilise the services and the collaboration within the AMRC.
In terms of the support that we stand ready to offer the workers, I've already outlined the rapid response service that now exists in north Wales and that stands ready to assist employees. In addition, we will look very closely at the pipeline of potential investments and growth that we already have for the region, and ensure that every effort is made to secure investment that could lead to new job opportunities being developed in Deeside and beyond.
A gaf fi ddiolch i Mark Isherwood am ei gwestiynau yn ei gyfraniad? Fy nealltwriaeth i yw bod y cynhyrchion sy'n dod o safle Glannau Dyfrdwy yn gynhyrchion arbenigol iawn a bod y galw amdanynt wedi lleihau'n ddiweddar. O ganlyniad, mae angen i'r cwmni wneud penderfyniad ynglŷn ag a ddylid cau'r safle, neu a allant, o bosibl, gyda chymorth Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU efallai, a'r awdurdod lleol, ei gadw ar agor yng ngogledd Cymru drwy ehangu ei sylfaen o gynhyrchion. Wrth gwrs, byddai angen mwy o ymchwil a datblygu er mwyn gwneud hynny, a dyna'n union pam ein bod wedi annog busnesau i fanteisio'n llawn ar y ganolfan ymchwil gweithgynhyrchu uwch nad yw'n bell o'r busnes penodol hwnnw. Byddem yn annog y cwmni, os yw'n penderfynu cadw'r safle ar agor, ac rydym yn mawr obeithio y byddant, i ddefnyddio'r gwasanaethau a'r cydweithredu a geir yn y ganolfan ymchwil gweithgynhyrchu uwch.
O ran y gefnogaeth rydym yn barod i'w chynnig i'r gweithwyr, rwyf eisoes wedi amlinellu'r gwasanaeth ymateb cyflym sydd bellach ar waith yng ngogledd Cymru ac sy'n barod i gynorthwyo gweithwyr. Yn ogystal, byddwn yn edrych yn ofalus iawn ar y buddsoddiadau posibl a'r twf sydd gennym ar y gweill eisoes ar gyfer y rhanbarth, ac yn sicrhau y gwneir pob ymdrech i sicrhau buddsoddiad a allai arwain at ddatblygu cyfleoedd gwaith newydd yng Nglannau Dyfrdwy a thu hwnt.
It's interesting that the company cite the fact that there's been a change in demand for the niche products. Now, that does beg a broader question, of course—in what ways the Welsh Government might be helping companies to futureproof their business, given, of course, that there are societal changes and demands, and consumer trends, if you like, particularly in an environmental context. I'm just wondering what the Government might be doing to support some of those companies that might see these challenges on the horizon.
I'd be interested as well to hear whether Mondi have given an explanation why they're exiting the UK. Why consolidate outside the UK? What factors have driven that particular decision? Also, was the Welsh Government aware that there was a risk to these jobs, because my understanding is that there were issues there a couple of years ago, where the workforce actually stepped up to the plate? I'm just wondering, in the interim, whether the Government had been working with the company to try and safeguard those jobs. And if you were aware that those jobs were at risk, then maybe you could tell us what you did about it.
Mae'n ddiddorol fod y cwmni'n nodi'r ffaith bod newid wedi bod yn y galw am y cynhyrchion arbenigol. Nawr, mae hynny'n arwain at gwestiwn ehangach, wrth gwrs—ym mha ffyrdd y gallai Llywodraeth Cymru helpu cwmnïau i ddiogelu eu busnes at y dyfodol, o gofio, wrth gwrs, fod galwadau cymdeithas, a thueddiadau defnyddwyr os mynnwch, yn newid, yn enwedig yng nghyd-destun yr amgylchedd. Tybed beth y gall y Llywodraeth ei wneud i gefnogi rhai o'r cwmnïau sydd efallai'n gweld yr heriau hyn ar y gorwel.
Byddai gennyf ddiddordeb hefyd mewn clywed a yw Mondi wedi egluro pam eu bod yn gadael y DU. Pam atgyfnerthu y tu allan i'r DU? Pa ffactorau sydd wedi llywio'r penderfyniad penodol hwnnw? Hefyd, a oedd Llywodraeth Cymru yn ymwybodol fod risg i'r swyddi hyn, oherwydd fy nealltwriaeth i yw eu bod wedi wynebu problemau yno flwyddyn neu ddwy yn ôl, a daeth y gweithlu i'r adwy bryd hynny? Tybed, yn y cyfamser, a yw'r Llywodraeth wedi bod yn gweithio gyda'r cwmni i geisio diogelu'r swyddi hynny. Ac os oeddech yn ymwybodol fod y swyddi mewn perygl, efallai y gallech ddweud wrthym beth a wnaethoch ynglŷn â hynny.
I can't reveal what's on our risk register in terms of businesses that we fear may be mobile and would choose to move away from Wales. That profile of businesses remains confidential because we don't want to raise any unnecessary concerns within the Welsh workforce. We maintain a very close dialogue with many of the 250,000 businesses in Wales, and we stand ready to assist any that face difficulties.
In terms of direct support that can be offered to businesses in order to futureproof against challenges such as decarbonisation, automation and digitisation and so forth, we developed the economic action plan, not just the economic contract that stands right at the centre of the economic action plan, but the new economy futures fund, with five areas of activity that allows companies to secure funding. Within those five areas, decarbonisation is one, headquartering in Wales is another, and in terms of research and development, businesses are also able to draw down funding through the economic futures fund.
Now, the example that I just gave in my response to Jack Sargeant, KK Fine Foods—they secured money in order to futureproof their activities within Deeside. They now have an economic contract that promotes decarbonisation, better health and mental health in the workplace, and fair work. They secured their funding in order to conduct more research and development at the Deeside plant, to diversify, and to move towards biodegradable packaging. That demonstrates how the economic action plan and the calls to action in the economy futures fund is working in practice on the ground to support companies transitioning to a new future.
Ni allaf ddatgelu beth sydd ar ein cofrestr risg o fusnesau rydym yn ofni y gallent ddewis symud o Gymru. Mae'r proffil hwnnw o fusnesau'n parhau i fod yn gyfrinachol gan nad ydym am achosi unrhyw bryderon diangen yng ngweithlu Cymru. Rydym yn cynnal deialog agos iawn gyda llawer o'r 250,000 o fusnesau yng Nghymru, ac rydym yn barod i gynorthwyo unrhyw rai sy'n wynebu anawsterau.
O ran cefnogaeth uniongyrchol y gellir ei chynnig i fusnesau er mwyn eu diogelu at y dyfodol mewn perthynas â heriau fel datgarboneiddio, awtomatiaeth a digideiddio ac ati, fe wnaethom ddatblygu'r cynllun gweithredu ar yr economi, nid yn unig y contract economaidd sy'n ganolog i'r cynllun gweithredu ar yr economi, ond y gronfa dyfodol yr economi newydd, gyda phum maes gweithgarwch sy'n caniatáu i gwmnïau sicrhau cyllid. O fewn y pum maes hynny, mae datgarboneiddio'n un, mae lleoli pencadlysoedd yng Nghymru yn un arall, ac o ran ymchwil a datblygu, gall busnesau sicrhau cyllid hefyd drwy gronfa dyfodol yr economi.
Nawr, yr enghraifft a roddais yn fy ymateb i Jack Sargeant, KK Fine Foods—fe wnaethant sicrhau arian er mwyn diogelu eu gweithgarwch yng Nglannau Dyfrdwy at y dyfodol. Bellach, mae ganddynt gontract economaidd sy'n hyrwyddo datgarboneiddio, gwell iechyd ac iechyd meddwl yn y gweithle, a gwaith teg. Fe wnaethant sicrhau eu cyllid er mwyn cynnal mwy o weithgaredd ymchwil a datblygu ar safle Glannau Dyfrdwy, arallgyfeirio, a newid i gynhyrchu deunydd pecynnu bioddiraddadwy. Mae hynny'n dangos sut y mae'r cynllun gweithredu ar yr economi a'r galwadau i weithredu yng nghronfa dyfodol yr economi yn gweithio'n ymarferol ar lawr gwlad i gefnogi cwmnïau sy'n pontio i ddyfodol newydd.
Diolch am yr ateb i'r cwestiwn yna. Mae'r cwestiwn nesaf gan Russell George.
Thank you for responding to that question. The next question is from Russell George.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad mewn ymateb i adroddiadau ynghylch dyfodol Flybe a'i effaith ar faes awyr Caerdydd? 381
2. Will the Minister make a statement in response to reports regarding Flybe's future and its impact on Cardiff Airport? 381
Yes, of course. I have to say it's encouraging to note that an agreement has now been reached with the UK Government that secures the ongoing operation of the airline. However, issues with regional connectivity remain and the UK Government need to intervene further in supporting the competitiveness of smaller airports.
Gwnaf, wrth gwrs. Mae'n rhaid i mi ddweud ei bod yn galonogol nodi bod cytundeb wedi'i gyrraedd bellach gyda Llywodraeth y DU sy'n sicrhau bod y cwmni hedfan yn parhau i weithredu. Fodd bynnag, ceir problemau o hyd gyda chysylltedd rhanbarthol ac mae angen i Lywodraeth y DU ymyrryd ymhellach i gefnogi cystadleurwydd meysydd awyr llai o faint.
Can I thank the Minister for his answer, and I would agree with him with regard to the welcome news that the UK Government has come to an agreement with Flybe's shareholders on a deal that will continue to allow Flybe to operate, at least in the short term? With regard to the future of Flybe, I wonder what discussions the Welsh Government has had, as owners of the airport, with both the UK Government and Flybe themselves. The Welsh Government has said in the past that Flybe would be a catalyst for the growth of the airport, so given the company's current financial status, can you expand on what discussions you've had with Cardiff Airport on the potential impact of Flybe reducing the number of routes out of Cardiff? And I wonder also if you could make an assessment of the implications for Cardiff Airport, should Flybe cease to operate, and the actions of the Welsh Government and Holdco that are taken to mitigate these.
As I understand, a 10-year arrangement or agreement was signed with Flybe when it opened its operations in Cardiff in 2015, so I wonder if you could set out any implications upon these contractual obligations and agreements, in the context of the difficulties currently being faced by Flybe. Has the Welsh Government considered, or Cardiff Airport considered, any offers of financial incentives to Flybe to attract them to remain operating at Cardiff Airport, for example fees or charges being waived for flying to and from the airport? And can I also ask what contingency plans does the airport have in place on future route losses, and what discussions have you had on other revenue-generating projects that will improve the financial sustainability of Cardiff Airport? I ask this in the context of Cardiff Airport's continued pre-tax losses, which we know have nearly trebled to £18 million and, of course, the other loan that was required of £21 million back in October. I wonder if you could also confirm what was the purpose of that loan of £21 million back in October.
And finally, in the Economy, Infrastructure and Skills Committee last week, you confirmed that the Welsh Government didn't really have an analysis of when the airport would start to make a profit, and you weren't able to rule out any further loans, and you didn't know when the current loan would start to be repaid back. So, in that regard, what assessment do you and your colleague the finance Minister make on the potential risk to the public purse in regard to the state of the loans already made to the airport? Can you just confirm that your assessment that you made last week to the EIS committee remains the same today as well, following the news of Flybe and the concerns around Flybe?
A gaf fi ddiolch i’r Gweinidog am ei ateb, a chytunaf ag ef o ran y newyddion calonogol fod Llywodraeth y DU wedi dod i gytundeb â chyfranddalwyr Flybe a fydd yn parhau i ganiatáu i Flybe weithredu, yn y tymor byr o leiaf? O ran dyfodol Flybe, tybed pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael, fel perchnogion y maes awyr, gyda Llywodraeth y DU a Flybe eu hunain. Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud yn y gorffennol y byddai Flybe yn gatalydd ar gyfer twf y maes awyr, felly o ystyried statws ariannol cyfredol y cwmni, a allwch ymhelaethu ar y trafodaethau a gawsoch gyda Maes Awyr Caerdydd ar effaith bosibl Flybe yn lleihau nifer y teithiau o Gaerdydd? A tybed hefyd a allech wneud asesiad o'r goblygiadau i Faes Awyr Caerdydd, pe bai Flybe yn rhoi'r gorau i weithredu, a'r camau a gymerir gan Lywodraeth Cymru a Holdco i'w lliniaru.
Yn ôl yr hyn a ddeallaf, llofnodwyd trefniant neu gytundeb 10 mlynedd gyda Flybe pan ddechreuodd y cwmni weithredu yng Nghaerdydd yn 2015, felly tybed a allwch nodi unrhyw oblygiadau i'r cytundebau a'r rhwymedigaethau cytundebol hyn yng nghyd-destun yr anawsterau sy'n wynebu Flybe ar hyn o bryd. A yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried, neu a yw Maes Awyr Caerdydd wedi ystyried, cynnig unrhyw gymhellion ariannol i Flybe i'w denu i barhau i weithredu ym Maes Awyr Caerdydd, er enghraifft hepgor ffioedd neu gostau am hedfan i mewn ac allan o'r maes awyr? Ac a gaf fi ofyn hefyd pa gynlluniau wrth gefn sydd gan y maes awyr ar waith ar golli teithiau yn y dyfodol, a pha drafodaethau a gawsoch ar brosiectau eraill sy'n cynhyrchu refeniw a fydd yn gwella cynaliadwyedd ariannol Maes Awyr Caerdydd? Gofynnaf hyn yng nghyd-destun colledion cyn treth parhaus Maes Awyr Caerdydd, gan y gwyddom eu bod wedi treblu, bron â bod, i £18 miliwn, ac wrth gwrs, y benthyciad arall o £21 miliwn yr oedd ei angen yn ôl ym mis Hydref. Tybed a allech gadarnhau hefyd beth oedd pwrpas y benthyciad hwnnw o £21 miliwn yn ôl ym mis Hydref.
Ac yn olaf, ym Mhwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yr wythnos diwethaf, fe wnaethoch gadarnhau nad oedd gan Lywodraeth Cymru ddadansoddiad o ba bryd y byddai'r maes awyr yn dechrau gwneud elw, nad oeddech yn gallu diystyru unrhyw fenthyciadau pellach, ac nad oeddech yn gwybod pryd y byddai'r benthyciad cyfredol yn dechrau cael ei ad-dalu. Felly, yn hynny o beth, pa asesiad rydych chi a'ch cyd-Aelod, y Gweinidog cyllid, yn ei wneud o'r risg bosibl i bwrs y wlad mewn perthynas â sefyllfa'r benthyciadau a roddwyd eisoes i'r maes awyr? A allwch gadarnhau bod yr asesiad a wnaethoch yr wythnos diwethaf i bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yr un fath heddiw hefyd, yn dilyn y newyddion am Flybe a'r pryderon ynghylch Flybe?
Can I thank Russell George and say at the outset, 'Yes, my assessment today is the same as it was last week, now that the UK Government has saved an airline, just as the Welsh Government, in years gone by, saved an important airport'? And I am delighted that the UK Government is now an interventionist Government, following in the footsteps of the Welsh Government. Discussions take place regularly between the airport directly and Flybe, and the Welsh Government and the airport. Something in the region of 310,000 passengers were carried from and to Cardiff Airport in the last year—that's 310,000 of the 1.7 million, so it has a considerable impact on the airport.
When we carried out due diligence on the offer of the loan, we factored in various scenarios, including the collapse of certain airlines, and we were confident, based on our assessment, that the loss of Flybe would still allow the airport to operate in a viable and sustainable way. However, it would be with much reduced passenger numbers, and we would wish to see passenger numbers continue to grow rather than to fall, and that's why I'm so very pleased by the outcome of the talks that have taken place between the UK Government and the airline.
But the Government at Westminster could do more to assist in terms of the financial incentives that Russell George has asked questions about today. Just as the Welsh Affairs Committee has recommended, the UK Government could devolve air passenger duty to Wales, and the Welsh Government could then make a decision on how it utilises APD in order to incentivise not just the use of Cardiff Airport and routes from it, but also the transition that airlines need to undertake from highly-polluting aircraft to lower-polluting aircraft. We could model an APD regime that allows us to incentivise the use of Cardiff Airport by airlines that operate those lowest-emitting aircraft.
Further measures that could be undertaken to improve the range of journeys that are undertaken and offered from Cardiff Airport include support for the public service obligation routes that we have proposed to the UK Government, but which to date it has decided not to proceed with recommending to the European Commission. If it would support those public service obligation routes, then a significant increase in passenger numbers would be injected into the business model of the airport.
I am confident—based on a growth in revenue of over 34 per cent in the last year and a positive earnings before interest, tax, depreciation and amortisation for the second year running—that the airport stands in a very strong position. But the whole of the aviation sector right now is going through a difficult period, and that's why it's absolutely right that not just the Welsh Government but the UK Government, as demonstrated by yesterday, stands ready to help the sector.
It's absolutely vital in terms of economic growth. It's vital in terms of providing direct and indirect jobs, such as the 2,500 that Cardiff Airport supports in south Wales. And it's absolutely vital in keeping communities within Wales and the UK better connected than they would otherwise be without those airports. For example, would Anglesey Airport be viable without Cardiff Airport? I very much doubt it, Llywydd.
A gaf fi ddiolch i Russell George a dweud i ddechrau, 'Ydi, mae fy asesiad i heddiw yr un fath ag yr oedd yr wythnos diwethaf, yn awr bod Llywodraeth y DU wedi achub cwmni hedfan, yn union fel y gwnaeth Llywodraeth Cymru achub maes awyr pwysig flynyddoedd yn ôl'? Ac rwy'n falch iawn fod Llywodraeth y DU yn Llywodraeth ymyraethol erbyn hyn, gan ddilyn ôl troed Llywodraeth Cymru. Cynhelir trafodaethau'n rheolaidd rhwng y maes awyr a Flybe yn uniongyrchol, a Llywodraeth Cymru a'r maes awyr. Cafodd tua 310,000 o deithwyr eu cludo i ac o Faes Awyr Caerdydd yn y flwyddyn ddiwethaf—sef 310,000 o'r 1.7 miliwn, felly mae'n cael effaith sylweddol ar y maes awyr.
Pan gynhaliwyd diwydrwydd dyladwy ar gynnig y benthyciad, rhoddwyd ystyriaeth i senarios amrywiol, gan gynnwys cwymp rhai cwmnïau hedfan, ac roeddem yn hyderus, yn seiliedig ar ein hasesiad, y byddai colli Flybe yn dal i ganiatáu i'r maes awyr weithredu mewn modd hyfyw a chynaliadwy. Fodd bynnag, byddai nifer y teithwyr yn llawer llai, a byddem yn dymuno gweld niferoedd y teithwyr yn parhau i dyfu yn hytrach na gostwng, a dyna pam fy mod mor falch o glywed canlyniad y trafodaethau a fu rhwng Llywodraeth y DU a'r cwmni hedfan.
Ond gallai'r Llywodraeth yn San Steffan wneud mwy i gynorthwyo o ran y cymhellion ariannol y mae Russell George wedi gofyn cwestiynau amdanynt heddiw. Yn union fel y mae'r Pwyllgor Materion Cymreig wedi'i argymell, gallai Llywodraeth y DU ddatganoli tollau teithwyr awyr i Gymru, a gallai Llywodraeth Cymru wneud penderfyniad wedyn ynglŷn â sut y mae'n defnyddio tollau teithwyr awyr er mwyn cymell pobl i ddefnyddio Maes Awyr Caerdydd a llwybrau ohono, yn ogystal â'r newid sydd angen i gwmnïau hedfan ei wneud o awyrennau llygredig iawn i awyrennau llai llygredig. Gallem fodelu cyfundrefn o dollau teithwyr awyr sy'n caniatáu inni gymell cwmnïau hedfan sy'n gweithredu'r awyrennau lleiaf llygredig i ddefnyddio Maes Awyr Caerdydd.
Mae'r camau pellach y gellid eu cymryd i wella'r amrywiaeth o lwybrau teithio a gynigir o Faes Awyr Caerdydd yn cynnwys cymorth ar gyfer y llwybrau rhwymedigaeth gwasanaeth cyhoeddus rydym wedi'u hargymell i Lywodraeth y DU, ond hyd yma mae wedi penderfynu peidio â bwrw ymlaen i'w hargymell i'r Comisiwn Ewropeaidd. Pe bai'n cefnogi'r llwybrau rhwymedigaeth gwasanaeth cyhoeddus hynny, byddai cynnydd sylweddol yn nifer y teithwyr yn cael ei chwistrellu i fodel busnes y maes awyr.
Rwy'n hyderus—yn seiliedig ar dwf o dros 34 y cant mewn refeniw yn y flwyddyn ddiwethaf ac enillion cadarnhaol cyn llog, treth, dibrisiant ac amorteiddiad am yr ail flwyddyn yn olynol—fod y maes awyr mewn sefyllfa gref iawn. Ond mae'r sector hedfan yn ei gyfanrwydd yn mynd drwy gyfnod anodd ar hyn o bryd, a dyna pam ei bod yn hollol iawn fod Llywodraeth y DU yn ogystal â Llywodraeth Cymru, fel y dangoswyd ddoe, yn barod i helpu'r sector.
Mae'n gwbl hanfodol o ran twf economaidd. Mae'n hanfodol o ran darparu swyddi uniongyrchol ac anuniongyrchol, megis y 2,500 y mae Maes Awyr Caerdydd yn eu cynnal yn ne Cymru. Ac mae'n gwbl hanfodol er mwyn sicrhau bod cymunedau yng Nghymru a'r DU wedi'u cysylltu'n well nag y byddent fel arall heb y meysydd awyr hyn. Er enghraifft, a fyddai Maes Awyr Ynys Môn yn hyfyw heb Faes Awyr Caerdydd? Rwy'n amau hynny'n fawr, Lywydd.
I'm glad you've finally got around to discussing or mentioning Anglesey Airport, because Flybe is important to Cardiff Airport because it is a link to a number of important destinations, but Flybe also have flights that begin and end in Wales—the flight between Cardiff and Ynys Môn. And that flight, in itself, has become very important for individuals, for businesses, but also for the governance of Wales, which is very, very important here. Shrinking Wales and making it easier for Government Ministers, as you will well know, to travel to and take a direct interest in what's happening on the ground in other parts of Wales is very, very important and we shouldn't forget that.
I think many of the questions have been asked already, but I'm eager to know, given the importance of Flybe to Wales, what role you will seek to play now in this review of regional connectivity that UK Government is promising, because we would want that to be an active role. And also, what will you do to increase the urgency of the pursuit of the devolution of APD? We're in agreement that it needs to happen, but how do you use this particular juncture as a way of upping the stakes, if you like, and making the case even stronger for an early move towards devolution of APD?
Rwy'n falch eich bod o'r diwedd wedi crybwyll Maes Awyr Ynys Môn, oherwydd mae Flybe yn bwysig i Faes Awyr Caerdydd am ei fod yn cysylltu â nifer o gyrchfannau pwysig, ond mae gan Flybe hefyd lwybrau hedfan sy'n dechrau ac yn gorffen yng Nghymru—y daith rhwng Caerdydd ac Ynys Môn. Ac mae'r daith honno, ynddi ei hun, wedi dod yn bwysig iawn i unigolion, i fusnesau, a hefyd o ran llywodraethu Cymru, sy'n bwysig iawn yma. Mae gwneud Cymru'n llai a'i gwneud yn haws i Weinidogion y Llywodraeth deithio, fel y gwyddoch yn iawn, ac ymddiddori'n uniongyrchol yn yr hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad mewn rhannau eraill o Gymru yn bwysig tu hwnt, ac ni ddylem anghofio hynny.
Rwy'n credu bod llawer o'r cwestiynau wedi cael eu gofyn yn barod, ond rwy'n awyddus i wybod, o ystyried pwysigrwydd Flybe i Gymru, pa rôl y byddwch yn ceisio ei chwarae yn awr yn yr adolygiad hwn o gysylltedd rhanbarthol y mae Llywodraeth y DU yn addo ei gynnal, oherwydd byddem eisiau iddi fod yn rôl weithredol. A hefyd, beth fyddwch chi'n ei wneud i gynyddu'r lefel o frys i fynd ar drywydd datganoli tollau teithwyr awyr? Rydym yn cytuno bod angen iddo ddigwydd, ond sut ydych yn defnyddio'r sefyllfa benodol hon fel ffordd o fentro mwy, os mynnwch, a gwneud yr achos yn gryfach byth dros ddatganoli tollau teithwyr awyr cyn gynted â phosibl?
Can I thank Rhun ap Iorwerth for his questions? He's absolutely right that we need to be shaping the future of air passenger duty in the UK. And, as part of the review that will be carried out by the UK Government, we would expect them not just to consider how APD is applied but by whom. And what is good for Scotland should surely be good enough for Wales and we should have responsibilities for APD devolved.
I've already written to the UK Government regarding yesterday's announcement, stressing the importance that the Welsh Government is part of the review on regional connectivity and the future of APD. I think the decision of the UK Government demonstrates how APD can be used as an enabler to incentivise passengers not to have to travel great distances in order to board their planes and instead use more local and regional airports. And so we'll be, I would expect, right at the heart of discussions and deliberations over the future of APD.
And with regard specifically to the Cardiff to Anglesey public service obligation, I'm pleased to say that the PSO would have been unaffected if Flybe had collapsed, because it's Eastern Airways that is contracted to support the route. However, Members will be aware that current bookings for that particular service are made via the Flybe bookings service. So, even though it's Eastern Airways that has a backup bookings system, that would, in all probability, have been switched on without delay had Flybe indeed collapsed.
A gaf fi ddiolch i Rhun ap Iorwerth am ei gwestiynau? Mae'n hollol iawn fod angen inni siapio dyfodol tollau teithwyr awyr yn y DU. Ac fel rhan o'r adolygiad a fydd yn cael ei gynnal gan Lywodraeth y DU, byddem yn disgwyl iddynt ystyried sut y cymhwysir tollau teithwyr awyr, a chan bwy. A dylai'r hyn sy'n ddigon da i'r Alban, bid siŵr, fod yn ddigon da i Gymru a dylai fod gennym gyfrifoldebau wedi'u datganoli dros dollau teithwyr awyr.
Rwyf eisoes wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU ynghylch y cyhoeddiad ddoe, gan bwysleisio pa mor bwysig yw hi fod Llywodraeth Cymru yn rhan o'r adolygiad ar gysylltedd rhanbarthol a dyfodol tollau teithwyr awyr. Rwy'n credu bod penderfyniad Llywodraeth y DU yn dangos sut y gellir defnyddio tollau teithwyr awyr fel galluogwr i gymell teithwyr i beidio â gorfod teithio pellteroedd mawr i fynd ar awyren a defnyddio meysydd awyr mwy lleol a rhanbarthol yn lle hynny. Ac felly buaswn yn disgwyl y byddwn yn rhan ganolog o'r trafodaethau ynglŷn â dyfodol tollau teithwyr awyr.
Ac mewn perthynas â'r rhwymedigaeth gwasanaeth cyhoeddus o Gaerdydd i Ynys Môn yn benodol, rwy'n falch o ddweud na fyddai'r rhwymedigaeth gwasanaeth cyhoeddus wedi cael ei heffeithio pe bai Flybe wedi mynd i'r wal, am mai Eastern Airways sydd wedi'i gontractio i gynnal y llwybr teithio. Fodd bynnag, bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod archebion cyfredol ar gyfer y gwasanaeth penodol hwnnw yn cael eu gwneud drwy wasanaeth archebu Flybe. Felly, er mai Eastern Airways sydd â system archebu wrth gefn, byddai honno, yn ôl pob tebyg, wedi cael ei gweithredu'n ddi-oed pe bai Flybe wedi mynd i'r wal.
The Brexit Party welcomes the intervention by the UK Government to enable the airline Flybe to continue its operations, as we recognise its importance to Cardiff Airport. There are some who seek to criticise the Government for their support for Flybe, pointing out that no such support package was forthcoming to Thomas Cook. However, do you agree there is no huge cash injection from the Government for Flybe? They have simply agreed to defer debt sold for air passenger tax for some three months, said to amount to some £100 million.
And it is also true that a proper analysis of the two companies' operations shows why this intervention is justifiable, in that Flybe is almost exclusively a European and British internal passenger carrier, primarily serving British regional airports, giving these regional airports, including, of course, Cardiff, vital access to UK and European airports. Will you also agree with the assertion that the overall debts of Flybe, being only a tenth of the size of Thomas Cook's, are also small in comparison and, therefore, it has a viable future?
The Flybe operation facilitates not only internal holiday travel but also acts as a vital business link, especially where time is of the essence. A trip from Cardiff to Edinburgh, for instance, is possible in a day by air, but virtually impossible by train or car. Flybe is also crucial to other parts of the UK, which include the Channel Islands, the Isle of Man, Belfast, and New Quay in Cornwall, which all, of course, link into Cardiff in one way or another. Passengers say that other ways of travel are not an option, with one quoting a trip from London to Newquay by train would take some five hours.
Again, returning closer to home, of course Flybe is a crucial airline for Cardiff Airport, being one of its biggest carriers. So, do you agree it is essential from a Welsh perspective to keep the airline in business? The possibility of cutting air passenger duty could also provide a boost for Cardiff.
Mae Plaid Brexit yn croesawu'r ymyrraeth gan Lywodraeth y DU i alluogi cwmni hedfan Flybe i barhau â'i weithrediadau, gan ein bod yn cydnabod ei bwysigrwydd i Faes Awyr Caerdydd. Mae rhai yn ceisio beirniadu'r Llywodraeth am eu cefnogaeth i Flybe, gan dynnu sylw at y ffaith na chafwyd pecyn cymorth o'r fath i Thomas Cook. Fodd bynnag, a ydych yn cytuno nad yw'r Llywodraeth yn darparu swm mawr o arian i Flybe? Yn syml, maent wedi cytuno i ohirio dyled a werthwyd am dreth teithwyr awyr am oddeutu tri mis, a dywedir ei fod oddeutu £100 miliwn.
Ac mae'n wir hefyd fod dadansoddiad priodol o weithrediadau'r ddau gwmni yn dangos pam y gellir cyfiawnhau'r ymyrraeth, oherwydd mae Flybe, yn gyfan gwbl bron, yn gludydd mewnol Ewropeaidd a Phrydeinig, yn gwasanaethu meysydd awyr rhanbarthol Prydain yn bennaf, gan roi mynediad hanfodol i'r meysydd awyr rhanbarthol hyn, gan gynnwys Caerdydd wrth gwrs, at feysydd awyr y DU ac Ewrop. A wnewch chi hefyd gytuno â'r honiad fod cyfanswm dyledion Flybe, sydd ond yn ddegfed ran o gyfanswm dyledion Thomas Cook, hefyd yn fach o'u cymharu a bod iddo ddyfodol hyfyw o'r herwydd?
Mae gweithgarwch Flybe yn hwyluso teithiau gwyliau mewnol ond mae hefyd yn gyswllt busnes hanfodol, yn enwedig lle mae amser yn hollbwysig. Mae taith o Gaerdydd i Gaeredin, er enghraifft, yn bosibl mewn diwrnod drwy'r awyr, ond bron yn amhosibl ar drên neu mewn car. Mae Flybe hefyd yn hanfodol i rannau eraill o'r DU, sy'n cynnwys Ynysoedd y Sianel, Ynys Manaw, Belfast, a Newquay yng Nghernyw, sydd i gyd, wrth gwrs, yn cysylltu â Chaerdydd mewn un ffordd neu'r llall. Mae teithwyr yn dweud nad yw ffyrdd eraill o deithio yn opsiwn, a dywedodd un y byddai taith o Lundain i Newquay ar y trên yn cymryd oddeutu pum awr.
Unwaith eto, gan ddychwelyd yn nes adref, mae Flybe, wrth gwrs, yn gwmni hedfan hollbwysig i faes awyr Caerdydd, gan ei fod yn un o'i gludwyr mwyaf. Felly, o bersbectif Cymreig, a ydych yn cytuno ei bod yn hanfodol cadw'r cwmni hedfan yn weithredol? Gallai'r posibilrwydd o dorri tollau teithwyr awyr roi hwb i Gaerdydd hefyd.
Can I thank David Rowlands for his questions and his comments? I'd agree that the situation faced by Flybe is very different to the situation that Thomas Cook faced. It's absolutely vital that Flybe was assisted in the way that it appears it has been. We don't know the details of exactly how much APD has been deferred. I've also seen reports suggesting that it's in the region of £100 million. This is not a cash giveaway to Flybe; this is vital support that will give it breathing space and enable the owners to be able to inject capital into the business in order to make it viable for the long term.
It's a rather interesting fact that there has never been a year in the history of passenger aviation in which the aviation industry has actually made a profit on the whole. Every single year sees winners and losers, sees losses and profits, but not in a single year has there been a net profit within the passenger aviation history. That shows how difficult an area of activity passenger aviation is. It shows how competitive it is as well. And it also demonstrates why intervention is, sometimes, required by Governments.
It's also interesting that, generally, I think British people believe that airports should be in private ownership and only in the hands of private owners, but the fact of the matter is that 86 per cent of the world's airports where passengers are able to fly in and out of are owned by the public sector, and 14 per cent have a private interest in them. It demonstrates, therefore, why the Welsh Government again was right to save Cardiff Airport and maintain its interests in this crucially important piece of infrastructure.
With regard to the support offered to Flybe, it will enable that particular airline to offer services, not just in terms of flights from the UK to Europe, but also flights that ensure communities within Britain are better connected with one another, to ensure that people from more distant parts of the UK are able to travel long haul from our key strategic hubs like Manchester, Heathrow and other major airports. It's absolutely vital, I think, that as we consider the future of air passenger duty, we do so in a way that shows respect to devolved functions and the ability of the Welsh Government to utilise APD in order to inspire and support further growth at Cardiff Airport.
A gaf fi ddiolch i David Rowlands am ei gwestiynau a'i sylwadau? Buaswn yn cytuno bod y sefyllfa y mae Flybe yn ei hwynebu yn wahanol iawn i'r sefyllfa roedd Thomas Cook yn ei hwynebu. Mae'n gwbl hanfodol fod Flybe wedi cael y cymorth y mae'n ymddangos ei fod wedi'i gael. Nid ydym yn gwybod faint yn union o dollau teithwyr awyr sydd wedi'i ohirio. Rwyf hefyd wedi gweld adroddiadau sy'n awgrymu bod y ffigur hwnnw oddeutu £100 miliwn. Nid arian parod i Flybe yw hwn; mae'n gymorth hanfodol a fydd yn rhoi lle iddo anadlu a galluogi'r perchnogion i chwistrellu cyfalaf i'r busnes er mwyn ei wneud yn hyfyw yn y tymor hir.
Mae'n ffaith ddiddorol na fu erioed flwyddyn yn hanes awyrennau teithwyr lle mae'r diwydiant hedfan wedi gwneud elw mewn gwirionedd. Mae pob blwyddyn yn gweld enillwyr a chollwyr, yn gweld colledion ac elw, ond nid oes blwyddyn wedi bod lle cafwyd elw net o awyrennau teithwyr. Mae hynny'n dangos pa mor anodd yw maes awyrennau teithwyr. Mae'n dangos pa mor gystadleuol ydyw hefyd. Ac mae hefyd yn dangos pam fod llywodraethau, weithiau, yn gorfod ymyrryd.
Mae hefyd yn ddiddorol, yn gyffredinol, rwy'n credu, fod pobl Prydain yn credu y dylai meysydd awyr fod mewn perchnogaeth breifat ac yn nwylo perchnogion preifat yn unig, ond y gwir amdani yw bod 86 y cant o feysydd awyr y byd lle gall teithwyr hedfan i mewn ac allan ohonynt yn eiddo i'r sector cyhoeddus, ac 14 y cant sydd mewn dwylo preifat. Mae'n dangos, felly, pam fod Llywodraeth Cymru, unwaith eto, yn iawn i achub Maes Awyr Caerdydd a chynnal ei buddiant yn y darn hollbwysig hwn o seilwaith.
O ran y cymorth a gynigir i Flybe, bydd yn galluogi'r cwmni hedfan hwnnw i gynnig gwasanaethau, nid yn unig o ran teithiau hedfan o'r DU i Ewrop, ond teithiau hedfan hefyd sy'n sicrhau bod cymunedau ym Mhrydain yn cael eu cysylltu'n well â'i gilydd, er mwyn gwneud yn siŵr fod pobl o rannau mwy pellennig o'r DU yn gallu teithio'n bell o'n canolfannau strategol allweddol fel Manceinion, Heathrow a meysydd awyr mawr eraill. Credaf ei bod yn gwbl hanfodol, wrth i ni ystyried dyfodol tollau teithwyr awyr, ein bod yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n dangos parch at swyddogaethau datganoledig a gallu Llywodraeth Cymru i ddefnyddio tollau teithwyr awyr er mwyn ysbrydoli a chefnogi twf pellach ym Maes Awyr Caerdydd.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiadau 90 eiliad. Mae'r datganiad cyntaf gan Leanne Wood.
The next item is the 90-second statements. The first one is from Leanne Wood.
Wayne Warren, a 57-year-old roofer from Treherbert, became the oldest winner in the history of the BDO world darts championship when he beat fellow Welshman Jim Williams 7-4 on the weekend. The Rhondda has already produced a BDO world champion in Cwmparc's Richie Burnett, so now we have two.
Back in 2001, Wayne believed that he would never play darts again after suffering burns to his upper body and spending 10 days in a hospital burns unit. Nearly two decades after that horrendous incident, he's been crowned a world champion. Wayne's use of the ddraig goch on his flights has assured recognition for our country as well as for the Rhondda.
Playing darts can have benefits, including improved hand to eye co-ordination, strategic thinking and mathematical skills. It's also, of course, a great excuse to get out of the house and socialise and support your local club or pub.
So, I'd just like to say, 'Diolch yn fawr iawn, Wayne Warren', for showing what is possible with determination, dedication and ambition. Diolch also to the other Rhondda darts players like Richie Burnett, Alan Evans, who's also known as 'The Rhondda Legend', and the many others who have brought recognition to the Rhondda and to Wales through the medium of darts. Tidy darts.
Wayne Warren, töwr 57 oed o Dreherbert, oedd yr enillydd hynaf yn hanes pencampwriaeth dartiau'r byd Sefydliad Dartiau Prydain pan gurodd ei gyd-Gymro, Jim Williams, o 7-4 dros y penwythnos. Mae'r Rhondda eisoes wedi cynhyrchu pencampwr dartiau'r byd Sefydliad Dartiau Prydain yn Richie Burnett o Gwmparc, felly mae gennym ddau bellach.
Yn ôl yn 2001, credai Wayne na fyddai byth yn chwarae dartiau eto ar ôl dioddef llosgiadau i ran uchaf ei gorff a threulio 10 diwrnod mewn uned losgiadau mewn ysbyty. Bron i ddau ddegawd ar ôl y digwyddiad erchyll hwnnw, mae wedi cael ei goroni'n bencampwr byd. Mae defnydd Wayne o'r ddraig goch ar ei deithiau hedfan wedi sicrhau cydnabyddiaeth i'n gwlad yn ogystal ag i'r Rhondda.
Gall fod manteision i chwarae dartiau, gan gynnwys gwell cydlyniad rhwng y dwylo a'r llygaid, meddwl strategol a sgiliau mathemategol. Mae hefyd, wrth gwrs, yn esgus gwych i fynd allan o'r tŷ a chymdeithasu a chefnogi eich clwb neu eich tafarn leol.
Felly, hoffwn ddweud, 'Diolch yn fawr iawn, Wayne Warren', am ddangos yr hyn sy'n bosibl gyda phenderfyniad, ymroddiad ac uchelgais. Diolch hefyd i chwaraewyr dartiau eraill y Rhondda fel Richie Burnett, Alan Evans, sydd hefyd yn cael ei adnabod fel 'The Rhondda Legend', a'r llu o bobl eraill sydd wedi dod â bri i'r Rhondda ac i Gymru drwy gyfrwng dartiau. Dartiau teidi.
Dyna lle'r oeddwn i, yn gwrando ar Stormzy ar argymhelliad Rhun ap Iorwerth, pan ddaeth artist mwy cyfarwydd i mi i sylw'r siartiau. Hoffwn longyfarch fy etholwr Dafydd Iwan am godi i frig siart iTunes gyda'i anthem eiconig 'Yma o Hyd'. Mae llwyddiant Dafydd yn briodas hapus rhwng yr hen rocar a mudiad ifanc ffyniannus YesCymru. Mae Dafydd yn rhannu'r un gwerthoedd â'r rhai a lwyddodd i'w ddyrchafu i rif un. Nid oes yna neb wedi bod cystal â Dafydd am warchod y winllan a'i throsglwyddo i ofal y genhedlaeth iau. Ar label Sain a recordiwyd 'Yma o Hyd' yn 1981, a chwmni o Landwrog yn etholaeth Arfon oedd yn gyfrifol am hynny, ac mae'n wych gweld cyfraniad Sain i'r sîn gerddorol yng Nghymru'n cael cydnabyddiaeth rhyngwladol. Mae'r cyhoeddusrwydd yma'n ragarweiniad amhrisiadwy a ninnau'n agosáu at Ddydd Miwsig Cymru ar 7 Chwefror, diwrnod pan fydd y Gymraeg a'i cherddoriaeth yn asio i hyrwyddo'n diwylliant. Ac er, efallai, na chlywn ni lawer o ganeuon protest mis nesaf, gallwn ni gymryd cysur fod geiriau 'Yma o Hyd' yr un mor berthnasol heddiw ag yr oedden nhw bron i 40 mlynedd yn ôl.
There I was, listening to Stormzy on the recommendation of Rhun ap Iorwerth, when an artist more familiar to me came to the attention of the charts. I would like to congratulate my constituent Dafydd Iwan for topping the iTunes chart with his iconic anthem 'Yma o Hyd'. Dafydd's success is a happy marriage between the old rocker and the thriving young YesCymru movement. Dafydd shares the same values as those who successfully elevated him to the top of the charts. Nobody has been as effective as Dafydd in safeguarding our nation and handing it on to the care of the younger generation. 'Yma o Hyd' was recorded on the Sain label in 1981. A company from Llandwrog in my constituency was responsible for that, and it's great to see Sain's contribution to the music scene in Wales getting international recognition. This publicity is an invaluable prelude as we approach Welsh Language Music Day on 7 February. This is a day when the Welsh language and Welsh music come together to promote our culture, and although we may not hear many protest songs next month, we can take comfort that the words from 'Yma o Hyd' are as relevant today as they were nearly 40 years ago.
The second 90-second statement today is about a Welsh darts player—who would've thought it? This Friday, 17 January, would have been the eightieth birthday of Leighton Rees. Leighton was born in Ynysybwl, the village where he spent much of his life. After school, he worked for a motor spares company, and during this time, he took up darts. He was a regular for his pub and county, and then found fame playing the sport on a wider stage in the 1970s.
Television beckoned. He took part in Yorkshire tv’s The Indoor League, the only player to win the darts tournament element twice. Indeed, such was the fame and name of the Ynysybwl competitor, nicknamed 'Marathon Man', that he turned professional in 1976. The inaugural World Darts Federation World Cup in 1977 featured Leighton as part of the triumphant Welsh team that clinched first prize. Leighton also won the singles tournament. The following year, he triumphed at the initial Embassy world professional darts championship in Nottingham.
After being ranked as world No. 1, his career experienced something of a decline, yet Leighton remained one of darts' most popular competitors. His matches nearly always resulted in full arenas. He enjoyed success on tv's Bullseye, and he is credited for helping to make darts a popular tv entertainment, and he was also a much-loved and respected local figure. A street, Leighton Rees Close in Ynysybwl, was named after him. Leighton died in 2003 aged 63, but the legend of the 'Marathon Man' lives on.
Mae'r ail ddatganiad 90 eiliad heddiw yn sôn am chwaraewr dartiau Cymreig—pwy fyddai wedi meddwl? Byddai wedi bod yn ben blwydd ar Leighton Rees yn wyth deg y dydd Gwener hwn, 17 Ionawr. Ganwyd Leighton yn Ynys-y-bŵl, y pentref lle treuliodd lawer o'i oes. Ar ôl ysgol, bu'n gweithio i gwmni rhannau moduron, ac yn ystod y cyfnod hwn, dechreuodd chwarae dartiau. Roedd yn chwarae dros ei dafarn a'i sir yn rheolaidd, ac yna daeth yn enwog am chwarae'r gamp ar lwyfan ehangach yn y 1970au.
Roedd byd y teledu'n galw. Cymerodd ran ar raglen deledu Yorkshire TV, The Indoor League, yr unig chwaraewr i ennill yr elfen bencampwriaeth ddartiau ddwywaith. Yn wir, daeth y cystadleuydd o Ynys-y-bŵl, a gafodd ei lysenwi'n 'Marathon Man', mor enwog fel y bu iddo droi'n broffesiynol yn 1976. Yng nghystadleuaeth Cwpan y Byd cyntaf Ffederasiwn Dartiau'r Byd ym 1977, roedd Leighton yn rhan o dîm llwyddiannus Cymru a gipiodd y wobr gyntaf. Hefyd, enillodd Leighton y bencampwriaeth i unigolion. Y flwyddyn ganlynol, bu'n llwyddiannus ym mhencampwriaeth dartiau proffesiynol byd-eang cyntaf Embassy yn Nottingham.
Ar ôl cael ei raddio'n gyntaf yn y byd, profodd ei yrfa rywfaint o ddirywiad, eto i gyd parhaodd Leighton i fod yn un o gystadleuwyr mwyaf poblogaidd y byd dartiau. Roedd ei ornestau'n arwain at arenâu llawn bron bob tro. Mwynhaodd lwyddiant ar raglen deledu Bullseye, ac mae'n cael ei gofio fel rhywun a helpodd i wneud dartiau'n adloniant poblogaidd ar y teledu, ac roedd yn ffigur lleol hoffus a mawr ei barch hefyd. Enwyd stryd, Leighton Rees Close yn Ynys-y-bŵl, ar ei ôl. Bu farw Leighton yn 2003 yn 63 mlwydd oed, ond mae'r cof am y 'Marathon Man' yn fyw o hyd.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you.
Diolch.
Item 5 on the agenda is a debate on the Finance Committee report, an inquiry into the Welsh Government's capital funding sources, and I call on the Chair of the committee to move the motion—Llyr Gruffydd.
Eitem 5 ar yr agenda yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Cyllid, ymchwiliad i ffynonellau cyllid cyfalaf Llywodraeth Cymru, a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i gyflwyno'r cynnig—Llyr Gruffydd.
Cynnig NDM7226 Llyr Gruffydd
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cyllid ar yr ymchwiliad i ffynonellau cyllid cyfalaf Llywodraeth Cymru, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 4 Tachwedd 2019.
Motion NDM7226 Llyr Gruffydd
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the Finance Committee on the inquiry into the Welsh Government’s capital funding sources, which was laid in the Table Office on 4 November 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Dwi'n falch iawn o gael y cyfle i siarad yn y ddadl yma heddiw ar ymchwiliad y Pwyllgor Cyllid i ffynonellau cyllid cyfalaf Llywodraeth Cymru. Fel Cadeirydd y pwyllgor, wrth gwrs, mi hoffwn i ddiolch i bawb a gyfrannodd i’r ymchwiliad yma ac i'r Gweinidog Cyllid a’r Trefnydd, hefyd, am ei hymateb i'n hadroddiad ni. Mae'r pwyllgor yn croesawu'n fawr iawn y ffaith bod y Gweinidog, yn ei hymateb hi, wedi derbyn pob un o argymhellion yr adroddiad.
O dan Ddeddf Cymru 2017 a'r fframwaith cyllidol cysylltiedig, ar hyn o bryd, mae gan Lywodraeth Cymru derfyn benthyca cyfalaf blynyddol o £150 miliwn. Ym mis Mehefin y llynedd, cyhoeddodd y Gweinidog becyn buddsoddi cyfalaf gwerth £85 miliwn. Yna, ar 4 Tachwedd, cyhoeddodd gyllid ychwanegol gwerth £130 miliwn ar gyfer buddsoddiadau cyfalaf allweddol, ac roedd hynny'n cynnwys £53 miliwn i gefnogi busnesau yn wyneb Brexit ac i ddarparu buddsoddiad ychwanegol ar gyfer datblygiadau yn y dyfodol, fel tai a theithio llesol. Ynghyd â'r cyhoeddiad hwn, cyhoeddwyd y fersiwn ddiweddaraf o Gynllun Buddsoddi Seilwaith Cymru.
Nawr, mi gafodd yr adroddiad blynyddol gan Weinidogion Cymru ar weithredu Rhan 2—cyllid—o Ddeddf Cymru 2014 ei gyhoeddi ym mis Rhagfyr y llynedd. Mae’n cyfeirio at fenthyca cyfalaf Llywodraeth Cymru ac mae'n nodi—a dwi'n dyfynnu—
'Bydd ystyriaeth ofalus yn cael ei rhoi i'r defnydd o fenthyca cynlluniedig yn ystod pob cyfnod cyllidebol, a bydd ond yn cael ei ddefnyddio pan fydd pob ffynhonnell gonfensiynol, ratach o gyllid cyfalaf sydd ar gael wedi cael ei disbyddu.'
Fe wnaeth y Pwyllgor Cyllid gynnal yr ymchwiliad hwn i sefydlu sut y mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r ffrydiau cyllidol sydd ar gael iddi, pa mor effeithiol yw strategaeth gyllido Llywodraeth Cymru, a hefyd manteision a risgiau modelau cyllido penodol, yn enwedig y model buddsoddi cydfuddiannol, neu'r MIM fel rŷn ni'n ei adnabod e drwy'r acronym Saesneg.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'm very pleased to be speaking in this debate today on the Finance Committee’s inquiry into the Welsh Government’s capital funding sources. As Chair of the committee, I would like to take this opportunity to thank all those who contributed to this inquiry and to the Minister for Finance and Trefnydd also for her response to our report. The committee welcomes the fact that the Minister, in her response, has accepted all of the recommendations in the report.
Under the Wales Act 2017 and accompanying fiscal framework, Welsh Government currently has an annual capital borrowing limit of £150 million. In June last year, the Minister announced a capital investment package of £85 million, then on 4 November, she announced a further funding of £130 million for key capital investments, and that included £53 million to support businesses in the face of Brexit and to provide extra investment for future developments, such as housing and active travel. Accompanying this announcement was the publication of an updated version of the Wales Infrastructure Investment Plan.
Now, the annual report by Welsh Ministers about the implementation and operation of Part 2—finance—of the Wales Act 2014 was published in December last year. It makes reference to the Welsh Government’s capital borrowing and it states—and I quote—that,
'The take-up of planned borrowing will be carefully considered during each budget period and will only be used when all available conventional, cheaper sources of capital financing have been exhausted.'
The Finance Committee undertook this inquiry to establish how the Welsh Government is using the funding streams available to it, the effectiveness of Welsh Government’s funding strategy and the benefits and risks of specific funding models, in particular the mutual investment model, or the MIM, as we know it through the English acronym.
O ran ei natur, mae cyllideb gyfalaf Llywodraeth Cymru wedi newid yn ystod y blynyddoedd diwethaf, gan fod Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi rhoi mwy o gyfyngiadau ar ddefnyddio cyfalaf, a hynny drwy gyflwyno cyfalaf trafodion ariannol. Yn 2019-20, roedd 14.2 y cant o gyllideb gyfalaf Llywodraeth Cymru ar ffurf cyfalaf trafodion ariannol. Dim ond ar gyfer benthyciadau a buddsoddiadau ecwiti yn y sector breifat y gellir defnyddio’r cyfalaf hwn, wrth gwrs, a rhaid ei dalu yn ôl i Drysorlys Ei Mawrhydi.
