Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
12/11/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Cyn i fi alw ar y Prif Weinidog i ateb cwestiynau, dwi eisiau gwneud datganiad i'r Cynulliad.
Before I call upon the First Minister to answer questions, I wish to make a statement to the Assembly.
On behalf of the National Assembly for Wales, yesterday I accepted the resignation of the Commissioner for Standards, Sir Roderick Evans. Members will be aware of commentary on the circumstances surrounding the resignation of the former commissioner, and I don't intend to comment on these matters here today. However, I want to make it clear that the covert recording of private conversations on the Assembly estate is a serious breach of trust. I understand that sound recordings were made that included confidential evidence by a witness during a formal investigation into the conduct of an Assembly Member. It is particularly egregious that the covert recording was done by the Assembly Member under investigation. On the matter of covert recording, South Wales Police have been asked to investigate how such recordings were made, and their legality. A search of the Senedd estate for recording devices, starting with meeting rooms and other commonly used areas, is already under way.
In relation to the complaints procedure, in accordance with section 4 of the National Assembly for Wales Commissioner for Standards Measure 2009—[Interruption.] I advise Neil McEvoy to be quiet and to listen to me at this point.
In relation to the complaints procedure, in accordance with section 4 of the National Assembly for Wales Commissioner for Standards Measure 2009, the process for appointing an acting commissioner is under way. The acting commissioner will take over the investigation of ongoing complaints in relation to the conduct of Assembly Members. I wish to make it clear to complainants that no complaints will fall as a result of the resignation of the former commissioner. Steps will also be taken to protect information now in the public domain but obtained through interference in confidential standards cases.
The essential purpose of the code of conduct for Assembly Members is, and I quote,
'to uphold the reputation of the…Assembly…and to provide the openness and accountability necessary to reinforce public confidence in the integrity of Members....This Code applies to all Members'.
Undermining the statutory, independent standards process to which all of us as elected Members are accountable is, in my view, a serious matter. I have decided that I will be making a complaint to the acting standards commissioner, once appointed, regarding the use of covert recording devices by an Assembly Member and the unauthorised releasing of confidential information.
Ar ran Cynulliad Cenedlaethol Cymru, ddoe fe dderbyniais i ymddiswyddiad y Comisiynydd Safonau, Syr Roderick Evans. Bydd yr Aelodau'n gwybod am y sylwadau ar yr amgylchiadau sy'n gysylltiedig ag ymddiswyddiad y cyn-gomisiynydd, ac nid wyf yn bwriadu gwneud sylwadau ar y materion hyn yn y fan yma heddiw. Fodd bynnag, rwyf eisiau ei gwneud yn glir bod cofnodi sgyrsiau preifat yn gudd ar ystad y Cynulliad yn achos difrifol o dorri ymddiriedaeth. Rwy'n deall y gwnaed recordiadau sain a oedd yn cynnwys tystiolaeth gyfrinachol gan dyst yn ystod ymchwiliad ffurfiol i ymddygiad Aelod Cynulliad. Mae'n arbennig o ysgytiol bod y recordiad cudd wedi'i wneud gan yr Aelod Cynulliad sy'n destun yr ymchwiliad. O ran y mater o recordio cudd, gofynnwyd i Heddlu De Cymru ymchwilio i sut y gwnaed recordiadau o'r fath, a'u cyfreithlondeb. Mae chwiliad o ystad y Senedd am ddyfeisiau recordio, gan ddechrau gydag ystafelloedd cyfarfod a mannau eraill a ddefnyddir yn gyffredin, eisoes wedi cychwyn.
O ran y weithdrefn gŵynion, yn unol ag adran 4 o Fesur Comisiynydd Safonau Cynulliad Cenedlaethol Cymru 2009—[Torri ar draws.] rwyf yn cynghori Neil McEvoy i fod yn dawel ac i wrando arnaf i ar yr adeg hon.
O ran y weithdrefn gŵynion, yn unol ag adran 4 o Fesur Comisiynydd Safonau Cynulliad Cenedlaethol Cymru 2009, mae'r broses ar gyfer penodi comisiynydd dros dro wedi dechrau. Bydd y comisiynydd dros dro yn ymgymryd ag ymchwiliad i gŵynion parhaus o ran ymddygiad Aelodau'r Cynulliad. Hoffwn ei gwneud yn glir i achwynwyr na fydd unrhyw gŵynion na fyddant yn cael sylw o ganlyniad i ymddiswyddiad y cyn-gomisiynydd. Caiff camau eu cymryd hefyd i ddiogelu gwybodaeth sydd ar gael i'r cyhoedd erbyn hyn ond a gafwyd drwy ymyrraeth mewn achosion safonau cyfrinachol.
Diben hanfodol y cod ymddygiad ar gyfer Aelodau'r Cynulliad yw, a dyfynnaf,
'cynnal enw da Cynulliad Cenedlaethol Cymru a bod...agored ac atebol...er mwyn sicrhau bod gan y cyhoedd hyder yn...Aelodau.... Mae'r Cod yn berthnasol i holl Aelodau'r Cynulliad'.
Mae tanseilio'r broses safonau statudol, annibynnol, y mae pob un ohonom ni fel aelodau etholedig yn atebol iddi, yn fater difrifol, yn fy marn i. Rwyf wedi penderfynu y byddaf i'n gwneud cwyn i'r comisiynydd safonau dros dro, pan fydd wedi'i benodi, ynghylch y defnydd o ddyfeisiau recordio cudd gan Aelod Cynulliad a rhyddhau gwybodaeth gyfrinachol heb awdurdod.
I am now asking the Chair of the Standards of Conduct Committee to make a statement. Jayne Bryant.
Gofynnaf nawr i Gadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad wneud datganiad. Jayne Bryant.
Llywydd, thank you for the opportunity—
Lywydd, diolch am y cyfle—
Point of order.
Pwynt o drefn.
I've asked the Chair of the Standards of Conduct Committee to make her statement. Jayne Bryant.
Rwyf wedi gofyn i Gadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad wneud ei datganiad. Jayne Bryant.
Diolch, Llywydd. Thank you for the opportunity to make a statement today as Chair of the Standards of Conduct Committee.
The National Assembly for Wales Commissioner for Standards Measure was passed by all Members of the third Assembly, in 2011. This was a key piece of work for the National Assembly, and followed recommendations made in the Woodhouse report in 2002, the passing of the Government of Wales Act 2006, two consultations, and an inquiry by the then Committee on Standards of Conduct. The conclusion of all of these was that there was a need to create an independent statutory post of Commissioner for Standards, with important powers to carry out rigorous investigations of complaints made against Members. The aim of this was to give increased confidence to the general public in their elected representatives, by enshrining in law the powers and independence of the Assembly’s Commissioner for Standards.
Part of this process is the cross-party Standards of Conduct Committee, which was elected by the Assembly to consider the complaints brought forward by the independent commissioner. We do so with impartiality and consensus. As a committee, we have reflected on the developments around dignity and respect, and are using this as an opportunity to ensure that the code of conduct, and associated processes, are sufficient to deal with an evolving parliament. We will endeavour to make sure that our proposals are in place to inform the incoming Commissioner for Standards.
An effective standards regime cannot function without integrity and trust from all those involved in the system and process, and I would like to remind all Members of our need to maintain the confidence in this independent system.
Diolch, Llywydd. Diolch i chi am y cyfle i wneud datganiad heddiw fel Cadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad.
Pasiwyd Mesur Comisiynydd Safonau Cynulliad Cenedlaethol Cymru gan holl Aelodau'r trydydd Cynulliad, yn 2011. Roedd hwn yn ddarn allweddol o waith i'r Cynulliad Cenedlaethol, ac roedd yn dilyn argymhellion a wnaed yn adroddiad Woodhouse yn 2002, pasio Deddf Llywodraeth Cymru 2006, dau ymgynghoriad, ac ymchwiliad gan y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ar y pryd. Casgliad y rhain i gyd oedd bod angen creu swydd statudol annibynnol ar gyfer Comisiynydd Safonau, gyda phwerau pwysig i gynnal ymchwiliadau trwyadl i gŵynion a wneir yn erbyn Aelodau. Nod hyn oedd rhoi mwy o ffydd i'r cyhoedd yn eu cynrychiolwyr etholedig, drwy ymgorffori pwerau ac annibyniaeth Comisiynydd Safonau'r Cynulliad mewn cyfraith.
Rhan o'r broses hon yw'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad trawsbleidiol, a etholwyd gan y Cynulliad i ystyried y cwynion a gyflwynwyd gan y comisiynydd annibynnol. Rydym yn gwneud hynny mewn modd diduedd a chyda chonsensws. Fel pwyllgor, rydym wedi myfyrio ar y datblygiadau ynghylch urddas a pharch, ac rydym yn defnyddio hyn fel cyfle i sicrhau bod y cod ymddygiad, a'r prosesau cysylltiedig, yn ddigonol i ymdrin â senedd sy'n esblygu. Byddwn yn ymdrechu i sicrhau bod ein cynigion wedi'u sefydlu i hysbysu'r Comisiynydd Safonau newydd.
Ni all cyfundrefn safonau effeithiol weithredu heb uniondeb ac ymddiriedaeth gan bawb sy'n ymwneud â'r system a'r broses, a hoffwn atgoffa pob Aelod o'n hangen i gynnal y ffydd yn y system annibynnol hon.
I have received a number of requests to speak or to make points of order at this time. I have decided to accept none. Our reputation as an Assembly, at this point, is best served by continuing our business.
Rwyf wedi cael nifer o geisiadau i siarad neu i wneud pwyntiau o drefn ar yr adeg hon. Rwyf wedi penderfynu peidio â derbyn yr un ohonyn nhw. Y modd gorau o gynnal ein henw da fel Cynulliad, ar hyn o bryd, yw drwy barhau â'n busnes.
I ask the First Minister to respond to questions.
Gofynnaf i'r Prif Weinidog ymateb i gwestiynau.
Y cwestiwn cyntaf gan Llyr Gruffydd. [Torri ar draws.]
The first question is from Llyr Gruffydd. [Interruption.]
I'm accepting no points of order. I've told Mark Reckless and all Members that I am not accepting any points of order. So, I ask the Member to sit. The First Minister is on—[Interruption.] Mr Reckless, your microphone is not switched on. You are not being recorded for this point. I am not accepting a point of order. I have moved to next business. [Interruption.] My job is to retain the reputation of this Assembly in its entirety. I believe that that is best served, being done, at this point, by us continuing with the work that we are elected here to do. So, it is the questioning of our First Minister, and the first question will be asked by Llyr Gruffydd.
Nid wyf yn derbyn unrhyw bwyntiau o drefn. Rwyf wedi dweud wrth Mark Reckless a'r holl Aelodau nad wyf yn derbyn unrhyw bwyntiau o drefn. Felly, gofynnaf i'r Aelod eistedd. Mae'r Prif Weinidog ar—[Torri ar draws.] Mr Reckless, nid yw eich meicroffon wedi ei droi ymlaen. Nid ydych chi'n cael eich recordio ar gyfer y pwynt hwn. Nid wyf yn derbyn pwynt o drefn. Rwyf wedi symud i'r busnes nesaf. [Torri ar draws.] Fy ngwaith i yw cynnal enw da'r Cynulliad hwn yn ei gyfanrwydd. Rwy'n credu mai'r modd gorau o wneud hynny, ar hyn o bryd, yw drwy barhau â'r gwaith yr ydym ni wedi ein hethol yn y fan hon i'w wneud. Felly, cwestiynau i'n Prif Weinidog yw hynny, a Llŷr Gruffydd fydd yn gofyn y cwestiwn cyntaf.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y camau ymarferol mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yng ngogledd Cymru er mwyn ateb yr argyfwng hinsawdd? OAQ54687
1. Will the First Minister make a statement on the practical steps the Welsh Government is taking in North Wales to respond to the climate emergency? OAQ54687
Llywydd, diolch yn fawr. Rydym yn cymryd sawl cam ymarferol yng ngogledd Cymru er mwyn mynd i'r afael ag argyfwng yr hinsawdd. Mae'r camau hyn yn amrywio o rai lleol iawn, fel rhoi cyllid i gynghorau cymuned ar gyfer defnyddio goleuadau stryd effeithlon o ran ynni, i fuddsoddi mewn prosiectau ynni'r môr, fel Morlais a Minesto, er mwyn creu diwydiant newydd i Gymru.
Llywydd, thank you very much. We are taking a number of practical steps in north Wales in order to address climate change and the climate emergency. These steps vary from very local steps, such as giving funding to community councils to use energy-efficient street lighting, to investing in marine energy schemes such as Morlais and Minesto, in order to create a new industry for Wales.
Mae'r sector ynni hydro wedi cysylltu â fi yn mynegi gofid ynglŷn â sefyllfa trethi busnes annomestig. Fe fyddwch chi'n gwybod, wrth gwrs, fod grant wedi bod yn cael ei roi gan Lywodraeth Cymru dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf er mwyn cynorthwyo gyda thalu hynny a gwarchod y prosiectau hynny rhag cynnydd sylweddol posib yn y dreth annomestig. Mae yna dros flwyddyn nawr ers i'r Llywodraeth gomisiynu a chyhoeddi adroddiad oedd yn edrych ar y sefyllfa a hefyd yn cynnig dulliau amgen. Ond rŷn ni nawr yn cyrraedd y pwynt lle, wrth gwrs, bydd yna gyllideb yn cael ei hoedi cyn ei chyhoeddi eto eleni, a dyw'r sector dal ddim yn gwybod a fydd y grant yn bodoli'r flwyddyn nesaf neu a fydd yna newidiadau mwy pellgyrhaeddol i'r ffordd maen nhw'n cael eu trethu. Maen nhw mewn limbo. Maen nhw angen gwybod yn union beth sy'n digwydd, oherwydd os na fyddan nhw'n cael eu gwarchod rhag y codiad hwn, yna yn amlwg bydd nifer ohonyn nhw yn mynd allan o fusnes. Felly, pryd, yw fy nghwestiwn i, y byddan nhw'n cael gwybod beth sy'n digwydd y flwyddyn nesaf.
The hydro energy sector has been in touch with me, expressing concern about non-domestic business rates. You will know that a grant has been given by the Welsh Government over the past few years in order to assist with paying those rates and safeguarding those projects from the possible substantial increase in non-domestic rates. It’s over a year now since the Government commissioned and published a report that looked at the situation and which proposed alternatives, but we’re now reaching the point where, of course, there will be a budget that will be delayed before its publication this year and the sector still doesn’t know whether the grant will exist for next year or whether there will be more far-reaching changes to the way in which they are taxed. They are in limbo. They need to know exactly what’s happening, because if they are not safeguarded from this rise, then obviously a number of them will go out of business. So, when will they learn what’s happening next year?
Wel, diolch i Llyr Gruffydd am y cwestiwn ychwanegol. Wrth gwrs, fel Llywodraeth rŷn ni wedi bod yn awyddus i helpu'r sector, yn enwedig y sector lleol a chymunedol. Fel mae'r Aelodau wedi clywed oddi wrth Llyr Gruffydd, achos yr etholiad cyffredinol rŷn ni wedi gohirio ein cyllideb ni tan ar ôl y bleidlais ym mis Rhagfyr. Gallaf i siarad â'r Gweinidog a gyda swyddogion er mwyn iddyn nhw gael sgwrs gyda'r sector yn y bwlch sydd wedi agor nawr i roi'r sefyllfa ddiweddaraf iddyn nhw.
Well, may I thank Llyr Gruffydd for that supplementary question? Of course, we, as a Government, have been eager to support the sector, particularly the local and community sector. As Members have heard from Llyr Gruffydd, because of the general election we have deferred our budget until after the election in December. I can speak to the Minister and officials so that they can have a discussion with the sector in the interim so that we can give them the latest information.
First Minister, one of the biggest risks for north Wales, as a result of climate change, is, of course, rising sea levels and flood risk. Last night, like many people in my constituency, I received a flood alert because of the vulnerability of flood defences along the coast in my constituency, including in Towyn and Kinmel Bay, where, 30 years ago, in February next year, we will be commemorating the anniversary of the devastating floods that occurred in that community. The flood defences are insufficient in Towyn and Kinmel Bay at present to the extent that no new residential house building has been allowed in the area for over a decade. What action will your Government take in order to improve the defences in Towyn and Kinmel Bay so that my constituents don't have to live in fear every time they get an alert on their phone about potential flooding in their area?
Prif Weinidog, un o'r risgiau mwyaf i'r gogledd, o ganlyniad i'r newid yn yr hinsawdd, wrth gwrs, yw lefelau'r môr yn codi a pherygl o lifogydd. Neithiwr, fel llawer o bobl yn fy etholaeth i, cefais rybudd o lifogydd oherwydd gwendid amddiffynfeydd rhag llifogydd ar hyd yr arfordir yn fy etholaeth i, gan gynnwys yn Nhowyn a Bae Cinmel, lle, ym mis Chwefror y flwyddyn nesaf, byddwn yn coffáu pen-blwydd y llifogydd dinistriol a ddigwyddodd yn y gymuned honno 30 mlynedd yn ôl. Nid yw'r amddiffynfeydd rhag llifogydd yn ddigonol yn Nhowyn a Bae Cinmel ar hyn o bryd i'r graddau nad oes unrhyw adeiladu tai preswyl newydd wedi'i ganiatáu yn yr ardal am dros ddegawd. Pa gamau y bydd eich Llywodraeth chi yn eu cymryd i wella'r amddiffynfeydd yn Nhowyn a Bae Cinmel fel na fydd yn rhaid i'm hetholwyr fyw mewn ofn bob tro y byddan nhw'n cael rhybudd ar eu ffôn am y perygl o lifogydd posibl yn eu hardal?
Well, I thank the Member for that important question and recognise, of course, the anxieties that are faced by people whenever flooding is a risk to their property. The Member will know that we have an ambitious £350 million programme of flood defences during this Assembly term, and I know that the Member himself, in previous debates on this matter, has acknowledged the work that has been done in other parts of his constituency to alleviate flooding. He knows as well that, in some parts of Wales, there are commercial interests that themselves have to bear part of the cost of providing the defences that are necessary. The Welsh Government will play our part, but other organisations cannot simply look to the Welsh Government to bear all the costs when there are clearly business and commercial interests at stake as well. But I want to give the Member an assurance that the position that he has outlined is known to the Minister, is considered actively by her, and the Welsh Government does want to look to find a solution in that part of the north Wales coast.
Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig yna ac rwy'n cydnabod, wrth gwrs, y pryderon y mae pobl yn eu hwynebu pryd bynnag y mae llifogydd yn peri risg i'w heiddo. Bydd yr Aelod yn gwybod bod gennym ni raglen uchelgeisiol gwerth £350 miliwn o amddiffynfeydd rhag llifogydd yn ystod tymor y Cynulliad hwn, a gwn fod yr Aelod ei hun, mewn dadleuon blaenorol ar y mater hwn, wedi cydnabod y gwaith a wnaed mewn rhannau eraill o'i etholaeth i liniaru llifogydd. Mae'n gwybod hefyd, mewn rhai rhannau o Gymru, fod buddiannau masnachol y mae'n rhaid iddyn nhw eu hunain ysgwyddo rhan o gost darparu'r amddiffynfeydd sy'n angenrheidiol. Bydd Llywodraeth Cymru yn chwarae ein rhan, ond ni all sefydliadau eraill ddisgwyl i Lywodraeth Cymru ysgwyddo'r holl gostau pan fo buddiannau busnes a masnachol amlwg yn y fantol hefyd. Ond rwyf eisiau sicrhau'r Aelod fod y Gweinidog yn ymwybodol o'r safbwynt y mae ef wedi'i amlinellu, a'i bod yn ei ystyried yn weithredol, a bod Llywodraeth Cymru eisiau ceisio dod o hyd i ateb yn y rhan honno o arfordir y gogledd.
2. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU am effaith cytundeb fasnach rhwng y DU ac UDA ar GIG Cymru? OAQ54664
2. What discussions has the First Minister had with the UK Government about the impact of a UK/US trade deal on the Welsh NHS? OAQ54664
I thank the Member for that question, Llywydd. The Welsh NHS is not for sale in any negotiations between Boris Johnson and Donald Trump. That point has been made repeatedly by Welsh Ministers, and I'm grateful for the opportunity to restate it again this afternoon.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Nid yw GIG Cymru ar werth mewn unrhyw drafodaethau negodi rhwng Boris Johnson a Donald Trump. Mae Gweinidogion Cymru wedi gwneud y pwynt hwnnw dro ar ôl tro, ac rwy'n ddiolchgar am y cyfle i'w ailddatgan eto y prynhawn yma.
First Minister, senior UK Government officials have met with representatives of US companies to discuss the NHS in post-Brexit trade negotiations on six occasions. On five of these, US drug companies were also in attendance. It is clear that the NHS is up for grabs for a US-style privatisation under the Tories. The Tories and the Brexit Party are ready to sell off the NHS to the highest corporate bidder. In Wales, the NHS is devolved, but international trade deals are not. First Minister, what concerns do you have about the future of our Welsh NHS under a UK Tory Government? And secondly, First Minister, can Boris Johnson be trusted to protect the NHS?
Prif Weinidog, mae uwch swyddogion Llywodraeth y DU wedi cwrdd â chynrychiolwyr cwmnïau o'r Unol Daleithiau chwe gwaith i drafod y GIG mewn trafodaethau ar fasnachu ar ôl Brexit. Yn ystod pump o'r achlysuron hyn, roedd cwmnïau cyffuriau o'r Unol Daleithiau hefyd yn bresennol. Mae'n amlwg bod y GIG yn agored i gael ei breifateiddio ar batrwm yr Unol Daleithiau o dan y Torïaid. Mae'r Torïaid a Phlaid Brexit yn barod i werthu'r GIG i'r cynigydd corfforaethol uchaf. Yng Nghymru, mae'r GIG wedi ei ddatganoli, ond nid yw hynny'n wir am gytundebau masnach rhyngwladol. Prif Weinidog, pa bryderon sydd gennych chi ynghylch dyfodol ein GIG yng Nghymru o dan Lywodraeth Dorïaidd y DU? Ac yn ail, Prif Weinidog, a ellir ymddiried yn Boris Johnson i amddiffyn y GIG?
Well, Llywydd, anybody taking a serious interest in this topic would do well to look at the USA negotiating principles, published by the Trump presidency in February of this year. It sets out that all services—all services—in the United Kingdom should be open to competition unless they appear on a list of exceptions. And in the list of exceptions published in that document, neither the health service nor social care services appear. In other words, it is absolutely plain that the United States regards our NHS as up for sale, and a desperate deal that would be done by the current Prime Minister, determined to demonstrate that he is able to strike free trade deals across the world, would undoubtedly put our national health service up for grabs. That's why we are anxious about it here in Wales, and is the current Prime Minister to be trusted not to do that? Well, ask the people of Northern Ireland, where he went and gave them an absolute commitment that there would be no border down the Irish sea, only to find a few short weeks later that he'd signed exactly that deal. We can expect the same level of reliability in what he says about the national health service.
Wel, Llywydd, byddai'n syniad da i unrhyw un sy'n ymddiddori o ddifrif yn y pwnc hwn edrych ar egwyddorion negodi UDA, a gyhoeddwyd gan arlywyddiaeth Trump ym mis Chwefror eleni. Mae'n nodi y dylai'r holl wasanaethau—pob gwasanaeth—yn y Deyrnas Unedig fod yn agored i gystadleuaeth oni bai eu bod yn ymddangos ar restr o eithriadau. Ac yn y rhestr o eithriadau a gyhoeddwyd yn y ddogfen honno, nid yw'r gwasanaeth iechyd na'r gwasanaethau gofal cymdeithasol yn ymddangos. Mewn geiriau eraill, mae'n gwbl amlwg fod yr Unol Daleithiau yn credu bod ein GIG ar werth, a bod cytundeb byrbwyll a fyddai'n cael ei wneud gan y Prif Weinidog presennol, sy'n benderfynol o ddangos ei fod yn gallu taro bargeinion masnach rydd ledled y byd, yn ddiamau yn rhoi ein gwasanaeth iechyd gwladol ar werth. Dyna pam yr ydym ni'n bryderus yn ei gylch yma yng Nghymru, ac a oes modd ymddiried yn y Prif Weinidog presennol i beidio â gwneud hynny? Wel, holwch bobl Gogledd Iwerddon, lle yr aeth a rhoi ymrwymiad llwyr iddyn nhw na fyddai unrhyw ffin i lawr Môr Iwerddon, dim ond i ganfod ychydig wythnosau yn ddiweddarach ei fod wedi llofnodi'r union gytundeb hwnnw. Gallwn ddisgwyl yr un lefel o ddibynadwyedd yn yr hyn y mae'n ei ddweud am y gwasanaeth iechyd gwladol.
I've never heard such codswallop in all my life, First Minister. At the end of the day, you know full well your Labour campaign is failing and you're putting these scare stories around. The Prime Minister has given an unequivocal assurance that the NHS is not up for grabs. It's not up for grabs. But what we do know is, when it comes to the NHS here in Wales and US manufacturers of drugs, Orkambi, which is made by a US pharmaceutical company, is not available. Why don't you pull your finger out and start making drugs available that would greatly improve the outcomes for Welsh patients rather than running scare stories in the Welsh NHS, First Minister?
Nid wyf i erioed wedi clywed y fath lol yn fy holl fywyd, Prif Weinidog. Yn y pen draw, fe wyddoch chi'n iawn fod ymgyrch eich Plaid Lafur yn methu ac rydych chi'n lledaenu'r straeon brawychus hyn. Mae'r Prif Weinidog wedi rhoi sicrwydd diamwys nad yw'r GIG ar werth. Nid yw ar werth. Ond yr hyn yr ydym ni'n ei wybod, o ran y GIG yma yng Nghymru a gweithgynhyrchwyr cyffuriau o UDA, nid yw Orkambi, a wneir gan gwmni fferyllol o'r Unol Daleithiau, ar gael. Pam na wnewch chi gymryd camau a dechrau darparu cyffuriau a fyddai'n gwella'r canlyniadau i gleifion Cymru yn fawr yn hytrach na lledaenu straeon brawychus yn GIG Cymru, Prif Weinidog?
Llywydd, Members don't have to worry about what Andrew R.T. Davies has said because they could listen to what Donald Trump has said. Because Donald Trump, when he came to this country—[Interruption.] I see Members with their heads in their hands. They don't like it when the truth is told to them. Donald Trump came to this country in June of this year and told newspaper columnists that he expected the NHS to be part of a deal struck between this country and the United States. The US ambassador came to this Assembly in July and told me exactly the same thing. They expect the NHS to be put up for sale. We know that that party would have no problems in doing that. And the cost of drugs in the Welsh NHS will rise enormously because they are determined that we must pay the prices paid in the United States to pharmaceutical companies. They will put barriers in the path of generic drugs that have supported our NHS over so many years. The truth of the matter is, Llywydd, in this election, the future of the NHS is at risk like it never has been before, and the sort of noise that we hear from across the Chamber here is simply an attempt to draw attention away from the risk that they pose to the national health service here in Wales.
Llywydd, nid oes yn rhaid i Aelodau boeni am yr hyn y mae Andrew R.T. Davies wedi ei ddweud oherwydd gallen nhw wrando ar yr hyn y mae Donald Trump wedi'i ddweud. Oherwydd fe ddywedodd Donald Trump, pan ddaeth i'r wlad hon—[Torri ar draws.] Rwy'n gweld Aelodau gyda'u pennau yn eu dwylo. Nid ydyn nhw'n hapus pan ddywedir y gwir wrthyn nhw. Daeth Donald Trump i'r wlad hon ym mis Mehefin eleni a dywedodd wrth newyddiadurwyr y papurau newydd ei fod yn disgwyl i'r GIG fod yn rhan o fargen a fyddai'n cael ei tharo rhwng y wlad hon a'r Unol Daleithiau. Daeth llysgennad yr Unol Daleithiau i'r Cynulliad hwn ym mis Gorffennaf a dweud yn union yr un peth wrthyf i. Maen nhw'n disgwyl i'r GIG gael ei roi ar werth. Gwyddom na fyddai gan y blaid honno unrhyw broblemau o ran gwneud hynny. A bydd cost cyffuriau yn GIG Cymru yn codi'n aruthrol oherwydd eu bod yn benderfynol bod yn rhaid i ni dalu'r prisiau a delir yn yr Unol Daleithiau i gwmnïau fferyllol. Byddan nhw'n gosod rhwystrau ar lwybr cyffuriau generig sydd wedi cefnogi ein GIG dros gynifer o flynyddoedd. Y gwir amdani yw, Llywydd, yn yr etholiad hwn, fod dyfodol y GIG mewn perygl fel na fu erioed o'r blaen, ac nid yw'r math o sŵn a glywn o'r ochr arall i'r Siambr hon yn ddim ond ymgais i dynnu sylw oddi ar y perygl y maen nhw'n ei beri i'r gwasanaeth iechyd gwladol yma yng Nghymru.
I thank the First Minister for his answers to the two preceding questioners. I think we may perhaps conclude, given the noise from the Conservative benches, that—I quote from Shakespeare—'Methinks, my Lord, he doth protest too much' and maybe they're not quite as confident in their leader's words. But, given the seriousness of the situation, as outlined by Mick Antoniw and as outlined by yourself in your responses to him and to Andrew R.T. Davies, do you agree with Plaid Cymru and the SNP that, regardless of the outcome of this Westminster election, in order to protect our NHS, what will be needed is a strong legislative statutory framework setting out in law that no UK Government could impose on the devolved administrations trade deals that would be, as he has pointed out, disastrous? Is it not time, instead of putting our trust in any UK politician, to actually put this into law so that we cannot, here in this country, be overruled?
Diolch i'r Prif Weinidog am ei atebion i'r ddau holwr blaenorol. Rwy'n meddwl efallai y gallwn ni ddod i'r casgliad, o ystyried y sŵn o feinciau'r Ceidwadwyr—rwy'n dyfynnu o Shakespeare—'Methinks, my Lord, he doth protest too much' ac efallai nad oes ganddyn nhw gymaint o ffydd yng ngeiriau eu harweinydd. Ond, o ystyried difrifoldeb y sefyllfa, fel yr amlinellwyd gan Mick Antoniw ac fel yr amlinellwyd gennych chithau yn eich ymatebion iddo ac i Andrew R.T. Davies, a ydych chi'n cytuno â Phlaid Cymru a'r SNP, waeth beth fo canlyniad yr etholiad hwn yn San Steffan, er mwyn amddiffyn ein GIG, mai'r hyn y bydd ei angen yw fframwaith statudol deddfwriaethol cryf sy'n nodi mewn cyfraith na allai unrhyw Lywodraeth y DU orfodi cytundebau masnach ar y gweinyddiaethau datganoledig a fyddai, fel y mae ef wedi ei nodi, yn drychinebus? Onid yw hi'n bryd, yn hytrach na rhoi ein ffydd mewn unrhyw wleidydd yn y DU, i'w roi mewn cyfraith mewn gwirionedd fel na allwn ni gael ein diystyru yn y fan yma yn y wlad hon?
Well, I thank the Member for the points she makes, and I have looked with interest at the proposal that the Scottish National Party has made for legislation in this area. As I understand it, that is legislation that they intend to move on the floor of the House of Commons, rather than in the Scottish Parliament itself. So, I look forward to seeing further details of it. I look forward to seeing how they intend to make progress with that Bill. Anything that puts a barrier in the path of those who would seek to change the nature of our health service, alter the basis on which people have been able to enjoy it over the last 70 and more years, has to be worth considering. And she's right, of course, the sounds that we hear from the other side of the Chamber are full of sound and fury, signifying nothing.
Wel, diolch i'r Aelod am y pwyntiau y mae hi'n eu gwneud, ac rwyf i wedi edrych gyda diddordeb ar y cynnig y mae Plaid Genedlaethol yr Alban wedi'i wneud ar gyfer deddfwriaeth yn y maes hwn. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae honno'n ddeddfwriaeth y maen nhw'n bwriadu ei gynnig ar lawr Tŷ'r Cyffredin, yn hytrach nag yn Senedd yr Alban ei hun. Felly, edrychaf ymlaen at weld rhagor o fanylion amdani. Edrychaf ymlaen at weld sut y maen nhw'n bwriadu gwneud cynnydd gyda'r Bil hwnnw. Mae'n rhaid i unrhyw beth sy'n gosod rhwystr ar lwybr y rhai hynny a fyddai'n ceisio newid natur ein gwasanaeth iechyd, newid y sail i'r ffaith fod pobl wedi gallu ei fwynhau dros y 70 mlynedd diwethaf a mwy, fod yn werth ei ystyried. Ac mae hi'n iawn, wrth gwrs, mae'r synau a glywn o'r ochr arall i'r Siambr yn llawn sŵn a dicter, ac yn dynodi dim.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
Questions now from the party leaders. Leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, how many of the infrastructure commitments in Welsh Labour's 2016 manifesto do you intend to actually deliver?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, faint o'r ymrwymiadau seilwaith ym maniffesto 2016 Llafur Cymru yr ydych chi'n bwriadu eu cyflawni mewn gwirionedd?
We will deliver the investment that we promised in our manifesto of 2016. Llywydd, we have already succeeded in delivering more of them and more quickly than we originally anticipated. If his Government had been prepared to invest in investment, if they hadn't turned off our capital investment programme, we would have achieved even more. But with the imaginative approach that we have taken to capital investment, using local authorities' borrowing possibilities and inventing the new mutual investment model that colleagues in Scotland have since adopted as well, we have managed to fill some of the worst gaps that his Government has left for us to deal with.
Byddwn yn cyflawni'r buddsoddiad a addawyd gennym yn ein maniffesto yn 2016. Llywydd, rydym ni eisoes wedi llwyddo i ddarparu mwy ohonyn nhw ac yn gyflymach nag y rhagwelwyd gennym yn wreiddiol. Pe byddai ei Lywodraeth ef wedi bod yn barod i fuddsoddi mewn buddsoddiad, pe na bydden nhw wedi dileu ein rhaglen buddsoddi cyfalaf, byddem ni wedi cyflawni hyd yn oed mwy. Ond gyda'r dull llawn dychymyg yr ydym ni wedi ei ddefnyddio ar gyfer buddsoddiad cyfalaf, gan ddefnyddio posibiliadau benthyca awdurdodau lleol a dyfeisio'r model buddsoddi cydfuddiannol newydd y mae cydweithwyr yn yr Alban wedi'i fabwysiadu ers hynny hefyd, rydym ni wedi llwyddo i lenwi rhai o'r bylchau gwaethaf a adawyd gan ei Lywodraeth ef i ni ymdrin â nhw.
It's always somebody else's fault, isn't it, First Minister? It's never your fault, is it? You need to take some responsibility. But let's look at one of the commitments, shall we, in your manifesto? Your party's manifesto in 2016 claims that you've already delivered the Heads of the Valleys road dualling, and yet the completion date for widening part of the Heads of the Valleys road has been pushed back for the second time this year, and with an eye-watering overspend, it's hardly something for you to be championing, is it, First Minister?
And, let's look at the other proposals for infrastructure in your manifesto. Improvements to the A55 in north Wales: whilst repairs have been made, I think you'll find it hard pushed to find anyone who would agree that significant improvements have been made. Improving the A40 in west Wales: I know as someone who regularly travels on this stretch of road just how little has been done to tackle this problem. And, the M4 relief road: well, First Minister, your Government's dithering has left communities in south-east Wales without a solution to its congestion, and in the meantime wasted millions and millions of pounds of taxpayers' money. First Minister, is it not the case that your Government is simply on the road to nowhere when it comes to delivering road improvements across Wales, and will you now apologise to those communities you've badly let down?
Bai rhywun arall yw hi bob amser, onid yw e', Prif Weinidog? Nid yw byth yn fai arnoch chi, ydy e'? Mae angen i chi gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb. Ond beth am i ni edrych ar un o'r ymrwymiadau yn eich maniffesto? Mae maniffesto eich plaid yn 2016 yn honni eich bod eisoes wedi cyflawni gwaith deuoli ffordd Blaenau'r Cymoedd, ac eto mae'r dyddiad cwblhau ar gyfer lledu rhan o ffordd Blaenau'r Cymoedd wedi'i wthio'n ôl am yr ail dro eleni, a hynny gyda gorwariant anferthol. Nid yw'n rhywbeth i chi fod yn brolio yn ei gylch, yw e', Prif Weinidog?
A, gadewch i ni edrych ar y cynigion eraill ar gyfer seilwaith yn eich maniffesto. Gwelliannau i'r A55 yn y gogledd: er bod atgyweiriadau wedi'u gwneud, rwy'n credu y bydd yn anodd iawn i chi ddod o hyd i unrhyw un a fyddai'n cytuno bod gwelliannau sylweddol wedi'u gwneud. Gwella'r A40 yn y gorllewin: rwy'n gwybod fel rhywun sy'n teithio'n rheolaidd ar y darn hwnnw o'r ffordd cyn lleied sydd wedi ei wneud i fynd i'r afael â'r broblem hon. A ffordd liniaru'r M4: wel, Prif Weinidog, mae gogor-droi gan eich Llywodraeth chi wedi gadael cymunedau yn y de-ddwyrain heb ateb i'w tagfeydd, ac yn y cyfamser rydych chi wedi gwastraffu miliynau a miliynau o bunnoedd o arian trethdalwyr. Prif Weinidog, onid yw'n wir bod eich Llywodraeth chi, yn syml, ar y ffordd i unman pan ddaw'n fater o gyflawni gwelliannau ffyrdd ledled Cymru, ac a wnewch chi ymddiheuro yn awr i'r cymunedau hynny yr ydych chi wedi'u siomi'n arw?