Yn ei thystiolaeth i’r ymchwiliad, nododd y Gweinidog fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru dalu yn ôl 80 y cant o gyfanswm y cyfalaf trafodion ariannol gafodd ei ddyrannu gan Drysorlys Ei Mawrhydi. Mae hyn yn rhoi cyfle i Lywodraeth Cymru ddarparu benthyciadau di-log neu fenthyciadau llog isel iawn i'r sector breifat fuddsoddi mewn seilwaith perthnasol, er enghraifft, mewn prosiectau tai.
Mae’r pwyllgor o’r farn bod tystiolaeth rhanddeiliaid yn dangos yr angen i Lywodraeth Cymru ystyried sut y gellid defnyddio cyfalaf trafodion ariannol yn well i gefnogi darparwyr tai a hefyd sut y gellir defnyddio pwerau benthyca cyfalaf llywodraeth leol yn fwy effeithiol. Mae hyn yn arbennig o bwysig o ystyried y dystiolaeth bod seilwaith cyfalaf yn dirywio, felly gwnaeth y pwyllgor argymell y dylai Llywodraeth Cymru weithio'n agosach gyda llywodraeth leol i ddarparu dull mwy integredig o gyflawni buddsoddiad seilwaith, yn genedlaethol ac hefyd yn lleol.
Yn ystod yr ymchwiliad, un o’r prif themâu i ddod i’r amlwg oedd yr angen i Lywodraeth Cymru gynllunio ar gyfer y tymor hwy a nodi ffynonellau cyllid ar gyfer projectau er mwyn creu darlun cliriach o ran faint o gyfalaf y bydd angen ei fenthyca yn y dyfodol.
Mae'r pwyllgor yn croesawu'r cynllun buddsoddi seilwaith diwygiedig, gan ei fod yn rhoi mwy o fanylion am fuddsoddiadau seilwaith arfaethedig Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, yn ystod yr ymchwiliad, tynnodd rhanddeiliaid sylw at y diffyg eglurder yn y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu projectau ar hyn o bryd. Awgrymodd un o’r tystion y dylai unrhyw gynllun buddsoddi hirdymor gael ei gyhoeddi yn llawn. Dywedodd y Gweinidog wrth y pwyllgor fod Llywodraeth Cymru wedi sefydlu Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol ar gyfer Cymru i gael y golwg hirdymor hwnnw, gan edrych rhwng pump a 30 mlynedd i’r dyfodol. Ac yn ôl y Gweinidog, mi fydd y grŵp hwn yn gwneud argymhellion ynghylch anghenion y seilwaith economaidd ac amgylcheddol yn y tymor hwy ledled Cymru. Yn ei hymateb i’n hadroddiad ni, fe ychwanegodd y Gweinidog y byddai Llywodraeth Cymru yn ymateb i argymhellion y comisiwn newydd ar ôl iddo gyhoeddi ei adroddiad cyntaf yn 2021 ac yn edrych ar sut y gall hyn ddylanwadu ar ddull Llywodraeth Cymru o fenthyca.
Fe glywodd y pwyllgor dystiolaeth fod y risg yn amrywio drwy oes project a bod y risg uchaf yn y cyfnod adeiladu. Dylai'r risg gael ei hasesu ar bob cam o'r project, a dylid ystyried cysylltu ffynonellau cyllid â risg project ar bob cam. Mae'r pwyllgor o'r farn y byddai hyn yn ffordd fwy effeithiol o ddyrannu cyllid na’r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn ei ffafrio ar hyn o bryd, sef defnyddio'r ffynhonnell rataf o fenthyca yn gyntaf. Mi fyddai fe hefyd yn galluogi’r Llywodraeth i wneud y mwyaf o'r cyfalaf sydd ar gael a lleihau costau cyllid ar yr un pryd.
Roedd yr ymchwiliad gan y pwyllgor hefyd yn cynnwys cryn dipyn o dystiolaeth yn cymharu a chyferbynnu mentrau cyllid preifat, y PFI, a gyflwynwyd gyntaf, wrth gwrs, gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig nôl ym 1992, a'r model buddsoddi cydfuddiannol, y MIM oeddwn i'n sôn amdano fe gynnau, a gafodd ei ddatblygu yn ddiweddar gan Lywodraeth Cymru i ddarparu mwy na £1 biliwn i ariannu seilwaith cyhoeddus yng Nghymru. Mae’r model buddsoddi cydfuddiannol yn seiliedig ar fodel dosbarthu di-elw Llywodraeth yr Alban, a gweithiodd Llywodraeth Cymru yn agos gyda’r Swyddfa Ystadegau Gwladol a Banc Buddsoddi Ewrop i ddatblygu’r model newydd gyda’r nod o sicrhau nad oes unrhyw rwymedigaeth o ran dyledion yn cael ei chofnodi ar fantolen y Llywodraeth. Dylai hyn olygu na fydd yn cael ei chynnwys yn nherfynau benthyca cyfalaf Llywodraeth Cymru, ac fe ddylai ddarparu, felly, ffrwd fenthyca annibynnol i'r Llywodraeth yma yng Nghymru.
Awgrymodd y dadansoddiad cymharol fod model buddsoddi cydfuddiannol yn well o ran agweddau fel buddion cymunedol a goruchwylio contractau project, ond ei bod yn anodd gweld gwahaniaeth sylweddol rhwng y ddau fodel. Yn benodol, nid yw'n eglur sut mae’r model buddsoddi cydfuddiannol yn lleihau costau cyllido na sut mae’n cynnig mwy o werth am arian na’r model PFI blaenorol.
Yn yr ymchwiliad, un o fuddion posibl y model buddsoddi cydfuddiannol a gafodd ei amlygu oedd bod cyfle i’r sector cyhoeddus gael hyd at 20 y cant o gyfanswm yr ecwiti mewn project a chael cyfran o unrhyw enillion o ganlyniad i hynny. Byddai cael ecwiti mewn project hefyd yn galluogi'r sector cyhoeddus i gael cynrychiolaeth ar fwrdd y project fel cyfranddaliwr, a byddai hyn yn gyfle i'r sector cyhoeddus ddylanwadu ar benderfyniadau yn ymwneud â’r project. Fodd bynnag, roedd y pwyllgor yn pryderu am y posibilrwydd na fyddai'r trefniadau llywodraethu presennol yn ddigon cadarn i liniaru gwrthdaro buddiannau posibl a allai godi o ganlyniad i’r ffaith y byddai Llywodraeth Cymru wedyn yn gyfranddaliwr ac yn gleient.
Fe glywsom ni dystiolaeth fod y gwaith i ddatblygu'r model buddsoddi cydfuddiannol wedi ceisio delio â rhai o’r materion o ran cymhlethdod ac anhyblygrwydd y contractau PFI, ond fe glywsom ni gan dystion fod contractau model buddsoddi cydfuddiannol yn dal yn gymhleth ac yn dal i fod yn weddol anhyblyg. Mae'r pwyllgor wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru adolygu, o dro i dro, lefel yr arbenigedd sydd yn ei le ar gyfer rheoli contractau, a hynny er mwyn cynnal yr arbenigedd hwn a sicrhau bod projectau o dan y model hwn yn cael eu cyflawni'n effeithiol trwy gydol eu hoes.
Mae tystiolaeth hefyd wedi awgrymu y dylid ystyried yn ofalus y projectau sy'n cael eu dewis ar gyfer eu cyflawni trwy'r model buddsoddi cydfuddiannol. Dyw projectau â gofynion cymhleth, asedau technoleg uchel a phrojectau arloesol ddim yn cael eu hystyried yn rhai priodol ar gyfer y model buddsoddi cydfuddiannol. Mae projectau sy'n cael eu hystyried yn rhai sefydlog dros amser, megis adeiladu ffyrdd, ysgolion ac ysbytai, yn fwy priodol ar gyfer y model hwnnw. Roedd y pwyllgor yn fodlon bod projectau priodol wedi cael eu dewis ar gyfer y model buddsoddi cydfuddiannol, ac mae wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru barhau i ddefnyddio’r model hwn i ariannu projectau sy'n gofyn am gysondeb dros oes y contract yn ogystal â phrojectau lle gall y sector preifat sicrhau'r gwerth mwyaf am arian.
Cyfeiriwyd at sawl model cyllid arall yn ystod ymchwiliad y pwyllgor, ac mae’r Aelodau’n credu y dylai Llywodraeth Cymru barhau i archwilio dulliau ariannu eraill er mwyn bod yn fwy arloesol gyda'r cyllid sydd ar gael ac er mwyn datgloi rhagor o fuddsoddiad preifat ar gyfer projectau cyfalaf yng Nghymru.
Yn olaf, fe ddywedodd Llywodraeth Cymru wrthym ni hefyd ei bod yn ceisio cael pwerau benthyca darbodus—prudential borrowing powers—i gefnogi ei rhaglen seilwaith cyfalaf, a chytunodd mwyafrif aelodau'r pwyllgor y dylai'r Llywodraeth barhau i bwyso am y pwerau hynny.
Dwi wedi rhedeg trwy'r adroddiad yn sydyn iawn. Dwi'n edrych ymlaen at glywed sylwadau Aelodau ac, wrth gwrs, ymateb y Gweinidog. Diolch.
The nature of the Welsh Government’s capital budget has changed in recent years as the UK Government has placed greater restrictions on the use of capital through the introduction of financial transactions capital. In 2019-20, 14.2 per cent of the Welsh Government’s capital budget was in the form of financial transactions capital. It is only for loan and equity investments in the private sector that this form of capital can be used and it must be repaid to HM Treasury.
In her evidence to the inquiry, the Minister noted that the Welsh Government has to pay back 80 per cent of the total financial transactions capital allocated by HM Treasury. This provides Welsh Government with the opportunity to provide interest-free loans or very low interest loans to the private sector to invest in relevant infrastructure, for example, housing projects.
The committee felt that the evidence received from stakeholders demonstrated the need for the Welsh Government to consider how financial transactions capital could be better used to support housing providers and also how local government capital borrowing powers could be used more effectively. This is particularly important given the evidence that capital infrastructure is deteriorating, and the committee recommended that the Welsh Government works closer with local government to deliver a more integrated approach to delivering infrastructure investment at a national and local level.
During the course of the inquiry, one of the key themes that emerged was the need for Welsh Government to plan for the longer term and to match funding sources to projects in order to provide a clearer picture of how much capital borrowing will be required in the future.
The committee welcomes the revised WIIP, given that it provides further details on the proposed infrastructure investments by the Welsh Government. However, during the inquiry, stakeholders highlighted the lack of clarity on how the Welsh Government currently prioritises projects at present. One witness suggested that any long-term investment plan should be published in full. The Minister did inform the committee that the Welsh Government has set up a National Infrastructure Commission for Wales to have that longer term view, looking five to 30 years ahead. According to the Minister, this group will be making recommendations on economic and environmental infrastructure needs in the longer term across Wales. In her response to our report, the Minister added that the Welsh Government would be responding to the new commission’s recommendations following the publication of its first report in 2021 and will be looking at how this can influence the Welsh Government’s approach to borrowing.
The committee heard evidence that risk varies across a project’s lifecycle and that the highest risk is in the construction phase. The risk should be assessed at each stage of the project and consideration should be given to matching funding sources to project risk at each stage. The committee believes that this would provide a more effective way of allocating funding than the Welsh Government’s current preferred method, namely to use the cheapest source of borrowing first that would also enable the Government to maximise available capital while minimising financing costs.
The inquiry also included a substantial amount of evidence comparing and contrasting private finance initiatives first introduced by the UK Government in 1992, and the mutual investment model, the MIM I mentioned earlier, which was recently developed by the Welsh Government to provide more than £1 billion to finance public infrastructure in Wales. The MIM is based on the non-profit distributing model of the Scottish Government and the Welsh Government worked closely with the Office for National Statistics and the European Investment Bank to develop the new model with the aim of ensuring that no debt liability is recorded on the Government’s balance sheet. This should mean that it will not be included in the Welsh Government’s capital borrowing limits and should provide Welsh Government with an independent borrowing stream.
The comparative analysis suggested that MIM represents an improvement on aspects such as community benefits and oversight of project contracts, but it is difficult to ascertain a significant difference between the two models. In particular, it is unclear how MIM minimises financing costs or how it offers greater value for money than previous PFI models.
One of the suggested benefits of MIM highlighted in the inquiry was the opportunity for the public sector to take up to 20 per cent of the total equity in a project and therefore a share in any returns. Taking equity in a project would also allow the public sector to have a representative on the project board as a shareholder and this would give the public sector the opportunity to influence project decisions. However, the committee felt concerned that the existing governance arrangements might not be sufficiently robust to effectively mitigate potential conflicts of interest that may arise as a result of Welsh Government being both a shareholder and a client.
We heard evidence that while the development of the MIM model attempted to address some of the issues around the complexity and inflexibility of PFI contracts, MIM contracts remain complex and reasonably rigid according to witnesses. The committee recommended that the Welsh Government reviews the level of expertise in place for managing these contracts periodically to maintain this expertise and ensure effective delivery throughout the lifecycle of any MIM projects.
Evidence also suggested that careful consideration should be given to the selection of projects to be delivered through MIM. Projects with complex requirements, high-tech assets or innovative projects are not deemed appropriate to deliver through MIM. Projects that are considered to be stable over time such as the building of roads, schools and hospitals are more appropriate for MIM funding. The committee was satisfied that appropriate projects had been chosen to be delivered through MIM and recommended that the Welsh Government continues to use MIM to fund projects that require continuity over the lifetime of the contract and where the private sector can deliver the greatest value for money.
Several other finance models were highlighted as part of the committee’s inquiry and Members believe that Welsh Government should continue to explore alternative methods of financing in order to be more innovative with the funding available and to unlock further private investment for capital projects in Wales.
Finally, the Welsh Government also told us that it was seeking prudential borrowing powers to support its capital infrastructure programme and the majority of committee members agreed that the Welsh Government should continue to petition for these powers.
I have run through the report very quickly. I'm looking forward to hearing the comments of Members and, of course, the response of the Minister. Thank you.
While alchemists wanted to turn base metal into gold, politicians want to get private money cheaply into public projects, thus avoiding falling foul of the public sector borrowing requirement and being capped by the Treasury. The latest attempt in Wales is the mutual investment model that levers in private capital to support public sector projects. When launching the mutual investment model the now First Minister, when he was Finance Minister, said:
'The mutual investment model includes important obligatory long-term provisions to secure community benefits, to create apprenticeships and training places for Welsh workers and for sustainable development, in which the private sector partner supports delivery of the well-being of future generations Act. It incorporates our commitment to an ethical employment code and allows us to maximise the benefits of our sustainable procurement practices. The model also enables the Government to exert influence over the chosen private partner to ensure that the public interest is protected. Where we invest in schemes, this influence will be exercised by a public interest director, and this is an important advance on what has been secured in other public-private partnership models in other parts of the United Kingdom. This ensures robust transparency in terms of access to board-level information, alongside a range of reserved matters to protect public funds and the public interest.'
All the above will come with a cost. The private sector will factor in the cost of all these nice things we've added when they put in the price. What you're doing is you're paying for it, and I think that sometimes, we seem to think that the private sector's going to give us something for nothing. They don't. They're interested in making a profit—that's not a criticism of them, but that is what they're interested in doing. You can ask them to do anything whatsoever and they will. What they will do, though, is make you pay for it.
The current Finance Minister said in Plenary in February 2019:
'From the outset, our intention has always been to ensure that the mutual investment model promotes the public interest in the widest possible definition of that term. To that end, the model will deliver positive, additional outcomes in relation to well-being, value for money and transparency, and in doing so will avoid many of the criticisms levied at historic forms of public-private partnership—in some cases, criticisms that the Welsh Government was among the first to raise. For example, you'll recall that successive Welsh Governments have criticised the now discredited form of PFI....In relation to well-being, private partners with whom we contract using the mutual investment model will be obliged to help the Government deliver the objectives of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. They will need to deliver stretching community benefits, with penalties for non-delivery.'
So, if there's a penalty for non-delivery, what are they going to do? They're going to factor in the penalty, because it's inevitable. They're not charities; they're doing this to make money. Every time you put anything like that in, you're going to pay a price for it.
'They will need to adopt the code of practice for ethical employment in supply chains. And they will need to build our infrastructure with long-term sustainability and environmental efficiency in mind....We've also developed a new project assurance tool that all MIM schemes will be subject to—commercial approval point checks. We have run two of these checks on the dualling of the A465. These checks have been supported by experts from the European Investment Bank and the UK Infrastructure and Projects Authority. I am convinced that rigorous investment appraisal, coupled with robust project assurance delivered by undoubted experts, will result not only in a better understanding of the risks involved in the delivery of major infrastructure projects, but also in a more credible appreciation of the value for money of such projects, and their affordability.'
Well, if the dualling of the A465 shows the success of this financial model I am not sure what failure would look like. Whatever you think of the A465—and I'm sure my colleague, Alun Davies, may well mention it later on—financially, it has not been particularly successful.
'To increase the value for money of our schemes, we have taken a conscious decision not to use the mutual investment model to finance soft services, such as cleaning and catering, which was one of the major criticisms of previous PFI contracts, and nor will it be used to finance capital equipment.
'With regard to transparency, the Government intends to invest a small amount of risk capital in each scheme, ensuring that the public sector participates in any return on investment.'
The return on investment is getting some of your own money back. If it makes £1 million profit, if you've got 20 per cent of it, you get £200,000 of the profit, and the other £800,000 goes to the people involved. You're buying your own profit.
'This shareholding will be managed by a director appointed under the direction of Welsh Ministers onto the boards of those companies delivering our assets.'
Should we really be reassured if dualling the A465 shows the success of this financial model? My concern is, when you strip away all the warm words, what is being done is paying for private capital over a long period of time. Those providing the capital will be looking for a rate of return higher than the cost of borrowing for local authorities, and will also be looking to minimise their risk.
Whilst the worst excesses of PFI—such as not financing soft services and capital equipment charges, such as £20 to change a light bulb—will not occur, it's still a long-term commitment that will have an effect on revenue budgets for decades. For schools it would be cheaper for the Welsh Government to fund local authority borrowing to pay via the aggregate of external finance for the building of the schools, and let them borrow from the Public Works Loan Board.
Until we know the final cost of the projects we don't know much it's going to cost, but finally, Deputy Presiding Officer, really, you've got to be very careful, because it's long-term costs for short-term gain.
Tra bod alcemyddion eisiau troi metal cyffredin yn aur, mae gwleidyddion yn awyddus i sicrhau arian preifat i brosiectau cyhoeddus yn rhad, gan osgoi tramgwyddo gofyniad benthyca'r sector cyhoeddus a chael eu capio gan y Trysorlys. Yr ymgais ddiweddaraf yng Nghymru yw'r model buddsoddi cydfuddiannol sy'n denu cyfalaf preifat i gefnogi prosiectau sector cyhoeddus. Wrth lansio'r model buddsoddi cydfuddiannol, dywedodd y Prif Weinidog newydd, pan oedd yn Weinidog Cyllid:
'Mae'r model buddsoddi cydfuddiannol yn cynnwys darpariaethau gorfodol pwysig tymor hir i sicrhau manteision cymunedol, i greu prentisiaethau a lleoedd hyfforddi ar gyfer gweithwyr Cymru ac ar gyfer datblygu cynaliadwy, lle mae'r partner sector preifat yn cefnogi cyflawni Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol. Mae'n ymgorffori ein hymrwymiad i god cyflogaeth foesegol ac yn caniatáu i ni fanteisio i'r eithaf ar ein harferion caffael cynaliadwy. Mae'r model hefyd yn galluogi'r Llywodraeth i ddylanwadu ar y partner preifat a ddewiswyd er mwyn sicrhau bod budd y cyhoedd yn cael ei amddiffyn. Pan rydym ni'n buddsoddi mewn cynlluniau, bydd y dylanwad hwn yn cael ei arfer gan gyfarwyddwr budd y cyhoedd, ac mae hyn yn gam pwysig ymlaen o ran yr hyn sydd wedi cael ei sicrhau mewn modelau partneriaeth cyhoeddus-preifat eraill mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Mae hyn yn sicrhau tryloywder cadarn o ran mynediad at wybodaeth sydd ar gael i'r bwrdd, ochr yn ochr ag amrywiaeth o faterion a gedwir yn ôl i ddiogelu arian cyhoeddus a budd y cyhoedd.'
Bydd pob un o'r uchod yn costio. Bydd y sector preifat yn cynnwys cost yr holl bethau neis hyn rydym wedi'u hychwanegu pan fyddant yn cyfrifo'r pris. Chi fydd yn talu amdano, ac rwy'n meddwl weithiau ein bod i'n gweld yn credu bod y sector preifat am roi rhywbeth i ni am ddim. Nid ydynt yn mynd i wneud hynny. Mewn gwneud elw y mae eu diddordeb—nid yw honno'n feirniadaeth arnynt, ond dyna yw eu diddordeb. Gallwch ofyn iddynt wneud unrhyw beth o gwbl ac fe'i gwnânt. Yr hyn y byddant yn ei wneud, fodd bynnag, yw gwneud i chi dalu amdano.
Yn y Cyfarfod Llawn ym mis Chwefror 2019, dywedodd y Gweinidog Cyllid presennol:
'O'r cychwyn cyntaf, ein bwriad erioed fu sicrhau bod y model buddsoddi cydfuddiannol yn hyrwyddo budd y cyhoedd yn y diffiniad ehangaf posib o'r term hwnnw. Yn hynny o beth, bydd y model yn sicrhau canlyniadau cadarnhaol, ychwanegol mewn cysylltiad â llesiant, gwerth am arian a thryloywder, ac wrth wneud hynny bydd yn osgoi llawer o'r beirniadu a fu ar ffurfiau hanesyddol o bartneriaethau cyhoeddus-preifat—mewn rhai achosion, beirniadaeth yr oedd Llywodraeth Cymru ymhlith y cyntaf i'w mynegi. Er enghraifft, fe gofiwch chi fod un llywodraeth ar ôl y llall yng Nghymru wedi beirniadu'r ffurf ar fenter cyllid preifat sydd wedi ei hanghymeradwyo bellach... O ran llesiant, bydd partneriaid preifat yr ydym ni'n contractio gyda nhw gan ddefnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol yn gorfod helpu'r Llywodraeth i gyflawni amcanion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Bydd angen iddyn nhw gynnig manteision cymunedol eang, gyda chosbau am fethu â gwneud hynny.'
Felly, os oes cosb am fethu cyflawni, beth fyddant yn ei wneud? Byddant yn cynnwys y gosb, oherwydd mae'n anorfod. Nid elusennau ydynt; maent yn gwneud hyn er mwyn gwneud arian. Bob tro y byddwch yn cynnwys unrhyw beth tebyg i hynny, fe fyddwch yn talu pris amdano.
'Bydd angen iddyn nhw fabwysiadu'r cod ymarfer ar gyfer cyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi. A bydd angen iddyn nhw adeiladu ein seilwaith gan ystyried cynaliadwyedd hirdymor ac effeithlonrwydd amgylcheddol... Rydym ni hefyd wedi datblygu dull sicrwydd prosiect newydd y bydd pob cynllun sy'n defnyddio'r model buddsoddi cyddfuddiannol yn ddibynnol arno—gwiriadau adeg cymeradwyo masnachol. Rydym ni wedi cynnal dau o'r gwiriadau hyn ar y gwaith o ddeuoli'r A465. Cefnogwyd y gwiriadau hyn gan arbenigwyr o Fanc Buddsoddi Ewrop ac Awdurdod Seilwaith a Phrosiectau'r DU. Rwy'n argyhoeddedig y bydd arfarniadau buddsoddi trwyadl, ynghyd â sicrwydd prosiect cadarn gan arbenigwyr diamheuol, nid yn unig yn esgor ar well dealltwriaeth o'r peryglon dan sylw wrth ddarparu prosiectau seilwaith mawr, ond hefyd yn arwain at werthfawrogiad mwy credadwy o werth am arian prosiectau o'r fath, a pha mor fforddiadwy ydyn nhw.'
Wel, os yw'r gwaith o ddeuoli'r A465 yn dangos llwyddiant y model ariannol hwn, nid wyf yn siŵr sut y byddai methiant yn edrych. Beth bynnag yw eich barn am yr A465—ac rwy'n siŵr y bydd fy nghyd-Aelod, Alun Davies, yn crybwyll hyn yn nes ymlaen—yn ariannol, ni fu'n arbennig o lwyddiannus.
'Er mwyn cynyddu gwerth am arian ein cynlluniau, rydym ni wedi penderfynu'n fwriadol i beidio â defnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol i ariannu gwasanaethau meddal, megis glanhau ac arlwyo, a oedd yn un o'r beirniadaethau mawr ar gontractau menter cyllid preifat blaenorol, ac ni chaiff ei ddefnyddio chwaith i ariannu offer cyfalaf.'
'O ran tryloywder, mae'r Llywodraeth yn bwriadu buddsoddi swm bach o gyfalaf risg ym mhob cynllun, gan sicrhau bod y sector cyhoeddus yn cael cyfran o unrhyw elw o fuddsoddiad.'
Mae elw o fuddsoddiad yn golygu cael rhywfaint o'ch arian eich hun yn ôl. Os yw'n gwneud £1 filiwn o elw, ac mai chi sydd ag 20 y cant ohono, fe gewch chi £200,000 o'r elw, ac mae'r £800,000 arall yn mynd i'r bobl sydd ynghlwm wrtho. Rydych yn prynu eich elw eich hun.
'Caiff y cyfranddaliad hwn ei reoli gan gyfarwyddwr a benodir o dan gyfarwyddyd Gweinidogion Cymru i fyrddau'r cwmnïau hynny sy'n darparu ein hasedau.'
A ddylem fod yn dawel ein meddwl os yw deuoli'r A465 yn dangos llwyddiant y model ariannol hwn? Wedi i chi gael gwared ar yr holl eiriau cynnes, fy mhryder i yw mai'r hyn a wneir yw talu am gyfalaf preifat dros gyfnod hir o amser. Bydd y rhai sy'n darparu'r cyfalaf yn chwilio am gyfradd enillion uwch na chost benthyca i awdurdodau lleol, a byddant hefyd yn ceisio lleihau eu risg.
Er na cheir gormodedd gwaethaf menter cyllid preifat (PFI)—megis peidio ag ariannu gwasanaethau meddal a chostau offer cyfalaf, megis £20 i newid bwlb golau—mae'n dal i fod yn ymrwymiad hirdymor a fydd yn effeithio ar gyllidebau refeniw am ddegawdau. Ar gyfer ysgolion, byddai'n rhatach i Lywodraeth Cymru ariannu benthyca gan awdurdodau lleol i dalu drwy symiau cyfanredol cyllid allanol am adeiladu'r ysgolion, a gadael iddynt fenthyg gan y Bwrdd Benthyciadau Gwaith Cyhoeddus.
Hyd nes y byddwn yn gwybod beth yw cost derfynol y prosiectau, nid ydym yn gwybod faint y bydd yn costio, ond yn olaf, Ddirprwy Lywydd, o ddifrif, mae'n rhaid i chi fod yn ofalus iawn, oherwydd maent yn gostau hirdymor am enillion tymor byr.
Can I thank the members of the Finance Committee for allowing me to intrude on this debate on behalf of the Welsh Conservatives? I have read with great interest the report that you have produced, and I can see that it's a very thorough piece of work, so I want to commend you all and, indeed, the clerks who have supported you through the process.
Having read the report, very clearly, there are some key recommendations in there that the Welsh Government has responded very positively to, and I'm pleased to see that. It is clear, I think, that the Welsh Government needs to plan its infrastructure investment in a more long-term way in the future in order that we can get some more consistency and a coherent approach to economic development, rather than what I think the report has identified as a sort of piecemeal approach in the past in terms of the way that capital has sometimes been invested.
And, of course, we're nearing the end of the 10-year Wales infrastructure investment plan, and I know that Ministers are working on the next 10-year plan, and I think that this report usefully makes some very decent recommendations as to how that plan might be developed in the future. Of course, we know that the Government has identified a number of different priorities, we've got the climate change emergency as well, which has been declared, and we also know that there is a certain level of uncertainty, I'll acknowledge that, in terms of the way that the UK Government's shared prosperity fund might work.
Now, one of the things that was a key project from the Wales infrastructure investment plan, of course, was the M4 relief road. It was dropped because of the climate change emergency, we are told, but we don't see any proposals at the moment coming forward for green infrastructure in terms of—
A gaf fi ddiolch i aelodau'r Pwyllgor Cyllid am ganiatáu i mi gymryd rhan yn y ddadl hon ar ran y Ceidwadwyr Cymreig? Darllenais yr adroddiad a gynhyrchwyd gennych gyda diddordeb mawr, a gallaf weld ei fod yn waith trylwyr iawn, felly rwyf am eich canmol i gyd ac yn wir, y clercod sydd wedi eich cefnogi trwy'r broses.
Ar ôl darllen yr adroddiad, mae'n amlwg iawn fod yna rai argymhellion allweddol ynddo y mae Llywodraeth Cymru wedi ymateb yn gadarnhaol iawn iddynt, ac rwy'n falch o weld hynny. Mae'n amlwg, rwy'n credu, fod angen i Lywodraeth Cymru gynllunio ei buddsoddiad mewn seilwaith mewn ffordd fwy hirdymor yn y dyfodol er mwyn inni gael mwy o gysondeb a datblygu economaidd sy'n gydlynol, yn hytrach na'r hyn rwy'n credu y mae'r adroddiad wedi'i nodi fel dull tameidiog yn y gorffennol o ran y ffordd y cafodd cyfalaf ei fuddsoddi ar rai achlysuron.
Ac wrth gwrs, rydym yn agosáu at ddiwedd cynllun buddsoddi mewn seilwaith Cymru, sy’n gynllun 10 mlynedd, a gwn fod Gweinidogion yn gweithio ar y cynllun 10 mlynedd nesaf, a chredaf fod yr adroddiad hwn yn gwneud argymhellion defnyddiol ac addas iawn ynglŷn â sut y gellid datblygu'r cynllun hwnnw yn y dyfodol. Wrth gwrs, gwyddom fod y Llywodraeth wedi nodi nifer o wahanol flaenoriaethau, mae gennym yr argyfwng newid hinsawdd sydd wedi’i ddatgan hefyd, a gwyddom fod yna lefel o ansicrwydd, rwy’n cydnabod hynny, o ran y ffordd y gallai cronfa ffyniant gyffredin Llywodraeth y DU weithio.
Nawr, un o'r pethau a oedd yn un o brosiectau allweddol cynllun buddsoddi mewn seilwaith Cymru, wrth gwrs, oedd ffordd liniaru’r M4. Dywedwyd wrthym fod y cynllun wedi'i roi heibio oherwydd yr argyfwng newid hinsawdd, ond ni welwn unrhyw gynigion yn cael eu cyflwyno ar hyn o bryd ar gyfer seilwaith gwyrdd o ran—
Thank you for giving way. He said it was dropped due to the climate change emergency, but does he recall that the nine or 10-page decision notice didn't mention climate change once?
Diolch am ildio. Dywedodd fod y cynllun wedi’i roi heibio oherwydd yr argyfwng newid hinsawdd, ond a yw’n cofio nad oedd yr hysbysiad ynghylch y penderfyniad a oedd yn naw neu 10 tudalen o hyd yn sôn o gwbl am newid hinsawdd?
I do, but I was referring to the rationale of the First Minister, in terms of the First Minister's rationale for rejecting the proposal. We all know, of course, that the independent inspector recommended that the route be progressed. But the point I'm making is that you have to match your infrastructure investment plans with the stated priorities and aims of the Government, and I don't think we've necessarily seen those things joined up in the past, and we have an opportunity, I think, to do so if some of the recommendations in this report are to be implemented.
I also note, and have reflected on the fact, that this statement has been made by the Welsh Government that you always seek to exhaust all of the cheaper sources of finance before you go on to, perhaps, the more expensive sources of finance. Now, that sounds a very reasonable approach, unless and until you start building risk into the process. And, of course, this is some of the talk that came through in the oral evidence sessions, in particular from KPMG and others, with reference to PFI and the mutual investment model, because when you can share that risk with the private sector, it very often makes sense, even though it might be a more expensive way to borrow. So I think that the Government should reflect on the evidence that came in from the committee about the sort of policy that it appears to have adopted in terms of its reluctance to engage with financing from private sources, because I think, very often—. Yes, we've seen some bad examples of PFI, but there are some good ones out there as well and we shouldn't ignore the fact that there have been some successful PFI operations, and I think that the mutual investment model has the opportunity, potentially, to demonstrate a different approach that does deliver better value for money in a way that those PFI initiatives of the past may not always have done.
Ydw, ond roeddwn yn cyfeirio at resymeg y Prif Weinidog, o ran rhesymeg y Prif Weinidog dros wrthod y cynnig. Rydym i gyd yn gwybod, wrth gwrs, fod yr arolygydd annibynnol wedi argymell y dylid datblygu’r llwybr. Ond y pwynt rwy'n ei wneud yw bod yn rhaid i chi baru eich cynlluniau buddsoddi mewn seilwaith â blaenoriaethau a nodau datganedig y Llywodraeth, ac nid wyf yn credu ein bod ni o reidrwydd wedi gweld cydgysylltiad rhwng y pethau hynny yn y gorffennol, ac mae gennym gyfle, rwy'n credu, i wneud hynny os yw rhai o'r argymhellion yn yr adroddiad hwn i gael eu gweithredu.
Sylwaf hefyd, ac rwyf wedi myfyrio ar y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud datganiad eich bod bob amser yn ceisio dihysbyddu'r holl ffynonellau cyllid rhatach cyn i chi droi at y ffynonellau cyllid drutach o bosibl. Nawr, mae honno'n swnio'n ffordd resymol iawn o fynd ati, oni bai a hyd nes eich bod chi'n dechrau adeiladu risg yn rhan o’r broses. Ac wrth gwrs, dyma beth o'r siarad a ddaeth drwodd yn y sesiynau tystiolaeth lafar, yn enwedig gan KPMG ac eraill, gan gyfeirio at y fenter cyllid preifat (PFI) a'r model buddsoddi cydfuddiannol (MIM), oherwydd pan allwch chi rannu'r risg â'r sector preifat, yn aml iawn mae'n gwneud synnwyr, er y gallai fod yn ffordd ddrutach o fenthyca. Felly credaf y dylai'r Llywodraeth ystyried y dystiolaeth a gyflwynwyd gan y pwyllgor ynghylch y math o bolisi yr ymddengys ei bod wedi ei fabwysiadu o ran ei hamharodrwydd i ariannu o ffynonellau preifat, oherwydd, yn aml iawn, rwy’n credu—. Rydym wedi gweld enghreifftiau gwael o fentrau PFI ond mae rhai da i’w cael hefyd ac ni ddylem anwybyddu'r ffaith y bu peth gweithgarwch PFI llwyddiannus, a chredaf fod y model buddsoddi cydfuddiannol wedi cael cyfle, o bosibl, i ddangos dull gwahanol o weithredu sy'n sicrhau gwell gwerth am arian mewn ffordd nad yw'r mentrau PFI hynny yn y gorffennol wedi’i wneud bob amser o bosibl.
Can you name a PFI scheme that, over its lifetime, has been value for money?
A allwch chi enwi cynllun PFI sydd, dros ei oes, wedi sicrhau gwerth am arian?
I can point to examples in Conwy where new schools were built that were absolutely and have been value for money. I can also point to the investment that has gone into Colwyn Bay in my own constituency from Conwy County Borough Council in the investment in its new headquarters, which has been a partnership with the private sector, which seems to be demonstrating value for money. But I can also point to some very bad examples as well of PFI initiatives where, clearly, the taxpayer appears to be getting a raw deal. You mentioned the Heads of the Valleys road, and we all know that the control over capital expenditure has been problematic with some of the Welsh Government's projects, and I think it is imperative that we all, in this National Assembly, hold the Welsh Government to account where things have gone wrong. But I want to commend the report to the National Assembly, and I'm very pleased to see that the Government has responded positively to the recommendations in it.
Gallaf dynnu sylw at enghreifftiau yng Nghonwy lle codwyd ysgolion newydd a oedd yn bendant yn sicrhau gwerth am arian. Gallaf dynnu sylw hefyd at y buddsoddiad ym Mae Colwyn yn fy etholaeth i gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yn ei bencadlys newydd a oedd yn bartneriaeth gyda'r sector preifat, sy'n ymddangos fel pe bai'n dangos gwerth am arian. Ond gallaf hefyd dynnu sylw at enghreifftiau gwael iawn o fentrau PFI hefyd lle mae'n amlwg bod y trethdalwr heb weld gwerth am arian. Fe sonioch am ffordd Blaenau’r Cymoedd, ac rydym i gyd yn gwybod bod rheolaeth dros wariant cyfalaf wedi bod yn broblemus gyda rhai o brosiectau Llywodraeth Cymru, a chredaf ei bod yn hanfodol fod pawb ohonom yn y Cynulliad Cenedlaethol yn dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif lle mae pethau wedi mynd o chwith. Ond rwyf am gymeradwyo'r adroddiad i'r Cynulliad Cenedlaethol, ac rwy'n falch iawn o weld bod y Llywodraeth wedi ymateb yn gadarnhaol i'r argymhellion ynddo.
Gwnaf i ddim siarad yn hir. Mae'r rhan fwyaf o'r pwyntiau pwysig wedi cael eu gwneud gan Gadeirydd y pwyllgor, ond mi oedd hwn yn ymchwiliad pwysig, dwi'n meddwl, achos rydym ni'n sôn yn fan hyn am fodd o ddatgloi potensial Cymru. Rydym ni'n sôn am un o'r ffyrdd allweddol o ddod â ni allan o'r rhigol rydym ni ynddi hi, dwi'n teimlo, fel gwlad ar hyn o bryd.
Mae buddsoddi yn isadeiledd Cymru'n gwbl hanfodol, dwi'n meddwl, ar gyfer y dyfodol: isadeiledd er mwyn gallu delifro gwasanaethau cyhoeddus gwell, yn cynnwys addysg; isadeiledd i gysylltu Cymru er mwyn creu a rhannu llewyrch o gwmpas y wlad; isadeiledd digidol i wneud yn siŵr bod Cymru yn gallu chwarae ei rhan yn llawn yn yr unfed ganrif ar hugain a thu hwnt; ac, wrth gwrs, yn wyneb yr argyfwng hinsawdd, yr isadeiledd gwyrdd i'n gwneud ni yn ffit i ymateb i'r argyfwng hinsawdd yna. Mae angen cyllid cyfalaf, wrth gwrs, er mwyn gallu gwneud hynny, ac mae'n dda gweld pan fo cyllid cyfalaf yn gallu cael ei ddyrannu o fewn cyllidebau blwyddyn i flwyddyn, ond, wrth gwrs, dydy hynny ddim yn ddigon wrth inni edrych ar sut i ddad-wneud blynyddoedd lawer o ddiffyg buddsoddiad yn isadeiledd Cymru.
Mae angen symiau mawr arnom ni, ac er mwyn datgloi'r symiau mawr yna mae angen bod yn greadigol ynglŷn â sut i wneud hynny. A beth wnaethon ni fel pwyllgor, fel rydym ni wedi'i glywed yn cael ei amlinellu'n barod, oedd edrych ar draws ystod o fodelau a gweld bod yna sgôp go iawn i fuddsoddi yn ein dyfodol mewn ffyrdd dydyn ni ddim wedi bod yn eu gwneud hyd yma. Ac, fel dywedodd y Cadeirydd hefyd, rydym ni'n feddwl agored iawn fel pwyllgor ynglŷn â'r sgôp i feddwl am ffyrdd a modelau newydd o gyllido buddsoddiad—modelau dydyn ni ddim hyd yma wedi gallu eu mireinio nhw.
Felly, mae'n rhaid, fel mae'r argymhellion yn eu rhestru, cynllunio'n ofalus ac i'r hirdymor sut i flaenoriaethu buddsoddiad. Mae'n rhaid cael darlun cwbl glir o beth ydy'r heriau, beth ydy'r rhwystrau rydym ni'n trio eu goresgyn, a sut mae'r cynlluniau sydd yn cael eu datblygu yn ymateb i'r heriau hynny. Mae eisiau dewis modelau cyllid cywir ar gyfer y sefyllfaoedd cywir, fel rydym ni wedi'i glywed yn cael ei grybwyll yn barod—cydweithio â llywodraeth leol, er enghraifft, yn y gwaith o sicrhau ein bod ni'n dewis y modelau iawn, a gwneud yn siŵr bod y model sydd yn cael ei ddewis yn adlewyrchu'r risg, fel sydd wedi cael ei grybwyll gan aelodau eraill o'r pwyllgor, a'r gwahanol fathau a gwahanol lefelau o risg sydd ynghlwm wrth brosiectau o wahanol natur.
Dyna, dwi'n meddwl, oedd un o broblemau mawr cynlluniau PFI yn y gorffennol. Mi oedd yna, heb os, dwi'n meddwl, wobrwyo buddsoddwyr preifat lle roedd y risg a oedd yn cael ei gymryd, mewn gwirionedd, yn isel iawn. Mae Mike Hedges wedi cyfeirio at beth o'r cytundebau hynny oedd yn gwobrwyo'n hael iawn am elfennau meddal o gytundebau. Gallwn ni ddim gwneud hynny, ac wrth inni symud tuag at fodelau newydd—MIM, er enghraifft—mae'n rhaid bod yn llawer mwy soffistigedig ynglŷn â sut mae'r cytundebau hynny yn cael eu llunio, ac mae hynny'n gorfod golygu buddsoddi mewn sgiliau sydd yn gallu dod â'r gwerth mwyaf i'r pwrs cyhoeddus drwy lunio cytundebau mewn ffyrdd effeithiol.
Ond mi wnaf i orffen efo'r pwynt yma: un peth mae'n rhaid inni fod yn barod i'w wneud ydy benthyca a buddsoddi mewn ffyrdd uwchlaw beth sydd wedi cael ei wneud yn y gorffennol. Mae'r gyfran o gyllideb Cymru sydd yn cael ei defnyddio i ad-dalu benthyciadau yn llawer iawn rhy isel—werth inni fod yn blaen. Mae'n rhaid inni fod mewn sefyllfa lle rydym ni'n gallu datgloi cyfalaf, sicrhau yn rhesymol pa gyfran o'n cyllideb rydym ni'n hapus ac yn gyfforddus i'w defnyddio i ad-dalu'r benthyciadau hynny, er mwyn symud ymlaen tuag at isadeiledd rydym ni'n gallu bod yn hyderus ynddo fo, sy'n mynd i roi cyfle inni gyrraedd potensial nad ydyn ni ddim wedi'i wneud o'r blaen. Mi ddylai'r Llywodraeth yma fod yn curo ar ddrws Downing Street yn ddyddiol yn mynnu'r pwerau yma er mwyn inni gael buddsoddi yn y modd hwn. Ond o leiaf rŵan, ac efo'r Llywodraeth wedi cytuno i'r argymhellion yma, mae yna, dwi'n meddwl, uchelgais yn datblygu ar y cyd i ddatgloi ein potensial ni.
I won't speak for too long. Most of the important points have already been covered by the committee Chair, but this was an important inquiry, I think, because we are talking here about a means of unlocking Wales’s potential. We're talking about one of the key ways of bringing us out of the rut that we've been in as a nation.
Investment in Welsh infrastructure is crucially important for the future: infrastructure in order to deliver better public services, including education; infrastructure to connect Wales in order to generate and share prosperity across the county; digital infrastructure to ensure that Wales can play its full part in the twenty-first century and beyond; and, of course, in face of the climate emergency, the green infrastructure to make us fit to respond to that climate emergency. We need capital funding, of course, in order to be able to deliver that, and it’s good to see it when capital funding is available for allocation within annual budgets, but that isn't enough as we look at how we undo the impacts of many years of a lack of investment in infrastructure in Wales.
We need large sums, and, in order to unlock that money, then we do need to be creative in doing so. And what we as a committee did, as we've already heard, is to look across a range of models and to identify real scope for investment in our future in ways that we haven't been utilising in the past. And, as the Chair said, we are very open minded as a committee about the scope to consider new, alternative models of funding investment—models that we haven't yet been able to properly refine.
So, as the recommendations state, we need to plan carefully for the long term, how we prioritise investment. We need to have a clear picture of the challenges and barriers that we are seeking to overcome, and how the plans that are developed respond to those challenges. We need to select appropriate financing models for the appropriate situations, as we've heard mentioned already—collaboration with local government, for example, in terms of choosing the appropriate models, and also ensuring that the model selected does reflect the risk, as has been mentioned by other committee members, and the various types and levels of risks attached to different projects.
I think that was one of the major problems with PFI schemes in the past. There was, without doubt, some rewarding of private investors where the risk taken, if truth be told, was very low indeed. Mike Hedges has made reference to some of those contracts that rewarded the soft elements of those contracts very generously. We can't do that, and as we move towards alternative models—MIM, for example—then we must be much more sophisticated in terms of how those contracts and agreements are drawn up, and that does mean investment in skills that will bring the best value for the public purse in drawing up contracts in effective and efficient ways.
But I will finish with this point: one thing that we do have to be willing to do is to borrow and to invest over and above what’s been done in the past. The percentage of the Welsh budget used to make borrowing repayments is far too low—let’s speak plainly. We do have to be in a position where we can unlock capital, ensure reasonably what percentage of our budget we are happy and comfortable in using to repay those borrowings, in order to move towards an infrastructure system that we can be confident in, that will provide us with an opportunity to deliver the potential that we haven't done in the past. This Government should be banging on the Downing Street door on a daily basis, insisting on these powers, so that we can invest in this way. But at least now, and with the Government having agreed to these recommendations, I do think that there is ambition developing jointly in order to unlock our potential.
We have too rather seductive, ostensibly competing, phrases from the First Minister: we should use the cheapest funding first—sounds very sensible—and then the committee says that we should match funding sources to projects, which also seems very sensible. But, usually, in the private sector, when people talk about matching funding to projects, they match high-risk, high-return funding to projects where the risk is high, and, similarly, with low-return low funding. But, actually, in the evidence our committee took, what was proposed to us was the reverse. Gerry Holtham was saying that it was very important that if there was a high-risk project, you borrowed for it, effectively, through gilts because you'd pay very little for covering a high risk. If you were to go to alternative sources—potentially the private sector, whether MIM or otherwise—you should do it where the private sector would have relatively low rates compared to other projects it might fund.
In that scenario, the Government accepts our recommendation, but I'm not really sure that this issue has been resolved, because, at the moment, there's no real requirement for it to be, because there's no sign that we're pushing up against these borrowing limits of £150 million a year or £1 billion in total, despite them being relatively low as a proportion of Welsh Government revenue at 1 per cent and a little less than 7 per cent.
So, when we talk about MIM and compare it to PFI, I think what's important is that we don't use MIM in the way that PFI was used, at least at some points in the past, essentially to disguise borrowing and push Government borrowing off balance sheets in order to get around Treasury rules to have capital things, which you wouldn't otherwise have, when the cost of that is much worse because, effectively, you're paying the private sector to borrow for you at significantly higher rates and then paying them back with a profit margin. That doesn't make any sense.
We should go to the private sector when they have an expertise or they're better at doing something than the public sector would be directly, or, in some cases, we may want to have a partnership consortium approach, where the public and private sectors bring different skills and abilities. If the public sector's there and owns part of a project, the private sector will be much more reassured of the public sector's commitment to it, particularly in things like planning and regulation, where having the understanding and support of the public sector can be very important to the private sector.
I think, in some circumstances, it would be good for the Government to have a seat on the board, possibly a shareholding in a project—it may get more information flow and that's a positive. Sometimes, when you're combining skills and talents that's definitely the way you'd want to go, but it's no silver bullet when you're just contracting with the private sector because you want something and you're paying the private sector for it.
If you're a shareholder in it, you'll mitigate those conflicts a bit, but you don't resolve the issue that the public sector is paying for something it wants and the private sector is providing it in order to make a profit—you just mitigate that at the margin and there'll still be conflicts we have to be very careful in managing. What I think is very important is to have someone who's responsible within the public sector, whether a Minister or a named official, for a long, complex project, who has ownership of it and understands that contract management throughout the project's length.
Now, when we did this report, we talked about prudential borrowing and supporting that, but I was concerned that prudential borrowing meant limitless borrowing, at least potentially. The finance Minister said in evidence for this report that
'it should be for us to set that limit, but we would do so in discussion with the National Assembly.'
I'm concerned that that's an extraordinarily radical demand that we, in Wales, should be able to borrow as much as we want and it's nothing to do with the UK Government. Any US state has to have a balanced budget. In the European Union, we see—whether it's Italy, Germany or Spain, they have to agree their borrowing with the European Commission and can have enforcement action or fines if they borrow more than EU law allows. Similarly, here, I don't think it's realistic for the Welsh Government to be able to borrow whatever it wants whilst sharing a polity and a currency in the UK. Even when the Scottish Government—[Interruption.]—I'd like to continue, as I have very little time—was trying to go for independence, it, then, had to resolve the issue of how you agree borrowing while sharing a currency. Either it's the currency board, and you've no lender of last resort, or you need to deal with the remainder of the UK.
So, in this case, I was encouraged by the Minister's evidence this morning, where the priority of the Welsh Government seems to be to negotiate a higher limit on the borrowing and the debt with the UK Government. Given how low the limits are now, that's something I would support, and I would hope to see support across the Chamber, and that's a realistic objective, whereas having limitless borrowing with absolutely no control is not a realistic objective. Thank you.
Rydym yn cael brawddegau rhy ddeniadol braidd, ac sy'n cystadlu yn erbyn ei gilydd yn ôl pob golwg, gan y Prif Weinidog: dylem ddefnyddio'r cyllid rhataf yn gyntaf—sy'n swnio’n synhwyrol iawn—ac yna mae'r pwyllgor yn dweud y dylem baru ffynonellau cyllid â phrosiectau, sydd hefyd yn ymddangos yn synhwyrol iawn. Ond fel arfer, yn y sector preifat, pan fydd pobl yn siarad am baru cyllid â phrosiectau, maent yn paru cyllid risg uchel, enillion uchel â phrosiectau lle mae'r risg yn uchel, ac yn yr un modd, â chyllid lle mae’r enillion yn isel. Ond mewn gwirionedd, yn y dystiolaeth a glywodd ein pwyllgor, yr hyn a argymhellwyd i ni oedd y gwrthwyneb. Roedd Gerry Holtham yn dweud ei bod yn bwysig iawn os oedd prosiect yn un risg uchel, eich bod chi'n benthyca ar ei gyfer trwy giltiau, i bob pwrpas, oherwydd ychydig iawn y byddech yn ei dalu fel sicrwydd yn erbyn risg uchel. Pe baech chi'n mynd at ffynonellau amgen—y sector preifat o bosibl, MIM neu fel arall—dylech ei wneud lle byddai gan y sector preifat gyfraddau cymharol isel o gymharu â phrosiectau eraill y gallai eu hariannu.
Yn y senario honno, mae'r Llywodraeth yn derbyn ein hargymhelliad, ond nid wyf yn siŵr iawn fod y mater wedi'i ddatrys, oherwydd, ar hyn o bryd, nid oes unrhyw ofyniad gwirioneddol iddo fod, oherwydd nid oes unrhyw arwydd ein bod yn mynd yn agos at y terfynau benthyca o £150 miliwn y flwyddyn neu gyfanswm o £1 biliwn, er eu bod yn gymharol isel fel cyfran o refeniw Llywodraeth Cymru ar 1 y cant ac ychydig yn llai na 7 y cant.