Well, Llywydd, I think we've heard the title of the Conservative Party manifesto in this election: 'on the road to nowhere' seems to me to be a fairly succinct summary of their campaign in Wales over the last few days. I notice that the Member began by admitting that it is somebody else who is to blame, and that is true; that is certainly true in relation to the budgets that this Government has had to deal with.
Let me take the first of his erroneous accusations. As far as the A465 section 2 is concerned, my colleague Ken Skates made a statement in April of this year to this Assembly and that position remains the position today. We said in that statement that it would now be into 2020 before the dualling of that section of the Heads of the Valleys road would be completed. A steep-sided environmentally sensitive Clydach gorge, where the company responsible for the work has reported that there have been environmental reasons why it has taken them longer to complete the £1,000 million that this Government will invest in the Heads of the Valleys road, and which would never ever—never ever—have been a priority for his Government. If they don't want to see it, they should say so. We are very proud indeed of the record that we have, and if I thought there were any lessons to be drawn from a Government responsible for the HS2 fiasco, I now know where I can go—on the road to nowhere—to find them.
Wel, Llywydd, rwy'n credu ein bod ni wedi clywed teitl maniffesto'r Blaid Geidwadol yn yr etholiad hwn: 'ar y ffordd i unman' sy'n ymddangos i mi yn grynodeb gweddol gryno o'u hymgyrch nhw yng Nghymru dros yr ychydig ddyddiau diwethaf. Rwy'n sylwi bod yr Aelod wedi dechrau drwy gyfaddef mai rhywun arall sydd ar fai, ac mae hynny'n wir; mae hynny'n sicr yn wir o ran y cyllidebau y bu'n rhaid i'r Llywodraeth hon ymdrin â nhw.
Gadewch i mi gymryd y cyntaf o'i gyhuddiadau gwallus. O ran rhan 2 yr A465, fe wnaeth fy nghydweithiwr, Ken Skates, ddatganiad ym mis Ebrill eleni i'r Cynulliad hwn, ac mae'r sefyllfa honno yn parhau i fod yr un sefyllfa heddiw. Fe wnaethom ni ddweud yn y datganiad hwnnw y byddai hi bellach yn 2020 cyn y byddai deuoli'r rhan honno o ffordd Blaenau'r Cymoedd yn cael ei gwblhau. Yng ngheunant Clydach sy'n sensitif yn amgylcheddol ac sydd ag ochrau serth, mae'r cwmni sy'n gyfrifol am y gwaith wedi adrodd y bu rhesymau amgylcheddol pam y mae wedi cymryd mwy o amser iddyn nhw gwblhau'r gwaith gwerth £1,000 miliwn y bydd y Llywodraeth hon yn ei fuddsoddi yn ffordd Blaenau'r Cymoedd, na fyddai byth bythoedd—byth bythoedd—wedi bod yn flaenoriaeth i'w Lywodraeth ef. Os nad ydyn nhw eisiau ei weld, dylen nhw ddweud hynny. Rydym ni'n falch iawn o'r hanes sydd gennym, a phe byddwn i'n credu bod unrhyw wersi i'w dysgu gan Lywodraeth sy'n gyfrifol am ffiasgo HS2, rwy'n gwybod bellach ble y gallaf fynd—ar y ffordd i unman—i ddod o hyd iddyn nhw.
First Minister, you can spin this in any way you like: your Government is failing. Communities across Wales are frustrated by the lack of genuine progress in tackling Wales's road infrastructure in their local areas. The Federation of Small Businesses have recently said that there is still no clarity as to how infrastructure elsewhere in Wales will benefit from the Welsh Government's decision not to go ahead with the M4 and that 63 per cent of Welsh businesses have been affected by infrastructure, including roads, public transport, digital infrastructure and utilities. Given the serious economic impact that your Government's failure to deliver significant road improvements is having on businesses and communities across Wales, what immediate steps will you now take as a Government to address this as a matter of urgency before the next Assembly elections?
Prif Weinidog, gallwch chi droelli hyn mewn unrhyw ffordd y dymunwch chi: mae eich Llywodraeth chi yn methu. Mae cymunedau ledled Cymru yn teimlo'n rhwystredig oherwydd y diffyg cynnydd gwirioneddol o ran mynd i'r afael â seilwaith ffyrdd Cymru yn eu hardaloedd lleol. Mae'r Ffederasiwn Busnesau bach wedi dweud yn ddiweddar nad oes dim eglurder o hyd ynghylch sut y bydd seilwaith mewn rhannau eraill o Gymru yn elwa ar benderfyniad Llywodraeth Cymru i beidio â bwrw ymlaen â'r M4 a bod 63 y cant o fusnesau Cymru wedi'u heffeithio gan seilwaith, gan gynnwys ffyrdd, trafnidiaeth gyhoeddus, seilwaith digidol a chyfleustodau. O ystyried yr effaith economaidd ddifrifol y mae methiant eich Llywodraeth i sicrhau gwelliannau sylweddol i'r ffyrdd yn ei chael ar fusnesau a chymunedau ledled Cymru, pa gamau y byddwch chi'n eu cymryd ar unwaith yn awr fel Llywodraeth i fynd i'r afael â hyn fel mater o frys cyn etholiadau nesaf y Cynulliad?
Well, Llywydd, the Member would be well advised just to keep up with the announcements that are being made by this Government. Within the last two weeks, my colleague the finance Minister has published an £80 million-worth of investment in infrastructure here in Wales. Only last week, she published the latest version of the Welsh investment infrastructure plan. All of that sets out the millions and millions of pounds that this Government is spending on infrastructure here in Wales: £1.8 billion to deliver 20,000 affordable homes, which we will deliver during this Assembly term; major investment in the twenty-first century schools and colleges programme—the biggest programme of investment in education infrastructure for 50 years and the biggest programme anywhere in the United Kingdom. This Government has a proud record of investment in the services and in the infrastructure that make a difference here in Wales. The Member could follow it if he chose to, because we announce it every single week.
Wel, Llywydd, byddai'n ddoeth i'r aelod gadw'n gyfredol â'r cyhoeddiadau sy'n cael eu gwneud gan y Llywodraeth hon. O fewn y pythefnos diwethaf, mae fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Cyllid, wedi cyhoeddi gwerth £80 miliwn o fuddsoddiad mewn seilwaith yma yng Nghymru. Dim ond yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd hi y fersiwn ddiweddaraf o gynllun seilwaith buddsoddi Cymru. Mae hynny i gyd yn nodi'r miliynau a'r miliynau o bunnoedd y mae'r Llywodraeth hon yn eu gwario ar seilwaith yma yng Nghymru: £1.8 biliwn i ddarparu 20,000 o dai fforddiadwy, y byddwn ni'n eu darparu yn ystod tymor y Cynulliad hwn; buddsoddiad sylweddol yn rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain—y rhaglen fwyaf o fuddsoddi mewn seilwaith addysg ers 50 mlynedd a'r rhaglen fwyaf yn unman yn y Deyrnas Unedig. Mae gan y Llywodraeth hon hanes balch o fuddsoddi yn y gwasanaethau ac yn y seilwaith sy'n gwneud gwahaniaeth yma yng Nghymru. Gallai'r Aelod ei ddilyn pe byddai'n dewis gwneud hynny, oherwydd rydym ni'n ei gyhoeddi bob un wythnos.
Ar ran Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
On behalf of Plaid Cymru, Rhun ap Ioewerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Thank you very much, Llywydd.
During rush hour, again, this week, Transport for Wales has been under fire for cancelled trains, missed stops and overcrowding. I don't think it's acceptable to hear passengers—including one telling a story of setting out early for a new job and reporting having to watch four or more trains pass through Queen Street station before finally finding room to get on one. These are problems people are facing day after day after day.
Given this, I'm sure you'll understand the alarm at recent reports that if Transport for Wales don't get the go-ahead from the Department for Transport to continue using old non-compliant Pacer trains before the end of the year, when new accessibility requirements kick in, the train operator will lose up to 30 trains or 60 carriages. This is half of their rolling stock on Valleys lines services. Around 19 Sprinter trains could also be taken out of action for the same reason, with implications for the Cardiff-to-Holyhead service. First Minister, can you confirm that Transport for Wales have robust contingency plans in place to deal with the potential loss of up to half their fleet and the chaos that that would clearly cause for passengers?
Yn ystod yr oriau brig, unwaith eto, yr wythnos hon, mae Trafnidiaeth Cymru wedi bod dan y lach am ganslo trenau, methu arosfannau a gorlenwi. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n dderbyniol i glywed teithwyr—gan gynnwys un yn adrodd stori am gychwyn allan yn gynnar i fynd i swydd newydd a dweud y bu'n rhaid iddo wylio pedwar neu fwy o drenau yn mynd drwy orsaf Heol y Frenhines cyn dod o hyd i un â lle ynddo i fynd arno. Mae'r rhain yn broblemau y mae pobl yn eu hwynebu ddydd ar ôl dydd.
O gofio hyn, rwy'n siŵr y byddwch chi'n deall y pryder yn dilyn adroddiadau diweddar yn dweud os nad yw Trafnidiaeth Cymru yn cael caniatâd gan yr Adran Drafnidiaeth i barhau i ddefnyddio hen drenau Pacer, nad ydyn nhw'n cydymffurfio, cyn diwedd y flwyddyn, pan fydd gofynion hygyrchedd newydd yn dod i rym, bydd y gweithredwr trên yn colli hyd at 30 o drenau neu 60 o gerbydau. Mae hyn yn hanner eu cerbydau ar wasanaethau rheilffyrdd y Cymoedd. Gallai tua 19 o drenau Sprinter hefyd gael eu tynnu oddi ar y cledrau am yr un rheswm, gyda goblygiadau i'r gwasanaeth rhwng Caerdydd a Chaergybi. Prif Weinidog, a allwch chi gadarnhau bod gan Trafnidiaeth Cymru gynlluniau wrth gefn cadarn ar waith i ymdopi â'r posibilrwydd o golli hyd at hanner eu fflyd a'r anhrefn y byddai hynny yn amlwg yn ei achosi i deithwyr?
Well, Llywydd, Transport for Wales remain in discussions with the Department for Transport, reluctantly seeking a dispensation to operate trains beyond the 15-month deadline that Transport for Wales were offered by the Conservative Government in order to bring about compliance, after many, many years in which that Government had taken no interest in compliance at all. Transport for Wales are not unique in this position. There are other franchises in other parts of the United Kingdom that are having to seek similar, temporary derogations. Those discussions go on, and Transport for Wales are fully engaged in them.
Wel, Llywydd, mae Trafnidiaeth Cymru yn parhau i fod mewn trafodaethau gyda'r Adran Drafnidiaeth, ac yn groes i'r graen yn ceisio cael caniatâd arbennig i weithredu trenau y tu hwnt i'r terfyn amser o 15 mis a gynigiwyd i Trafnidiaeth Cymru gan y Llywodraeth Geidwadol er mwyn cyflawni cydymffurfiad, ar ôl llawer iawn o flynyddoedd, lle nad oedd y Llywodraeth wedi cymryd unrhyw ddiddordeb mewn cydymffurfiad o gwbl. Nid Trafnidiaeth Cymru yn unig sydd yn y sefyllfa hon. Mae masnachfreintiau eraill mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig sy'n gorfod ceisio rhan-ddirymiadau dros dro tebyg. Mae'r trafodaethau hynny yn parhau, ac mae Trafnidiaeth Cymru yn cymryd rhan lawn ynddyn nhw.
The Welsh Government was warned by an Assembly committee in 2013, I think, that it must address rolling stock issues as a matter of urgency, especially in light of compliance deadlines that we knew were coming. Can you tell us why it is that the transport Minister left it until this autumn before requesting the dispensation to continue using those trains?
Officials warned as far back as May last year that you wouldn't be able to replace the non-compliant trains on time. You say that Transport for Wales isn't in a unique position in needing dispensation. You're quite right. Northern Rail in England is facing similar problems and has been granted dispensation on the basis that it will couple Pacers with compliant trains. Transport for Wales have indicated that they're looking at doing the same, but it appears that they don't have sufficient compliant trains in order to do that. So, where does that leave us?
On Northern Rail, several prominent Labour politicians have been asking for a fare reduction for passengers forced to endure the Pacer trains past the promised date for their removal. The calls have come from the Greater Manchester mayor, Andy Burnham; the Sheffield city region mayor, Dan Jarvis; the leader of Leeds City Council, Judith Blake. Can you confirm that this Labour Welsh Government will ensure similar fare reductions in Wales for the misery endured on your watch?
Rhybuddiwyd Llywodraeth Cymru gan un o bwyllgorau'r Cynulliad yn 2013, rwy'n credu, fod yn rhaid mynd i'r afael â materion yn ymwneud â cherbydau fel mater o frys, yn enwedig o gofio'r terfynau amser ar gyfer cydymffurfio yr oeddem ni'n gwybod eu bod yn dod. A allwch chi ddweud wrthym ni pam mae'r Gweinidog trafnidiaeth wedi'i adael tan yr hydref hwn cyn gofyn am y caniatâd arbennig i barhau i ddefnyddio'r trenau hynny?
Rhybuddiodd swyddogion mor bell yn ôl â mis Mai y llynedd na fyddech chi'n gallu cael trenau newydd i gymryd lle'r trenau nad oedden nhw yn cydymffurfio, ar amser. Rydych chi'n dweud nad Trafnidiaeth Cymru yn unig sydd yn y sefyllfa o fod ag angen caniatâd arbennig. Rydych chi yn llygad eich lle. Mae Northern Rail yn Lloegr yn wynebu problemau tebyg ac mae wedi cael caniatâd arbennig ar y sail y bydd yn cyplysu Pacers gyda threnau sy'n cydymffurfio. Mae Trafnidiaeth Cymru wedi nodi eu bod yn ystyried gwneud yr un peth, ond mae'n ymddangos nad oes ganddyn nhw ddigon o drenau sy'n cydymffurfio i wneud hynny. Felly, ble mae hynny'n ein gadael ni?
O ran Northern Rail, mae sawl gwleidydd Llafur amlwg wedi bod yn gofyn am ostyngiad mewn prisiau tocynnau i deithwyr sy'n cael eu gorfodi i ddioddef y trenau Pacer y tu draw i'r dyddiad a addawyd ar gyfer eu diddymu. Daeth y galwadau gan faer Manceinion Fwyaf, Andy Burnham; maer dinas-ranbarth Sheffield, Dan Jarvis; arweinydd Cyngor Dinas Leeds, Judith Blake. A allwch chi gadarnhau y bydd Llywodraeth Lafur Cymru yn sicrhau gostyngiadau tebyg yng Nghymru am y diflastod a ddioddefir yn ystod eich cyfnod chi?
Llywydd, advice to the Welsh Government in 2013 would not have been advice that any Government could have followed because, at that point, we were tied into a franchise over which we had no influence at all. That's why I said that we've had 15 months when we have had the ability, through Transport for Wales, to respond to this issue. That has not proven long enough because new rolling stock promised to Wales by private construction companies simply hasn't been delivered by them. That's not the responsibility of Transport for Wales. It is the responsibility of those companies who contracted to provide that rolling stock and who now tell us that they're not able to deliver, on time, the stock that was promised to us.
Llywydd, from January 2020, there will be fare reductions across the Transport for Wales network. There was no need for any politician to ask for it to happen here in Wales because it was already part of our planned programme of action with Transport for Wales.
Lywydd, ni fyddai cyngor i Lywodraeth Cymru yn 2013 wedi bod yn gyngor y gallai unrhyw Lywodraeth fod wedi'i ddilyn oherwydd, bryd hynny, roeddem wedi'n clymu mewn masnachfraint na fu gennym ddylanwad drosti o gwbl. Dyna pam y dywedais i ein bod ni wedi cael 15 mis pan fo'r gallu wedi bod gennym, drwy Trafnidiaeth Cymru, i ymateb i'r mater hwn. Nid yw hynny wedi profi'n ddigon hir gan nad yw'r cerbydau newydd a addawyd i Gymru gan gwmnïau adeiladu preifat wedi eu darparu ganddyn nhw. Nid cyfrifoldeb Trafnidiaeth Cymru yw hwnnw. Cyfrifoldeb y cwmnïau hynny sydd wedi contractio i ddarparu'r cerbydau hynny ac sydd bellach yn dweud wrthym nad ydyn nhw'n gallu cyflawni, ar amser, y stoc a addawyd i ni.
Llywydd, o fis Ionawr 2020, bydd gostyngiadau yn y prisiau ar draws rhwydwaith Trafnidiaeth Cymru. Nid oedd angen i unrhyw wleidydd ofyn i hynny ddigwydd yma yng Nghymru oherwydd ei fod eisoes yn rhan o'n rhaglen weithredu arfaethedig gyda Trafnidiaeth Cymru.
The issue on the dispensation, as you know, is that action wasn't taken on time by Welsh Government. But, if I could turn, for my third question, to something that I want to pursue in a non-confrontational way, if that's allowed during election time.
I wrote to you yesterday, asking the Welsh Government to support amendments that I've tabled for discussion in Stage 3 of the Senedd and Elections (Wales) Bill tomorrow, supported by a number of Labour AMs, calling for this institution of ours to be given the name 'Senedd' or 'Senedd Cymru', as I agreed as a compromise to get a legally agreed wording for the amendment.
Because we have that agreement and the amendments are in order, now it is just about your will as a Welsh Government. You've already expressed personally your preference for using the term 'Senedd'. We're about to agree, hopefully, on calling us 'Members of the Senedd'. This building is already called 'the Senedd'. Now, all that's needed is the small but significant step of giving the institution that official name.
We are agreed, as a marker of the progress and of the journey of devolution, that this new legislation should describe this institution as a Parliament, and it does. But we're talking about giving our indigenous, unique Parliament an indigenous and unique title, like so many other Parliaments do worldwide. Will you take this one-off opportunity to back that statement that our Senedd, whatever our choice of language, Wales's Senedd is our Parliament?
Y broblem o ran y caniatâd arbennig, fel y gwyddoch, yw na chymerwyd camau ar amser gan Lywodraeth Cymru. Ond, os caf i droi, ar gyfer fy nhrydydd cwestiwn, at rywbeth yr wyf i'n dymuno mynd ar ei drywydd heb greu unrhyw wrthdaro, os caniateir hynny yn ystod cyfnod etholiad.
Ysgrifennais atoch chi ddoe, yn gofyn i Lywodraeth Cymru gefnogi gwelliannau yr wyf i wedi'u cyflwyno i'w trafod yng Nghyfnod 3 Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru) yfory, gyda chefnogaeth nifer o ACau Llafur, yn galw am roi'r enw 'Senedd' neu 'Senedd Cymru' i'r sefydliad hwn sy'n eiddo i ni, fel y cytunais fel cyfaddawd i gael geiriad y cytunwyd arno yn gyfreithiol ar gyfer y gwelliant.
Gan fod y cytundeb hwnnw gennym ni a bod y gwelliannau mewn trefn, bellach mae'n ymwneud â'ch ewyllys chi fel Llywodraeth Cymru. Rydych chi eisoes wedi mynegi eich dewis chi yn bersonol i ddefnyddio'r term 'Senedd'. Rydym ni ar fin cytuno, gobeithio, ar ein galw ni yn 'Aelodau'r Senedd'. 'Y Senedd' yw enw'r adeilad hwn eisoes. Nawr, y cyfan sydd ei angen yw'r cam bach ond arwyddocaol o roi'r enw swyddogol hwnnw ar y sefydliad.
Rydym ni'n cytuno, fel arwydd o'r cynnydd a thaith datganoli, y dylai'r ddeddfwriaeth newydd hon ddisgrifio'r sefydliad hwn fel Senedd, ac mae'n gwneud hynny. Ond rydym ni'n sôn am roi teitl cynhenid ac unigryw i'n Senedd frodorol, unigryw, fel y mae cynifer o seneddau eraill yn ei wneud ledled y byd. A wnewch chi fanteisio ar y cyfle unigryw hwn i gefnogi'r datganiad mai ein Senedd ni, beth bynnag fo'n dewis o ran iaith, yw Senedd Cymru?
Well, in a similar spirit, let me thank the Member for all the work that I know he has been doing over recent weeks to talk with others and to bring forward proposals. It's an issue on which many Assembly Members have strong views, and it's not a matter for the Government. This is an Assembly Bill, not a Government Bill, and different Assembly Members will take different views on the right answer to this question. The Government took the view during Stage 2, Llywydd, that as a bilingual nation we ought to have a bilingual name for the institution that we operate within, and that will be the position that we will reflect in Government voting tomorrow, while Members of the Labour Party who are not in the Government will be able to express their view in the way that seems right to them.
Wel, mewn ysbryd tebyg, gadewch i mi ddiolch i'r Aelod am yr holl waith y gwn ei fod wedi bod yn ei wneud dros yr wythnosau diwethaf i siarad ag eraill ac i gyflwyno cynigion. Mae'n fater y mae gan lawer o Aelodau'r Cynulliad farn gref arno, ac nid yw'n fater i'r Llywodraeth. Bil Cynulliad yw hwn, nid Bil Llywodraeth, a bydd gwahanol Aelodau Cynulliad â barn wahanol ar yr ateb iawn i'r cwestiwn hwn. Roedd y Llywodraeth o'r farn yn ystod Cyfnod 2, Llywydd, y dylem ni fel cenedl ddwyieithog fod ag enw dwyieithog ar y sefydliad yr ydym ni'n gweithredu oddi mewn iddo, a dyna fydd y safbwynt y byddwn ni yn ei adlewyrchu wrth bleidleisio fel Llywodraeth yfory, tra bydd Aelodau o'r Blaid Lafur nad ydyn nhw yn y Llywodraeth yn cael mynegi eu barn yn y modd sy'n ymddangos yn iawn iddyn nhw.
Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
The Brexit Party leader, Mark Reckless.
First Minister, is it acceptable for a Welsh Minister to lie if their objective is to smear the Brexit Party? Further, did Rebecca Evans notify you or the Counsel General, under paragraph 7.16 of the ministerial code, before making a standards complaint judged to be wholly without merit and in respect of which the outgoing standards commissioner said her actions were, and I quote, disgraceful?
Prif Weinidog, a yw'n dderbyniol i un o Weinidogion Cymru ddweud celwydd os mai ei amcan yw pardduo Plaid Brexit? Hefyd, a wnaeth Rebecca Evans eich hysbysu chi neu'r Cwnsler Cyffredinol, o dan baragraff 7.16 o'r cod gweinidogol, cyn gwneud cwyn am safonau yn gyfan gwbl heb rinwedd, ac ynglŷn â hynny, dywedodd y comisiynydd safonau sy'n ymadael bod ei gweithredoedd hi, ac rwy'n dyfynnu, yn warthus?
Llywydd, every week the Member has an opportunity to ask me questions about the many responsibilities that I exercise as head of the Government here in Wales. Week after week he chooses to ask me about things that are not part of my responsibilities as head of the Government at all. The choices that Members make in their individual AM capacities are for them to make, and where they have complaints to make, it is absolutely right that they should pursue those complaints, and should do it without any sense of being answerable to the Welsh Government.
Llywydd, bob wythnos mae'r Aelod yn cael cyfle i ofyn cwestiynau i mi am y cyfrifoldebau niferus yr wyf i'n eu hymarfer fel pennaeth y Llywodraeth yma yng Nghymru. Wythnos ar ôl wythnos mae'n dewis fy holi am bethau nad ydyn nhw'n rhan o'm cyfrifoldebau i fel pennaeth y Llywodraeth o gwbl. Mae'r dewisiadau a wna Aelodau yn eu capasiti fel AC unigol yn rhai iddyn nhw eu gwneud, a phan fo ganddyn nhw gwynion, mae'n gwbl briodol y dylen nhw fynd symud ymlaen â'r cwynion hynny, ac y dylen nhw wneud hynny heb unrhyw ymdeimlad o fod yn atebol i Lywodraeth Cymru.
A point of order—
Pwynt o drefn—
No. You can continue with your questioning.
Na. Cewch barhau â'ch cwestiynau.
A point of order on this very question?
Pwynt o drefn ar yr union gwestiwn hwn?
No, no—no points of order on this issue. Carry on with your questioning of the First Minister.
Na, na—ni fydd pwyntiau o drefn ar y mater hwn. Parhewch â'ch cwestiynau i'r Prif Weinidog.
First Minister, Rebecca Evans sits on the Business Committee as a Government Minister. [Interruption.] I raised with you last week—
Prif Weinidog, mae Rebecca Evans yn eistedd ar y Pwyllgor Busnes fel Gweinidog y Llywodraeth. [Torri ar draws.] Fe godais i gyda chi yr wythnos diwethaf—
The First Minister doesn't require, and neither do I, any support from the Government backbenches.
Nid oes angen unrhyw gymorth ar y Prif Weinidog gan feinciau cefn y Llywodraeth, ac nid oes angen eu cymorth arnaf innau ychwaith.
I raised with you last week one of your Members telling one of my Members to 'eff-off'. You told me that I should refer it to the standards commissioner to be properly raised and investigated. Now, the remark he makes about 'disgraceful', about your finance Minister, is about her politicisation of the Business Committee minutes, on which she serves as a Government Minister. He also said he wants to talk to her about her attitude:
'She seems to assume that if she says that she's saying one thing, that I start from the basis of accepting what she says, I have to look at the complaint to see whether she is a liar.'
It is clear to me that Rebecca didn't know the full facts of the case before she tweeted this—
Codais gyda chi yr wythnos diwethaf un o'ch Aelodau yn dweud wrth un o'm haelodau i i 'effio bant'. Fe wnaethoch chi ddweud wrthyf i y dylwn ei gyfeirio at y comisiynydd safonau i'w godi ac ymchwilio iddo'n briodol. Nawr, mae'r sylw y mae'n ei wneud ynghylch 'gwarthus', am eich Gweinidog cyllid, yn ymwneud â hi'n gwleidyddoli cofnodion y Pwyllgor Busnes, y mae hi'n gwasanaethu arno fel Gweinidog y Llywodraeth. Dywedodd ef hefyd ei fod eisiau siarad â hi am ei hagwedd:
Mae hi fel petai'n tybio os yw hi'n dweud ei bod hi'n dweud un peth, fy mod i'n dechrau o'r sail o dderbyn yr hyn y mae hi'n ei ddweud, mae'n rhaid i mi edrych ar y gŵyn i weld a yw hi'n dweud celwydd.
Mae'n amlwg i mi nad oedd Rebecca yn gwybod ffeithiau llawn yr achos cyn iddi drydar hyn—
You need to come to your question, Mark Reckless. We don't need quotations read ad infinitum by you. You are afforded the privilege to ask the First Minister of Wales questions on his responsibility on public services and the economy in Wales. I would suggest that you take that responsibility seriously and discharge it as the leader of the Brexit Party.
Mae angen i chi ddod at eich cwestiwn, Mark Reckless. Nid oes angen dyfyniadau wedi'u darllen gennych chi byth a beunydd. Rydych chi'n cael y fraint o ofyn cwestiynau i Brif Weinidog Cymru ar ei gyfrifoldeb am wasanaethau cyhoeddus a'r economi yng Nghymru. Rwy'n awgrymu y dylech chi gymryd y cyfrifoldeb hwnnw o ddifrif a'i gyflawni fel arweinydd Plaid Brexit.
Of course, the line of questions of your role are out of order, are they not? I of course accept your judgment in that matter, Llywydd.
Last week, First Minister, we spoke about the justice commission, and you said the justice commission report showed the way forward for the devolution of justice in Wales. Lord Thomas said that a team of just 10 civil servants could be relied upon to support that devolution of justice, because we could lean on the judiciary and the law schools in Wales. Yet the person who was, for almost 10 years, the leading judge in Wales said about women lawyers:
'You'll come across it all the time, especially with, in particular, young women lawyers, barristers, who get emotionally involved with their clients. It's the kiss of death.'
Wrth gwrs, mae cwestiynu eich swyddogaeth chi yn annerbyniol, onid yw e'? Rwyf wrth gwrs yn derbyn eich barn ar y mater hwnnw, Llywydd.
Yr wythnos diwethaf, Prif Weinidog, buom yn siarad am y comisiwn cyfiawnder, ac fe wnaethoch chi ddweud bod adroddiad y comisiwn cyfiawnder wedi dangos y ffordd ymlaen ar gyfer datganoli cyfiawnder yng Nghymru. Dywedodd yr Arglwydd Thomas y gellid dibynnu ar dîm o ddim ond 10 o weision sifil i gefnogi'r datganoli cyfiawnder hwnnw, oherwydd gallem ni bwyso ar y farnwriaeth ac ysgolion y gyfraith yng Nghymru. Ac eto, gwnaeth y sawl a fu, am bron i 10 mlynedd, y prif farnwr yng Nghymru ddweud am fenywod sy'n gyfreithwyr:
Byddwch chi'n dod ar ei draws drwy'r amser, yn enwedig gydag, yn arbennig, menywod ifanc sy'n gyfreithwyr, bargyfreithwyr, sy'n ymwneud mewn modd emosiynol â'u cleientiaid. Mae'n gusan angau.
You are not coming to a question. I've asked you to come to a question.
Nid ydych chi'n dod at gwestiwn. Rwyf wedi gofyn i chi ddod at gwestiwn.
What, Llywydd, does that show about the judiciary in this country, and about law schools, when he concludes:
'You fancy doing law, she's a Plaid Cymru supporter—'?
Beth, Llywydd, y mae hynny'n ei ddangos am y farnwriaeth yn y wlad hon, ac am ysgolion y gyfraith, pan ddaw i'r casgliad:
Rydych chi'n meddwl gwneud y gyfraith, mae hi'n gefnogwr Plaid Cymru—?
If you choose to respond to that, you may do, First Minister, but if you choose not to, you will have my sympathy.
Os dewiswch chi ymateb i hynny, cewch wneud hynny, Prif Weinidog, ond os dewiswch chi beidio â gwneud hynny, bydd gennych chi fy nghydymdeimlad.
Llywydd, I regard that question as an abuse of the opportunity that the Member has here in the Chamber and I don't—
Llywydd, rwy'n ystyried y cwestiwn yna yn gamddefnydd o'r cyfle sydd gan yr Aelod yn y fan yma yn y Siambr ac nid wyf i'n—
I have been accused of—First Minister, let me.
Rwyf i wedi fy nghyhuddo o—Prif Weinidog, gadewch i mi.
—intend to add to it.
—bwriadu ychwanegu ato.
I have been accused of bias by a Member of this Assembly here today. I will ask that Member to withdraw that accusation, and I'll ask you to kindly do it now.
Rwyf i wedi fy nghyhuddo o ragfarn gan Aelod o'r Cynulliad hwn yn y fan heddiw. Gofynnaf i'r Aelod hwnnw dynnu'r cyhuddiad hwnnw yn ôl, a gofynnaf i chi fod cystal â gwneud hynny nawr.
Notwithstanding the truth or otherwise of the allegation, I withdraw it.
Er gwaethaf pa un a yw'r honiad yn wir ai peidio, rwyf yn ei dynnu'n ôl.
Cwestiwn 3—David Rowlands. [Torri ar draws.]. Cwestiwn 3—David Rowlands.
Question 3—David Rowlands. [Interruption.]. Question 3—David Rowlands.
I'm moving on. Cwestiwn 3—I'm asking you to ask your question, David Rowlands. David Rowlands, ask your question.
Rwy'n symud ymlaen. Cwestiwn 3—Rwy'n gofyn i chi ofyn eich cwestiwn, David Rowlands. David Rowlands, gofynnwch eich cwestiwn.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am nifer y cwangos yng Nghymru? OAQ54654
3. Will the First Minister make a statement on the number of quangos in Wales? OAQ54654
Llywydd, the Welsh Government has 52 arm’s-length bodies of various kinds, 15 of which are wholly owned companies. Arm’s-length bodies undertake various functions on behalf of Welsh Ministers, but operate independently of them.
Llywydd, mae gan Lywodraeth Cymru 52 o gyrff hyd braich o wahanol fathau, 15 ohonyn nhw'n gwmnïau dan berchnogaeth lwyr. Mae cyrff hyd braich yn cyflawni pob math o swyddogaethau ar ran Gweinidogion Cymru, ond yn gweithredu'n annibynnol arnynt.
I thank the Minister for his answer. I'm not dismissive of the good work carried out by the third sector, but it is obvious, even to a casual observer, that there is a great deal of duplication in the organisations involved in alleviating some of the most pressing problems faced by the Welsh public. For instance, I believe there are some 50-plus organisations looking after homelessness. Whilst I understand many are purely voluntary and receive no funding from the Welsh Government, what measures are in place to ensure there is no duplication where they are in receipt of Government funding? And there are over 30,000 third sector organisations in Wales—one for every 96 people. Surely, this begs the question, 'Is public money being spent wisely in this sector?'
Diolch i'r Gweinidog am ei ateb. Nid wyf yn diystyru'r gwaith da y mae'r trydydd sector yn ei wneud, ond mae'n amlwg, hyd yn oed i sylwedydd achlysurol, fod llawer iawn o ddyblygu yn y sefydliadau sy'n ymwneud â lliniaru rhai o'r problemau mwyaf dybryd sy'n wynebu'r cyhoedd yng Nghymru. Er enghraifft, rwy'n credu bod oddeutu 50 o sefydliadau yn gofalu am ddigartrefedd. Er fy mod i'n deall bod llawer ohonyn nhw'n gwbl wirfoddol ac nad ydyn nhw'n cael unrhyw gyllid gan Lywodraeth Cymru, pa fesurau sydd ar waith i sicrhau nad oes unrhyw ddyblygu pan fyddan nhw'n cael arian gan y Llywodraeth? Ac mae dros 30,000 o sefydliadau'r trydydd sector yng Nghymru—un ar gyfer pob 96 o bobl. Yn sicr, mae hyn yn codi'r cwestiwn, 'a yw arian cyhoeddus yn cael ei wario'n ddoeth yn y sector hwn?'
Llywydd, I had understood the question to be about the number of quangos in Wales, and the 30,000 third sector organisations are not quangos in any sense of that word. There are so many organisations in Wales because Wales has such a rich culture of community action and so many people in Wales determined to make their contribution in that way. They often range from tiny charities, set up to resolve very local issues, often to reflect individual experiences that people have had in their own lives. I think there's plenty of room in our life in Wales for those people and those organisations, and I think it's more a matter to be celebrated, that we have so many people and so many bodies who, in Wales, want to make that contribution, and I'd rather have that problem than I would of having too few people and too few organisations willing to step up to help us with the things we face today.
Llywydd, roeddwn i wedi deall bod y cwestiwn yn ymwneud â nifer y cwangos yng Nghymru, ac nid yw'r 30,000 o fudiadau trydydd sector yn gwangos mewn unrhyw ystyr o'r gair hwnnw. Mae cynifer o sefydliadau yng Nghymru oherwydd bod gan Gymru ddiwylliant mor gyfoethog o weithredu cymunedol a bod cynifer o bobl yng Nghymru yn benderfynol o wneud eu cyfraniad yn y ffordd honno. Maen nhw'n aml yn amrywio o elusennau bach iawn, a sefydlwyd i ddatrys problemau lleol iawn, yn aml i adlewyrchu profiadau unigol y mae pobl wedi eu cael yn eu bywydau eu hunain. Rwy'n credu bod digon o le yn ein bywyd yng Nghymru i'r bobl hynny a'r sefydliadau hynny, ac rwy'n credu ei bod yn fwy o fater i'w ddathlu, bod gennym gynifer o bobl a chymaint o gyrff sydd, yng Nghymru, yn dymuno gwneud y cyfraniad hwnnw, a byddai'n well gennyf fod â'r broblem honno nag o fod heb ddigon o bobl a dim digon o sefydliadau sy'n barod i gamu ymlaen i'n helpu â'r pethau yr ydym ni'n eu hwynebu heddiw.
First Minister, the Government, quite properly, has a range of sponsored public bodies that carry out vary specific tasks, and they're hugely important ones like the delivery of massive public services. What especially the latter needs, I think, is excellent governance at the board level, so that, in particular, the non-executive directors can ensure that the executive of those bodies are: one, fulfilling the mandates laid out in terms of policy from the Welsh Government, but also doing it effectively, and efficiently so we best value for money.
Prif Weinidog, mae gan y Llywodraeth, yn gwbl briodol, amrywiaeth o gyrff cyhoeddus a noddir sy'n cyflawni tasgau penodol iawn, ac maen nhw'n rhai eithriadol o bwysig fel darparu gwasanaethau cyhoeddus enfawr. Yr hyn sydd ei angen, yn arbennig ar yr olaf o'r rhain, yn fy marn i, yw llywodraethu rhagorol ar lefel bwrdd, er mwyn i'r cyfarwyddwyr anweithredol, yn arbennig, allu sicrhau bod gweithrediaeth y cyrff hynny: un, yn cyflawni'r mandadau a nodir o ran polisi gan Lywodraeth Cymru, ond hefyd yn ei wneud yn effeithiol, ac yn effeithlon fel ein bod yn cael y gwerth gorau am arian.
Llywydd, I entirely agree with the point David Melding has made. Jobs that people appointed to our major public bodies do are often very significant, and the ability of non-executive directors to play their part in the way that we would want them to do, so that they are critical friends of that organisation, never afraid to ask difficult or challenging questions, is exactly the role that we would wish to see them discharge.
We've recently set up a new public bodies unit inside the Welsh Government to be able to give additional training and additional support to those people in those very important jobs, and I'm very pleased that we are to have a larger number of pre-appointment hearings by committees in this institution, so that when people are appointed to head those bodies, Assembly Members will have an opportunity to question them and to be satisfied that they are capable of discharging those responsibilities to lead a team of non-executive directors, and to do it with the rigour that we would expect of them.
Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt a wnaeth David Melding. Mae'r swyddi y mae pobl sydd wedi eu penodi i'n prif gyrff cyhoeddus yn aml yn arwyddocaol iawn, a gallu cyfarwyddwyr anweithredol i chwarae eu rhan yn y ffordd y byddem ni yn dymuno iddyn nhw ei wneud, fel eu bod yn gyfeillion beirniadol i'r sefydliad hwnnw, heb fod byth yn ofni gofyn cwestiynau anodd neu heriol, yw'r union swyddogaeth y byddem ni'n dymuno eu gweld nhw'n ei chyflawni.
Yn ddiweddar, rydym ni wedi sefydlu uned cyrff cyhoeddus newydd o fewn Llywodraeth Cymru i allu rhoi hyfforddiant ychwanegol a chymorth ychwanegol i'r bobl hynny sydd yn y swyddi pwysig iawn hynny, ac rwy'n falch iawn y byddwn ni'n cael mwy o wrandawiadau cyn penodi gan bwyllgorau yn y sefydliad hwn, er mwyn i Aelodau'r Cynulliad gael cyfle, pan benodir pobl i arwain y cyrff hynny, i'w holi ac i fod yn fodlon eu bod yn gallu cyflawni'r cyfrifoldebau hynny i arwain tîm o gyfarwyddwyr anweithredol, a gwneud hynny gyda'r trylwyredd y byddem ni'n ei ddisgwyl ganddynt.
4. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ganran y gweithlu yng Nghymru sy'n ennill y cyflog byw neu uwch? OAQ54662
4. What assessment has the Welsh Government made of the percentage of the Welsh workforce earning the real living wage or above? OAQ54662
I thank the Member for that question. We publish an assessment in our annual well-being of Wales report, which sets out our progress against the seven well-being goals of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. The latest Office for National Statistics figures show that, in 2019, 77 per cent of jobs in Wales were paid the living wage or above, and that is an increase from 74 per cent in 2018.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Rydym ni'n cyhoeddi asesiad yn ein hadroddiad blynyddol ar lesiant Cymru, sy'n nodi ein cynnydd yn erbyn saith nod llesiant Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Dengys ffigurau diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol fod 77 y cant o swyddi yng Nghymru, yn 2019, wedi'u talu ar y cyflog byw neu'n uwch, ac mae hynny'n gynnydd o'r 74 y cant yn 2018.
I'm grateful to the First Minister for his answer, but I'm sure that he will agree with me that we can none of us be pleased that almost a third of our children are living in poverty, and that many of those children have parents who are working—many of them more than one job.
I was pleased to participate yesterday in the launch of the Living Wage Week in west Wales, sponsored by the Burns pet food company in Kidwelly. I was really interested to hear how this relatively small company, with just over 120-odd workers, used contracting to ensure that all staff on their site—not only their directly paid workforce, but all staff on site—are paid the real living wage. And they simply won't contract with a subcontractor unless they do that.
What further steps can the Welsh Government take to ensure that public bodies in Wales follow the example of this innovative small company, and also that support is given to private sector organisations that may wish to do the same?
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei ateb, ond rwy'n siŵr y bydd yn cytuno â mi na allwn ni, dim un ohonom ni, fod yn falch bod bron i draean o'n plant yn byw mewn tlodi, a bod gan lawer o'r plant hynny rieni sy'n gweithio—llawer ohonyn nhw gyda mwy nag un swydd.
Roeddwn i'n falch o gymryd rhan ddoe yn lansiad yr Wythnos Cyflog Byw yn y gorllewin, a noddwyd gan gwmni bwyd anifeiliaid anwes Burns yng Nghydweli. Roedd gen i ddiddordeb mawr mewn clywed sut yr oedd y cwmni cymharol fach hwn, gyda dim ond ychydig dros 120 o weithwyr, yn defnyddio contractio i sicrhau bod yr holl staff ar eu safle—nid yn unig eu gweithlu sy'n cael eu talu'n uniongyrchol, ond yr holl staff ar y safle—yn cael eu talu y cyflog byw gwirioneddol. Nid ydyn nhw ar unrhyw amod yn fodlon contractio gydag unrhyw is-gontractwyr oni bai eu bod nhw'n gwneud hynny.
Pa gamau pellach y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod cyrff cyhoeddus yng Nghymru yn dilyn esiampl y cwmni bach arloesol hwn, a hefyd bod cymorth yn cael ei roi i sefydliadau yn y sector preifat a allai ddymuno gwneud yr un peth?
I thank Helen Mary Jones for that additional question. It was great to have the opportunity yesterday, here in Cardiff at the start of the day, and I know in Kidwelly later in the day, to mark real Living Wage Week here in Wales. And just as she was able to celebrate the success of a company in west Wales, so those of us from around the Chamber who were here in the Pierhead yesterday morning were able to celebrate the announcement of Cardiff as the first major urban area in the United Kingdom to be awarded living wage city status. That's a real testament to the leadership of the city council on the one hand, but also private sector companies who spoke at that event as well.
One of the main ways we have been taking this forward, of course, has been through the code of practice on ethical employment in supply chains—exactly the point that Helen Mary was making. Two hundred and eleven organisations have signed up to the code to date; 58 of those are from the public sector, but 153 are private organisations. And in many ways, we rely on the missionary spirit of firms such as the one in Kidwelly that explain to their peers why the actions that they are taking are not simply good for employees but are good for employers as well. That was the point that was being made in the Pierhead yesterday by employers.
Employers who pay the real living wage have a bonus of additional loyalty and commitment from their workers. Those people spend longer with them, they build up their success, they make an additional contribution to the success of that firm. So, it's not just altruism that we are asking for from the private sector, it's enlightened self-interest as well. And companies explaining that to other companies has been the way in which we have had the success we have had in getting those 153 private organisations to be signatories of the code already.
Diolch i Helen Mary Jones am y cwestiwn ychwanegol yna. Roedd yn wych cael y cyfle ddoe, yma yng Nghaerdydd ar ddechrau'r diwrnod, a gwn yng Nghydweli yn ddiweddarach yn y dydd, i nodi Wythnos Cyflog Byw gwirioneddol yma yng Nghymru. Ac yn union fel yr oedd hi'n gallu dathlu llwyddiant cwmni yn y gorllewin, felly hefyd y rhai hynny ohonom ni o bob cwr o'r Siambr a oedd yma yn y Pierhead bore ddoe i ddathlu cyhoeddi mai Caerdydd oedd yr ardal drefol fawr gyntaf yn y Deyrnas Unedig i dderbyn statws dinas cyflog byw. Mae hynny'n dystiolaeth wirioneddol i arweinyddiaeth cyngor y ddinas ar y naill law, ond hefyd i gwmnïau o'r sector preifat a siaradodd yn y digwyddiad hwnnw hefyd.
Un o'r prif ffyrdd yr ydym ni wedi bod yn bwrw ymlaen â hyn, wrth gwrs, yw drwy'r cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi—yr union bwynt yr oedd Helen Mary yn ei wneud. Mae dau gant ac un ar ddeg o sefydliadau wedi llofnodi i gytuno i'r cod hyd yn hyn; 58 o'r rheini o'r sector cyhoeddus, ond mae 153 yn sefydliadau preifat. Ac mewn sawl ffordd, rydym ni'n dibynnu ar ysbryd cenhadol cwmnïau fel yr un yng Nghydweli sy'n esbonio i'w cyfoedion pam mae'r camau y maen nhw'n eu cymryd nid yn unig yn dda i weithwyr ond yn dda i gyflogwyr hefyd. Dyna'r pwynt a oedd yn cael ei wneud yn y Pierhead ddoe gan gyflogwyr.
Mae cyflogwyr sy'n talu'r cyflog byw gwirioneddol â'r fantais o fwy o deyrngarwch ac ymrwymiad gan eu gweithwyr. Mae'r bobl hynny'n treulio mwy o amser gyda nhw, mae nhw’n datblygu eu llwyddiant, maen nhw'n gwneud cyfraniad ychwanegol i lwyddiant y cwmni hwnnw. Felly, nid bod yn anhunanol yn unig yr ydym ni'n gofyn amdano gan y sector preifat, ond hunan-les goleuedig hefyd. A chwmnïau yn egluro hynny i gwmnïau eraill fu'r ffordd yr ydym ni wedi cael y llwyddiant yr ydym ni wedi ei gael wrth sicrhau bod y 153 o sefydliadau preifat hynny wedi llofnodi i gytuno i'r cod eisoes.
First Minister, I agree with much of what you've just said there with regard to the importance of private companies signing up to the code and their role in delivering the living wage. Can I also add my congratulations to those that other Members have given to Cardiff as the first living wage city? That's important not just for Cardiff but also for the city region area.
However, Cynnal Cymru have found that one in five jobs in Wales are still paying below the living wage of £9.30 an hour, and Welsh workers still have some of the lowest weekly wages across the UK. You mentioned Cardiff, and I've mentioned Cardiff—there's also disparity between the north of Wales and the south of Wales. So, given the powers that this Welsh Government now have at its disposal, but particularly tax powers, for instance, how do you envisage using the new tools in the toolbox, as they're often called, to make sure that, over the months and years to come, the situation between the north and the south of Wales can be evened up, so that all parts of Wales can benefit from more people living above the living wage?
Prif Weinidog, rwy'n cytuno â llawer o'r hyn yr ydych chi newydd ei ddweud yn y fan yna o ran pwysigrwydd cael cwmnïau preifat i lofnodi i gytuno i'r cod a'u swyddogaeth o ran darparu'r cyflog byw. A gaf i hefyd ychwanegu fy llongyfarchiadau i'r rhai hynny y mae Aelodau eraill wedi eu rhoi i Gaerdydd fel y ddinas cyflog byw gyntaf? Mae hynny'n bwysig nid yn unig i Gaerdydd ond hefyd i ardal y ddinas-ranbarth.
Fodd bynnag, mae Cynnal Cymru wedi canfod bod un o bob pum swydd yng Nghymru yn dal i dalu llai na'r cyflog byw o £9.30 yr awr, ac mae gweithwyr Cymru yn dal i gael rhai o'r cyflogau wythnosol isaf ledled y DU. Rydych chi'n sôn am Gaerdydd, ac rwyf i wedi sôn am Gaerdydd—mae gwahaniaeth hefyd rhwng y gogledd a'r de. Felly, o ystyried y pwerau sydd gan Lywodraeth Cymru erbyn hyn, ond yn enwedig pwerau trethu, er enghraifft, sut ydych chi'n rhagweld y byddwch chi'n defnyddio'r dulliau newydd hyn i sicrhau, dros y misoedd a'r blynyddoedd i ddod, fod y sefyllfa rhwng y gogledd a'r de yn gallu cael ei hunioni, fel y gall pob rhan o Gymru elwa ar gael mwy o bobl yn byw uwchlaw'r cyflog byw?
Llywydd, some of the best wages in Wales are paid in north Wales, particularly in north-east Wales. What we want to see is an economy that is growing, where there is therefore more money to spend on public services, but where the growth in our economy comes from those jobs that offer people an opportunity not simply to survive but to thrive in their own lives. That certainly means paying at least the real living wage.
I pay tribute to Monmouth council which, although not yet accredited, is a payer of the real living wage. There is leadership to be shown by our public services here in Wales in order to encourage more companies in the private sector to follow suit. All health boards in Wales pay at or above the real living wage. Transport for Wales announced yesterday, and was part of the Pierhead celebration, that they too are now a real living wage employer. The universities are already, our national parks are already. We are creating a critical mass of organisations committed to this agenda, and then we want to use their experience to pull the rest of the Welsh economy in the same direction.
Llywydd, mae rhai o'r cyflogau gorau yng Nghymru yn cael eu talu yn y gogledd, yn enwedig yn y gogledd-ddwyrain. Yr hyn yr ydym ni eisiau ei weld yw economi sy'n tyfu, lle mae mwy o arian felly i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus, ond lle mae'r twf yn ein heconomi yn dod o'r swyddi hynny sy'n cynnig cyfle i bobl nid yn unig i oroesi ond i ffynnu yn eu bywydau eu hunain. Mae hynny'n sicr yn golygu talu'r cyflog byw gwirioneddol o leiaf.
Rwy'n talu teyrnged i gyngor Mynwy sydd, er nad yw wedi'i achredu hyd yma, yn dalwr cyflog byw gwirioneddol. Mae yna arweiniad i'w ddangos gan ein gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru er mwyn annog mwy o gwmnïau yn y sector preifat i ddilyn eu hesiampl. Mae pob bwrdd iechyd yng Nghymru yn talu'r cyflog byw gwirioneddol neu uwch. Cyhoeddodd Trafnidiaeth Cymru ddoe, ac roedd yn rhan o ddathliad y Pierhead, eu bod hwythau bellach yn gyflogwr cyflog byw gwirioneddol. Mae'r prifysgolion eisoes, mae ein parciau cenedlaethol eisoes. Rydym ni'n creu màs critigol o sefydliadau sydd wedi ymrwymo i'r agenda hon, ac wedyn rydym ni eisiau defnyddio'u profiad nhw i dynnu gweddill economi Cymru i'r un cyfeiriad.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gamau gweithredu Llywodraeth Cymru i helpu i fynd i'r afael â chaethwasiaeth fodern? OAQ54686
5. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's actions to tackle modern day slavery? OAQ54686
I thank Dawn Bowden for that. Wales remains the first and only UK nation to have appointed an anti-slavery co-ordinator. Cases of modern slavery in Wales are reviewed by a national group, including the Crown Prosecution Service, relevant law enforcement and support agencies.
Diolch i Dawn Bowden am hynna. Cymru yw'r wlad gyntaf a'r unig wlad yn y DU i benodi cydgysylltydd atal caethwasiaeth. Caiff achosion o gaethwasiaeth fodern yng Nghymru eu hadolygu gan grŵp cenedlaethol, gan gynnwys Gwasanaeth Erlyn y Goron, asiantaethau cymorth a gorfodi'r gyfraith perthnasol.
Thank you for that answer, First Minister. I will be careful what I say in my question, because there are current police investigations in my constituency on this matter. But such investigations highlight the importance of everyone remaining vigilant to the problems of human trafficking and modern day slavery and to the horrible exploitation of vulnerable people that can happen in a wide range of everyday situations. First Minister, the current investigations in my constituency focus on the residential care sector, which I believe to be part of the care system that is subject to our regulation and inspection. So, can you assure me that, at an appropriate time, all the relevant evidence will be reviewed to see what further actions might be possible? For example, should we be looking to ensure that inspection bodies are more alert to the issues around modern slavery and what they should be looking out for as a further way to help tackle this problem in the care sector in Wales?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Byddaf yn ofalus ynghylch yr hyn yr wyf yn ei ddweud yn fy nghwestiwn, oherwydd bod ymchwiliadau cyfredol gan yr heddlu yn fy etholaeth i ar y mater hwn. Ond mae ymchwiliadau o'r fath yn tynnu sylw at bwysigrwydd sicrhau bod pawb yn parhau i fod yn effro i broblemau masnachu mewn pobl a chaethwasiaeth fodern, ac i'r camfanteisio ofnadwy ar bobl sy'n agored i niwed a all ddigwydd mewn ystod eang o sefyllfaoedd bob dydd. Prif Weinidog, mae'r ymchwiliadau presennol yn fy etholaeth i yn canolbwyntio ar y sector gofal preswyl, sydd rwy'n credu yn rhan o'r system gofal sy'n destun rheoleiddio ac arolygu gennym ni. Felly, a allwch chi roi sicrwydd i mi, ar adeg briodol, y bydd yr holl dystiolaeth berthnasol yn cael ei hadolygu i weld pa gamau eraill a allai fod yn bosibl? Er enghraifft, a ddylem ni fod yn ceisio sicrhau bod cyrff arolygu yn fwy effro i'r materion sy'n ymwneud â chaethwasiaeth fodern a'r hyn y dylen nhw fod yn ei ystyried fel ffordd arall o helpu i fynd i'r afael â'r broblem hon yn y sector gofal yng Nghymru?
I thank Dawn Bowden for that important question. Llywydd, because we have the only UK anti-slavery co-ordinator here in Wales, we have been able to use that post to ensure that we have joint and consistent training across Wales on this matter. I want to give the Member an assurance that all cases of modern slavery are reviewed by an all-Wales anti slavery casework group, which goes through them to make sure that we learn the lessons from them. And it is a sobering thought, Llywydd, isn't it, that, in 2018, there were 251 cases of modern slavery reported here in Wales. As the Member suggested, this isn't something that happens somewhere else, it isn't something that somebody else sees but you never do. That's why training our inspectors, training people who come across circumstances where this might be the case, is so important to us.
And we as Assembly Members have opportunities here as well. Llywydd, I myself had cause to report an example, following a street surgery that I carried out in my own constituency over the summer, where local residents were alarmed at what they saw going on in a building at the far end of their own street. And, on investigation, it turned out there was something that badly needed to be looked into there. So, we all have responsibilities, just as others who are the eyes and ears of public services in Wales.
That 251 figure, Llywydd, while it's shocking in its way, is regarded in the sector as a success, because it means that more people are willing to come forward and identify instances of this sort. We began this journey in 2012, led very much by my colleague Joyce Watson and everything that she's done in this field. There were 34 cases reported in that year. Six years later, it was up to over 250. And that, I think, does show us that there is a greater awareness, a greater alertness, and therefore a greater ability to do what Dawn Bowden suggested, which is to gather the evidence and learn the lessons.
Diolch i Dawn Bowden am y cwestiwn pwysig yna. Llywydd, oherwydd mai ni sydd â'r unig gydgysylltydd atal caethwasiaeth yn y DU yma yng Nghymru, rydym ni wedi gallu defnyddio'r swydd honno i sicrhau bod gennym hyfforddiant ar y cyd a chyson ledled Cymru ar y mater hwn. Hoffwn roi sicrwydd i'r Aelod fod pob achos o gaethwasiaeth fodern yn cael ei adolygu gan grŵp gwaith achos gwrth-gaethwasiaeth Cymru gyfan, sy'n mynd drwyddyn nhw i sicrhau ein bod ni'n dysgu'r gwersi oddi wrthynt. Ac mae'n ffaith ddifrifol, Llywydd, onid yw hi, yn 2018, fod 251 o achosion o gaethwasiaeth fodern wedi'u hadrodd yma yng Nghymru. Fel yr awgrymodd yr Aelod, nid yw hyn yn rhywbeth sy'n digwydd yn rhywle arall, nid yw'n rhywbeth y mae rhywun arall yn ei weld ond nad ydych chi yn ei weld. Dyna pam mae hyfforddi ein harolygwyr, hyfforddi pobl sy'n dod ar draws amgylchiadau lle gallai hyn fod yn wir, mor bwysig i ni.
Ac mae cyfleoedd i ni fel Aelodau Cynulliad yn y fan yma hefyd. Llywydd, cefais i fy huna achos i adrodd am enghraifft, yn dilyn cymhorthfa ar y stryd a gynhaliais yn fy etholaeth fy hun dros yr haf, lle'r oedd trigolion lleol wedi dychryn o weld yr hyn a welsant yn digwydd mewn adeilad ym mhen pellaf eu stryd eu hunain. Ac, ar ôl ymchwilio, roedd yna rywbeth yr oedd dirfawr angen ymchwilio iddo yn y fan honno. Felly, mae gennym ni i gyd gyfrifoldebau, yn union fel eraill sy'n llygaid ac yn glustiau i wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru.
Mae'r ffigur hwnnw o 251, Llywydd, er ei fod yn syfrdanol yn ei ffordd, yn cael ei ystyried yn y sector fel llwyddiant, oherwydd mae'n golygu bod mwy o bobl yn barod i ddod ymlaen a nodi enghreifftiau o'r math hwn. Fe wnaethom ni ddechrau'r daith hon yn 2012, dan arweiniad fy nghyd-Aelod Joyce Watson i raddau helaeth a phopeth y mae hi wedi'i wneud yn y maes hwn. Adroddwyd am 34 o achosion yn y flwyddyn honno. Chwe blynedd yn ddiweddarach, roedd wedi cynyddu i dros 250. Ac mae hynny, rwy'n credu, yn dangos i ni fod mwy o bobl yn ymwybodol, mwy o bobl yn effro, ac felly bod mwy o allu i wneud yr hyn a awgrymwyd gan Dawn Bowden, sef casglu'r dystiolaeth a dysgu'r gwersi.
In your response to Helen Mary's earlier question, First Minister, you mentioned the ethical employment Welsh Government code of practice. I'm assuming that's the same code that we're talking about here. So, I was pleased to hear the number of both public and private organisations that had signed up to it. I hear your response to Dawn Bowden's question, which was very full, to be fair, but I'm wondering whether it's time to perhaps have a bit of a publicity relaunch on this, because, if there are 150-odd private companies or private organisations that are observing this code, first of all, I'd like to know how many of them are actually following it fully, and not just concentrating on the living wage and perhaps not concentrating on the anti-slavery element. And, actually, we have thousands of companies here in Wales—perhaps more of them could learn more about it and be prepared to sign up to it.
Yn eich ateb i gwestiwn Helen Mary yn gynharach, Prif Weinidog, fe wnaethoch chi sôn am god ymarfer cyflogaeth foesegol Llywodraeth Cymru. Rwy'n tybio mai hwnnw yw'r un cod yr ydym ni'n sôn amdano yn y fan yma. Felly, roeddwn i'n falch o glywed bod cynifer o sefydliadau cyhoeddus a phreifat wedi ymrwymo iddo. Clywaf eich ymateb i gwestiwn Dawn Bowden, a oedd yn llawn iawn, i fod yn deg, ond os gwn i tybed a yw'n bryd efallai cynnal ail-lansiad cyhoeddusrwydd ar hyn, oherwydd, os oes 150 o gwmnïau preifat neu gyrff preifat sy'n dilyn y cod hwn, yn gyntaf oll, hoffwn i wybod faint ohonyn nhw sydd mewn gwirionedd yn ei ddilyn yn llawn, ac nid dim ond canolbwyntio ar y cyflog byw ac efallai ddim yn canolbwyntio ar yr elfen gwrth-gaethwasiaeth. Ac, mewn gwirionedd, mae gennym ni filoedd o gwmnïau yma yng Nghymru—efallai y gallai mwy ohonyn nhw ddysgu mwy am hyn a bod yn barod i ymrwymo iddo.
I thank Suzy Davies for that. I'm very keen we take every opportunity there is to promote the code. We're doing it through the economic contract; we'll be doing it this week. This is Wales Safeguarding Week, and my colleague Julie Morgan will be attending events—already has in south Wales, and will be in north Wales later this week publicising the actions we're taking as part of that. And, of course, Suzy Davies is right: the code of practice in ethical employment is about terms and conditions and circumstances in which people are employed, but it's more than that. Procurement is an important part of it, and the way in which people are brought into the workplace in Wales is at the forefront of that code. So, I'll think carefully about what she said. We take whatever opportunities we already have, and maybe in the new year there will be a case for having another event that highlights what has been achieved already and draws more people in support of it.
Diolch i Suzy Davies am hynna. Rwy'n awyddus iawn i ni fanteisio ar bob cyfle a geir i hyrwyddo'r cod. Rydym ni'n ei wneud drwy'r contract economaidd; byddwn ni'n ei wneud yr wythnos hon. Wythnos Diogelu Cymru yw hon, a bydd fy nghyd-Aelod Julie Morgan yn mynychu digwyddiadau—mae hi eisoes wedi gwneud hynny yn y de, a bydd hi yn y gogledd yn ddiweddarach yr wythnos hon yn rhoi cyhoeddusrwydd i'r camau yr ydym ni'n eu cymryd yn rhan o hynny. Ac wrth gwrs, mae Suzy Davies yn iawn: mae'r cod ymarfer mewn cyflogaeth foesegol yn ymwneud â thelerau ac amodau ac amgylchiadau lle mae pobl yn cael eu cyflogi, ond mae'n fwy na hynny. Mae caffael yn rhan bwysig ohono, ac mae'r ffordd y deuir â phobl i mewn i'r gweithle yng Nghymru yn flaenllaw yn y cod hwnnw. Felly, byddaf yn meddwl yn ofalus am yr hyn a ddywedodd hi. Rydym ni'n manteisio ar ba gyfleoedd bynnag sydd gennym eisoes, ac efallai y bydd achos yn y flwyddyn newydd dros gael digwyddiad arall sy'n tynnu sylw at yr hyn sydd eisoes wedi'i gyflawni ac sy'n denu mwy o bobl i'w gefnogi.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am dlodi plant? OAQ54648
6. Will the First Minister make a statement on efforts to reduce child poverty? OAQ54648
I thank Mike Hedges for that. The Welsh Government’s efforts to reduce child poverty focus on those practical mitigating measures that lie in our hands and which leave money in the pockets of families who most need it.
Diolch i Mike Hedges am hynna. Mae ymdrechion Llywodraeth Cymru i leihau tlodi plant yn canolbwyntio ar y mesurau lliniaru ymarferol hynny sydd yn ein dwylo ni ac sy'n gadael arian ym mhocedi teuluoedd sydd â'r angen mwyaf amdano.
Thank you for that answer, First Minister. Every summer, children go hungry. many parents lose 10 free meals per child per week when schools are closed. I would commend the work of my colleague Carolyn Harris, who fed well over 5,000 children during the summer in Swansea East, but that certainly was not getting to all those who were losing out on the free food. Will the First Minister cost a continuation of free school breakfasts across the summer holiday, and then look to fund it? This would be probably the best way of dealing with child poverty in Wales.
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Bob haf, mae plant yn llwgu, mae llawer o rieni yn colli 10 o brydau am ddim fesul plentyn yr wythnos pan fydd ysgolion ar gau. Byddwn yn cymeradwyo gwaith fy nghydweithiwr Carolyn Harris, a fu'n bwydo ymhell dros 5,000 o blant yn ystod yr haf yn Nwyrain Abertawe, ond yn sicr nid oedd hynny'n cyrraedd pawb a oedd ar eu colled o ran y bwyd am ddim. A wnaiff y Prif Weinidog nodi costau parhau i gynnig brecwast am ddim mewn ysgolion drwy wyliau'r haf, ac yna ystyried ei ariannu? Mae'n debyg mai dyma fyddai'r ffordd orau o ymdrin â thlodi plant yng Nghymru.
I thank Mike Hedges for that very important question. It's a sobering fact, Llywydd, that we can hear a sentence in this Assembly that says 'every summer children go hungry here in Wales'. We surely ought not just to be willing to hear that as though it were a matter of course and something that we shouldn't do something about. Of course, I commend the work of Carolyn Harris in Swansea, which gained a lot of interest and attention over the summer of this year.
Llywydd, there are over 61,000 children in Wales who are receiving a free breakfast in our primary schools at the census date at the start of this year. The funding has long gone into the revenue support grant, as we would expect it to do. In this Assembly term, our focus as a Government has been on the school holiday enrichment programme, SHEP. We funded it to the tune of £0.5 million in the first two years of this Assembly term. That rose to £900,000 in this financial year, and, when money is so scarce, it really is an indication of the priority that this Government puts on dealing with the practical impact of poverty in the lives of those children who need our help the most. The SHEP programme provides a meal for children, but much more than a meal. It involves parents in the preparation of that meal. It involves a focus on nutritional standards. It provides physical activity for children as part of the programme. It deals with holiday learning loss. It's been now rolled out to 21 of the 22 local authorities across Wales, and that additional funding—£100,000 of that has gone to third sector organisations, and some of that for the first time will be used to relieve holiday hunger during the recent October half term.
So, I absolutely agree with the points that Mike Hedges has made about the importance of this subject, and want to celebrate something of the achievements of those organisations who are working, with our support, to make such a difference in the lives of children.
Diolch i Mike Hedges am y cwestiwn hynod bwysig yna. Mae'n ffaith ddifrifol, Llywydd, ein bod yn gallu clywed brawddeg yn y Cynulliad hwn sy'n dweud 'bob haf mae plant yn llwgu yma yng Nghymru'. Yn sicr, ni ddylem ni fod yn barod i glywed hynny fel petai'n fater o drefn ac yn rhywbeth na ddylem ni wneud rhywbeth yn ei gylch. Wrth gwrs, rwy'n cymeradwyo gwaith Carolyn Harris yn Abertawe, a ddenodd lawer o ddiddordeb a sylw dros yr haf eleni.
Llywydd, mae dros 61,000 o blant yng Nghymru sy'n cael brecwast am ddim yn ein hysgolion cynradd ar ddyddiad y cyfrifiad ar ddechrau'r flwyddyn hon. Mae'r cyllid wedi mynd i mewn i'r grant cymorth refeniw ers tro, fel y byddem yn disgwyl iddo ei wneud. Yn nhymor y Cynulliad hwn, rydym wedi canolbwyntio fel Llywodraeth ar y rhaglen gyfoethogi gwyliau ysgol, SHEP. Fe wnaethom ni roi £500,000 o arian i'r rhaglen yn ystod dwy flynedd gyntaf y tymor Cynulliad hwn. Cododd hynny i £900,000 yn y flwyddyn ariannol hon, a phan fo arian mor brin, mae'n arwydd gwirioneddol o'r flaenoriaeth y mae'r Llywodraeth hon yn ei rhoi i ymdrin ag effaith ymarferol tlodi ym mywydau'r plant hynny y mae angen ein cymorth arnyn nhw fwyaf. Mae rhaglen SHEP yn darparu pryd o fwyd i blant, ond llawer mwy na phryd o fwyd. Mae'n cynnwys rhieni wrth baratoi'r pryd bwyd hwnnw. Mae'n cynnwys pwyslais ar safonau maeth. Mae'n darparu ymarfer corff i blant yn rhan o'r rhaglen. Mae'n mynd i'r afael â cholli dysgu yn ystod y gwyliau. Mae bellach wedi'i chyflwyno i 21 o'r 22 o awdurdodau lleol ledled Cymru, ac mae'r arian ychwanegol hwnnw—mae £100,000 o hwnnw wedi mynd i sefydliadau'r trydydd sector, ac mae rhywfaint o hwnnw, am y tro cyntaf, wedi cael ei ddefnyddio i roi bwyd i blant llwglyd yn ystod y gwyliau hanner tymor diweddar ym mis Hydref.
Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwyntiau y mae Mike Hedges wedi eu gwneud am bwysigrwydd y pwnc hwn, ac rwy'n awyddus i ddathlu rhai o gyflawniadau'r sefydliadau hynny sy'n gweithio, gyda'n cymorth ni, i wneud cymaint o wahaniaeth ym mywydau plant.
According to the report recently published by Great School Libraries, only 67 per cent of schools in Wales have access to a designated school library space. Schools in England, however, are up to a third more likely to have a library. Now, the disparity indicates again the inequality of opportunity of pupil space in Wales compared to England. A lack of libraries is hitting our poorest children the hardest. Now, schools with a higher proportion of children eligible for free school meals are also more than twice as likely not to have a designated library space on site. So, we do have a long way to go, First Minister, to improve the situation in Wales because only 9 per cent of schools are thought to even have a library budget. So, will you work with school leaders and the library community and, indeed, your Minister to develop new investment in school libraries with the aim of balancing inequality of access and provision?
Yn ôl yr adroddiad a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan Great School Libraries, dim ond 67 y cant o ysgolion Cymru sydd â man dynodedig ar gyfer llyfrgell ysgol. Fodd bynnag, mae ysgolion yn Lloegr hyd at draean yn fwy tebygol o fod â llyfrgell. Nawr, mae'r anghyfartaledd yn dangos unwaith eto yr anghydraddoldeb o ran cyfle i ddisgyblion yng Nghymru o'i gymharu â Lloegr. Mae diffyg llyfrgelloedd yn taro ein plant tlotaf galetaf. Nawr, mae ysgolion â chyfran uwch o blant sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim hefyd fwy na dwywaith yn fwy tebygol o beidio â bod â man dynodedig ar gyfer llyfrgell ar y safle. Felly, mae gennym ni ffordd bell i fynd, Prif Weinidog, i wella'r sefyllfa yng Nghymru oherwydd dim ond 9 y cant o ysgolion y credir bod ganddyn nhw gyllideb llyfrgell, hyd yn oed. Felly, a wnewch chi weithio gydag arweinwyr ysgolion a'r gymuned llyfrgell ac, yn wir, eich Gweinidog, i ddatblygu buddsoddiad newydd mewn llyfrgelloedd ysgol gyda'r nod o gydbwyso anghydraddoldeb o ran mynediad a darpariaeth?
Llywydd, lack of food is hurting our poorest children hardest in Wales, and that includes the 50,000 additional children who will end this decade in poverty compared to when her Government came into power in 2010.
I'm sure my colleague the education Minister has heard what the Member has said about libraries, but this question began with children who go hungry in the holiday, and that's where I think my thoughts have been focused this afternoon.
Llywydd, mae diffyg bwyd yn taro ein plant tlotaf galetaf yng Nghymru, ac mae hynny'n cynnwys y 50,000 o blant ychwanegol a fydd yn dod i ddiwedd y degawd hwn mewn tlodi o'i gymharu â phan ddaeth ei Llywodraeth hi i rym yn 2010.
Rwy'n siŵr bod fy nghydweithiwr, y Gweinidog addysg, wedi clywed yr hyn y mae'r Aelod wedi ei ddweud am lyfrgelloedd, ond dechreuodd y cwestiwn hwn gyda phlant sy'n llwglyd yn ystod y gwyliau, a dyna ble rwy'n credu y mae fy meddyliau wedi'u canolbwyntio y prynhawn yma.
7. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu ei flaenoriaethau ar gyfer gwella trafnidiaeth? OAQ54655
7. Will the First Minister outline the Welsh Government's priorities for improving transport? OAQ54655
I thank the Member for that question. The Welsh Government's priorities include the promotion of active travel, investment in public transport, and a transport infrastructure that supports prosperity and accessibility for all.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae blaenoriaethau Llywodraeth Cymru yn cynnwys hyrwyddo teithio llesol, buddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus, a seilwaith trafnidiaeth sy'n cefnogi ffyniant a hygyrchedd i bawb.
Thank you for the answer, First Minister. The Department of Transport projects that traffic along the M4 in Wales is set to increase by nearly 38 per cent over the next 30 years. In 2015, accident rates on some sections of motorway were still above the national average in spite of introducing variable speed cameras on some dangerous spots on the M4. Some sections of the M4 have alignments that are below current motorway standards, lack a hard shoulder, and have frequent junctions, causing vehicles to change lanes over relatively short distances. First Minister, you and your Government haven't fulfilled its commitment of its manifesto for the last election for the relief road. When will you take the action required to improve the safety and congestion on the M4, please?
Diolch am yr ateb, Prif Weinidog. Mae'r Adran Drafnidiaeth yn rhagamcan y bydd traffig ar hyd yr M4 yng Nghymru yn cynyddu gan bron i 38 y cant dros y 30 mlynedd nesaf. Yn 2015, roedd cyfraddau damweiniau ar rai rhannau o'r draffordd yn dal i fod yn uwch na'r cyfartaledd cenedlaethol er gwaethaf cyflwyno camerâu cyflymder amrywiol ar rai mannau peryglus ar yr M4. Mae gan rai rhannau o'r M4 aliniadau sy'n is na'r safonau presennol ar gyfer traffyrdd, heb lain galed, a cheir cyffyrdd mynych, sy'n achosi i gerbydau newid lonydd dros bellteroedd cymharol fyr. Prif Weinidog, nid ydych chi a'ch Llywodraeth wedi cyflawni ei hymrwymiad yn ei maniffesto ar gyfer yr etholiad diwethaf ar gyfer y ffordd liniaru. Pa bryd y byddwch chi'n cymryd y camau sy'n ofynnol i wella diogelwch a thagfeydd ar yr M4, os gwelwch yn dda?
Well, given what he said, the Member will be pleased, Llywydd, to welcome the additional traffic officers who are already working on the M4 in the Newport area, reducing the response time to accidents from 20 minutes to 10 minutes. He will be glad to welcome the free recovery service, which we instituted over the summer, in an informal arrangement at that time with Gwent Police, but which is now solidified into a plan for high-visibility patrols of heavy recovery capacity for major events and bank holidays and so on. He'll be glad to know that there is journey-time variable message signing now completed and utilised between junction 23 and junction 29, and that we are making much greater use of social media to make sure that drivers are aware of issues on the network and the need to take action to avoid those accidents that can cause delays to others.