Felly, pan fyddwn yn siarad am MIM ac yn ei gymharu â PFI, credaf mai'r hyn sy'n bwysig yw nad ydym yn defnyddio MIM yn y ffordd y defnyddiwyd PFI, ar rai adegau yn y gorffennol o leiaf, i guddio benthyca a gwthio benthyciadau'r Llywodraeth oddi ar y mantolenni er mwyn osgoi rheolau'r Trysorlys i gael pethau cyfalaf, na fyddech yn eu cael fel arall, pan fydd cost hynny’n waeth o lawer oherwydd, i bob pwrpas, rydych chi'n talu'r sector preifat i fenthyca i chi ar gyfraddau sylweddol uwch ac yna’n eu had-dalu gydag elw. Nid yw hynny'n gwneud unrhyw synnwyr.
Dylem droi at y sector preifat pan fydd ganddynt arbenigedd neu eu bod yn well am wneud rhywbeth nag y byddai'r sector cyhoeddus yn uniongyrchol, neu mewn rhai achosion, efallai y byddwn eisiau cael dull consortiwm partneriaeth o weithredu, lle mae'r sectorau cyhoeddus a phreifat yn cynnig sgiliau a galluoedd gwahanol. Os yw'r sector cyhoeddus yno ac yn berchen ar ran o brosiect, bydd y sector preifat yn llawer mwy sicr o ymrwymiad y sector cyhoeddus iddo, yn enwedig mewn pethau fel cynllunio a rheoleiddio, lle gallai meddu ar ddealltwriaeth a chefnogaeth y sector cyhoeddus fod yn bwysig iawn i'r sector preifat.
Mewn rhai amgylchiadau, rwy’n credu y byddai'n dda i'r Llywodraeth gael sedd ar y bwrdd, cyfranddaliad mewn prosiect o bosibl—efallai y bydd yn cael llif gwell o wybodaeth ac mae hynny'n gadarnhaol. Weithiau, pan fyddwch yn cyfuno sgiliau a thalentau, yn bendant dyna'r ffordd y byddech chi eisiau mynd, ond nid yw'n ateb i bob dim pan fyddwch chi ond yn contractio gyda'r sector preifat am eich bod chi eisiau rhywbeth a’ch bod yn talu'r sector preifat amdano.
Os ydych chi'n gyfranddaliwr ynddo, byddwch yn lliniaru gwrthdaro o’r fath rywfaint, ond nid ydych yn datrys y broblem fod y sector cyhoeddus yn talu am rywbeth y mae ei eisiau a'r sector preifat yn ei ddarparu er mwyn gwneud elw—nid ydych ond yn lliniaru hynny ar yr ymyl a bydd gwrthdaro o hyd y mae'n rhaid inni fod yn ofalus iawn wrth ei reoli. Yr hyn sy'n bwysig iawn yn fy marn i yw cael rhywun sy'n gyfrifol o fewn y sector cyhoeddus, boed yn Weinidog neu'n swyddog a enwir ar gyfer prosiect hir a chymhleth, rhywun sydd â pherchnogaeth arno ac sy'n deall sut i reoli'r contract trwy gydol y prosiect.
Nawr, pan wnaethom yr adroddiad hwn, buom yn siarad am fenthyca darbodus a chefnogi hynny, ond roeddwn yn pryderu bod benthyca darbodus yn golygu benthyca diderfyn, neu’r perygl o hynny fan lleiaf. Dywedodd y Gweinidog cyllid mewn tystiolaeth ar gyfer yr adroddiad hwn
y dylai gosod y terfyn hwnnw fod yn fater i ni, ond byddem yn gwneud hynny mewn trafodaeth â'r Cynulliad Cenedlaethol.
Rwy'n pryderu bod hwnnw'n ofyniad hynod o radical, y dylem ni, yng Nghymru, allu benthyg cymaint ag y dymunwn ac nad oes a wnelo Llywodraeth y DU ddim â'r peth. Rhaid i unrhyw dalaith yn yr Unol Daleithiau gael cyllideb gytbwys. Yn yr Undeb Ewropeaidd, boed yn Sbaen, yr Eidal, neu’r Almaen, rhaid iddynt gytuno eu benthyca gyda'r Comisiwn Ewropeaidd a gellir dwyn camau gorfodi yn eu herbyn neu osod dirwyon os ydynt yn benthyca mwy nag y mae cyfraith yr UE yn ei ganiatáu. Yn yr un modd, yma, nid wyf yn credu ei bod yn realistig i Lywodraeth Cymru allu benthyca beth bynnag y mae ei eisiau tra'i bod yn rhannu system lywodraethol ac arian cyfred yn y DU. Hyd yn oed pan oedd Llywodraeth yr Alban—[Torri ar draws.]—hoffwn barhau, gan mai ychydig iawn o amser sydd gennyf—yn ceisio mynd am annibyniaeth, roedd yn rhaid iddi ddatrys y cwestiwn bryd hynny ynglŷn â sut rydych chi'n cytuno ar fenthyca tra'ch bod yn rhannu arian cyfred. Naill ai drwy'r bwrdd arian cyfred, ac nid oes gennych fenthyciwr pan fetho popeth arall, neu mae angen i chi ymdrin â gweddill y DU.
Felly, yn yr achos hwn, cefais fy nghalonogi gan dystiolaeth y Gweinidog y bore yma, lle ymddengys mai blaenoriaeth Llywodraeth Cymru yw negodi terfyn uwch ar y benthyca a'r ddyled gyda Llywodraeth y DU. O ystyried pa mor isel yw'r terfynau yn awr, mae hynny'n rhywbeth y buaswn yn ei gefnogi, ac rwy’n gobeithio gweld cefnogaeth ar draws y Siambr, ac mae hwnnw'n amcan realistig, ond nid yw cael benthyca diderfyn heb unrhyw reolaeth o gwbl yn amcan realistig. Diolch.
Like others, I'd like to thank the committee secretariat and the committee Chair for the work that they did in supporting the committee in this investigation. I'd also like to thank the Minister for accepting all of the committee's recommendations. I think it's a very welcome thing to see Government accepting recommendations like this.
Fel eraill, hoffwn ddiolch i ysgrifenyddiaeth y pwyllgor a Chadeirydd y pwyllgor am y gwaith a wnaethant i gynorthwyo'r pwyllgor yn yr ymchwiliad hwn. Hoffwn ddiolch hefyd i'r Gweinidog am dderbyn holl argymhellion y pwyllgor. Rwy'n credu bod gweld y Llywodraeth yn derbyn argymhellion fel hyn yn rhywbeth sydd i'w groesawu'n fawr.
I think it's right and proper that the use of borrowing powers that were conferred on the Welsh Government by the 2014 and the 2017 Acts is subject to some scrutiny. The investigation I believe has demonstrated that whilst the overall strategic approach that is being taken by the Welsh Government is a good and effective approach to maximising the public value of capital funding sources available to it, there is at the same time a need to be more agile and perhaps more intelligent in the medium and long-term planning for the management of this funding.
I was pleased to see that most witnesses felt that the Welsh infrastructure investment plan was a good innovation. Many people suggested that there were improvements that could be made to it, but it was in itself seen as an established part of the overall funding framework operated by the Welsh Government, and I think that's an important consideration for us to look at in debating and discussing how the Welsh Government is managing capital funding opportunities.
But overwhelmingly for me, Deputy Presiding Officer—the key finding of the committee was that the Welsh Government does need to be more far-sighted in its management of the capital investment programme. Professor Holtham has already been quoted this afternoon, and I felt that he did put this well—that planning needs to be in the longer term, understanding risk in a more profound way. And I think that's a really important finding for this committee. Other Members this afternoon have discussed the same point in different ways, and it has been too easy for too long for Welsh Government and for Ministers simply to say, 'We'll use the cheapest source now and we'll do this over this term and over that term', rather than looking at how you manage capital expenditure over a much longer term, and then match the risk involved to the capital available. I'm glad to see that the Minister didn't take too ideological an approach to some of these matters, and that she took a ruthlessly pragmatic approach to how we deal with these issues. And I think that's a very good approach to take.
I will say that, whilst I find the new MIM scheme being proposed by Government certainly an improvement on earlier models, it is still a PFI model; I think we're only fooling ourselves if we believe it's anything different. It is PFI. I don't see how it can be argued that it isn't, but I do agree with the Government that it is right and proper that we match this sort of funding to particular projects. It will be the best form of funding for some of our capital programme but not for all of our capital programme, and I certainly agree with what's been said about the soft services where we do not wish to see the privatisation of large parts of the public sphere.
Can I just finish on one point that hasn't been addressed by speakers in this debate so far, and that is how the Welsh Government manages its assets? I have to say that I'm not convinced—and, in fact, I never have been convinced in the 13 years I've been here—that the Welsh Government has a firm grip on the management of the assets in its ownership and control. I'm constantly surprised to discover that the Welsh Government owns a shop in Ebbw Vale or is a landlord of a block of flats in Ebbw Vale, or wherever, and owns property all over the place. I've never been convinced by any Minister, either in Government or out of Government, that the Government understands what it owns, the value of what it owns and how it best manages its assets across the whole face of Government. And I do believe that this is something that the Government needs to address with more seriousness. In the past, Ministers have simply seen asset management as a means of selling off offices in various parts of the country; we've seen that happen at different times over the last few years. But I hope that in the future the Welsh Government will see its assets as a valuable part, not just of the public estate in Wales, but in the public sphere, and as a more intelligent and far-sighted approach to the management of its assets, whether that is involved in realising or liquidising those assets, or using those assets in a more profound way to deliver on its policy outlook. But I think, overall, this is a report that seeks to be very positive and I think the committee itself is very positive in its approach. I'm very pleased that the Government has sought to accept all the recommendations of the committee.
Rwy'n credu ei bod yn iawn ac yn briodol fod y defnydd o bwerau benthyca a drosglwyddwyd i Lywodraeth Cymru gan Ddeddf 2014 a Deddf 2017 yn destun gwaith craffu. Yn fy marn i, mae'r ymchwiliad wedi dangos, er bod y dull strategol cyffredinol sy'n cael ei weithredu gan Lywodraeth Cymru yn ddull da ac effeithiol o wneud y mwyaf o werth cyhoeddus y ffynonellau cyllid cyfalaf sydd ar gael iddi, ar yr un pryd mae angen bod yn fwy ystwyth ac efallai'n fwy deallus yn y cynlluniau tymor canolig a hirdymor ar gyfer rheoli'r cyllid hwn.
Roeddwn yn falch o weld bod y rhan fwyaf o'r tystion yn teimlo bod y cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru yn syniad da. Awgrymodd llawer o bobl fod gwelliannau y gellid eu gwneud iddo, ond ynddo'i hun câi ei ystyried yn rhan sefydledig o'r fframwaith ariannu cyffredinol a weithredir gan Lywodraeth Cymru, a chredaf fod hynny'n ystyriaeth bwysig i ni edrych arni wrth ddadlau a thrafod sut y mae Llywodraeth Cymru yn rheoli cyfleoedd cyllid cyfalaf.
Ond yn fwy na dim i mi, Ddirprwy Lywydd—prif ganfyddiad y pwyllgor oedd bod angen i Lywodraeth Cymru fod yn fwy craff wrth reoli'r rhaglen buddsoddi cyfalaf. Dyfynnwyd yr Athro Holtham eisoes y prynhawn yma, ac roeddwn yn teimlo ei fod wedi disgrifio hyn yn dda—fod angen i gynllunio fod yn y tymor hwy, gan ddeall risg mewn ffordd ddyfnach. Ac rwy'n credu bod hwnnw'n ganfyddiad pwysig iawn i'r pwyllgor hwn. Mae Aelodau eraill y prynhawn yma wedi trafod yr un pwynt mewn gwahanol ffyrdd, ac mae wedi bod yn rhy hawdd yn rhy hir i Lywodraeth Cymru ac i Weinidogion ddweud yn syml, 'Fe ddefnyddiwn y ffynhonnell rataf yn awr ac fe wnawn hyn dros y tymor hwn a'r llall', yn hytrach nag edrych ar sut rydych yn rheoli gwariant cyfalaf dros dymor llawer hwy, a pharu'r risg sy'n gysylltiedig â'r cyfalaf sydd ar gael. Rwy'n falch o weld nad oedd y Gweinidog wedi mynd ati mewn ffordd rhy ideolegol i ymdrin â rhai o'r materion hyn, a'i bod wedi mabwysiadu agwedd ddidostur o bragmatig at y ffordd yr ymdriniwn â'r materion hyn. Ac rwy'n credu bod honno'n ymagwedd dda iawn.
Er fy mod yn gweld bod y cynllun MIM newydd sy'n cael ei argymell gan y Llywodraeth yn sicr yn welliant ar fodelau cynharach, model PFI ydyw o hyd; rwy'n credu ein bod yn twyllo ein hunain os credwn ei fod yn rhywbeth gwahanol. PFI ydyw. Nid wyf yn gweld sut y gellir dadlau nad yw hynny'n wir, ond rwy'n cytuno â'r Llywodraeth ei bod yn iawn ac yn briodol inni sicrhau ein bod yn paru arian o'r math hwn â phrosiectau penodol. Hon fydd y ffordd orau o ariannu rhai o'n rhaglenni cyfalaf ond nid ein rhaglen gyfalaf i gyd, ac rwy'n sicr yn cytuno â'r hyn a ddywedwyd am y gwasanaethau meddal lle nad ydym am weld rhannau helaeth o'r sector cyhoeddus yn cael eu preifateiddio.
A gaf fi orffen ar un pwynt nad yw siaradwyr yn y ddadl hon wedi mynd i'r afael ag ef hyd yn hyn, sef sut y mae Llywodraeth Cymru yn rheoli ei hasedau? Mae'n rhaid i mi ddweud nad wyf wedi fy argyhoeddi—ac mewn gwirionedd, ni chefais fy argyhoeddi yn y 13 blynedd y bûm yma—fod gan Lywodraeth Cymru afael gadarn ar reolaeth yr asedau yn ei pherchnogaeth ac o dan ei rheolaeth. Rwy'n synnu'n gyson i ddarganfod bod Llywodraeth Cymru yn berchen ar siop yng Nglynebwy neu'n landlord ar floc o fflatiau yng Nglynebwy, neu ble bynnag, ac yn berchen ar eiddo ym mhob man. Nid wyf erioed wedi cael fy argyhoeddi gan unrhyw Weinidog, naill ai mewn Llywodraeth neu y tu allan i'r Llywodraeth, fod y Llywodraeth yn deall beth y mae'n berchen arno, gwerth yr hyn y mae'n berchen arno a sut i reoli ei hasedau yn y ffordd orau ar draws y Llywodraeth. Ac rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y mae angen i'r Llywodraeth fynd i'r afael ag ef yn fwy trylwyr. Yn y gorffennol, mae Gweinidogion wedi gweld rheoli asedau yn syml fel ffordd o werthu swyddfeydd mewn gwahanol rannau o'r wlad; rydym wedi gweld hynny'n digwydd ar wahanol adegau yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Ond rwy'n gobeithio yn y dyfodol y bydd Llywodraeth Cymru yn gweld ei hasedau fel rhan werthfawr, nid yn unig o'r ystâd gyhoeddus yng Nghymru, ond yn y byd cyhoeddus, ac fel dull mwy deallus a phellgyrhaeddol o reoli ei hasedau, boed hynny'n gysylltiedig â gwireddu neu ddiddymu'r asedau hynny, neu eu defnyddio mewn ffordd fwy trwyadl er mwyn cyflawni ei rhagolygon polisi. Ond rwy'n credu, yn gyffredinol, fod hwn yn adroddiad sy'n ceisio bod yn gadarnhaol iawn a chredaf fod y pwyllgor ei hun yn gweithredu mewn ffordd gadarnhaol iawn. Rwy'n falch iawn fod y Llywodraeth wedi derbyn holl argymhellion y pwyllgor.
Thank you. Can I now call the Minister for Finance and Trefnydd, Rebecca Evans?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, Rebecca Evans?
Thank you. I'm pleased to respond to today's debate and I'm very grateful to the Finance Committee for their consideration of this important issue and for their report, and I'm also really pleased, as we've heard, to be able to accept all of the recommendations made by the committee.
I think it's worth beginning by reflecting on the financial context that has shaped our investment plans with regard to capital over the decade. In 2010-11 we were facing significant cuts to our capital budgets as a result of the UK Government's policy of austerity, and while continuing to call on the UK Government to reverse its planned cuts, we did explore every avenue and took every opportunity to maximise our capital spending power to maintain vital capital investment to stimulate and grow the economy and to protect jobs.
In 2012 we published the Wales infrastructure investment plan, which set out our plans to use existing capital resources, secure additional sources of funding, and also use new, innovative forms of finance to increase the level of capital available to us and to make the best use of all of our resources to deliver our infrastructure investment priorities. I'm really proud of what we've achieved so far. So, since we've published the WIIP, we have allocated more than £15 billion, generated a further £2 billion as a result of our innovative finance initiatives, and also, of course, secured those new borrowing powers.
Despite recent steps by the UK Government to increase capital spending, our capital budget on a like-for-like basis in 2021 is still £100 million lower than it was at the start of the decade in real terms, and, of course, the policy landscape is also changing and we can't lose sight of the challenges that we'll need to address and those challenges that will shape our approach to infrastructure investment over the longer term.
So, we face opportunities as well as challenges in terms of the ageing and changing population, the advances in technology impacting on the future of our economy, where we live and how we travel, and we also obviously urgently need to tackle the climate change agenda and the decline in biodiversity, and that does require a new approach.
In the draft budget, I've set out a broad range of measures to respond to the climate emergency, and it's against this backdrop that we're committed to continuing to do all that we can to boost the resources available and maximise our capital levers to support a more equal, more prosperous and greener Wales.
Developing the successive to the WIIP over the coming years provides us with an opportunity to set out the strategic priorities to drive investment decision-making, whilst retaining the flexibility to meet the scale and pace of change that infrastructure investment will require.
A constant tension that we face is between the need to provide that long-term certainty and also the time-limited financial settlements that we receive from the UK Government. But despite the constraints we face, we are providing that longer term certainty where we can, and that, of course, includes our twenty-first century schools and colleges programme, which we started in 2012 and which will see anticipated investment of £2.3 billion across Wales, supporting an estimated 200 projects to rebuild and refurbish schools and colleges.
Capital investments and infrastructure investments in particular by their very nature have comparatively long lead-in times, which does require a great deal of long-term planning. The life span of the assets delivered through infrastructure investment also means that a long-term view of the services they deliver is also crucial, and we have to design those in such a way that maximises their impact over decades. Understanding the need to provide that longer term basis for infrastructure planning, we're exploring opportunities to understand more clearly what our capital requirements could be in future, utilising a range of scenario modelling for our block grant funding to identify the most appropriate opportunities to utilise borrowing and deploy private finance.
We recognise that should there be a need for borrowing beyond the £1 billion currently available, then the matching of funding sources to project risk across a project's life-cycle is a really important factor to consider, and I think the point has been made in the debate that, currently, the cost of finance that we access via the national loans fund currently isn't dependent on project risk. The cost is the same regardless of the project. But as and when more financial levers do become available to us and we have additional sources of funding, there will be opportunities there to maximise the potential mix of funding that we would seek to deploy.
We recognise that, as a rule, our approach has been to use the cheapest sources of funding first, and that does allow us to make significant investment in Wales that could otherwise not be afforded in the current fiscal climate, and we will review this approach as part of the developments on the successor to the current WIIP.
I welcome the committee's recognition of the work that the Welsh Government already undertakes in utilising the financial transactions capital funding, including the £520 million Help to Buy scheme and the range of business funds that are delivered through the Development Bank of Wales.
I've set out in this Chamber before the challenges that we face in effectively deploying this type of funding, but we do remain committed to using every pound available to invest in infrastructure and boost economic growth in the long term. We're working with the UK Government and the other devolved administrations to share best practice and examples of how financial transactions are being utilised. We're also working with our registered social landlord partners to explore the development of schemes providing RSLs with a mix of grant funding and financial transactions capital finance loans, and that will help them reduce the need to access private finance at a higher cost. I think that's a really innovative way of looking at the potential use of financial transactions capital and does very much respond, I think, to one of the areas of interest that the committee had during its inquiry.
Also, on the point of utilising our own assets in a better way, I recognise the importance of that, which is why we've set up the Welsh Government land division. So, in the first instance, we'll be looking at the land that Welsh Government owns and exploring how we can deploy that and use it in a better way in future, in a way that helps us respond to our interests right across Government. So, our particular interest in the first instance is how we can use Welsh Government land with a view to increasing the supply of social housing across Wales. But this is just the start, and I do think there are greater opportunities ahead of us through the land division and the work that that's doing, but also the way in which we can then demonstrate leadership for other parts of the public sector to utilise their assets in a way that looks at the value beyond just the monetary value and looks to see what else they can deliver.
I note and welcome the committee's recommendations concerning our work on the mutual investment model. The Welsh Government shares the committee's recognition of the importance of increasing transparency, and we've developed the MIM with this principle very much in mind. We've ensured that reporting requirements are embedded within the model's design and will be incorporated as contractual commitments into our agreements. The public sector will also be entitled to nominate a director onto the board of the project companies that are delivering those MIM schemes, ensuring that the public interest has influence there.
All MIM schemes will be required to use the five-case model for the development of the requisite business cases, and this means affordability and value for money must be assessed before proceeding with a project. Furthermore, all schemes are subject to a rigorous tier of additional scrutiny using our commercial approval point reviews.
We're also ensuring that efficient contract management is in place to oversee these schemes, and we intend to establish a MIM contract management function prior to the first MIM scheme starting construction in 2020. At that point, I should clarify that the MIM scheme is being used to finance sections 5 and 6 of the A465 and it hasn't been used for previous sections of that road. We would expect or anticipate a successful participant for sections 5 and 6 to be announced in quarter 2 of 2020. This scheme has been prioritised because it promises economic benefits to some of the most deprived parts of Wales.
I can see that I'm running out of time, but I do note the committee's recommendation to continue to use the MIM where appropriate.
Looking to the future, the Chancellor has announced the UK budget will be on 11 March, and we expect the UK Government will publish its national infrastructure strategy, including the finance review, at that time. In the Chamber last week, I committed to reflecting any significant changes in our plans for next year in an early supplementary budget, and I will obviously consider the implications of the strategy in developing our infrastructure investment plan. So, I'm very happy to support the motion this afternoon, and put on record again my thanks to the committee and all Members who've contributed in the debate.
Diolch. Rwy'n falch o ymateb i'r ddadl heddiw ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r Pwyllgor Cyllid am ystyried y mater pwysig hwn ac am eu hadroddiad, ac rwyf hefyd yn falch iawn, fel y clywsom, o allu derbyn yr holl argymhellion a wnaed gan y pwyllgor.
Rwy'n credu ei bod yn werth dechrau drwy ystyried y cyd-destun ariannol sydd wedi siapio ein cynlluniau buddsoddi mewn perthynas â chyfalaf dros y degawd. Yn 2010-11 Roeddem yn wynebu toriadau sylweddol i'n cyllidebau cyfalaf o ganlyniad i bolisi cyni Llywodraeth y DU, a chan barhau i alw ar Lywodraeth y DU i wrthdroi ei thoriadau arfaethedig, aethom ati i archwilio pob llwybr a manteisio ar bob cyfle i wneud y gorau o'n pŵer gwario cyfalaf i gynnal buddsoddiad cyfalaf hanfodol er mwyn ysgogi a thyfu'r economi ac i ddiogelu swyddi.
Yn 2012 gwnaethom gyhoeddi'r cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, a nododd ein cynlluniau i ddefnyddio adnoddau cyfalaf presennol, sicrhau ffynonellau cyllid ychwanegol, a defnyddio mathau newydd, arloesol o gyllid hefyd i gynyddu lefel y cyfalaf a oedd ar gael inni a gwneud y defnydd gorau o'n holl adnoddau er mwyn cyflawni ein blaenoriaethau buddsoddi mewn seilwaith. Rwy'n falch iawn o'r hyn rydym wedi'i gyflawni hyd yn hyn. Felly, ers i ni gyhoeddi'r cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, rydym wedi dyrannu mwy na £15 biliwn, wedi cynhyrchu £2 biliwn arall o ganlyniad i'n mentrau cyllid arloesol, a hefyd, wrth gwrs, wedi sicrhau'r pwerau benthyca newydd hynny.
Er gwaethaf camau diweddar gan Lywodraeth y DU i gynyddu gwariant cyfalaf, mae ein cyllideb gyfalaf ar sail debyg am debyg yn 2021 yn dal i fod £100 miliwn yn llai na'r hyn ydoedd ar ddechrau'r degawd mewn termau real, ac wrth gwrs, mae'r tirlun polisi'n newid hefyd ac ni allwn golli golwg ar yr heriau y bydd angen inni fynd i'r afael â hwy a'r heriau a fydd yn llywio ein dull o fuddsoddi mewn seilwaith dros y tymor hwy.
Felly, rydym yn wynebu cyfleoedd yn ogystal â heriau o ran y boblogaeth sy'n heneiddio ac yn newid, y datblygiadau mewn technoleg sy'n effeithio ar ddyfodol ein heconomi, ble rydym yn byw a sut rydym yn teithio, ac yn amlwg mae taer angen inni fynd i'r afael â'r agenda newid hinsawdd a'r dirywiad mewn bioamrywiaeth, ac mae hynny'n galw am ddull newydd o weithredu.
Yn y gyllideb ddrafft, rwyf wedi nodi ystod eang o fesurau i ymateb i'r argyfwng hinsawdd, ac yn erbyn y cefndir hwn rydym wedi ymrwymo i barhau i wneud popeth a allwn i hybu'r adnoddau sydd ar gael a gwneud y gorau o'n dulliau cyfalaf i gefnogi Cymru fwy llewyrchus a mwy gwyrdd.
Mae datblygu olynydd i gynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru dros y blynyddoedd i ddod yn rhoi cyfle inni nodi'r blaenoriaethau strategol i sbarduno penderfyniadau ynghylch buddsoddi, gan gadw'r hyblygrwydd i ymateb i raddfa a chyflymder y newid y bydd ei angen ar fuddsoddiad seilwaith.
Un tensiwn cyson sy'n ein hwynebu yw'r un rhwng yr angen i ddarparu'r sicrwydd hirdymor a hefyd y setliadau ariannol cyfyngedig o ran amser a gawn gan Lywodraeth y DU. Ond er gwaethaf y cyfyngiadau a wynebwn, rydym yn darparu'r sicrwydd mwy hirdymor lle gallwn, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys ein rhaglen ysgolion a cholegau ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, a ddechreuwyd gennym yn 2012 ac a fydd yn gweld buddsoddiad rhagamcanol o £2.3 biliwn ar draws Cymru, gan gefnogi oddeutu 200 o brosiectau i ailadeiladu ac adnewyddu ysgolion a cholegau.
O ran eu natur, mae i fuddsoddiadau cyfalaf a buddsoddiadau seilwaith yn arbennig amseroedd arwain cymharol hir, sy'n galw am lawer iawn o gynllunio hirdymor. Mae hyd oes yr asedau a gyflawnir trwy fuddsoddi mewn seilwaith hefyd yn golygu bod golwg hirdymor ar y gwasanaethau y maent yn eu darparu hefyd yn hollbwysig, a rhaid inni gynllunio'r rheini mewn ffordd sy'n sicrhau'r effaith fwyaf posibl dros ddegawdau. Gan ddeall yr angen i ddarparu'r sail fwy hirdymor honno ar gyfer cynllunio seilwaith, rydym yn archwilio cyfleoedd i ddeall yn gliriach beth allai ein gofynion cyfalaf fod yn y dyfodol, gan ddefnyddio ystod o fodelau senario ar gyfer ein cyllid grant bloc i nodi'r cyfleoedd mwyaf priodol i ddefnyddio benthyca a chyllid preifat.
Os bydd angen benthyca y tu hwnt i'r £1 biliwn sydd ar gael ar hyn o bryd, rydym yn cydnabod bod paru ffynonellau ariannu â risg prosiect ar draws cylch bywyd prosiect yn ffactor pwysig iawn i'w ystyried, a chredaf fod y pwynt wedi'i wneud yn y ddadl nad yw cost cyllid a gawn drwy'r gronfa benthyciadau gwladol ar hyn o bryd yn dibynnu ar risg prosiect. Yr un yw'r gost ni waeth beth fo'r prosiect. Ond pan fydd mwy o gyfryngau ariannol yn dod ar gael i ni a phan fydd gennym ffynonellau cyllid ychwanegol, bydd yna gyfleoedd i wneud y mwyaf o'r cymysgedd posibl o gyllid y byddem yn ceisio ei ddefnyddio.
Cydnabyddwn ein bod, fel rheol, wedi mynd ati i ddefnyddio'r ffynonellau ariannu rhataf yn gyntaf, ac mae hynny'n caniatáu inni fuddsoddi'n sylweddol yng Nghymru mewn modd na ellid ei fforddio fel arall yn yr hinsawdd ariannol sydd ohoni, a byddwn yn adolygu'r dull hwn o fynd ati fel rhan o'r datblygiadau ar olynydd i'r cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru presennol.
Rwy'n croesawu'r ffaith bod y pwyllgor yn cydnabod y gwaith y mae Llywodraeth Cymru eisoes yn ei wneud ar ddefnyddio cyllid cyfalaf trafodiadau ariannol, gan gynnwys y cynllun Cymorth i Brynu £520 miliwn a'r amrywiaeth o gronfeydd busnes a ddarperir drwy Fanc Datblygu Cymru.
Rwyf wedi nodi yn y Siambr hon o'r blaen yr heriau sy'n ein hwynebu wrth fynd ati i ddefnyddio'r math hwn o gyllid yn effeithiol, ond rydym yn parhau'n ymrwymedig i ddefnyddio pob punt sydd ar gael i'w buddsoddi mewn seilwaith a hybu twf economaidd yn y tymor hir. Rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a'r gweinyddiaethau datganoledig eraill i rannu arferion gorau ac enghreifftiau o sut y defnyddir trafodiadau ariannol. Rydym hefyd yn gweithio gyda'n partneriaid landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i archwilio datblygiad cynlluniau sy'n rhoi cymysgedd o arian grant a benthyciadau cyllid cyfalaf trafodiadau ariannol i landlordiaid cyhoeddus cofrestredig, a bydd hynny'n eu helpu i leihau'r angen i gael gafael ar gyllid preifat ar gost uwch. Rwy'n credu bod honno'n ffordd wirioneddol arloesol o edrych ar y defnydd posibl o gyfalaf trafodiadau ariannol ac mae'n sicr yn ymateb, rwy'n credu, i un o'r meysydd diddordeb a oedd gan y pwyllgor yn ystod ei ymchwiliad.
Hefyd, o ran defnyddio ein hasedau ein hunain mewn ffordd well, rwy'n cydnabod pwysigrwydd hynny, a dyna pam ein bod wedi sefydlu is-adran tir Llywodraeth Cymru. Felly, yn y lle cyntaf, byddwn yn edrych ar y tir y mae Llywodraeth Cymru yn berchen arno ac yn archwilio sut y gallwn ddefnyddio hwnnw mewn ffordd well yn y dyfodol, mewn ffordd sy'n ein helpu i ymateb i'n buddiannau ar draws y Llywodraeth. Felly, ein diddordeb arbennig yn y lle cyntaf yw sut y gallwn ddefnyddio tir Llywodraeth Cymru gyda'r nod o gynyddu'r cyflenwad o dai cymdeithasol ledled Cymru. Ond dim ond dechrau yw hyn, ac rwy'n credu bod mwy o gyfleoedd o'n blaenau drwy is-adran y tir a'r gwaith y mae honno'n ei wneud, ond hefyd y ffordd y gallwn ddangos arweiniad i rannau eraill o'r sector cyhoeddus allu defnyddio eu hasedau mewn ffordd sy'n edrych ar y gwerth y tu hwnt i'r gwerth ariannol yn unig ac edrych i weld beth arall y gallant ei gyflawni.
Rwy'n nodi ac yn croesawu argymhellion y pwyllgor ynghylch ein gwaith ar y model buddsoddi cydfuddiannol. Mae Llywodraeth Cymru'n rhannu cydnabyddiaeth y pwyllgor o bwysigrwydd mwy o dryloywder, ac rydym wedi datblygu'r model buddsoddi cydfuddiannol gyda'r egwyddor hon mewn cof. Rydym wedi sicrhau bod y gofynion adrodd yn rhan annatod o gynllun y model a byddwn yn eu hymgorffori fel ymrwymiadau contract yn ein cytundebau. Bydd gan y sector cyhoeddus hawl hefyd i enwebu cyfarwyddwr ar fwrdd y cwmnïau prosiect sy'n cyflawni'r cynlluniau MIM hynny, gan sicrhau bod budd y cyhoedd yn ddylanwadol yno.
Bydd angen i bob cynllun MIM ddefnyddio'r model pum achos ar gyfer datblygu'r achosion busnes gofynnol, ac mae hyn yn golygu bod yn rhaid asesu fforddiadwyedd a gwerth am arian cyn bwrw ymlaen â phrosiect. At hynny, mae pob cynllun yn destun haen drylwyr o graffu ychwanegol gan ddefnyddio ein hadolygiadau o'r pwyntiau cymeradwyo masnachol.
Rydym hefyd yn sicrhau bod trefn reoli contractau effeithlon ar waith i oruchwylio'r cynlluniau hyn, ac rydym yn bwriadu sefydlu swyddogaeth rheoli contractau MIM cyn i'r cynllun MIM cyntaf ddechrau adeiladu yn 2020. Ar y pwynt hwnnw, dylwn egluro bod y cynllun MIM yn cael ei ddefnyddio i ariannu rhannau 5 a 6 o'r A465 ac nad yw wedi cael ei ddefnyddio ar gyfer rhannau blaenorol o'r ffordd honno. Byddem yn disgwyl i gyfranogwr llwyddiannus ar gyfer rhannau 5 a 6 gael eu cyhoeddi yn chwarter 2 o 2020. Rhoddwyd blaenoriaeth i'r cynllun hwn am ei fod yn addo manteision economaidd i rai o'r rhannau mwyaf difreintiedig o Gymru.
Gallaf weld fy mod yn brin o amser, ond rwy'n nodi argymhelliad y pwyllgor i barhau i ddefnyddio'r MIM lle bo'n briodol.
Gan edrych i'r dyfodol, mae'r Canghellor wedi cyhoeddi y bydd cyllideb y DU yn digwydd ar 11 Mawrth, a disgwyliwn y bydd Llywodraeth y DU yn cyhoeddi ei strategaeth seilwaith genedlaethol, gan gynnwys yr adolygiad cyllid, bryd hynny. Yn y Siambr yr wythnos diwethaf, ymrwymais i adlewyrchu unrhyw newidiadau sylweddol yn ein cynlluniau ar gyfer y flwyddyn nesaf mewn cyllideb atodol gynnar, ac yn amlwg, byddaf yn ystyried goblygiadau'r strategaeth wrth ddatblygu ein cynllun buddsoddi mewn seilwaith. Felly, rwy'n hapus iawn i gefnogi'r cynnig y prynhawn yma, ac unwaith eto rwyf am gofnodi fy niolch i'r pwyllgor a'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu yn y ddadl.
Thank you. Can I call on Llyr Gruffydd to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw ar Llyr Gruffydd i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank everyone for their contributions to this debate? I think Mike probably captured a sentiment that's run like a silver lining through this inquiry, in that the private sector won't give us anything for nothing. But we are going into that with our eyes open, aren't we? And we are aware of that much.
I think this tension between PFI and MIM is—I'm not too keen on acronyms, but there we are—is MIM that different to PFI? I think it's questionable. I referred in my opening remarks, I think, to some benefits, but then again there are a number of elements that are still very similar. And I think the point made by Mark Reckless, that MIM might be used to disguise Welsh borrowing—and of course it costs more to utilise that borrowing through the private sector—is something that I think we are very much awake to.
The long-term pipeline points that, again, run through the report and the debate is a point that Darren highlighted again, and it does give a greater clarity when you have that clear pipeline of infrastructure projects ahead, and that does help to bring greater options in terms of investment to the table. It is that balance between the cheapest borrowing and where the risks are a factor that comes into it, because when you can share risk, even if it is slightly more expensive, then it might make more sense to utilise it that way.
Rhun reminded us, of course, that this is an ongoing process where we need to be constantly revising and developing models, and we need to be awake to those opportunities and we need to be flexible enough to utilise some of those opportunities. But of course, we need to be responsible as well in doing so, and that brings me to the prudential borrowing element that was touched upon. We'd all have a view as to what constraints should or shouldn't be placed on Welsh Government borrowing, but the bottom line is, of course, that no Government should borrow more than it's able to afford.
Now, I'm grateful to Alun Davies—[Interruption.] Go on, then, Mike.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i bawb am eu cyfraniadau i'r ddadl hon? Rwy'n credu efallai fod Mike wedi cyfleu'r teimlad sy'n rhedeg fel llinyn arian drwy'r ymchwiliad hwn, sef na fydd y sector preifat yn rhoi unrhyw beth inni am ddim. Ond awn i mewn i hynny gyda'n llygaid yn agored, oni wnawn? Ac rydym yn ymwybodol o hynny.
Rwy'n credu, ynglŷn â'r tensiwn rhwng PFI a MIM—nid wyf yn rhy hoff o acronymau, ond dyna ni—a yw MIM mor wahanol â hynny i PFI? Gellir cwestiynu hynny yn fy marn i. Cyfeiriais yn fy sylwadau agoriadol, rwy'n credu, at rai manteision, ond eto i gyd mae nifer o elfennau sy'n dal yn debyg iawn. Ac rwy'n credu bod y pwynt a wnaeth Mark Reckless, y gellid defnyddio MIM i guddio benthyca yng Nghymru—ac wrth gwrs mae'n costio mwy i ddefnyddio'r benthyca hwnnw drwy'r sector preifat—yn rhywbeth y credaf ein bod yn effro iawn iddo.
Mae'r pwyntiau hirdymor sy'n rhedeg drwy'r adroddiad a'r ddadl, rwy'n credu, yn bwynt y tynnodd Darren sylw atynt eto, ac mae'n rhoi mwy o eglurder pan fydd y llif clir hwnnw o brosiectau seilwaith o'ch blaen, ac mae hynny'n helpu i gyflwyno mwy o ddewisiadau o ran buddsoddiad. Mae a wnelo â'r cydbwysedd rhwng y benthyca rhataf a lle mae'r risgiau'n ffactor, oherwydd pan allwch rannu risg, hyd yn oed os yw ychydig yn ddrutach, efallai y byddai'n gwneud mwy o synnwyr ei ddefnyddio yn y ffordd honno.
Cawsom ein hatgoffa gan Rhun fod hon yn broses barhaus lle mae angen i ni adolygu a datblygu modelau'n barhaus, ac mae angen inni fod yn effro i'r cyfleoedd a bod yn ddigon hyblyg i ddefnyddio rhai o'r cyfleoedd hynny. Ond wrth gwrs, mae angen inni fod yn gyfrifol wrth wneud hynny hefyd, a daw hynny â mi at yr elfen fenthyca darbodus y cyffyrddwyd arni. Byddai gennym i gyd farn ynglŷn â pha gyfyngiadau y dylid neu na ddylid eu gosod ar fenthyca Llywodraeth Cymru, ond y gwir amdani, wrth gwrs, yw na ddylai unrhyw Lywodraeth fenthyca mwy nag y mae'n gallu ei fforddio.
Nawr, rwy'n ddiolchgar i Alun Davies—[Torri ar draws.] Ewch amdani, Mike.
Setting the amount we borrow doesn't deal with how much you can afford. It's how much you're paying back is the important bit, isn't it?
Nid yw pennu faint rydym yn ei fenthyg yn ymwneud â faint y gallwch ei fforddio. Faint rydych chi'n ei ad-dalu sy'n bwysig, onid e?
It is indeed, and we're all aware that borrowing has a cost to it, and that's exactly what we need to be mindful of. But of course, if it's good enough for local government then I can't see why it isn't good enough for Welsh Government, as long as it's done in the proper way.
Alun Davies reminded us, or questioned the way that Welsh Government has been managing its assets, and I remember, I think, Professor Holtham telling us in committee, and maybe I'm paraphrasing here, that if it's worth more to someone else, and it's not so important to the Welsh Government as an asset, then why not release the value of that to invest elsewhere. Certainly, it's something that I think we need to get better at doing.
And the Minister, of course, is right to say that the Welsh Government has been operating in a very difficult climate, with cuts to the capital budget through austerity meaning that the Government has had to be nimble and creative. But of course the Institute for Fiscal Studies reminded us, or suggested to us in committee this morning, that the increased budget we've seen this year and next year might just be a lull in the storm, so we may need to be just as nimble and creative in future years as well.
I'm very grateful to the Welsh Government for accepting all the committee's recommendations, but of course we don't stand still, do we? There is, I think, a degree of consensus around our report, and that reflects a keenness by Members to be creative but to continuously evolve these models that are open to us. And in that sort of constructive spirit we look forward to continuing to be a critical friend of Welsh Government when it comes to scrutinising capital funding sources. Diolch.
Mae'n wir, ac rydym i gyd yn ymwybodol fod benthyca'n costio, a dyna'n union y mae angen i ni ei gofio. Ond wrth gwrs, os yw'n ddigon da i lywodraeth leol, ni allaf weld pam nad yw'n ddigon da i Lywodraeth Cymru, cyn belled â'i fod yn cael ei wneud yn y ffordd iawn.
Cawsom ein hatgoffa gan Alun Davies, neu fe gwestiynodd y ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn rheoli ei hasedau, ac rwy'n credu fy mod yn cofio'r Athro Holtham yn dweud wrthym yn y pwyllgor, ac efallai fy mod yn aralleirio yma, os yw'n werth mwy i rywun arall, ac nad yw mor bwysig i Lywodraeth Cymru fel ased, beth am ryddhau'r gwerth hwnnw i'w fuddsoddi yn rhywle arall. Yn sicr, mae'n rhywbeth y credaf fod angen inni ei wneud yn well.
Ac mae'r Gweinidog, wrth gwrs, yn iawn i ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithredu mewn hinsawdd anodd iawn, gyda thoriadau i'r gyllideb gyfalaf yn sgil cyni'n golygu bod yn rhaid i'r Llywodraeth fod yn hyblyg a chreadigol. Ond wrth gwrs, cawsom ein hatgoffa gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, neu fe awgrymodd yn y pwyllgor y bore yma, efallai nad yw'r cynnydd yn y gyllideb a welsom eleni a'r flwyddyn nesaf yn ddim mwy na gosteg dros dro yn y storm, felly efallai y bydd angen inni fod yr un mor hyblyg a chreadigol yn y dyfodol hefyd.
Rwy'n ddiolchgar iawn i Lywodraeth Cymru am dderbyn holl argymhellion y pwyllgor, ond wrth gwrs nid ydym yn sefyll yn llonydd. Credaf fod rhywfaint o gonsensws ynghylch ein hadroddiad, ac mae hynny'n adlewyrchu awydd yr Aelodau i fod yn greadigol ond i esblygu'r modelau hyn sy'n agored inni'n barhaus. Ac yn y math hwnnw o ysbryd adeiladol, edrychwn ymlaen at barhau i fod yn gyfaill beirniadol i Lywodraeth Cymru pan ddaw'n fater o graffu ar ffynonellau cyllid cyfalaf. Diolch.
Thank you very much. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 6 on our agenda is the debate on the Culture, Welsh Language and Communications Committee report, 'Teaching Welsh History', and I call on the Chair of the committee to move the motion, Bethan Sayed.
Eitem 6 ar ein hagenda yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, 'Addysgu Hanes Cymru', a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i gyflwyno'r cynnig, Bethan Sayed.
Cynnig NDM7228 Bethan Sayed
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu ar addysgu hanes Cymru a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 14 Tachwedd.
Motion NDM7228 Bethan Sayed
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the Culture, Welsh Language and Communications Committee on the Teaching of Welsh history laid in the Table Office on 14 November.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddweud bod y mater hwn wedi ennyn diddordeb y cyhoedd yn eang, ac er nad ni yw'r pwyllgor addysg, ar ôl cynnal arolwg cyhoeddus ar yr hyn yr oeddent yn meddwl y dylem ni fel pwyllgor ymchwilio iddo, daeth y mater hwn i'r amlwg. Atebodd dros 2,500 o bobl i'r arolwg, ac roedd 44 y cant yn dweud y dylem ymchwilio i'r mater hwn.
Yn ystod yr ymchwiliad, roedd yn amlwg mai'r pryderon ynghylch dysgu hanes oedd y rhai mwyaf dybryd. Ond, mae'n deg i ddweud bod diwylliant a threftadaeth yn rhan annatod o'n hanes, felly, yn sicr byddai unrhyw ddatblygiadau i'r dyfodol angen edrych ar hwn mewn mwy o fanylder. Yn amlwg, nid hanes yw'r unig bwnc lle mae naratifau a phrofiadau o hunaniaeth Gymreig yn cael eu hadlewyrchu, fel y cawsom ein hatgoffa, a gobeithio y cawn amser i ystyried addysgu diwylliant Cymru drwy iaith, llenyddiaeth a'r celfyddydau yn y dyfodol.
Ni ddylid cyfyngu addysgu hanes i un strwythur gwersi penodol—rydym yn cytuno ar hynny, yn sicr. Felly, byddai darn ehangach o waith gan y pwyllgor penodol yma, yn edrych i mewn i'r posibiliadau ar sut mae'r gymuned ysgol i gyd yn edrych ar hanes, diwylliant a threftadaeth, yn rhywbeth y byddem ni'n ei groesawu yn y dyfodol.
O ran her y cwricwlwm newydd, cafodd y pryderon hyn eu symbylu gan y newidiadau o ran y Cwricwlwm i Gymru 2022. Dywedodd gweithwyr proffesiynol wrthym y byddai dysgu hanes Cymru yn cael ei wanhau pan fydd yn cael ei addysgu ym maes dysgu a phrofiad y dyniaethau, ochr yn ochr ag astudiaethau crefyddol, daearyddiaeth ac astudiaethau busnes. Dywedodd academyddion ac undebau addysg wrthym fod y dull hwn yn golygu na fydd myfyrwyr yn cael y cyfle i ddatblygu trylwyredd o ran y dadansoddiad hanesyddol sydd ei angen arnynt i astudio'r pwnc ar lefel gradd.
Yn bwysicaf oll, roedd pawb a ddaeth i siarad â ni yn galw am i bob disgybl ddysgu am themâu a digwyddiadau cyffredin. Cafwyd sylw nodweddiadol gan Dr Elin Jones, a ddywedodd fod rhai cyfnodau allweddol yn hanes Cymru pan fu datblygiadau sy'n ganolog i ffurfio hunaniaeth unigol yng Nghymru. Dyna pam rwy'n siomedig fod y Llywodraeth wedi gwrthod ein hargymhelliad i gynnwys corff cyffredin o wybodaeth ar gyfer pob disgybl sy'n astudio hanes yn y cwricwlwm newydd. Y dystiolaeth a glywsom ni oedd y bydd dysgu am ddigwyddiadau allweddol yn caniatáu i bob disgybl ddeall sut mae eu gwlad wedi cael ei siapio gan ddigwyddiadau lleol, cenedlaethol a rhyngwladol mewn cyd-destun ehangach.
Dywedodd y Llywodraeth fod y Cwricwlwm i Gymru 2022:
'yn gwricwlwm pwrpasol sy'n torri cwys newydd drwy ymwrthod â rhestrau o "bynciau/cynnwys" sydd i'w haddysgu.'
Maen nhw hefyd yn dweud:
'Bydd hyblygrwydd y Cwricwlwm newydd yn ychwanegu at hyn drwy ganiatáu i athrawon ddarparu gwersi mewn ffyrdd mwy creadigol, sy’n fwy priodol i'r dysgwyr sy'n cael eu haddysgu.'
Mae hyn yn golygu y bydd dysgwyr ledled Cymru yn cael profiadau gwahanol iawn o ddysgu hanes Cymru. Yr hyblygrwydd hwn yw'r hyn a arweiniodd at bryderon ymarferwyr a ddywedodd wrthym fod rhai elfennau o'r hanes a rennir sy'n rhy bwysig i'w gadael allan. Dywedodd Gaynor Legall o'r Gyfnewidfa Treftadaeth a Diwylliant, a dwi'n dyfynnu:
Thank you, Deputy Llywydd. First, I'd like to say that this issue has garnered widespread public interest, and while we're not the education committee, having conducted a public poll on what the public thought that we as a committee should investigate as a committee, this matter came to the fore. Over 2,500 people responded to that poll and 44 per cent said that we should look into this matter.
During the inquiry, it was clear that the concerns around the teaching of history were the most immediate. But it is true to say that culture and heritage is an integral part of our history, and therefore any developments for the future would need to look at this in more detail. Clearly, history isn't the only subject where narratives and experiences of Welsh identity are reflected, as we've been reminded, and I hope that we will have time to consider the teaching of Welsh culture through language, literature and the arts in future.
History teaching should not be confined to one particular lesson structure—we agree on that, certainly. Therefore, a wider piece of work from this committee, looking at the possibilities and how the wider school community engages with history, culture and heritage, would be something that we would welcome for the future.
In terms of the challenges of the new curriculum, these concerns were precipitated by the reforms to the Curriculum for Wales 2022. Professionals told us that the teaching of Welsh history will be diluted when it will be taught within the humanities area of learning and experience, alongside religious studies, geography and business studies. Academics and teaching unions told us that this approach would mean that students wouldn't have the chance to develop the rigour of historical analysis they need to study the subject at degree level.
Most importantly, everyone who came to speak to us called for all pupils to learn common themes and events. A typical comment came from Dr Elin Jones, who said that there are certain key periods in Welsh history when there are developments that are central to the formation of an individual identity in Wales. That's why I'm disappointed that the Government has rejected our recommendation to include a common body of knowledge for all pupils studying history in the new curriculum. The evidence we heard was that learning about key events will allow all pupils to have an understanding of how their country has been shaped by local and national events within the wider context.
The Government told us that the Curriculum for Wales 2020:
'is a purpose-led curriculum which moves away from specifying lists of "topics/content" to be taught.'
They also said:
'The flexibility of the new Curriculum will enhance this learning by allowing teachers to deliver lessons in more creative ways better suited to the learners they teach.'
This will means that learners across Wales will have very different experiences of learning about Welsh history. This flexibility is what prompted the concern of practitioners who told us that there were certain elements of our shared history that are too important to omit. Gaynor Legall from the Heritage and Cultural Exchange said, and I quote:
'I want the kids who live in the docks...to know about north Wales...as much as I want the people in Harlech...to know about the docks and about the coal industry...because it's about Wales. This is our country, and we need to know the total of how we got here, and, more importantly, how we're going to move forward. And we can only move forward together.'
Rwyf eisiau i'r plant sy'n byw yn y dociau... wybod am ogledd Cymru... lawn cymaint ag y dymunaf i'r bobl yn Harlech... wybod am y dociau ac am y diwydiant glo... oherwydd mae'n ymwneud â Chymru. Ein gwlad ni yw hon, ac mae angen inni wybod sut y daethom yma, ac yn bwysicach, sut rydym yn mynd i symud ymlaen. A chyda'n gilydd yn unig y gallwn symud ymlaen.