Wel, o ystyried yr hyn a ddywedodd, bydd yr Aelod yn falch, Llywydd, o groesawu'r swyddogion traffig ychwanegol sydd eisoes yn gweithio ar yr M4 yn ardal Casnewydd, gan leihau'r amser ymateb i ddamweiniau o 20 munud i 10 munud. Bydd yn falch o groesawu'r gwasanaeth adfer am ddim, a sefydlwyd gennym dros yr haf, mewn trefniant anffurfiol ar yr adeg honno gyda Heddlu Gwent, ond sydd bellach wedi'i gadarnhau mewn cynllun ar gyfer patrolau gwelededd uchel o gapasiti adfer trwm ar gyfer digwyddiadau mawr a gwyliau banc ac yn y blaen. Bydd yn falch o wybod bod arwyddion negeseuon amrywiol am amserau teithiau bellach wedi'u cwblhau ac yn cael eu defnyddio rhwng cyffordd 23 a chyffordd 29, a'n bod yn gwneud llawer mwy o ddefnydd o gyfryngau cymdeithasol i wneud yn siŵr bod gyrwyr yn ymwybodol o broblemau ar y rhwydwaith a'r angen i gymryd camau gweithredu i osgoi'r damweiniau hynny a all achosi oedi i eraill.
As we heard earlier, First Minister, after 31 December, we could lose the Pacer trains from the Valleys lines. Now, losing the Pacers would normally be a cause for celebration, because they're so old and so awful, but, because of the lack of planning from yourselves, we face an unprecedented reduction in rail services overnight. Earlier on, you blamed private companies, yet you were warned about this six years ago. And the report from 2013 called on the Welsh Government—not on private companies, but on yourselves—to develop and publish a rolling stock strategy as a matter of urgency. That recommendation was not acted upon and angry passengers, including myself, will want to know why. We cannot accept an even poorer service than we have now. My train was cancelled just this morning, and this is occurring more and more regularly. First Minister, what is your plan B if you can't use Pacers after 31 December?
Fel y clywsom yn gynharach, Prif Weinidog, ar ôl 31 Rhagfyr, gallem ni golli'r trenau Pacer o reilffyrdd y Cymoedd. Nawr, byddai colli'r trenau Pacer yn achos dathlu fel arfer, oherwydd maen nhw mor hen ac mor ofnadwy, ond, oherwydd y diffyg cynllunio gennych chi, rydym ni'n wynebu gostyngiad digynsail yn y gwasanaethau trên dros nos. Yn gynharach, roeddech chi'n beio cwmnïau preifat, ac eto fe'ch rhybuddiwyd am hyn chwe blynedd yn ôl. Ac roedd yr adroddiad o 2013 yn galw ar Lywodraeth Cymru—nid ar gwmnïau preifat, ond chi, eich hunain—i ddatblygu a chyhoeddi strategaeth cerbydau fel mater o frys. Ni weithredwyd ar yr argymhelliad hwnnw a bydd teithwyr dig, gan gynnwys fi fy hunan, eisiau gwybod pam. Ni allwn dderbyn gwasanaeth hyd oed gwaeth nag sydd gennym ar hyn o bryd. Cafodd fy nhrên i ei ganslo y bore yma, ac mae hyn yn digwydd yn fwy ac yn fwy rheolaidd. Prif Weinidog, beth yw eich cynllun B os na allwch chi ddefnyddio'r trenau Pacer ar ôl 31 Rhagfyr?
Well, as I explained in my earlier answer, Llywydd, we want to lose the Pacer trains from the network and would have been able to have done that had the companies who had contracted to supply new rolling stock to the Welsh network delivered on the promises that they made. That is not a failure of the Welsh Government. Those orders had been placed, those plans had been made, but the companies, having contracted to deliver the rolling stock, have now failed to do that. We remain in conversations, as I said, with the Department for Transport, to go on using Pacer trains in the short run until that new rolling stock does become available. But it has never been the long-term plan of Transport for Wales or the Government to go on relying on Pacer trains far into the future.
Wel, fel yr eglurais yn fy ateb cynharach, Llywydd, rydym ni eisiau colli'r trenau Pacer o'r rhwydwaith a byddem ni wedi gallu gwneud hynny pe byddai'r cwmnïau a oedd wedi eu contractio i gyflenwi cerbydau newydd i rwydwaith Cymru wedi cyflawni'r addewidion a wnaethon nhw. Nid yw hynny'n fethiant ar ran Llywodraeth Cymru. Roedd yr archebion hynny wedi eu gwneud, roedd y cynlluniau hynny wedi eu gwneud, ond mae'r cwmnïau, ar ôl contractio i ddarparu'r cerbydau, bellach wedi methu â gwneud hynny. Rydym ni'n dal i drafod, fel y dywedais, gyda'r Adran Drafnidiaeth, parhau i ddefnyddio trenau Pacer yn y tymor byr, hyd y bydd y cerbydau newydd hynny ar gael. Ond ni fu erioed yn gynllun hirdymor i Trafnidiaeth Cymru nac i'r Llywodraeth i barhau i ddibynnu ar drenau Pacer ymhell i'r dyfodol.
8. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu gwella cydnerthedd yn y sector iechyd? OAQ54675
8. How does the Welsh Government plan to improve resilience in the health sector? OAQ54675
I thank the Member. Health boards, local authorities and the ambulance service have developed joint resilience plans for this winter. Final versions will be agreed this week. Managing peaks in pressure remains a challenge, but health and social care staff go on providing vital services every day.
Diolch i'r Aelod. Mae byrddau iechyd, awdurdodau lleol a'r gwasanaeth ambiwlans wedi datblygu cynlluniau cydnerthu ar y cyd ar gyfer y gaeaf hwn. Cytunir ar y fersiynau terfynol yr wythnos hon. Mae rheoli cyfnodau dwys o bwysau yn parhau i fod yn her, ond mae staff iechyd a gofal cymdeithasol yn parhau i ddarparu gwasanaethau hanfodol bob dydd.
Thank you for that answer, Minister. As you said, once again, our health professionals are gearing themselves up for the winter pressures. So, what steps have you taken to ensure that all areas of good practice identified over the years are embedded into the plans for this coming year?
Diolch am yr ateb hwnnw, Gweinidog. Fel y dywedasoch, unwaith eto, mae ein gweithwyr iechyd proffesiynol yn paratoi eu hunain ar gyfer pwysau'r gaeaf. Felly, pa gamau yr ydych chi wedi'u cymryd i sicrhau bod pob maes a nodwyd dros y blynyddoedd, lle y ceir arfer da, wedi'i wreiddio yn y cynlluniau ar gyfer y flwyddyn nesaf hon?
I thank the Member for that important question. We have worked over many years to make sure that the lessons that are learnt in one part of Wales are spread to others, too. Funds that have been established over the last decade have always had that at the heart of them. It's why, on 1 October, when the Minister for Health and Social Services announced £30 million for winter resilience—announced earlier than ever before—£17 million of that has gone direct to the regional partnership boards, because learning the lessons in the health service, in a winter period, has to involve the social care services, as well as the health service. Now, up until now, the money has gone direct to the health service, and the health service makes the decisions. Now, £17 million will be jointly decided upon in those regional partnership boards, allowing the lessons that have been learnt over the recent past to be applied more widely across local authorities, and that there is learning between health boards as well.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig hwnnw. Rydym wedi gweithio dros flynyddoedd lawer i sicrhau bod y gwersi a ddysgir mewn un rhan o Gymru yn cael eu lledaenu i rannau eraill hefyd. Mae arian sydd wedi'i gadarnhau dros y degawd diwethaf wedi bod wrth wraidd hynny erioed. Dyna pam, ar 1 Hydref, pan gyhoeddodd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol £30 miliwn ar gyfer cydnerthedd y gaeaf—a gyhoeddwyd yn gynharach nag erioed o'r blaen—mae £17 miliwn o hwnnw wedi mynd yn uniongyrchol i'r byrddau partneriaeth rhanbarthol, oherwydd bod dysgu'r gwersi yn y gwasanaeth iechyd, mewn cyfnod o aeaf, yn gorfod cynnwys y gwasanaethau gofal cymdeithasol yn ogystal â'r gwasanaeth iechyd. Nawr, hyd yn hyn, mae'r arian wedi mynd yn uniongyrchol i'r gwasanaeth iechyd, ac mae'r gwasanaeth iechyd yn gwneud y penderfyniadau. Nawr, penderfynir ar y cyd ar £17 miliwn yn y byrddau partneriaeth rhanbarthol hynny, gan ganiatáu i'r gwersi sydd wedi'u dysgu yn y gorffennol diweddar gael eu cymhwyso'n ehangach ledled awdurdodau lleol, a bod dysgu'n digwydd rhwng byrddau iechyd hefyd.
Finally, Angela Burns.
Yn olaf, Angela Burns.
Thank you, Presiding Officer. Of course, another way of building resilience is to look at the health service in the round. And you will know that, in west Wales, we have struggled to be able to deliver sustainable, resilient health services for the whole of west Wales. And there is a plan to perhaps build a new hospital, and there is continued uncertainty, of course, therefore, over the future of Glangwili and the future of Withybush. And I would like to know, First Minister, whether you are able to tell us whether or not the Welsh Government has in fact received any form of bid or inquiry from Hywel Dda University Health Board as to the potential of having funds going forward in order to move this forward. We have people who aren't coming to west Wales at the moment because the whole area is in a state of flux, and we need to know whether the ideas really have legs and possibility, or whether it is just a candle in the wind.
Diolch, Llywydd. Wrth gwrs, ffordd arall o feithrin cydnerthedd yw ystyried y gwasanaeth iechyd yn ei gyfanrwydd. A byddwch yn gwybod ein bod ni, yn y Gorllewin, wedi'i chael hi'n anodd darparu gwasanaethau iechyd cynaliadwy a chadarn ar gyfer y cyfan o'r Gorllewin. Ac mae cynllun i adeiladu ysbyty newydd efallai, ac mae ansicrwydd parhaus, wrth gwrs, felly, ynghylch dyfodol Glangwili a dyfodol Llwynhelyg. A hoffwn i wybod, Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym a yw Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd wedi derbyn unrhyw fath o gais neu ymchwiliad gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda o ran y posibilrwydd o gael arian i symud hyn ymlaen. Nid oes pobl yn dod i'r Gorllewin ar hyn o bryd oherwydd bod yr ardal gyfan mewn cyflwr o ansicrwydd, ac mae angen inni wybod a oes gan y syniadau botensial a phosibilrwydd mewn gwirionedd, neu ai breuddwyd gwrach yn unig ydyn nhw.
Well, Llywydd, I congratulate those clinicians in the Hywel Dda area who have led the conversation about the changing nature of demand and provision in that part of south-west Wales. And we look forward to receiving the next iteration of proposals from the health board, so that we can look for ways in which we will be able to support them in that endeavour. But the Member began by making, I thought, an important point—that the health service needs to be seen in the round, and that cannot mean a focus just on hospitals. For too long, the debate in south-west Wales has often been bedevilled by thinking that the health service equals a hospital. What we mean by 'in the round' is a reliance on the interface between primary care and secondary care, but also the interface between the health service and social care services. And some of the most imaginative proposals—thinking of Caroline Jones's question—and some of the most imaginative ways in which the money that we provide to primary care clusters in Wales have been found in Pembrokeshire, where use of that money in primary care, involving the third sector as well, seems to me a pretty good example of what we really ought to mean when we talk about a service 'in the round', rather than a service that is always focused just on one, and probably the most visible, part of what the health service does.
Wel, Llywydd, rwy'n llongyfarch y clinigwyr hynny yn ardal Hywel Dda sydd wedi arwain y sgwrs am natur gyfnewidiol y galw a'r ddarpariaeth yn y rhan honno o'r De-orllewin. Ac rydym ni'n edrych ymlaen at gael y fersiwn nesaf o gynigion gan y bwrdd iechyd, fel y gallwn edrych am ffyrdd o'u cefnogi yn yr ymdrech honno. Ond dechreuodd yr Aelod drwy wneud pwynt pwysig, meddyliais i—bod angen i'r gwasanaeth iechyd gael ei weld yn ei gyfanrwydd, ac ni all hynny olygu canolbwyntio ar ysbytai'n unig. Ers gormod o amser, mae'r ddadl yn y De-orllewin yn aml wedi cael ei felltithio drwy feddwl bod y gwasanaeth iechyd yn golygu ysbytai. Yr hyn a olygwn wrth 'yn ei gyfanrwydd' yw dibyniaeth ar y rhyngwyneb rhwng gofal sylfaenol a gofal eilaidd, ond hefyd y rhyngwyneb rhwng y gwasanaeth iechyd a'r gwasanaethau gofal cymdeithasol. Ac mae rhai o'r cynigion mwyaf dychmygus—wrth ystyried cwestiwn Caroline Jones—a rhai o'r ffyrdd mwyaf dychmygus y mae'r arian a ddarperir ar gyfer clystyrau gofal sylfaenol yng Nghymru wedi'i ganfod yn Sir Benfro. Mae defnydd o'r arian yno mewn gofal sylfaenol, gan gynnwys y trydydd sector hefyd, i mi yn enghraifft eithaf da o'r hyn y dylem ni ei olygu mewn gwirionedd wrth sôn am wasanaeth 'yn ei gyfanrwydd', yn hytrach na gwasanaeth sydd bob amser yn canolbwyntio ar ddim ond un rhan, a'r rhan fwyaf gweladwy, fwy na thebyg, o'r hyn y mae'r gwasanaeth iechyd yn ei wneud.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Pwynt o drefn yn codi allan o'r cwestiynau. Carwyn Jones.
A point of order arising from questions. Carwyn Jones
Diolch yn fawr, Llywydd. I raise a point of order under Standing Order 13.9, Maintenance of Order, and I do so to support your position, Llywydd. If we look at Standing Order 13.9(i), Members are required to be called to order if they engage
'in conduct which would, in the opinion of the Presiding Officer, constitute a criminal offence or contempt of court'.
I remind Members that privilege does not apply to the commission of criminal offences in this Chamber. It applies only when it comes to civil matters and not to do with criminal matters. I have heard from Mark Reckless today, and I ask him to reflect on this, a question that was put to the First Minister about the Minister for Finance and Trefnydd, Rebecca Evans, about data that could only have been obtained in a way that had come from a covert recording. If data from a covert recording, which mentions a third party, is made public, that is potentially an offence, and I ask you to reflect on that and to rule on that.
I also draw your attention to 13.9(iv): a Member who
'is guilty of discourteous or unbecoming conduct'.
We are all in this Chamber, from time to time, pushed to behave in a way that we wouldn't otherwise. It's part of the normal workings of democracy. We know that this Chamber is a lively place, but it is not becoming, nor is it discourteous, to accuse the Presiding Officer of bias and then offer weasel words—weasel words—and fail to withdraw that allegation. SO 13.9(v) deals with
'using disorderly, discriminatory or offensive language'.
Well, disorderly language, I think, was implicit and explicit in what was said by Mark Reckless.
SO 13.9(vi):
'refuses to conform to any Standing Order or other requirement for the conduct of Members'.
He did not comply with the request that you made to him that he should withdraw the allegation of bias. He would not have been allowed to do that in any other place, and I do not want this Chamber to be seen as somewhere where people can get away with things. Otherwise, that is a road to complete chaos.
And, finally, 13.9(vii): disregarding the authority of the chair. I've seen two Members do that in this Chamber this afternoon. I saw the Member, Neil McEvoy, who incidentally is not here, and I wouldn't refer to that otherwise, but I think it's worth referring to the tweet he's just sent out. A tweet sent out by Neil McEvoy:
'@yLlywydd should have declared an interest today, before discussing the recordings I made. She was mentioned in them. Questions to answer.'
Not even in the Chamber, but he's attacking you, Llywydd, and I saw him effectively shout you down or try to shout you down this afternoon, and that is behaviour that all of us in this Chamber, I know, would utterly condemn. And I have to say, Mark Reckless, in what he said when he failed to withdraw on your specific request an allegation of bias in a way that was unconditional, and again I ask him to reflect on that, that I thought was a complete disregard, almost a contempt, for the Presiding Officer of the National Assembly for Wales. And I say all these things to support you, Llywydd. I ask you, then, to look at Standing Order 13.9(i) and consider your powers under that Standing Order to deal with a situation, the like of which I have not seen in 20 years in this Chamber.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n codi pwynt o drefn o dan Reol Sefydlog 13.9, Cadw Trefn, a gwnaf hynny i gefnogi eich safbwynt, Llywydd. Os edrychwn i ar Reol Sefydlog 13.9 (i), mae'n ofynnol bod yr Aelodau'n cael eu galw i drefn os ydyn nhw'n
'ymddwyn mewn ffordd a fyddai, ym marn y Llywydd, yn gyfystyr â thramgwydd troseddol neu ddirmyg llys'.
Rwy'n atgoffa'r Aelodau nad yw braint yn berthnasol i awdurdodi troseddau yn y Siambr hon. Dim ond pan ddaw'n fater o faterion sifil nad ydyn nhw'n ymwneud â materion troseddol y mae'n berthnasol. Rwyf wedi clywed gan Mark Reckless heddiw, a gofynnaf iddo fyfyrio ar hyn, cwestiwn a gyflwynwyd i'r Prif Weinidog ynghylch y Gweinidog Cyllid a Threfydd, Rebecca Evans, am y data nad oedd modd ei gael ond trwy recordio'n gudd. Os yw data o recordiad cudd, sy'n sôn am drydydd parti, yn cael ei roi ar goedd, gall hynny fod yn drosedd, a gofynnaf ichi ystyried hynny a dyfarnu ar hynny.
Tynnaf eich sylw hefyd at 13.9(iv): Aelod
'sy'n euog o ymddygiad anghwrtais neu amhriodol'.
Rydym ni i gyd yn y Siambr hon, o bryd i'w gilydd, yn cael ein gwthio i ymddwyn mewn ffordd na fyddem ni fel arall. Mae'n rhan arferol o weithredu democratiaeth. Gwyddom fod y Siambr hon yn lle bywiog, ond nid yw'n weddus, nac yn anghwrtais ychwaith, i gyhuddo'r Llywydd o ragfarn ac yna gynnig geiriau camarweiniol—geiriau camarweiniol—a methu â thynnu'r honiad hwnnw'n ôl. Mae Rheol Sefydlog 13.9(v) yn ymdrin â
'defnyddio iaith sy'n groes i’r drefn, iaith sy'n gwahaniaethu neu sy'n peri tramgwydd'.
Wel, roedd iaith sy'n groes i drefn, fe gredaf i, ymhlyg ac yn eglur yn yr hyn a ddywedwyd gan Mark Reckless.
Rheol Sefydlog 13.9 (vi):
'gwrthod cydymffurfio ag unrhyw Reol Sefydlog neu ag unrhyw ofyniad arall ynglŷn ag ymddygiad Aelodau'.
Nid oedd ef wedi cydymffurfio â'r cais gennych iddo dynnu'r honiad o ragfarn yn ôl. Ni fyddai wedi cael gwneud hynny mewn unrhyw le arall, ac nid wyf eisiau i'r Siambr hon gael ei gweld fel rhywle lle y gall pobl gael rhwydd hynt i wneud unrhyw beth. Fel arall, mae hynny'n arwain at anhrefn lwyr.
Ac, yn olaf, 13.9(vii): diystyru awdurdod y Cadeirydd. Rwyf i wedi gweld dau aelod yn gwneud hynny yn y Siambr hon y prynhawn yma. Gwelais yr Aelod, Neil McEvoy, nad yw yma gyda llaw, ac ni fyddwn yn cyfeirio at hynny fel arall, ond rwy'n credu ei bod yn werth cyfeirio at y trydariad y mae newydd ei anfon. Trydariad wedi'i anfon gan Neil McEvoy:
dylai @yLlywydd fod wedi datgan diddordeb heddiw, cyn trafod y recordiadau a wnaed gennyf i. Cyfeiriwyd ati hi ynddyn nhw. Cwestiynau i'w hateb.
Nid yw hyd yn oed yn y Siambr, ond mae'n ymosod arnoch chi, Llywydd. Ac i bob pwrpas, fe'i gwelais yn gweiddi ar eich traws neu'n ceisio gweiddi ar eich traws y prynhawn yma, a dyna ymddygiad y byddai pob un ohonom ni yn y Siambr hon, gwn hynny, yn ei gondemnio'n llwyr. Ac mae'n rhaid imi ddweud, Mark Reckless, yn yr hyn a ddywedodd pan fethodd â thynnu'n ôl, ar eich cais penodol chi, gyhuddiad o ragfarn mewn modd a oedd yn ddiamod, ac unwaith eto gofynnaf iddo ef fyfyrio ar hynny, ac roedd yn diystyru'n llwyr, yn fy marn i, bron yn ddirmygus o, Lywydd Cynulliad Cenedlaethol Cymru. A dywedaf yr holl bethau hyn i'ch cefnogi chi, Llywydd. Gofynnaf i chi, felly, edrych ar Reol Sefydlog 13.9 (i) ac ystyried eich pwerau o dan y Rheol Sefydlog honno i ymdrin â sefyllfa nad wyf wedi gweld ei thebyg mewn 20 mlynedd yn y Siambr hon.
I thank the—[Interruption.] No. I thank the Member for the point of order and, just for the record, no Member has succeeded to shout me down in this chair this afternoon. I will look at the record and review the record, on what has been said during the contribution by Mark Reckless earlier on during First Minister's questions, and whether that was within Standing Orders and was in any way a breach of those Standing Orders or any criminal proceedings that may ensue. Members will be aware that I said earlier on this afternoon that South Wales Police and an acting standards commissioner are now the appropriate organisations to pursue many of these matters further.
But just to reflect on this afternoon and, indeed, some of yesterday, I'm very angry at times at how Members behave in this Chamber or undertake their elected work. I'm not angry today; I'm deeply saddened by much of what I have seen and heard in this Chamber and much of what is happening outside of this Chamber. And I will say that Wales deserves better from some of its elected Members, present and not present. And I will now—[Interruption.]. And I include myself in the expectation that Wales deserves of the behaviour of its Members. All of us here, those present and those not present, are expected to do our work in good, orderly conduct, and I'm saddened that some of us, some of you, today, have failed to reach that standard that I would expect Wales deserves of us.
Diolch i'r—[Torri ar draws.] Na. Hoffwn i ddiolch i'r Aelod am y pwynt o drefn ac, ar gyfer y cofnod yn unig, nid oes yr un Aelod wedi llwyddo i weiddi ar fy nhraws i yn y gadair hon y prynhawn yma. Byddaf yn edrych ar y cofnod ac yn adolygu'r hyn a ddywedwyd yn ystod y cyfraniad gan Mark Reckless yn gynharach yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog, ac a oedd hynny o fewn y Rheolau Sefydlog ac a oedd mewn unrhyw ffordd yn torri'r Rheolau Sefydlog hynny neu unrhyw achos troseddol a allai godi. Bydd yr Aelodau yn ymwybodol imi ddweud yn gynharach y prynhawn yma mai Heddlu De Cymru a'r Comisiynydd Safonau dros dro yw'r sefydliadau priodol bellach i fynd ar drywydd llawer o'r materion hyn.
Ond i fyfyrio ar y prynhawn yma ac, yn wir, ran o ddoe, rwy'n ddig iawn ar adegau am sut mae'r Aelodau yn ymddwyn yn y Siambr hon neu'n ymgymryd â'u gwaith etholedig. Nid wyf yn ddig heddiw; mae llawer o'r hyn yr wyf i wedi'i weld ac wedi'i glywed yn y Siambr hon a llawer o'r hyn sy'n digwydd y tu allan i'r Siambr hon yn peri tristwch mawr imi. A dywedaf fod Cymru yn haeddu gwell gan rai o'i Haelodau etholedig, sy'n bresennol a heb fod yn bresennol. A byddaf i nawr—[Torri ar draws.]. Ac rwyf yn cynnwys fy hun yn yr hyn y mae Cymru yn ei haeddu o ymddygiad ei Haelodau. Mae disgwyl i bob un ohonom ni yma, y rhai sy'n bresennol a'r rhai nad ydyn nhw'n bresennol, wneud ein gwaith mewn modd da a threfnus, ac rwy'n siomedig bod rhai ohonom ni, rhai ohonoch chi, heddiw, wedi methu â chyrraedd y safon honno y byddwn i'n disgwyl i Gymru ei haeddu gennym ni.
May I come back—?
A gaf fi ddod yn ôl—?
No, you may not come back [Laughter.]
Na, ni fedrwch chi ddod yn ôl. [Chwerthin.]
I am moving on to questions to the Deputy Minister, and the first question in this session is from Mark Isherwood.
Rwy'n symud ymlaen at gwestiynau i'r Dirprwy Weinidog, a daw cwestiwn cyntaf yn y sesiwn hon gan Mark Isherwood.
1. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn monitro'r broses o weithredu Deddf Cydraddoldeb 2010 yng Nghymru? OAQ54657
1. How is the Welsh Government monitoring the implementation of the Equality Act 2010 in Wales? OAQ54657
We work closely with the Equality and Human Rights Commission Wales, who are the regulator of the Equality Act 2010. The commission published sectoral briefings of their latest monitoring exercise earlier in the summer.
Rydym ni'n gweithio'n agos gyda Chomisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol Cymru, sy'n rheoleiddio Deddf Cydraddoldeb 2010. Cyhoeddodd y Comisiwn friffiau sectoraidd o'u hymarfer monitro diweddaraf yn gynharach yn yr haf.
Thank you. The Equality Act 2010 requires—and I'm quoting here—that service providers must think ahead and take steps to address barriers that impede disabled people. In doing this, it says it's a good idea to consider the range of disabilities that your actual or potential service users might have and that you should not wait until a disabled person experiences difficulties using a service. It also says that those to whom the provisions apply are required to take such steps as is reasonable to take to avoid putting disabled people at a substantial disadvantage, where failure to comply with this duty is a form of discrimination. And this reflects the social model of disability, requiring changes to the environment, as well as attitudinal and behavioural changes. And yet, every day, I'm having to write, currently, casework relating to child safeguarding, access to education, exclusions from schools and colleges, access to care and support from social services and access to health services in Wales, and having to repeat the content of this legislation to the same service providers I've repeated it to previously. This is a failure of monitoring. How are we not only going to manage the change to ensure that these public bodies at the top floor understand what this means, but then also monitor to ensure that they actually implement it?
Diolch. Mae Deddf Cydraddoldeb 2010 yn mynnu—ac rwy'n dyfynnu yma—bod yn rhaid i ddarparwyr gwasanaethau feddwl o flaen llaw a chymryd camau i fynd i'r afael â rhwystrau sy'n llesteirio pobl anabl. Wrth wneud hyn, mae'n dweud ei bod yn syniad da ystyried yr amrywiaeth o anableddau a allai fod gan eich darpar ddefnyddwyr gwasanaethau ac na ddylech aros nes y bydd person anabl yn cael anhawster defnyddio gwasanaeth. Mae hefyd yn dweud ei bod yn ofynnol i'r rhai y mae'r darpariaethau yn berthnasol iddynt gymryd camau rhesymol i osgoi rhoi pobl anabl dan anfantais sylweddol, pan fod methu â chydymffurfio â'r ddyletswydd hon yn fath o wahaniaethu. Ac mae hyn yn adlewyrchu model cymdeithasol anabledd, sy'n gofyn am newidiadau i'r amgylchedd, yn ogystal â newidiadau o ran agwedd ac ymddygiad. Ac eto, bob dydd, rwy'n gorfod ysgrifennu, ar hyn o bryd, gwaith achos sy'n ymwneud â diogelu plant, manteisio ar addysg, gwaharddiadau o ysgolion a cholegau, manteisio ar ofal a chymorth gan wasanaethau cymdeithasol a manteisio ar wasanaethau iechyd yng Nghymru, a gorfod ailadrodd cynnwys y ddeddfwriaeth hon i'r un darparwyr gwasanaeth yr wyf eisoes wedi ailadrodd iddyn nhw'n flaenorol. Mae hyn yn fethiant o ran monitro. Sut ydym ni'n mynd i reoli'r newid i sicrhau bod y cyrff cyhoeddus hyn ar y llawr uchaf yn deall beth mae'n ei olygu, ond yna hefyd yn monitro i sicrhau eu bod yn ei gweithredu?
Well, I thank Mark Isherwood for that question, because it is for the Equality and Human Rights Commission to regulate the public sector equality duty, and work was commissioned last year, in 2018, to monitor that compliance. The findings of the exercise, as I said, were published earlier on this year, and, actually, we note in the main finding that none of the public bodies in Wales fully met all of the requirements of the public sector equality duty—the specific duties that were monitored. I'm sure that you have seen the summary of the common issues that have been identified. So, clearly, very significant challenges are there.
I've discussed this with Ruth Coombs, the director of the Equality and Human Rights Commission, and I attended an event in July this year. I'm encouraged now that organisations are coming forward and we will back the Equality and Human Rights Commission in taking this seriously, because we are proud that we have got those Welsh-specific duties and we need to make sure that they're implemented. But, I do think that the Member will have been encouraged by, last week, the Deputy Minister for Health and Social Services committing herself particularly to those affected by learning disabilities to enable them to lead active and fulfilling lives in caring and stable environments, and I know that the framework that she announced was very much welcomed in terms of the new three-tiered framework for education and training that's going to be developed and will roll out next year.
But also, finally, I'd say that the framework for independent living, 'Action on Disability', is crucial to make sure that we move forward with an action plan that involves all Ministers in this Welsh Government, and, of course, that is to be delivered at local level and by the health sector.
Wel, diolch i Mark Isherwood am y cwestiwn hwnnw, oherwydd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol sydd i reoleiddio dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus, a chomisiynwyd gwaith y llynedd, yn 2018, i fonitro'r gydymffurfiaeth honno. Fel y dywedais, cyhoeddwyd canlyniadau’r ymarfer yn gynharach eleni, ac mewn gwirionedd rydym yn nodi yn y prif ganfyddiad nad oedd yr un o'r cyrff cyhoeddus yng Nghymru yn bodloni holl ofynion dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus yn llawn—y dyletswyddau penodol a oedd yn cael eu monitro. Rwy'n siŵr eich bod wedi gweld y crynodeb o'r materion cyffredin a nodwyd. Felly, yn amlwg, mae heriau sylweddol iawn yn bodoli.
Rwyf wedi trafod hyn gyda Ruth Coombs, Cyfarwyddwr y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, ac es i i ddigwyddiad ym mis Gorffennaf eleni. Rwy'n cael fy nghalonogi nawr bod sefydliadau yn camu ymlaen a byddwn i'n cefnogi'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i gymryd hyn o ddifrif. Rydym yn falch ein bod wedi cael y dyletswyddau penodol hynny yng Nghymru ac mae angen inni wneud yn siŵr eu bod yn cael eu gweithredu. Ond, credaf y bydd yr Aelod wedi cael ei galonogi gan y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, yr wythnos diwethaf, yn ymrwymo'n benodol i'r rhai y mae anableddau dysgu yn effeithio arnyn nhw i'w galluogi i fyw bywydau actif a bodlon mewn amgylcheddau gofalgar a sefydlog. Gwn fod y fframwaith a gyhoeddwyd ganddi wedi cael croeso mawr o ran y fframwaith tair haen newydd ar gyfer addysg a hyfforddiant sy'n mynd i gael ei ddatblygu a'i gyflwyno'r flwyddyn nesaf.
Ond hefyd, yn olaf, byddwn i'n dweud bod y fframwaith ar gyfer byw'n annibynnol, 'Gweithredu ar Anabledd', yn hanfodol er mwyn sicrhau ein bod yn symud ymlaen gyda chynllun gweithredu sy'n cynnwys pob Gweinidog yn y Llywodraeth hon yng Nghymru, ac, wrth gwrs, mae hynny i'w gyflawni ar lefel leol a hefyd gan y sector iechyd.
Diolch, Llywydd. I'm sure that the Deputy Minister will agree with me that, when addressing issues in the Equality Act 2010, it's important that the appropriate language is always used. I'm wondering if she shares my concern that there has been an increasing tendency in public discourse to use the terms 'sex' and 'gender' interchangeably. Now, as things stand at present, gender is not a protected characteristic, and I wonder if the Deputy Minister would agree with me that it may be time to update the Equality Act to catch up with the current language. I think the Act, as it stands, refers to people who are transsexual; it doesn't refer specifically to people who are transgender. So, in our view, that Act does need to be modified to accept current good practice. But will the Deputy Minister also agree with me that, in the meantime, it's very important that when referring to discrimination between women and men, public bodies use the term 'sex discrimination' and not 'gender discrimination' because it confuses two separate but very important equality issues?
Diolch, Llywydd. Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi, wrth fynd i'r afael â materion yn Neddf Cydraddoldeb 2010, ei bod yn bwysig bod yr iaith briodol yn cael ei defnyddio bob amser. Tybed a yw hi'n rhannu fy mhryder y bu tueddiad cynyddol mewn trafodaethau cyhoeddus i ddefnyddio'r termau 'rhyw' a 'rhywedd' yn gyfnewidiol. Nawr, fel mae pethau'n sefyll ar hyn o bryd, nid yw rhywedd yn nodwedd warchodedig. Tybed a fyddai'r Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi efallai ei bod yn bryd diweddaru'r Ddeddf Cydraddoldeb i adlewyrchu'r iaith gyfredol. Credaf fod y Ddeddf, fel y mae, yn cyfeirio at bobl sy'n drawsrywiol; nid yw'n cyfeirio'n benodol at bobl sy'n drawsryweddol. Felly, yn ein barn ni, mae angen addasu'r Ddeddf honno er mwyn derbyn arfer da presennol. Ond a wnaiff y Dirprwy Weinidog hefyd gytuno â mi, yn y cyfamser, ei bod yn bwysig iawn, wrth gyfeirio at wahaniaethu rhwng menywod a dynion, fod cyrff cyhoeddus yn defnyddio'r term 'gwahaniaethu ar sail rhyw' ac nid 'gwahaniaethu ar sail rhywedd' gan ei fod yn drysu rhwng dau fater cydraddoldeb gwahanol i'w gilydd ond pwysig iawn?
Well, I appreciate Helen Mary Jones has got a view, as others have, on this issue. I am very content with the advice that we have been given, not just in terms of the Equality Act and how it's been delivered by the Equality and Human Rights Commission, but also by organisations like the Women's Equality Network, who represent women's organisations across Wales, and also by Stonewall Cymru, particularly in terms of their advice in terms of transgender. In fact, not only are we funding Stonewall Cymru, but we are funding them to employ a transgender worker as well. I'm very committed to the outcome of the gender review from Chwarae Teg, which I think has to be the way forward, and certainly the Welsh Government will be reporting soon on our response to that.
Wel, rwy'n gwerthfawrogi bod gan Helen Mary Jones farn, yn yr un modd ag eraill, ar y mater hwn. Rwy'n fodlon iawn ar y cyngor a roddwyd inni, nid yn unig o ran y Ddeddf Cydraddoldeb a sut y cafodd ei darparu gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, ond hefyd gan sefydliadau fel y Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod, sy'n cynrychioli sefydliadau menywod ledled Cymru, a hefyd gan Stonewall Cymru, yn enwedig ynghylch eu cyngor ar drawsrywedd. Yn wir, nid yn unig yr ydym yn ariannu Stonewall Cymru, ond rydym yn eu hariannu i gyflogi gweithiwr trawsrywiol hefyd. Rwy'n ymroddedig iawn i ganlyniad yr adolygiad o'r rhywiau gan Chwarae Teg, sef y ffordd ymlaen yn fy marn i, ac yn sicr bydd Llywodraeth Cymru yn adrodd yn fuan ar ein hymateb i hynny.
2. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i ddiwrnod y rhuban gwyn? OAQ54653
2. Will the Deputy Minister make a statement on Welsh Government support for white ribbon day? OAQ54653
The Welsh Government was, and remains the only Government in the UK to have been White Ribbon accredited. We're renewing our accreditation and I encourage all men, all male staff members and Assembly Members to consider becoming White Ribbon ambassadors and women to become champions.
Llywodraeth Cymru oedd yr unig Lywodraeth yn y Deyrnas Unedig i ennill achrediad y Rhuban Gwyn. Rydym ni'n adnewyddu ein hachrediad ac yn annog pob dyn, pob aelod o staff ac Aelod Cynulliad sy'n ddyn, i ystyried bod yn llysgenhadon Rhuban Gwyn ac i fenywod fod yn bencampwyr.
Can I thank the Minister for that response? Perhaps I should declare I am a White Ribbon ambassador, thanks to my friend Jack Sargeant, who sent me all the information to become one. But when I speak on issues like these, it is much more as the father of a 21-year-old woman than as a politician. Violence against women is always unacceptable. We all need to stand up and speak out when we see it. I wear my White Ribbon with pride. How can the Welsh Government promote White Ribbon Day across the whole of the public sector in Wales?
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am yr ymateb hwnnw? Efallai y dylwn i ddatgan fy mod yn Llysgennad Rhuban Gwyn, diolch i fy nghyfaill Jack Sargeant, a anfonodd yr holl wybodaeth ataf ar gyfer bod yn un. Ond pan fydda i'n siarad am faterion fel hyn, mae hynny'n fwy o lawer fel tad i ferch 21 oed na fel gwleidydd. Mae trais yn erbyn menywod bob amser yn annerbyniol. Mae angen i bawb ohonom wneud safiad a siarad yn ei erbyn pan fyddwn yn dod ar ei draws. Rwy'n gwisgo fy Rhuban Gwyn gyda balchder. Sut y gall Llywodraeth Cymru hyrwyddo Diwrnod Rhuban Gwyn ledled yr holl sector cyhoeddus yng Nghymru?