Yn hanfodol, dywedodd Cyngor Hil Cymru wrthym y dylid nodi'n benodol hanes pobl ddu fel rhan o'r cwricwlwm newydd, ac ni ddylai fod yn ddewisol. Siawns os mai bwriad y cwricwlwm newydd yw bod yn weledigaeth ar gyfer Cymru yna dylem sicrhau bod pob dysgwr yng Nghymru yn cael yr un cyfle i ddeall y digwyddiadau sydd wedi siapio ein cenedl ac wedi adeiladu ein hunaniaeth? Ni fyddai rhoi canllaw defnyddiol ar ddigwyddiadau allweddol yn hanes Cymru, yn ein barn ni fel pwyllgor, yn tarfu ar y gallu i roi hyblygrwydd na'n tarfu ar y gallu i athrawon fod yn greadigol o fewn y system hynny. Mae athrawon Cymru yn ddigon talentog i allu addasu i hynny.
O ran adnoddau, bydd y cwricwlwm newydd yn rhoi cyfrifoldeb newydd ar athrawon i ddatblygu deunyddiau sy'n dehongli'r tirweddau, yr hunaniaethau a'r hanesion sy'n rhan o gynefin disgyblion. Ond mae undebau addysg wedi dweud nad yw dyraniad y Llywodraeth o £24 miliwn yn ychwanegol ar gyfer cyflwyno'r cwricwlwm yn agos at fod yn ddigon. Dywedodd, er enghraifft, yr Athro Calvin Jones o Ysgol Fusnes Caerdydd fod y cyllid cyfredol ar gyfer ysgolion yn eithaf enbyd a bod angen £200 miliwn arall y flwyddyn i ddarparu addysg sy'n addas ar gyfer y dyfodol. Dywedodd, a dwi'n dyfynnu:
Crucially, Race Council Cymru told us that black history should be specified as part of the new curriculum, and it should not be optional. Surely if the new curriculum is supposed to be a vision for Wales, then we should ensure that all learners in Wales have the same chance to understand the events that have shaped us as a nation and built our identity? Giving more flexibility in terms of the teaching of Welsh history wouldn't actually hinder the ability of teachers to be creative within that system. Welsh teachers are talented enough to adapt to such an approach.
In terms of resources, the new curriculum will place a new responsibility on teachers to develop materials that interpret the landscapes, identities, and histories that make up pupils' cynefin. But teaching unions have said that the Government's allocation of an additional £24 million for the whole of the curriculum roll-out is nowhere near enough. Professor Calvin Jones from Cardiff Business School told us that the current funding for schools was pretty dire and another £200 million a year was needed to deliver education fit for the future. He said, and I quote:
'The new curriculum requires much wider areas of learning and it also requires teachers to be more autonomous, to be more flexible and to create more content themselves'.
And that with current funding:
'to ask teachers to do that job, it's just unfair.'
Mae angen meysydd dysgu llawer ehangach ar y cwricwlwm newydd ac mae angen i athrawon fod yn fwy annibynnol, yn fwy hyblyg a chreu mwy o gynnwys eu hunain.
A chyda'r cyllid presennol:
mae'n annheg gofyn i athrawon wneud y swydd honno.
O ran amrywiaeth, dwi wedi siarad tipyn bach am hwn yn barod, ond clywsom hefyd bod angen adlewyrchu hanes amrywiol Cymru. A dwi'n falch iawn i'r pwyllgor edrych ar hyn mewn manylder nad ydw i'n credu sydd wedi digwydd o'r blaen yn y Senedd yma. Nid ydym yn dawel ein meddwl y bydd yn bendant yn cael ei gynnwys o dan bwyslais y cwricwlwm newydd ar ardal. Gwnaethom alw am gynnwys amrywiaeth ethnig a chrefyddol fel elfen graidd o'r cwricwlwm newydd. Mewn ymateb, mae'r Llywodraeth wedi dweud y bydd y cwricwlwm newydd yn eang, yn gytbwys, yn gynhwysol ac yn heriol. Ond os na ragnodir amrywiaeth, yna sut y bydd yn sicrhau bod pob ysgol yn addysgu hanes ein cymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig? Rydym ni wedi clywed eisoes nad yw'n digwydd yn ddigonol, ac mae angen inni sicrhau ei bod hi'n gallu digwydd os oes newidiadau ar droed.
Unwaith eto, os yw'r cwricwlwm newydd yn caniatáu hyblygrwydd i athrawon deilwra'r cynnwys y maent yn ei gyflwyno i'r graddau a ddisgrifiwyd eisoes gan y Gweinidog a'i thîm, mae risg y bydd y genhedlaeth nesaf o ddisgyblion sy’n gadael yr ysgol wedi cael profiadau hollol unigryw na fydd efallai'n arwain at ymdeimlad a rennir o'r hanes a ffurfiodd ein cenedl ac sy'n llywio ein gwleidyddiaeth. Mae hyn yn arbennig o berthnasol yng nghyd-destun y ffaith nad ydym o hyd yn recriwtio digon o athrawon sy’n bobl dduon ac o leiafrifoedd ethnig yn ein hysgolion i fod yn fodelau rôl ac yn ddylanwadwyr allweddol mewn perthynas â chynnwys y cwricwlwm yn barhaus.
I orffen, o ran adolygiad Estyn, teimlai'r pwyllgor ei bod yn hanfodol cael sylfaen dystiolaeth gadarn ar gynnwys a safon yr addysgu presennol. Cawsom wybod gan Dr Steve Thompson o Brifysgol Aberystwyth bod y rhan fwyaf o hanes Cymru wedi'i gynnig o fewn modiwl hanes Prydeinig lle mae elfennau hanes Cymreig symbolaidd yn cael eu hychwanegu. Clywsom bryderon gan Dr Elin Jones, ers iddi gadeirio grŵp gorchwyl a gorffen ar y pwnc hwn yn 2013, y bu diffyg cynnydd yn y maes hwn. Lleisiodd rwystredigaeth llawer o'n rhanddeiliaid pan ddywedodd nad oedd ganddi unrhyw dystiolaeth benodol o'r hyn sy'n digwydd mewn ysgolion ar hyn o bryd. Ac mae'n rhaid inni ofni hynny os nad oes digon o dystiolaeth. Dyna pam rwy’n falch bod y Gweinidog Addysg wedi derbyn yr argymhelliad penodol yma i anfon cylch gwaith at Estyn i adolygu i ba raddau y mae ysgolion yn addysgu cynnwys Cymreig. Rwy’n edrych ymlaen at gael rhagor o fanylion ynghylch pryd y bydd hyn yn digwydd a sicrwydd y bydd gan Estyn ddigon o adnoddau i'w wneud yn drylwyr. Rydym am i'r ystod ehangaf bosibl o ysgolion gael eu cynnwys yn yr adolygiad.
I orffen, hoffwn i jest ategu ein bod ni yn teimlo'n siomedig bod y Llywodraeth wedi gwrthod ein hargymhellion i bob myfyriwr ddysgu corff cyffredin o wybodaeth am yr hanes sydd wedi siapio ein cenedl. Fel dwi wedi ei ddweud ynglŷn â'r pwnc amrywiaeth yn benodol, os nad oes gennym ddigon o athrawon yn addysgu o'r un persbectif, yna sut y mae ysgol yng Ngheredigion, efallai, sydd heb ddigon o athrawon o gefndiroedd gwahanol, yn mynd i allu eu haddysgu nhw ynglŷn â hanes mor eang sydd angen iddyn nhw wybod amdano yma yng Nghymru? Dyw e ddim yn digwydd ar hyn o bryd; dŷn ni wedi clywed hynny gan EYST a gan Race Council Cymru, ac mae angen ehangu ar hynny i sicrhau bod pobl ifanc Cymru yn gadael ysgolion, nid dim ond yn gwybod rhywbeth am eu cynefin, sy'n deilwng iawn, ond yn gwybod rhywbeth hefyd am Gymru yn genedlaethol a hefyd sut y mae Cymru wedi siapio'r byd yn rhyngwladol, nid yn unig o berspectif Prydeinig ond yn sicr o berspectif Cymreig, sy'n mynd i'w galluogi nhw i weld y byd mewn ffordd hollol wahanol i'r ffordd maen nhw wedi gweld y byd fel rhan o'r system addysg roeddwn i'n rhan ohono, yn sicr.
Felly, rwy'n edrych ymlaen at y ddadl. Dŷn ni wedi clywed cryn drafodaeth yn barod gan bobl Cymru ynglŷn â hwn. Mae cryn ddiddordeb yn y maes yma, a gobeithiaf y gallwn ni i gyd weithio tuag at lunio system addysg sy'n llwyddiannus ac yn plesio pawb. Diolch yn fawr iawn.
In terms of diversity, I've already touched upon this, but we also heard that we need to reflect the diverse history of Wales. I'm really pleased that the committee did look at this in some detail, which I don't think has happened previously in this Senedd. We are not reassured that it is definitely going to be included under the new curriculum's emphasis on locality. We called for ethnic and religious diversity to be included as a core element of the new curriculum. In response, the Government has said that the new curriculum will be broad, balanced, inclusive and challenging. But if diversity is not prescribed, then how will it ensure that every school teaches the history of our BAME communities? We have heard that it isn't happening sufficiently and we do need to ensure that it can happen if there are to be changes made.
Again, if the new curriculum allows teachers flexibility to tailor the content they deliver to the extent described already by the Minister and her team, then there’s a risk that the next generation of school leavers will have had totally unique experiences that may not add up to a shared sense of the history that formed our nation and informs our politics. This is especially pertinent in the context of the fact that we still do not recruit enough BME teachers in our schools to be role models and key influencers in relation to the content of the curriculum.
And in terms of the Estyn review, the committee felt it was crucial to have a sound evidence base on the content and standard of current teaching. We were told by Dr Steve Thompson from Aberystwyth University that most Welsh history has been offered in the context of a British history module where there are tokenistic Welsh history elements added. We heard concerns from Dr Elin Jones that since she chaired a task and finish group on this topic in 2013, there has been a lack of progress in this area. She voiced the frustration of many of our stakeholders when she said that we have no specific evidence of what actually happens in schools at the moment. We should be concerned if there isn't sufficient evidence there. That's why I’m pleased that the education Minister has accepted our recommendation to remit Estyn to review the extent to which schools are teaching Welsh content. I look forward to hearing more details as to when this will happen and a reassurance that Estyn will have sufficient resources to do it thoroughly. We want the widest possible range of schools to be included in the review.
I will finish by saying that we are disappointed that the Government has rejected our recommendations for all students to learn a common body of knowledge about the history that has shaped our nation. As I've said, on the issue of diversity specifically, if we don't have enough teachers teaching from one perspective, then how can a school in Ceredigion, perhaps, which doesn't have enough teachers from diverse backgrounds, going to be able to teach them about the broad history that they need to learn about here in Wales? It doesn't happen at the moment. We've heard that from Race Council Cymru and EYST and we need to expand upon this in order to ensure that young people in Wales leave our schools not only knowing about their cynefin which is very laudable, but also know about Wales on a national level and how Wales has shaped the world internationally, not only from a British perspective, but certainly also from a Welsh perspective, which will enable them to see the world in an entirely different way from the way that they would've seen the world as part of the education system that I was part of, certainly.
So, I look forward to the debate. We have had quite some discussion among the people of Wales on this issue. There's great interest in this area, and I hope that we can all work towards drawing up an education system that is successful and fit for purpose. Thank you.
Martin Luther King said that we are not the makers of history but we are made by history, and it's certainly the case that the history of our communities forges the thinking and the values of our communities, so understanding where we have come from and what we do is fundamentally important.
This has been a tremendous exercise. It's an area I've written about from time to time, about the lack of knowledge and understanding of our community history and our political and social history, and I do very much hope that it's something that's going to be rectified within our curriculum and within teaching. But I do not underestimate some of the points that Bethan has made and the challenge in terms of the training and preparation of teachers to be able to deliver the curriculum and, in particular, to have the flexibility and understanding to deliver the community part of history and the materials and resources that are required for that.
I'll just give a few examples of the communities I represent, and I've spoken about this when I've visited schools, to try and ascertain what is the level of understanding. And it is an area where there is an enormous amount of work that has to be done. Llantrisant in my community—everyone knows of Dr William Price, a renowned doctor, a Chartist, a neo-druid and an eccentric. A major impact he had on the issue of cremation, which led to the first crematorium, operating crematorium, in Britain in 1924 in Glyntaff. When I did ask about it, in fact, the only thing people seemed to know was that 20,000 people turned up to his funeral and, by midday, 29 pubs in the town had run dry of beer. Yet, in actual fact, his challenge on cremation represented a significant change in terms of the law as regards church law and the secularisation of law—fundamentally important.
The Llantrisant bowmen—the battle of Crécy, the role that was played and what has been inherited by them to this very day through succession through the female line and the importance now of the ongoing rights and privileges and what that represents for the history of the area. Brown Lenox—such an important part it played in the development of Pontypridd and in the industrial revolution, yet all people seem to know is that they built the chains for the Titanic, when, in actual fact, they didn't, they built them for the Queen Mary and the Queen Elizabeth. But it's part of that mythology.
And, importantly, things like the Taff Vale judgment—1901, a major ruling by the court that took away fundamental trade union rights, which led to the Trade Disputes Act 1906, a fundamental step in the democratisation of our society and the empowerment and the recognition of the rights of workers to organise. And, in the Pontypridd area itself, one of the founders of the co-operative retail movement, William Hazell—a movement that actually continued within the retail sector up until 1985, after the miners' strike, when Lady Windsor Colliery actually closed.
Now, all those are things—and there are many, many more of these—but the question is: how are they going to be taught within our schools? Who actually knows about them? Where are the materials? Teachers, when they come to schools, are frequently not from the area that they actually teach in. How do we ensure that there is that training, that there are those materials and so on, for people to actually engage, and then the organisation with the residues of these organisations that often still exist in heritage societies?
So, that, for me, is really the big challenge of this, because I think all the commitments are there in terms of the importance of our communities, of understanding our history, where we come from, the key people within that, within a broader Welsh history and within a broader international history, and it seems to me that there are very major issues with regard to whether we can actually really deliver this and whether we can deliver it consistently and how we can actually deliver it, and I suspect that the same is true, if we all look around, of all our communities around Wales, where we will have our examples of that history and probably have the same concerns as to where that fits.
It is a big challenge, but I do think that it is a challenge that we have to rise to. I think this has been an excellent report, a really important and historic report for this Assembly, and I hope that very, very serious consideration will be given to those aspects of it that are so important for our future education system and our future children and citizens. Thank you.
Dywedodd Martin Luther King nad ni sy'n gwneud hanes ond yn hytrach, hanes sy'n ein gwneud ni, ac mae'n sicr yn wir fod hanes ein cymunedau yn ffurfio meddylfryd a gwerthoedd ein cymunedau, felly mae deall o ble y daethom a beth a wnawn yn hanfodol bwysig.
Mae hwn wedi bod yn orchwyl aruthrol. Mae'n faes rwyf wedi ysgrifennu amdano o bryd i'w gilydd, am y diffyg gwybodaeth a dealltwriaeth o'n hanes cymunedol a'n hanes gwleidyddol a chymdeithasol, ac rwy'n gobeithio'n fawr y bydd yn rhywbeth a gaiff ei unioni yn ein cwricwlwm a'n haddysg. Ond nid wyf yn bychanu rhai o'r pwyntiau a wnaeth Bethan a'r her o hyfforddi a pharatoi athrawon i allu cyflwyno'r cwricwlwm ac yn arbennig, i fod â hyblygrwydd a dealltwriaeth i ddarparu'r rhan gymunedol o hanes a'r deunyddiau a'r adnoddau sydd eu hangen ar gyfer hynny.
Rhoddaf ychydig o enghreifftiau o'r cymunedau rwy'n eu cynrychioli, ac rwyf wedi siarad am hyn wrth ymweld ag ysgolion, er mwyn ceisio canfod beth yw lefel y ddealltwriaeth. Ac mae'n faes lle mae'n rhaid gwneud llawer iawn o waith. Llantrisant yn fy nghymuned i—mae pawb yn gwybod am Dr William Price, meddyg enwog, Siartydd, neo-dderwydd ac ecsentrig. Cafodd effaith fawr ar yr arfer o amlosgi, ac arweiniodd hynny at yr amlosgfa gyntaf, yr amlosgfa weithredol gyntaf, ym Mhrydain yn 1924 yng Nglyn-Taf. Pan ofynnais am y peth, mewn gwirionedd, yr unig beth yr ymddangosai fod pobl yn ei wybod oedd bod 20,000 o bobl wedi dod i'w angladd ac erbyn canol dydd, nid oedd cwrw ar ôl yn yr un o'r 29 o dafarndai yn y dref. Ac eto, roedd ei her ar amlosgi yn dynodi newid arwyddocaol mewn perthynas â'r gyfraith yng nghyswllt cyfraith eglwysig a seciwlareiddio'r gyfraith—sy'n sylfaenol bwysig.
Saethyddion Llantrisant—brwydr Crécy, y rôl a chwaraewyd a'r hyn a etifeddwyd ganddynt hyd y dydd heddiw drwy olyniaeth drwy'r llinell fenywaidd a phwysigrwydd yr hawliau a'r breintiau parhaus yn awr a'r hyn y mae hynny'n ei olygu i hanes yr ardal. Brown Lenox—rhan mor bwysig a chwaraeodd yn natblygiad Pontypridd ac yn y chwyldro diwydiannol, eto i gyd ymddengys mai'r cyfan y mae pobl yn ei wybod yw mai hwy a adeiladodd y cadwyni ar gyfer y Titanic, er nad yw hynny'n wir mewn gwirionedd, eu hadeiladu ar gyfer y Queen Mary a'r Queen Elizabeth a wnaethant. Ond mae'n rhan o'r chwedloniaeth honno.
Ac yn bwysig, pethau fel dyfarniad Cwm Taf—1901, dyfarniad pwysig gan y llys a ddileodd hawliau undebau llafur sylfaenol, a arweiniodd at Ddeddf Anghydfodau Llafur 1906, cam sylfaenol yn y broses o ddemocrateiddio ein cymdeithas a rhoi grym a chydnabyddiaeth i hawl gweithwyr i gael llais. Ac yn ardal Pontypridd ei hun, un o sylfaenwyr y mudiad manwerthu cydweithredol, William Hazell—mudiad a barhaodd mewn gwirionedd o fewn y sector manwerthu hyd at 1985, ar ôl streic y glowyr, pan gaewyd glofa Lady Windsor.
Nawr, mae'r rheini i gyd yn bethau—ac mae llawer, llawer mwy o'r rhain—ond y cwestiwn yw: sut y cânt eu haddysgu yn ein hysgolion? Pwy sy'n gwybod amdanynt mewn gwirionedd? Ble mae'r deunyddiau? Pan fyddant yn dod i ysgolion, yn aml ni fydd athrawon yn hanu o'r ardal y maent yn addysgu ynddi. Sut y gallwn sicrhau y ceir hyfforddiant o'r fath, fod y deunyddiau ac yn y blaen ar gael, er mwyn i bobl allu bwrw iddi go iawn, ac yna'r trefniadau gyda gweddillion y sefydliadau hyn sy'n aml yn dal i fodoli mewn cymdeithasau treftadaeth?
Felly, dyna'r her fawr i mi mewn gwirionedd, oherwydd rwy'n credu bod yr holl ymrwymiadau yno o ran pwysigrwydd ein cymunedau, o ran deall ein hanes, o ble rydym yn dod, y bobl allweddol yn hynny, yn hanes ehangach Cymru ac o fewn hanes rhyngwladol ehangach, ac ymddengys i mi fod problemau mawr iawn yn codi gyda'n gallu i gyflawni hyn mewn gwirionedd a'n gallu i'w gyflawni'n gyson a sut y gallwn ei gyflawni, ac rwy'n tybio bod yr un peth yn wir, os edrychwn o gwmpas, am bob un o'n cymunedau ledled Cymru, lle bydd gennym ein henghreifftiau o'r hanes hwnnw a bydd gennym yr un pryderon yn ôl pob tebyg o ran y lle a roddir i hynny.
Mae'n her fawr, ond credaf ei bod yn her y mae'n rhaid inni ymateb iddi. Credaf fod hwn yn adroddiad rhagorol, yn adroddiad gwirioneddol bwysig a hanesyddol i'r Cynulliad hwn, ac rwy'n gobeithio y rhoddir ystyriaeth ddifrifol iawn i'r agweddau arno sydd mor bwysig i'n system addysg yn y dyfodol a'n plant a'n dinasyddion yn y dyfodol. Diolch.
The philosopher Michael Oakeshott said that beyond bare facts, 1066 and all that—perhaps I should say 1282—history is an act of making—it was interesting how Mick started—or at least apprehension, a seeking for understanding. And each generation does that, and it requires great skill. Our great-great grandparents would have put the battle of Bosworth as one of the main items that forged Welsh identity. I don't suppose—. Well, only a fraction of children would now learn about that, but we had great pageants in Cardiff castle re-enacting it and just how that demonstrated the return of Arthur in the form of the Tudors, if you want to be really, really fancy about it. But it's just layer on layer of how different generations approach things.
I'm not quite sure if it was Dr John Davies or R. Davies—it was a 'Davies' historian of massive stature—who said that medieval Welsh society was the medieval equivalent, really, of the Gurkhas, and that martial society committed to the most ferocious type of warfare—that's what was the great speciality and what kept many men in employment, not just all around Britain but Europe.
Well, now, we would be taught, quite rightly, much more about our nineteenth-century tradition of seeking peace and harmony, and in the twentieth century as well, and the goodwill message that children send through the Urdd and these things. Wales at the Reformation was highly Catholic—probably with East Anglia and Lancashire the strongest areas to hold out. Protestantism was rejected with a passion amongst the people, who very much liked their faith tradition and their folk religion, with its colour and all its ceremonies. But, then, in the eighteenth century, the turn to nonconformity was absolutely massive, and had such an important influence, really, on making modern Wales.
So, there are all sorts of threads there that require deep understanding. I suppose the art of history is to do that without imposing our preferences on those former generations of Welsh men and women, because they lived real lives. Those values were really important to them, and they're radically different, many of them, from the way we think today.
I do notice in this whole area that it's been contentious for some time—I think Leighton Andrews was the first Minister to say that we needed to look at the history curriculum, and then commissioned Dr Elin Jones to write a report, which we found very, very useful as a base to our study.
Can I say that I welcome broadly the Government's response to our report? But, it's unfortunate that recommendation 2, which is that some sort of guidance needs to be given about the thread that students should be getting, in terms of what the significant events are and then how they may be interpreted—I think that is very useful in a national story. I do notice that, despite rejecting recommendation 2, you are committed to developing new resources, and that, I think, is hugely welcome.
I do think that the historical understanding of our culture is really important, because if we don't do it, then I don't think those outside Wales are really going to be convinced of a need to look at us, and to look at the unique experience we have in terms of the emergence of Wales and its place in Britain and, indeed, the wider world.
I do think that the public understanding of Welsh history and culture throughout the UK is something that we should look at—it was one of the suggestions I made at one point in the committee—because the history of Wales is of British and European importance. Some institutions around the rest of Britain, in London or—. I went to the National Museum of Scotland, and I asked for some materials on the kingdom of Strathclyde, that great repository of Welsh culture, in terms of its literature—many of our texts were found there. I had very blank looks, I have to say, because it's not really part of the national Scottish story, so why was I asking that? But actually, we have five national stories in these islands—the four home nations and Britain. I think the way we try to apprehend and understand them today is really, really important for our cultural integrity and, indeed, the way we make use of the very rich resources that have come in our heritage, but also, then, how we fashion them today. Thank you.
Dywedodd yr athronydd Michael Oakeshott, y tu hwnt i ffeithiau moel, 1066 a hynny i gyd—efallai y dylwn ddweud 1282—mai gweithred o wneud yw hanes—roedd yn ddiddorol sut y cychwynnodd Mick—neu o leiaf amgyffrediad, ymgais i ddeall. Ac mae pob cenhedlaeth yn gwneud hynny, ac mae'n gofyn am sgìl mawr. Byddai ein hen hen neiniau a'n hen hen deidiau wedi dweud mai brwydr Bosworth oedd un o'r prif bethau a greodd hunaniaeth Gymreig. Nid wyf yn tybio—. Wel, ychydig iawn o blant a fyddai'n dysgu am hynny erbyn hyn, ond cawsom basiantau gwych yng nghastell Caerdydd yn ei ail-greu a sut yn union roedd hynny'n dangos dychweliad Arthur ar ffurf y Tuduriaid, os ydych chi eisiau bod yn wirioneddol ffansi yn ei gylch. Ond mae'n haen ar ben haen o sut y mae gwahanol genedlaethau'n edrych ar bethau.
Nid wyf yn hollol siŵr ai Dr John Davies neu R. Davies a ddywedodd—roedd yn hanesydd 'Davies' o fri enfawr—a ddywedodd fod cymdeithas Gymreig yn y canol oesoedd yn cyfateb mewn gwirionedd i'r Gyrcas, a chymdeithas filwraidd a oedd wedi ymrwymo i'r math mwyaf ffyrnig o ryfela—dyna oedd yr arbenigedd mawr a'r hyn a gadwai lawer o ddynion mewn gwaith cyflogedig, nid yn unig ym mhob cwr o Brydain ond drwy Ewrop.
Wel nawr, byddem yn cael dysgu lawer mwy, yn gwbl briodol, am ein traddodiad o geisio heddwch a chytgord yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ac yn yr ugeinfed ganrif hefyd, a'r neges ewyllys da y mae plant yn ei hanfon drwy'r Urdd a'r pethau hyn. Roedd Cymru adeg y Diwygiad Protestannaidd yn hynod Gatholig—gydag East Anglia a Swydd Gaerhirfryn, dyma'r ardaloedd cadarnaf eu gwrthwynebiad yn ôl pob tebyg. Gwrthodwyd Protestaniaeth gydag angerdd ymysg y bobl, a oedd yn hoff iawn o'u traddodiad ffydd a chrefydd y werin, gyda'i holl liw a'i seremonïau. Ond wedyn, yn y ddeunawfed ganrif, roedd y newid i anghydffurfiaeth yn enfawr, a chafodd y fath ddylanwad pwysig ar greu'r Gymru fodern.
Felly, ceir pob math o linynnau yno sy'n galw am ddealltwriaeth ddofn. Mae'n debyg mai celfyddyd hanes yw gwneud hynny heb orfodi ein dewisiadau ni ar y cenedlaethau blaenorol o ddynion a menywod yng Nghymru, oherwydd roeddent yn byw bywydau go iawn. Roedd y gwerthoedd hynny'n bwysig iawn iddynt, ac maent yn wahanol iawn, lawer ohonynt, i'r ffordd rydym yn meddwl heddiw.
Sylwaf yn yr holl faes hwn ei fod wedi bod yn ddadleuol ers tro—credaf mai Leighton Andrews oedd y Gweinidog cyntaf i ddweud bod angen inni edrych ar y cwricwlwm hanes, a chomisiynodd Dr Elin Jones wedi hynny i ysgrifennu adroddiad, ac roedd hwnnw'n ddefnyddiol iawn fel sylfaen i'n hastudiaeth.
A gaf fi ddweud fy mod yn croesawu'n fras ymateb y Llywodraeth i'n hadroddiad? Ond mae'n anffodus fod argymhelliad 2, sef bod angen rhoi rhyw fath o arweiniad ynglŷn â'r llinyn y dylai myfyrwyr ei gael, o ran beth yw'r digwyddiadau arwyddocaol ac yna sut y gellir eu dehongli—credaf fod hynny'n ddefnyddiol iawn mewn stori genedlaethol. Er i chi wrthod argymhelliad 2, sylwaf eich bod wedi ymrwymo i ddatblygu adnoddau newydd, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr yn fy marn i.
Credaf fod dealltwriaeth hanesyddol o'n diwylliant yn bwysig iawn, oherwydd os na wnawn ni hynny, nid wyf yn credu y bydd y rheini y tu allan i Gymru yn cael eu hargyhoeddi o ddifrif fod angen edrych arnom, ac edrych ar y profiad unigryw sydd gennym mewn perthynas â datblygiad Cymru a'i lle ym Mhrydain ac yn y byd ehangach yn wir.
Credaf fod dealltwriaeth y cyhoedd o hanes a diwylliant Cymru ledled y DU yn rhywbeth y dylem edrych arno—roedd yn un o'r awgrymiadau a wneuthum ar un adeg yn y pwyllgor—gan fod i hanes Cymru bwysigrwydd Prydeinig ac Ewropeaidd. Mae rhai sefydliadau o gwmpas gweddill Prydain, yn Llundain neu—. Euthum i Amgueddfa Genedlaethol yr Alban, a gofynnais am ddeunyddiau ar deyrnas Ystrad Clud, y gloddfa fawr honno o ddiwylliant Cymreig, o ran ei llenyddiaeth—cafwyd hyd i lawer o'n testunau yno. Nid oedd neb i'w weld yn deall, oherwydd nid yw'n rhan o'r stori genedlaethol yn yr Alban, felly pam y gofynnais hynny? Ond mewn gwirionedd, mae gennym bum stori genedlaethol ar yr ynysoedd hyn—y pedair gwlad a Phrydain. Rwy'n credu bod y ffordd y ceisiwn eu hamgyffred a'u deall heddiw yn wirioneddol bwysig, o ran ein cyfanrwydd diwylliannol ac yn wir, y ffordd y defnyddiwn yr adnoddau tra chyfoethog sydd wedi dod yn rhan o'n treftadaeth, ond hefyd, sut rydym yn rhoi ffurf arnynt heddiw. Diolch.
Can I commend what I also think is a tremendous report from the committee on the importance of Welsh history? Obviously, the genesis of this report was by popular demand, as the Chair outlined in her excellent opening remarks. I too am a bit disappointed that recommendation 2 has been rejected. It seems to dilute the centrality of the need for people in Wales to know their history, not just of Wales but internationally as well.
Can I also commend the other contributions? Mick Antoniw, David Melding, excellent, because we all come at this from different backgrounds, if you like, but it's all there to celebrate the richness and diversity of the people of Wales today, because people in Wales need to know where we've all collectively come from as a diverse population, what has happened to us on the way, to inform what we are doing now collectively and where we are going in the future. Just one aspect.
A gaf fi gymeradwyo'r hyn y credaf innau hefyd ei fod yn adroddiad aruthrol gan y pwyllgor am bwysigrwydd hanes Cymru? Yn amlwg, cafwyd galw o blith y cyhoedd am yr adroddiad hwn, fel yr amlinellodd y Cadeirydd yn ei sylwadau agoriadol rhagorol. Rwyf innau hefyd ychydig yn siomedig fod argymhelliad 2 wedi'i wrthod. Mae fel pe bai'n gwanhau pwysigrwydd yr angen i bobl yng Nghymru wybod eu hanes, nid yn unig yng Nghymru ond yn rhyngwladol hefyd.
A gaf fi hefyd ganmol y cyfraniadau eraill? Mick Antoniw, David Melding, rhagorol, gan ein bod i gyd yn dod at hyn o wahanol gefndiroedd, os mynnwch, ond mae'r cyfan yno i ddathlu cyfoeth ac amrywiaeth pobl Cymru heddiw, gan fod angen i bobl yng Nghymru wybod o ble y daethom oll fel poblogaeth amrywiol, yr hyn sydd wedi digwydd inni ar y ffordd, i lywio'r hyn rydym yn ei wneud yn awr gyda'n gilydd ac i ble rydym yn mynd yn y dyfodol. Un agwedd yn unig.
Pan dwi'n siarad Cymraeg weithiau, neu'n annerch cyfarfod a fyddai oni bai am hynny i gyd yn Saesneg, mae ambell unigolyn weithiau yn gallu grwgnach, yn enwedig ar-lein wedyn: 'Oh Dai, leave it go, lighten up, always banging on in Welsh, you can speak English.' Ond o gloriannu ein hanes fel cenedl a'n hanes fel iaith Gymraeg, sy'n cwmpasu canrifoedd o ormes ac o dywallt gwaed, fel rhyfeloedd wedi'u brwydro, Deddf Uno 1536 a wnaeth wahardd yr iaith Gymraeg o unrhyw swydd gyhoeddus am dros bedair canrif, terfysgoedd Merthyr, y Siartwyr a therfysgoedd Rebeca yn oes Fictoria, i gyd wedi'u trefnu a'u cydlynu drwy gyfrwng yr iaith Gymraeg. Fe wnaeth hynny esgor ar frad y llyfrau gleision yn 1847 a dileu'r Gymraeg o ysgolion Cymru yn gyfangwbl, dan ormes cosb y gansen, y Welsh Not. Bu i fy nhaid i a'i genhedlaeth ddioddef y gansen am fynnu siarad Cymraeg yn yr ysgol dros ganrif yn ôl. Fe fyddai e'n falch, dwi'n siŵr, i glywed cenhedlaeth ei wŷr yn annerch Senedd ei wlad heddiw yn yr un un iaith honno heb gosb gorfforol. So, let it go? Na, dwi ddim yn credu hynny.
When I speak Welsh sometimes or address a meeting that would otherwise be entirely in English, there are some individuals who may complain, particularly online later: 'Oh Dai, leave it go, lighten up, always banging on in Welsh, you can speak English.' But in evaluating our history as a nation and the history of the Welsh language, which encompasses centuries of oppression and bloodletting, such as the wars fought, the Act of Union 1536 that banned the use of the Welsh language in any public post for over four centuries, the Merthyr rising, the Chartists and the Rebecca riots in Victorian times, all co-ordinated and arranged through the medium of Welsh. That led to brad y llyfrau gleision, the treachery of the blue books, and abolished the use of the Welsh language from Welsh schools entirely, facing the Welsh Not and the threat of the use of the cane. My own grandfather and his generation suffered the cane for insisting on using the Welsh language in school over a century ago. He would be proud, I'm sure, to hear his grandson's generation addressing his nation's Parliament in that very same language today without facing corporal punishment. So, let it go? No, I don't think so.
And 562,000 people can speak Welsh in the last census, 19 per cent of the population. That is a cause for absolute celebration and wonder that Welsh has defied all attempts at obliteration over the centuries.
Now, bloodthirsty histories are not unique. Our particular bloodthirsty history here in Wales has, though, fuelled our absolute desire that our language will survive, that Wales will survive against all odds. Yma o hyd, yn wir. It's not to be taken lightly at all; otherwise, we betray the sufferings and commitments of previous generations that insisted on being Welsh and speaking Welsh despite punishment. But, as I said, that's just one aspect of Wales's history.
I've got no time, really, to dwell on Tryweryn—that's why I'm looking to the school history lessons—dwell on Tryweryn or the exploitations of the coal industry—Mick touched on them—or Aberfan, all of that. So many injustices, so little time. And there's a load of inspiring people. We've heard about them. Can I just add a few more? Robert Recorde invented the equals sign. He was from Tenby. William Grove from Swansea invented the photovoltaic cell, forerunner of the battery, in 1843. It's in NASA spaceships today. All those American presidents with Welsh roots. David Lloyd George, yes; Aneurin Bevan; Frank Lloyd Wright, internationally renowned architect, who grew up in a Welsh-speaking family with Welsh-speaking neighbours, not in rural Ceredigion but in rural Wisconsin in the United States in the 1860s.
So, our history reminds us that Wales and its people have accomplished stunning achievements in many fields. Wales has been independent in the past. It has had over 1 million Welsh speakers in the past, so let our history inspire our future. Diolch yn fawr.
Ac mae 562,000 o bobl yn gallu siarad Cymraeg yn y cyfrifiad diwethaf, 19 y cant o'r boblogaeth. Mae hynny'n achos dathlu'n bendant ac yn destun rhyfeddod fod y Gymraeg wedi goresgyn pob ymgais i gael ei dileu dros y canrifoedd.
Nawr, nid yw hanesion gwaedlyd yn unigryw. Mae ein hanes gwaedlyd ni yma yng Nghymru, serch hynny, wedi porthi ein dyhead pendant i weld ein hiaith yn goroesi, y bydd Cymru'n goroesi yn groes i bob dim. Yma o hyd, yn wir. Ni ddylid bod yn ysgafn yn ei gylch o gwbl; fel arall, rydym yn bradychu dioddefaint ac ymrwymiad cenedlaethau blaenorol a fynnai fod yn Gymry a siarad Cymraeg er gwaethaf cosb. Ond fel y dywedais, dim ond un agwedd ar hanes Cymru yw honno.
Nid oes gennyf amser, a dweud y gwir, i oedi ar Dryweryn—dyna pam rwy'n edrych ar wersi hanes yn yr ysgolion—i oedi ar Dryweryn neu'r ecsbloetio a ddigwyddodd yn y diwydiant glo—crybwyllodd Mick hynny—neu Aberfan, hynny i gyd. Cymaint o anghyfiawnderau, cyn lleied o amser. A cheir llwyth o bobl ysbrydoledig. Rydym wedi clywed amdanynt. A gaf fi ychwanegu ychydig mwy? Robert Recorde a ddyfeisiodd yr arwydd hafal. Roedd yn hanu o Ddinbych-y-pysgod. Dyfeisiodd William Grove o Abertawe y gell ffotofoltäig, a ragflaenodd y batri, yn 1843. Mae hynny i'w weld yn llongau gofod NASA heddiw. Yr holl arlywyddion Americanaidd â gwreiddiau Cymreig. David Lloyd George, ie; Aneurin Bevan; Frank Lloyd Wright, pensaer o fri rhyngwladol, a fagwyd mewn teulu Cymraeg ei iaith gyda chymdogion Cymraeg eu hiaith, nid yng nghefn gwlad Ceredigion ond yng nghefn gwlad Wisconsin yn yr Unol Daleithiau yn y 1860au.
Felly, mae ein hanes yn ein hatgoffa bod Cymru a'i phobl wedi cyflawni pethau gwych mewn sawl maes. Mae Cymru wedi bod yn annibynnol yn y gorffennol. Roedd ganddi dros 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg yn y gorffennol, felly gadewch i'n hanes ysbrydoli ein dyfodol. Diolch yn fawr.
I do think this is a very worthwhile and significant report that we're discussing today, because education is so vitally important and because history is such a big part and must be such a big part of education. Obviously, all of us need to have as good an understanding as we can arrive at in terms of the history of the world, our local history, our national history, if we're really going to understand the past and, of course, its relevance to the present and the future. It's also very important, I believe, for our sense of place and sense of identity, which is really important in terms of having a base from which to sally forth into the world, that we have that sense of history, and particularly, I think, that sense of local and national history.
What I'd like to emphasise today, Dirprwy Lywydd, is that I do believe that in many respects teaching history should begin with local history before building up to regional and national history, and from there European and international, because I think it's easier to engage children and people generally in history if you use their local surroundings, place names, names of areas, industrial history, and, indeed, the history of diverse communities.
Growing up in Newport, and going to a primary school in a multi-ethnic area, it's disappointing, I think—I know it was a long time ago—but disappointing to look back and reflect on the lack of any of that in my education at the time. There was very little that I remember about local history even though we had the industrial history of the docks, the industrial history of coal and steel coming through those docks, the chartist uprising in Newport, which was so significant in terms of the fight for democracy much further afield than Newport itself, and, of course, the diversity where we had waves of inward migration, such as my own mother coming to Newport as part of the Irish emigration and immigration, and, of course, West Indian and Asian.
None of that was reflected very much, if at all, as I recall in my education in primary school. And in terms of the Welsh language, as I recall, I don't think we even learned the national anthem in Welsh. So, so much was lacking, and I know we've made a lot of progress since then, but I do believe there is still quite a lot of work yet to do and I think this report encapsulates much of that and sets it out in a very concise and focused way, and I do believe the recommendations are very important and I welcome the response from Welsh Government to many of those recommendations, though not all.
I think it is important in terms of diversity that we reflect on the evidence that the committee received, Dirprwy Lywydd, and that we do involve Ethnic Youth Support Team and Race Council Cymru in helping tell that history of the inward migration and the experience of those ethnic minority populations to our children today, not just in the most diverse schools, but in schools generally.
I also think that we can make cross-reference here to another report that the culture committee has carried out on 'Count me in!' and using the arts and culture to address social exclusion. Because our museums, I think, are obviously very relevant, and our cultural and arts organisations more generally, in that effort to educate our children and that should be very much the case in terms of history. So, we should be getting the children out into the museums as much as we possibly can and to other organisations' bases, and, indeed, getting those organisations into our schools. So, I think we need to make those what I think are fairly obvious connections in how we take all of this forward.
So, for me, Dirprwy Lywydd, it really should start with local history, I think, in terms of the progress that we need to make because I think it is much easier to engage our children and young people on that basis and we can then develop the stories from that point.
Rwy'n credu bod yr adroddiad rydym yn ei drafod heddiw yn un buddiol ac arwyddocaol iawn, oherwydd mae addysg mor hanfodol bwysig a hanes yn rhan mor fawr, a rhaid iddo fod yn rhan mor fawr o addysg. Yn amlwg, mae angen i bob un ohonom gael dealltwriaeth mor dda ag y gallwn o hanes y byd, ein hanes lleol, ein hanes cenedlaethol, os ydym am wir ddeall y gorffennol ac wrth gwrs, ei berthnasedd i'r presennol a'r dyfodol. Mae hefyd yn bwysig iawn, yn fy marn i, i'n hymdeimlad o le a'n hymdeimlad o hunaniaeth, sy'n wirioneddol bwysig o ran cael sylfaen i fynd allan i'r byd, fod gennym yr ymdeimlad hwnnw o hanes, ac yn arbennig, fe gredaf, yr ymdeimlad hwnnw o hanes lleol a chenedlaethol.
Yr hyn yr hoffwn ei bwysleisio heddiw, Ddirprwy Lywydd, yw fy mod yn credu y dylai addysgu hanes ddechrau mewn sawl ystyr gyda hanes lleol cyn datblygu i fod yn hanes rhanbarthol a chenedlaethol, ac o'r fan honno'n hanes Ewropeaidd a rhyngwladol, oherwydd rwy'n credu ei bod yn haws denu plant a phobl yn gyffredinol at hanes os ydych yn defnyddio eu hamgylchedd lleol, enwau lleoedd, enwau ardaloedd, hanes diwydiannol, ac yn wir, hanes cymunedau amrywiol.
Wrth dyfu i fyny yng Nghasnewydd, ac wrth fynd i ysgol gynradd mewn ardal aml-ethnig, mae'n siomedig, rwy'n meddwl—gwn fod hyn amser maith yn ôl—ond mae'n siomedig edrych yn ôl a myfyrio ar y ffaith nad oedd dim o hynny yn fy addysg ar y pryd. Ychydig iawn a gofiaf am hanes lleol er ein bod wedi cael hanes diwydiannol y dociau, hanes diwydiannol y glo a'r dur a ddeuai drwy'r dociau hynny, gwrthryfel y siartwyr yng Nghasnewydd, a oedd mor arwyddocaol o ran y frwydr am ddemocratiaeth yn llawer pellach i ffwrdd na Chasnewydd ei hun, ac wrth gwrs, yr amrywiaeth lle cawsom donnau o fewnfudo, fel fy mam fy hun yn dod i Gasnewydd fel rhan o'r allfudo a mewnfudo Gwyddelig, ac wrth gwrs, Gorllewin India ac Asia.
Ni chafodd dim o hynny ei adlewyrchu'n fawr iawn, os o gwbl, yn fy addysg yn yr ysgol gynradd yn ôl yr hyn a gofiaf. Ac o ran y Gymraeg, os cofiaf yn iawn, nid wyf yn credu ein bod ni hyd yn oed wedi dysgu'r anthem genedlaethol yn Gymraeg. Felly, roedd cymaint yn brin, a gwn ein bod wedi gwneud llawer o gynnydd ers hynny, ond credaf fod cryn dipyn o waith i'w wneud eto a chredaf fod yr adroddiad hwn yn ymgorffori llawer o hynny ac yn ei nodi mewn modd cryno a phenodol iawn, ac rwy'n credu bod yr argymhellion yn bwysig iawn ac rwy'n croesawu'r ymateb gan Lywodraeth Cymru i lawer o'r argymhellion hynny, er nad pob un ohonynt.
Credaf ei bod yn bwysig mewn perthynas ag amrywiaeth ein bod yn ystyried y dystiolaeth a gafodd y pwyllgor, Ddirprwy Lywydd, a'n bod yn cynnwys y Tîm Cymorth Ieuenctid Ethnig a Race Council Cymru i helpu i adrodd hanes y mewnfudo a phrofiadau'r poblogaethau lleiafrifol ethnig hynny wrth ein plant heddiw, nid yn yr ysgolion mwyaf amrywiol yn unig, ond mewn ysgolion yn gyffredinol.
Rwyf hefyd yn meddwl y gallwn groesgyfeirio yma at adroddiad arall y mae'r pwyllgor diwylliant wedi'i gyflawni ar 'Minnau hefyd!' a defnyddio'r celfyddydau a diwylliant i fynd i'r afael ag allgáu cymdeithasol. Oherwydd mae ein hamgueddfeydd yn amlwg yn berthnasol iawn, a'n sefydliadau diwylliannol a chelfyddydol yn fwy cyffredinol, yn yr ymdrech i addysgu ein plant a dylai hynny fod yn wir mewn perthynas â hanes. Felly, dylem fynd â'r plant allan i'r amgueddfeydd gymaint ag y gallwn ac i sefydliadau eraill, ac yn wir, dylem ddod â'r sefydliadau hynny i mewn i'n hysgolion. Felly, rwy'n credu bod angen inni wneud y cysylltiadau gweddol amlwg hynny, yn fy marn i, o ran sut y datblygwn hyn oll.
Felly, i mi, Ddirprwy Lywydd, dylai ddechrau gyda hanes lleol, rwy'n credu, o safbwynt y cynnydd sydd angen inni ei wneud oherwydd rwy'n credu ei bod yn llawer haws ennyn diddordeb ein plant a'n pobl ifanc ar y sail honno ac yna gallwn ddatblygu'r straeon o'r pwynt hwnnw.
It's on occasions like this that I'm sorry I'm no longer on the culture committee. I'm a bit disappointed, Dai, that you didn't mention the fantastic Richard Price of Llangeinor, who is, of course, our regional hero. I must admit, I do worry about the place of Welsh history—[Interruption.] [Laughter.] Oh, he's top of the dramatis personae—come on. I already worry about the place of Welsh history, not just, actually, on our curriculum, but on the curricula of the other nations of the UK as a source of knowledge, understanding and challenge, but also in our lives generally, I think, and having our own sense of who we are, where we are and when we are, really.
Ar adegau fel hyn, mae'n ddrwg gennyf nad wyf yn aelod o'r pwyllgor diwylliant mwyach. Rwy'n siomedig braidd, Dai, na sonioch chi am y gŵr ardderchog o Langeinwyr, Richard Price, sef ein harwr rhanbarthol, wrth gwrs. Rhaid i mi gyfaddef, rwy'n poeni am le hanes Cymru—[Torri ar draws.] [Chwerthin.] O, mae ar frig y dramatis personae—dewch wir. Rwyf eisoes yn poeni am le hanes Cymru, nid yn unig yn ein cwricwlwm ni, ond yng nghwricwla gwledydd eraill y DU fel ffynhonnell gwybodaeth, dealltwriaeth a her, a hefyd yn ein bywydau yn gyffredinol, rwy'n meddwl, a chael ein hymdeimlad ein hunain o bwy ydym, lle rydym a phryd rydym, mewn gwirionedd.
The recommendations on diversity in the report, which are entirely justified, and I'm very glad that the Minister's accepted those, have a wider resonance about where we fit into our own lives as well as our place in the universe, if you like—questions that are reflected in religions all round the world. But even in a secular environment such as ours, I'm sure we'll all have spent a minute or two in recent times asking those questions about, 'Am I Welsh? Am I British? Am I European?'
I think it's also fair to say that school is not the be-all and end-all for our understanding of history. It really is the epitome of lifelong learning, and we can even give a bit of a hat tip to all those film and tv producers and writers of historic fiction, including those in Wales, who recognise the high drama of our stories, be they local or global, and who capture our attention—critical to learning—and keep us interested. Never mind the accuracy, make it relatable, show the agency of human beings.
I don't think Macmillan was quite right when he complained of, 'Events, dear boy, events.' I think history is built on decisions; usually the decisions of others and, very often of course, the decisions of men. But we can have another debate about that.
This new curriculum has the potential to treat the study of history as a means of understanding and examining human nature in every bit as good a way as the study of literature. I don't think Welsh history should be confined to discrete lessons, either. But history isn't just a source of material for humanities left to teachers to extract interesting events from Welsh history just to illustrate other anthropological points. I think we already hear that too many of our schools are relying on teachers who teach classes outside their specialism, and we've agreed that this isn't the best experience for our pupils to have. Now we're asking our teachers to embrace an expanse of knowledge and experience to express the curriculum through lessons that may still be called history or maths and ensure that pupils still get enough subject knowledge to demonstrate some depth and expertise in order to pursue further study, training or work in particular fields.
Young people are still going to want qualifications at the end of compulsory education, and those exams or other assessments will still have to be quality assured and comparable with our nearest equivalents inside and outside the UK. With exams comes the issue of specification, and that implies a need for some element of prescription—that silver thread that David was talking about—to ensure that specifications are met.
This is not an exhortation to teach to the exam. I recognise and understand why the Minister has rejected recommendation 2, but I ask her and the committee, even, to consider this illustration of the challenge. This is going to be a bit of a mam brag, so apologies for that and the likely outcome of this being completely hands-off. So, my son, right? He is a recent modern history graduate with a first from a Russell Group university. That's my proud mam face. But he did his compulsory education through the medium of Welsh in a school in the town that is the home of the Owain Glyndŵr parliament, and he loved his history teacher. He studied barely any Welsh history, or even a Welsh dimension to the British history that he did do, because there was no requirement to demonstrate knowledge and understanding of Welsh history in his compulsory education. And that is very different from my own schooldays, incidentally, although even now I ask myself what I did actually learn about my cynefin.
The Minister will say that the Estyn review and the new curriculum will meet that challenge, but with the current workforce familiar with the existing, very narrow history curriculum that has squeezed out Welsh history, how can we guard against three risks?
The first is this: who would blame the current workforce, who may have little experience of teaching Welsh history, let alone in this radically different pedagogical environment, for seeking the easiest route possible to reach an acceptable minimum but no more? There is little point in having resources, as per recommendation 6, if teachers have no time to make the most of those resources, however talented and adaptable they may be.
The second is that our new teachers will have acquired these pedagogic skills that are more cross-cutting to achieve the aims that we are reminded of in the Minister's response to recommendation 7, but who are less specialist in the area of knowledge, despite her hopes to the contrary set out in that same response. You can only fit so much into one year's PGCE study, after all.
Third and finally, Dirprwy Lywydd. The third is that Welsh history could be seen as a fix for this local identity of the curriculum, and will find itself expressed in coursework and experiential learning rather than also being considered as an appropriate subject for the academic testing element, which must be a component of GCSEs or their successors, which will still matter for the reasons I gave earlier, and I don't think any of us would want that. Thank you.
Mae'r argymhellion ar amrywiaeth yn yr adroddiad, y gellir eu cyfiawnhau'n llwyr, ac rwy'n falch iawn fod y Gweinidog wedi derbyn y rheini, yn meddu ar arwyddocâd ehangach ynglŷn â lle rydym yn ffitio i'n bywydau ein hunain yn ogystal â'n lle yn y bydysawd, os mynnwch—cwestiynau a adlewyrchir mewn crefyddau o amgylch y byd. Ond hyd yn oed mewn amgylchedd seciwlar fel ein hun ni, rwy'n siŵr y byddwn i gyd wedi treulio munud neu ddwy yn ddiweddar yn gofyn y cwestiynau, 'A ydw i'n Gymro? A ydw i'n Brydeiniwr? A ydw i'n Ewropead?'
Rwy'n credu ei bod hefyd yn deg dweud nad yr ysgol yw'r ateb i bob dim o ran ein dealltwriaeth o hanes. Mae'n gynnyrch dysgu gydol oes, a gallwn hyd yn oed gydnabod cyfraniad yr holl gynhyrchwyr ffilm a theledu a llenorion ffuglen hanesyddol hyd yn oed, gan gynnwys y rhai yng Nghymru, sy'n cydnabod drama fawr ein straeon, boed yn lleol neu'n fyd-eang, ac sy'n dal ein sylw—rhywbeth sy'n allweddol i ddysgu—ac yn cadw ein diddordeb. Ni waeth am gywirdeb, gwnewch hanes yn berthnasol, dangoswch y rhan y mae bodau dynol yn ei chwarae.
Nid wyf yn credu bod Macmillan yn hollol gywir pan gwynodd am 'Ddigwyddiadau, fachgen, digwyddiadau'. Rwy'n credu bod hanes wedi'i adeiladu ar benderfyniadau; penderfyniadau pobl eraill fel arfer ac yn aml iawn wrth gwrs, penderfyniadau dynion. Ond gallwn gael dadl arall am hynny.
Mae gan y cwricwlwm newydd hwn botensial i drin astudio hanes fel modd o ddeall ac archwilio'r natur ddynol lawn cystal ag astudio llenyddiaeth. Nid wyf yn credu y dylid cyfyngu hanes Cymru i wersi penodol chwaith. Ond mae hanes yn fwy na ffynhonnell o ddeunydd er mwyn i athrawon y dyniaethau allu cyfeirio at ddigwyddiadau diddorol o hanes Cymru i ddarlunio pwyntiau anthropolegol eraill. Rwy'n credu ein bod eisoes yn clywed bod gormod o'n hysgolion yn dibynnu ar athrawon sy'n dysgu dosbarthiadau y tu hwnt i'w harbenigedd, ac rydym wedi cytuno nad dyma'r profiad gorau i'n disgyblion. Nawr, rydym yn gofyn i'n hathrawon gael ehangder o wybodaeth a phrofiad i fynegi'r cwricwlwm drwy wersi y gellir parhau i'w galw'n hanes neu fathemateg a sicrhau bod disgyblion yn dal i gael digon o wybodaeth bynciol i ddangos peth dyfnder ac arbenigedd er mwyn mynd ar drywydd astudiaethau, hyfforddiant neu waith pellach mewn meysydd penodol.
Mae pobl ifanc yn parhau i fod eisiau cymwysterau ar ddiwedd addysg orfodol, a bydd yn dal i fod angen sicrhau ansawdd yr arholiadau neu asesiadau eraill a'u cymharu â'r rhai cyfatebol agosaf yn y DU a thu hwnt. Gydag arholiadau, daw manylebau, ac mae hynny'n awgrymu bod angen rhyw elfen o ragnodi—y llinyn arian hwnnw roedd David yn sôn amdano—i sicrhau bod manylebau'n cael eu cyflawni.
Nid anogaeth i addysgu ar gyfer arholiadau'n unig yw hyn. Rwy'n cydnabod ac yn deall pam y mae'r Gweinidog wedi gwrthod argymhelliad 2, ond gofynnaf iddi hi a'r pwyllgor hyd yn oed, i ystyried y darlun hwn o'r her. Mae hyn yn mynd i swnio'n dipyn o ymffrost mam, felly ymddiheuriadau am hynny a'r canlyniad tebygol y bydd hyn yn rhywbeth na ddylid cyffwrdd ag ef. Felly, fy mab, iawn? Fe raddiodd gyda gradd ddosbarth cyntaf mewn hanes modern diweddar o brifysgol Grŵp Russell. Dyna fy wyneb mam falch. Ond fe wnaeth ei addysg orfodol trwy gyfrwng y Gymraeg mewn ysgol yn y dref sy'n gartref i senedd Owain Glyndŵr, ac roedd yn dwli ar ei athro hanes. Prin iawn oedd yr hanes Cymru a astudiodd, neu hyd yn oed ddimensiwn Cymreig i'r hanes Prydeinig a wnaeth, gan nad oedd gofyn dangos gwybodaeth a dealltwriaeth o hanes Cymru yn ei addysg orfodol. Ac mae hynny'n wahanol iawn i fy nyddiau ysgol fy hun, gyda llaw, er fy mod yn gofyn i mi fy hun hyd yn oed yn awr beth a ddysgais am fy nghynefin mewn gwirionedd.
Bydd y Gweinidog yn dweud y bydd adolygiad Estyn a'r cwricwlwm newydd yn ateb yr her honno, ond gyda'r gweithlu presennol yn gyfarwydd â'r cwricwlwm hanes cul iawn presennol sydd wedi gwasgu hanes Cymru allan, sut y gallwn warchod rhag tair risg?
Y gyntaf yw hon: pwy fyddai'n beio'r gweithlu presennol, nad yw wedi cael fawr o brofiad o ddysgu hanes Cymru efallai, heb sôn am yr amgylchedd addysgol tra gwahanol hwn, am geisio'r llwybr hawsaf posibl ar gyfer cyrraedd isafswm derbyniol a dim mwy? Nid oes fawr o ddiben cael adnoddau, fel yn argymhelliad 6, os nad oes gan athrawon amser i fanteisio i'r eithaf ar yr adnoddau hynny, waeth pa mor dalentog a hyblyg ydynt.
Yr ail yw y bydd ein hathrawon newydd wedi meithrin y sgiliau addysgol hyn sy'n fwy trawsbynciol er mwyn cyflawni'r nodau y cawn ein hatgoffa amdanynt yn ymateb y Gweinidog i argymhelliad 7, ond sy'n llai arbenigol yn y maes gwybodaeth, er gwaethaf ei gobeithion i'r gwrthwyneb a nodir yn yr un ymateb. Dim ond hyn a hyn y gallwch ei ffitio i mewn i flwyddyn o astudio TAR wedi'r cyfan.
Yn drydydd ac yn olaf, Ddirprwy Lywydd. Y trydydd yw y gellid ystyried hanes Cymru fel ateb i'r agwedd hunaniaeth leol yn y cwricwlwm, ac y caiff ei adlewyrchu mewn gwaith cwrs a dysgu drwy brofiad yn hytrach na chael ei ystyried hefyd fel pwnc priodol ar gyfer yr elfen profi academaidd, sy'n gorfod bod yn gydran o gymwysterau TGAU neu eu holynwyr, a fydd yn dal i fod yn bwysig am y rhesymau a roddais yn gynharach, ac nid wyf yn credu y byddai unrhyw un ohonom eisiau hynny. Diolch.
Diolch i'r pwyllgor am yr adroddiad pwysig yma. Fe hoffwn i gymryd y cyfle brynhawn yma i holi'r Gweinidog am ambell i beth sydd yn codi o'i hymatebion hi i adroddiad y pwyllgor—yn gyntaf, yr adolygiad thematig mae Estyn yn mynd i fod yn ei wneud, sy'n edrych ar drefniadau addysgu hanes Cymru mewn ysgolion: ydy'r cylch gwaith wedi'i gytuno, a beth ydy'r amserlen ar gyfer cyhoeddi'r gwaith yma? Mae angen i hwn ddigwydd yn sydyn. Dwi'n rhagdybio y bydd yr adroddiad yn cadarnhau beth yr ydym ni'n ei wybod yn barod, sef bod yna bocedi o arfer da iawn ond mai diffyg cysondeb ydy'r nodwedd amlycaf, efo rhai ysgolion yn methu â chyflwyno dim oll i'w disgyblion am hanes Cymru. Mae angen y dystiolaeth yna—dwi'n cytuno bod angen iddo fo ddigwydd yn sydyn.
Fel mae eraill wedi sôn, mae'r ymateb i argymhelliad 2 yn hynod o siomedig. Gofyn am ganllaw mae'r argymhelliad sy'n nodi corff cyffredin o wybodaeth ar gyfer yr holl ddisgyblion sy'n astudio hanes. Fel dywedais i ddoe, wrth drafod cymorth cyntaf, dwi yn deall gweledigaeth a chysyniad y cwricwlwm newydd ac yn croesawu'r hyblygrwydd y bydd o'n ei roi i athrawon, ond dwi yn credu bod rhai materion, sy'n cynnwys hanes Cymru, yn haeddu mwy o eglurder a mwy o sicrwydd yn eu cylch nhw. Fel mae pethau, dydy'r sicrwydd y bydd bob plentyn yn cael dysgu yn llawn am hanes ein gwlad ddim ar gael, a bydd y cwricwlwm newydd ddim yn gwella'r sefyllfa heb gael canllaw clir. Heb y canllaw yna, mae peryg i'r sefyllfa waethygu, a dyna sydd yn peri gofid mawr i mi. Dwi wedi awgrymu newid 'hanes', sy'n dod o dan y pennawd dyniaethau, yn 'hanes Cymru a'r byd', fel o leiaf y byddai'n rhaid rhoi persbectif Cymreig i'r dysgu. Ydy hyn yn rhywbeth y byddai'r Gweinidog yn barod i'w ystyried?
Dwi'n falch gweld eich bod chi yn eich ymateb i adroddiad y pwyllgor yn comisiynu adnoddau newydd—newyddion da iawn. Beth ydy'r manylion am hyn, os gwelwch yn dda, a beth ydy'r amserlen ar gyfer eu cyhoeddi nhw? Dwi'n gweld o'ch ymateb chi i'r adroddiad eich bod chi'n dweud y bydd hyn i gyd yn cael ei lywio o ganlyniad i arolwg Estyn, sydd eto yn rheswm da iawn dros gael amserlen dynn a chyhoeddiad buan o'r arolwg hwnnw. Mae cael corff o adnoddau pwrpasol yn cyfeirio at ddigwyddiadau a phynciau allweddol yn hanes Cymru a'r byd yn allweddol, ac mae yna, wrth gwrs, lawer wedi cael eu cyhoeddi yn barod. Dwi'n gwybod eu bod nhw ar gael ar Hwb ac yn y blaen, ond sut ydych chi'n bwriadu tynnu'r cwbl ynghyd a sut bydd yr adnoddau yn sicrhau bod ein pobl ifanc ni yn dod i wybod hanfodion ein hanes hir, ac nid jest talpiau di-gyswllt?
Tra'r oeddwn yn mynd ar daith eithaf hir dros y Nadolig, mi gefais i gyfle i wrando ar un o bodlediadau hanes Cymru y diddanwr Tudur Owen. Mi wnes i wrando ar bennod o'r enw 'Pwy oedd Owain Glyndŵr?', efo'r haneswyr Rhun Emlyn ac Eurig Salisbury yn ein tywys ni drwy un o gyfnodau mawr, dramatig ein hanes ni. Roeddwn i'n gwrando yn astud ac yn dysgu llawer o wybodaeth ddifyr, newydd ac, yn wir, ces i fy swyno'n llwyr efo'r profiad o wrando ar yr haneswyr ifanc yma yn siarad mor ddeallus ac angerddol am eu pwnc. Mi oedd y daith drosodd mewn dim o beth.
Mae ein hanes ni'n llawn cyffro, ond ar hyn o bryd mae'r mwyafrif ohonom ni yn cael ein hamddifadu ohono fo. Byddai Plaid Cymru mewn Llywodraeth yn unioni hynny. Yn y cyfamser, dwi'n erfyn ar y Llywodraeth bresennol i sicrhau bod pob plentyn a pherson ifanc yng Nghymru yn cael dysgu hanes Cymru a'r byd, a hynny ymhob ysgol ar draws ein gwlad.
I thank the committee for this important report. I would like to take the opportunity this afternoon to question the Minister on some of the issues arising from her responses to the committee report—firstly, the thematic review that Estyn is going to be doing, looking at the arrangements for teaching Welsh history at schools. Have the terms of reference been agreed and what is the timetable for publishing that work? This needs to happen quickly. I presume that the report will confirm what we already know, namely that there are pockets of very good practice, but that a lack of consistency is the most obvious feature, with some schools failing to present anything to their pupils about the history of Wales. We do need that evidence—I agree that that needs to happen quickly.
As others have mentioned, the response to recommendation 2 is extremely disappointing. The recommendation asks for guidance setting out a common body of information for all pupils studying history. As I said yesterday, when discussing first aid, I do understand the vision and concept of the new curriculum, and I welcome the flexibility it will give teachers, but I think that some issues, including Welsh history, deserve greater clarity and certainty. As things stand, the certainty that every child will be taught fully about our country's history is absent, and the new curriculum will not improve the situation without clear guidance. Without that, there is a risk that things will be made worse, and that's what I'm concerned about. I have suggested changing 'history', under the humanities heading, to 'Welsh history and the world', so that at least a Welsh perspective will be given to the learning. Is that something the Minister is willing to consider?
I'm very pleased that you in your response to the committee's report are commissioning new resources. That’s very good news. What are the details of that, please, and what is the timetable for their publication? I see from your response to the report that you say that this will be driven by the Estyn inspection, which is another very good reason for having a tight timetable and an early publication of that inspection. Having a body of dedicated resources referring to key events and topics in the history of Wales and the world is vital. Many have already been published, of course, and I know that they're available on Hwb and so forth, but how do you intend to bring all this together, and how will the resources ensure that our young people come to learn about the basic elements of our long history and not just unconnected chunks of it?
While talking a long journey over Christmas, I had the opportunity to listen to one of the Welsh history podcasts of the entertainer Tudur Owen. I listened to an episode entitled 'Who was Owain Glyndŵr?', with the historians Rhun Emlyn and Eurig Salisbury taking us through one of the great dramatic periods of our history. I hung on their every word and learned a wealth of interesting new information, and, indeed, I was completely captivated by the experience of listening to these young historians talking so intelligently and passionately about their subject. The trip was over in no time.
Our history is full of excitement, but at the moment most of us are being deprived of it. Plaid Cymru in Government would rectify that. In the meantime, I urge the current Government to ensure that every child and young person in Wales can learn about the history of Wales and the world in every school across our country.
I wasn't going to speak in this debate—I only put the request in when I heard the Chair's opening comments. I very much welcome the committee's work and recommendations to promote local and Welsh history. And it was only on Saturday that I was being lobbied by constituents specifically to ask the education Minister to include the teaching of our local heroes in schools. And it was on Saturday because it was 100 years to the day that we were commemorating the hundredth anniversary of the death of Pryce Jones, who was born and died in Newtown and changed the world. He was the founder of mail order, and he was the forerunner of Amazon. But, sadly, if you asked schoolchildren in Newtown, the chances are they would not know that fact. And the heritage hub for Newtown, promoting the event, was intending to ask the education Minister to consider what your report is outlining today.
But in Montgomeryshire, and in Newtown specifically, we have a number of local heroes. In fact, we've just named four new roundabouts after them on the Newtown bypass: Robert Owen, Pryce Jones, Laura Ashley and David Davies of Llandinam. But I know the education Minister can expect a letter—because I've seen a draft of the letter this morning and is on its way to her—from the heritage hub for mid Wales, asking for our local heroes to be included in the school curriculum. And the letter sets out also that on 14 May next year we will be celebrating a very special anniversary of the legacy of Robert Owen. And I should say, in 1816, Robert Owen opened the first free infant school in the UK.
This is perhaps where I disagree with David Melding who said, in his contribution, 'If we don't shout about our local heroes here in Wales, then nobody else will.' But, in fact, the—
Nid oeddwn yn mynd i siarad yn y ddadl hon—dim ond pan glywais sylwadau agoriadol y Cadeirydd y cyflwynais y cais. Croesawaf yn fawr waith ac argymhellion y pwyllgor i hyrwyddo hanes lleol a hanes Cymru. A ddydd Sadwrn diwethaf, cefais fy lobïo gan etholwyr yn benodol i ofyn i'r Gweinidog addysg gynnwys addysg am ein harwyr lleol mewn ysgolion. A ddydd Sadwrn diwethaf oedd hi am ei bod yn 100 mlynedd i'r diwrnod pan oeddem yn coffáu canmlwyddiant marwolaeth Pryce Jones, a aned ac a fu farw yn y Drenewydd ac a newidiodd y byd. Ef oedd sylfaenydd archebu drwy'r post, ac ef oedd rhagflaenydd Amazon. Ond yn anffodus, pe baech yn gofyn i blant ysgol yn y Drenewydd, mae'n debygol iawn na fyddent yn gwybod y ffaith honno. Ac roedd hyb treftadaeth y Drenewydd, a oedd yn hyrwyddo'r digwyddiad, yn bwriadu gofyn i'r Gweinidog addysg ystyried yr hyn y mae eich adroddiad yn ei amlinellu heddiw.
Ond yn Sir Drefaldwyn, ac yn y Drenewydd yn benodol, mae gennym nifer o arwyr lleol. Yn wir, rydym newydd enwi pedair cylchfan newydd ar eu holau ar ffordd osgoi'r Drenewydd: Robert Owen, Pryce Jones, Laura Ashley a David Davies Llandinam. Ond rwy'n gwybod y gall y Gweinidog addysg ddisgwyl llythyr—oherwydd rwyf wedi gweld drafft o'r llythyr y bore yma ac mae ar ei ffordd ati—oddi wrth hyb treftadaeth canolbarth Cymru, yn gofyn am gynnwys ein harwyr lleol yn y cwricwlwm ysgol. Ac mae'r llythyr yn nodi hefyd y byddwn, ar 14 Mai y flwyddyn nesaf, yn dathlu blwyddyn arbennig iawn o waddol Robert Owen. A dylwn ddweud, yn 1816, agorodd Robert Owen yr ysgol gyntaf am ddim i blant bach yn y DU.
Efallai mai dyma lle rwy'n anghytuno â David Melding a ddywedodd, yn ei gyfraniad, 'Os na wnawn ni yma yng Nghymru weiddi am ein harwyr lleol, ni wnaiff neb arall hynny.' Ond mewn gwirionedd—
New Lanark.
New Lanark.
Yes, New Lanark points out, of course, there that—they've capitalised on Robert Owen. So, if other parts of the country can shout and talk about our local Welsh heroes, then surely that's what we should be doing in Wales and in our schools.
Ie, mae New Lanark yn tynnu sylw, wrth gwrs, yn y fan honno—maent wedi gwneud yn fawr o Robert Owen. Felly, os gall rhannau eraill o'r wlad weiddi a siarad am ein harwyr Cymreig lleol, does bosibl na ddylem ninnau fod gwneud hynny yng Nghymru ac yn ein hysgolion.
Can I call the Minister for Education, Kirsty Williams?
A gaf fi alw ar y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, for the opportunity to respond on behalf of the Government to the committee's report on the teaching of Welsh history, heritage and culture. As has already been noted during the debate, we have accepted all of the recommendations in full or in principle bar one. I can confirm that Estyn will undertake a review of the teaching of Welsh history, and this review will take place over the coming months, and its terms of reference will be informed by the committee's recommendations.
I will now turn to wider issues—those raised in the report and in this afternoon's debate. Clearly, this is a subject that stirs strong passions, perspectives and interpretations. And let me be clear, Deputy Presiding Officer, I am fully committed to the new curriculum's innovative approach to the theme of cynefin as the starting point for study. It will run through each of the areas of learning and experience. Learners will be grounded in an understanding of the identities, landscapes and histories that come together to form their cynefin.
In writing about the ongoing contemporary influence of Christian thought, the historian Tom Holland recently wrote that it was like dust particles—so fine as to be invisible, breathed in equally by everyone. Analysing, understanding and questioning the histories and stories of Wales, our communities and our neighbours should not and cannot be limited to a history lesson—it will be breathed in by everyone across the curriculum. Therefore, it's interesting to note that, although the committee was looking into the teaching of Welsh history, heritage and culture, I couldn't find a single reference to literature, sport, film or drama. And that's a real shame, as it gives the impression that history—or more accurately, histories—is only a matter for one lesson and one subject.
It is my expectation that in the new curriculum, the histories of Wales will be unlocked, discovered and analysed, as learners are encouraged to, for instance, explore Shakespeare or R.S. Thomas and Mererid Hopwood, scrutinise the role of sport as an expression of national identity, or perhaps contrast and compare the histories portrayed in Pride with those in House of America. Now, this is not to dismiss history as a discipline—I'm a student of it myself—but as Sarah Morse, from the Learned Society of Wales has put it:
'History isn't the only subject where narratives and experiences of Wales are reflected'.
And it's unfortunate that the committee didn't have enough time to get this full breadth and depth.
If I can, then, turn to the one recommendation that we rejected—that of listing key events and topics to be studied by all learners. Now, I have some sympathy with the rationale of the committee in making this recommendation, however, at the very heart of the new curriculum is the principle that learners benefit when their teachers are allowed the flexibility to tailor the content of lessons to their needs and to their local context. In order to deliver this flexibility, we need to ensure that the curriculum is not structured as a tick-box list of content to be studied.
And my goodness me, Deputy Presiding Officer, we only have to listen to the contributions from around the room this afternoon to understand what a process it would be to list those very subjects. And can I say, Russell George, there is nothing to stop the primary schools of Newtown talking about your local heroes, and they certainly don't need permission from me to do so. I will give you an example from my own constituency, where the Ystradgynlais History Society has created a number of booklets about people from that community, with financial help from the Welsh Government, actually, which have been distributed to schools. So, they certainly don't need permission in Newtown from the education Minister to engage in those lessons.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, am y cyfle i ymateb ar ran y Llywodraeth i adroddiad y pwyllgor ar ddysgu hanes, treftadaeth a diwylliant Cymru. Fel y nodwyd eisoes yn ystod y ddadl, rydym wedi derbyn pob un o'r argymhellion yn llawn neu mewn egwyddor, namyn un. Gallaf gadarnhau y bydd Estyn yn cynnal adolygiad o'r modd y caiff hanes Cymru ei addysgu, a chynhelir yr adolygiad hwn dros y misoedd nesaf, a llywir ei gylch gorchwyl gan argymhellion y pwyllgor.
Trof yn awr at faterion ehangach—y rhai a godwyd yn yr adroddiad ac yn y ddadl y prynhawn yma. Yn amlwg, mae hwn yn bwnc sy'n ennyn teimladau, safbwyntiau a dehongliadau cryf. A gadewch imi fod yn glir, Ddirprwy Lywydd, rwy'n gwbl ymrwymedig i ddull arloesol y cwricwlwm newydd o ymdrin â thema cynefin fel man cychwyn i astudio. Bydd yn rhedeg drwy bob un o'r meysydd dysgu a phrofiad. Bydd y dysgwyr yn cael sylfaen o ddealltwriaeth o'r hunaniaeth, y tirweddau a'r hanesion sy'n dod at ei gilydd i ffurfio eu cynefin.
Wrth ysgrifennu am ddylanwad cyfoes parhaus y meddwl Cristnogol, ysgrifennodd yr hanesydd Tom Holland yn ddiweddar ei fod fel gronynnau llwch—mor fân nes bod yn anweledig, yn cael ei anadlu i mewn i'r un graddau gan bawb. Nid ddylai, ac ni all dadansoddi, deall a chwestiynu hanesion a straeon Cymru, ein cymunedau a'n cymdogion gael ei gyfyngu i wers hanes—bydd pawb ar draws y cwricwlwm yn ei anadlu i mewn. Felly, mae'n ddiddorol nodi, er bod y pwyllgor yn edrych ar ddysgu hanes, treftadaeth a diwylliant Cymru, ni allwn ddod o hyd i unrhyw gyfeiriad at lenyddiaeth, chwaraeon, ffilm neu ddrama. Ac mae hynny'n drueni mawr, gan ei fod yn rhoi'r argraff mai mater i un wers ac un pwnc yn unig yw hanes—neu'n fwy cywir, hanesion.
Rwy'n disgwyl, yn y cwricwlwm newydd, y bydd hanesion Cymru'n cael eu datgloi, eu darganfod a'u dadansoddi, wrth i ddysgwyr gael eu hannog, er enghraifft, i archwilio Shakespeare neu R.S. Thomas a Mererid Hopwood, i graffu ar rôl chwaraeon fel mynegiant o hunaniaeth genedlaethol, neu wrthgyferbynnu a chymharu'r hanesion a bortreadir yn Pride â'r rhai yn House of America efallai. Nawr, nid diystyru hanes fel disgyblaeth yw hyn—rwy'n fyfyriwr hanes fy hun—ond fel y mae Sarah Morse, o Gymdeithas Ddysgedig Cymru wedi'i roi:
Nid hanes yw'r unig bwnc lle caiff naratifau a phrofiadau Cymru eu hadlewyrchu.
Ac mae'n anffodus nad oedd gan y pwyllgor ddigon o amser i gael yr ehangder a'r dyfnder llawn hwn.
Os caf droi felly at yr un argymhelliad a wrthodwyd gennym—sef rhestru digwyddiadau a phynciau allweddol i'w hastudio gan bob dysgwr. Nawr, mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â sail resymegol y pwyllgor dros wneud yr argymhelliad hwn, ond wrth wraidd y cwricwlwm newydd mae'r egwyddor fod dysgwyr yn elwa pan fydd eu hathrawon yn cael hyblygrwydd i deilwra cynnwys gwersi i'w hanghenion ac i'w cyd-destun lleol. Er mwyn darparu'r hyblygrwydd hwn, mae angen inni sicrhau nad yw'r cwricwlwm wedi'i strwythuro fel rhestr ticio blychau o gynnwys i'w astudio.
A mawredd mawr, Ddirprwy Lywydd, nid oes ond angen inni wrando ar y cyfraniadau o amgylch yr ystafell y prynhawn yma i ddeall cymaint o broses fyddai rhestru'r union bynciau hynny. Ac a gaf fi ddweud, Russell George, nid oes dim i rwystro ysgolion cynradd y Drenewydd rhag siarad am eich arwyr lleol, ac yn sicr nid ydynt angen caniatâd gennyf fi i wneud hynny. Rhoddaf enghraifft i chi yn fy etholaeth fy hun, lle mae Cymdeithas Hanes Ystradgynlais wedi creu nifer o lyfrynnau am bobl o'r gymuned honno, gyda chymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru, ac wedi'u dosbarthu i ysgolion. Felly, yn sicr nid oes angen caniatâd arnynt yn y Drenewydd gan y Gweinidog addysg i fwrw iddi gyda'r gwersi hynny.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
It wasn't meant to be a criticism, it was just an observation. But I think, more importantly, the wider point I was making was that some of these local heroes can be talked about not just in Newtown but right across Wales in our schools. That was the wider point that I was making.
Nid oedd i fod yn feirniadaeth, dim ond sylw. Ond rwy'n credu, yn bwysicach fyth, mai’r pwynt ehangach roeddwn yn ei wneud oedd y gellir siarad am rai o'r arwyr lleol hyn nid yn unig yn y Drenewydd ond ledled Cymru yn ein hysgolion. Dyna oedd y pwynt ehangach roeddwn yn ei wneud.
Indeed they can. And, again, there is nothing in the proposals for our new curriculum that would prevent that from happening.
We will be working with practitioners to commission new resources that do refer to key events and topics in the histories of Wales and the world. And it is my expectation that these will provide a very real foundation as we move forward in the next two and a half years before the curriculum is rolled out. We are currently working with a number of bodies to assess what will be needed, although in the context, again, of Welsh history, the Learned Society for Wales said that a lack of resources isn't necessarily an issue.
Now, within the context of learning that moves and looks outwards from one's own cynefin, I would expect that there are basics of our history that will be key to fulfilling the curriculum's purpose of becoming an informed citizen. For instance, in building on the extensive resources that are already available, we can look forward to analysis of key events and topics such as the world wars of the last century, the race riots 100 years ago, Wales's constitutional journey, the story of Cymraeg, Dai, and the development of the welfare state. Now, these and other topics will be studied and interpreted from a local perspective and then drawing links to the national and the international.
So, on the history of the language, for example, in my patch the context may very well be the Epynt clearances, which actually removed Welsh-speaking families from that part of Breconshire and moved the line where Welsh was spoken within the community. But further north in Powys, in Russell George's patch, perhaps we could have conversations about Bishop William Morgan's Bible and the absolute influence of his work in Llanrhaeadr-ym-Mochnant with regard to the language, or explore the connections between place names further afield, as to why there is a Trelew in Argentina; why is there a Brynmawr in Pennsylvania? And we must remember that diversity of perspective and analysis is important as we move forward. So, let's not forget our role in the slave trade. Let's analyse why so many Welsh teachers and parents acquiesced to the use of the Welsh Not, and let's not forget, just as we are arguably the original colony, we also contributed to building the empire.
So, make no mistake, studying the history and histories of Wales is important to the fulfilment of the purposes of the new curriculum. To be an engaged, informed and ethical citizen, learners will make sense of their identity and that history, cultures and geography helped shape it. And I'm pleased that this issue remains a priority for so many people here in the Senedd and has led to some of the best debates that we've had. I hope that I have been able to further explain how we are taking these matters forward.
The additional support, professional learning and guidance that is being developed will enable schools to take forward improved, enhanced and expanding studies of our history across the six areas of learning and experience, and I can once again confirm the histories and stories of Wales will be a core aspect of each and every area of learning and experience across the curriculum.
Now, the approaches here in the Chamber this afternoon have, in some ways, accepted the principles that lie behind the very foundation of our new curriculum, but they have come with a large 'but'. If we are to trust our teachers, the first step is trusting them in the design of this curriculum, because this curriculum has been co-constructed with history specialists, with the teachers who work, day in, day out, with our children. It has been constructed with the expertise from our universities and further education colleges. They have delivered and designed this curriculum. I absolutely back that spirit of co-construction and the approach that they have taken to cynefin and what that will lead to for a rich learning experience for our children. Diolch yn fawr.
Gellir yn wir. Ac unwaith eto, nid oes unrhyw beth yn y cynigion ar gyfer ein cwricwlwm newydd a fyddai’n atal hynny rhag digwydd.
Byddwn yn gweithio gydag addysgwyr i gomisiynu adnoddau newydd sy'n cyfeirio at ddigwyddiadau a phynciau allweddol yn hanesion Cymru a'r byd. Ac rwy'n disgwyl y bydd y rhain yn darparu sylfaen real iawn wrth inni symud ymlaen yn ystod y ddwy flynedd a hanner nesaf cyn i'r cwricwlwm gael ei gyflwyno. Ar hyn o bryd rydym yn gweithio gyda nifer o gyrff i asesu'r hyn y bydd ei angen, ond yng nghyd-destun hanes Cymru, unwaith eto, dywedodd Cymdeithas Ddysgedig Cymru nad yw diffyg adnoddau o reidrwydd yn broblem.
Nawr, yng nghyd-destun dysgu sy'n symud ac yn edrych tuag allan o'ch cynefin eich hun, buaswn yn disgwyl bod pethau sylfaenol yn ein hanes a fydd yn allweddol i gyflawni diben y cwricwlwm o ddod yn ddinesydd gwybodus. Er enghraifft, wrth adeiladu ar yr adnoddau helaeth sydd eisoes ar gael, gallwn edrych ymlaen at ddadansoddi digwyddiadau a phynciau allweddol fel rhyfeloedd byd y ganrif ddiwethaf, y terfysgoedd hil 100 mlynedd yn ôl, taith gyfansoddiadol Cymru, stori’r Gymraeg, Dai, a datblygiad y wladwriaeth les. Nawr, bydd y pynciau hyn a phynciau eraill yn cael eu hastudio a'u dehongli o safbwynt lleol gan ffurfio cysylltiadau wedyn â'r cenedlaethol a'r rhyngwladol.
Felly, ar hanes yr iaith, er enghraifft, yn fy rhan i o’r wlad mae'n ddigon posib mai cliriadau Epynt yw'r cyd-destun, pan symudwyd teuluoedd Cymraeg eu hiaith o'r rhan honno o Sir Frycheiniog gan symud y llinell lle siaredid y Gymraeg yn y gymuned. Ond ymhellach i'r gogledd ym Mhowys, yn rhan Russell George o’r wlad, efallai y gallem gael sgyrsiau am Feibl yr Esgob William Morgan a dylanwad enfawr ei waith yn Llanrhaeadr-ym-Mochnant ar yr iaith, neu archwilio'r cysylltiadau rhwng enwau lleoedd ymhellach i ffwrdd, pam y ceir Trelew yn yr Ariannin; pam y ceir Brynmawr yn Pennsylvania? A rhaid inni gofio bod amrywiaeth persbectif a dadansoddiad yn bwysig wrth inni symud ymlaen. Felly, gadewch inni beidio ag anghofio ein rôl yn y fasnach gaethweision. Gadewch inni ddadansoddi pam fod cymaint o athrawon a rhieni yng Nghymru wedi cytuno i’r defnydd o'r Welsh Not, a gadewch inni beidio ag anghofio, yn union fel y gellir dadlau mai ni yw'r drefedigaeth wreiddiol, fe wnaethom ni hefyd gyfrannu at adeiladu'r ymerodraeth.
Felly, peidiwch â chamgymryd, mae astudio hanes a hanesion Cymru yn bwysig er mwyn cyflawni dibenion y cwricwlwm newydd. I fod yn ddinesydd ymgysylltiedig, gwybodus a moesegol, bydd dysgwyr yn gwneud synnwyr o'u hunaniaeth a’r hanes, y diwylliannau a’r ddaearyddiaeth a helpodd i'w ffurfio. Ac rwy'n falch fod y mater hwn yn parhau i fod yn flaenoriaeth i gynifer o bobl yma yn y Senedd ac wedi arwain at rai o'r dadleuon gorau a gawsom. Gobeithio fy mod wedi gallu egluro ymhellach sut rydym yn bwrw ymlaen â'r materion hyn.
Bydd y gefnogaeth ychwanegol, y dysgu proffesiynol a'r arweiniad sy'n cael ei ddatblygu yn galluogi ysgolion i fwrw ymlaen ag astudiaethau gwell, estynedig a mwy eang o'n hanes ar draws y chwe maes dysgu a phrofiad, ac unwaith eto gallaf gadarnhau y bydd hanesion a straeon Cymru yn elfen graidd o bob maes dysgu a phrofiad ar draws y cwricwlwm.
Nawr, mae'r dadleuon yma yn y Siambr y prynhawn yma, mewn rhai ffyrdd, wedi derbyn yr egwyddorion sy’n sylfaen i’n cwricwlwm newydd, ond maent wedi cynnwys 'ond' mawr. Os ydym am ymddiried yn ein hathrawon, y cam cyntaf yw ymddiried ynddynt i lunio’r cwricwlwm hwn, oherwydd cafodd y cwricwlwm ei ddatblygu ar y cyd ag arbenigwyr ar hanes, gyda'r athrawon sy'n gweithio o ddydd i ddydd gyda'n plant. Fe'i lluniwyd gyda'r arbenigedd o'n prifysgolion a'n colegau addysg bellach. Hwy sydd wedi cyflawni a llunio'r cwricwlwm hwn. Rwy'n llwyr gefnogi'r ysbryd o ddatblygu ar y cyd a'u hymagwedd tuag at ‘cynefin’ a'r hyn y bydd hynny'n arwain ato er mwyn rhoi profiad dysgu cyfoethog i'n plant. Diolch yn fawr.
Galwaf ar Bethan Sayed i ymateb i'r ddadl.
I call on Bethan Sayed to reply to the debate.
Diolch. I know I won't have time to reflect on everybody's contributions, but I am grateful as well for the wealth of contributions that we've had and the wealth of interest that we've had in this debate here today. It only goes to show the emphasis we all put on our own histories and our own version of histories, and I guess that's where I think the Minister is saying that putting a line through what are the most important aspects would be difficult. But I think we were trying to be helpful in saying that, in some parts of Wales, for example, you may have a wealth of talent and resource to be able to teach a certain issue, because it is part of the cynefin, because it is part of the local politic of the area, but in another part of Wales that same type of learning may not therefore be able to be transported.
I feel I learnt this most from those who came forward from the black and minority ethnic community, from Race Council Cymru and the Ethnic Minorities and Youth Support Team. I feel sometimes we do talk from a position of privilege, because we can go on about flexibility, but if you haven't got the teachers from that particular community in the classrooms with that background you simply will not, potentially, be taught about the race riots or about how colonialism works. I was never taught about how we have taken part in the destruction of countries across the world as part of the British empire, and why I think having a thread is important is because I want to be certain that schools across Wales will at least have some element of that.
Because we know now that, as amazing as some of these teachers will be, in various different topics they may not be aware or, because they haven't had that lived experience, they may not then be able to transfer that. And teachers say that to me all the time as well: 'I don't feel confident to be able to do that type of history or transfer that type of history to the people that I teach.' But it's not saying that they're not good; it's just acknowledging that they may need more resource or may need more support to get to that point. I stand by the committee's view that we should have more than just that flexibility in our education system, because, at the end of the day, as I think a few of you said, we will need qualifications at the end of this. We will need to know how we can then ensure that all of the students of Wales are leaving with that baseline qualification to go out into the real world and to share that knowledge with others.
I appreciate what has been said with regard to the wider curriculum, but I also said at the beginning that we would like to return to this as a committee to look at literature and other aspects of the curriculum; we were pressed for time in that regard. For example, I know from the area I represent, in Port Talbot, some of the local councillors have funded street art in the area based on the story of Dic Penderyn. Now, that's got nothing to do with the history curriculum in the classroom, but it's got everything to do with how we teach it in a very different way, in a creative way. So, please don't think that we've ignored it; it's just what we've managed to do within the timeline that we had as a committee.
I'm not sure I've got much time left. I know that Mick Antoniw made very strong points in relation to social issues and with regard to the industrial revolution. I know that that's something that we will want to share across Wales and we will want to challenge teachers on in terms of how they project that to the rest of the world. But David Melding made a very good point, when we were in committee, that we shouldn't just be looking at this as an educational system approach, but a public approach. There are adults out there now who may not understand many aspects of their own history. How do we make sure that we can project that public history and that understanding?
Dai Lloyd we would have expected to have been passionate about the areas that he spoke about. But it's true, you know. We don't want to politicise the language now for political purposes, but it has come from a very political place, where the language has been thwarted over the years, and it's something we must remind future generations about, or they won't know the core as to where it's come from.
In relation to John Griffiths, I'm very laid back in relation to whether you should start with localism or whether you should start with international issues. It may be that there's something that the school wants to focus on that isn't necessarily local. But I do get what you're saying, if you start really close to home, then it means something tangible to you, and it means something that you can look at and visit. I think you made a really good point about the poverty report in relation to museums and how we can weave in visits and such into our curriculum much more so, and I hope that the teachers will be doing that. St Fagans is a massive resource already for people to tap into.
Quickly, then, with regard to what Suzy Davies said—and well done to your son, on the mam brag, for the degree, that was very—. I agree with a lot of what you said in terms of specification, and I understand that we need to ensure that we have a local understanding of what we are teaching as well.
Just to finish: Russell George, thank you for taking part in the debate at the last moment. All I would say is perhaps, if you've got roundabouts to be named after people of influence, Laura Ashley's could be decorated with something a bit more interesting than grass and a bit of shrubbery. She is a fashion queen, so we need to have more.
Leanne made a point from a sedentary position: we also have to think about how many women are part of our history. We had a lot of names of men there, didn't we? We have to try to mix this up a bit with how influential women can be key players in our history and how we teach about the history of Wales. That's what I'll finish on. Diolch yn fawr.
Diolch. Rwy'n gwybod na fydd gennyf amser i ystyried cyfraniadau pawb, ond rwy'n ddiolchgar hefyd am y cyfoeth o gyfraniadau a gawsom a'r cyfoeth o ddiddordeb a fu yn y ddadl hon heddiw. Mae’n dangos y pwyslais y mae pawb ohonom yn ei roi ar ein hanesion ein hunain a'n fersiwn ein hunain o hanesion, ac rwy’n tybio mai dyna lle rwy'n credu y byddai'r Gweinidog yn dweud y byddai'n anodd rhoi llinell o dan yr agweddau pwysicaf. Ond rwy'n credu ein bod yn ceisio bod o gymorth wrth ddweud, mewn rhai rhannau o Gymru er enghraifft, y gallai fod gennych gyfoeth o dalent ac adnoddau i allu dysgu mater penodol oherwydd ei fod yn rhan o'r cynefin, oherwydd ei fod rhan o wleidyddiaeth leol yr ardal, ond mewn rhan arall o Gymru, efallai na fydd modd trosglwyddo'r un math o ddysgu.
Rwy'n teimlo fy mod i wedi dysgu hyn fwyaf gan y rhai a ddaeth atom o'r gymuned ddu a lleiafrifoedd ethnig, gan Race Council Wales a'r Tîm Cymorth Lleiafrifoedd Ethnig ac Ieuenctid. Ac rwy'n teimlo weithiau ein bod ni'n siarad o sefyllfa freintiedig, oherwydd gallwn rygnu ymlaen am hyblygrwydd, ond os nad oes gennych athrawon o'r gymuned benodol honno yn yr ystafelloedd dosbarth gyda'r cefndir hwnnw, mae’n ddigon posibl na fyddwch yn cael eich addysgu am y terfysgoedd hil neu sut y mae trefedigaethedd yn gweithio. Ni chefais fy nysgu erioed am y modd y gwnaethom gymryd rhan yn y broses o ddinistrio gwledydd ym mhob rhan o’r byd fel rhan o ymerodraeth Prydain, ac rwy'n credu bod cael llinyn yn bwysig oherwydd fy mod eisiau bod yn sicr y bydd ysgolion ledled Cymru yn cael elfen o hynny o leiaf.
Oherwydd fe wyddom bellach, er mor anhygoel fydd rhai o'r athrawon hyn, mewn amryw o wahanol bynciau efallai na fyddant yn ymwybodol neu, oherwydd nad ydynt wedi cael y profiad byw hwnnw, efallai na fyddant yn gallu trosglwyddo hynny. Ac mae athrawon yn dweud hynny wrthyf trwy'r amser hefyd: 'Nid wyf yn teimlo'n hyderus fy mod yn gallu gwneud y math hwnnw o hanes neu drosglwyddo'r math hwnnw o hanes i'r bobl rwy'n eu dysgu.' Ond nid yw hynny’n dweud nad ydynt yn dda; dim ond cydnabod y gallai fod angen mwy o adnoddau arnynt neu fod angen mwy o gefnogaeth arnynt i gyrraedd y pwynt hwnnw, ac rwy'n ategu barn y pwyllgor y dylem gael mwy na'r hyblygrwydd hwnnw yn ein system addysg, oherwydd, yn y pen draw, fel y dywedodd rhai ohonoch, rwy’n credu, bydd angen cymwysterau arnom ar ddiwedd hyn. Bydd angen inni wybod sut y gallwn ni sicrhau wedyn fod holl fyfyrwyr Cymru yn gadael gyda'r cymhwyster sylfaenol hwnnw i fynd allan i'r byd go iawn a rhannu'r wybodaeth honno ag eraill.
Rwy'n gwerthfawrogi'r hyn a ddywedwyd mewn perthynas â'r cwricwlwm ehangach, ond dywedais hefyd ar y dechrau yr hoffem ddychwelyd at hyn fel pwyllgor i edrych ar lenyddiaeth ac agweddau eraill ar y cwricwlwm; roedd amser yn brin yn hynny o beth. Er enghraifft, rwy'n gwybod yn yr ardal rwy'n ei chynrychioli, ym Mhort Talbot, fod rhai o'r cynghorwyr lleol wedi ariannu celf stryd yn yr ardal yn seiliedig ar stori Dic Penderyn. Nawr, nid oes a wnelo hynny â'r cwricwlwm hanes yn yr ystafell ddosbarth, ond mae a wnelo popeth â sut rydym yn ei ddysgu mewn ffordd wahanol iawn, mewn ffordd greadigol. Felly, peidiwch â meddwl ein bod wedi ei anwybyddu; dim ond hyn y llwyddasom i'w wneud o fewn yr amser a oedd gennym fel pwyllgor.
Nid wyf yn siŵr bod gennyf lawer o amser ar ôl. Gwn i Mick Antoniw wneud pwyntiau cryf iawn mewn perthynas â materion cymdeithasol ac am y chwyldro diwydiannol. Gwn fod hynny'n rhywbeth y byddwn am ei rannu ledled Cymru a byddwn am herio athrawon yn ei gylch o ran sut y maent yn cysylltu hynny â gweddill y byd. Ond gwnaeth David Melding bwynt da iawn yn y pwyllgor, na ddylem edrych ar hyn fel dull system addysg yn unig, ond fel dull cyhoeddus. Mae yna oedolion yn awr nad ydynt yn deall llawer o agweddau ar eu hanes eu hunain. Sut y mae sicrhau y gallwn gyfleu'r hanes cyhoeddus hwnnw a'r ddealltwriaeth honno?
Byddem yn disgwyl i Dai Lloyd fod yn angerddol am y meysydd y siaradodd amdanynt. Ond mae'n wir, wyddoch chi. Nid ydym eisiau gwleidyddoli'r iaith at ddibenion gwleidyddol, ond mae wedi dod o le gwleidyddol iawn, lle cafodd yr iaith ei llesteirio dros y blynyddoedd, ac mae'n rhywbeth y mae'n rhaid inni atgoffa cenedlaethau'r dyfodol yn ei gylch, neu ni fyddant yn gwybod yr hanfodion ynglŷn ag o ble y daeth.
O ran John Griffiths, nid wyf yn pryderu'n fawr pa un a ddylech ddechrau gyda lleoliaeth neu a ddylech ddechrau gyda materion rhyngwladol. Efallai y bydd yr ysgol am ganolbwyntio ar rywbeth nad yw'n lleol o reidrwydd. Ond rwy'n deall yr hyn rydych chi'n ei ddweud, os ydych chi'n dechrau'n agos iawn at adref, mae'n golygu rhywbeth diriaethol i chi, ac mae'n golygu rhywbeth y gallwch edrych arno ac ymweld ag ef. Rwy'n credu eich bod wedi gwneud pwynt da iawn am yr adroddiad tlodi mewn perthynas ag amgueddfeydd a sut y gallwn blethu ymweliadau a phethau felly yn rhan o'n cwricwlwm yn llawer gwell, ac rwy'n gobeithio y bydd yr athrawon yn gwneud hynny. Mae Sain Ffagan eisoes yn adnodd anferthol i bobl fanteisio arno.
Yn gyflym felly, o ran yr hyn a ddywedodd Suzy Davies—a llongyfarchiadau i'ch mab ar ei radd, ar yr ymffrost mam, roedd hynny'n—. Rwy'n cytuno â llawer o'r hyn a ddywedoch chi o ran manylebau, ac rwy'n deall bod angen inni sicrhau bod gennym ddealltwriaeth leol o'r hyn rydym yn ei addysgu yn ogystal.
I orffen: Russell George, diolch am gymryd rhan yn y ddadl ar y funud olaf. Y cyfan y buaswn yn ei ddweud efallai yw, os oes gennych gylchfannau i'w henwi ar ôl pobl ddylanwadol, gellid addurno un Laura Ashley â rhywbeth ychydig yn fwy diddorol na phorfa ac ychydig o lwyni. Mae hi'n frenhines ffasiwn, felly mae angen inni gael mwy.
Gwnaeth Leanne bwynt ar ei heistedd: rhaid inni feddwl hefyd faint o fenywod sy'n rhan o'n hanes. Cawsom lawer o enwau dynion yno, oni chawsom? Mae'n rhaid inni geisio cyfuno hyn rywfaint â'r modd y gall menywod dylanwadol chwarae rhan allweddol yn ein hanes a'r modd yr addysgwn am hanes Cymru. Rwyf am orffen ar hynny. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is, therefore, agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 3 yn enw Caroline Jones, a gwelliannau 4 a 5 yn enw Darren Millar. Ni ddewiswyd gwelliant 2.
The following amendments have been selected: amendments 1 and 3 in the name of Caroline Jones, and amendments 4 and 5 in the name of Darren Millar. Amendment 2 was not selected.
Y ddadl nesaf, felly, yw dadl Plaid Cymru ar drais a cham-drin rhywiol. Dwi'n galw ar Leanne Wood i wneud y cynnig—Leanne Wood.
The next debate is the Plaid Cymru debate on rape and sexual abuse. I call on Leanne Wood to move the motion—Leanne Wood.
Cynnig NDM7229 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi’r cynnydd mewn adroddiadau o drais rhywiol yng Nghymru a Lloegr.
2. Yn mynegi cydymdeimlad ac undod â goroeswyr trais a chamdriniaeth rywiol.
3. Yn gresynu at fethiant parhaus nifer o systemau cyfiawnder troseddol ledled y byd i gynnig cefnogaeth i oroeswyr, a gresynu’r ffaith nad yw goroeswyr, yn rhy aml, yn cael eu credu ac yn cael eu gorfodi i ail-fyw profiadau erchyll drwy brosesau llys dwys, a diwylliannau mewn heddluoedd nad ydynt yn credu dioddefwyr.
4. Yn nodi bod erlyniadau ar gyfer trais rhywiol ac euogfarnau yng Nghymru a Lloegr ar eu lefelau isaf ers degawd, a bod gwella cyfraddau euogfarnu’n rhan hanfodol o strategaeth atal trais.
5. Yn nodi bod comisiwn Thomas wedi dadlau mai dim ond datganoli deddfwriaethol llawn, ar y cyd â phwerau gweithredol, fydd yn goresgyn rhwystrau’r setliad datganoli presennol o ran mynd i’r afael â diffyg cyfiawnder ac atebolrwydd y status quo.
6. Yn galw i gefnogaeth a gwasanaethau ymosodiad rhywiol fod ar gael ac iddynt gael eu hariannu’n ddigonol, ac i lysoedd gael eu haddasu fel y bydd dioddefwyr yn teimlo eu bod yn cael eu hamddiffyn, nid eu dychryn, wrth roi tystiolaeth.
7. Yn galw i ddatganoli cyfiawnder fel y gallwn fynd i’r afael â’r cyfraddau euogfarnu isel hyn drwy fabwysiadu arfer gorau rhyngwladol ar gynyddu cyfraddau euogfarnu ac atal camdriniaeth a thrais rhywiol.
Motion NDM7229 Rhun ap Iorwerth
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the increase in reports of rape in England and Wales.
2. Expresses sympathy and solidarity with survivors of rape and sexual abuse.
3. Regrets the continued failure of many criminal justice systems across the world to offer support to survivors, and regrets that it remains the case that too often survivors are not believed and are forced to relive horrific experiences through insensitive court processes, and cultures within police forces that don’t believe victims.
4. Notes that prosecutions for rape and convictions in England and Wales are at their lowest levels in a decade, and that improving conviction rates is a crucial part of a rape prevention strategy.
5. Notes that the Thomas Commission has argued that only full legislative devolution combined with executive powers will overcome the obstacles of the current devolution settlement when it comes to addressing the lack of justice and accountability of the status quo.
6. Calls for sexual assault support and services to be available and well-funded, and for courts to be adapted so that victims feel protected, not intimidated when giving evidence.