Well, I thank Mike Hedges for bringing this question and standing up and speaking as an ambassador, and also, obviously, reflecting on Jack Sargeant's impact and influence on this. We, of course, will be very shortly working towards the day where we acknowledge White Ribbon Day, the International Day for the Elimination of Violence against Women. That's on 25 November, and I also look forward to joining Joyce Watson, and I'm sure many of you will, on the twenty-fifth, when we have a cross-party stakeholder event. I hope this is very much recognised cross-party in this Chamber today. But also recognising that the Welsh Government has a national strategy in terms of implementing our pioneering Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015. I think it's so important today that we take on board that message of, 'Don't be a bystander,' in terms of domestic violence and violence against women. Wales won't stand by. That's linked very closely to the White Ribbon campaign message.
But in terms of the public sector, there are four local authorities, two fire and rescue services, two police forces and one town council in Wales that are accredited, as well as the Older People's Commissioner for Wales. I think we can use this year to, again, strengthen recognition and awareness raising amongst the public sector to ensure that we move on from the 28 White Ribbon ambassadors that we've had, many of whom are in key leadership roles within the Welsh Government.
Wel, rwy'n diolch i Mike Hedges am gyflwyno'r cwestiwn hwn ac am sefyll a siarad fel llysgennad, a hefyd, wrth gwrs, gan ystyried effaith a dylanwad Jack Sargeant ar hyn. Yn fuan iawn, wrth gwrs, byddwn ni'n gweithio tuag at y diwrnod pan fyddwn yn cydnabod Dydd y Rhuban Gwyn, sef diwrnod rhyngwladol dileu trais yn erbyn menywod. Mae hynny ar 25 Tachwedd, ac edrychaf ymlaen hefyd at ymuno â Joyce Watson, fel y mae'n siŵr y bydd llawer ohonoch chi, ar y pumed ar hugain o Dachwedd, pan fydd gennym ddigwyddiad trawsbleidiol ar gyfer rhanddeiliaid. Gobeithio bod hyn yn cael ei gydnabod yn drawsbleidiol yn y Siambr hon heddiw. Ond rydym hefyd yn cydnabod bod gan Lywodraeth Cymru strategaeth genedlaethol o ran gweithredu ein deddf arloesol, Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Rwy'n credu ei bod mor bwysig heddiw ein bod yn rhoi sylw i'r neges, 'Paid cadw'n dawel' o ran trais yn y cartref a thrais yn erbyn menywod. Ni fydd Cymru'n sefyll o'r neilltu. Mae hynny'n wedi'i gysylltu'n agos iawn â neges ymgyrch y Rhuban Gwyn.
Ond o ran y sector cyhoeddus, mae pedwar awdurdod lleol, dau wasanaeth tân ac achub, dau heddlu ac un cyngor tref yng Nghymru sydd wedi'u hachredu, yn ogystal â Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru. Rwy'n credu y gallwn ddefnyddio'r flwyddyn hon i gryfhau unwaith eto'r gydnabyddiaeth a'r broses o godi ymwybyddiaeth ymhlith y sector cyhoeddus er mwyn sicrhau ein bod yn symud ymlaen o'r 28 llysgennad Rhuban Gwyn sydd wedi bod gyda ni, lawer ohonyn nhw â swyddogaethau arwain allweddol o fewn Llywodraeth Cymru.
Diolch i'r Gweinidog am ei hatebion.
Thank you to the Minister for those responses.
Ac felly'r datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf. Dwi'n galw ar y Gweinidog a'r Trefnydd i wneud y datganiad. Rebecca Evans.
And that brings us to the business statement and announcement. I call on the Minister and Trefnydd to make the statement. Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Nodir y busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, a gellir ei weld ymhlith y papurau sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Minister, may I ask for a statement from the Minister for Education on examination results in Wales? According to Estyn, the proportion of pupils who do not move from year 10 to the final year of GCSEs has already doubled in the last six years. They went on to say the data suggested that the majority of pupils repeating year 10 were not doing so for genuine reasons. In the light of Estyn's concerns, can we have a statement from the Minister on what actions she intends to take to ensure that schools are not moving pupils off their registers as an easy way of improving exam data in Wales?
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Addysg ar ganlyniadau arholiadau yng Nghymru? Yn ôl Estyn, mae cyfran y disgyblion nad ydyn nhw'n symud o flwyddyn 10 i flwyddyn olaf TGAU eisoes wedi dyblu yn y chwe blynedd diwethaf. Aethon nhw ymlaen i ddweud bod y data'n awgrymu nad oedd mwyafrif y disgyblion a oedd yn ailadrodd blwyddyn 10 yn gwneud hynny oherwydd resymau dilys. Yng ngoleuni pryderon Estyn, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog ar y camau y mae'n bwriadu eu cymryd i sicrhau nad yw ysgolion yn symud disgyblion oddi ar eu cofrestri fel ffordd hawdd o wella data arholiadau yng Nghymru?
Thank you to Mohammad Asghar for raising this important issue this afternoon, and I'll be sure to ask the education Minister to write to you with information as to what the Welsh Government is doing to ensure that young people are taking the exams at the appropriate time.
Diolch i Mohammad Asghar am godi'r mater pwysig hwn y prynhawn yma, ac yn sicr, byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog Addysg ysgrifennu atoch gyda gwybodaeth am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod pobl ifanc yn sefyll yr arholiadau ar yr adeg briodol.
Trefnydd, last year, and earlier this year, we actually had reports from the NHS delivery unit and from Healthcare Inspectorate Wales relating to adult mental health services in the community. Both highlighted the care and treatment plan aspect of that delivery plan that the Welsh Government operates, and the need to actually strengthen it. I have met with Mind, and Mind have also done some work on care and treatment planning, again highlighting the need for this area to be strengthened, for people to understand how they can be involved and how they can actually build it themselves, and not simply be given a tick box.
I fully understand that the Welsh Government will be publishing its 'Together for Mental Health' plan very shortly. But, can we therefore have a debate in Government time on that plan, once it's published, so that we can have a discussion as to the aspects that it is addressing, to ensure that people who need the service understand the care and treatment planning, to ensure that we can have that discussion? We can help people who are vulnerable. We can make sure that they are getting the best advice possible, and that they are involved in their care and treatment plan.
Trefnydd, y llynedd, ac yn gynharach eleni, yn wir fe gawsom adroddiadau gan uned gyflawni'r GIG ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn ymwneud â gwasanaethau iechyd meddwl oedolion yn y gymuned. Tynnodd y ddau sefydliad sylw at agwedd cynllun gofal a thriniaeth y cynllun cyflawni hwnnw y mae Llywodraeth Cymru yn ei weithredu, a'r angen gwirioneddol i'w gryfhau. Rwyf wedi cyfarfod â Mind, ac mae Mind hefyd wedi gwneud rhywfaint o waith ar gynllunio gofal a thriniaeth, eto gan dynnu sylw at yr angen i gryfhau'r maes hwn, er mwyn i bobl ddeall sut y gallan nhw gymryd rhan a meithrin y maes hwn eu hunain, ac nid dim ond cael ticio blwch.
Rwy'n deall yn iawn y bydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi ei chynllun 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' yn fuan iawn. Ond, a gawn ni felly ddadl yn amser y Llywodraeth ar y cynllun hwnnw, unwaith y caiff ei gyhoeddi, fel y gallwn ni gael trafodaeth ar yr agweddau y mae'n ymdrin â nhw? Oherwydd bydd hynny'n sicrhau bod y bobl y mae angen y gwasanaeth arnyn nhw yn deall sut y caiff y gofal a'r driniaeth eu cynllunio, ac yn sicrhau y gallwn ni gael y drafodaeth honno. Gallwn helpu pobl sy'n agored i niwed. Gallwn wneud yn siŵr eu bod yn cael y cyngor gorau posibl, a'u bod yn cael eu cynnwys yn eu cynllun gofal a thriniaeth.
David Rees is correct that the Welsh Government has recently been consulting on its new mental health delivery plan, and I know that the health Minister is keen that Members do have the opportunity to discuss it in the Chamber. I'm sure that he'll be putting forward a motion to be tabled in due course.
Mae David Rees yn gywir i ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn ymgynghori'n ddiweddar ar ei chynllun cyflawni newydd ar gyfer iechyd meddwl, a gwn fod y Gweinidog iechyd yn awyddus i'r Aelodau gael cyfle i'w drafod yn y Siambr. Rwy'n siŵr y bydd yn cyflwyno cynnig i'w gyflwyno maes o law.
Trefnydd, could I ask for a statement on the safeguarding of schoolchildren at locations that are used as polling stations, please? There is a concern regarding the safety of pupils due to school facilities also being used as polling stations on the general election day. I give one example here of a headteacher who has contacted me, unable to secure the school safely for the pupils as the general public would share access, and security fences would have to be kept unlocked for public use. This particular headteacher is, of course, reluctant to close the school on this day, and I would expect that this example is not an isolated situation across Wales. In light of this, can I ask for a statement and can you liaise with the education Minister about whether or not there is funding available that would enable schools to relocate to teach their pupils at another facility or location? This isn't just relevant to this general election, but also council and Assembly elections in the future.
Trefnydd, a fyddai modd imi ofyn am ddatganiad ar ddiogelu plant ysgol mewn lleoliadau sy'n cael eu defnyddio fel gorsafoedd pleidleisio, os gwelwch yn dda? Mae pryder ynghylch diogelwch disgyblion oherwydd bod cyfleusterau'r ysgol hefyd yn cael eu defnyddio fel gorsafoedd pleidleisio ar ddiwrnod yr etholiad cyffredinol. Rhoddaf un enghraifft yma o Bennaeth sydd wedi cysylltu â mi, sy'n methu â sicrhau diogelwch yr ysgol i ddisgyblion gan y byddai'r cyhoedd yn rhannu mynediad, a byddai'n rhaid cadw ffensys diogelwch heb eu cloi er mwyn i'r cyhoedd eu defnyddio. Mae'r Pennaeth arbennig hwn, wrth gwrs, yn gyndyn o gau'r ysgol ar y diwrnod hwn, a byddwn i'n disgwyl nad yw'r enghraifft hon yn un unigryw ledled Cymru. Yng ngoleuni hyn, a gaf i ofyn am ddatganiad ac a allwch chi gysylltu â'r Gweinidog Addysg ynghylch a oes cyllid ar gael a fyddai'n galluogi ysgolion i adleoli i addysgu eu disgyblion mewn cyfleuster neu leoliad arall? Nid yw hyn yn berthnasol i'r etholiad cyffredinol hwn yn unig, ond hefyd i etholiadau'r cynghorau a'r Cynulliad yn y dyfodol.
The safeguarding of children within their school environment is clearly a top priority for Government. I would suggest that, in the first instance, the headteacher of the school to which you refer discusses his specific case with the electoral returning officer for the local area, but also potentially democratic services within the council as well. But, I would encourage you to write to the Minister with responsibility for local government in order to solicit a wider response to the issue that you raised.
Mae diogelu plant o fewn amgylchedd eu hysgol yn amlwg yn flaenoriaeth uchel i'r Llywodraeth. Byddwn i'n awgrymu, yn y lle cyntaf, fod Pennaeth yr ysgol yr ydych chi'n cyfeirio ati yn trafod ei achos penodol gyda'r swyddog canlyniadau etholiadol ar gyfer yr ardal leol, ond hefyd o bosibl â gwasanaethau democrataidd o fewn y Cyngor hefyd. Ond, byddwn i'n eich annog i ysgrifennu at y Gweinidog sy'n gyfrifol am lywodraeth leol er mwyn ceisio cael ymateb ehangach i'r mater a godwyd gennych.
Could we have a statement on the support for primary school children with additional learning needs in Welsh-medium education? Now, obviously, this Welsh Government has prioritised the growth of Welsh-medium education as part of its ambitious targets for 1 million Welsh speakers by 2050. But, one of the challenges of growing Welsh-medium education in areas that start from a low base is that there will also be children in those areas attending Welsh-medium primaries that come from Welsh-speaking and non-Welsh-speaking families who will require additional learning support in Welsh, which may not be in place. It would be deeply unsatisfactory—I know that the Trefnydd would agree—if, at the age when diagnosis supporting additional needs is often made, in years 9 and 10, that there was not adequate support for these children in Welsh-medium primary education, as well as in English. So, I would welcome a statement on this important matter, which could highlight then the support that's available and also any gaps in provision in different local authority areas across Wales.
A gawn ni ddatganiad am y gefnogaeth i blant ysgolion cynradd ag anghenion dysgu ychwanegol mewn addysg cyfrwng Cymraeg? Nawr, yn amlwg, mae'r Llywodraeth hon yng Nghymru wedi blaenoriaethu twf addysg cyfrwng Cymraeg yn rhan o'i thargedau uchelgeisiol ar gyfer 1,000,000 o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Ond, un o heriau tyfu addysg Gymraeg mewn ardaloedd sy'n dechrau o sylfaen isel yw y bydd plant yn yr ardaloedd hynny hefyd yn mynychu ysgolion cynradd cyfrwng Cymraeg sy'n dod o deuluoedd Cymraeg eu hiaith a rhai nad ydynt yn siarad Cymraeg y bydd angen cymorth dysgu ychwanegol arnynt yn y Gymraeg, na fydd efallai yn ei le. Byddai'n anfoddhaol tu hwnt—gwn y byddai'r Trefnydd yn cytuno—os, ar gyrraedd yr oedran pan fydd diagnosis sy'n cefnogi anghenion ychwanegol yn aml yn cael ei wneud, ym mlynyddoedd 9 a 10, nad oes digon o gefnogaeth i'r plant hyn mewn addysg gynradd cyfrwng Cymraeg, yn ogystal ag yn Saesneg. Felly, byddwn i'n croesawu datganiad ar y mater pwysig hwn, a allai dynnu sylw at y gefnogaeth sydd ar gael a hefyd unrhyw fylchau yn y ddarpariaeth mewn gwahanol ardaloedd awdurdodau lleol ledled Cymru.
The Welsh Government recognises the importance of supporting those children with special educational needs within Welsh-medium education. The SEN code of practice for Wales makes it clear that local authorities are under a legal duty to have regard to meeting the needs of SEN pupils in accordance with parental preferences, and that includes the preference for Welsh-medium education. The Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 aims to create a bilingual system of support for learners with ALN. Under the new ALN system, local authorities and education settings will be required to consider whether additional learning provision should be provided to the child or to the young person in Welsh, and where a learner has need for that provision in Welsh, it must be specified in the individual development plan and the body must then take all reasonable steps to ensure that the support is provided in Welsh. But I will ask the education Minister to provide you with a more detailed update in terms of the particular questions that you asked about potential barriers to ensuring that young people are getting this kind of support.
Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod pwysigrwydd cefnogi'r plant hynny sydd ag anghenion addysgol arbennig o fewn addysg cyfrwng Cymraeg. Mae Cod Ymarfer AAA Cymru yn ei gwneud yn glir bod yna ddyletswydd gyfreithiol ar awdurdodau lleol i ystyried diwallu anghenion disgyblion AAA yn unol â dewisiadau rhieni, ac mae hynny'n cynnwys y dewis o ran addysg cyfrwng Cymraeg. Nod Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 yw creu system ddwyieithog o gymorth i ddysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol. O dan y system anghenion dysgu ychwanegol newydd, bydd yn ofynnol i awdurdodau lleol a lleoliadau addysg ystyried a ddylid darparu darpariaeth ddysgu ychwanegol i'r plentyn neu i'r person ifanc yn Gymraeg. A lle bo gan ddysgwr angen y ddarpariaeth honno yn Gymraeg, rhaid nodi hynny'n benodol yn y cynllun datblygu unigol a rhaid i'r corff wedyn gymryd pob cam rhesymol i sicrhau bod y cymorth yn cael ei ddarparu yn Gymraeg. Ond byddaf yn gofyn i'r Gweinidog Addysg roi diweddariad manylach ichi o ran y cwestiynau penodol a ofynnwyd gennych ynglŷn â rhwystrau posibl i sicrhau bod pobl ifanc yn cael y math hwn o gymorth.
Organiser, could I seek two statements if possible, please, and the first on ash dieback? The Tree Council recently did a survey and made a report on that survey across the whole of the UK, and the potential financial costs and environmental costs. In England in particular local authorities have faced bills of tens of millions of pounds. I appreciate that those local authorities are bigger than local authorities in Wales, but the magnitude of this cannot be underestimated. As you drive around you can see far more tree work being undertaken because of ash dieback, which is now taking hold across the whole of Wales and the rest of the United Kingdom. Indeed, this particular report identifies the potential loss of 2 billion trees. Dutch elm disease, which many people are familiar with, lost us 150 million trees, so you can see the scale of this. I'd be grateful if we could have a statement from the Government as to how—and I'm not quite sure which Government Minister it would be, whether it would be the Minister for local government or the rural affairs Minister—it is engaging with local authorities and other public bodies as to (a) the liabilities and (b) what work is being undertaken to try and obviously mitigate any fallout from such a massive impact on our tree canopy across the length and breadth of Wales.
Secondly, could I seek some clarification from the housing Minister, who very kindly agreed to go to Celestia residents up the road here and meet with them and discuss their problems? I met with them on Friday and they were anxious that they were able to meet with the Minister and, as I understand it, in committee the Minister indicated that she'd be prepared to meet the residents. I do accept that ministerial diaries are very busy and it takes time to plan these things, but it would be very helpful if the residents could get an understanding of when such a meeting would be furnished so that they could obviously plan accordingly.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad os oes modd, os gwelwch yn dda, a'r cyntaf ar glefyd coed ynn? Yn ddiweddar, gwnaeth y Cyngor Coed arolwg a chyflwyno adroddiad ar yr arolwg hwnnw ledled y DU, ynghyd â'r costau ariannol a chostau amgylcheddol posibl. Yn Lloegr yn arbennig mae awdurdodau lleol wedi wynebu biliau o ddegau o filiynau o bunnoedd. Rwy'n sylweddoli bod yr awdurdodau lleol hynny'n fwy o faint na'r awdurdodau lleol yng Nghymru, ond ni ellir tanbrisio'r maint hwn. Wrth ichi yrru o gwmpas, fe welwch chi lawer mwy o waith yn cael ei wneud oherwydd clefyd coed ynn, sydd bellach yn gafael ledled Cymru a gweddill y Deyrnas Unedig. Yn wir, mae'r adroddiad arbennig hwn yn nodi y gellid colli 2 biliwn o goed. Mae clefyd llwyfen yr Iseldiroedd, y mae llawer o bobl yn gwybod amdano, wedi peri inni golli 150 miliwn o goed, felly fe allwch chi weld pa mor enbyd yw hyn. Byddwn yn ddiolchgar o gael datganiad gan y Llywodraeth—ac nid wyf i'n hollol siŵr pa Weinidog yn y Llywodraeth fyddai'n ymdrin â hyn, ai'r Gweinidog Llywodraeth Leol ynteu'r Gweinidog Materion Gwledig—o ran sut y mae'n ymgysylltu ag awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus ynghylch (a) y rhwymedigaethau a (b) pa waith sy'n cael ei wneud i geisio lliniaru unrhyw ganlyniadau sy'n deillio o'r effaith enfawr ar dyfiant coed ar hyd a lled Cymru.
Yn ail, hoffwn ofyn am eglurhad gan y Gweinidog Tai, a gytunodd yn garedig iawn i fynd at breswylwyr Celestia i fyny'r ffordd o'r fan hon a chwrdd â nhw a thrafod eu problemau nhw? Fe wnes i gwrdd â nhw ddydd Gwener ac roedden nhw'n awyddus i gael cyfarfod â'r Gweinidog ac, fel yr wyf i'n deall, fe nododd y Gweinidog yn y pwyllgor y byddai hi'n barod i gyfarfod â'r preswylwyr. Rwy'n derbyn bod dyddiaduron y Gweinidogion yn llawn iawn a'i bod yn cymryd amser i gynllunio'r pethau hyn, ond byddai'n ddefnyddiol iawn pe gallai'r preswylwyr gael gwybod pryd y gellid cynnal cyfarfod o'r fath fel bod modd iddynt, yn amlwg, gynllunio yn unol â hynny.
Okay, so the first issue you raised was the important issue of ash dieback, and the impact that that can have on our tree population here in Wales. I will ask the Minister for environment to provide you with an update on what Welsh Government is doing in this regard, but also the considerations, and an update on discussions that have been had with local authorities in terms of the impact that they might feel.FootnoteLink On the issue of the request for a meeting with the Celestia residents, can I ask you to write to the Minister's office to seek to make those arrangements?
Iawn. Felly, y mater cyntaf y gwnaethoch chi ei godi oedd mater pwysig clefyd coed ynn, a'r effaith y gall hynny ei chael ar niferoedd ein coed ni yma yng Nghymru. Byddaf i'n gofyn i Weinidog yr Amgylchedd roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ynglŷn â'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn hyn o beth, ond am yr ystyriaethau hefyd, a'r wybodaeth ddiweddaraf am y trafodaethau a gynhaliwyd gydag awdurdodau lleol o ran yr effaith y gallen nhw ei theimlo.FootnoteLink Ar fater y cais am gyfarfod gyda thrigolion Celestia, a gaf i ofyn ichi ysgrifennu at swyddfa'r Gweinidog i geisio gwneud y trefniadau hynny?
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol ar nodi Dydd y Cofio a chefnogi cymuned ein lluoedd arfog. Dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog i wneud ei datganiad. Hannah Blythyn.
The next item is a statement by the Deputy Minister for Housing and Local Government marking Remembrance Day and supporting our armed forces community. I call on the Deputy Minister to make the statement. Hannah Blythyn.
Diolch. In November of each year we rightly take the opportunity to honour and mark the debt of gratitude we owe to the fallen, to our veterans and to our armed forces communities across Wales as part of the annual remembrance period. The year 2019 sees a number of significant anniversaries.
In June we commemorated the seventy-fifth anniversary of D-Day, a momentous moment that we now know marked the beginning of the end of war in Europe. Major commemorations took place both here in the UK and along the Normandy coast, as communities and countries reflected, recognised and remembered. My own great-uncle Tommy—Thomas Edward Oldfield of the Royal Army Service Corps—served in Belgium and France before D-Day. He was at Arromanches during the landings where he saw his uncle Arthur Brockley getting off a boat onto the shore. His uncle asked him, 'What are you doing here?' and he replied, 'The same thing as you.' Now aged 83, Tommy still attends his local cenotaph annually on Remembrance Sunday.
Last month also marked the seventy-fifth anniversary of the liberation of ‘s-Hertogenbosch by 53rd (Welsh) Division. The First Minister represented Wales during commemorative events there on 26 and 27 October. A hundred and forty six Welsh soldiers were lost during that one engagement.
This August also marked the fiftieth anniversary of the UK armed forces' deployment on operations in Northern Ireland—the longest continuous operation in British military history.
This year, the Royal British Legion is inviting communities across Britain to 'Remember Together' the service, the sacrifice, friendship and collaboration of the men and women of Britain, the Commonwealth and allied nations who fought together in 1944.
Diolch. Yn flynyddol ym mis Tachwedd rydym ni, yn briodol iawn, yn manteisio ar y cyfle i anrhydeddu a nodi'r ddyled sydd arnom i'r rhai a fu farw, i'n cyn-filwyr a chymdeithasau ein lluoedd arfog ledled Cymru fel rhan o gyfnod blynyddol y cofio. Mae'r flwyddyn 2019 yn nodi sawl pen-blwydd pwysig.
Ym mis Mehefin, roeddem ni'n coffáu pymtheng mlynedd a thrigain ers D-Day, y diwrnod tyngedfennol yr ydym ni erbyn hyn yn ei ystyried yn ddechrau diwedd y rhyfel yn Ewrop. Cynhaliwyd digwyddiadau mawr i goffáu, yma yn y DU ac ar hyd arfordir Normandi, wrth i gymunedau a gwledydd fyfyrio, cydnabod a chofio. Bu fy hen ewythr Tommy—Thomas Edward Oldfield o Gorfflu Gwasanaeth y Fyddin Frenhinol—yn filwr yng Ngwlad Belg ac yn Ffrainc cyn D-Day. Bu yn Arromanches yn ystod y glaniadau lle gwelodd ei ewythr ei hun, Arthur Brockley, yn glanio o'r cwch ar y traeth. Fe ofynnodd ei ewythr iddo, 'Be' wyt ti'n ei wneud yn y fan hon?' ac fe atebodd ef, 'Yr un peth â thithau.' Yn 83 mlwydd oed erbyn hyn, mae Tommy yn parhau i fynychu ei senotaff lleol yn flynyddol ar Sul y Cofio.
Roedd y mis diwethaf hefyd yn nodi saith deg a phump o flynyddoedd ers rhyddhau 's-Hertogenbosch gan y 53ed Adran (Cymru). Roedd y Prif Weinidog yn cynrychioli Cymru yn ystod digwyddiadau coffáu ar 26 a 27 o fis Hydref. Fe gollwyd 146 o filwyr o Gymru yn ystod yr un frwydr honno.
Roedd mis Awst hefyd yn nodi hanner canmlwyddiant anfon lluoedd arfog y DU i ymgyrchoedd yng Ngogledd Iwerddon—yr ymgyrch barhaus hwyaf erioed yn hanes milwrol Prydain.
Eleni, mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol yn gwahodd cymunedau ledled Prydain i 'Gofio gyda'i Gilydd' am y gwasanaeth, yr aberth, y cyfeillgarwch a'r cydweithrediad ymysg dynion a menywod o Brydain, y Gymanwlad a'r cymheiriaid a fu'n ymladd ar yr un ochr ym 1944.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
And through our Cymru’n Cofio Wales Remembers programme, we continue to mark the centenary of the first world war. The programme works in collaboration with national and local partners, providing a fitting tribute to those touched by that terrible conflict, and I was pleased that funding has been provided to extend the programme until 2020.
In May I launched the Welsh Government’s first ever armed forces covenant annual report. This report captures the progress we have made and is testament to what can be achieved when working collaboratively across all sectors. Today, I would like to take the opportunity to share with Members the progress made in providing increased support for our armed forces community.
This Welsh Government remains fully committed to supporting the health and well-being of our armed forces community, working to ensure healthcare provision meets their needs. We provide Veterans NHS Wales with nearly £700,000 annually to help treat mental health conditions. This is a unique service—the only national service of its kind in the UK—receiving over 4,500 referrals since it began.
At last month’s covenant conference, I was pleased to help launch the veterans trauma network in Wales. This is an extremely positive development, which, in collaboration with a network of specialists throughout Wales, will provide ex-service personnel, who suffered severe physical injury as a result of their service, access to timely and appropriate care for their injuries, regardless of where they live in Wales.
We recognise the impact transition may have on the well-being of our armed forces community. Having the right support in place on return to civilian life is critical, and is something that we are actively addressing, working with the Ministry of Defence to ensure that service leavers and their families returning to Wales have access to information on the support available at a local level.
To ensure consistency in the delivery of policies and procedures that support our armed forces community, we have allocated £250,000 per year for two years, from 2019 to 2020, to fund the armed forces liaison officers—AFLOs. Working with local authorities, the liaison officers are making considerable progress, helping to increase engagement, upskilling front-line staff and raising awareness of the covenant.
There are numerous examples of best practice. In north Wales, for example, training for front-line service providers is under way to raise awareness of the covenant. Whilst in south Wales, local authorities in Gwent have amended their housing policies to take account of time served in the armed forces when it comes to waiting lists.
At the armed forces expert group in September we heard about the development of the defence transition services. Aimed at those service leavers and their families with complex transition needs, DTS will provide support and information in key areas such as housing, finance, health and well-being. We will continue to work together with key partners to ensure we have a seamless support system in place for those who need it.
The Minister for Economy and Transport and I recently wrote jointly to all Members regarding our employment pathway and employers toolkit. These important resources inform and provide options for service leavers and veterans to get into decent work, applying the many invaluable skills that ex-service personnel have. We’d very much welcome support from Members to raise awareness of these particularly helpful tools within the business community.
Periods of separation and the mobile nature of service life can also lead to employment challenges for spouses. The new Forces Families Jobs website provides a forces-friendly facility that helps support service families in accessing jobs and training opportunities.
Launching the website at our covenant conference, I heard first-hand the unique challenges facing service family members. A number of businesses across Wales have registered with the site, including people like General Dynamics, the University of South Wales and Pembrokeshire College.
Service children with experience of parental deployment can face very real educational challenges. Launched in 2018, the supporting service children in Wales fund has been made available for the 2019/20 academic year. The bespoke fund of £250,000 aims to mitigate the effects of deployment or mobility, supporting schools in embedding practices that can benefit the service children and their school.
I'm aware that some veterans struggle to secure housing, so let’s be clear, this is not acceptable. In recognition of their service, service personnel, who have been seriously injured or disabled in service and who have an urgent need for social housing, should be given high priority within local authority allocation schemes. The Welsh Government is currently reviewing priority need arrangements, and a report on this is due in April next year.
Deputy Llywydd, in the last statement of this kind, my predecessor spoke about our armed forces scoping exercise to identify gaps in service delivery for the armed forces community. This important work is moving forward, and I would like to place on record my thanks to the veterans, families and organisations who have engaged with this work. Issues raised include inconsistency of support during transition, the need for greater family support, help for those in prison and with substance misuse issues, and uncertainties on accessing help and advice.
We are now working in partnership with members of the armed forces expert group to take forward plans to tackle the issues raised. We also continue to work closely with a number of UK Government departments on the delivery of the UK veterans strategy. Our scoping results have fed into that work.
I do know, though, that challenges and concerns remain for members of our armed forces community, and I've heard these first-hand myself. We are listening, we are acting, and we are committed to meeting these challenges. By working well together, we will continue to make a positive difference, ensuring that challenges are not faced alone or in isolation. Our armed forces community deserve our support and they will receive it.
We will not forget the sacrifice—for some, the ultimate sacrifice—our armed services personnel have made. Deputy Presiding Officer, what more fitting way to close this statement today than with the words of John Maxwell Edmonds:
'When you go home, tell them of us and say / For your tomorrow, we gave our today.'
A thrwy ein rhaglen ni, sef Cymru'n Cofio Wales Remembers, rydym yn parhau i nodi canmlwyddiant y rhyfel byd cyntaf. Mae'r rhaglen yn gweithio ar y cyd â phartneriaid cenedlaethol a lleol, gan roi teyrnged deilwng i'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan y gwrthdaro erchyll hwnnw, ac roeddwn i'n falch fod cyllid wedi ei roi a fydd yn ymestyn y rhaglen tan 2020.
Ym mis Mai, fe wnes i lansio'r adroddiad blynyddol cyntaf erioed gan Lywodraeth Cymru ar gyfamod y lluoedd arfog. Mae'r adroddiad hwn yn nodi'r cynnydd a wnaed ac mae'n tystio i'r hyn y gellir ei gyflawni wrth gydweithio ar draws pob sector. Heddiw, hoffwn i achub ar y cyfle i rannu gwybodaeth gyda'r Aelodau am y cynnydd sydd wedi ei wneud o ran rhoi mwy o gefnogaeth i gymuned ein lluoedd arfog.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i gefnogi iechyd a lles cymuned ein lluoedd arfog, gan weithio i sicrhau bod y ddarpariaeth gofal iechyd yn diwallu'r anghenion sydd ganddyn nhw. Rydym yn darparu bron £700,000 yn flynyddol i GIG Cymru i Gyn-filwyr i helpu i drin cyflyrau iechyd meddwl. Mae hwn yn wasanaeth unigryw—yr unig wasanaeth cenedlaethol o'i fath yn y DU—sydd wedi cael dros 4,500 o atgyfeiriadau ers iddo ddechrau.
Yng nghynhadledd y cyfamod fis diwethaf, roeddwn i'n falch o helpu i lansio'r rhwydwaith trawma i gyn-filwyr yng Nghymru. Mae hwn yn ddatblygiad cadarnhaol iawn, a fydd, mewn cydweithrediad â rhwydwaith o arbenigwyr ledled Cymru, yn galluogi i gyn-bersonél y lluoedd arfog, sydd wedi dioddef anafiadau corfforol difrifol o ganlyniad i'w cyfnod yn y lluoedd arfog, gael gofal amserol a phriodol ar gyfer eu hanafiadau, ble bynnag y maen nhw'n byw yng Nghymru.
Rydym yn cydnabod yr effaith y gallai'r pontio ei chael ar les cymuned ein lluoedd arfog. Mae sicrhau bod y cymorth cywir ar gael wedi iddyn nhw ddychwelyd i fywyd sifil yn hollbwysig, ac mae hwn yn rhywbeth yr ydym ni'n mynd i'r afael ag ef, gan weithio gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn i sicrhau bod y rhai sy'n gadael y lluoedd arfog, a'u teuluoedd nhw, sy'n dychwelyd i Gymru yn gallu cael gwybodaeth am y cymorth sydd ar gael ar lefel leol.
I sicrhau cysondeb wrth ddarparu polisïau a gweithdrefnau sy'n cefnogi cymuned ein lluoedd arfog, rydym wedi dyrannu £250,000 y flwyddyn am ddwy flynedd, o 2019 i 2020, i ariannu swyddogion cyswllt y lluoedd arfog—yr AFLOs. Gan weithio gydag awdurdodau lleol, mae'r swyddogion cyswllt yn gwneud cynnydd sylweddol, gan helpu i gynyddu ymgysylltiad, gwella sgiliau staff rheng flaen a chodi ymwybyddiaeth o'r cyfamod.
Ceir nifer o enghreifftiau o arfer gorau. Yn y Gogledd, er enghraifft, mae hyfforddiant ar gyfer darparwyr gwasanaethau rheng flaen yn mynd rhagddo i godi ymwybyddiaeth o'r cyfamod. Ar yr un pryd yn y De, mae awdurdodau lleol yng Ngwent wedi diwygio eu polisïau tai ar gyfer rhoi ystyriaeth i hyd y cyfnod o amser a dreuliwyd yn y lluoedd arfog wrth ystyried rhestrau aros.
Yng ngrŵp arbenigol y lluoedd arfog ym mis Medi, fe glywsom ni am ddatblygu'r Gwasanaeth Cymorth wrth Adael y Lluoedd Arfog (y DTS). Mae'r DTS wedi ei anelu at y rhai sy'n gadael y lluoedd arfog, a'u teuluoedd nhw, sydd ag anghenion pontio cymhleth, a bydd yn rhoi cymorth a gwybodaeth mewn meysydd allweddol fel tai, cyllid, iechyd a lles. Fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda phartneriaid allweddol i sicrhau bod gennym ni system gymorth ddi-dor ar waith ar gyfer y rhai sydd angen hynny.
Yn ddiweddar, fe ysgrifennodd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth a minnau ar y cyd at yr holl Aelodau ynghylch ein llwybr cyflogaeth a'n pecyn cymorth i gyflogwyr. Mae'r adnoddau pwysig hyn yn llywio ac yn rhoi dewisiadau i bobl sy'n gadael y lluoedd arfog a chyn-filwyr wrth chwilio am waith boddhaol, gan gymhwyso'r nifer fawr o sgiliau gwerthfawr sydd gan gyn-bersonél y lluoedd arfog. Fe fyddem ni'n falch iawn o gael cefnogaeth gan Aelodau i godi ymwybyddiaeth o'r dulliau hyn sy'n arbennig o ddefnyddiol o fewn y gymuned fusnes.
Fe all cyfnodau o fod ar wahân, yn ogystal â natur symudol bywyd yn y lluoedd arfog, arwain at heriau cyflogaeth i wragedd a gŵyr. Mae'r wefan newydd Forces Families Jobs yn darparu cyfleuster sy'n addas i aelodau'r lluoedd arfog i gynorthwyo teuluoedd y lluoedd arfog i gael swyddi a chyfleoedd am hyfforddiant.
Wrth lansio'r wefan yn ein cynhadledd ni ar y cyfamod, fe glywais i drosof fy hunan am yr heriau unigryw sy'n wynebu teuluoedd y rhai sy'n aelodau o'r lluoedd arfog. Mae nifer o fusnesau ledled Cymru wedi cofrestru gyda'r safle, gan gynnwys pobl fel General Dynamics, Prifysgol De Cymru a Choleg Sir Benfro.
Fe all plant i aelodau'r lluoedd arfog sydd â phrofiad o'u rhieni yn y fyddin wynebu heriau addysgol gwirioneddol. Mae'r gronfa i gefnogi plant y lluoedd arfog yng Nghymru, a lansiwyd yn 2018, wedi bod ar gael ar gyfer y flwyddyn academaidd 2019/20. Mae'r gronfa bwrpasol o £250,000 yn ceisio lliniaru effeithiau adleoli neu symudedd, gan gefnogi ysgolion i wreiddio arferion a all fod o fudd i blant y lluoedd arfog a'u hysgol nhw.
Rwy'n ymwybodol bod rhai cyn-filwyr yn cael trafferth i gael tai i fyw ynddyn nhw. Felly, gadewch inni fod yn glir, nid yw hyn yn dderbyniol. I gydnabod eu gwasanaeth nhw i'w gwlad, fe ddylid rhoi blaenoriaeth fawr o fewn cynlluniau dyrannu awdurdodau lleol i bersonél y lluoedd arfog sydd wedi cael eu hanafu'n ddifrifol neu sydd wedi eu handwyo yn nhymor eu gwasanaeth ac sydd mewn angen dybryd o dai cymdeithasol. Mae Llywodraeth Cymru wrthi'n adolygu'r trefniadau i roi blaenoriaeth i anghenion, a disgwylir adroddiad ynglŷn â hynny ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf.
Dirprwy Lywydd, yn y datganiad diwethaf o'r math hwn, siaradodd fy rhagflaenydd am ymarfer cwmpasu ein lluoedd arfog i ganfod bylchau yn y gwasanaethau a ddarperir ar gyfer cymuned y lluoedd arfog. Mae'r gwaith pwysig hwn yn symud yn ei flaen, a hoffwn fynegi fy niolch ar goedd i'r cyn-filwyr, y teuluoedd a'r sefydliadau sydd wedi ymwneud â'r gwaith hwn. Mae'r materion a godwyd yn cynnwys anghysondeb o ran cefnogaeth yn ystod y cyfnod pontio, yr angen am fwy o gymorth i deuluoedd, cymorth i'r rhai sydd yn y carchar a'r rhai sydd â phroblemau o ran camddefnyddio sylweddau, ac ansicrwydd ynghylch cael gafael ar gymorth a chyngor.
Erbyn hyn, rydym yn gweithio mewn partneriaeth ag aelodau o grŵp arbenigol y lluoedd arfog i fwrw ymlaen â chynlluniau i fynd i'r afael â'r materion a godwyd. Rydym yn parhau hefyd i weithio'n agos â nifer o adrannau Llywodraeth y DU ar gyflawni strategaeth y DU i gyn-filwyr. Mae ein canlyniadau cwmpasu wedi cyfrannu i'r gwaith hwnnw.
Rwy'n gwybod, er hynny, bod heriau a phryderon yn aros o hyd i aelodau o gymuned ein lluoedd arfog, ac rwyf i fy hun wedi clywed hynny'n uniongyrchol. Rydym yn gwrando, rydym yn gweithredu, ac rydym wedi ymrwymo i ateb yr heriau hyn. Drwy gydweithio'n dda, byddwn yn parhau i wneud gwahaniaeth cadarnhaol, gan sicrhau nad yw'r heriau'n cael eu hwynebu mewn unigrwydd nac yn ynysig. Mae cymuned ein lluoedd arfog yn haeddu ein cefnogaeth ni ac fe fyddan nhw'n cael hynny.
Ni fyddwn yn anghofio'r aberth—i rai, yr aberth mwyaf—a wnaeth personél y lluoedd arfog. Dirprwy Lywydd, pa ffordd fwy addas i gau'r datganiad hwn heddiw na gyda geiriau John Maxwell Edmonds:
'When you go home, tell them of us and say / For your tomorrow, we gave our today.'
Thank you for your statement. It's actually a decade now since I led a short debate here calling on Wales to adopt the armed forces covenant, and what a long way we've all come in the decade since. But, of course, as the Royal British Legion states, remembrance itself does not glorify war, and its symbol, the red poppy, is a sign of both remembrance and hope for a peaceful future.
Last Friday I was honoured to attend and speak at the armed forces covenant signing by businesses from across north Wales at the Adventure Parc Snowdonia. And on Sunday I laid a wreath, alongside Lesley Griffiths, at the remembrance service in Wrexham, attended by thousands and thousands of local people.
You refer to the seventy-fifth anniversary of D-day and your uncle Tommy. Well, my stepdad Mack, as we called him, sadly no longer with us, flew a glider on D-day and never wanted to talk about his experiences afterwards, but I think that was the reality of the experience so many faced on that occasion.
You referred to training for front-line service providers to raise awareness of the covenant, which is clearly critical, and to the employment pathway and employers toolkit. Again, early this year, I was pleased to host the launch of the first national veterans awards for Wales, celebrating ex-forces personnel and the contribution they had made to civilian life after transitioning from the military, going above and beyond and excelling in their relevant fields.
Moving on to specific points, SSAFA have said that 74 per cent of veterans experience problems in the first three years of transition, 80 per cent in the first five years. And of the 15,000 men and women leaving the armed forces each year, it's expected that nearly nine out of 10 will transition successfully, utilising the skills they've acquired during their military service, but a small minority will encounter serious problems after they leave. And there's some evidence that this number is growing—whether it's mental health or emotional well-being problems, difficulties finding or keeping employment, relationship difficulties or breakdown, physical health problems or others, but those were amongst the most serious reported.
In Wales there are approximately 48,338 veterans, we believe, of working age living here, but veterans themselves are far more likely to be older, with a significantly higher percentage aged over 75, and almost two thirds aged over 65, putting more pressure on support services for those older veterans with complex needs. Male veterans of retirement age are more likely to report experiencing, for example, heart, blood pressure and/or circulatory problems. So, what consideration is the Welsh Government, in terms of its health provision, giving to the specific complex needs of veterans—not just giving them the entitlement to priority treatment, but to acknowledging the need to perhaps engage with them in a practical and sympathetic way when they do access services?
We know that the Army Families Federation has raised concerns about the trend of some local authorities not giving the appropriate discounts on the council tax reduction scheme for armed forces families. Could you therefore provide an update on how the Welsh Government is engaging with that concern and ensuring it's providing adequate signposting to help and support armed forces personnel who are able to apply for that?
We know that in Scotland there's an independent veterans commissioner giving impartial advice to the Scottish Government on how to support the veterans and ex-forces community in public authority provision in Scotland and promoting veterans as valuable assets in their communities. The Scottish Government has also established a Government Minister with specific responsibility for veterans. In the UK Government, the Prime Minister has established an office for veterans' affairs within the Cabinet Office and appointed a Minister for defence people and veterans. But the cross-party group on armed forces and cadets's inquiry into the armed forces covenant found that
'There is insufficient accountability to ensure that those organisations that have subscribed to the Covenant are actually fulfilling their obligations'.
In the absence of the specific officers and roles existing in other parts of the UK, how will the Welsh Government address that specific concern?
You referred to education and the pupil level annual school census. The Welsh Government said it's committed to changing the pupil level annual school census to include a question on service children. Can you provide an update on the timeline for that?
In terms of mental health needs, we know that the Royal British Legion has stated that one in 10 in the ex-service community have reported feeling depressed—equating to 31,000 individuals in Wales. There's also the prevalence of common mental health disorders in the UK armed forces, estimated at 20 per cent, alongside alcohol misuse at 13 per cent and post-traumatic stress disorder at 6 per cent. The Help for Heroes grant for Veterans NHS Wales, providing support for that community for three years, of £517,000 to employ three full-time veterans' therapists, ends next September, 2020. And I'm told that the service will need funding, additionally, of approximately £160,000 each year to retain those posts, if they're to keep waiting time for treatment under Welsh Government targets of 26 weeks. So, what consideration will the Welsh Government therefore be giving to funding those veterans' services in its forthcoming budget? I appreciate you can't tell us how much, but what consideration will you be giving to that?
Diolch i chi am eich datganiad. Mewn gwirionedd bu degawd erbyn hyn ers i mi arwain dadl fer yn y fan hon yn galw ar Gymru i fabwysiadu cyfamod y lluoedd arfog, ac rydym ni i gyd wedi troedio llwybr hir yn ystod y degawd oddi ar hynny. Ond, wrth gwrs, fel mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol yn ei ddweud, nid yw'r cofio ynddo'i hun yn gogoneddu rhyfel, ac mae'r symbol sydd iddo, y pabi coch, yn arwydd o goffadwriaeth a gobaith am ddyfodol heddychlon.
Ddydd Gwener diwethaf, cefais i'r fraint o fod yn bresennol a dweud gair yn seremoni arwyddo cyfamod y lluoedd arfog gan fusnesau o bob rhan o'r gogledd ym Mharc Antur Eryri. Ac yna ddydd Sul fe osodais i dorch, ynghyd â Lesley Griffiths, yn y gwasanaeth coffa yn Wrecsam, lle daeth miloedd ar filoedd o bobl leol ynghyd.
Rydych chi'n cyfeirio at saith deg a phump o flynyddoedd ers D-Day a'ch ewythr Tommy. Wel, fe wnaeth fy llysdad i, sef Mack, fel yr oeddem ni'n ei alw, sydd wedi ymadael â ni erbyn hyn ysywaeth, hedfan gleider ar D-Day ac nid oedd ef eisiau siarad am ei brofiadau byth ar ôl hynny. Ond rwy'n credu mai dyna wir sylwedd y profiad y gwnaeth llawer ei wynebu ar yr achlysur hwnnw.
Roeddech chi'n cyfeirio at hyfforddiant i ddarparwyr gwasanaethau rheng flaen i godi ymwybyddiaeth o'r cyfamod, sy'n amlwg yn hanfodol, ac at y llwybr cyflogaeth a phecyn cymorth i gyflogwyr. Unwaith eto, yn gynnar eleni, roeddwn i'n falch o gynnal lansiad y gwobrau cenedlaethol cyntaf i gyn-filwyr yng Nghymru, a oedd yn dathlu cyn-bersonél y lluoedd arfog a'r cyfraniad a wnaethant i fywyd sifil ar ôl ymadael â'r fyddin, gan fynd y tu hwnt i ddisgwyliadau yn eu meysydd perthnasol.
Gan symud ymlaen at bwyntiau penodol, mae SSAFA wedi dweud bod 74 y cant o gyn-filwyr yn cael problemau yn nhair blynedd gyntaf y pontio i fywyd sifil, sef 80 y cant yn y pum mlynedd gyntaf. Ac o'r 15,000 o ddynion a menywod sy'n gadael y lluoedd arfog bob blwyddyn, disgwylir y bydd bron naw o bob 10 yn pontio'n llwyddiannus, gan ddefnyddio'r sgiliau y maen nhw wedi eu dysgu yn ystod eu gwasanaeth milwrol, ond fe fydd yna leiafrif bychan yn wynebu problemau difrifol ar ôl iddyn nhw ymadael. Ac fe geir rhyw gymaint o dystiolaeth bod y nifer hwn yn cynyddu—boed yn broblemau iechyd meddwl neu les emosiynol, anawsterau o ran dod o hyd i waith neu gadw gwaith, anawsterau o ran perthynas neu dor perthynas, problemau iechyd corfforol neu rai eraill, ond y rhain oedd ymhlith y rhai mwyaf difrifol yr adroddwyd amdanynt.
Yng Nghymru, mae tua 48,338 o gyn-filwyr, fe gredwn, sydd o oedran gwaith yn byw yma, ond mae'r cyn-filwyr eu hunain yn llawer mwy tebygol o fod yn hŷn, gyda chanran sylweddol dros 75 oed, a bron i ddwy ran o dair dros 65 oed, gan roi mwy o bwysau ar wasanaethau cymorth i gyn-filwyr hŷn sydd ag anghenion cymhleth. Mae cyn-filwyr o oedran ymddeol yn fwy tebygol o nodi eu bod yn dioddef, er enghraifft, problemau gyda'r galon, pwysedd gwaed a/neu gylchrediad y gwaed. Felly, pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru, o ran ei darpariaeth iechyd, yn ei rhoi i anghenion cymhleth penodol cyn-filwyr—nid yn unig i roi'r hawl iddynt gael triniaeth â blaenoriaeth, ond i gydnabod yr angen efallai i ymgysylltu â nhw mewn ffordd ymarferol a chydymdeimladol pan fyddant yn defnyddio'r gwasanaethau?
Gwyddom fod Ffederasiwn Teuluoedd y Fyddin wedi mynegi pryderon am duedd rhai awdurdodau lleol i beidio â rhoi'r disgowntiau priodol ar gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor i deuluoedd y lluoedd arfog. A allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni felly am sut y mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu o ran y pryder hwn ac yn sicrhau ei bod yn darparu mynegbyst addas i helpu a chefnogi personél y lluoedd arfog sy'n gymwys i wneud cais ynglŷn â hynny?
Gwyddom fod yna gomisiynydd annibynnol ar gyfer cyn-filwyr yn yr Alban sy'n rhoi cyngor diduedd i Lywodraeth yr Alban ar sut i gefnogi cymuned y cyn-filwyr a'r rhai sydd wedi gadael y lluoedd arfog o ran darpariaeth awdurdodau cyhoeddus yn yr Alban a hyrwyddo cyn-filwyr fel asedau gwerthfawr yn eu cymunedau. Mae Llywodraeth yr Alban wedi sefydlu Gweinidog yn y Llywodraeth hefyd sydd â chyfrifoldeb penodol dros gyn-filwyr. Yn Llywodraeth y DU, mae'r Prif Weinidog wedi sefydlu swyddfa ar gyfer materion cyn-filwyr o fewn Swyddfa'r Cabinet ac wedi penodi Gweinidog ar gyfer pobl sy'n ymwneud ag amddiffyn y wlad a chyn-filwyr. Ond fe ganfu ymchwiliad y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid i gyfamod y lluoedd arfog fod
Diffyg atebolrwydd i sicrhau bod y sefydliadau hynny sydd wedi tanysgrifio i'r cyfamod mewn gwirionedd yn cyflawni eu rhwymedigaethau.
Yn absenoldeb y swyddogion a'r swyddogaethau penodol sy'n bodoli mewn rhannau eraill o'r DU, sut wnaiff Llywodraeth Cymru fynd i'r afael â'r pryder arbennig hwnnw?
Roeddech chi'n cyfeirio at addysg a'r cyfrifiad ysgolion blynyddol ar lefel disgyblion. Dywedodd Llywodraeth Cymru ei bod wedi ymrwymo i newid y cyfrifiad ysgolion blynyddol ar lefel disgyblion i gynnwys cwestiwn ar blant y lluoedd arfog. A wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y llinell amser ar gyfer hynny?
O ran anghenion iechyd meddwl, gwyddom fod y Lleng Brydeinig Frenhinol wedi datgan bod un ym mhob 10 yng nghymuned y rhai sydd wedi gadael y lluoedd arfog wedi dweud eu bod nhw'n teimlo'n isel eu hysbryd—sy'n cynrychioli 31,000 o unigolion yng Nghymru. Mae hefyd achosion niferus o anhwylderau iechyd meddwl sy'n gyffredin yn lluoedd arfog y DU, a amcangyfrifwyd yn 20 y cant, ynghyd â chamddefnyddio alcohol yn 13 y cant ac anhwylder straen wedi trawma yn 6 y cant. Bydd y grant gan Help for Heroes ar gyfer GIG Cymru i Gyn-filwyr, sy'n rhoi cymorth i'r gymuned honno am dair blynedd, sef £517,000 i gyflogi tri o therapyddion llawn amser i gyn-filwyr, yn dod i ben fis Medi nesaf, sef 2020. Ac fe ddywedir wrthyf i y bydd angen cyllid ar y gwasanaeth, yn ychwanegol, o tua £160,000 bob blwyddyn i gadw'r swyddi hynny, os ydyn nhw am gadw amser aros am driniaeth o dan dargedau 26 wythnos Llywodraeth Cymru. Felly, pa ystyriaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei rhoi, yn sgil hynny, i ariannu'r gwasanaethau hyn i gyn-filwyr yn ei chyllideb arfaethedig? Rwy'n gwerthfawrogi na allwch ddweud wrthym faint yn union fydd y swm hwnnw, ond pa ystyriaeth fyddwch chi'n ei rhoi i hynny?
Can you wind up, please? You've had nearly as long as the Minister's taken to introduce the statement. So, one final question, please.
A wnewch chi roi pen ar y mwdwl, os gwelwch yn dda? Rydych chi wedi cael bron cymaint o amser ag a gafodd y Gweinidog i gyflwyno'r datganiad. Felly, un cwestiwn olaf, os gwelwch chi'n dda.
Finally, the Royal British Legion make reference to rough-sleeping and homelessness. They note the majority of veterans manage the transition into new homes successfully and that a relatively low number of veterans experience difficulties and therefore become homeless and end up rough-sleeping. But how do you respond to their recommendation that the Welsh Government extend priority need so it encompasses not just those leaving the armed forces, but those who left up to five years ago also, to allow for their adjustment into civilian life?
Yn olaf, mae'r Lleng Brydeinig Frenhinol yn cyfeirio at gysgu ar y stryd a digartrefedd. Maen nhw'n nodi bod mwyafrif y cyn-filwyr yn llwyddo i reoli'r broses o drosglwyddo i gartrefi newydd yn llwyddiannus a nifer gymharol isel o gyn-filwyr sy'n wynebu anawsterau ac felly'n mynd yn ddigartref ac yn gorfod cysgu allan yn y pen draw. Ond sut ydych chi'n ymateb i'w hargymhelliad nhw y dylai Llywodraeth Cymru ymestyn angen blaenoriaethol fel y bydd yn cwmpasu nid yn unig y rhai sy'n gadael y lluoedd arfog, ond y rhai a adawodd hyd at bum mlynedd yn ôl hefyd, i ganiatáu iddyn nhw allu addasu wrth symud i fywyd sifil?
Can I start by thanking Mark Isherwood for sharing his own family stories of Mack, who flew a glider in the second world war? There are so many tales of tremendous bravery in service that I'm sure that we're all able to share ourselves now as we reflect and remember and also learn from the past.
I'll do my best to try and address a number of the questions that the Member raised. Just to start with the final point with regard to priority access in terms of housing allocation and homelessness, as I referred to in the statement, there is currently an independent review of priority need in housing, which is due to report back in April next year. And, of course, the impact on veterans and the work of our scoping exercise will be a part of that as well.
Alongside the talk of transition, the scoping exercise has picked up that there is support there and it's about the signposting as well and making sure that people are aware of this support, but also, actually, the scoping exercise does highlight transition as one of those areas where we might need to look to see how we can, perhaps, plug some of those gaps. So, I hope, possibly, early in the new year, to be in a position to further update Members on that and the work that the armed forces expert group is now taking forward in order for us to be able to deliver on that.
You raised a very significant point in terms of older veterans in particular, and perhaps the complex needs that they may have. It was my pleasure to be part of the Age Cymru Project 360 and to contribute to that, as well as speak at their conference—to work collaboratively with them and other partners to ensure that, as we move forward, we make sure we are providing the necessary support and assistance for all of our veterans and particularly people as they get older as well.
In respect to another issue, the application of council tax reduction was raised in this Chamber by a colleague of yours last week in business questions, and it's certainly something that I and the Minister for Housing and Local Government can take forward with colleagues in local authorities to ensure that people are being made aware of these reductions and they are being applied where they should be applied as well.
In terms of the question on PLASC, I'm working closely with officials across Government, both in the DES department and with the Minister for Education, with regard to actually taking forward that recommendation. We recognise that having that data would be incredibly beneficial in order to support service children in education and that work is ongoing. I hope to be in a position to update Members shortly.
A gaf i ddechrau drwy ddiolch i Mark Isherwood am rannu hanesion ei deulu ef ei hunan am Mack, a fu'n hedfan gleider yn yr ail ryfel byd? Ceir cymaint o hanesion am ddewrder aruthrol yn y lluoedd arfog ac rwy'n siŵr y byddem ni i gyd yn gallu eu rhannu nawr ein hunain wrth inni fyfyrio a chofio a dysgu o'r gorffennol hefyd.
Byddaf yn gwneud fy ngorau i geisio mynd i'r afael â nifer o'r cwestiynau a godwyd gan yr Aelod. I ddechrau gyda'r pwynt olaf ynglŷn â mynediad blaenoriaethol o ran dyrannu tai a digartrefedd, fel y cyfeiriais ato yn y datganiad, ceir adolygiad annibynnol ar hyn o bryd o angen blaenoriaethol ym maes tai, y disgwylir iddo adrodd yn ôl ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf. Ac, wrth gwrs, bydd yr effaith ar gyn-filwyr a gwaith ein hymarfer cwmpasu ni'n rhan o hynny hefyd.
Ynghyd â'r sôn am bontio, mae'r ymarfer cwmpasu wedi canfod bod cefnogaeth ar gael ac mae hynny'n ymwneud â chyfeirio hefyd a sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r cymorth hwn. Ond hefyd, mewn gwirionedd, mae'r ymarfer cwmpasu yn dangos bod pontio'n un o'r meysydd hynny lle y gallai fod angen inni ystyried sut y gallwn, o bosib, lenwi rhai o'r bylchau hynny. Felly, rwy'n gobeithio, yn gynnar yn y flwyddyn newydd, fod mewn sefyllfa i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am hynny yn ogystal â'r gwaith y mae grŵp arbenigol y lluoedd arfog yn ei wneud nawr er mwyn inni allu cyflawni hynny.
Fe wnaethoch chi godi pwynt pwysig iawn o ran cyn-filwyr hŷn yn benodol, a'r anghenion cymhleth a allai fod ganddyn nhw. Roedd yn bleser gennyf fod yn rhan o Brosiect 360 Age Cymru a chyfrannu at hwnnw, yn ogystal â siarad yn eu cynhadledd—i gydweithio gyda nhw a phartneriaid eraill i sicrhau, wrth inni symud ymlaen, ein bod yn rhoi'r gefnogaeth angenrheidiol a'r cymorth i bob un o'n cyn-filwyr ac yn enwedig i bobl wrth iddyn nhw heneiddio hefyd.
Gyda golwg ar fater arall, codwyd mater y gostyngiad yn y dreth gyngor yn y Siambr hon gan un o'ch cyd-Aelodau yr wythnos diwethaf yn y cwestiynau busnes. Mae hyn yn sicr yn rhywbeth y gallaf i a'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol fwrw ymlaen ag ef gyda chydweithwyr mewn awdurdodau lleol i sicrhau bod pobl yn cael gwybod am y gostyngiadau hyn a'u bod nhw'n cael eu rhoi lle dylen nhw gael eu rhoi hefyd.
O ran y cwestiwn ynglŷn â CYBLD, rwy'n gweithio'n agos gyda swyddogion ar draws y Llywodraeth, yn yr adran Addysg a chyda'r Gweinidog Addysg, i roi sylw i'r argymhelliad hwn. Rydym yn cydnabod y byddai cael y data hynny o fudd aruthrol i gefnogi plant y lluoedd mewn addysg ac mae'r gwaith hwn yn mynd rhagddo. Rwy'n gobeithio bod mewn sefyllfa i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau cyn bo hir.
Thank you. Dai Lloyd.
Diolch i chi. Dai Lloyd.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, ac allaf i hefyd ddiolch i'r Dirprwy Weinidog dros Dai a Llywodraeth Leol am ei datganiad ar Ddydd y Cofio, a'r gefnogaeth i'n lluoedd arfog ni, lle bynnag y bo nhw? Ac, wrth gwrs, wrth gofio aberth y rhai a gollwyd, fel mae'r Dirprwy Weinidog eisoes wedi cyfeirio ato, rydym ni hefyd yn cofio dioddefaint y rhai sydd wedi goroesi, a gan ein bod ni i gyd yn cofio am aelodau o'n teuluoedd sydd wedi bod mewn rhyfeloedd, a gan fy mod i gymaint yn hŷn na'r rhelyw sydd wedi siarad eisoes, bu fy nhaid yn ymladd ym mrwydr y Somme yn y rhyfel byd cyntaf yn 1916 ac, yn rhyfeddol, goroesi—neu fuaswn i ddim yma, yn naturiol—ond goroesi mewn cryn ddioddefaint byth wedyn tan ei farwolaeth cynamserol, yn wir, pan oeddwn i'n fachgen bach iawn. Felly, ie, rydym ni'n cofio aberth y rhai a gollwyd, ond hefyd rydym ni'n cofio am ddioddefaint y rhai a wnaeth oroesi—dioddefaint sydd yn parhau heddiw.
Ac, wrth gwrs, dyna un o'r pethau—rydych chi'n sôn yn eich datganiad am sgil-effeithiau iechyd, yn naturiol, a sgil-effeithiau iechyd meddwl yn benodol, ac yn olrhain yr ystod eang o waith sydd yn mynd ymlaen gyda gwahanol fudiadau. Ond, wrth gwrs, mae aelodau a chyn-aelodau ein lluoedd arfog ni wedi gweld pethau erchyll, ac mae'n anodd iawn byth i ymdopi efo hynna, ac mae eisiau cefnogaeth wastadol. Mae angen cynnydd sylfaenol yn ein darpariaeth gwasanaethau iechyd meddwl ni ar draws y bwrdd, a dweud y gwir, achos rydym ni'n wynebu fel meddygon a'r sawl—nyrsys—sydd yn gweithio yn y gwasanaeth iechyd ton gynyddol o heriau iechyd meddwl, a gyda chyn-aelodau o'n lluoedd arfog ni gyda risg uchel o fod ymhlith y miloedd yna sydd yn dioddef, dydyn ni ddim i gyd yn eu hadnabod nhw eto.
Bu i'r pwyllgor iechyd yn y Senedd yma gynhyrchu adroddiad y llynedd ynglŷn â hunanladdiad ac, wrth gwrs, un o'r grwpiau â risg uchel gogyfer hunanladdiad ydy cyn-aelodau o'n lluoedd arfog ni. Dwi'n gweld beth sy'n mynd ymlaen ynglŷn â'r holl fudiadau ond, wrth gwrs, yn naturiol, mae yna bobl sydd yn cwympo rhwng bob math o fylchau rhwng gwahanol fudiadau, beth mae pawb yn ei wneud, ac ati. Wedyn, yn y bôn, beth rydym ni eisiau gwybod ydy beth mae'r Llywodraeth yn mynd i'w wneud i wneud yn siŵr bod yna ariannu cyson, yn enwedig o'n mudiadau elusennol ni sy'n gweithio yn ein cymunedau ni, sydd yn darparu cefnogaeth iechyd meddwl ar draws y bwrdd, yn ogystal â'r mudiadau yna rydych chi wedi eu henwi yn fan hyn sydd yn darparu cefnogaeth i'r sawl sydd wedi bod yn gyn-aelodau o'n lluoedd arfog ni. Mae yna fudiadau eraill hefyd—elusennol—sydd yna yn gwneud gwaith clodwiw, ac buaswn nhw'n gwneud rhagor o waith clodwiw pe bae nhw'n cael eu hadnoddi i'r graddau cywir, felly. Hynny yw, mwy o adnodd, ac yn gyson, ac yn dymor hir—y math o heriau rydym ni wastad yn gofyn i'r Llywodraeth i'w gwneud.
A'r unig gwestiwn arall sydd gyda fi ydy pan fo rhywun sydd wedi bod yn aelod o'n lluoedd arfog ni yn dod nôl allan ac yn dod i gysylltiad efo'n gwasanaeth iechyd, weithiau mae yna gagendor yn eu cofnodion meddygol nhw. Hynny yw, nid yw'n bosib cael gafael weithiau mewn unrhyw fath o wybodaeth o'u hanes meddygol nhw tra roedden nhw yn gwasanaethu yn y lluoedd arfog, ac eto pan ydym ni'n eu gweld nhw fel meddygon a nyrsys allan yn y gymuned, does dim gwybodaeth o'u cyn salwch nhw gyda ni o gwbl. Mae yna alw a galw wedi bod, ac mae yna newidiadau yn digwydd, i fod yn deg, ond eto mae yna rai esiamplau pan nad yw'r wybodaeth gan y gwasanaeth iechyd y dyddiau yma, ac mae'r wybodaeth yna yn deillio o'r amser pan oedden nhw yn y lluoedd arfog, ac yno mae'r wybodaeth yna'n aros. Buaswn i'n gobeithio bod yna ryw fath o ffordd o allu trosglwyddo'r wybodaeth yna, y wybodaeth angenrheidiol, ynglŷn â chyflwr iechyd ein pobl ni i’r awdurdodau iawn rŵan sydd yn edrych ar eu holau nhw y dyddiau yma. Diolch yn fawr iawn ichi.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and may I also thank the Deputy Minister for Housing and Local Government for her statement on Remembrance Day and supporting our armed forces, wherever they may be? Of course, in remembering the sacrifice of those lost, as the Deputy Minister has already mentioned, we also remember the suffering of those who have survived, and we all, of course, think of our own family members who have been involved in conflict. But, as I am so much older than many people who have spoken already, my grandfather fought in the battle of the Somme in the first world war, and, incredibly, he survived—or I wouldn’t be here, of course—but survived facing great suffering until his untimely death, when I was a very young boy. So, of course, we remember the sacrifice of those lost, but we also remember the suffering of those who survived—suffering that goes on to this very day.
And, of course, you mentioned in your statement the health impacts, and the mental health impacts specifically, and looked at the broad range of work happening with various organisations. But, of course, veterans and members of our armed forces have seen appalling things and it’s very difficult to cope with that and they need ongoing support. We need a substantial improvement in our mental health care across the board, because, as doctors and nurses working in the health service, we’re facing an increasing wave of mental health challenges, and, with veterans being at a high risk of being among those thousands of people who are suffering, they’re not all diagnosed as of yet, of course.
The health committee in this Senedd produced a report last year on suicide, and, of course, one of the high-risk groups for suicide are veterans. And I see what’s happening in terms of all of these organisations, but, naturally, there are people who fall between the cracks between the various organisations, what everyone is doing and so on. Essentially, what we want to know is what is the Government going to do to ensure that there is ongoing consistent funding, particularly of those charitable organisations working in our communities that provide mental health support across the board, as well as those organisations that you’ve named here who provide support for veterans. There are other charitable organisations too that are doing laudable work and they would be doing more of that work if they were resourced to the proper extent. That is, more resources, and that resource provided on an ongoing basis and in the longer term—the kind of thing we’re always asking the Government to provide.
And the only other question I have is that when someone who is a veteran returns and comes into contact with our health service, then, on occasion, there is a gap in their medical records. It isn’t always possible to get hold of any sort of information about their medical history whilst they were serving in the armed forces, and when we see them as doctors and nurses out in the community, then there’s no information about any former illnesses that they may have suffered. So, repeated demands have been made, and there are changes happening, but, again, there are some examples when that information simply isn’t available to the health service, and that information relates to the time they spent in the armed forces, and that’s where the information remains. I would hope that there would be some means of transferring that information, that necessary information, about the state of our veterans' health to the proper authorities who look after them now. Thank you very much.
Diolch am eich cwestiynau, Dai Lloyd.
Thank you for your questions, Dai Lloyd.
You're obviously right in what you say in talking about your grandfather in terms of, actually, you know, we commemorate the sacrifice of those lost but also remember the suffering of those who survived as well, which is why it's so important, as a community, as a country and a Welsh Government, that we support those who have served and who continue to serve as well.
In terms of the challenges, there is support there. We are proud to support Veterans' NHS Wales—a unique service of its kind in the UK—but, clearly, as our scoping exercise has identified, there are gaps and, unfortunately, some people do, and, as you say, can sometimes fall through those gaps. So, it's a matter now of actually how we close them and work with those partner organisations to ensure that, actually, if the support is there, people know where to go to get the support as well, and it's signposted effectively and in the right places.
Like I said, I've heard, very movingly on some occasions, on some of the visits I've been on in this role, particularly to organisations such as Woody's Lodge, from veterans themselves of actually the challenges they faced when they left the services and feeling that they were let down. It really did move me, spur me on to make sure that we do, in the next stage in the work of Welsh Government, make sure that we close those gaps to the best of our ability as well, and, actually, how we best support those charitable organisations that, as you say, do wonderful work. And, actually, it would not be possible to do this work without the partnership and without the people who have that expertise. Because we know, in many cases, actually, a lot of these organisations are peer led as well, which makes a huge difference to a veteran if they know they can go and talk to somebody who has shared those similar experiences as well and will understand where they're coming from. So, whilst I'm not able to go into budget figures, as the Member would expect today, I would like to place on record assurances that this Government is committed to continuing to build on the work of supporting veterans and our armed forces communities in Wales.
Mae'n amlwg eich bod chi'n iawn yn yr hyn a ddywedwch wrth sôn am eich tad-cu, wyddoch chi, o ran ein bod ni'n coffáu aberth y rhai a gollwyd ond hefyd yn cofio dioddefaint y rhai a oroesodd, a dyna pam ei bod mor bwysig ein bod ni, fel cymuned, fel gwlad ac fel Llywodraeth yng Nghymru, ein bod ni'n cefnogi'r rhai sydd wedi rhoi gwasanaeth ac sy'n parhau i wneud hynny hefyd.
O ran yr heriau, mae'r gefnogaeth yno. Rydym yn falch o gefnogi GIG Cymru i Gyn-filwyr—gwasanaeth unigryw o'i fath yn y DU—ond, yn amlwg, fel y nododd ein hymarfer cwmpasu, mae yna fylchau ac, yn anffodus, mae rhai pobl, weithiau, yn cwympo trwyddynt, fel y dywedwch. Felly, mae'n fater bellach o sut yr ydym ni'n cau'r bylchau ac yn gweithio gyda'r sefydliadau partner hynny i sicrhau, mewn gwirionedd, os yw'r cymorth ar gael, fod pobl yn gwybod ble i fynd i gael y cymorth hwnnw, a bod y mynegbyst yn effeithiol ac yn y mannau cywir.
Fel y dywedais, rwyf wedi clywed, ar rai o'r ymweliadau y bum arnynt yn y swydd hon, yn enwedig â sefydliadau fel Woody's Lodge, gan y cyn-filwyr eu hunain, yn deimladwy iawn ar rai achlysuron, am yr heriau a wynebwyd ganddynt mewn gwirionedd ar ôl gadael y lluoedd arfog a theimlo eu bod nhw wedi cael eu siomi. Fe gefais i fy nghyffwrdd gan hyn, a'm sbarduno i sicrhau ein bod ni, yn y cam nesaf yng ngwaith Llywodraeth Cymru, yn gwneud yn siŵr ein bod yn cau'r bylchau hynny hyd eithaf ein gallu, a hefyd yn cefnogi'r sefydliadau elusennol hynny, fel y dywedwch, sy'n gwneud gwaith ardderchog. Ac, mewn gwirionedd, ni fyddai'n bosibl gwneud y gwaith hwn heb bartneriaeth a heb y bobl sydd â'r arbenigedd hwnnw. Oherwydd gwyddom, mewn sawl achos, fod llawer o'r sefydliadau hyn yn cael eu harwain gan gymheiriaid hefyd, sy'n gwneud gwahaniaeth enfawr i gyn-filwyr os ydynt yn gwybod bod modd mynd i siarad â rhywun sydd wedi rhannu'r un profiadau ac yn gallu deall ei gilydd. Felly, er nad wyf i'n gallu ymhelaethu ar ffigurau'r gyllideb, fel y byddai'r Aelod yn ei ddisgwyl heddiw, hoffwn i fynegi'r sicrwydd ar goedd bod y Llywodraeth hon wedi ymrwymo i barhau i adeiladu ar y gwaith o gefnogi cyn-filwyr a chymunedau'r lluoedd arfog yng Nghymru.
Diolch yn fawr, Deputy Minister, for this very important statement today. I was privileged to be able to join veterans and members of the public at the cenotaph on Remembrance Sunday, something which I have very fond memories of doing as a young child, hand in hand with Dad. And, again, I was privileged to join members of the public and veterans yesterday at the cenotaph in Connah's Quay.
Yesterday saw the unveiling of the commemorations stone for an additional 23 names of people from Connah's Quay and Shotton who fought in world war one. It was also, once again, an opportunity to pay tribute to those who made the ultimate sacrifice to protect the freedoms we all cherish. And, Deputy Llywydd, let me say: we will remember them.
As we pass the hundredth anniversary of the ending of world war one and mark the 80 years since the start of world war two, it is incumbent on my generation to do all we can to remember those who fought in these conflicts and all conflicts since. That is why I'm extremely proud to declare today that I am an honorary member of the Royal Welch Fusiliers Shotton and Connah's Quay branch, something which my late Uncle Mark served under.
Remembering is not just about these events, it is also about making sure that our veterans are given the support that they deserve. Deputy Minister, in the same line as Dr Dai Lloyd said—my colleague from across the Chamber—it is extremely difficult even to begin to imagine what the service personnel have seen while on active duty. So, please can you outline what mental health support is available to veterans but also available to serving personnel, as well as their families, and any areas that she feels this provision can be improved?
And finally, Deputy Minister, will you join me in saying in this Chamber 'lest we forget'?
Diolch yn fawr, Dirprwy Weinidog, am y datganiad hynod bwysig hwn heddiw. Fe gefais i'r fraint o allu ymuno â chyn-filwyr ac aelodau'r cyhoedd yn y senotaff ar Sul y Cofio, rhywbeth y mae gennyf i atgofion melys iawn o'i wneud yn blentyn ifanc, law yn llaw â'm tad. Ac, unwaith eto, fe gefais i'r fraint o ymuno ag aelodau o'r cyhoedd a chyn-filwyr ddoe yn y senotaff yng Nghei Connah.
Ddoe, fe gafodd y gofeb ei dadorchuddio gyda 23 o enwau ychwanegol pobl o Gei Connah a Shotton a ymladdodd yn y rhyfel byd cyntaf. Roedd hwn yn gyfle hefyd, unwaith yn rhagor, i roi teyrnged i'r rhai a aberthodd eu bywydau i ddiogelu'r rhyddid yr ydym ni i gyd yn ei drysori. A, Dirprwy Lywydd, gadewch imi ddweud: yn angof ni chânt fod.
Wrth inni fynd heibio i gan mlynedd ers diwedd y rhyfel byd cyntaf a nodi 80 mlynedd ers dechrau'r ail ryfel byd, mae'n ddyletswydd ar fy nghenhedlaeth i i wneud popeth o fewn ein gallu i gofio'r rhai a ymladdodd yn y rhyfeloedd hyn a phob rhyfel ers hynny. Dyna pam yr wyf i'n falch dros ben o ddatgan heddiw fy mod i'n aelod anrhydeddus o gangen Shotton a Chei Connah y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig, y bu fy niweddar ewythr Mark yn aelod ohoni.