7. Calls for the devolution of justice so that we can address these low convictions rates through adopting international best practice on increasing conviction rates and prevention of abuse and rape.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. We are all, I'm sure, aware of a number of high-profile cases recently that justify the need for this debate. One was particularly harrowing: the British teenager who was convicted of lying about being gang-raped and sentenced to a four-month suspended sentence and fined €140. This followed the retraction of her statement to police after an eight-hour unrecorded interrogation session without access to legal representation. The multiple injuries on her body were, according to one expert, said to be consistent with a violent assault. I and many others are of the view that an atrocity has been committed against this young women and that it is potentially a miscarriage of justice. In short, I believe her, and plenty of others do, too. And it's all very well for people to be pointing the finger at the flawed justice system in Cyprus. I would argue that there isn't a country in the world where it is safe for women to live without the fear of rape or sexual assault.
Let's just take a look at the statistics. In the year ending March 2019, there were 58,657 allegations of rape, yet there were only 1,925 convictions for rape. Since 2016, the number of cases prosecuted by the CPS has fallen by 52 per cent. This is despite the fact that there has been a 43 per cent increase in the number of rape allegations made to the police. Prosecutions for rape in England and Wales are at their lowest levels in a decade; and that is for adults. For children, we still do not know the full extent of childhood sexual abuse. Though, according to the Children's Society, analysis from the ONS found that children in England and Wales are over-represented in sexual offence numbers, with rape victims more likely to be aged between 15 and 19 years old, and account for nearly a quarter, that's 23 per cent, of all rape offences recorded by the police, even though that age group only makes up 6 per cent of the population. Around 85 per cent of those reported offences do not result in any action against the perpetrator.
None of this is happening in a vacuum. To address and tackle and turn around these shocking statistics, all arms of Government must take action and responsibility. A poisonous culture that results in victim blaming, the persecution of survivors and the presumption of innocence towards perpetrators has resulted in rape and sexual assault almost having become decriminalised. What is the point of reporting rape or sexual assault when you know the kind of treatment that you can expect? How many people have an appetite to relive the trauma whilst not being believed only to get no result at the end of it all? Why would you bother? So, I salute all of those people who report; you are incredibly brave.
But I want to touch on the political context under which this is all happening. I don't believe that it is an accident that the former Secretary of State for Wales has not been held to account for what he did or didn't know about the actions of his friend and political colleague Ross England, who was responsible for collapsing a rape trial, forcing a rape survivor not only to have to relive her ordeal once but twice, and her name was trashed in the process. Most women I know—I have to say that most women I know and who I've spoken to about this have some unwanted sexual experience in their history. This stuff is all too common. Most women I know have been horrified that a man who collapsed a rape trial can be promoted politically after he did that, while the survivor's care has been neglected—
Diolch, Lywydd. Rydym i gyd, rwy'n siŵr, yn ymwybodol o nifer o achosion proffil uchel yn ddiweddar sy'n cyfiawnhau'r angen am y ddadl hon. Roedd un yn arbennig o ingol: merch yn ei harddegau o Brydain a gafwyd yn euog o ddweud celwydd ynglŷn â chael ei threisio gan giang ac a ddedfrydwyd i bedwar mis o garchar gohiriedig a dirwy o €140. Digwyddodd hyn wedi iddi dynnu ei datganiad i'r heddlu yn ôl ar ôl sesiwn holi wyth awr o hyd na chafodd ei chofnodi, a heb iddi allu cael cynrychiolaeth gyfreithiol. Dywedwyd bod yr anafiadau niferus ar ei chorff, yn ôl un arbenigwr, yn gyson ag ymosodiad treisgar. Rwyf fi a llawer o bobl eraill o'r farn fod trosedd erchyll wedi'i chyflawni yn erbyn y ddynes ifanc hon a'i fod yn gamweinyddiad cyfiawnder posibl. Yn fyr, rwy'n ei chredu, ac mae nifer o rai eraill yn ei chredu hefyd. Ac un peth yw i bobl bwyntio bys at system gyfiawnder ddiffygiol yng Nghyprus; buaswn i'n dadlau nad oes unrhyw wlad yn y byd lle mae'n ddiogel i fenywod fyw heb ofn trais neu ymosodiad rhywiol.
Gadewch i ni edrych ar yr ystadegau. Yn y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2019, cafwyd 58,657 o gyhuddiadau o drais rhywiol, ond dim ond 1,925 o euogfarnau am drais rhywiol. Ers 2016, mae nifer yr achosion a erlynwyd gan Wasanaeth Erlyn y Goron wedi gostwng 52 y cant. Mae hyn er gwaethaf y ffaith bod cynnydd o 43 y cant wedi bod yn nifer yr honiadau o drais rhywiol a wnaed i'r heddlu. Mae erlyniadau am drais rhywiol yng Nghymru a Lloegr ar eu lefelau isaf mewn degawd; ac mae hynny ar gyfer oedolion. Ar gyfer plant, rydym yn dal i fod heb wybod yn iawn beth yw graddau cam-drin plant yn rhywiol. Serch hynny, yn ôl Cymdeithas y Plant, canfu dadansoddiad gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol fod cyfran uwch o blant na grwpiau oedran eraill wedi'u cynnwys yn y niferoedd o droseddau rhywiol yng Nghymru a Lloegr, gyda dioddefwyr trais rhywiol yn fwy tebygol o fod rhwng 15 ac 19 oed, a'r ystod oedran hwn yw bron chwarter, sef 23 y cant, o ddioddefwyr yr holl droseddau trais rhywiol a gofnodwyd gan yr heddlu, er mai dim ond 6 y cant o'r boblogaeth yw'r grŵp oedran hwnnw. Nid yw tua 85 y cant o'r troseddau yr adroddir yn eu cylch yn arwain at achos yn erbyn y cyflawnwr.
Nid oes dim o hyn yn digwydd mewn gwactod. Er mwyn mynd i’r afael â’r ystadegau ysgytiol hyn a’u gwrthdroi, rhaid i bob cangen o’r Llywodraeth weithredu a chymryd cyfrifoldeb. Mae diwylliant gwenwynig sy'n arwain at feio dioddefwyr, erlid goroeswyr a'r rhagdybiaeth o ddiniweidrwydd ar ran cyflawnwyr wedi arwain bron at ddad-droseddoli trais ac ymosodiad rhywiol. Beth yw pwynt rhoi gwybod am drais neu ymosodiad rhywiol pan fyddwch yn gwybod sut driniaeth y gallwch ei disgwyl? Faint o bobl sydd awydd ail-fyw'r trawma pan na chânt eu credu, i beidio â chael canlyniad ar ddiwedd y cyfan? Pam fyddech chi'n trafferthu? Felly, rwy'n parchu’r holl bobl sy’n rhoi gwybod am droseddau; rydych chi'n anhygoel o ddewr.
Ond rwyf am gyffwrdd â'r cyd-destun gwleidyddol y mae hyn i gyd yn digwydd ynddo. Nid wyf yn credu mai damwain yw hi nad yw cyn Ysgrifennydd Gwladol Cymru wedi cael ei ddwyn i gyfrif am yr hyn a wyddai neu na wyddai am weithredoedd ei ffrind a'i gydweithiwr gwleidyddol, Ross England, a oedd yn gyfrifol am ddymchwel achos o drais rhywiol, gan orfodi rhywun a oroesodd drais rhywiol nid yn unig i orfod ail-fyw ei dioddefaint unwaith ond ddwywaith, a chael ei henw wedi'i bardduo yn y broses. Mae'r mwyafrif o fenywod rwy’n eu hadnabod—rhaid i mi ddweud bod y rhan fwyaf o fenywod rwy'n eu hadnabod ac y siaradais â hwy am hyn wedi cael rhywfaint o brofiad rhywiol digroeso yn eu hanes. Mae'r pethau hyn yn rhy gyffredin o lawer. Mae'r rhan fwyaf o fenywod rwy'n eu hadnabod wedi dychryn ynglŷn â'r modd y gellir rhoi cefnogaeth wleidyddol i ddyn a ddymchwelodd achos o drais rhywiol ar ôl iddo wneud hynny, tra bod gofal y goroeswr wedi'i esgeuluso—
Would you give way, Leanne?
A wnewch chi ildio, Leanne?
—or, to be more accurate, she's been further harmed by all of this.
——neu, i fod yn gywirach, mae hyn oll wedi ei niweidio ymhellach.
Would you give way?
A wnewch chi ildio?
No.
I have pursued the case of Alun Cairns, and I'm pretty sure there are other senior members of the Welsh Conservatives who knew more than they were letting on, because I believe having men like this who have such scant regard for rape and rape victims in positions of power contributes to the appalling rape statistics that I referred to earlier, and to the reasons why women and men don't report. And I will continue to pursue it, and all of you are invited to sign the open letter that I've written to the Prime Minister on this matter, which can be found on my website and my Facebook page.
I want to conclude this afternoon with an outline of what we can do about all of this. Yes, we need to challenge and change rape culture—this has to start in school with questions like respect and consent—but we also have to change this political culture, too. A public information campaign making clear where the boundaries are with consent and rape would also be helpful. We have to change so much about the way we as a society deal with rape, and in order to do that we have to have control over the policy levers. The status quo is failing rape survivors as things stand, and we can change that with devolution.
Devolution of the criminal justice system would also enable us to ensure that well-trialled perpetrator programmes were fully available within prisons and probation teams to try to reduce the risk of sexual offences being repeated. I would also like to see changes to the practices within the police, the Crown Prosecution Service and the courts system to address these low conviction rates. We could make sure debrief interviews are statutory when a child returns from a missing incident; this happens elsewhere with good results, helping police to build up patterns and pictures, and helps to improve safeguarding.
The Thomas commission gives us opportunities to improve the overall situation. Thomas concluded that only full legislative devolution combined with executive powers will overcome the failings of the current system. It would give us the opportunity to look at what works in other countries, like the specialist courts in South Africa and the social movements and information campaigns on consent and coercion that we see in Sweden. We can build a new system that works from scratch, free from the patriarchal and misogynistic binds that exist within the current system. Why would we not do that?
Na.
Rwyf wedi mynd ar drywydd achos Alun Cairns, ac rwy'n eithaf sicr fod yna aelodau blaenllaw eraill o blith y Ceidwadwyr Cymreig yn gwybod mwy nag yr oeddent yn ei gyfaddef, oherwydd credaf fod dynion fel hyn sydd â chyn lleied o barch at ddioddefwyr trais rhywiol mewn swyddi pwerus yn cyfrannu at yr ystadegau trais rhywiol echrydus y cyfeiriais atynt yn gynharach, ac at y rhesymau pam nad yw menywod a dynion yn rhoi gwybod am droseddau. A byddaf yn parhau i fynd ar ei drywydd, a gwahoddir pob un ohonoch i arwyddo'r llythyr agored a ysgrifennais at Brif Weinidog y DU ar y mater hwn, llythyr sydd i'w weld ar fy ngwefan ac ar fy nhudalen Facebook.
Rwyf am orffen y prynhawn yma gydag amlinelliad o'r hyn y gallwn ei wneud ynglŷn â hyn i gyd. Oes, mae angen inni herio a newid diwylliant trais rhywiol—rhaid i hyn ddechrau yn yr ysgol gyda chwestiynau fel parch a chydsyniad—ond mae'n rhaid inni newid y diwylliant gwleidyddol hefyd. Byddai ymgyrch wybodaeth gyhoeddus sy'n egluro ble mae'r ffiniau gyda chydsyniad a thrais rhywiol yn ddefnyddiol hefyd. Mae'n rhaid inni newid cymaint am y ffordd rydym ni fel cymdeithas yn ymdrin â thrais rhywiol, ac er mwyn gwneud hynny mae'n rhaid inni gael rheolaeth dros y dulliau polisi. Mae'r status quo yn gneud cam â goroeswyr trais rhywiol fel y mae pethau, a gallwn newid hynny drwy ddatganoli.
Byddai datganoli'r system cyfiawnder troseddol hefyd yn ein galluogi i sicrhau bod rhaglenni cyflawnwyr sydd wedi'u treialu'n dda ar gael yn llawn mewn carchardai a thimau prawf i geisio lleihau'r risg y bydd troseddau rhywiol yn cael eu hailadrodd. Hefyd, hoffwn weld newidiadau i arferion yr heddlu, Gwasanaeth Erlyn y Goron a systemau'r llysoedd i fynd i'r afael â'r cyfraddau euogfarnu isel. Gallem sicrhau bod cyfweliadau ôl-drafod yn statudol pan fydd plentyn yn dychwelyd o fod ar goll; mae hyn yn digwydd mewn mannau eraill gyda chanlyniadau da, gan helpu'r heddlu i adeiladu patrymau a lluniau, ac mae'n helpu i wella systemau diogelu.
Mae comisiwn Thomas yn rhoi cyfle inni wella'r sefyllfa gyffredinol. Daeth Thomas i'r casgliad mai datganoli deddfwriaethol llawn yn unig, ynghyd â phwerau gweithredol, fydd yn goresgyn methiannau'r system bresennol. Byddai'n rhoi cyfle inni edrych ar yr hyn sy'n gweithio mewn gwledydd eraill, fel y llysoedd arbenigol yn Ne Affrica a'r mudiadau cymdeithasol a'r ymgyrchoedd gwybodaeth ar gydsyniad a rheolaeth drwy orfodaeth a welwn yn Sweden. Gallwn adeiladu system newydd sy'n gweithio o'r dechrau, yn rhydd o rwymiadau patriarchaidd a misogynistaidd sy'n bodoli o fewn y system gyfredol. Pam na fyddem yn gwneud hynny?
Rwyf wedi dethol pedwar gwelliant i'r cynnig, ac yn unol â Rheol Sefydlog 12.23(iii), dwi ddim wedi dethol gwelliant 2. Dwi'n galw, felly, ar Mandy Jones i gynnig gwelliannau 1 a 3, a gyflwynwyd yn enw Caroline Jones. Mandy Jones.
I have selected four amendments to the motion, and in accordance with Standing Order 12.23(iii), I have not selected amendment 2. I therefore call on Mandy Jones to move amendments 1 and 3, tabled in the name of Caroline Jones. Mandy Jones.
Gwelliant 1—Caroline Jones
Dileu pwyntiau 5 a 7.
Amendment 1—Caroline Jones
Delete points 5 and 7.
Gwelliant 3—Caroline Jones
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi adroddiad Comisiwn Thomas ac yn diolch i’r Comisiwn am ei waith ar y posibilrwydd o ddatganoli cyfiawnder gan edrych ymlaen at y ddadl a addawyd yn ystod amser y llywodraeth ar ganfyddiadau’r Comisiwn ac unrhyw effaith a gaiff y rhain ar gynyddu cyfraddau euogfarnu ac atal camdriniaeth a thrais rhywiol.
Amendment 3—Caroline Jones
Add as new point at end of motion:
Notes the Thomas Commission's report and thanks the Commission for their work on the possible devolution of justice while looking forward to the promised debate in government time on the Commission’s findings and any impact these will have on increasing conviction rates as well as preventing abuse and rape.
Cynigiwyd gwelliannau 1 a 3.
Amendments 1 and 3 moved.
Diolch, Llywydd. I formally move the amendments in Caroline Jones's name. I thank Plaid Cymru for tabling this debate today. It raises important issues that go to the core of what sort of country we are and what we want to be.
I was horrified to read the reports of the case in Cyprus that hit the headlines last week, and horrified again today to see the reports of an effective cover-up of yet more industrial grooming and rapes of children in the care system, this time in Greater Manchester. When did we start blaming victims? When did we acquire an underclass of victims where some stories are more credible than others? And in the case last week, when did young men start to think it's totally acceptable or that it's a rite of passage for a group of 10 or more to have sex with one woman? So, while this debate is about the criminal justice system, there are also broader considerations about education, parenting and the availability of porn and so on.
I turn now to our amendments. I don't accept that powers being devolved to this place will, in itself, lead to the desired outcomes. Indeed, every week, we debate and scrutinise the powers we already have and what the Government has done with them here. When the health service is as challenged as it is; when an improvement that keeps us at the bottom of the Programme for International Student Assessment results for the UK is seen as a success, I have no confidence that this Assembly or this Government would be any better at criminal justice than the UK Government, to be quite honest. But I do look forward to full discussion in this Chamber on the full report in due course, especially with regard to how conviction rates will be improved. While I've expressed my appreciation for the bringing of this debate, and I fully express my group's support for victims—male, female, child and adult—I do feel that we get mixed messages, particularly from Plaid Cymru and Welsh Labour. How does giving a vote to rapists and sexual abusers, as you propose, show support for the victims? How do you reconcile your vocal calls for a reduction in those going to prison with the victims' right to justice? I do believe that the cuts to public services over the last 10 years have had a disproportionate effect on access to justice, and certainly, the Crown Prosecution Service. The latter, to my mind, is definitely not fit for purpose, and changes do need to be made and confidence restored.
I'd like to turn now to sentencing. Those convicted of these crimes must have meaningful sentences that seek to rehabilitate, and yes, punish. In a case uncomfortably close to home, a judge deemed a loss of good character and a fall from grace as enough punishment in a child porn case, where children are sexually abused and raped to create these images online. This sentence added insult to very grave injury—[Interruption.] Yes.
A note of caution in this quest for justice: lives are ruined by false allegations of rape and sexual abuse, and those making those false allegations also make it harder for genuine victims. So, a balance needs to be struck. I'm not sure how that happens, but I think we can all agree that the current processes are just not working and they have actually been going backwards and haven't worked for a long time. This is not right and something needs to be done as soon as possible. Thank you.
Diolch, Lywydd. Cynigiaf y gwelliannau yn ffurfiol yn enw Caroline Jones. Diolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Mae'n codi materion pwysig sy'n mynd at graidd y math o wlad rydym ni a'r hyn rydym am fod.
Roeddwn yn arswydo wrth ddarllen yr adroddiadau am yr achos yng Nghyprus a oedd yn y penawdau yr wythnos diwethaf, ac yn arswydo eto heddiw wrth weld adroddiadau am ymgais arall eto i bob pwrpas i guddio achosion o baratoi i bwrpas rhyw a thrais rhywiol ar raddfa fawr yn erbyn plant yn y system ofal, y tro hwn ym Manceinion Fwyaf. Pryd y gwnaethom ddechrau beio dioddefwyr? Pryd y cawsom is-ddosbarth o ddioddefwyr lle mae rhai straeon yn fwy credadwy nag eraill? Ac yn yr achos yr wythnos diwethaf, pryd y gwnaeth dynion ifanc ddechrau meddwl ei bod yn gwbl dderbyniol neu mai rhan o natur tyfu i fyny oedd i grŵp o 10 neu fwy gael rhyw gydag un fenyw? Felly, er bod y ddadl hon yn ymwneud â'r system cyfiawnder troseddol, mae yma ystyriaethau ehangach hefyd ynghylch addysg, rhianta ac argaeledd pornograffi ac yn y blaen.
Trof yn awr at ein gwelliannau. Nid wyf yn derbyn y bydd datganoli pwerau i'r lle hwn ynddo'i hun yn arwain at y canlyniadau a ddymunir. Yn wir, bob wythnos, byddwn yn dadlau ac yn craffu ar y pwerau sydd gennym eisoes a'r hyn y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud gyda hwy yma. Pan fydd y gwasanaeth iechyd yn cael ei herio fel y mae; pan welir gwelliant sy'n ein cadw ar waelod canlyniadau'r Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr ar gyfer y DU fel llwyddiant, nid oes gennyf unrhyw hyder y byddai'r Cynulliad hwn na'r Llywodraeth hon yn well am weinyddu cyfiawnder troseddol na Llywodraeth y DU, a bod yn gwbl onest. Ond rwy'n edrych ymlaen at gael trafodaeth lawn yn y Siambr ar yr adroddiad llawn maes o law, yn enwedig mewn perthynas â sut y caiff cyfraddau euogfarnu eu gwella. Er fy mod wedi mynegi fy ngwerthfawrogiad fod y ddadl hon wedi'i chyflwyno, ac rwy'n mynegi cefnogaeth fy ngrŵp i ddioddefwyr yn llawn—yn wryw, yn fenyw, yn blentyn ac yn oedolyn—teimlaf ein bod yn cael negeseuon cymysg, yn enwedig gan Blaid Cymru a Llafur Cymru. Sut y mae rhoi pleidlais i dreiswyr a rhai sy'n cam-drin yn rhywiol, fel rydych yn ei argymell, yn dangos cefnogaeth i ddioddefwyr? Sut rydych yn cysoni eich galwadau croch am leihad yn nifer y rhai sy'n mynd i'r carchar â hawl dioddefwyr i gyfiawnder? Rwy'n credu bod y toriadau i wasanaethau cyhoeddus dros y 10 mlynedd diwethaf wedi cael effaith anghymesur ar fynediad at gyfiawnder, ac yn sicr, ar Wasanaeth Erlyn y Goron. Yn fy marn bendant i, nid yw hwnnw'n addas at y diben, ac mae angen gwneud newidiadau ac adfer hyder.
Hoffwn droi yn awr at ddedfrydu. Mae'n rhaid i'r rhai a gafodd euogfarn yn sgil y troseddau hyn gael dedfrydau ystyrlon sy'n ceisio adsefydlu, a chosbi yn wir. Mewn achos sy'n anghyfforddus o agos at adref, ystyriai barnwr fod colli enw da a chwympo oddi wrth ras yn ddigon o gosb mewn achos pornograffi plant, lle caiff plant eu cam-drin yn rhywiol a'u treisio'n rhywiol i greu'r delweddau hyn ar-lein. Roedd y ddedfryd yn sarhad o'r mwyaf— [Torri ar draws.] Ie.
Nodyn o rybudd yn yr ymgyrch hon am gyfiawnder: caiff bywydau eu difetha gan honiadau ffug o drais a chamdriniaeth rywiol, ac mae'r rhai sy'n gwneud yr honiadau ffug hynny hefyd yn ei gwneud yn anos i ddioddefwyr go iawn. Felly, mae angen taro cydbwysedd. Nid wyf yn siŵr sut y mae hynny'n digwydd, ond rwy'n credu y gallwn i gyd gytuno nad yw'r prosesau presennol yn gweithio a'u bod wedi bod yn mynd tuag yn ôl a heb fod yn gweithio ers amser hir. Nid yw hyn yn iawn ac mae angen gwneud rhywbeth cyn gynted ag y bo modd. Diolch.
Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliannau 4 a 5, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Mark Isherwood.
I call on Mark Isherwood to move amendments 4 and 5, tabled in the name of Darren Millar. Mark Isherwood.
Gwelliant 4—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi bod adroddiad Arolwg Trais Rhywiol 2019 Arolygiaeth Gwasanaeth Erlyn y Goron EM wedi canfod bod nifer yr achosion a gyfeiriwyd at y Gwasanaeth i gael eu penderfynu gan yr heddlu a nifer yr achosion a erlynwyd gan y Gwasanaeth wedi disgyn, er gwaethaf bod adroddiadau o drais a gaiff eu cyflwyno i'r heddlu bron wedi dyblu.
Amendment 4—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Notes that the HM Crown Prosecution Service Inspectorate Rape Inspection 2019 report found that both the number of cases referred to the CPS for a decision by the Police and the number of cases prosecuted by the CPS fell, despite reports of rape to the police nearly doubling.
Gwelliant 5—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi datganiad Llywodraeth y DU bod y canfyddiadau yn peri pryder mawr a'i bod wedi ymrwymo i adfer hyder yn y system gyfiawnder a darparu gwell cefnogaeth i ddioddefwyr.
Amendment 5—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Notes the UK Government’s statement that the findings are 'deeply concerning' and that 'they were committed to restoring confidence in the justice system and providing better support for victims'.
Cynigiwyd gwelliannau 4 a 5.
Amendments 4 and 5 moved.
Diolch, Llywydd. As last month's HM Crown Prosecution Service Inspectorate's '2019 Rape Inspection' report for England and Wales said, there has been a substantial increase in the number of allegations of rape, and yet, the number of rape prosecutions has fallen significantly. As it also said, rape is a crime that is committed primarily by men against women. However, it's also perpetrated against men and boys, so in this report, they refer to the complainant. Responding to this report, the new UK Government said that these findings are deeply concerning and that victims deserve to know that they will be supported, and the Prime Minister has been clear that more has to be done to bring perpetrators of violent and sexual crimes to justice. To put this right, they're conducting a full review of the criminal justice citizens response, recruiting 20,000 more police, giving £85 million to the Crown Prosecution Service or CPS, creating extra prison places and making sure that violent and sexual offenders spend longer behind bars. Clearly, this said, there is more to do, but the UK Government is committed to restoring confidence in the justice system, and critically, providing better support for victims. I move amendment 5 accordingly.
As our amendment 4 notes, this report found that both the number of cases referred to the CPS for a decision by the police and the number of cases prosecuted by the CPS fell, despite reports of rape to the police nearly doubling. It was reported that HM Chief Inspector, Kevin McGinty said that, since 2016, there's been a substantial increase in rape allegations, while the number of rape prosecutions has fallen significantly, which indicates that there is a serious problem. The CPS, he said, has been accused of only choosing easy cases to prosecute, but we found no evidence of that in our report. He said that, while the CPS needs to improve the way it works with the police, the CPS is only a small part of a large systemic problem in the criminal justice process in dealing with complex cases. More work is needed, he said, to investigate the discrepancy between the number of cases reported and the number of cases prosecuted by the CPS.
The Office for National Statistics has also said that the increase in sexual offences reported to the police is,
'most likely a result of both better recording practices on the part of many police forces, which had previously been found inadequate by Her Majesty's Inspectorate of Constabulary...and increased willingness of victims and survivors of these offences to report.'
But as Welsh Women's Aid states, survivors are often placed on waiting lists whilst capacity for support becomes available. Of course, this is not an England or Wales issue, but a cross-border and no-border one. We therefore support amendment 1, which replicates our withdrawn amendment 2.
Although, south Wales saw a 179 per cent increase in recorded rates between 2014-19, Dyfed Powys, a 167 per cent increase, Gwent, a 147 per cent increase and north Wales, 126 per cent increase—a total of 2,218 recorded cases—all four police forces saw big decreases in the number of cases referred to the CPS, the numbers charged and the numbers resulting in a conviction. However, I can only find one reference in the Thomas commission report on justice in Wales to any cross-border criminality, and that's only in the context of county lines along the M4 corridor and north Wales. And the solution it proposes is joint working across the four Welsh forces in collaboration with other agencies, without reference to partners across the border. In reality, for example, North Wales Police report increased collaboration with Merseyside and Cheshire forces and share their regional organised crime unit with neighbouring English forces.
I've said this before, but it's true: Wales has an east-west axis of crime and justice, and calls for the devolution of criminal justice to Wales fail to recognise that criminal activity does not recognise national or regional boundaries, and that 48 per cent people in Wales live within 25 miles of the border with England and 90 per cent within 15 miles of the border. Crime is not national by identity.
In contrast, only 5 per cent of the combined population of Scotland and England live within 15 miles of their border. It's therefore regrettable that the Commission on Justice in Wales report focuses, to a large extent, on the transitory policies of Governments and parties each side of the border, which come and go, rather than whether the constitutional principle of the devolution of criminal justice would create a fairer, more just system for everybody.
Diolch, Lywydd. Fel y dywedodd adroddiad Arolygiaeth Gwasanaeth Erlyn y Goron EM ar adolygiad 2019 o drais rhywiol yng Nghymru a Lloegr y mis diwethaf, bu cynnydd sylweddol yn nifer yr honiadau o drais rhywiol, ac eto, mae nifer yr erlyniadau am drais rhywiol wedi gostwng yn sylweddol. Fel y dywedodd hefyd, mae trais rhywiol yn drosedd sy'n cael ei chyflawni'n bennaf gan ddynion yn erbyn menywod. Fodd bynnag, caiff ei chyflawni hefyd yn erbyn dynion a bechgyn, felly yn yr adroddiad hwn, maent yn cyfeirio at yr achwynydd. Wrth ymateb i'r adroddiad, dywedodd Llywodraeth newydd y DU fod y canfyddiadau hyn yn peri pryder mawr a bod dioddefwyr yn haeddu gwybod y cânt eu cefnogi, ac mae'r Prif Weinidog wedi bod yn glir fod yn rhaid gwneud mwy i ddwyn cyflawnwyr troseddau treisgar a rhywiol gerbron eu gwell. I unioni'r sefyllfa, maent yn cynnal adolygiad llawn o ymateb dinasyddion i gyfiawnder troseddol, gan recriwtio 20,000 yn fwy o heddlu, yn rhoi £85 miliwn i Wasanaeth Erlyn y Goron, yn creu lleoedd ychwanegol mewn carchardai ac yn gwneud yn siŵr bod troseddwyr treisgar a rhywiol yn treulio mwy o amser yn y carchar. Wedi dweud hyn, yn amlwg mae mwy i'w wneud, ond mae Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i adfer hyder yn y system gyfiawnder, ac yn allweddol, i ddarparu gwell cymorth i ddioddefwyr. Rwy'n cynnig gwelliant 5 yn unol â hynny.
Fel y noda ein gwelliant 4, canfu'r adroddiad hwn fod nifer yr achosion a gyfeiriwyd gan yr heddlu at Wasanaeth Erlyn y Goron am benderfyniad yn ogystal â nifer yr achosion a erlynwyd gan Wasanaeth Erlyn y Goron wedi gostwng, er bod adroddiadau o drais rhywiol i'r heddlu bron â bod wedi dyblu. Adroddwyd bod Prif Arolygwr EM, Kevin McGinty, wedi dweud bod cynnydd sylweddol wedi bod yn nifer yr honiadau o drais rhywiol ers 2016, tra bod nifer yr erlyniadau am drais rhywiol wedi gostwng yn sylweddol, sy'n dangos bod yna broblem ddifrifol. Dywedodd fod Gwasanaeth Erlyn y Goron wedi'i gyhuddo o ddewis achosion hawdd i'w herlyn yn unig, ond ni welsom unrhyw dystiolaeth o hynny yn ein hadroddiad. Er bod angen i Wasanaeth Erlyn y Goron wella'r ffordd y mae'n gweithio gyda'r heddlu, meddai, rhan fechan yn unig o broblem systemig fawr yn y broses cyfiawnder troseddol wrth ymdrin ag achosion cymhleth yw Gwasanaeth Erlyn y Goron. Mae angen mwy o waith, meddai, i ymchwilio i'r anghysondeb rhwng nifer yr achosion a gofnodwyd a nifer yr achosion a erlynwyd gan Wasanaeth Erlyn y Goron.
Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol hefyd wedi dweud bod y cynnydd mewn troseddau rhywiol y rhoddir gwybod amdanynt i'r heddlu,
yn fwyaf tebygol o fod yn ganlyniad i arferion cofnodi gwell ar ran llawer o heddluoedd y gwelwyd yn flaenorol eu bod yn annigonol gan Arolygiaeth Cwnstabliaeth Ei Mawrhydi... a pharodrwydd cynyddol dioddefwyr a goroeswyr y troseddau hyn i roi gwybod amdanynt.
Ond fel y dywed Cymorth i Fenywod Cymru, mae goroeswyr yn aml yn cael eu rhoi ar restri aros tra bydd capasiti am gymorth yn dod ar gael. Wrth gwrs, nid problem i Gymru neu Loegr yw hon, ond un drawsffiniol ac un heb ffiniau. Felly, cefnogwn welliant 1, sy'n ailadrodd gwelliant 2 a dynnwyd yn ôl gennym.
Er bod de Cymru wedi gweld cynnydd o 179 y cant yn y cyfraddau a gofnodwyd rhwng 2014-19, Dyfed Powys wedi gweld cynnydd o 167 y cant, Gwent wedi gweld cynnydd o 147 y cant a gogledd Cymru wedi gweld cynnydd o 126 y cant—cyfanswm o 2,218 o achosion a gofnodwyd—gwelodd pob un o'r pedwar heddlu ostyngiadau mawr yn nifer yr achosion a gyfeiriwyd at Wasanaeth Erlyn y Goron, y niferoedd a gyhuddwyd a'r niferoedd a arweiniodd at euogfarn. Fodd bynnag, ni allaf ond dod o hyd i un cyfeiriad yn adroddiad Comisiwn Thomas ar gyfiawnder yng Nghymru at unrhyw droseddu trawsffiniol, a hynny yng nghyd-destun llinellau cyffuriau ar hyd coridor yr M4 a gogledd Cymru. A'r ateb y mae'n ei gynnig yw cydweithio ar draws y pedwar heddlu yng Nghymru ar y cyd ag asiantaethau eraill, heb gyfeirio at bartneriaid ar draws y ffin. Mewn gwirionedd, er enghraifft, mae Heddlu Gogledd Cymru wedi dweud bod mwy o gydweithio gyda heddluoedd Glannau Mersi a Swydd Gaer ac maent yn rhannu eu huned troseddau cyfundrefnol rhanbarthol gyda heddluoedd cyfagos yn Lloegr.
Rwyf wedi dweud hyn o'r blaen, ond mae'n wir: mae gan Gymru echel dwyrain-gorllewin o droseddu a chyfiawnder, ac mae galwadau am ddatganoli cyfiawnder troseddol i Gymru yn methu cydnabod nad yw gweithgarwch troseddol yn cydnabod ffiniau cenedlaethol neu ranbarthol, a bod 48 y cant o bobl yng Nghymru'n byw o fewn 25 milltir i'r ffin â Lloegr a 90 y cant o fewn 15 milltir i'r ffin. Nid yw troseddu'n genedlaethol ei natur.
Ar y llaw arall, dim ond 5 y cant o boblogaeth yr Alban a Lloegr sy'n byw o fewn 15 milltir i'w ffiniau. Mae'n drueni felly fod adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru yn canolbwyntio, i raddau helaeth, ar bolisïau darfodol Llywodraethau a phleidiau ar bob ochr i'r ffin, sef pethau sy'n mynd a dod, yn hytrach na gweld a fyddai egwyddor gyfansoddiadol datganoli cyfiawnder troseddol yn creu system decach a mwy cyfiawn i bawb.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Well, it depends on time; I've only got a few seconds left.
Wel, mae'n dibynnu ar yr amser; dim ond ychydig eiliadau sydd gennyf ar ôl.
It's up to you to take the intervention. I'll allow more time for interventions.
Chi sydd i benderfynu a ydych am dderbyn yr ymyriad. Fe wnaf ganiatáu rhagor o amser ar gyfer ymyriadau.
Okay.
O'r gorau.
You've just put forward an argument for a European criminal justice system.
Rydych newydd gyflwyno dadl o blaid system cyfiawnder troseddol Ewropeaidd.
Well, no, my concluding paragraph will actually address that. When I raised this last time in the Chamber, I actually discussed with the First Minister, more of a US system, because, if instead, we're going to evolve into a more effective system that recognises the increasingly federalised and the federalising nature of the UK, we will need to look to more of a network system rather than simply trying to draw lines between systems according to where national borders lie. That's how to deal with perpetrators, but that's also how to support the victims.
Wel, naddo, bydd fy mharagraff olaf yn ymdrin â hynny mewn gwirionedd. Pan godais hyn ddiwethaf yn y Siambr, bûm yn trafod system debycach i'r Unol Daleithiau gyda'r Prif Weinidog, oherwydd os ydym yn lle hynny yn mynd i esblygu i fod yn system fwy effeithiol sy'n cydnabod natur gynyddol ffederal a ffedereiddiol y DU, bydd angen inni edrych ar fwy o system rwydwaith yn hytrach na dim ond ceisio tynnu llinellau rhwng systemau yn ôl ble mae'r ffiniau cenedlaethol. Dyna sut y dylid trin cyflawnwyr, ond dyna sut y dylid cefnogi'r dioddefwyr hefyd.
I just wanted to pick up on something that Leanne said earlier as to how all women have had some sort of assault on them. I was just reflecting on it, because when I was 18 years old, I gave a lift to a young man from a party. I'd never met him before, I knew nothing about him, but he just happened to live close to where I did. And, when I dropped him off at his house, and I refused to go in, he started beating me around the head, from nowhere. I was perfectly okay—I ran off and left my car, and then went back for it later—but the fact is, I never reported it to anybody; I never spoke to my parents about it and I never spoke to my friends about it. How deeply disturbed was this individual, who I'd never met before and never have met since, that he thought that he had a right to beat me over the head simply because I refused to go along with his advances? All of us must have had a similar experience. How many other people did that man do that sort of thing to, and how many of them succumbed to it? If we don't speak up, then people who are seriously disturbed will go on doing this sort of thing.
Roeddwn am fynd ar drywydd rhywbeth a ddywedodd Leanne yn gynharach ynglŷn â sut y mae pob menyw wedi dioddef rhyw fath o ymosodiad. Roeddwn yn myfyrio ar hyn, oherwydd pan oeddwn yn 18 oed, rhoddais lifft i ddyn ifanc o barti. Nid oeddwn erioed wedi'i gyfarfod o'r blaen, nid oeddwn yn gwybod unrhyw beth amdano, ond roedd yn digwydd byw yn agos at lle roeddwn i'n byw. Ac wedi i mi ei ollwng wrth ei dŷ, a minnau'n gwrthod mynd i mewn, dechreuodd fy nghuro ar draws fy mhen, heb unrhyw rybudd o gwbl. Roeddwn yn berffaith iawn—rhedais oddi yno a gadael fy nghar, ac euthum yn ôl i'w gasglu'n ddiweddarach—ond y gwir yw, ni soniais wrth neb erioed am hyn; ni siaradais â fy rhieni amdano ac ni siaradais â fy ffrindiau amdano. Pa mor hynod gythryblus ei feddwl oedd yr unigolyn hwn, nad oeddwn erioed wedi ei gyfarfod o'r blaen ac na wneuthum ei gyfarfod wedyn, fel ei fod yn credu bod ganddo hawl i fy nghuro ar draws fy mhen am i mi wrthod ildio i'w ddyheadau? Mae'n rhaid bod pob un ohonom wedi cael profiad tebyg. Faint o bobl eraill y gwnaeth y dyn hwnnw rywbeth tebyg iddynt, a faint ohonynt a wnaeth ildio iddo? Os na chodwn ein llais, bydd pobl sy'n gythryblus iawn eu meddwl yn parhau i wneud pethau o'r fath.
So, I'd like to congratulate Leanne on the timing of this debate, because, obviously it coincides with the disgraceful situation that occurred in Cyprus. It seems to me that the message is loud and clear that nobody should go on holiday to Cyprus, because the criminal justice system in Cyprus simply won't keep you safe. The failure by the Cypriot police to follow the most basic procedural safeguards when interviewing this young woman is something I hope we will never see again in this country. And I'm assuming that, eventually, it will lead to a reversal of the decision that was handed down in the courts. I'm sure it has been counterproductive—their attempt to protect the image of Cyprus as a tourist destination has actually had the reverse outcome.
I just wanted to talk a little bit about the conviction rates. I'm pleased that south Wales is actually doing a lot better than the other three police forces, because 55 in 100 domestic abuse crimes they deal with do lead to prosecution, compared with 27 or 28 out of 100 in other policing areas. And this is better, but, obviously, it's not sufficient, because we have to remember that, on top of the ones that are recorded as domestic violence crimes, there are many other incidents that the police deal with that are not recorded as a crime. And then, of course, there are all the others that never go anywhere near the police.
Last week, I was fascinated to listen to Sally Challen and her son David talk about their situation, and congratulations to Bethan Sayed for organising that. For those who are not familiar with this, here's a woman in her sixties who, after years and years of marriage, suddenly decided that she had to kill this man. And, of course, it was after years of coercive control that was in plan sight to her friends, not so much her family, but her friends, her neighbours, and in some instances, the police. So, what could anybody have done to prevent that level of coercion leading to the unfortunate death of somebody who was, obviously, a very unpleasant guy? And nobody spoke up in his favour. All the people at the trial were supportive of this woman—all the friends of the family, the relatives, including her two sons. It does tell us, as Sally said, that there are all too many people who face this sort of situation. What she said in an interview was,
'A lot of the problem is that women don't know they're in a relationship of coercive control. It’s family, friends and relatives who do see it. Somehow they have to speak to that person and convince them to leave. They don't seem to be able to break that tie. It’s a very strong tie and the women are very vulnerable'.
And, obviously, she's speaking about herself, but there are many other people in Sally Challen's situation. So, I think, finally, I just want to say it's so important that we've got our relationship and sexuality curriculum coming up because this is where we will get good relationships built into our young people and that emotional resilience that goes with that.
Felly, hoffwn longyfarch Leanne ar amseriad y ddadl hon, oherwydd, yn amlwg, mae'n cyd-fynd â'r sefyllfa warthus a ddigwyddodd yng Nghyprus. Mae'n ymddangos i mi fod y neges yn glir na ddylai neb fynd ar wyliau i Gyprus, oherwydd ni fydd y system cyfiawnder troseddol yng Nghyprus yn eich cadw'n ddiogel. Mae methiant heddlu Cyprus i ddilyn y mesurau diogelu gweithdrefnol mwyaf sylfaenol wrth gyfweld â'r ferch ifanc hon yn rhywbeth y gobeithiaf na fyddwn byth yn ei weld eto yn y wlad hon. Ac rwy'n tybio y bydd, yn y pen draw, yn arwain at wrthdroi'r penderfyniad a wnaed gan y llysoedd. Rwy'n siŵr ei fod wedi bod yn wrthgynhyrchiol—mae eu hymgais i ddiogelu delwedd Cyprus fel cyrchfan i dwristiaid wedi cael y canlyniad croes i hynny mewn gwirionedd.
Roeddwn eisiau siarad ychydig am gyfraddau euogfarnu. Rwy'n falch fod de Cymru yn gwneud yn llawer gwell na'r tri heddlu arall, oherwydd mae 55 o bob 100 o droseddau cam-drin domestig y maent yn ymdrin â hwy yn arwain at erlyniad, o'i gymharu â 27 neu 28 y 100 yn yr ardaloedd plismona eraill. Ac mae hynny'n well, ond yn amlwg, nid yw'n ddigon, oherwydd mae'n rhaid inni gofio, yn ychwanegol at y rhai sy'n cael eu cofnodi fel troseddau trais yn y cartref, mae'r heddlu'n ymdrin â llawer o ddigwyddiadau eraill nad ydynt yn cael eu cofnodi fel trosedd. Ac wedyn, wrth gwrs, ceir yr holl bobl eraill nad ydynt byth yn mynd yn agos at yr heddlu.
Yr wythnos diwethaf, roedd yn ddiddorol iawn gwrando ar Sally Challen a'i mab David yn siarad am eu sefyllfa, a llongyfarchiadau i Bethan Sayed am drefnu hynny. I'r rhai nad ydynt yn gyfarwydd â hyn, dyma fenyw yn ei chwedegau a benderfynodd yn sydyn, ar ôl blynyddoedd a blynyddoedd o briodas, fod yn rhaid iddi ladd y dyn hwn. Ac wrth gwrs, digwyddodd hynny ar ôl blynyddoedd o reolaeth drwy orfodaeth a oedd yn amlwg i'w ffrindiau, nid yn gymaint i'w theulu, ond i'w ffrindiau, ei chymdogion, ac mewn rhai achosion, yr heddlu. Felly, beth allai rhywun fod wedi'i wneud i atal y lefel honno o orfodaeth rhag arwain at farwolaeth anffodus rhywun a oedd, yn amlwg, yn ddyn annymunol iawn? Ac ni siaradodd neb o'i blaid. Roedd yr holl bobl yn yr achos yn gefnogol i'r ddynes hon—holl gyfeillion y teulu, y perthnasau, gan gynnwys ei dau fab. Mae'n dweud wrthym, fel y dywedodd Sally, fod llawer gormod o bobl yn wynebu sefyllfa o'r fath. Yr hyn a ddywedodd mewn cyfweliad oedd,
Mae llawer o'r broblem yn deillio o'r ffaith nad yw menywod yn gwybod eu bod mewn perthynas sy'n seiliedig ar reolaeth drwy orfodaeth. Teulu, ffrindiau a pherthnasau sy'n ei weld. Rywsut mae'n rhaid iddynt siarad â'r person dan sylw a'u darbwyllo i adael. Nid ydynt fel pe baent yn gallu torri'r cwlwm hwnnw. Mae'n gwlwm cryf iawn ac mae'r menywod yn fregus iawn.
Ac yn amlwg, mae hi'n siarad amdani ei hun, ond mae llawer o bobl eraill yn sefyllfa Sally Challen. Felly, rwy'n meddwl, yn olaf, fy mod am ddweud ei bod mor bwysig ein bod yn cyflwyno ein cwricwlwm cydberthynas a rhywioldeb oherwydd dyma lle gallwn feithrin gallu ein pobl ifanc i gael perthynas dda ag eraill a'r gwydnwch emosiynol a ddaw yn sgil hynny.
Does dim rhaid edrych yn ddwfn iawn i gael syniad o pam dydy ein system gyfiawnder ni ddim yn gweithio dros ddioddefwyr. Rhwng 2010 a 2016, mi dorrwyd un rhan o dair o gyllideb y Weinyddiaeth Gyfiawnder. Hon oedd yr adran gafodd ei tharo ail waethaf ar ôl yr Adran Waith a Phensiynau. Mi gafodd cyllidebau llysoedd eu torri; nifer y llysoedd ynadon eu torri o 330 i 150. Mae effaith y mesurau yna, wrth gwrs, yn siŵr o fod wedi gweithio eu ffordd drwy'r system gyfan, o Wasanaeth Erlyn y Goron, y ffordd maen nhw'n ymgymryd ag achosion, i oedi yn y llysoedd, i ymgyfreithwyr neu litigants yn cael eu gorfodi i gynrychioli eu hunain, y gefnogaeth a'r gwasanaethau sydd ar gael i ddioddefwyr a goroeswyr yn cael ei erydu. Os ydych chi'n ddioddefwr trais rhywiol sy'n chwilio am gwnsela, mi ydych chi'n debyg o gael clywed wrth wneud y cais yna fod rhestr aros eich canolfan argyfwng trais rhywiol chi wedi cau oherwydd diffyg cyllid. O ganlyniad, wrth gwrs, mae iechyd meddwl ac emosiynol yn siŵr o ddirywio.
Canolfan Gefnogaeth Trais a Cham-drin Rhywiol Gogledd Cymru ydy'r unig wasanaeth rape crisis ar draws chwech o siroedd y gogledd sy'n darparu cwnsela arbenigol i holl ddioddefwyr. Dyma ddywedodd eu cyfarwyddwr nhw, Jane Ruth:
We don't need to look at this particularly carefully to understand why our justice system isn't working for victims. Between 2010 and 2016, a third of the Ministry of Justice budget was cut. This was the department hit second worst after the Department for Work and Pensions. The budgets of courts were cut; the number of courts were cut from 330 to 150. Now, the impact of that, of course, is bound to have worked its way through the whole justice system, from the CPS and the way that they deal with cases, to delays in courts, to litigants being forced to represent themselves. The support and services available to victims and survivors is also eroded. If you're a victim of sexual violence seeking counselling then you are likely to be told, in making that request, that the waiting list in your sexual violence crisis centre will have closed because of a lack of funding. As a result, mental and emotional health is sure to decline.
Now, the rape crisis centre in north Wales is the only rape crisis service across the six north Wales services providing specialist counselling for all victims, and this what their director, Jane Ruth, said:
'It's extremely challenging to run a service when funding is so uncertain. I have really serious worries about what will happen to all the people who seek support if we aren't able to meet their needs'.
Mae gweithredu gwasanaeth yn heriol tu hwnt pan fo'r cyllid mor ansicr. Mae gennyf bryderon difrifol iawn am yr hyn a fydd yn digwydd i'r holl bobl sy'n ceisio cymorth os na allwn ddiwallu eu hanghenion.
Rydym ni'n gwybod bod y rhan fwyaf o'n cymdeithas ni'n meddwl bod hyn yn annerbyniol. Mi wnaeth arolwg gan YouGov yn ddiweddar ar ran yr End Violence Against Women Coalition ddarganfod bod y mwyafrif o bobl yn ystyried mynediad at gwnsela i fod yn fwy pwysig na mynediad at yr heddlu neu'r broses llysoedd i oroeswyr trais rhywiol. Mae'r mwyafrif llethol o bobl—82 y cant—yn cydnabod bod trais rhywiol yn cael effaith ar iechyd meddwl. Ac yn arwyddocaol hefyd, fel sy'n digwydd mor aml, mae 60 y cant o bobl yn credu bod mynediad at gwnsela am ddim eisoes ar gael i oroeswyr trais rhywiol, pan ydym ni'n gweld nad dyna sydd yn digwydd yn ymarferol oherwydd diffyg capasiti, yn cael ei yrru gan ddiffyg cyllid.
Ym mis Mawrth 2018, mi oedd yna 6,355 o oroeswyr ar restrau aros rape crisis—dros 6,000 o bobl ar un pwynt mewn amser yn aros ar restrau aros, ac mae disgwyl bod y nifer yn uwch fyth eleni, efo'r galw cynyddol am wasanaethau cymorth. Ysgwn i os fydd y ddynes ifanc a gafodd yn euog o ddweud celwydd ar ôl cael ei threisio gan gangiau yng Nghyprus yn cael mynediad at wasanaethau cwnsela a phroffesiynol, ynteu a ydy hi'n mynd i aros am rhyw restr aros sydd yn faith ar y gorau neu ddim yn bodoli ar ei chyfer hi, efallai?
Does gen i ddim amheuaeth mai methiannau Llywodraeth Prydain sydd wrth wraidd y problemau yma sydd ganddom ni rŵan. Dyma ddywedodd Sarah Green, cyd-gyfarwyddwr yr End Violence Against Women Coalition:
We know that most people in our society see this as being unacceptable. A YouGov poll recently for the End Violence Against Women Coalition showed that a majority of people saw access to counselling as being more important than access to the police or the courts service for survivors of sexual violence. The vast majority of people—82 per cent—acknowledged that sexual violence does have impact on mental health. And significantly too, as happens so often, 60 per cent of people believe that access to counselling is available free of charge already for survivors of sexual violence, when we know that that isn't the case on the ground because of a lack of capacity, driven by a lack of funding.
In March 2018, there were 6,355 survivors on rape crisis waiting lists—over 6,000 people at one point waiting on those waiting lists—and it's expected that the figures will be even higher today, with the increasing demand for support services. I wonder whether the young woman found guilty of lying, having been gang-raped in Cyprus, will have access to professional counselling services, or is she going to have to wait on a waiting list, which will be lengthy at best, or non-existent at worst?
Now, I have no doubt that the failings of the UK Government are at the heart of the problem that we are currently facing. This is what Sarah Green, the joint director of the End Violence Against Women Coalition, said:
'No part of government has ever stepped up and made the guaranteed funding of community-based rape counselling services their responsibility. This is an appalling abandonment of survivors. The current government has seen fit to leave the decision about whether to fund vital and life-saving rape counselling services to a mix of local commissioners including cash-strapped local councils, PCCs and health boards.'
Nid oes unrhyw ran o'r Llywodraeth erioed wedi camu i'r adwy ac wedi sicrhau bod cyllid gwarantedig ar gyfer gwasanaethau cwnsela yn y gymuned yn gyfrifoldeb iddynt. Mae hyn yn amddifadu goroeswyr yn enbyd. Mae'r llywodraeth bresennol wedi gweld yn dda i adael y penderfyniad ynglŷn ag a ddylid ariannu gwasanaethau cwnsela trais rhywiol hanfodol sy'n achub bywydau i gymysgedd o gomisiynwyr lleol, gan gynnwys cynghorau lleol, comisiynwyr heddlu a throseddu a byrddau iechyd, sydd oll yn brin o arian.
Beth am i Gymru wneud pethau yn wahanol? Beth am i Gymru gymryd y cyfrifoldeb am wneud pethau yn wahanol? Mi all ddatganoli cyfiawnder helpu i greu system fwy integredig, a'r budd ddaw o hynny drwy uno'n gwasanaethau cymdeithasol ac iechyd efo'n polisi cyfiawnder.
Rydyn ni wedi gweld llawer o arfer da yma yn barod yng Nghymru ar lawr gwlad, diolch i waith ein comisiynwyr heddlu a throsedd. Mae'r adroddiad Thomas diweddar hefyd yn pwyntio at ddeddfwriaeth Llywodraeth Cymru, Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, fel enghraifft o sut allwn ni fod yn arloesol, efo pwyslais ar waith ataliol. Mae gan Gymru y gallu. Mae gan Gymru y sgiliau i ddarparu gwasanaeth llawer gwell. Mae'n rhaid inni, rŵan, wthio er mwyn cael y pwerau hefyd.
Why can't Wales do things differently? Why not take responsibility in Wales for doing things differently? The devolution of justice could create a more integrated system and that will bring benefits through merging our health and social services with our justice policy.
We have seen much good practice here already in Wales on the ground, thanks to the work of our police and crime commissioners. The recent Thomas report also points to Welsh Government legislation, the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, as an example of how we can be innovative, with an emphasis on prevention. Wales has the ability. Wales has the skills to provide a far better service. We must now push to have those powers.
Rape is second only to murder in the catalogues of crime, and it is rightly condemned and rightly severely punished when perpetrators are convicted. But the one thing that this motion neglects is, on the other hand, if rape is so serious a crime, accusing somebody falsely of rape is a very serious matter as well. Everybody knows the stigma that attaches to allegations of that kind. And I do have some difficulty in accepting the terms of the motion where it said
'too often survivors are not believed'.
Well, that may well be true, but also, as we know from the Carl Beech case, and many others, the opposite is also true—that there are many so-called victims who make false allegations and therefore subject the victims to trauma of an unimaginable kind.
So, what worries me about the way in which this motion is couched is that it doesn't seem to pay any regard at all to one of the most fundamental tenets of British justice, which is the presumption of innocence—something that is enshrined within the European Convention on Human Rights, in article 6(2). It seems that to accuse is to convict. We talk about
'international best practice on increasing conviction rates'.
Well, if we assume that we've got to have a quota of convictions, then that seems to undermine the very basis of the justice system itself. It may well be that there are not enough convictions because the evidence doesn't stand up, and, very often, as we know, people get wrongly convicted, and, on the other hand, there are people who get away with crimes because they've not been able to find in court enough evidence to convince a jury.
I'm, I think, the only Member of this Assembly who has had the miserable experience of being falsely accused of rape, along with my wife, back in 2001. I was very publicly arrested before the entire world's media, and a pretty grim experience that is. On the same day, six police officers were sent up to Cheshire, where we were then living, for our house to be raided and searched. And my wife had the appalling experience of having to ring her then 88-year-old mother and asking her to go and open up the house to receive this delegation, because we were actually incarcerated, under arrest, in a police station in London on false charges of sexual abuse. This was all orchestrated, of course, by Max Clifford. He brokered the deal for our false accuser with the News of the World, so that she could pocket £50,000. She ultimately went to prison for three years for perjury and attempting to pervert the course of justice.
I was amazed, 10 years later, when, out of the blue, somebody contacted me to ask if the person who had accused her son falsely of rape was the same person who had accused my wife and me. And lo and behold, so it proved to be: Nadine Milroy-Sloan. She went to prison a second time—for four years on this occasion. And we know from Operation Midland that, very often, the most absurd, it seems—when you read in retrospect what the police had believed—allegations have led to the complete wreckage of people's lives. We know, in the Operation Midland case, people like Field Marshal Lord Bramall were accused of abuse of boys, and the head of MI5, the head of MI6, Prime Minister Edward Heath, the former Home Secretary, Uncle Tom Cobbley and all. And, in the course of tearful interviews with the police, Carl Beech even accused his late stepfather, an army major, of raping him, and said that he had been passed on to generals to be tortured at military bases and sadistically sexually abused by other establishment figures in the 1970s and 1980s. We cannot deny that this is a serious problem as well. So, I wish that this motion had been drawn in a more balanced way to refer to the other victims of this sorry saga as well, which are those who are falsely accused. My old friend Harvey Proctor has been on the television much in recent months as another victim of Operation Midland, and the trauma—I'm sure that anybody who has seen him on television would see—has been etched in the lines on his face.
Now, in drawing attention to people who have suffered this experience, it is not meant in any way to diminish the trauma and injustice that is done to the real victims of rape. Many people are targeted in the circumstances I've described just because they are well known; it is possible to make money out of this if you are sufficiently determined and unscrupulous. But the real victims of false allegations are not so much people like me—in the long term, we've survived and recovered and prospered—the real victims of false allegations are those who have been raped in reality, but whose credibility is reduced in front of a jury by the high-profile false allegations that prove to be absolutely absurd.
Mae trais rhywiol yn ail yn unig i lofruddiaeth ar y raddfa droseddu, ac mae wedi'i gondemnio'n briodol ac yn cael ei gosbi'n llym iawn pan gaiff cyflawnwyr eu heuogfarnu. Ond yr un peth y mae'r cynnig hwn yn ei anwybyddu ar y llaw arall, os yw trais rhywiol yn drosedd mor ddifrifol, yw bod cyhuddo rhywun yn anghywir o drais rhywiol yn fater difrifol iawn hefyd. Mae pawb yn gwybod am y stigma sydd ynghlwm wrth honiadau o'r fath. Ac rwy'n cael rhywfaint o anhawster i dderbyn telerau'r cynnig lle dywedai
'nad yw goroeswyr, yn rhy aml, yn cael eu credu'.
Wel, efallai fod hynny'n wir, ond hefyd, fel y gwyddom o achos Carl Beech, a llawer o rai eraill, mae'r gwrthwyneb hefyd yn wir—fod llawer o ddioddefwyr honedig yn gwneud honiadau ffug ac felly'n darostwng y dioddefwyr i drawma na ellir mo'i amgyffred.
Felly, yr hyn sy'n fy mhoeni am y ffordd y mae'r cynnig hwn wedi'i eirio yw nad yw'n ymddangos ei fod yn talu unrhyw sylw o gwbl i un o egwyddorion mwyaf sylfaenol cyfiawnder Prydain, sef y rhagdybiaeth o ddiniweidrwydd—rhywbeth sydd wedi'i ymgorffori yn y Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau dynol, yn erthygl 6(2). Ymddengys mai cyhuddo yw euogfarnu. Soniwn am
'arfer gorau rhyngwladol ar gynyddu cyfraddau euogfarnu'.
Wel, os tybiwn fod yn rhaid i ni gael cwota o euogfarnau, mae hynny i bob golwg yn tanseilio union sail y system gyfiawnder ei hun. Mae'n ddigon posibl nad oes digon o euogfarnau am nad yw'r dystiolaeth yn dal dŵr, ac yn aml iawn, fel y gwyddom, caiff pobl eu heuogfarnu'n anghywir, ac ar y llaw arall, ceir pobl sy'n osgoi cosb am droseddau am nad ydynt wedi gallu dod o hyd i ddigon o dystiolaeth yn y llys i argyhoeddi rheithgor.
Rwy'n credu mai fi yw'r unig Aelod o'r Cynulliad hwn sydd wedi cael y profiad diflas o gael fy nghyhuddo'n dwyllodrus o drais rhywiol, gyda fy ngwraig, yn ôl yn 2001. Cefais fy arestio'n gyhoeddus iawn gerbron cyfryngau'r byd i gyd, ac mae hwnnw'n brofiad go annymunol. Ar yr un diwrnod, anfonwyd chwe heddwas i Swydd Gaer lle roeddem yn byw ar y pryd, er mwyn i'n tŷ gael ei ysbeilio a'i chwilio. A chafodd fy ngwraig y profiad gwarthus o orfod ffonio ei mam a oedd yn 88 oed ar y pryd, a gofyn iddi fynd i agor y tŷ i dderbyn y ddirprwyaeth hon, oherwydd cawsom ein carcharu, ar ôl ein harestio, mewn gorsaf heddlu yn Llundain ar gyhuddiadau ffug o gam-drin rhywiol. Cafodd hyn i gyd ei drefnu, wrth gwrs, gan Max Clifford. Gwnaeth fargen â'r sawl a wnaeth gyhuddiadau ffug yn ein herbyn gyda News of the World, fel y gallai hi gael £50,000. Yn y pen draw aeth i'r carchar am dair blynedd am dyngu anudon a cheisio gwyrdroi cwrs cyfiawnder.
Roeddwn yn rhyfeddu, 10 mlynedd yn ddiweddarach, pan gysylltodd rhywun â mi yn gwbl annisgwyl i ofyn ai'r un un oedd y person a oedd wedi cyhuddo ei mab ar gam o drais rhywiol â'r sawl a gyhuddodd fy ngwraig a minnau. Ac wele, dyna oedd wedi digwydd: Nadine Milroy-Sloan. Aeth i'r carchar am yr eildro—am bedair blynedd y tro hwnnw. A gwyddom o Operation Midland fod yr honiadau mwyaf hurt yn aml iawn, mae'n ymddangos—pan ddarllenwch wrth edrych yn ôl beth roedd yr heddlu wedi'i gredu—wedi arwain at ddinistrio bywydau pobl yn llwyr. Rydym yn gwybod, yn achos Operation Midland fod pobl fel y Maeslywydd yr Arglwydd Bramall wedi'u cyhuddo o gam-drin bechgyn, a phennaeth MI5, pennaeth MI6, y Prif Weinidog Edward Heath, y cyn Ysgrifennydd Cartref, Uncle Tom Cobbley a'r cyfan. Ac yn ystod cyfweliadau dagreuol gyda'r heddlu, cyhuddodd Carl Beech ei ddiweddar lystad hyd yn oed, uwch-gapten yn y fyddin, o'i dreisio, a dywedodd ei fod wedi ei drosglwyddo i gadfridogion i'w arteithio mewn canolfannau milwrol ac wedi dioddef camdriniaeth rywiol sadistig gan ffigurau eraill a oedd yn rhan o'r sefydliad yn y 1970au a'r 1980au. Ni allwn wadu bod hon yn broblem ddifrifol hefyd. Felly, hoffwn pe bai'r cynnig hwn wedi cael ei lunio mewn ffordd fwy cytbwys i gyfeirio at ddioddefwyr eraill y saga druenus hon hefyd, sef y rhai sy'n cael eu cyhuddo ar gam. Mae fy hen gyfaill Harvey Proctor wedi bod ar y teledu lawer gwaith yn y misoedd diwethaf fel un arall o ddioddefwyr Operation Midland, ac mae'r trawma—rwy'n siŵr y byddai pawb sydd wedi'i weld ar y teledu yn gweld—wedi gadael ei ôl yn y llinellau ar ei wyneb.
Nawr, wrth dynnu sylw at bobl sydd wedi dioddef y profiad hwn, nid yw'n fwriad gennyf fychanu'r trawma a'r anghyfiawnder a gyflawnir yn erbyn dioddefwyr trais rhywiol mewn unrhyw fodd. Mae llawer o bobl yn cael eu targedu o dan yr amgylchiadau rwyf wedi'u disgrifio am eu bod yn adnabyddus; mae'n bosibl gwneud arian o hyn os ydych chi'n ddigon penderfynol a diegwyddor. Ond nid pobl fel fi yw dioddefwyr go iawn honiadau ffug—yn y tymor hir, rydym wedi goroesi ac adfer a ffynnu—dioddefwyr go iawn honiadau ffug yw'r rhai sydd wedi dioddef trais rhywiol go iawn, ond y mae eu hygrededd gerbron rheithgor wedi'i leihau yn sgil yr honiadau ffug proffil uchel y profir wedyn eu bod yn gwbl hurt.
What do we mean when we use the word 'justice'? I've looked it up and the Oxford English Dictionary offers two principal meanings: the first being 'just and reasonable behaviour or the quality of being fair', and the second meaning is 'the administration of the law'. Now, as anyone who has known someone who's been raped or who has campaigned to improve the system will know, these two meanings are not always the same; the administration of the law in England is not providing survivors of rape with just and reasonable treatment in too many cases. The statistics do show this in part. In the year ending March 2019, as we've heard, less than 4 per cent of cases reported to the police resulted in a prosecution. But Llywydd, the statistics only tell us part of the story. What about the survivors who don't even feel able to report what's happened to them? The statistics are blighted by the stories they don't tell—the women and men who don't report what's happened to them out of stigma, shame, terror at how they might be blamed or not believed by the people and systems that are meant to provide them with just treatment.
And what of the survivors who do take that seemingly impossibly brave step to report a rape to the police? At every stage of a survivor's uphill struggle to get justice, the odds are stacked against them. Police culture—though improved and though there is positive work being undertaken by the police and crime commissioners, it's still patchy. There'll be questions about what the survivor was wearing, how much they'd had to drink, whether they'd slept with the perpetrator before, how many people they've slept with in general at any time, whether they've been in contact with the perpetrator since. There will be invasive medical examinations that may or may not get the evidence that they need to prove what's happened to them. And then, even if the police are satisfied with the veracity of their story and even if they went to report it before showering or doing the instinctive thing of washing what's happened away, they may still—they are overwhelmingly likely to be told that the Crown Prosecution Service doesn't think there's enough chance of success and that they won't be pursuing the case.
The End Violence Against Women Coalition cites a case dropped by the CPS because WhatsApp messages could be misinterpreted and another where rape within marriage wasn't prosecuted because of a CPS assumption that a jury wouldn't understand the dynamics of a coercive and controlling relationship. But Llywydd, is it any wonder that so few women and men choose to report when they've been raped? Our justice system requires phenomenal bravery from survivors; it requires them to put aside the trauma and to go to a cold examination room and talk to strangers about the worst thing that's ever happened to them. One of the main reasons I believe that justice should be devolved to Wales is that criminal cases like this don't happen in a vacuum. A survivor of rape will likely come into contact with a plethora of services—a GP, a triage nurse in A&E, a sexual health clinic, a support group, a Citizens Advice centre—before or instead of going to the police.
Beth a olygwn pan ddefnyddiwn y gair 'cyfiawnder'? Rwyf wedi edrych, ac mae'r Oxford English Dictionary yn cynnig dau brif ystyr: y cyntaf yw 'ymddygiad rhesymol a chyfiawn neu'r rhinwedd o fod yn deg', a'r ail ystyr yw 'gweinyddiaeth y gyfraith'. Nawr, fel y bydd unrhyw un sydd wedi adnabod rhywun sydd wedi dioddef trais rhywiol neu sydd wedi ymgyrchu i wella'r system yn gwybod, nid yw'r ddau ystyr bob amser yr un fath; mewn gormod o achosion, nid yw gweinyddiaeth y gyfraith yn Lloegr yn rhoi triniaeth gyfiawn a rhesymol i oroeswyr trais rhywiol. Mae'r ystadegau'n dangos hyn yn rhannol. Yn y flwyddyn a ddaeth i ben ar 2019 Mawrth, fel y clywsom, arweiniodd llai na 4 y cant o achosion y rhoddwyd gwybod i'r heddlu amdanynt at erlyniad. Ond Lywydd, rhan o'r stori'n unig y mae'r ystadegau'n ei ddweud wrthym. Beth am y goroeswyr nad ydynt yn teimlo y gallant adrodd ynglŷn â beth sydd wedi digwydd iddynt hyd yn oed? Caiff yr ystadegau eu chwalu gan y straeon nad ydynt yn eu hadrodd—y menywod a'r dynion nad ydynt yn rhoi gwybod am beth sydd wedi digwydd iddynt oherwydd stigma, cywilydd, ofn ynglŷn â sut y gallent gael eu beio neu beidio â chael eu credu gan y bobl a'r systemau sydd i fod i ddarparu triniaeth deg iddynt.
A beth am y goroeswyr sy'n cymryd y cam ymddangosiadol ddewr o roi gwybod i'r heddlu am drais rhywiol? Ar bob cam o frwydr anodd goroeswr i gael cyfiawnder, mae'r ods yn pentyrru yn eu herbyn. Diwylliant yr heddlu—er ei fod yn well ac er bod gwaith cadarnhaol yn cael ei wneud gan gomisiynwyr yr heddlu a throseddu, mae'n dal yn dameidiog. Bydd cwestiynau am beth oedd y goroeswr yn ei wisgo, faint roeddent wedi'i yfed, a oeddent wedi cysgu gyda'r troseddwr o'r blaen, faint o bobl y maent wedi cysgu gyda hwy yn gyffredinol ar unrhyw adeg, a ydynt wedi bod mewn cysylltiad â'r troseddwr ers hynny. Bydd yna archwiliadau meddygol ymyraethol a allai ddod, neu a allai fethu dod o hyd i'r dystiolaeth sydd ei hangen arnynt i brofi beth sydd wedi digwydd iddynt. Ac yna, hyd yn oed os yw'r heddlu'n fodlon â gwirionedd eu stori a hyd yn oed pe baent yn rhoi gwybod amdano cyn cael cawod neu wneud y peth greddfol o olchi'r hyn sydd wedi digwydd i ffwrdd, efallai y byddant yn dal—maent yn hynod o debygol o gael gwybod nad yw Gwasanaeth Erlyn y Goron yn credu bod digon o obaith o lwyddo ac na fyddant yn mynd ar drywydd yr achos.
Mae Cynghrair Rhoi Terfyn ar Drais yn erbyn Menywod yn cyfeirio at achos a gafodd ei ollwng gan Wasanaeth Erlyn y Goron oherwydd y gellid camddehongli negeseuon WhatsApp ac un arall lle na chafodd trais o fewn priodas ei erlyn oherwydd rhagdybiaeth Gwasanaeth Erlyn y Goron na fyddai rheithgor yn deall dynameg rheolaeth drwy orfodaeth mewn perthynas. Ond Lywydd, a oes unrhyw ryfedd fod cyn lleied o fenywod a dynion yn dewis rhoi gwybod am droseddau pan fyddant wedi'u treisio'n rhywiol? Mae ein system gyfiawnder yn mynnu dewrder aruthrol ar ran goroeswyr; mae'n ei gwneud yn ofynnol iddynt roi'r trawma i'r naill ochr a mynd i ystafell archwilio oer a siarad â dieithriaid am y peth gwaethaf sydd erioed wedi digwydd iddynt. Un o'r prif resymau pam y credaf y dylid datganoli cyfiawnder i Gymru yw nad yw achosion troseddol fel hyn yn digwydd mewn gwactod. Bydd goroeswr trais rhywiol yn debygol o ddod i gysylltiad â llu o wasanaethau—meddyg teulu, nyrs brysbennu mewn adran ddamweiniau ac achosion brys, clinig iechyd rhywiol, grŵp cymorth, canolfan Cyngor ar Bopeth—cyn, neu yn lle mynd at yr heddlu.
Would you give way?
A wnewch chi ildio?
I'll give way.
Fe ildiaf.
Thank you. Just a question, really. If there's a person who has alleged rape in south Wales and is unhappy with the way they've been treated by the South Wales Police and then they maybe go and see an AM, for example, do you think the AM should help them? What do you think the AM should do? And what do you think should happen to that AM if they ignore the person who has presented as a victim?
Diolch. Dim ond cwestiwn, mewn gwirionedd. Os oes person sydd wedi gwneud honiad o drais rhywiol yn ne Cymru yn anhapus â'r ffordd y mae Heddlu De Cymru wedi eu trin a'u bod yn mynd i weld eu Haelod Cynulliad wedyn, er enghraifft, a ydych chi'n credu y dylai'r AC eu helpu? Beth y credwch y dylai'r AC ei wneud? A beth y credwch chi ddylai ddigwydd i'r AC os ydynt yn anwybyddu'r sawl sydd wedi dod atynt fel dioddefwr?
I can only assume that there is something that I'm genuinely not aware of that you're talking about and I can't answer something that I don't know what the specifics are. I'm disappointed that you've used an opportunity in a debate like this to make that point, genuinely.
Ni allaf ond rhagdybio bod yna rywbeth nad wyf yn ymwybodol ohono yn yr hyn rydych yn sôn amdano ac ni allaf roi ateb i rywbeth nad wyf yn gwybod beth yw'r manylion yn ei gylch. Rwy'n siomedig eich bod wedi defnyddio cyfle mewn dadl fel hon i wneud y pwynt hwnnw, o ddifrif.
It's the principle. What's disgusting is not helping people.
Mae'n fater o egwyddor. Yr hyn sy'n ffiaidd yw peidio â helpu pobl.
I really do think that this debate will help people.
The fact that we are not fully able to integrate policing into the referral pathways that I referred to and the support networks has a hugely detrimental impact on the survivor, any survivor, of a hideous crime like rape. If policing and justice were devolved, we'd be able to look at less traumatic ways of reporting that involve health practitioners, support groups—all these other services that are already working together—and avoid that cold examination room where things so often go wrong.
Just to be clear: rape is a hideous crime. It's not just a physical act. It is designed to eat away at someone psychologically, to rob them of their agency, to take control in the basest, most degrading way possible. Rape isn't about sexual desire or intimacy. It is about asserting power and taking someone's power away.
We need a system of justice that gives survivors confidence to regain some of that power; a system that supports them alongside other services; a system that is closer to that principal meaning of justice—providing just and reasonable treatment, a recourse to what is fair. Now, there's no fairness in rape. It cannot be undone. But we as a society, an entire society, owe it to survivors to give them a system that shores them up, that begins the path to make things bearable again, that reminds them that there are people and structures in place to support them. Because the justice system we have now is just not good enough.
Rwy'n credu'n wir y bydd y ddadl hon yn helpu pobl.
Mae'r ffaith nad ydym yn gallu integreiddio plismona'n llawn yn y llwybrau cyfeirio y cyfeiriais atynt a'r rhwydweithiau cymorth yn cael effaith hynod o andwyol ar oroeswr, unrhyw oroeswr, trosedd erchyll fel trais rhywiol. Pe bai plismona a chyfiawnder yn cael eu datganoli, byddem yn gallu edrych ar ffyrdd llai trawmatig o roi gwybod am droseddau sy'n cynnwys ymarferwyr iechyd, grwpiau cefnogi—yr holl wasanaethau eraill hyn sydd eisoes yn gweithio gyda'i gilydd—ac osgoi'r ystafell holi oer lle mae pethau mor aml yn mynd o chwith.
I fod yn glir: mae trais rhywiol yn drosedd erchyll. Nid gweithred gorfforol yn unig yw hi. Ei nod yw tanseilio rhywun yn seicolegol, dwyn eu gallu, cipio rheolaeth yn y modd gwaelaf a mwyaf diraddiol posibl. Nid yw trais yn ymwneud â dyhead na chyfathrach rywiol. Mae'n ymwneud â mynnu pŵer a chipio pŵer rhywun.
Mae arnom angen system gyfiawnder sy'n rhoi hyder i oroeswyr y gallant adennill rhywfaint o'r pŵer hwnnw; system sy'n eu cefnogi ochr yn ochr â gwasanaethau eraill; system sy'n nes at brif ystyr cyfiawnder—darparu triniaeth gyfiawn a rhesymol, adfer yr hyn sy'n deg. Nawr, nid oes unrhyw degwch mewn trais rhywiol. Ni ellir ei ddad-wneud. Ond mae dyletswydd arnom ni fel cymdeithas, cymdeithas gyfan, tuag at oroeswyr i roi system iddynt sy'n eu cynnal, sy'n dechrau'r llwybr i wneud pethau'n oddefadwy unwaith eto, sy'n eu hatgoffa bod yna bobl a strwythurau yn bodoli i'w cefnogi. Oherwydd nid yw'r system gyfiawnder sydd gennym yn awr yn ddigon da.
I want to thank Plaid Cymru for putting this debate forward, and particularly Leanne Wood, because it's hugely important and it's pleasing to hear that it's being supported, in the main, across the Chamber. Because it is clear that the system isn't working in the way that it ought to be for the victims.
I notice that Darren Millar's amendment asks us to note that the UK Government finds the widening gap between reports of rape and prosecutions deeply concerning and they're committed to restoring confidence in the justice system. I would suggest to the Tories that the first way that they could perhaps restore some of that equality within the justice system would be to restore some of the finances that have been taken out of the system that denies women or any victim legal aid, that denies people access to solicitors, and that also denies people access to the court system because they've closed down. I think that would be a very good place to start, rather than just expressing some words, because they won't change anything at all. In my own region, more than half the courts have closed down since 2012 and the legal aid cuts have created advice deserts. So, people not only can't access justice, they can't even access the information they need to seek that justice. So, we've got some fairly critical things going on there.
But one of the areas that I do want to focus on is the digital processing notices that have been rolled across England and Wales, which require sexual assault complainants to sign consent forms effectively allowing police to download and rifle through their mobile phones and all their other electronic devices. I would like anybody here to just consider for a moment how much of your personal life is stored on your phone. I think it's a massively invasive digital strip search, and I think that, whilst it has been just suggested that that could be used in cases, just because—. There was a case where they used that and somebody was found innocent of the crime. Like all things, there's been a knee-jerk reaction now and women—it is mostly women; we know that—now won't even go beyond their complaint status, because they refuse absolutely to give over their mobile phones and any other electronic devices. So, the number of false allegations, whilst I accept they are deeply damaging for those individuals, are just over 0.5 per cent of all allegations, and yet the complainants are increasingly being told that, if they don't comply with that data request, the police will drop that case. I think that that is absolutely outrageous.
The other thing that I want to move on and talk about is the Children's Society report that when children go missing, whether from home or from care, there should be a debriefing available to those children to seek and find out some answers as to what has happened when they've gone missing and perhaps to get underneath what has happened to them in the meantime.
But I think the biggest change that has to happen is the cultural change—the language that is used when you're reporting a rape case, the language that is used in the court room. And we've seen some really bad cases of that, where the woman or the victim is actually made out to be an individual who has asked to be raped. I don't know of any person anywhere who has asked to be raped. It isn't the case, because you wear a short skirt or a tight-fitting dress or high heels, that you've asked to be raped. I've yet to come across that person.
I equally believe that we need to think about the culture from within, and I absolutely agree with what Leanne has said about Alun Cairns, but I think we need to think about it here too. I do think that sexual abuse is now moving into individuals' homes through their computers, through devices, and I do think that when we have sexualised images of work colleagues put on there and put out there for the world to see, and we have a standards commissioner who says that is okay—. I would argue that it is definitely not okay, and it isn't okay, either, that it is the person who has been abused who has to take that case against and query it, but gets no information at all about how that is proceeding, but everybody knows that the perpetrator was kept fully informed. I think we need to look at our own systems as well, and imaging is important.
Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon, ac yn arbennig i Leanne Wood, oherwydd mae'n hynod o bwysig a braf yw clywed ei bod yn cael ei chefnogi, at ei gilydd, ar draws y Siambr. Oherwydd mae'n amlwg nad yw'r system yn gweithio yn y ffordd y dylai i'r dioddefwyr.
Sylwaf fod gwelliant Darren Millar yn gofyn inni nodi bod Llywodraeth y DU yn canfod bod y bwlch sy'n lledu rhwng adroddiadau o drais rhywiol ac erlyniadau'n peri pryder mawr ac maent wedi ymrwymo i adfer hyder yn y system gyfiawnder. Buaswn yn awgrymu wrth y Torïaid efallai mai'r ffordd gyntaf y gallent adfer rhywfaint o'r cydraddoldeb o fewn y system gyfiawnder fyddai adfer rhywfaint o'r arian a dynnwyd allan o'r system gan amddifadu menywod neu unrhyw ddioddefwr o gymorth cyfreithiol, sy'n golygu na all pobl gael mynediad at gyfreithwyr, ac sydd hefyd yn golygu nad yw pobl yn gallu cael mynediad at y system llysoedd oherwydd eu bod wedi cau. Rwy'n credu y byddai hwnnw'n lle da iawn i ddechrau, yn hytrach na dim ond mynegi rhai geiriau, oherwydd ni fyddant yn newid dim o gwbl. Yn fy rhanbarth i, mae mwy na hanner y llysoedd wedi cau ers 2012 ac mae'r toriadau i gymorth cyfreithiol wedi arwain at ddiffyg cyngor. Felly, nid yw pobl yn gallu cael mynediad at gyfiawnder, ac ni allant hyd yn oed gael gafael ar y wybodaeth sydd ei hangen arnynt i ddod o hyd i'r cyfiawnder hwnnw. Felly, mae gennym bethau go sylfaenol yn digwydd yno.
Ond un o'r meysydd rwyf am ganolbwyntio arno yw'r hysbysiadau prosesu digidol a roddwyd ar waith ledled Cymru a Lloegr, sy'n ei gwneud yn ofynnol i rai sy'n adrodd am ymosodiad rhywiol lofnodi ffurflenni caniatâd sydd i bob pwrpas yn caniatáu i'r heddlu lawrlwytho a mynd drwy gynnwys eu ffonau symudol a'u holl ddyfeisiau electronig eraill. Hoffwn i unrhyw un yma ystyried am funud faint o'ch bywyd personol sy'n cael ei storio ar eich ffôn. Rwy'n credu ei fod yn noeth-chwiliad digidol hynod o aflonyddol, ac er mai dim ond awgrymu y gellid defnyddio hynny mewn achosion a wnaed, rwy'n credu—. Cafwyd achos lle roeddent wedi gwneud hynny a chafwyd rhywun yn ddieuog o'r drosedd. Fel pob peth, cafwyd ymateb difeddwl a bellach nid yw menywod—menywod yw'r mwyafrif; gwyddom hynny—yn mynd y tu hwnt i wneud cwyn, oherwydd maent yn gwrthod ildio eu ffonau symudol ac unrhyw ddyfeisiau electronig eraill. Felly, er fy mod yn derbyn bod honiadau ffug yn niweidiol iawn i'r unigolion hynny, ychydig dros 0.5 y cant o'r holl honiadau yw eu nifer, ac eto mae'r achwynwyr yn cael gwybod yn gynyddol y bydd yr heddlu'n gollwng yr achos os nad ydynt yn cydymffurfio â'r cais am ddata. Credaf fod hynny'n gwbl warthus.
Y peth arall rwyf am symud ymlaen ato a sôn amdano yw adroddiad Cymdeithas y Plant sy'n dweud, pan aiff plant ar goll, boed hynny o'u cartref neu o ofal, y dylid sicrhau bod sesiwn ôl-drafod ar gael i'r plant hynny er mwyn ceisio darganfod atebion i'r hyn a ddigwyddodd pan aethant ar goll a chanfod beth sydd wedi digwydd iddynt yn y cyfamser o bosibl.
Ond rwy'n credu mai'r newid mwyaf sy'n gorfod digwydd yw'r newid diwylliannol—yr iaith a ddefnyddir pan fyddwch yn adrodd am achos o drais rhywiol, yr iaith a ddefnyddir yn ystafell y llys. Ac rydym wedi gweld achosion gwirioneddol wael o hynny, lle mae'r fenyw neu'r dioddefwr yn cael eu portreadu fel unigolion sydd wedi gofyn am gael eu treisio. Nid wyf yn gwybod am unrhyw berson yn unrhyw le sydd wedi gofyn am gael eu treisio. Nid yw'r ffaith eich bod yn gwisgo sgert fer neu ffrog dynn neu sodlau uchel yn golygu eich bod wedi gofyn am gael eich treisio'n rhywiol. Rwyf eto i gyfarfod â'r person sydd eisiau hynny.
Rwyf hefyd yn credu yn yr un modd fod angen inni feddwl am y diwylliant oddi mewn, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd Leanne am Alun Cairns, ond credaf fod angen inni feddwl am hynny yma hefyd. Rwy'n credu bod cam-drin rhywiol bellach yn symud i mewn i gartrefi unigolion drwy eu cyfrifiaduron, drwy ddyfeisiau, ac rwy'n credu, pan fo gennym ddelweddau wedi'u rhywioli o gydweithwyr yn cael eu rhoi allan i'r byd eu gweld, a bod gennym gomisiynydd safonau sy'n dweud bod hynny'n iawn—. Buaswn yn dadlau nad yw hynny'n iawn o gwbl ac nid yw'n iawn, chwaith, mai'r sawl sydd wedi cael ei gam-drin sy'n gorfod dod â'r achos hwnnw gerbron a'i gwestiynu, ond nad yw'n cael unrhyw wybodaeth o gwbl am y modd y mae hynny'n mynd rhagddo, ond mae pawb yn gwybod bod y cyflawnwr wedi cael gwybod popeth. Rwy'n credu bod angen i ni edrych ar ein systemau ein hunain hefyd, ac mae delweddu'n bwysig.
I'd like to thank Plaid for bringing this motion and I do agree with much of what Plaid have said today and what other Members have said. I think it's entirely right for people in this place to call out the abysmal conviction rates for rape and sexual abuse. The difficulties faced by victims of rape and sexual abuse are well known, and it appears the situation is worse now than it was 10 years ago. It's just as bad if not worse than it was when I was at university 20 years ago.
Many victims of rape and sexual abuse must feel utterly abandoned by the very people who are supposed to be there to protect them. How must those victims feel when they see the rape and sexual abuse of vulnerable girls in Rotherham and elsewhere go unpunished for years, or the perpetrators set a paltry sentence? How can they feel confident that justice will be done for them when they've seen other victims so appallingly let down?
I agree with much of Plaid's motion, and I agree with them that increasing conviction rates is important in preventing rape and sexual abuse. Only a proportion of rape and sexual abuse are reported. Of those, only a fraction result in a conviction. This is a perennial problem that academics and lawyers on both sides of the border and various women's groups and all sorts of different people have been wrestling with the decades. So, I do wish Plaid had, as part of their motion, proposed some actual policies and changes in the law to improve prosecution and conviction rates that we could examine. I know that you've come out with some suggestions during the debate, but, I'm sorry, that just isn't good enough, and the failure to include them in the motion just makes those proposals look like a bit of an afterthought. The meat and potatoes of your motion is about devolution. It seems that Plaid are more concerned about pushing their own political agenda. Their motion makes two references to increasing the Assembly's powers; it doesn't contain a single tangible suggestion that would improve detection and conviction rates for rape.
The issue of rape and sexual abuse is an extremely emotive one, which is why I suspect Plaid have chosen this subject to hang their campaign for future devolution upon. Plaid could have cited any number of crimes, but they chose the most emotive crime they could, without any regard to the victims and survivors across Wales. This motion is basically sending out a message to rape survivors that they're more likely to see justice served on their attacker if Wales had more independence. That argument is as tasteless and crass as it is unfounded. Tasteless and crass because rape victims are being used without their consent in a political argument that is essentially nothing to do with furthering justice for them, and unfounded because history shows us that, when a matter is devolved to this Government, far from improving, it gets worse. Both education and the NHS have been devolved to Wales for years, and every year are shown to be worse for the people of Wales than education and the NHS is for every other UK nation.
A while ago, I asked the First Minister if he agreed with me that the family court should never give fathers of children born from rape rights to see those children. For some reason, he refused to back my request—a refusal that I think any decent, functional family in Wales will find impossible to understand. Today Plaid has a chance to show that they're actually committed to helping rape victims in a tangible way, and that you use any additional powers that this place may have in the future to stop rapists having contact and influence on a child conceived through rape.
If, today, Plaid fail to explicitly support such a ban in their response to this debate, it will be clear to everyone that, as I suspect, this motion is more about furthering their desire for independence than it is about doing the right thing for victims of one of the cruellest crimes there are. So, Plaid, if this place were given the power, would you support a ban on fathers of children born from rape gaining access to those children? And in the meantime, will you join my call for such a ban to be introduced? A simple 'yes' or 'no' will suffice. Thank you.
Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r cynnig hwn, ac rwy'n cytuno â llawer o'r hyn y mae Plaid Cymru wedi'i ddweud heddiw a'r hyn y mae Aelodau eraill wedi'i ddweud. Rwy'n credu ei bod yn hollol iawn i bobl yn y lle hwn dynnu sylw at y cyfraddau euogfarnu affwysol am drais a cham-drin rhywiol. Mae'r anawsterau sy'n wynebu dioddefwyr trais a cham-drin rhywiol yn hysbys iawn, ac mae'n ymddangos bod y sefyllfa'n waeth yn awr na 10 mlynedd yn ôl. Mae'r un mor ddrwg os nad yn waeth na phan oeddwn yn y brifysgol 20 mlynedd yn ôl.
Rhaid bod llawer o ddioddefwyr trais a cham-drin rhywiol yn teimlo eu bod yn cael eu hanwybyddu'n llwyr gan yr union bobl sydd i fod yno i'w hamddiffyn. Sut y mae'r dioddefwyr hynny'n teimlo pan welant fod trais a cham-drin rhywiol yn erbyn merched diamddiffyn yn Rotherham ac mewn mannau eraill yn mynd heb ei gosbi am flynyddoedd, neu'r troseddwyr yn cael dedfryd bitw? Sut y gallant deimlo'n hyderus y bydd cyfiawnder yn digwydd iddynt hwy pan fyddant wedi gweld dioddefwyr eraill yn cael cam mor ofnadwy?
Cytunaf â llawer o gynnig Plaid Cymru, a chytunaf â hwy fod cynyddu cyfraddau euogfarnu'n bwysig er mwyn atal trais a cham-drin rhywiol. Dim ond cyfran o'r achosion o drais a cham-drin rhywiol a gofnodir. O'r rheini, dim ond rhan fach iawn sy'n arwain at euogfarn. Mae hon yn broblem oesol y mae academyddion a chyfreithwyr ar ddwy ochr y ffin ac amryw o grwpiau menywod a phob math o bobl wahanol wedi bod yn ymgodymu â hi dros y degawdau. Felly, buaswn wedi hoffi gweld Plaid Cymru, yn rhan o'u cynnig, yn cyflwyno polisïau a newidiadau go iawn yn y gyfraith y gallem eu harchwilio ar gyfer gwella cyfraddau erlyn ac euogfarnu. Rwy'n gwybod eich bod wedi cyflwyno rhai awgrymiadau yn ystod y ddadl, ond mae'n ddrwg gennyf, nid yw hynny'n ddigon da, ac mae'r methiant i'w cynnwys yn y cynnig ond yn gwneud i'r cynigion ymddangos fel ôl-ystyriaeth braidd. Mae a wnelo craidd eich cynnig â datganoli. Mae'n ymddangos bod Plaid Cymru'n poeni mwy am wthio eu hagenda wleidyddol eu hunain. Mae eu cynnig yn gwneud dau gyfeiriad at gynyddu pwerau'r Cynulliad; nid yw'n cynnwys unrhyw awgrym go iawn a fyddai'n gwella cyfraddau canfod ac euogfarnu mewn achosion o drais rhywiol.
Mae trais a cham-drin rhywiol yn fater emosiynol iawn, a dyna pam y tybiaf fod Plaid Cymru wedi dewis y pwnc hwn i wyntyllu eu hymgyrch dros ddatganoli yn y dyfodol. Gallai Plaid Cymru fod wedi cyfeirio at nifer o droseddau, ond dewisasant y troseddau mwyaf emosiynol posibl, heb roi unrhyw sylw i ddioddefwyr a goroeswyr ar draws Cymru. Yn y bôn, mae'r cynnig hwn yn cyfleu neges i rai sydd wedi goroesi trais rhywiol eu bod yn fwy tebygol o weld cyfiawnder yn cael ei weinyddu yn erbyn eu hymosodwr pe bai Cymru'n fwy annibynnol. Mae'r ddadl honno'n ddi-chwaeth, yn dwp ac yn ddi-sail. Di-chwaeth a thwp oherwydd bod dioddefwyr trais rhywiol yn cael eu defnyddio heb eu cydsyniad mewn dadl wleidyddol nad oes a wnelo hi ddim oll â hyrwyddo cyfiawnder iddynt hwy yn y bôn, ac yn ddi-sail am fod hanes yn dangos i ni, pan gaiff mater ei ddatganoli i'r Llywodraeth hon, mae'n gwaethygu yn hytrach na gwella. Mae addysg a'r GIG wedi cael eu datganoli i Gymru ers blynyddoedd, a gwelir bod pob blwyddyn yn waeth i bobl Cymru na'r addysg a'r GIG ym mhob gwlad arall yn y DU.
Beth amser yn ôl, gofynnais i'r Prif Weinidog a oedd yn cytuno â mi na ddylai'r llys teulu fyth roi hawliau i dadau plant a aned yn sgil trais rhywiol i weld y plant hynny. Am ryw reswm, gwrthododd gefnogi fy nghais—gwrthodiad y credaf y bydd unrhyw deulu gweddus, gweithredol yng Nghymru yn ei chael yn amhosibl ei ddeall. Heddiw mae gan Blaid Cymru gyfle i ddangos eu bod wedi ymrwymo o ddifrif i helpu dioddefwyr trais mewn ffordd bendant, a'ch bod yn defnyddio unrhyw bwerau ychwanegol a allai fod gan y lle hwn yn y dyfodol i atal treiswyr rhag cael cyswllt a dylanwad ar blentyn a gaiff ei genhedlu drwy drais rhywiol.
Os yw Plaid Cymru yn methu cefnogi gwaharddiad o'r fath yn glir heddiw yn eu hymateb i'r ddadl hon, bydd yn amlwg i bawb fod y cynnig hwn, fel rwy'n tybio, yn ymwneud mwy â hybu eu hawydd i fod yn annibynnol nag y mae â gwneud y peth iawn dros ddioddefwyr un o'r troseddau mwyaf creulon. Felly, Blaid Cymru, pe rhoddir y pŵer i'r lle hwn, a fyddech yn cefnogi gwahardd tadau plant a aned yn sgil trais rhywiol rhag dod o gysylltiad â'r plant hynny? Ac yn y cyfamser, a wnewch chi ategu fy ngalwad am gyflwyno gwaharddiad o'r fath? Bydd 'gwnawn' neu 'na wnawn' yn ddigon. Diolch.
Rwy'n galw ar y Dirprwy Weinidog i gyfrannu i'r ddadl—Jane Hutt.
I now call on the Deputy Minister to contribute to the debate—Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. I do welcome this debate and I support the motion. Leanne Wood, you gave such a powerful opening speech—you laid out not only the statistics, the figures, but also highlighted high-profile cases.
Let's just look at those statistics again. Since 2016, there's been a 43 per cent rise in the number of rape allegations to the police, but the number of cases prosecuted by the CPS has fallen by 52 per cent. There's been a 23 per cent fall in the number of cases referred to the CPS for a decision by the police, and this reduction means that, while reports of rape to the police have nearly doubled, a significant number of these cases have not been referred to the CPS. So, I do look forward to seeing HM Crown Prosecution Service Inspectorate's review of what lies behind these figures.
It is vital that people feel that they can report an attack. We want the police to properly record these offences so the right action can be taken. It's clear and extremely concerning that the gap between reported rapes and prosecutions and convictions for rape has widened.
Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n croesawu'r ddadl hon ac rwy'n cefnogi'r cynnig. Leanne Wood, rhoesoch araith agoriadol mor bwerus—fe wnaethoch nodi nid yn unig yr ystadegau, y ffigurau, ond fe dynnoch chi sylw hefyd at achosion proffil uchel.
Gadewch i ni edrych ar yr ystadegau hynny eto. Ers 2016, bu cynnydd o 43 y cant yn nifer yr honiadau o drais rhywiol i'r heddlu, ond mae nifer yr achosion a erlynwyd gan Wasanaeth Erlyn y Goron wedi gostwng 52 y cant. Gwelwyd gostyngiad o 23 y cant yn nifer yr achosion a gyfeiriwyd at Wasanaeth Erlyn y Goron gan yr heddlu am benderfyniad, ac mae'r gostyngiad hwn yn golygu, er bod adroddiadau o drais rhywiol i'r heddlu bron â bod wedi dyblu, ni chafodd nifer sylweddol o'r achosion hyn eu cyfeirio at Wasanaeth Erlyn y Goron. Felly, rwy'n edrych ymlaen at weld adolygiad Arolygiaeth Gwasanaeth Erlyn y Goron EM o'r hyn sydd wrth wraidd y ffigurau hyn.
Mae'n hanfodol fod pobl yn teimlo y gallant roi gwybod am ymosodiad. Rydym am i'r heddlu gofnodi'r troseddau hyn yn gywir fel y gellir rhoi'r camau cywir ar waith. Mae'n amlwg ac yn destun pryder mawr fod y bwlch rhwng yr hyn a gofnodir ac erlyniadau ac euogfarnau am drais rhywiol wedi lledu.
Llywydd, as long as rape and sexual violence remain taboo subjects it's much harder, as has been said today, for victims to report. And, when they do, they must be confident that they will be believed, that action will be taken, that their attackers will be held to account. And that's why this debate is so important. Those that commit these crimes must know that they won't get away with it, they will be prosecuted and they will be convicted. But the Director of Public Prosecutions has commissioned a review into the prosecution and conviction of sexual violence offences, and I've written to the DPP strongly welcoming the review, and I'll share my letter with Members, placing it in the Library.
Rape and sexual violence are about power and control, and our communications campaign on coercive control has driven an increase in calls to our Live Fear Free helpline. We've also seen a rise in the number of reports of coercive control across the Welsh police forces since the campaign was launched, and the next phase of the campaign will focus on control and sexual violence. I do thank Jenny Rathbone for speaking up about her experience and for drawing attention to the Q&A session organised by Bethan last week with Sally and David Challen; I hope some of you saw that publicity. As Jenny said, Sally was subjected to coercive control and she spoke up about the need to address this in schools. So, that's why we fund Hafan Cymru to teach about healthy relationships in school, and of course, as has been said, sexuality and relationships will be a cross-cutting area for the new curriculum.
Justice and policing aren't devolved to Wales. However, with crime and justice within my portfolio, I do work with the Welsh police forces on all aspects of crime that affect Welsh citizens, and the policing partnership board I chair brings together police and crime commissioners and chief constables from each of the four forces in Wales on a quarterly basis, and I will be raising concerns from this debate at our next meeting.
I'm glad the motion includes reference to sexual assault support services, and Rhun, you raised this, as indeed did Delyth. I just want to report on progress on this. The NHS is leading a multi-agency review of sexual assault referral centres provision, in collaboration with the police and crime commissioners, police forces and third sector, helping the police take an integrated approach to developing and monitoring service specifications for the procuring of forensic services until a forensic medical examination service can be established. Of course, counselling, as you've said, is critical for victims. It is available from organisations such as New Pathways and Ynys Saff, and directly through health board mental health services. Of course, Delyth Jewell drew attention to the trauma that victims go through, as did Joyce, and I think the issues that Joyce Watson has raised are very important, in terms of access to mobile phones. I was just going to say that I am aware that the CPS has issued guidance that only reasonable lines of inquiry should be followed, to avoid intrusion into witnesses' personal lives. But we know that that hasn't been the case, and we need to see that implemented.
Also, picking up on Joyce's point about children going missing in Wales, certainly the work that the Deputy Minister for Health and Social Services is doing on this issue is crucial, and Cardiff University is likely to be working on a 'Keeping Safe?' research report that was published last year. The report of the Commission on Justice in Wales does highlight the fact that some victims of crime feel let down by the criminal justice system. They often lack confidence in the system. They fear the perpetrators. The commission work on this is very important, and we don't want their experiences, obviously, to become public knowledge that means that crimes are under-reported.
Also, the report does refer to our work, the Welsh Government's work, to develop and implement policies to tackle crime, working with both devolved and UK bodies, so, of course, the work we're doing on our Violence Against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 is crucial to that in terms of measuring increasing levels of reporting on abuse and ensuring that we have early interventions, evidence-based intervention, and increasing victim confidence and access to justice.
But the commission is right when it says that more needs to be done to support all victims of crime, and it's telling that the commission's unanimous conclusion, set out in the very first paragraph of its landmark report, is that the people of Wales are being let down by their justice system, and over the last 10 years—and Joyce referred to this—there have been significant cuts to funding across the justice system, including in policing and the Crown Prosecution Service, having a severe impact here in Wales. So, justice should be at the heart of Government and aligned with other policies, particularly those that are devolved to Wales.
So, once again and finally, I welcome this debate and we will be supporting amendments 4 and 5 as well. The new Cabinet sub-committee on justice, established and chaired by the First Minister, on which I sit, together with the Counsel General and Brexit Minister, will provide strengthened leadership within Welsh Government on justice matters and in discussions with the UK Government. As yet, criminal justice is not devolved. I've highlighted some of the work we're doing in Wales with current powers and responsibilities, but, in line with your motion, I express my sympathy and solidarity with the survivors of rape and sexual assault, and this Government is committed to tackling these appalling crimes and to support victims. Diolch.
Lywydd, cyn belled â bod trais ac ymosodiadau rhywiol yn parhau i fod yn bynciau tabŵ, mae'n llawer anos, fel y dywedwyd heddiw, i ddioddefwyr roi gwybod amdanynt. A phan fyddant yn gwneud hynny, rhaid iddynt fod yn hyderus y byddant yn cael eu credu, y bydd camau'n cael eu cymryd, y bydd eu hymosodwyr yn cael eu dwyn i gyfrif. A dyna pam y mae'r ddadl hon mor bwysig. Rhaid i'r rhai sy'n cyflawni'r troseddau hyn wybod na fyddant yn llwyddo i osgoi cosb, cânt eu herlyn a byddant yn cael eu heuogfarnu. Ond mae'r Cyfarwyddwr Erlyniadau Cyhoeddus wedi comisiynu adolygiad o erlyniadau ac euogfarnau am droseddau trais rhywiol, ac rwyf wedi ysgrifennu at y Cyfarwyddwr Erlyniadau Cyhoeddus yn croesawu'r adolygiad yn fawr, ac fe rannaf fy llythyr gyda'r Aelodau drwy ei osod yn y Llyfrgell.
Mae trais ac ymosodiadau rhywiol yn ymwneud â phŵer a rheolaeth, ac mae ein hymgyrch gyfathrebu ar reolaeth drwy orfodaeth wedi sbarduno cynnydd yn nifer y galwadau i'n llinell gymorth Byw Heb Ofn. Rydym hefyd wedi gweld cynnydd yn nifer yr adroddiadau o reolaeth drwy orfodaeth ar draws heddluoedd Cymru ers lansio'r ymgyrch, a bydd cam nesaf yr ymgyrch yn canolbwyntio ar reolaeth a thrais rhywiol. Diolch i Jenny Rathbone am siarad am ei phrofiad ac am dynnu sylw at y sesiwn gwestiynau a drefnwyd gan Bethan yr wythnos diwethaf gyda Sally a David Challen; gobeithio bod rhai ohonoch wedi gweld y cyhoeddusrwydd hwnnw. Fel y dywedodd Jenny, dioddefodd Sally reolaeth drwy orfodaeth, a soniodd am yr angen i fynd i'r afael â hyn mewn ysgolion. Felly, dyna pam rydym yn ariannu Hafan Cymru i addysgu am gydberthynas iach mewn ysgolion, ac wrth gwrs, fel y dywedwyd, bydd rhywioldeb a chydberthynas yn faes trawsbynciol ar gyfer y cwricwlwm newydd.
Nid yw cyfiawnder a phlismona wedi'u datganoli i Gymru. Fodd bynnag, gan fod troseddau a chyfiawnder yn fy mhortffolio, rwy'n gweithio gyda heddluoedd Cymru ar bob agwedd ar droseddu sy'n effeithio ar ddinasyddion Cymru, ac mae'r bwrdd partneriaeth ar blismona a gadeirir gennyf yn dod â chomisiynwyr heddlu a throseddu a phrif gwnstabliaid at ei gilydd o bob un o'r pedwar heddlu yng Nghymru bob chwarter, a byddaf yn crybwyll materion sy'n codi o'r ddadl hon yn ein cyfarfod nesaf.