Nid yw cofio'n ymwneud â'r digwyddiadau hyn yn unig, mae'n ymwneud hefyd â sicrhau bod ein cyn-filwyr yn cael y cymorth y maen nhw'n ei haeddu. Dirprwy Weinidog, ar yr un trywydd â Dr Dai Lloyd—fy nghyd-Aelod o du draw i'r Siambr—anodd iawn yw dechrau dychmygu'r hyn y mae personél y lluoedd arfog wedi ei weld ar faes y gad. Felly, a wnewch chi amlinellu pa gymorth iechyd meddwl sydd ar gael i gyn-filwyr ond sydd ar gael hefyd i bersonél cyfredol y lluoedd arfog, yn ogystal â'u teuluoedd nhw, ac unrhyw feysydd y mae'n hi'n teimlo y gellid gwella'r ddarpariaeth hon?
Ac yn olaf, Dirprwy Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi wrth ddweud yn y Siambr hon, 'rhag i ni anghofio'?
Thank you. Absolutely. Lest we forget—I think there's always consensus on that right across this Chamber and beyond, across the country. As well, may I start by congratulating you on becoming an honorary member of the Shotton and Deeside branch? You started by talking about Connah's Quay cenotaph, and I must admit, Deputy Presiding Officer, I actually have fond memories of Connah's Quay cenotaph myself growing up, not least as the standard bearer for 1st Connah's Quay Brownies during one remembrance service. And actually, just to indulge myself a little bit further, the Great-uncle Tom I mentioned, he was actually at the cenotaph in Connah's Quay on Remembrance Sunday, as well, as he has been every year.
In terms of, actually, the serious points that you raise there with the support for mental health—absolutely, we know that is a priority that needs to be supported, which is why we are proud to have invested in the Veterans' NHS Wales service. As I said previously, clearly, there are people who may not know that the service is available, might not feel able to go and get that support, which is why that peer-to-peer support is so, so important, but also the work that we're doing in the scoping exercise, making sure that we're speaking to those people, veterans organisations, where they feel there may be gaps in services. And, of course, if the Member ever has things raised with you locally with regard to the provision of support, then please do write to us and write to me, because then that can actually feed into how we build on the work we're already doing.
Diolch. Ie, yn hollol. Rhag i ni Anghofio—rwy'n credu bod cytundeb ar hynny bob amser ar draws y Siambr hon a thu hwnt, ledled y wlad. Yn ogystal â hynny, a gaf i ddechrau drwy eich llongyfarch chi am ddod yn aelod anrhydeddus o Gangen Shotton a Glannau Dyfrdwy? Roeddech chi'n dechrau drwy sôn am senotaff Cei Connah, ac mae'n rhaid imi ddweud, Dirprwy Lywydd, fod gennyf innau atgofion melys o senotaff Cei Connah wrth i mi dyfu i fyny, yn arbennig y tro hwnnw y bues i'n cludo'r faner ar gyfer Brownis 1af Cei Connah mewn un gwasanaeth coffa. Ac mewn gwirionedd, dim ond i ddweud ychydig mwy am fy hanes i fy hunan, yr hen-ewythr Tom y soniais i amdano, roedd yntau wrth y senotaff yng Nghei Connah ar Sul y Cofio hefyd, yn ôl ei arfer bob blwyddyn.
O ran y pwyntiau difrifol yr ydych chi'n eu codi gyda chefnogaeth i iechyd meddwl—yn bendant, rydym yn gwybod bod honno'n flaenoriaeth y mae angen ei chefnogi, a dyna pam yr ydym ni'n falch o fod wedi buddsoddi yn y gwasanaeth GIG Cymru i Gyn-filwyr. Fel y dywedais i o'r blaen, mae'n amlwg nad yw pawb yn gwybod am fodolaeth y gwasanaeth hwn, ac efallai nad ydynt yn teimlo eu bod nhw'n gallu mynd i gael y cymorth hwnnw. A dyna pam mae'r gefnogaeth honno gan gymheiriaid mor bwysig, ond hefyd y gwaith yr ydym ni'n ei wneud yn yr ymarfer cwmpasu, gan wneud yn siŵr ein bod ni'n siarad â'r bobl hynny, sefydliadau'r cyn-filwyr, lle maen nhw'n teimlo efallai fod bylchau yn y gwasanaethau. Ac, wrth gwrs, os oes gan yr Aelod faterion a godwyd gydag ef yn lleol o ran darpariaeth cymorth, yna, ysgrifennwch atom ni ac ysgrifennwch ataf innau, oherwydd wedyn fe all hynny gyfrannu at y ffordd yr ydym ni'n adeiladu ar y gwaith a wnawn eisoes.
And, finally, Mandy Jones.
Ac, yn olaf, Mandy Jones.
Thank you, Deputy Llywydd. I welcome your statement today, Deputy Minister, and I wish to pay tribute to all of those who gave so much in various conflicts over the years. I cannot even begin to imagine the horror of war in 1914 or now. I am glad that I cannot. We must acknowledge the sacrifice of millions of lives, but also the sacrifice of mental and physical health, of lives planned and imagined but not lived, of marriages that never happened, sweethearts, parents and siblings lost, and all of the civilian lives lost and affected by war.
We can all recall a member of the family who fell—that name said with pride, and who we cry for every November, however long ago they died. I hear from veterans that they perceive an increase in crowds at the services over the last few years and this is very, very welcome. You all know that my son is currently serving in the army. He has done five tours of Iraq and Afghanistan, plus many more. He has seen friends and comrades die in battle in front of him—they were my sons too. He serves his country and his Queen with pride. He's willing to risk his life for us; my heart bursts with pride at the man and the soldier he has become.
One of the most touching things about this Remembrance Sunday for me was standing next to a lady who was telling her five-year-old son why we were there. She mentioned a fallen relative and the millions of others who gave their lives and she just said, 'So we can lead a better life'. It is vital that we continue to tell our kids about war and conflict and about reconciliation and tolerance, and my only ask today is that we make sure that our schoolchildren are taught about armed conflict and its place in the development of our democracy. The only political point I feel is appropriate today is that, while a railcard for veterans is very welcome, I know that serving soldiers, sailors and the air force would much rather see homelessness tackled, housing provided and prosecutions stopped. We will remember them.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu eich datganiad heddiw, Dirprwy Weinidog, a hoffwn dalu teyrnged i bawb a roddodd gymaint mewn gwahanol fathau o frwydrau dros y blynyddoedd. Ni allaf hyd yn oed ddechrau dychmygu arswyd rhyfel ym 1914 na nawr. Rwy'n falch na allaf. Rhaid inni gydnabod aberth miliynau o fywydau, ond hefyd aberth iechyd meddyliol a chorfforol, o fywydau a gynlluniwyd ac a ddychmygwyd ond na chawsant eu byw, o briodasau na ddigwyddodd, cariadon, rhieni a brodyr a chwiorydd a gollwyd, a'r holl fywydau cyffredin a gollwyd ac a effeithiwyd arnyn nhw gan ryfel.
Gall pob un ohonom ni ddwyn i gof aelod o'r teulu a syrthiodd—yr enw hwnnw a ynganwyd â balchder, ac yr ydym yn wylo drosto bob mis Tachwedd, waeth pa mor bell yn ôl y buont farw. Clywaf gan gyn-filwyr eu bod o'r farn bod torfeydd yn fwy yn y gwasanaethau dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae hyn yn cael ei groesawu'n fawr iawn. Rydych chi i gyd yn gwybod bod fy mab yn gwasanaethu yn y fyddin ar hyn o bryd. Mae wedi gwneud pum taith o Irac ac Affganistan, a llawer mwy. Mae wedi gweld ffrindiau a chymdeithion yn marw mewn brwydr o'i flaen—roedden nhw'n feibion imi hefyd. Mae'n gwasanaethu ei wlad a'i Frenhines gyda balchder. Mae'n barod i fentro ei fywyd i ni; mae fy nghalon yn byrlymu gyda balchder wrth weld y dyn a'r milwr, yr hyn yw e nawr.
Un o'r pethau mwyaf gwefreiddiol am Sul y Cofio eleni i mi oedd sefyll wrth ochr gwraig a oedd yn dweud wrth ei mab pum mlwydd oed pam yr oeddem ni yno. Soniodd am berthynas a syrthiodd a'r miliynau o bobl eraill a roddodd eu bywydau a'r hyn a ddywedodd hi oedd, 'er mwyn i ni allu byw bywyd gwell'. Mae'n hanfodol ein bod yn parhau i ddweud wrth ein plant am ryfel a gwrthdaro ac am gymodi a goddefgarwch, a'r unig beth rwy'n ei ofyn heddiw yw ein bod yn gwneud yn siŵr y caiff ein plant ysgol eu haddysgu am wrthdaro arfog a'i le yn natblygiad ein democratiaeth. Yr unig bwynt gwleidyddol yr wyf yn teimlo sy'n briodol heddiw yw, er bod cerdyn rheilffordd i gyn-filwyr i'w groesawu'n fawr, rwy'n gwybod y byddai'n well o lawer gan filwyr a morwyr sy'n gwasanaethu, a'r rhai yn yr Awyrlu, weld mynd i'r afael â digartrefedd, darparu tai a rhoi terfyn ar erlyniadau. Ni â’u cofiwn hwy.
Thank you for that incredibly moving contribution, which was absolutely from the heart. And I hope that the Member won't mind me placing on record our thanks, on behalf of the Welsh Government, to your son and his fellow soldiers who serve, for all they do in their service to our country and for keeping the world safe.
Just to refer to the comments you made in terms of increasing crowds this year, and many veterans saying that—I think we've probably all seen that in the evidence of photos from the services at cenotaphs right across the country. And I saw it myself in two of the services that I attended this Sunday as well. That is to be welcomed, because it is right that we remember and actually that we learn from that too, and we recognise the great sacrifice and service that people have made previously and continue to make on our behalf, and that that is taught to—. What I found particularly—. You talked about that schoolchildren are made aware of the role that people who serve play. I thought it was quite wonderful to see—and I'm sure that other Members will share similar stories about schools taking part now in remembrance services—local secondary schools, and primary schools, even, laying wreaths on behalf of the children. And the field of remembrance in Cardiff Castle—there is a section there where schoolchildren across Cardiff have been involved in actually paying their own tributes, and, if you go and look at some of those crosses, there are some lovely, moving tributes from the younger generation, remembering the current generation and the older generation and what they did for us.
Diolch am y cyfraniad hynod o deimladwy yna, a oedd yn gwbl o'r galon. Ac rwy'n gobeithio na fydd ots gan yr Aelod fy mod yn diolch ar goedd, ar ran Llywodraeth Cymru, i'ch mab a'i gyd-filwyr sy'n gwasanaethu, am bopeth y maen nhw'n ei wneud yn eu gwasanaeth i'n gwlad ac am gadw'r byd yn ddiogel.
I gyfeirio at y sylwadau a wnaethoch chi o ran torfeydd cynyddol eleni, a llawer o gyn-filwyr yn dweud—rwy'n credu ein bod ni i gyd, mae'n debyg, wedi gweld hynny yn y dystiolaeth o luniau o'r gwasanaethau ger cofebion ar hyd a lled y wlad. Ac fe'i gwelais fy hun mewn dau o'r gwasanaethau y bûm i ynddyn nhw y Sul hwn hefyd. Mae hynny i'w groesawu, oherwydd ei bod hi'n briodol ein bod yn cofio ac mewn gwirionedd ein bod yn dysgu o hynny hefyd, ac rydym yn cydnabod yr aberth mawr a'r gwasanaeth y mae pobl wedi'i wneud o'r blaen ac yn dal i'w wneud ar ein rhan, a bod hynny'n cael ei ddysgu—. Yr hyn a welais yn arbennig—. Fe wnaethoch chi sôn am wneud plant ysgol yn ymwybodol o'r rhan y mae pobl sy'n gwasanaethu yn ei chwarae. Roeddwn i'n meddwl ei bod hi'n eithaf gwych gweld—ac rwy'n siŵr y bydd Aelodau eraill yn rhannu straeon tebyg am ysgolion yn cymryd rhan nawr mewn gwasanaethau cofio—ysgolion uwchradd lleol, ac ysgolion cynradd, hyd yn oed, yn gosod torchau ar ran y plant. A'r maes coffa yng Nghastell Caerdydd—mae yna adran yno lle mae plant ysgol ar draws Caerdydd wedi cymryd rhan mewn gwirionedd yn talu eu teyrngedau eu hunain, ac, os ewch chi i edrych ar rai o'r croesau hynny, mae rhai teyrngedau hyfryd, angerddol gan y genhedlaeth iau, yn cofio'r genhedlaeth bresennol a'r genhedlaeth hŷn a'r hyn a wnaethant drosom ni.
Thank you very much, Deputy Minister.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Weinidog.
Item 6 on the agenda this afternoon is a statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs on the Welsh national marine plan, and I call on the Minister for or Environment, Energy and Rural Affairs, Lesley Griffiths.
Eitem 6 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig am Gynllun Morol Cenedlaethol Cymru, a galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I am pleased to announce the publication and adoption of the first Welsh national marine plan, setting out a 20-year vision for clean, healthy and productive Welsh waters. I would like to take this opportunity to thank the members of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, whose recommendations have helped to inform the plan, and the many interested stakeholders and partners who have contributed their time, expertise and ideas.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser gennyf ddweud bod cynllun morol cenedlaethol cyntaf Cymru wedi'i gyhoeddi a'i fabwysiadu, sy'n gosod gweledigaeth 20 mlynedd ar gyfer sicrhau fod dyfroedd Cymru yn lân, iach a chynhyrchiol. Hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i aelodau'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig, y mae eu hargymhellion wedi helpu i fod yn sail i'r cynllun, a'r nifer fawr o randdeiliaid a phartneriaid â diddordeb sydd wedi rhoi o'u hamser a chyfrannu eu harbenigedd a'u syniadau.
The publication of this Welsh national marine plan is our opportunity to develop a distinctively Welsh approach to the management of our seas, in line with the goals and ways of working enshrined in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. The plan we are publishing today shows the proactive approach we are taking as a Welsh Government to preserve the immense value of healthy seas to Wales's environment, economy and society. If we manage our seas wisely, they can play a vital role in regulating the impacts of climate change, and protecting our most precious species. Economic activity in our seas contributes millions of pounds and thousands of jobs, which benefit our coastal communities and our economy as a whole. Our iconic coastline is fundamental to our cultural heritage and identity.
This plan is published at a time when our seas and coastal communities are under immense pressure, and action is needed to preserve the value of our seas for future generations. The plan puts into place more robust requirements on developers and public authorities, giving Welsh Government a stronger basis for determining and licensing activities in accordance with our values. The foremost threat to our seas is that of climate change and species extinction. It is vital that we take the signs seriously, and we take action before it is too late. The impact of climate change is already upon us, with Welsh communities experiencing the impacts of intensifying patterns of flooding, coastal erosion and extreme storms. The plan strengthens the requirements for all developments to demonstrate they are resilient in the face of the flooding and coastal erosion we expect as a result of climate change.
The plan sets out our intention to expand the network of marine protected areas, and strengthen the protections that apply to other designated areas. Stronger requirements have been introduced, to enable firm action against marine litter and other forms of pollution arising from activities in our seas. Taking a planned approach to the management of our seas provides opportunities for sustainable economic development, enabling the creation of jobs in a way that contributes to the protection of the marine environment. Our plan, therefore, sets out the ways in which our policies will encourage a wide range of economic activities, from fishing and aquaculture to tourism and shipping. Central to both our environmental and our economic agenda is the role our seas can play in supporting the transition to a low-carbon energy system.
We already have in Wales some of the most substantial marine energy infrastructure of any country in the world, including large-scale offshore wind developments, and marine energy demonstration zones, in which Welsh businesses and academics are creating the technologies for the future. I hope we in this Assembly can all agree that the development of a vibrant marine energy sector has to be one of our most important long-term strategic goals for the Welsh economy.
The plan also includes references to UK Government policy where matters are reserved to UK Government. Inevitably, there are areas in which there is a contrast between Welsh Government and UK Government policy. One such area is in relation to the extraction of oil and gas. Welsh Government policy is designed to avoid further extraction and consumption of fossil fuels within all areas for which we have responsibility. We completely oppose any extraction of fossil fuels in the seas surrounding Wales. In the plan, we have gone further than this to say that where offshore fossil fuel extraction has land-based elements—that is, any elements that would fall into the responsibility of Welsh Government—we will apply our policy to avoid continued extraction of fossil fuels, using all powers available to us.
In our plan, we've also included details of the UK Government policy, insofar as it applies to the seas surrounding Wales. Their policy is to maximise fossil fuel extraction in the offshore areas surrounding Wales. The contrast between the policy of Welsh Government and UK Government could not be more stark. For the avoidance of any doubt, I would like to place on record the view of Welsh Government that any policy to encourage the continued extraction of fossil fuels is a policy we would emphatically reject.
Now that we have published and adopted the Welsh national marine plan, our efforts will focus on implementation. A marine planning decision makers group has been formed and detailed supplementary guidance is being finalised in collaboration with stakeholders. We have now released an updated version of our Wales marine planning portal, providing freely accessible and interactive online evidence maps.
As the evidence base develops we will continuously refine the plan and how it applies to specific activities and specific regions of Wales. The publication of the first Welsh national marine plan forms an important part of our response to the climate and ecological emergency as it affects our seas. It is equally a demonstration of our commitment to coastal communities and our support for the industries that we believe will underpin Wales's future prosperity.
This plan sets out our vision for a prosperous and resilient Wales in which our seas are abundant with wildlife, are sustaining a vibrant renewable energy sector, and are enriching the lives of the people of Wales in so many other ways.
Cyhoeddi'r cynllun morol cenedlaethol hwn i Gymru yw ein cyfle i ddatblygu dull unigryw Cymreig o reoli ein moroedd, yn unol â'r nodau a'r ffyrdd o weithio a ymgorfforir yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae'r cynllun yr ydym yn ei gyhoeddi heddiw yn dangos sut yr ydym ni, Llywodraeth Cymru, yn mynd ati'n rhagweithiol i ddiogelu gwerth aruthrol moroedd iach i amgylchedd, economi a chymdeithas Cymru. Os byddwn yn rheoli ein moroedd yn ddoeth, gallant chwarae rhan hanfodol wrth reoleiddio effeithiau newid yn yr hinsawdd, ac amddiffyn ein rhywogaethau mwyaf gwerthfawr. Mae gweithgarwch economaidd yn ein moroedd yn cyfrannu miliynau o bunnoedd a miloedd o swyddi, sydd o fudd i'n cymunedau arfordirol a'n heconomi yn gyffredinol. Mae ein harfordir eiconig yn hanfodol i'n treftadaeth ddiwylliannol a'n hunaniaeth.
Caiff y cynllun hwn ei gyhoeddi ar adeg pan fo ein moroedd a'n cymunedau arfordirol o dan bwysau aruthrol, ac mae angen gweithredu i gadw gwerth ein moroedd ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Mae'r cynllun yn gosod gofynion mwy cadarn ar ddatblygwyr ac awdurdodau cyhoeddus, gan roi sail gadarnach i Lywodraeth Cymru ar gyfer pennu a thrwyddedu gweithgareddau yn unol â'n gwerthoedd. Y bygythiad pennaf i'n moroedd yw'r newid yn yr hinsawdd a rhywogaethau sy'n diflannu. Mae'n hanfodol ein bod yn cymryd yr arwyddion o ddifrif, ac yn gweithredu cyn iddi fynd yn rhy hwyr. Mae effaith y newid yn yr hinsawdd eisoes ar ein gwarthaf, gyda chymunedau yng Nghymru'n profi effeithiau patrymau cynyddol o lifogydd, erydu arfordirol a stormydd eithafol. Mae'r cynllun yn cryfhau'r gofynion ar i bob datblygiad ddangos y gallant wrthsefyll y llifogydd a'r erydu arfordirol yr ydym ni'n eu disgwyl o ganlyniad i'r newid yn yr hinsawdd.
Mae'r cynllun yn nodi ein bwriad i ehangu'r rhwydwaith o ardaloedd morol gwarchodedig, a chryfhau'r amddiffyniadau sy'n berthnasol i ardaloedd dynodedig eraill. Mae gofynion cadarnach wedi'u cyflwyno, er mwyn galluogi gweithredu cadarn yn erbyn sbwriel morol a mathau eraill o lygredd sy'n deillio o weithgareddau yn ein moroedd. Mae mynd ati a chynllunio sut i reoli ein moroedd yn cynnig cyfleoedd ar gyfer datblygu economaidd cynaliadwy, gan alluogi creu swyddi mewn ffordd sy'n cyfrannu at ddiogelu'r amgylchedd morol. Mae ein cynllun, felly, yn nodi'r ffyrdd y bydd ein polisïau yn annog amrywiaeth eang o weithgareddau economaidd, o bysgota a dyframaeth i dwristiaeth a llongau. Yn ganolog i'n hagenda amgylcheddol a'n hagenda economaidd yw'r rhan y gall ein moroedd ei chwarae wrth gefnogi'r newid i system ynni carbon isel.
Eisoes mae gennym ni yng Nghymru rywfaint o'r seilwaith ynni morol mwyaf sylweddol o unrhyw wlad yn y byd, gan gynnwys datblygiadau gwynt ar y môr ar raddfa fawr, a pharthau arddangos ynni morol, lle mae busnesau ac academyddion o Gymru yn creu'r technolegau ar gyfer y dyfodol. Rwy'n gobeithio y gallwn ni yn y Cynulliad hwn gytuno i gyd bod yn rhaid i ddatblygu sector ynni morol bywiog fod yn un o'n nodau strategol hirdymor pwysicaf i economi Cymru.
Mae'r cynllun hefyd yn cynnwys cyfeiriadau at bolisïau Llywodraeth y DU lle mae materion wedi'u neilltuo i Lywodraeth y DU. Yn anochel, ceir meysydd lle mae gwrthgyferbyniad rhwng polisi Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Mae un maes o'r fath yn ymwneud ag echdynnu olew a nwy. Nod polisi Llywodraeth Cymru yw osgoi rhagor o gloddio a defnyddio tanwyddau ffosil ym mhob ardal yr ydym yn gyfrifol amdani. Gwrthwynebwn yn llwyr unrhyw echdynnu tanwydd ffosil yn y moroedd sy'n amgylchynu Cymru. Yn y cynllun, rydym ni wedi mynd ymhellach na hyn i ddweud, lle mae elfennau tir i unrhyw echdynnu tanwydd ffosil ar y môr—hynny yw, unrhyw elfennau a fyddai'n dod o dan gyfrifoldeb Llywodraeth Cymru—byddwn yn gweithredu ein polisi i osgoi cloddio parhaus ar ffosilau tanwydd, gan ddefnyddio'r holl bwerau sydd ar gael i ni.
Yn ein cynllun, rydym ni hefyd wedi cynnwys manylion polisi Llywodraeth y DU, i'r graddau y mae'n berthnasol i'r moroedd sy'n amgylchynu Cymru. Eu polisi yw manteisio i'r eithaf ar echdynnu tanwydd ffosil yn yr ardaloedd arfordirol sy'n amgylchynu Cymru. Ni allai'r gwrthgyferbyniad rhwng polisi Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU fod yn fwy amlwg. Er mwyn osgoi unrhyw amheuaeth, hoffwn gofnodi barn Llywodraeth Cymru bod unrhyw bolisi i annog parhau i echdynnu tanwyddau ffosil yn bolisi y byddem yn ei wrthod yn bendant.
Gan ein bod bellach wedi cyhoeddi a mabwysiadu Cynllun Morol Cenedlaethol Cymru, bydd ein hymdrechion yn canolbwyntio ar weithredu. Mae grŵp penderfynwyr cynllunio morol wedi'i ffurfio ac mae canllawiau atodol manwl wrthi'n cael eu cwblhau ar y cyd â rhanddeiliaid. Erbyn hyn, rydym ni wedi rhyddhau fersiwn wedi'i diweddaru o borth cynllunio morol Cymru, gan ddarparu mapiau tystiolaeth rhyngweithiol ar-lein sydd ar gael yn rhwydd.
Wrth i'r sylfaen dystiolaeth ddatblygu byddwn yn mireinio'r cynllun yn barhaus a sut mae'n berthnasol i weithgareddau penodol a rhanbarthau penodol o Gymru. Mae cyhoeddi cynllun morol cenedlaethol cyntaf Cymru yn rhan bwysig o'n hymateb i'r argyfwng hinsawdd ac ecolegol wrth iddo effeithio ar ein moroedd. Mae hefyd yn dangos ein hymrwymiad i gymunedau arfordirol a'n cefnogaeth i'r diwydiannau a fydd, yn ein barn ni, yn sail i ffyniant Cymru yn y dyfodol.
Mae'r cynllun hwn yn nodi ein gweledigaeth ar gyfer Cymru lewyrchus a chydnerth lle mae ein moroedd yn gyforiog o fywyd gwyllt, yn cynnal sector ynni adnewyddadwy bywiog, ac yn cyfoethogi bywydau pobl Cymru mewn cymaint o ffyrdd eraill.
Minister, thank you for your statement this afternoon. Obviously, as a committee, the environment committee, we've looked at this in great detail and I thank you and your officials who've come before us as well. So, I'm grateful to see the conclusion of the work brought forward in the plan and in particular the statement outlining the Government's aspirations for this plan.
It's a 20-year plan, as it states. One thing is sure, all plans tend to get revised. So, the opening gambit, the opening question is: how durable do you think this plan actually is? We've seen it on many schemes that Welsh Government have brought forward with the best of intentions and with industry and sector-wide support. The woodland scheme is most probably the most obvious one in the field of environmental improvements and protections, where 100,000 hectares was the goal, and precious little progress has been made in that particular area. What confidence can we have that in four, five, six years' time this particular plan will not be subject to a massive revision, because maybe some of the goals you've set or some of the objectives you've put into this plan just aren't attainable, or the capacity isn't there, in particular from NRW, because we know, sadly, that in certain areas their ability to regulate and deliver has been found wanting since its inception? How confident are you that NRW have been at the forefront of delivering this plan with you, so that you haven't put too stretching a goal into it, and actually the structures that are out there to help deliver it just can't work with the Government aspiration in this particular area?
The economic use of the seas is of critical importance, because we're a coastal community. If you look at the population of Wales, predominantly around the coast is where the population exists. And that can be defined into three areas that this plan talks of: tourism, fishing and energy. We know, when it comes to tidal energy, there is huge potential, but much of the technology is very much still in its infancy. How will this plan enable the expansion of tidal power and tidal capture to obviously increase this particular area, because I think that's a very important area to focus on? But tourism as well, because many towns and cities—. Let's not forget that Cardiff is a coastal city. It can be measured very profitably as a city—it's a vibrant city Cardiff is—but then when you go further away from Cardiff, you find many coastal areas struggling and they rely on the tourism sector, which you touched on in your statement, and yet we know that between 2017 and 2018 there was a 12 per cent decline in tourism numbers here in Wales, as opposed to obviously Scotland, which saw a 29 per cent increase in tourism numbers. So, we have a great asset around the shores of this great country of ours. How will this plan enable other departments to use it as an economic promotional tool, so that those communities that do feel they have been left behind can benefit from the expansion of tourism?
I'd also like to understand how the economic department more generally has been involved in the development of the plan. You touch on shipping and ports in particular. We have huge opportunities to expand those particular areas and especially with so much responsibility now, when we leave the European Union, coming back into the Assembly or to a UK level. What level of engagement has been undertaken with the UK Government in developing this plan, because tides ebb and flow? They don't respect borders or boundaries, they don't, and what maybe is going on in England shouldn't necessarily be adopted here in Wales. That's entirely up to the Government to determine whether it wants to, but there does need to be a collaborative approach to managing our seas, and it would be good to understand exactly the level of engagement, and in particular the development of the plan as it's developed forward that you've worked on with the DEFRA department in London.
I do note, obviously, the extensive referral to fossil fuels. I think it occupies five/six paragraphs in the whole statement, it does. That's a Government position, and I would most probably disagree with it to a point, but I understand why the Government are making that view known.
I understand from one paragraph that it would seem, if you read between the lines, that you would be using the planning system, because you talk about areas that are within your control on the land to develop your policy, even though the fossil fuel extraction could be going on at sea. Could you be more explicit as to what type of measures you might be looking to exercise? As I said, is it as simple as you would be using the planning system and you'd be giving direction to the Planning Inspectorate and to local authorities to refuse such planning applications? Because I think that's important, that people understand the signals that are coming from Government and the use of the planning system to obviously carry out Government policy.
But, on the whole, it is vital that we do maintain a balance between what we look at as an economic asset and an environmental asset, and the conservation levers that we have around our magnificent coastline here in Wales are something that do need protecting and do need enhancing. I look forward to this plan being exercised by the Government with the new powers that will be coming back from the European Union. For the first time for many decades now, you will have direct say over many areas that, historically, have been made from outside this building.
Gweinidog, Diolch am eich datganiad y prynhawn yma. Yn amlwg, fel pwyllgor, y pwyllgor amgylchedd, rydym ni wedi edrych yn fanwl iawn ar hyn ac fe hoffwn i ddiolch i chi a'ch swyddogion sydd wedi dod ger ein bron hefyd. Felly, rwy'n ddiolchgar i weld canlyniad y gwaith a ddygwyd ymlaen yn y cynllun ac yn arbennig y datganiad sy'n amlinellu dyheadau'r Llywodraeth ar gyfer y cynllun hwn.
Mae'n gynllun 20 mlynedd, fel y mae'n dweud. Mae un peth yn sicr, mae pob cynllun yn tueddu i gael ei ddiwygio. Felly, i agor, y cwestiwn agoriadol yw: pa mor gydnerth ydych chi'n meddwl yw'r cynllun hwn mewn gwirionedd? Rydym ni wedi'i weld ar lawer o gynlluniau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cyflwyno gyda'r bwriadau gorau a chyda chefnogaeth gan y byd diwydiant a sectorau amrywiol. Mae'n debyg mai'r cynllun coetir yw'r un amlycaf ym maes gwelliannau ac amddiffyniadau amgylcheddol, lle mai 100,000 hectar yn nod, ac ychydig iawn o gynnydd sydd wedi'i wneud yn y maes penodol hwnnw. Pa mor ffyddiog allwn ni fod na fydd y cynllun penodol hwn, ymhen pedair, pump, chwe blynedd yn destun diwygiad enfawr, oherwydd efallai nad yw rhai o'r nodau yr ydych chi wedi'u gosod neu rai o'r amcanion yr ydych chi wedi'u rhoi yn y cynllun hwn yn gyraeddadwy, neu nad yw'r capasiti'n bodoli, yn arbennig gan Gyfoeth Naturiol Cymru, oherwydd gwyddom, yn anffodus, y bu eu gallu i reoleiddio a chyflawni mewn rhai meysydd yn ddiffygiol ers eu sefydlu? Pa mor ffyddiog ydych chi y bu Cyfoeth Naturiol Cymru ar flaen y gad o ran cyflwyno'r cynllun hwn gyda chi, fel nad ydych chi wedi gosod nod rhy uchelgeisiol ynddo, ac mewn gwirionedd na all y strwythurau sydd ar gael i helpu gwireddu hynny gyflawni dyhead y Llywodraeth yn y maes penodol hwn?
Mae defnydd economaidd o'r moroedd yn allweddol bwysig, oherwydd ein bod ni'n gymuned arfordirol. Os edrychwch chi ar boblogaeth Cymru, yn bennaf, o amgylch yr arfordir y mae'r boblogaeth yn bodoli. A gellir diffinio hynny drwy dri maes y mae'r cynllun hwn yn sôn amdanyn nhw: twristiaeth, pysgota ac ynni. Gwyddom, o ran ynni'r llanw, fod potensial enfawr, ond mae llawer o'r dechnoleg yn dal i fod yn ei babandod. Sut fydd y cynllun hwn yn galluogi ehangu ynni'r llanw a medi ynni'r llanw i gynyddu'r maes penodol hwn, oherwydd rwy'n credu bod hwnnw'n faes pwysig iawn i ganolbwyntio arno? Ond twristiaeth hefyd, oherwydd bod llawer o drefi a dinasoedd—. Gadewch i ni beidio ag anghofio bod Caerdydd yn ddinas arfordirol. Gellir ei mesur yn broffidiol iawn fel dinas—dinas fywiog yw Caerdydd—ond pan ewch chi ymhellach oddi wrth Gaerdydd, fe welwch chi lawer o ardaloedd arfordirol sy'n cael trafferth ac maen nhw'n dibynnu ar y sector twristiaeth, y gwnaethoch chi gyfeirio ato yn eich datganiad, ac eto gwyddom rhwng 2017 a 2018 y bu gostyngiad o 12 y cant yn nifer y twristiaid yma yng Nghymru, o'i gymharu â'r Alban yn amlwg, lle cafwyd cynnydd o 29 y cant yn nifer y twristiaid. Felly, mae gennym ni ased gwych o amgylch glannau ein gwlad wych ni. Sut fydd y cynllun hwn yn galluogi adrannau eraill i'w ddefnyddio fel arf hyrwyddo economaidd, fel bod y cymunedau hynny sy'n teimlo eu bod wedi'u gadael ar ôl yn gallu elwa ar ehangu twristiaeth?
Hoffwn hefyd ddeall sut y mae'r adran economaidd yn fwy cyffredinol wedi bod yn rhan o ddatblygu'r cynllun. Rydych chi'n crybwyll llongau a phorthladdoedd yn arbennig. Mae gennym ni gyfleoedd enfawr i ehangu'r meysydd penodol hynny ac yn arbennig gyda chymaint o gyfrifoldeb nawr, pan fyddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, yn dod yn ôl i'r Cynulliad neu i'r DU. Faint o ymgysylltu a fu â Llywodraeth y DU wrth ddatblygu'r cynllun hwn, gan fod llanw a thrai i'r môr? Nid yw'n parchu ffiniau na therfynau, nid yw'n gwneud hynny, ac ni ddylai'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr o anghenraid gael ei fabwysiadu yma yng Nghymru. Lle'r Llywodraeth yn llwyr yw penderfynu a yw hi eisiau gwneud hynny, ond mae angen dull cydweithredol o reoli ein moroedd, a byddai'n dda deall yn union faint o ymgysylltu a fu, ac yn arbennig o ran datblygiad y cynllun wrth fwrw ymlaen ag ef, faint o weithio a fu arno rhyngoch chi ag adran DEFRA yn Llundain.
Rwy'n nodi, yn amlwg, y cyfeirio mynych at danwyddau ffosil. Rwy'n credu mai dyna yw cynnwys y pump/chwe pharagraff yn y datganiad cyfan, yn wir. Safbwynt y Llywodraeth yw hynny, ac mae'n debyg y byddwn yn anghytuno ag ef i ryw raddau, ond deallaf pam mae'r Llywodraeth yn mynegi'r farn honno.
Deallaf o un paragraff yr ymddengys, os darllenwch rhwng y llinellau, y byddech yn defnyddio'r system gynllunio, gan eich bod yn sôn am ardaloedd sydd o fewn eich rheolaeth ar y tir i ddatblygu eich polisi, er y gallai'r cloddio am danwydd ffosil fod yn digwydd yn y môr. A allech chi fod yn fwy eglur o ran pa fath o fesurau y gallech chi fod yn ceisio eu hymarfer? Fel y dywedais, a yw mor syml â chi yn defnyddio'r system gynllunio ac yn rhoi arweiniad i'r arolygaeth gynllunio ac i awdurdodau lleol i wrthod ceisiadau cynllunio o'r fath? Oherwydd rwy'n credu bod hynny'n bwysig, bod pobl yn deall yr arwyddion sy'n dod o'r Llywodraeth a'r defnydd o'r system gynllunio yn amlwg i gyflawni polisi'r Llywodraeth.
Ond, ar y cyfan, mae'n hanfodol ein bod yn cadw cydbwysedd rhwng yr hyn y byddwn yn ei ystyried yn ased economaidd ac yn ased amgylcheddol, ac mae'r agweddau cadwraeth sydd gennym ni o amgylch ein harfordir godidog yma yng Nghymru yn rhywbeth y mae angen eu gwarchod ac y mae angen eu hehangu. Edrychaf ymlaen at weld y cynllun hwn yn cael ei arfer gan y Llywodraeth gyda'r pwerau newydd a ddaw yn ôl o'r Undeb Ewropeaidd. Am y tro cyntaf ers degawdau lawer bellach, bydd gennych chi lais uniongyrchol dros lawer o feysydd sydd, yn hanesyddol, wedi digwydd y tu allan i'r adeilad hwn.
I thank the Member for that series of questions. I do think it's a durable plan. As you say, it's our vision for the next 20 years. It's been a long time coming. I've been working on this, along with officials, since I first came into post three years ago, and I think it was important to get it right. It was something that I thought was very necessary, for us to have our own marine plan, particularly with, as you say, the new powers that will be coming forward. Will it need refining at times? I guess we have to be flexible in relation to that, but I certainly would not want to see a wholesale look again or another consultation in this area over the next 20 years.
You asked about NRW and their regulation capacity and capabilities, and I met this morning with the chair of NRW and other officials from NRW, where regulation is often a standing item, as I'm sure you can imagine, but we specifically spoke about regulation and the importance of their ability to be able to regulate new policies and plans that we're bringing forward, along with the current ones. Certainly, I am assured that that is the case.
You asked a series of questions, one being around involvement with the UK Government, and you're quite right about cross-border arrangements, if you like, in relation to the sea. So, we have engaged with all our neighbouring marine planning authorities to support the development of effective cross-border planning, because I think that's very important within this plan. Certainly, my department has had close and regular liaison with the Marine Management Organisation on marine planning matters to ensure we do have that joined-up approach. We've also engaged with Scotland, with Northern Ireland, with the Republic of Ireland and the Isle of Man, and we've also put in place a ways-of-working agreement with the Marine Management Organisation around collaboration.