Rwy'n falch fod y cynnig yn cynnwys cyfeiriad at wasanaethau cefnogi dioddefwyr ymosodiadau rhywiol, a Rhun, fe sonioch chi am hyn, fel y gwnaeth Delyth. Rwyf am nodi'r cynnydd a wnaed ar hyn. Mae'r GIG yn arwain adolygiad amlasiantaethol ar ddarpariaeth canolfannau atgyfeirio ymosodiadau rhywiol mewn cydweithrediad â chomisiynwyr yr heddlu a throseddu, yr heddluoedd a'r trydydd sector, gan helpu'r heddlu i ddatblygu a monitro manylebau gwasanaethau ar gyfer caffael gwasanaethau fforensig mewn modd integredig hyd nes y gellir sefydlu gwasanaeth archwiliadau meddygol fforensig. Wrth gwrs, fel rydych wedi dweud, mae cwnsela'n hanfodol i ddioddefwyr. Mae ar gael gan sefydliadau megis New Pathways ac Ynys Saff, ac yn uniongyrchol drwy wasanaethau iechyd meddwl y byrddau iechyd. Wrth gwrs, tynnodd Delyth Jewell sylw at y trawma y mae dioddefwyr yn ei ddioddef, fel y gwnaeth Joyce, a chredaf fod y materion y mae Joyce Watson wedi'u codi yn bwysig iawn, o ran mynediad at ffonau symudol. Roeddwn am ddweud fy mod yn ymwybodol fod Gwasanaeth Erlyn y Goron wedi cyhoeddi canllawiau mai dim ond llinellau ymchwilio rhesymol y dylid eu dilyn, er mwyn osgoi ymyrryd ym mywydau personol tystion. Ond rydym yn gwybod nad yw hynny wedi bod yn wir, ac mae angen inni weld hynny'n cael ei weithredu.
Hefyd, gan nodi pwynt Joyce am blant sy'n mynd ar goll yng Nghymru, yn sicr mae'r gwaith y mae'r Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ei wneud ar y mater hwn yn hollbwysig, ac mae Prifysgol Caerdydd yn debygol o fod yn gweithio ar adroddiad ymchwil 'Cadw'n Ddiogel?' a gyhoeddwyd y llynedd. Mae adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru yn tynnu sylw at y ffaith bod rhai dioddefwyr troseddau'n teimlo bod y system cyfiawnder troseddol wedi'u siomi. Yn aml, nid oes ganddynt hyder yn y system. Maent yn ofni'r troseddwyr. Mae gwaith y comisiwn ar hyn yn bwysig iawn, ac yn amlwg, nid ydym am i'w profiadau ddod yn wybodaeth gyhoeddus sy'n golygu na roddir gwybod am droseddau.
Hefyd, mae'r adroddiad yn cyfeirio at ein gwaith, gwaith Llywodraeth Cymru, ar ddatblygu a gweithredu polisïau i fynd i'r afael â throseddau, gan weithio gyda chyrff datganoledig a chyrff yn y DU, felly, wrth gwrs, mae'r gwaith rydym yn ei wneud ar ein Deddf Trais yn Erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 yn allweddol i hynny o ran mesur lefelau cynyddol o adrodd ar gam-drin a sicrhau ein bod yn cael ymyriadau cynnar, ymyrraeth yn seiliedig ar dystiolaeth, a chynyddu hyder dioddefwyr a mynediad at gyfiawnder.
Ond mae'r comisiwn yn iawn pan ddywed fod angen gwneud mwy i gefnogi pawb sy'n dioddef trosedd, ac mae'n dweud mai casgliad unfrydol y comisiwn, a nodir ym mharagraff cyntaf ei adroddiad pwysig, yw bod pobl Cymru yn cael cam gan eu system gyfiawnder, a thros y 10 mlynedd diwethaf—a chyfeiriodd Joyce at hyn—mae toriadau sylweddol wedi bod yn yr arian ar draws y system gyfiawnder, gan gynnwys mewn plismona a Gwasanaeth Erlyn y Goron, sy'n cael effaith ddifrifol yma yng Nghymru. Felly, dylai cyfiawnder fod yn ganolog i'r Llywodraeth a dylai gyd-fynd â pholisïau eraill, yn enwedig y rhai a ddatganolwyd i Gymru.
Felly, unwaith eto ac yn olaf, rwy'n croesawu'r ddadl hon a byddwn yn cefnogi gwelliannau 4 a 5 hefyd. Bydd yr is-bwyllgor Cabinet newydd ar gyfiawnder, a sefydlwyd ac a gadeirir gan y Prif Weinidog, is-bwyllgor rwy'n aelod ohono, gyda'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit, yn darparu arweinyddiaeth gryfach yn Llywodraeth Cymru ar faterion cyfiawnder ac mewn trafodaethau gyda Llywodraeth y DU. Hyd yn hyn, nid yw cyfiawnder troseddol wedi'i ddatganoli. Rwyf wedi tynnu sylw at rywfaint o'r gwaith rydym yn ei wneud yng Nghymru gyda'n pwerau a'n cyfrifoldebau cyfredol, ond yn unol â'ch cynnig, rwy'n mynegi fy nghydymdeimlad a fy nghefnogaeth i'r rhai sydd wedi goroesi trais ac ymosodiadau rhywiol, ac mae'r Llywodraeth hon yn ymrwymedig i fynd i'r afael â'r troseddau erchyll hyn ac i gefnogi dioddefwyr. Diolch.
Helen Mary Jones i ymateb i'r ddadl.
Helen Mary Jones to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Llywydd, and I'd like to thank Members for taking part in this important debate. Rape is, of course, as some Members have already said, a particularly horrible crime. It is also true that most women will have had some experience that we didn't want, and all of us in this room will know somebody who's been raped. You may not know that you know somebody who's been raped, but you do, because sexual violence, particularly against women, is so pervasive in our culture.
There have been so many really good contributions that I'm not going to be able to respond to them all, but I will get through as many as I can. As the Deputy Minister has said, Leanne Wood set out the context, set out the facts, and they are chilling. Several Members mentioned the importance of the culture around these issues, and when we have children and young people growing up in a world that is poisoned by particularly horrible pornography, where boys and girls grow up thinking that things are normal when they are not—. A very clear message when Sally and David Challen came to our Assembly last week: when Sally was asked what could people have done, she said that part of her problem was she didn't realise that what was happening to her wasn't normal, and she said that what we need to do is two things, as has been pointed out—that all we need to take responsibility for not being bystanders and to ask questions when we see patterns of behaviour that we know are wrong. But we also need to start that very, very early so that our children don't grow up thinking that men coercing women and sometimes boys—other men and boys—into sexual acts is in any way normal.
I think Mandy Jones's question about when did we start blaming the victims is a really valid one. Having been involved in active campaigns around these issues since the 1980s, Llywydd, I did believe that things were getting better, and I'm sadly convinced that now they are not and in some ways we are going backwards. I can't honestly say that, if my friend or my daughter came to me today having been raped and asked if she should report it—I cannot put my hand on my heart and say that I could safely encourage her to do that with the system as it is. And it pains me dreadfully to say that because, as Jenny has said, these experiences are so common, if you don't make a report, you're left wondering how many other women or other victims will suffer at the hands of this individual. But I cannot honestly say that I would say to my best friend, 'Go to the police', because of some of the experiences that we've heard.
I'd particularly like to pick up on some parts of Joyce Watson's contribution, because I think the way that we react to people making allegations of sexual violence, particularly women and girls, is so different from the way we react to other allegations of violent crime. I cannot imagine that a man who has come forward with an allegation of grievous bodily harm against another man would have his telephone confiscated, and would be expected to share all his private information. And I know, because I've had those conversations, as Joyce has, that that does deter young women and girls. We all have probably on our social media profiles things that may be complicated, things that we may want to keep private. Why would we ask a woman to share that? Why is that relevant, when we don't do that for any of the victims of other violent crimes?
I want to respond to some of the points that have been made about false allegations. Obviously, any false allegation of any offence is completely unacceptable and it should be prosecuted, but we work in a culture where people assume that it is more likely that people who are making allegations of sexual violence are lying, and that is just not true. If we look at all the statistics and all the research that's ever been done, it shows that the level of false allegations about sexual offences is just a little bit lower than the levels of false allegations about all sorts of other things—about on a par in some studies, lower in others.
Diolch yn fawr, Lywydd, a hoffwn ddiolch i'r Aelodau am gymryd rhan yn y ddadl bwysig hon. Mae trais rhywiol, wrth gwrs, fel y mae rhai Aelodau eisoes wedi dweud, yn drosedd arbennig o ofnadwy. Mae hefyd yn wir y bydd y rhan fwyaf o fenywod wedi cael rhyw brofiad nad oeddem mo'i eisiau, a bydd pob un ohonom yn yr ystafell hon yn adnabod rhywun sydd wedi cael ei threisio. Efallai nad ydych yn gwybod eich bod yn adnabod rhywun sydd wedi cael ei threisio, ond mae'n wir, oherwydd mae trais rhywiol, yn enwedig yn erbyn menywod, mor hollbresennol yn ein diwylliant.
Cafwyd cynifer o gyfraniadau gwirioneddol dda fel nad wyf yn mynd i allu ymateb i bob un ohonynt, ond fe af drwy gymaint ag y gallaf. Fel y mae'r Dirprwy Weinidog wedi dweud, gosododd Leanne Wood y cyd-destun, amlinellu'r ffeithiau, ac maent yn ddychrynllyd. Soniodd sawl Aelod am bwysigrwydd y diwylliant mewn perthynas â'r materion hyn, a phan fydd gennym blant a phobl ifanc yn cael eu magu mewn byd sydd wedi'i wenwyno gan bornograffi arbennig o erchyll, lle mae bechgyn a merched yn tyfu i fyny gan feddwl bod pethau'n normal pan na fyddant—. Neges glir iawn pan ddaeth Sally a David Challen i'n Cynulliad yr wythnos diwethaf: pan ofynnwyd i Sally beth y gallai pobl fod wedi'i wneud, dywedodd mai rhan o'i phroblem oedd nad oedd hi'n sylweddoli nad oedd yr hyn oedd yn digwydd iddi'n normal, a dywedodd fod i ni wneud dau beth, fel y nodwyd—mai'r cyfan sydd angen i ni fod yn gyfrifol amdano yw peidio â chamu'n ôl pan welwn fod rhywbeth o'i le a gofyn cwestiynau pan welwn batrymau ymddygiad y gwyddom eu bod yn anghywir. Ond mae angen i ni ddechrau hynny'n gynnar iawn hefyd fel nad yw ein plant yn tyfu i fyny gan feddwl bod i ddynion reoli menywod a bechgyn weithiau—dynion a bechgyn eraill—drwy orfodaeth i gyflawni gweithredoedd rhywiol yn normal mewn unrhyw ffordd.
Rwy'n credu bod cwestiwn Mandy Jones ynglŷn â pha bryd y gwnaethom ni ddechrau beio'r dioddefwyr yn un dilys iawn. Ar ôl cymryd rhan mewn ymgyrchoedd gweithredol ar y materion hyn ers y 1980au, Lywydd, roeddwn yn credu bod pethau'n gwella, ac rwy'n argyhoeddedig, yn anffodus, nad ydynt yn gwella bellach ac mewn rhai ffyrdd rydym yn mynd tuag yn ôl. Ni allaf ddweud yn onest, pe bai cyfaill i mi neu fy merch yn dod ataf heddiw ar ôl cael ei threisio a gofyn a ddylai ei adrodd—ni allaf roi fy llaw ar fy nghalon a dweud y gallwn ei hannog yn ddiogel i wneud hynny gyda'r system fel y mae. Ac mae'n ofid mawr i mi ddweud hynny oherwydd, fel y dywedodd Jenny, mae'r profiadau hyn mor gyffredin, os na fyddwch yn rhoi gwybod amdanynt, rydych yn cael eich gadael yn pendroni faint o fenywod eraill neu ddioddefwyr eraill fydd yn dioddef dan law'r unigolyn hwnnw. Ond ni allaf ddweud yn onest y buaswn yn dweud wrth fy ffrind gorau, 'Cer at yr heddlu', oherwydd rhai o'r profiadau a glywsom.
Hoffwn yn arbennig gyfeirio at rai rhannau o gyfraniad Joyce Watson, oherwydd credaf fod y ffordd yr ymatebwn i bobl sy'n gwneud honiadau o drais rhywiol, yn enwedig menywod a merched, mor wahanol i'r ffordd yr ymatebwn i honiadau eraill o droseddau treisgar. Ni allaf ddychmygu y byddai dyn sydd wedi gwneud honiad o niwed corfforol difrifol yn erbyn dyn arall yn cael ei ffôn wedi'i gymryd, a bod disgwyl iddo rannu ei holl wybodaeth breifat. Ac rwy'n gwybod, oherwydd rwyf wedi cael y sgyrsiau hynny, fel y mae Joyce, fod hynny'n atal menywod ifanc a merched. Mae'n debyg fod gan bob un ohonom ar ein proffiliau cyfryngau cymdeithasol bethau a all fod yn gymhleth, pethau y byddwn am eu cadw'n breifat o bosibl. Pam y byddem yn gofyn i ddynes rannu hynny? Pam y mae hynny'n berthnasol, pan nad ydym yn gwneud hynny ar gyfer unrhyw ddioddefwyr troseddau treisgar eraill?
Rwyf am ymateb i rai o'r pwyntiau a wnaed am honiadau ffug. Yn amlwg, mae unrhyw honiad ffug o unrhyw drosedd yn gwbl annerbyniol a dylid ei erlyn, ond rydym yn gweithio mewn diwylliant lle mae pobl yn tybio ei bod yn fwy tebygol fod pobl sy'n gwneud honiadau o drais rhywiol yn dweud celwydd, ac nid yw hynny'n wir o gwbl. Os edrychwn ar yr holl ystadegau a'r holl ymchwil sydd wedi'i wneud erioed, mae'n dangos bod lefel yr honiadau ffug ynghylch troseddau rhywiol ychydig yn is na lefelau'r honiadau ffug am bob math o bethau eraill—tua'r un faint mewn rhai astudiaethau, ac yn is mewn rhai eraill.
So, it's really important that we don't say or do anything that feeds into this culture that assumes that when women make these allegations they are lying, because, as Delyth and others have said, that is the underlying assumption. We do not make those assumptions about other victims of other violent crimes. And I'm afraid that this reflects a misogynistic culture. Unless we believe that women are more likely—and most victims are women, though some, of course, are men—to lie than men, then we cannot accept what's going on. And I won't reiterate the statistics that have already been put forward, but I think 3.2 per cent successful prosecutions is the latest figure, and this is only of those cases where allegations are made, and we've heard from many contributors to this debate how difficult it is to make those allegations, how difficult it is to come forward.
Mark Isherwood in his contribution did, as he always does, make some very good points, but I'm afraid that I find I can't believe what the UK Government is saying now, when, since 2010, as Rhun ap Iorwerth pointed out, the Ministry of Justice budget has been cut by a third. Now, you cannot successfully prosecute, and we don't know—.The Minister's mentioned the review; others have mentioned the review; Mark did himself. And that is very welcome, because there will be complex factors around why the conviction level has dropped, but part of the conviction level dropping will be because the Crown Prosecution Service don't have the resources to go after the more difficult cases. So, if they are picking off the low-hanging fruit, some of the reason for that, I'm sure, will be because resources are so tight. So, until we see more resource into the system, I'm afraid I'm not really very interested in what the central Government is saying.
I want to touch on Delyth's contribution, because what she said about the shame, the stigma, the fear that people have around reporting is so important, and we do need to change that. And we do need to ensure that our response does not happen in a vacuum, and this is the reason why we support the devolution of criminal justice, so that we can have a consistent approach. I think it was Mark who said that crime is no respecter of borders. Well, no, it isn't, but the way in which we deal with crime is a respecter of borders; it is a political matter—with a small 'p', not a party political matter. And I believe—and I'm glad that the Government is supporting our motion—that we have to have a consistent approach across public services, which we can only have if all those public services are openly and democratically answerable in the same direction.
I'm very sorry if anybody thinks that bringing this forward is a party political or politically-motivated matter. All I can say is that I and, I know, my colleagues have been contacted today by dozens of survivors, some who've spoken out. One particular survivor contacted me after she heard me and Leanne Wood comment on these issues publicly. And they have thanked us for bringing this forward. And I'm not really concerned if there are some people in this Chamber who are cynical about our motives, because what those survivors think matters to me a great deal more than that.
There is so much more that I would like to say; I know I don't have time. I just want to comment briefly on the Deputy Minister's contribution—absolutely know her personal convictions on these matters, and I meant also to pay tribute to Joyce Watson for her years of campaigning on these issues, similarly to my Plaid Cymru colleagues. But what I would say to the Minister is that we must ensure—. We don't have the levers yet. Powers are not yet devolved, and we will need to have those debates and ensure that they are. But there are things that we can do now, and one of the things that the Welsh Government could do now is to really invest, picking up on Rhun ap Iorwerth's contribution about the lack of access to counselling. This is something that the Welsh Government could do now, needs to do now. We have seen too many services—local, survivor-led services—losing their funding to bigger organisations who will not understand the victims in the way that they do.
And I will end this contribution, Llywydd, and thank you for your indulgence, by simply saying that we must all do what we can. It is not good enough for us to sit around and wait for the criminal justice services to be devolved. And we, whose job it is to hold the Government to account, must scrutinise you on how you use your powers now. And I just want to end by saying, to the women, to the victims: I believe you, and I think most of the people in this room do too.
Felly, mae'n bwysig iawn nad ydym yn dweud nac yn gwneud unrhyw beth sy'n bwydo'r diwylliant hwn sy'n tybio, pan fydd menywod yn gwneud yr honiadau hyn, eu bod yn dweud celwydd, oherwydd, fel y mae Delyth ac eraill wedi dweud, dyna'r rhagdybiaeth waelodol. Nid ydym yn gwneud y rhagdybiaethau hynny am ddioddefwyr troseddau treisgar eraill. Ac rwy'n ofni bod hyn yn adlewyrchu diwylliant misogynistaidd. Oni bai ein bod yn credu bod menywod yn fwy tebygol—a menywod yw'r rhan fwyaf o'r dioddefwyr, er bod rhai, wrth gwrs, yn ddynion—o ddweud celwydd na dynion, ni allwn dderbyn yr hyn sy'n digwydd. Ac nid wyf am ailadrodd yr ystadegau a gyflwynwyd eisoes, ond rwy'n credu mai 3.2 y cant o erlyniadau llwyddiannus yw'r ffigur diweddaraf, a dim ond yr achosion hynny lle gwnaed honiadau yw hynny, ac rydym wedi clywed gan sawl cyfrannwr i'r ddadl hon pa mor anodd yw gwneud yr honiadau hynny, pa mor anodd yw rhoi gwybod.
Fe wnaeth Mark Isherwood bwyntiau da iawn yn ei gyfraniad, fel y gwna bob amser, ond mae arnaf ofn nad wyf yn gallu credu'r hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei ddweud yn awr, pan fo cyllideb y Weinyddiaeth Gyfiawnder wedi'i lleihau draean ers 2010, fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth. Nawr, ni allwch erlyn yn llwyddiannus, ac nid ydym yn gwybod—. Soniodd y Gweinidog am yr adolygiad; mae eraill wedi sôn am yr adolygiad; gwnaeth Mark hynny ei hun. Ac mae hynny i'w groesawu'n fawr, oherwydd bydd ffactorau cymhleth yn codi ynglŷn â pham y mae lefel yr euogfarnau wedi gostwng, ond bydd lefel yr euogfarnau'n gostwng yn rhannol oherwydd nad oes gan Wasanaeth Erlyn y Goron adnoddau i fynd ar ôl yr achosion anoddaf. Felly, os ydynt ond yn mynd ar drywydd llwyddiannau hawdd, rhywfaint o'r rheswm am hynny, rwy'n siŵr, yw oherwydd bod adnoddau mor dynn. Felly, hyd nes y gwelwn fwy o adnoddau yn y system, mae arnaf ofn nad oes gennyf fawr o ddiddordeb yn yr hyn y mae'r Llywodraeth ganolog yn ei ddweud.
Rwyf am grybwyll cyfraniad Delyth, oherwydd mae'r hyn a ddywedodd am y cywilydd, y stigma, yr ofn sydd gan bobl ynglŷn ag adrodd mor bwysig, ac mae angen inni newid hynny. Ac mae angen inni sicrhau nad yw ein hymateb yn digwydd mewn gwactod, a dyma'r rheswm pam ein bod yn cefnogi datganoli cyfiawnder troseddol, fel y gallwn gael dull cyson o weithredu. Rwy'n credu mai Mark a ddywedodd nad yw trosedd yn parchu ffiniau. Wel, nac ydy, ond mae'r ffordd rydym yn ymdrin â throsedd yn parchu ffiniau; mater gwleidyddol ydyw—gydag 'g' fach, nid mater pleidiol wleidyddol. Ac rwy'n credu—ac rwy'n falch fod y Llywodraeth yn cefnogi ein cynnig—fod yn rhaid inni gael dull cyson o weithredu ar draws y gwasanaethau cyhoeddus, ac ni allwn sicrhau hynny oni bai bod yr holl wasanaethau cyhoeddus hynny'n atebol yn ddemocrataidd ac yn agored i'r un cyfeiriad.
Mae'n ddrwg iawn gennyf os oes unrhyw un yn credu bod cyflwyno'r mater hwn yn fater pleidiol wleidyddol neu fod cymhelliant gwleidyddol yn sail iddo. Y cyfan y gallaf ei ddweud yw bod dwsinau o oroeswyr wedi cysylltu â mi a fy nghyd-Aelodau heddiw, ac mae rhai ohonynt wedi siarad yn gyhoeddus. Cysylltodd un goroeswr penodol â mi ar ôl iddi fy nghlywed i a Leanne Wood yn gwneud sylwadau ar y materion hyn yn gyhoeddus. Ac maent wedi diolch i ni am gyflwyno'r mater. Ac nid wyf yn poeni mewn gwirionedd os oes rhai pobl yn y Siambr yn sinigaidd ynglŷn â'n cymhellion, oherwydd mae'r hyn y mae'r goroeswyr yn ei feddwl yn llawer pwysicach i mi na hynny.
Mae cymaint mwy yr hoffwn ei ddweud; rwy'n gwybod nad oes gennyf amser. Hoffwn wneud sylw byr am gyfraniad y Dirprwy Weinidog—rwy'n ymwybodol iawn o'i hargyhoeddiadau personol yn y materion hyn, ac roeddwn yn bwriadu talu teyrnged hefyd i Joyce Watson am ei blynyddoedd o ymgyrchu ar y materion hyn, yn yr un modd â fy nghyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru. Ond rwyf am ddweud wrth y Gweinidog fod yn rhaid i ni sicrhau—. Nid oes gennym y dulliau eto. Nid yw'r pwerau wedi'u datganoli eto, a bydd angen inni gael y dadleuon hynny a sicrhau eu bod yn cael eu datganoli. Ond mae yna bethau y gallwn eu gwneud yn awr, ac un o'r pethau y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud yn awr yw buddsoddi go iawn, gan nodi cyfraniad Rhun ap Iorwerth am y diffyg mynediad at wasanaethau cwnsela. Mae hyn yn rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud yn awr, mae angen iddi ei wneud yn awr. Rydym wedi gweld gormod o wasanaethau—gwasanaethau lleol, dan arweiniad goroeswyr—yn colli eu cyllid i sefydliadau mwy o faint na fyddant yn deall y dioddefwyr yn y ffordd y maent hwy'n eu deall.
Ac rwyf am orffen y cyfraniad hwn, Lywydd, a diolch am eich amynedd, drwy ddweud yn syml fod yn rhaid i bob un ohonom wneud popeth a allwn. Nid yw'n ddigon da inni eistedd o gwmpas ac aros i'r gwasanaethau cyfiawnder troseddol gael eu datganoli. A rhaid i ni, sydd â'r gwaith o ddwyn y Llywodraeth i gyfrif, graffu arnoch o ran y modd y defnyddiwch eich pwerau yn awr. Ac rwyf am orffen drwy ddweud, wrth y menywod, wrth y dioddefwyr: rwy'n eich credu chi, ac rwy'n credu bod y rhan fwyaf o'r bobl yn yr ystafell hon yn eich credu hefyd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Rwy'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Ac y mae'r cyfnod pleidleisio yn digwydd nawr; oni bai bod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, dwi'n cychwyn y bleidlais.
And we will now have voting time; unless three Members wish for the bell to be rung, I will start the vote.
Ac mae'r bleidlais ar gynnig Plaid Cymru ar drais a cham-drin rhywiol. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 35, dau yn ymatal, 12 yn erbyn. Derbyniwyd y cynnig.
The vote is on the Plaid Cymru motion on rape and sexual abuse. I call for a vote on the motion unamended, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 35, two abstentions, 12 against. The motion is, therefore, agreed.
NDM7229 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 35, Yn erbyn: 12, Ymatal: 2
Derbyniwyd y cynnig
NDM7229 - Plaid Cymru Debate - Motion wothout amendment: For: 35, Against: 12, Abstain: 2
Motion has been agreed
Ac felly, dyma ni yn cyrraedd y cyfnod ar gyfer y ddadl fer, ac mae'r ddadl fer heddiw i'w chyflwyno gan Mick Antoniw, ac mi wnaf i adael i bobl adael y Siambr yn dawel.
Therefore, we now proceed to the short debate, and the short debate today is to be presented by Mick Antoniw, and I'll allow people to leave the Chamber quietly.
If people can leave the Chamber quietly, we still have business continuing, and I call on Mick Antoniw to propose the debate in his name—Mick Antoniw.
Os gall pobl adael y Siambr yn dawel, mae gennym fusnes yn parhau, a galwaf ar Mick Antoniw i gyflwyno'r ddadl yn ei enw ef—Mick Antoniw.
Thank you, Llywydd. Throughout history, there have been men and women—whether through science and learning, through culture, the arts, trade, innovation or political struggle—who have advanced the interests of their nation and its profile in a way that achieves international recognition. Their achievements often have a world-wide impact and are duly recognised as such.
In Wales, we have many such heroes, but sadly many have not been given the recognition they deserve. In fact, many, to this day, remain unknown in Wales other than to a small number of interested people. To some extent, Welsh achievement has been camouflaged by an overbearing UK or British identity, but whatever the reason we need to correct the record and assert Wales's proud contribution to world events.
I hope the change in our school curriculum will contribute to an increased awareness, but I believe there is also a role for this Parliament to help ensure Welsh heroes get the recognition they deserve. This is not for the purpose of some sort of personality cult, but in order to ensure that Wales's contribution to international events, history and development is properly recognised, as is the case with most other countries.
I only have time to focus on a few, but I believe recognition of these will help start the process. This year was the eightieth anniversary of one of the great heroic acts during the Spanish civil war. On that day, Welshman and Cardiffian Captain Archibald Dickson rescued and saved the lives of 2,638 men, women and children fleeing Spain and General Franco's approaching fascist troops. A blockade of the port of Alicante by Italian destroyers and the threat of German bombers led to scenes of chaos and desperation. Captain Dickson of the SS Stanbrook, witnessing these tragic scenes, in an act of utmost bravery, left his cargo behind and instead took on board the refugees. Ten minutes into the journey came the sound of explosions and bombs landing near the Stanbrook. Yet, Captain Dickson broke the blockade, undoubtedly saving many lives. In Alicante, there is a memorial to Captain Dickson in Spanish, Welsh and English and plans are in hand to unveil an identical plaque in the Pierhead on the Assembly estate.
Llywydd, in November each year in Ukraine members of the international community mark the day of remembrance of the victims of Stalin's artificial famine of 1932-33, known as the Holodomor, which in Ukrainian means death by hunger. It was a famine created by Stalin to enforce collectivisation of agriculture and to break Ukrainian resistance to Russian Soviet rule in Ukraine. There were more than 4,000 uprisings against this policy and these were ruthlessly suppressed. In December 1932, the central committee of the Communist Party ordered all grain, including sowing seeds, to be seized. Villages that failed to co-operate were blacklisted and deliberately starved to death, and an estimated 1 million people deported to Siberia. An estimated 4 million to 6 million people perished, and it's estimated around two-thirds of children perished. Precise figures are impossible because Stalin ordered all records to be destroyed.
Welsh-speaking journalist Gareth Jones, born in Aberystwyth, buried in Barry, witnessed the Holodomor and, alongside Malcolm Muggeridge, was one of the few journalists with the courage to report on the scale of the famine and its causes. He is regarded in Ukraine as a hero, where he is honoured, and there is soon to be a street in the capital of Kyiv named after him. On 31 January in the Chapter cinema in Cardiff, BAFTA Cymru will be hosting a Welsh premier showing of the new film Mr. Jones, starring actor James Norton, followed by a question-and-answer session. Gareth Jones is recognised abroad, but barely known in Wales. But he is truly a Welsh hero and exemplar of ethical journalism.
John Hughes, Welsh industrialist and engineer from Merthyr Tydfil, travelled with a team of Welsh miners and engineers to Donetsk in Ukraine, then part of the Russian empire, to establish a coal and steel industry in a place that was to become one of the greatest steel and coal producing cities of the world, named after him at the time as Hughesovka. There is a statue to him in the centre of the city, but I'm not aware of any statue or recognition of him in Wales, despite his international stature.
Llywydd, these are just three relatively unknown heroes, but there are many more: Arthur Horner, president of the South Wales Miners' Federation, former member of the Irish Citizen Army during the Irish revolution, who gained an international reputation as an advocate for miners and their working conditions across the world; Bertrand Russell, Nobel Prize winner in literature, internationally renowned writer, philosopher, humanist and champion of freedom of thought; Francis Lewis from Llandaff, signatory to the US declaration of independence; Henry Richard, Tregaron, secretary to the Peace Society and campaigner for the abolition of slavery; Thomas Jefferson, author of the declaration of independence, whose family came from Snowdonia—in fact, around a third of the signatories of the American declaration of independence were of Welsh descent; Robert Owen, from Newtown, internationally recognised as one of the early founders and promoters of co-operativism, of whom Friedrich Engels said, 'Every social movement, every real advance...on behalf of the workers links itself on to the name of Robert Owen'; and many others who went on to mark international success in the foundation of trade unions and social movements internationally.
Llywydd, my intention today in this short debate is not only to highlight the importance of recognising the contribution of these Welsh heroes to our history, but to underline how important they are to our future as role models for today's generation and generations to come.
I didn't mention Paul Robeson. Of course, he wasn't Welsh by birth, but in many ways he's a very famous Welshman, insofar as he is recognised probably more in Wales than he even is in his home country, and maybe there should be a statue to Paul Robeson in the capital of Wales.
Every nation needs its heroes, and now more than ever. The challenges facing today's generations are immense. From climate change to the search for new antibiotics, from the rise of fascism to the pollution of our oceans, it is a new generation of heroes that Wales and the world now needs, and I believe that in part they will find their inspiration in the past.
Diolch i chi, Lywydd. Drwy hanes, ceir dynion a menywod—boed drwy wyddoniaeth a dysgu, drwy ddiwylliant, y celfyddydau, masnach, arloesi neu ymdrech wleidyddol—sydd wedi hybu buddiannau eu cenedl a'i phroffil mewn modd sy'n ennyn cydnabyddiaeth ryngwladol. Yn aml, caiff eu cyflawniadau effaith fyd-eang ac fe'u cydnabyddir yn briodol yn sgil hynny.
Yng Nghymru, mae gennym lawer o arwyr o'r fath, ond yn anffodus nid yw llawer ohonynt wedi cael y gydnabyddiaeth y maent yn ei haeddu. Mewn gwirionedd, erys llawer, hyd heddiw, yn anhysbys yng Nghymru heblaw i nifer fach o bobl sydd â diddordeb. I ryw raddau, mae cyflawniad Cymreig ynghudd o dan hunaniaeth dra-arglwyddiaethol y DU neu Brydain, ond beth bynnag yw'r rheswm, mae angen inni gywiro'r hanes a datgan cyfraniad balch Cymru i ddigwyddiadau'r byd.
Rwy'n gobeithio y bydd y newid yn ein cwricwlwm ysgol yn cyfrannu at gynyddu ymwybyddiaeth, ond rwy'n credu bod rhan gan y Senedd hon i'w chwarae hefyd yn helpu i sicrhau bod arwyr Cymru yn cael y gydnabyddiaeth y maent yn ei haeddu. Nid y diben yw creu rhyw fath o gwlt personoliaeth, ond sicrhau yn hytrach fod cyfraniad Cymru at ddigwyddiadau, hanes a datblygiad rhyngwladol yn cael ei gydnabod yn briodol, fel sy'n wir yn achos y rhan fwyaf o wledydd eraill.
Dim ond amser i ganolbwyntio ar rai ohonynt sydd gennyf, ond credaf y bydd cydnabod y rhain yn helpu i ddechrau'r broses. Eleni roedd hi'n 80 mlynedd ers un o'r gweithredoedd arwrol mawr yn ystod rhyfel cartref Sbaen. Ar y diwrnod hwnnw, achubodd y Cymro a'r gŵr o Gaerdydd, Archibald Dickson, fywydau 2,638 o ddynion, menywod a phlant a oedd yn ffoi o Sbaen a milwyr ffasgaidd y Cadfridog Franco a oedd yn nesu. Arweiniodd blocâd o borthladd Alicante gan longau rhyfel Eidalaidd a'r bygythiad o awyrennau bomio Almaenig at olygfeydd o anhrefn ac anobaith. Roedd Capten Dickson yr SS Stanbrook yn dyst i'r golygfeydd trasig hyn, ac mewn gweithred o ddewrder pur, gadawodd ei gargo ar ôl ac yn lle hynny, derbyniodd y ffoaduriaid ar fwrdd y llong. Ddeng munud wedi dechrau'r daith, daeth sŵn ffrwydradau a bomiau'n disgyn ger y Stanbrook. Eto i gyd, torrodd Capten Dickson y blocâd, gan achub llawer o fywydau yn ddi-os. Yn Alicante, mae cofeb i'r Capten Dickson yn Sbaeneg, Cymraeg a Saesneg ac mae cynlluniau ar y gweill i ddadorchuddio plac yn union yr un fath yn y Pierhead ar ystâd y Cynulliad.
Lywydd, ym mis Tachwedd bob blwyddyn yn Wcráin mae aelodau o'r gymuned ryngwladol yn nodi'r diwrnod y cofir am ddioddefwyr newyn artiffisial Stalin yn 1932-33, a elwir yn Holodomor, sy'n golygu marwolaeth drwy newyn mewn Wcreineg. Newyn oedd hwn a grëwyd gan Stalin i orfodi cyfunoli amaethyddiaeth ac i dorri gwrthwynebiad Wcreinaidd i reolaeth Rwsia Sofietaidd yn Wcráin. Cafwyd mwy na 4,000 o derfysgoedd yn erbyn y polisi hwn a chafodd y rhain eu trechu'n ddidrugaredd. Ym mis Rhagfyr 1932, gorchymynodd pwyllgor canolog y Blaid Gomiwnyddol i'r holl rawn, gan gynnwys hadau i'w hau, gael eu hatafaelu. Cafodd pentrefi a fethodd gydweithredu eu rhestru a'u hamddifadu'n fwriadol o fwyd hyd at farwolaeth, ac amcangyfrifwyd bod 1 filiwn o bobl wedi'u halltudio i Siberia. Bu farw oddeutu 4 miliwn i 6 miliwn o bobl, ac amcangyfrifir bod tua dwy ran o dair o'r plant wedi marw. Mae'n amhosibl cael ffigurau manwl gywir oherwydd bod Stalin wedi gorchymyn i'r holl gofnodion gael eu dinistrio.
Roedd y newyddiadurwr Cymraeg ei iaith, Gareth Jones, a aned yn Aberystwyth, ac a gladdwyd yn y Barri, yn dyst i'r Holodomor ac ynghyd â Malcolm Muggeridge, roedd yn un o'r newyddiadurwyr prin a fu'n ddigon dewr i adrodd ar faint y newyn a'i achosion. Mae'n cael ei ystyried yn arwr yn Wcráin, lle mae'n cael ei anrhydeddu, a chyn bo hir, bydd stryd yn y brifddinas, Kyiv, yn cael ei henwi ar ei ôl. Ar 31 Ionawr yn sinema Chapter yng Nghaerdydd, bydd BAFTA Cymru yn cynnal dangosiad cyntaf yng Nghymru o'r ffilm newydd Mr Jones, gyda'r actor James Norton yn serennu ynddi, ac yna cynhelir sesiwn holi ac ateb. Caiff Gareth Jones ei gydnabod dramor, ond prin y gwyddys amdano yng Nghymru. Ond mae'n arwr Cymreig go iawn ac yn batrwm o newyddiaduraeth foesegol.
Teithiodd John Hughes, diwydiannwr Cymreig a pheiriannydd o Ferthyr Tudful, gyda thîm o lowyr a pheirianwyr o Gymru i Donetsk yn yr Wcráin, a oedd yn rhan o ymerodraeth Rwsia ar y pryd, i sefydlu diwydiant glo a dur mewn lle a oedd i ddod yn un o ddinasoedd cynhyrchu dur mwyaf y byd, ac fe'i henwyd ar ei ôl ar y pryd fel Hughesovka. Mae cerflun iddo yng nghanol y ddinas, ond nid wyf yn ymwybodol o unrhyw gerflun neu gydnabyddiaeth iddo yng Nghymru, er gwaethaf ei statws ryngwladol.
Lywydd, dim ond tri arwr cymharol anhysbys yw'r rhain, ond mae llawer mwy: Arthur Horner, llywydd Ffederasiwn Glowyr De Cymru, cyn aelod o Fyddin Dinasyddion Iwerddon yn ystod y chwyldro Gwyddelig, a enillodd enw da yn rhyngwladol fel dadleuwr dros lowyr a'u hamodau gwaith ar draws y byd; Bertrand Russell, enillydd Gwobr Nobel mewn llenyddiaeth, awdur, athronydd, dyneiddiwr o fri rhyngwladol a hyrwyddwr rhyddid i feddwl; Francis Lewis o Landaf, un o'r rhai a lofnododd ddatganiad annibyniaeth yr Unol Daleithiau; Henry Richard, Tregaron, ysgrifennydd y Gymdeithas Heddwch ac ymgyrchydd dros ddiddymu caethwasiaeth; Thomas Jefferson, awdur y datganiad annibyniaeth, yr oedd ei deulu'n hanu o Eryri—yn wir, roedd tua thraean o'r rhai a lofnododd ddatganiad annibyniaeth America o dras Gymreig; Robert Owen, o'r Drenewydd, a gafodd gydnabyddiaeth ryngwladol fel un o sylfaenwyr a hyrwyddwyr cynnar y mudiad cydweithredol, ac y dywedodd Friedrich Engels amdano, 'Mae i bob mudiad cymdeithasol, pob gwir ddatblygiad... ar ran y gweithwyr gysylltiad ag enw Robert Owen'; a llawer o rai eraill a aeth ymlaen i gael llwyddiant rhyngwladol fel sylfaenwyr undebau llafur a mudiadau cymdeithasol yn rhyngwladol.
Lywydd, yn ogystal â thynnu sylw at bwysigrwydd cydnabod cyfraniad yr arwyr Cymreig hyn i'n hanes, fy mwriad heddiw yn y ddadl fer hon yw tanlinellu hefyd pa mor bwysig ydynt i'n dyfodol fel modelau rôl ar gyfer cenhedlaeth heddiw a chenedlaethau i ddod.
Ni soniais am Paul Robeson. Wrth gwrs, ni chafodd ei eni'n Gymro, ond mewn sawl ffordd mae'n Gymro enwog iawn, i'r graddau ei fod wedi cael ei gydnabod fwy yng Nghymru mae'n debyg nag yn ei wlad enedigol hyd yn oed, ac efallai y dylid cael cerflun i Paul Robeson ym mhrifddinas Cymru.
Mae ar bob cenedl angen ei harwyr, ac yn awr yn fwy nag erioed. Mae'r heriau sy'n wynebu cenedlaethau heddiw yn anferthol. O newid hinsawdd i chwilio am wrthfiotigau newydd, o'r cynnydd mewn ffasgaeth i lygredd ein cefnforoedd, mae angen cenhedlaeth newydd o arwyr ar Gymru a'r byd yn awr, a chredaf y cânt eu hysbrydoli'n rhannol gan y gorffennol.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Thank you. Can I call on the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism to reply to the debate? Dafydd Elis-Thomas.
Diolch. A gaf fi alw ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth i ymateb i'r ddadl? Dafydd Elis-Thomas.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. It gives me great pleasure to respond to this debate. A short debate is one of our more creative pieces of Standing Orders, in that it allows Members to choose a topic and then it falls to any appropriate Minister that is available to respond to the debate. But I'm particularly pleased to be able to do that today because, I believe, by choosing to celebrate internationalists from Wales who have made an undoubted impact on the international scene, you have made a significant contribution to the rewriting of the national curriculum for our own country.
Because I do think that it is part of the process of greater autonomy that the nations and regions who achieve that autonomy will seek not only to rewrite the present and the future, but also to rewrite the past; understanding it in a way in which what would have appeared oppositional or marginal or even extreme in some other perspective does in fact represent a tradition that we need to celebrate as we galvanise our own resources of thought for what faces us, as you described so well at the end of your remarks.
That's why I think you're absolutely right to say that Welsh achievement has in the past been camouflaged by 'overbearing UK or British identity', to quote your own words, and I think it is time that we reasserted the distinctiveness of our heritage, in particular to redefine the contribution that Wales has made to internationalism. That includes the legacy of the peace movement and the support for the League of Nations, and going back to the establishment of the Temple of Peace here in our own capital, through to the long history of the peace movement, of the anti-nuclear movement, of the women's movement. All these are aspects of our history that have international significance.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae'n rhoi pleser mawr imi ymateb i'r ddadl hon. Dadl fer yw un o'n darnau mwy creadigol o'r Rheolau Sefydlog, yn yr ystyr ei bod yn caniatáu i Aelodau ddewis pwnc, a chyfrifoldeb unrhyw Weinidog priodol sydd ar gael yw ymateb i'r ddadl wedyn. Ond rwy'n arbennig o falch o allu gwneud hynny heddiw oherwydd, drwy ddewis dathlu rhyngwladolwyr o Gymru sydd wedi cael effaith ddiamheuol yn rhyngwladol, rwy'n credu eich bod wedi gwneud cyfraniad sylweddol i ailysgrifennu'r cwricwlwm ar gyfer ein gwlad ein hunain.
Oherwydd credaf ei bod yn rhan o broses ymreolaeth gynyddol y bydd y cenhedloedd a'r rhanbarthau sy'n cyflawni'r ymreolaeth honno nid yn unig yn ceisio ailysgrifennu'r presennol a'r dyfodol, ond ailysgrifennu'r gorffennol hefyd; mewn gwirionedd, mae ei ddeall mewn modd a allai fod wedi ymddangos yn wrthwynebus neu'n ymylol neu hyd yn oed yn eithafol mewn rhyw bersbectif arall yn cynrychioli traddodiad y mae angen inni ei ddathlu wrth inni gryfhau ein hadnoddau syniadol ar gyfer yr hyn sy'n ein hwynebu, fel y disgrifiwyd gennych yn dda ar ddiwedd eich sylwadau.
Dyna pam rwy'n credu eich bod yn llygad eich lle yn dweud bod cyflawniadau Cymreig ynghudd yn y gorffennol o dan 'hunaniaeth dra-arglwyddiaethol y DU neu Brydain', i ddyfynnu eich geiriau eich hun, a chredaf ei bod hi'n bryd i ni ailddatgan hynodrwydd ein treftadaeth, ac ailddiffinio'r cyfraniad y mae Cymru wedi'i wneud i ryngwladoliaeth yn enwedig. Mae hynny'n cynnwys gwaddol y mudiad heddwch a'r gefnogaeth i Gynghrair y Cenhedloedd, a mynd yn ôl i sefydlu'r Deml Heddwch yma yn ein prifddinas ein hunain, drwodd i hanes hir y mudiad heddwch, y mudiad gwrth-niwclear, mudiad y menywod. Mae'r rhain i gyd yn agweddau ar ein hanes sydd ag arwyddocâd rhyngwladol yn perthyn iddynt.
I'm glad that you selected your—not quite top 10, but you were almost there, I think, of heroes. And I'm also glad to see the word 'heroes' used not in the context of some individualistic achievement, as sometimes does happen, even with sporting heroes and other heroes, but that we celebrate the fact that these heroes come from a community, from a train of thought, from a social experience, which they then take to achieve for themselves. But they're not just achieving for themselves, they're achieving for the culture that they come from.
I have always had a strong personal interest in the civil war in the Spanish nations, and I was privileged in my own life to have known and had very interesting conversations with Tom Jones, who was universally known—in Welsh, certainly, and probably in English as well in Wales—as Twm Sbaen. His experience and his contribution, not only during the conflict in Spain but to the politics of the trade union movement and of the left and of internationalism in Wales, is a very distinguished one.
I was also pleased that you mentioned the events in Ukraine, with which obviously you have a strong personal and family connection, and I think we still have much to learn about the struggle of Ukraine throughout the nineteenth century and from the twentieth century to the twenty-first century. To select the figure of Gareth Jones reminds us again of the importance of independent journalism and the ability of people to speak out, along with, as you've described, Malcolm Muggeridge. I was not aware that there is in Kyiv a street named after him, and I was very pleased to hear that and I look forward to supporting your attempts and others' to ensure that he is recognised as well equally in Wales.
John Hughes, again, a distinguished meteorologist and engineer. How many Welsh people or Welsh-born people have established a city? I can't think of one offhand. No doubt there is some significant nonconformist figure that should have come to my mind. Maybe, actually, it would be that the Mormons would be the equivalent, in Salt Lake City. But certainly, to have done that and to have established a manufacturing centre is a distinguished contribution.
And then, coming closer to our time, through the history of the miners' union, we come to Bertrand Russell now. I'm pleased to say in this Chamber that I did actually have the honour of meeting Bertrand Russell in the context of the peace movement, in the context of the contribution that he made with his famous telegram sent from Penrhyndeudraeth to Washington and Moscow at the time of the Cuban missile crisis, which was a very frightening period for me as a relatively young man and for many other people. He was certainly a great philosopher and a great humanist. I don't think he was much of a Welsh nationalist, but I can't criticise him for that.
Clearly, the other international figures that you mentioned: there is a strong urge, especially among my colleague the Minister for international relations, that we celebrate Robert Owen properly, and we will do that. But it's also important that in those celebrations we're able to recognise that internationalism as it was promoted by these sons and daughters of Wales is something that we need to recapture today. This place is not just about devolution for Wales, it's about what Wales can continue to contribute to the international scene.
Rwy'n falch eich bod wedi dewis eich—nid eich 10 arwr uchaf yn hollol, ond roeddech chi bron yno, rwy'n meddwl. Ac rwy'n falch hefyd o weld y gair 'arwyr' yn cael ei ddefnyddio nid yng nghyd-destun rhyw gyflawniad unigolyddol, fel sy'n digwydd weithiau, hyd yn oed gydag arwyr chwaraeon ac arwyr eraill, ond ein bod yn dathlu'r ffaith bod yr arwyr hyn yn dod o gymuned, o gefndir, o brofiad cymdeithasol, y maent wedyn yn ei gymryd i gyflawni drostynt eu hunain. Ond nid drostynt eu hunain yn unig y maent yn cyflawni, maent yn cyflawni dros y diwylliant y daethant ohono.
Rwyf bob amser wedi bod â diddordeb mawr yn bersonol yn y rhyfel cartref yng ngwledydd Sbaen, a chefais y fraint yn fy mywyd fy hun o gael adnabod a chael sgyrsiau diddorol iawn â Tom Jones, a adwaenid gan bawb—yn Gymraeg, yn sicr, ac yn Saesneg hefyd, mae'n debyg, yng Nghymru—fel Twm Sbaen. Mae ei brofiad a'i gyfraniad, nid yn unig yn ystod y gwrthdaro yn Sbaen ond i wleidyddiaeth mudiad yr undebau llafur a'r chwith a rhyngwladoliaeth yng Nghymru, yn un nodedig iawn.
Roeddwn hefyd yn falch eich bod wedi crybwyll y digwyddiadau yn yr Wcráin, ac yn amlwg mae gennych gysylltiad personol a theuluol cryf â'r fan honno, ac rwy'n credu bod gennym lawer i'w ddysgu o hyd am frwydr Wcráin drwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg ac o'r ugeinfed ganrif i'r unfed ganrif ar hugain. Mae dewis Gareth Jones yn ein hatgoffa eto o bwysigrwydd newyddiaduraeth annibynnol a gallu pobl i godi llais, gyda Malcom Muggeridge, fel y disgrifioch chi. Nid oeddwn yn ymwybodol fod yna stryd yn Kyiv wedi'i henwi ar ei ôl, ac roeddwn yn falch iawn o glywed hynny ac edrychaf ymlaen at gefnogi eich ymdrechion chi ac eraill i sicrhau ei fod yn cael ei gydnabod i'r un graddau yng Nghymru.
John Hughes, eto, meteorolegydd a pheiriannydd nodedig. Faint o Gymry neu bobl a aned yng Nghymru sydd wedi sefydlu dinas? Ni allaf feddwl am un yn uniongyrchol. Mae'n siŵr bod rhyw ffigwr anghydffurfiol arwyddocaol a ddylai fod wedi dod i fy meddwl. Efallai, mewn gwirionedd, mai'r Mormoniaid a fyddai'n cyfateb iddo, yn Salt Lake City. Ond yn sicr, mae bod wedi gwneud hynny a sefydlu canolfan weithgynhyrchu yn gyfraniad nodedig.
Ac yna, gan nesu at ein hamser ni, drwy hanes undeb y glowyr, down at Bertrand Russell yn awr. Rwy'n falch o ddweud yn y Siambr hon i mi gael y fraint o gyfarfod â Bertrand Russell yng nghyd-destun y mudiad heddwch, yng nghyd-destun y cyfraniad a wnaeth gyda'i delegram enwog a anfonwyd o Benrhyndeudraeth i Washington a Moscow adeg argyfwng taflegrau Cuba, a oedd yn gyfnod brawychus iawn i mi fel dyn cymharol ifanc ac i lawer o bobl eraill. Roedd yn sicr yn athronydd mawr ac yn ddyneiddiwr o fri. Nid wyf yn meddwl ei fod yn fawr o genedlaetholwr Cymreig, ond ni allaf ei feirniadu am hynny.
Yn amlwg, y ffigurau rhyngwladol eraill a grybwyllwyd gennych: mae yna ysfa gref, yn enwedig ar ran fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol, i'n gweld yn dathlu Robert Owen yn iawn, a byddwn yn gwneud hynny. Ond mae hefyd yn bwysig yn y dathliadau hynny ein bod yn gallu cydnabod bod rhyngwladoliaeth fel y câi ei hyrwyddo gan y meibion a'r merched hyn o Gymru yn rhywbeth y mae angen inni ei adfer heddiw. Nid ymwneud â datganoli i Gymru yn unig y mae'r lle hwn, mae'n ymwneud â'r hyn y gall Cymru barhau i'w gyfrannu i'r byd rhyngwladol.
Diolch yn fawr. That brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:00.
The meeting ended at 19:00.