There is an economic focus to the plan, and I think it's about balance in relation to—you mentioned tourism and ports and shipping, and, certainly, officials have engaged right across Government. But there are clearly many jobs already in relation to our coastal communities and our marine life. Obviously, I've worked closely with Ministers in relation to bringing forward this plan. We are absolutely committed to making Wales a more prosperous, sustainable and equal society, so the seas play a crucial role in our economy and particularly the economies of our coastal communities, and as I said in my opening statement, they're under immense pressure at the moment. So, I think it's really important that we recognise the wealth of assets our seas offer and the need to plan for them in a sustainable way.
You also mentioned renewable energy, and, clearly, a lot of the technologies coming forward are novel. I attended the marine energy conference in Dublin last month, or maybe the month before, and some of the technology that was on show there—there were many developers for floating wind, for instance. Clearly, over the coming years, that's going to be an important part. So, again, it's really important that we work very closely with developers, with our consenting organisations and with our regulators too, to make sure that we are able to take the opportunities that these new technologies are coming forward with.
You specifically mentioned fossil fuels, and I thought that it was really important to have that in the plan. I hope I made my views very clear in our opening statement alongside—the differing fossil fuel policies that we have between the UK Government and the Welsh Government.
I am very clear that our land planning policy can be used. That should be able to avoid the continued extraction and consumption of fossil fuels on land, and that must be applied in any considerations related to shore-based infrastructure associated with offshore oil and gas activity.
Diolch i'r Aelod am y gyfres yna o gwestiynau. Rwyf yn credu ei fod yn gynllun cydnerth. Fel y dywedwch chi, dyma ein gweledigaeth ar gyfer yr 20 mlynedd nesaf. Mae wedi bod yn amser hir yn dod. Rwyf wedi bod yn gweithio ar hyn, ynghyd â swyddogion, ers i mi ddod i'r swydd am y tro cyntaf dair blynedd yn ôl, ac rwy'n credu yr oedd hi'n bwysig i'w gael yn gywir. Roedd yn rhywbeth a oedd yn angenrheidiol iawn yn fy marn i, i ni gael ein cynllun morol ein hunain, yn enwedig gyda'r pwerau newydd a fydd yn dod i'n rhan, fel y dywedwch chi. A fydd angen ei fireinio ar adegau? Mae'n debyg y bydd yn rhaid inni fod yn hyblyg yng nghyswllt hynny, ond yn sicr ni fyddwn i eisiau edrych eto ar y mater yn ei gyfanrwydd, nac ymgynghori eto yn y maes hwn dros yr 20 mlynedd nesaf.
Fe wnaethoch chi holi am Gyfoeth Naturiol Cymru a'i allu a'i alluoedd o ran rheoleiddio, a chyfarfûm y bore yma â Chadeirydd Cyfoeth Naturiol Cymru a swyddogion eraill o'r corff hwnnw, lle mae rheoleiddio'n eitem sefydlog yn aml, fel y gallwch chi ddychmygu, mae'n siŵr, ond buom yn siarad yn benodol am reoleiddio a phwysigrwydd eu gallu i reoleiddio polisïau a chynlluniau newydd yr ydym ni'n eu cyflwyno, ynghyd â'r rhai presennol. Yn sicr, rwyf wedi fy sicrhau bod hynny'n wir.
Fe wnaethoch chi ofyn cyfres o gwestiynau, un yn ymwneud â chysylltiad Llywodraeth y DU, ac rydych chi yn llygad eich lle ynglŷn â threfniadau trawsffiniol, os mynnwch chi, mewn cysylltiad â'r môr. Felly, rydym ni wedi ymgysylltu â phob un o'n hawdurdodau cynllunio morol cyfagos i gefnogi'r gwaith o ddatblygu gwaith cynllunio trawsffiniol effeithiol, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn o fewn y cynllun hwn. Yn sicr, mae fy adran wedi cael cyswllt agos a rheolaidd â'r Sefydliad Rheoli Morol ar faterion cynllunio morol er mwyn sicrhau ein bod ni yn mynd ati yn y modd cydgysylltiedig hwnnw. Rydym ni hefyd wedi ymgysylltu â'r Alban, gyda Gogledd Iwerddon, gyda Gweriniaeth Iwerddon ac Ynys Manaw, ac rydym ni hefyd wedi sefydlu cytundeb ffyrdd o weithio gyda'r Sefydliad Rheoli Morol ynghylch cydweithio.
Mae pwyslais economaidd i'r cynllun, ac rwy'n meddwl ei fod yn ymwneud â chydbwysedd yng nghyswllt—fe wnaethoch chi sôn am dwristiaeth a phorthladdoedd a llongau, ac, yn sicr, mae swyddogion wedi ymgysylltu ar draws y Llywodraeth. Ond mae'n amlwg bod llawer o swyddi eisoes yn bodoli mewn cysylltiad â'n cymunedau arfordirol a'n bywyd morol. Yn amlwg, rwyf wedi gweithio'n agos gyda Gweinidogion o ran cyflwyno'r cynllun hwn. Rydym ni wedi ymrwymo'n llwyr i wneud Cymru'n gymdeithas fwy ffyniannus, cynaliadwy a chyfartal, felly mae'r moroedd yn chwarae rhan hollbwysig yn ein heconomi ac yn enwedig economïau ein cymunedau arfordirol, ac fel y dywedais yn fy natganiad agoriadol, maen nhw o dan bwysau mawr ar hyn o bryd. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn cydnabod y cyfoeth o asedau y mae ein moroedd yn eu cynnig a'r angen i gynllunio ar eu cyfer mewn ffordd gynaliadwy.
Fe wnaethoch chi sôn hefyd am ynni adnewyddadwy, ac mae'n amlwg bod llawer o'r technolegau sy'n datblygu yn rhai gwreiddiol. Euthum i'r gynhadledd ynni morol yn Nulyn fis diwethaf, neu efallai'r mis cyn hynny, ac roedd peth o'r dechnoleg a oedd ar ddangos yno—roedd llawer o ddatblygwyr ar gyfer gwynt arnofiol, er enghraifft. Yn amlwg, dros y blynyddoedd nesaf, mae hynny'n mynd i fod yn rhan bwysig. Felly, unwaith eto, mae'n bwysig iawn ein bod yn gweithio'n agos iawn gyda datblygwyr, gyda'n sefydliadau cydsynio a chyda'n rheoleiddwyr hefyd, i wneud yn siŵr ein bod yn gallu achub ar y cyfleoedd y mae'r technolegau newydd hyn yn eu cyflwyno.
Fe wnaethoch chi sôn yn benodol am danwyddau ffosil, a chredais ei bod hi'n bwysig iawn cael hynny yn y cynllun. Rwy'n gobeithio fy mod wedi gwneud fy marn yn glir iawn yn ein datganiad agoriadol ar y cyd â—y gwahanol bolisïau tanwydd ffosil sydd gennym ni rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru.
Rwy'n glir iawn y gellir defnyddio ein polisi cynllunio tir. Dylai hynny allu osgoi'r echdynnu a'r defnyddio parhaus o danwyddau ffosil ar y tir, a rhaid cymhwyso hynny mewn unrhyw ystyriaethau sy'n gysylltiedig â seilwaith ar y lan sy'n gysylltiedig â gweithgarwch olew a nwy ar y môr.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad y prynhawn yma? Yn amlwg, bydd eisiau ychydig amser i bori drwy'r ddogfen nid ansylweddol hon cyn dod i gasgliad terfynol ynglŷn â beth yw fy marn i amdani. Ond, yn sicr, mae yna ambell bwynt yn codi dwi angen holi ynglŷn ag ef.
Dwi'n falch eich bod chi'n cydnabod yr effaith rŷn ni eisoes yn ei gweld i'r argyfwng hinsawdd, a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar ein cymunedau ni. Rŷch chi'n cyfeirio at lifogydd ac erydu'r arfordir, er enghraifft, ac rŷn ni'n ymwybodol bod yna gymunedau ar draws Cymru sydd yn wynebu'r her real honno heddiw. Dwi eisiau holi, felly, beth yw bwriad y Llywodraeth o ran mynd ati i greu cyfundrefn neu i greu proses benodol ac—yn rhagweithiol, efallai—proses statudol, er mwyn sicrhau bod yr holl rhanddeiliaid sydd yn mynd i orfod bod yn rhan o'r broses yna, efallai, o adleoli cymunedau, hyd yn oed, sy'n wynebu'r bygythiad mwyaf yn gallu dod at ei gilydd.
Gallwn ni sôn am yr hyn sydd angen ei wneud i geisio gwarchod y cymunedau hynny, ond, ar ddiwedd y dydd, bydd yna rai cymunedau a fydd yn gorfod adleoli, ac mae pobl yn edrych i'r Llywodraeth, dwi'n meddwl, i roi arweiniad. Efallai ein bod ni'n sôn am un neu ddau o fewn y degawdau nesaf, ond ar ôl hynny mi fydd yna ragor. Felly, mae angen rhyw fath o broses a rhyw fath o drefniadaeth glir ar gyfer mynd ati i gynnal y drafodaeth honno ac wedyn i weithredu pan fydd angen gwneud hynny. Felly, byddwn i'n awyddus i glywed eich sylwadau chi ar hynny.
Mae'r ffaith fy mod i'n gofyn y cwestiwn yma efallai yn fy arwain i at fy nghwestiwn nesaf, sef, wrth gwrs: mae gennym ni fframwaith datblygu cenedlaethol, ac mae gennym ni gynllunio morol yma, ac maen nhw'n gorgyffwrdd, onid ydyn nhw? Hynny yw, mae'r mater dwi wedi sôn amdano fe nawr—gallai fod yn un neu'r llall, neu'r ddau, fel y dylai fod, efallai. Ynni adnewyddadwy hefyd: mae'n gynwysedig yn y ddwy ddogfen. Pam felly ddim cael cynllun datblygu ar gyfer y tir a'r môr mewn un cynllun sydd wedi'i gydlynu ac sydd wedi'i gydblethu yn benodol? Pam penderfynu cael dwy ddogfen wahanol?
Wrth ehangu rhwydwaith yr ardaloedd gwarchodedig morol, yr MPAs, sut y byddwch chi'n sicrhau bod yr holl leisiau yn cael eu clywed ac yn cael eu gwrando arnyn nhw, wrth gwrs, yn y drafodaeth honno? Rŷn ni gyd yn cofio ymdrechion y Cynulliad diwethaf i ehangu niferoedd y parthau cadwraeth morol—y marine conservation zones—a dwi'n meddwl efallai mai'r diffyg i ddatblygu'r cynigion yna ar y cyd ag ystod digon eang o fudd-ddeiliaid a arweiniodd at yr ymateb adweithiol, efallai, a'r gwrthdaro a ddaeth yn sgil hynny. Mae'n bwysig bod pawb yn dod ar y siwrnai. Felly, lle fydd y lleisiau yna'n cael eu clywed, a sut y byddwch chi'n sicrhau bod pawb yn cael bod yn rhan o'r drafodaeth honno?
Dwi eisiau ymhelaethu ar ynni morol, wrth gwrs. Dwi'n cytuno â chi bod hwn yn sicr yn un o nodau tymor hir strategol pwysicaf Cymru. Byddwn i'n dadlau, er mwyn gwireddu hynny i'w lawn botensial, fod angen rhagor o ddatganoli—er enghraifft, cyfrifoldebau Ystâd y Goron, fel sydd ganddyn nhw yn yr Alban. Byddwn i'n gofyn a ydych yn cytuno, er enghraifft, y byddai datblygu pwerau Ystâd y Goron i fan hyn yn gymorth inni i wireddu'r potensial yma, gan ei fod, fel rŷch chi'n ei ddweud, yn un o'n nodau tymor hir strategol pwysicaf ni.
Dwi'n falch o weld y cyfeiriad at echdynnu tanwydd ffosil o'n moroedd. Dwi wedi codi hyn gyda chi yn flaenorol, wrth gwrs. Mae Plaid Cymru yn gwrthwynebu hynny, a dwi'n falch iawn o weld datganiad yn gwneud eich safbwynt chi yn glir ar hynny. Yr her nawr, wrth gwrs, yw sicrhau bod y cynllun yma'n cael ei weithredu, a'i fod yn cael ei ddefnyddio gan y rheoleiddwyr, gan ddatblygwyr, gan ddefnyddwyr y môr, ac nad yw'n casglu llwch ar y silff, wrth gwrs. Y cwestiwn allweddol yn hynny o beth, wedyn, yw: a fydd y cynllun yma yn derbyn yr adnoddau a'r buddsoddiad sy'n angenrheidiol? Oherwydd mae yna deimlad, dwi'n credu, fod y polisi morol wedi bod, i gyfieithu idiom Saesneg, yn berthynas dlawd am lawer yn rhy hir, ac felly, yn sgil y cynllun yma, fod yr amser wedi dod i fuddsoddi i'r lefelau angenrheidiol i sicrhau bod newid yn digwydd.
May I thank the Minister for her statement this afternoon? Clearly, we will need some time to digest the substantial document before coming to a final conclusion on my views on it. But, certainly, there are a few points arising that I need to ask some questions on.
I’m pleased that you’ve acknowledged the impacts that we’re already seeing in terms of the climate emergency, and the impact that that’s having on our communities. You make reference to flooding and coastal erosion, for example, and we are aware that there are communities across Wales facing that very real challenge today. I want to ask, therefore, what the Government’s intention is in terms of creating a system or creating a specific process—proactively, perhaps— a statutory process, in order to ensure that all the stakeholders who are going to have to be part of that process, of perhaps relocating communities, even, who face the greatest level of threat, can come together.
We can talk about what needs to be done to safeguard those communities, but, at the end of the day, there will be some communities that will have to relocate, and people are looking to Government, I think, to give leadership in this area. We may be talking about one or two over the next decade, but after that there will be more. So, we need some sort of process in place and a clear regime in order to have that discussion and then to take action when necessary. So, I’d be eager to hear your comments on that.
The fact that I’m asking this question perhaps leads me to my next question, namely, of course: we have a national development framework, and we have this marine plan, and they overlap, don’t they? That is, the issue that I’ve just discussed could fall into one or the other, or both, as it perhaps should. Renewable energy likewise: it is included in both documents. Why, therefore, not have a marine and terrestrial plan merged in a co-ordinated way that is dovetailed properly? Why have two different documents?
In expanding the network of the marine protected areas, the MPAs, how will you ensure that all of the voices are heard and are listened to, of course, in that discussion? We all remember the efforts of the last Assembly in expanding the number of marine conservation zones, and I do think that it was a problem in jointly developing those proposals with a broad enough range of stakeholders that led to the conflict that emerged as a result of that. It’s important that everyone comes on that journey together. So, where will those voices be heard, and how will you ensure that everyone can participate in that discussion?
I want to expand on marine energy, of course. I agree with you that this is certainly one of the most important long-term strategic aims for Wales. I would argue that, in order to achieve that to its full potential, we need further devolution—for example, Crown Estate responsibilities, which they already have in Scotland. I would ask you whether you agree, for example, that developing Crown Estate powers for this place would support us in delivering that potential, as it is, as you say, one of our most important strategic long-term aims?
I’m pleased to see the reference to the extraction of fossil fuels from our seas. I’ve raised this with you previously, of course. Plaid Cymru opposes that, and I’m pleased to see a statement making your view on that issue clear. The challenge now, of course, is to ensure that this plan is implemented and that it is used by regulators, developers, and the users of our marine environment, and that it doesn’t just gather dust on a shelf. And the key question in that regard is: will this plan be given the necessary resource and investment? Because there is a feeling, I think, that the marine policy has been a poor relation for far too long, and therefore, perhaps as a result of this plan, the time has now come to invest to the necessary levels in order to ensure that change does occur.
Thank you very much, Llyr Huws Gruffydd, for those series of questions and comments. I hope you agree I've been very unequivocal in relation to the fossil fuel extraction. I thought it was really important to set that out in the statement and also in the national marine plan.
For the first time, we've got a statutory strategic policy framework in place to help guide marine decision making, and I think it's really important that we have that there to support all those who wish to use our marine environment, for whatever reason, to ensure that we have the resilience of our marine ecosystems and that we are able to protect the very rich and varied maritime heritage, as I'm sure you will agree. I think the main thrust in relation to development, and to renewable energy development in particular, is that the right developments are encouraged in the first place, and that they come forward in the first place, and that unnecessary conflict is avoided, which I don't think has happened previously. I think there have also been delays when there are applications for consent in the first place. So, I think it's really important that the plan assists in that way.
I think you can see that sustainable development is absolutely at the core of this plan. So, it includes policies to confirm the need to protect our environment, as well as setting out the strategic framework that I think will be needed as we bring forward more renewable energy.
One point I would want to make is that this plan doesn't reduce existing environmental checks and balances. I think it actually goes further, and it does provide that policy encouragement for actions to protect and restore and enhance our marine ecosystems.
You mentioned the national development framework, and, obviously, this plan and the NDF will work alongside each other. I thought it was very important to bring forward this marine plan in its own right. You'll be aware from when I've been in front of committee that it is later than I planned it to be, but that little thing called Brexit I think got in the way. I'm not making an excuse, but you will appreciate this was a significant piece of work that I was absolutely determined we would get right, and I think it's a really important day. The launch of this plan is something that I think is very important for Wales.
In relation to marine protected areas, the plan does contain policies confirming protection for the MPA network of sites. An extensive habitats regulation assessment has been undertaken so that we could understand and manage any potential effects of policies in relation to that within this plan. It's vital that we keep stakeholders involved, and I mentioned two groups, I think, in my original statement who will assist us in relation to the implementation of the plan, because, as you say, it's really important that it's not put on a shelf gathering dust. Certainly, the focus of this will now move to implementation, and guidance is just being finalised and will be going out to interested parties.
I had a meeting last week or the week before with the Crown Estate, and, certainly, my officials are working very closely with them to see what more we can do to support the development of offshore wind industry in appropriate locations. I personally haven't had a conversation about the devolution of further powers, but what I think is really important is that we do work closely with the Crown Estate. All the officials I met with the Crown Estate, interestingly, had all worked on Gwynt y Môr, probably 10 or 15 years ago, and they certainly recognised the opportunities that we do have in Wales in relation to offshore wind.
Diolch yn fawr iawn, Llyr Huws Gruffydd, am y gyfres yna o gwestiynau a sylwadau. Gobeithio eich bod yn cytuno y bûm yn ddiamwys iawn mewn perthynas â'r echdynnu tanwydd ffosil. Roeddwn yn credu ei bod hi'n bwysig iawn nodi hynny yn y datganiad a hefyd yn y cynllun morol cenedlaethol.
Am y tro cyntaf, mae gennym ni fframwaith polisi strategol statudol i helpu i lywio'r broses o wneud penderfyniadau ynglŷn â'r môr, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod gennym ni hynny i gefnogi pawb sy'n dymuno defnyddio ein hamgylchedd morol, am ba reswm bynnag, i sicrhau bod gennym ni ecosystemau morol cadarn a'n bod yn gallu diogelu'r dreftadaeth forwrol gyfoethog ac amrywiol iawn, fel y byddwch yn cytuno, rwy'n siŵr. Rwy'n credu mai'r prif fyrdwn mewn perthynas â datblygu, a datblygu ynni adnewyddadwy yn arbennig, yw bod y datblygiadau cywir yn cael eu hannog yn y lle cyntaf, ac y cânt eu cyflwyno yn y lle cyntaf, ac y caiff gwrthdaro dianghenraid ei osgoi, rhywbeth nad wyf yn credu sydd wedi digwydd o'r blaen. Rwy'n credu y bu oedi hefyd pan gafwyd ceisiadau am ganiatâd yn y lle cyntaf. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod y cynllun yn cynorthwyo yn y ffordd honno.
Rwy'n credu y gallwch chi weld bod datblygu cynaliadwy yn gwbl greiddiol i'r cynllun hwn. Felly, mae'n cynnwys polisïau i gadarnhau'r angen i warchod ein hamgylchedd, yn ogystal â phennu'r fframwaith strategol y credaf y bydd ei angen wrth inni gyflwyno mwy o ynni adnewyddadwy.
Un sylw yr hoffwn ei wneud yw nad yw'r cynllun hwn yn lleihau'r rhwystrau a'r gwrthbwysau amgylcheddol sy'n bodoli ar hyn o bryd. Rwy'n credu ei fod mewn gwirionedd yn mynd ymhellach, a'i fod yn darparu'r anogaeth honno o ran polisi er mwyn gweithredu i ddiogelu ac adfer a gwella ein hecosystemau morol.
Fe wnaethoch chi sôn am y fframwaith datblygu cenedlaethol, ac, yn amlwg, bydd y cynllun hwn a'r fframwaith yn cydweithio â'i gilydd. Roeddwn yn credu ei bod hi'n bwysig iawn cyflwyno'r cynllun morol hwn yn ei rinwedd ei hun. Byddwch yn ymwybodol, o'r adeg y bûm o flaen y pwyllgor, ei fod yn hwyrach nag yr oeddwn i wedi ei gynllunio, ond mae'r mater bychan hwnnw o'r enw Brexit rwy'n credu wedi amharu ar bethau. Nid wyf yn gwneud esgus, ond byddwch yn sylweddoli bod hwn yn ddarn sylweddol o waith yr oeddwn yn gwbl benderfynol y byddem yn ei wneud yn gywir, ac rwy'n credu ei fod yn ddiwrnod pwysig iawn. Mae lansio'r cynllun hwn yn rhywbeth sy'n bwysig iawn i Gymru yn fy marn i.
O ran ardaloedd morol gwarchodedig, mae'r cynllun yn cynnwys polisïau sy'n cadarnhau diogelwch ar gyfer y rhwydwaith o safleoedd ardaloedd morol gwarchodedig. Cynhaliwyd asesiad helaeth o'r rheoliadau cynefinoedd er mwyn i ni allu deall a rheoli unrhyw effeithiau posib ar bolisïau mewn cysylltiad â hynny o fewn y cynllun hwn. Mae'n hanfodol ein bod yn sicrhau bod rhanddeiliaid yn dal i chwarae rhan, a soniais am ddau grŵp, rwy'n credu, yn fy natganiad gwreiddiol a fydd yn ein cynorthwyo o ran gweithredu'r cynllun, oherwydd, fel y dywedwch, mae'n bwysig iawn na chaiff ei roi ar silff i hel llwch. Yn sicr, bydd pwyslais hyn nawr ar weithredu, ac mae canllawiau ar fin cael eu cwblhau ac fe gânt eu dosbarthu i grwpiau sydd â diddordeb.
Cefais gyfarfod yr wythnos diwethaf neu'r wythnos gynt gydag Ystad y Goron, ac, yn sicr, mae fy swyddogion yn gweithio'n agos iawn gyda nhw i weld beth arall y gallwn ni ei wneud i gefnogi datblygu'r diwydiant gwynt ar y môr mewn lleoliadau priodol. Yn bersonol, nid wyf wedi cael sgwrs am ddatganoli rhagor o bwerau, ond yr hyn sy'n bwysig mewn gwirionedd, yn fy marn i, yw ein bod yn gweithio'n agos gydag Ystad y Goron. Roedd yr holl swyddogion y cyfarfûm â hwy o Ystad y Goron, yn ddiddorol, wedi gweithio ar gynllun Gwynt y Môr, 10 neu 15 mlynedd yn ôl mae'n debyg, ac roeddent yn sicr yn cydnabod y cyfleoedd sydd gennym ni yng Nghymru o ran gwynt ar y môr.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I very much welcome the statement by the Minister, and the plan. We have to look at it all against a background of global warming and rising sea levels, and, unless we act quickly, further global warming and further rising sea levels. It's important that Welsh seas are clean, healthy, safe, productive and biologically diverse. I welcome that the Welsh Government recognises the economic potential associated with our marine resources, as well as the role our seas play in supporting well-being. Through an ecosystem approach, natural resources are sustainably managed, and our seas are healthy and resilient, supporting a sustainable and thriving economy. I note that this plan will be supported by supplementary planning documents and related planning tools. When are they likely to be produced?
I welcome low-carbon objective 1 to contribute significantly to the decarbonisation of our economy and to our prosperity, by increasing the amount of marine renewable energy generated.
I support further commercial deployment of offshore wind technology at scale over the lifetime of the plan. In the NDF, it is suggested that areas are designated as suitable for wind energy generation. Is it intended to designate areas at sea, or have I missed it in my quick glance through the document?
Supporting the development and demonstration of wave energy and tidal stream technologies in the short to medium term is something I very much welcome, and I'm amongst those across parties who represent the Swansea bay region who are absolutely and utterly disappointed that the Swansea bay tidal lagoon has not been given the go-ahead.
Finally, we have the Welsh national marine plan and a national development framework. Whilst I agree with what Llyr Gruffydd said—they should be in one document—if they're not going to be in one document, can they cross-reference each other in such a way that people can move between the two? Because the sea comes into land, and anything that happens on land, such as nitrates going into rivers, ends up in the sea. So, you can't treat one as dealing with one area, and one dealing with the other—they're all about our environment.
Rwy'n croesawu'n fawr y datganiad gan y Gweinidog, a'r cynllun. Mae'n rhaid inni edrych ar hyn i gyd yn erbyn cefndir o gynhesu byd-eang a lefelau'r môr yn codi, ac, oni bai ein bod yn gweithredu'n gyflym, rhagor o gynhesu byd-eang a lefelau'r môr yn codi'n uwch. Mae'n bwysig bod moroedd Cymru yn lân, yn iach, yn ddiogel, yn gynhyrchiol ac yn fiolegol amrywiol. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn cydnabod y potensial economaidd sy'n gysylltiedig â'n hadnoddau morol, yn ogystal â swyddogaeth ein moroedd o ran cefnogi lles. Drwy ddull ecosystem, caiff adnoddau naturiol eu rheoli'n gynaliadwy, ac mae ein moroedd yn iach ac yn gydnerth, gan gefnogi economi gynaliadwy sy'n ffynnu. Sylwaf y caiff y cynllun hwn ei ategu gan ddogfennau cynllunio atodol ac offer cynllunio cysylltiedig. Pryd maen nhw'n debygol o gael eu cynhyrchu?
Rwy'n croesawu amcan carbon isel 1 i gyfrannu'n sylweddol at ddatgarboneiddio ein heconomi ac at ein ffyniant, drwy gynyddu faint o ynni adnewyddadwy morol a gynhyrchir.
Rwy'n cefnogi defnydd masnachol pellach o dechnoleg gwynt ar y môr ar raddfa briodol dros oes y cynllun. Yn y fframwaith datblygu cenedlaethol, awgrymir dynodi ardaloedd fel rhai sy'n addas ar gyfer cynhyrchu ynni gwynt. Ai'r bwriad oedd iddo ddynodi ardaloedd ar y môr, neu a wyf wedi colli rhywbeth drwy gael cipolwg cyflym drwy'r ddogfen?
Mae cefnogi'r broses o ddatblygu ac arddangos technolegau ynni'r tonnau a ffrwd llanw yn y tymor byr i ganolig yn rhywbeth yr wyf yn ei groesawu'n fawr, ac rwyf ymhlith y rheini o'r gwahanol bleidiau sy'n cynrychioli rhanbarth Bae Abertawe sy'n gwbl siomedig nad yw morlyn llanw Bae Abertawe wedi cael sêl bendith.
Yn olaf, mae gennym ni gynllun morol cenedlaethol Cymru a fframwaith datblygu cenedlaethol. Er fy mod yn cytuno â'r hyn a ddywedodd Llyr Gruffydd—dylent fod mewn un ddogfen—os na fyddant mewn un ddogfen, a allant groesgyfeirio at ei gilydd yn y fath fodd fel y gall pobl droi o'r naill i'r llall? Oherwydd bod y môr yn dod i'r tir, a bod unrhyw beth sy'n digwydd ar dir, fel nitradau yn mynd i afonydd, yn cyrraedd y môr. Felly, ni allwch chi drin un fel un sy'n ymdrin ag un maes, a'r llall fel un sy'n ymdrin â'r llall—maen nhw i gyd ynglŷn â'n hamgylchedd.
Thank you, Mike Hedges, who, obviously, is the Chair of the climate change committee. In relation to cross-referencing, it's certainly something that I can look at and speak to the Minister for local government about, because, obviously, the NDF hasn't been brought forward yet, but I think that would be, obviously, very helpful for people to be able to access both of those documents in the way that you suggest. So, I'm very happy to speak to her and look at that.
I should have probably said in my answer to Llyr that we've had a new consenting strategic advisory group. What that does is provide a forum for open and honest discussion, I think, about key consenting challenges, for instance. That's not unique to Wales, but I think, again, that will help in relation to the points that Mike Hedges raised.
I too share your disappointment about the tidal lagoon. Clearly, it was something that the UK Government chose not to take forward. But I do think there are many opportunities for renewable energy in our seas around Wales.
I also didn't answer the question to Llyr around coastal communities and, clearly, I'm aware of which community you are discussing. This is something that's going to have to be looked at very carefully over the coming years, and you'll be aware, for instance, that we supported Gwynedd Council with funding to undertake research. It's a discussion that the UK Government are also having, because, as we see, the effects of climate change—it's clearly a very sensitive discussion that needs to take place. But I think in the first instance, it's really important that our local authorities discuss it with the local population.
Diolch, Mike Hedges, sydd, wrth gwrs, yn Gadeirydd y pwyllgor ar newid hinsawdd. O ran croesgyfeirio, mae'n sicr yn rhywbeth y gallaf i edrych arno a siarad â'r Gweinidog llywodraeth leol amdano, oherwydd, yn amlwg, nid yw'r fframwaith datblygu cenedlaethol wedi cael ei gyflwyno, ond credaf y byddai hynny, yn amlwg, o gymorth mawr i bobl allu gweld y ddwy ddogfen hynny yn y ffordd yr ydych chi'n ei hawgrymu. Felly, rwy'n hapus iawn i siarad â hi ac edrych ar hynny.
Mae'n debyg y dylwn fod wedi dweud yn fy ateb i Llyr ein bod wedi cael grŵp cydsynio newydd ar gynghori strategol. Yr hyn y mae'n ei wneud yw darparu fforwm ar gyfer trafodaeth agored a gonest, rwy'n credu, am yr heriau allweddol o ran cydsynio, er enghraifft. Nid yw hynny'n unigryw i Gymru, ond rwy'n credu, unwaith eto, y bydd hynny'n helpu mewn cysylltiad â sylwadau Mike Hedges.
Rwyf innau hefyd yn rhannu'ch siom ynghylch y morlyn llanw. Yn amlwg, roedd yn rhywbeth yr oedd Llywodraeth y DU wedi dewis peidio â'i ddatblygu. Ond rwy'n credu bod llawer o gyfleoedd ar gyfer ynni adnewyddadwy yn ein moroedd o amgylch Cymru.
Ni atebais gwestiwn Llyr chwaith ynghylch cymunedau arfordirol ac, yn amlwg, rwy'n ymwybodol o ba gymuned yr ydych chi'n ei thrafod. Mae hyn yn rhywbeth y bydd yn rhaid ei ystyried yn ofalus iawn dros y blynyddoedd nesaf, a byddwch yn ymwybodol, er enghraifft, ein bod wedi cefnogi Cyngor Gwynedd gyda chyllid i wneud gwaith ymchwil. Mae'n drafodaeth y mae Llywodraeth y DU yn ei chael hefyd, oherwydd, fel y gwelwn, mae effeithiau newid yn yr hinsawdd—mae'n amlwg yn drafodaeth sensitif iawn y mae angen ei chynnal. Ond rwy'n credu yn y lle cyntaf, ei bod yn bwysig iawn bod ein hawdurdodau lleol yn ei drafod gyda'r boblogaeth leol.
Gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad yma? Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig bod gennym ni rŵan gynllun morol i Gymru, er, fel un fu'n gwthio ers tro am gael math o gynllun Cymreig a oedd yn cyfateb i'r cynllun Gwyddelig 'Harnessing our Ocean Wealth', sydd allan ers rhai blynyddoedd bellach, dwi yn nodi, wrth gwrs, mai gorfod paratoi y cynllun yma mae Llywodraeth Cymru, a hynny o ganlyniad i ddeddfwriaeth yn San Steffan. Ond, wrth gwrs, mae'n dda rŵan fod yna ryw fath o amlinelliad o fwriad y Llywodraeth mewn perthynas â'r moroedd o'n cwmpas ni.
Mi wna i gyfeirio at rywbeth dwi wedi'i grybwyll droeon yma yn y Cynulliad, sef yr angen parhaus i ddod i ddeall y môr o'n cwmpas ni yn well, a'r rôl sydd gan yr adran eigioneg ym Mhrifysgol Bangor, yn fy etholaeth i, i'w chware yn y gwaith yna o fapio ac ati y môr o'n cwmpas ni. Dwi'n falch o'r ymateb cadarnhaol sydd wedi bod i'r ddadl gwnes i ei chyflwyno peth amser yn ôl bellach, am yr angen i'r Llywodraeth allu dod i gytundeb newydd ynglŷn â defnydd y Prince Madog, yn arbennig fel llong ymchwil. Dwi'n ddiolchgar am y ffordd y gwnaeth y Gweinidog ymateb i'r pryder hwnnw gafodd ei roi o'i blaen hi gen i fod yna o bosib dyfodol ansicr i'r llong. Dwi yn edrych ymlaen i weld cryfhau ar y cytundebau sydd bellach yn eu lle ar gyfer defnydd y Prince Madog.
Ond, os caf i sôn yn benodol am y cynlluniau mewn perthynas ag ynni môr, mae yna, wrth gwrs, gynlluniau cyffrous o gwmpas arfordir Ynys Môn ar gyfer tynnu ynni o lu y llanw—cynllun Morlais, cynllun Minesto. Mae yna hefyd gynlluniau sydd wedi bod yn cael eu crybwyll ers rhai blynyddoedd a sydd bellach yn dod yn ôl ar yr agenda ar gyfer cynhyrchu mwy o ynni gwynt. Ond mae'n rhaid i mi ddweud fod yna bryder gen i ynglŷn â'r diffyg cydweithio sydd yna, mae'n ymddangos, rhwng yr hyn sydd angen digwydd a gall ddigwydd yn y môr a'r hyn sydd angen digwydd, ac angen peidio â digwydd hefyd mewn rhai llefydd, ar y tir.
Rydym ni wedi cael amlinelliad drwy'r cynllun drafft, y cynllun fframwaith cenedlaethol, ar gyfer bwriad y Llywodraeth ar gyfer cynhyrchu ynni adnewyddol ar y tir. Mae yn bryder mawr i fi gweld y 15 ardal yma, yn cyfateb i 20 y cant o arwynebedd Cymru, yn cael ei adnabod fel ardaloedd blaenoriaeth ar gyfer cynhyrchu ynni solar, ynni gwynt. Mae'r syniad o gael rhan mor fawr o Ynys Môn yn cael ei hadnabod fel ardal sydd yn barod ar gyfer tyrbinau 250 metr o uchder, sydd yn uwch nag unrhyw dir yn Ynys Môn, yn rhywbeth sy'n gwneud i fi feddwl nad oes yna ddigon o feddwl wedi bod am hyn, ac mae Ymgyrch Diogelu Cymru Wledig yn dweud nad ydy'r hyn sydd gennym ni yn yr NDF yn ffit ar gyfer pwrpas.
Ond wedyn peth arall wnaeth fy nharo i efo'r NDF, wrth gwrs, ydy nad oes yna gyfeiriad at yr hyn a all gael ei wneud yn y môr. Allwch chi ddim cynllunio ar gyfer dyfodol ynni adnewyddol ar y tir heb ystyried y môr, na chwaith yn y môr heb ystyried y tir. Felly, mi hoffwn i glywed gan y Gweinidog beth ydy'r bwriad sydd yna i ddod â'r ddwy elfen at ei gilydd, a pam mae'r Llywodraeth wedi penderfynu rhannu ei chynlluniau ar gyfer ein dyfodol ynni adnewyddol ni i'r môr a'r tir, pan, siawns, ddylem ni fod yn meddwl mewn un ffordd unedig.
Mae yna gynlluniau, os ydych chi'n eu hychwanegu nhw, i gynhyrchu o bosib 10 gwaith gofynion ynni Cymru drwy beth sydd gennym ni yn y ddau gynllun yma. Rŵan, dwi'n licio bod yn uchelgeisiol a chynllunio ar gyfer cynhyrchu mwy o drydan nag ydyn ni ei angen—mae trydan ag ynni yn rhywbeth y gallwn ni ei allforio. Ond mae rhywbeth yn gwneud i mi feddwl bod y Llywodraeth wedi methu â meddwl am y math o sgêl gallwn ni fod ei angen o ran cynhyrchu ynni. Mi hoffwn i eglurhad o pam nad oes yna dargedau yna go iawn ar gyfer faint o ynni rydyn ni ei angen cynhyrchu o'r môr, a faint gallwn ni ei gyflawni o'r môr fel nad oes angen wedyn gwthio am y cynlluniau mwy amhoblogaidd sy'n creu mwy o impact ar yr amgylchedd ac ati ar y tir.
Ac, yn olaf, dwi ddim yn meddwl eich bod chi wedi ateb y cwestiwn gan Llyr Gruffydd, felly mi ofynnaf i o eto, ynglŷn â'r adnoddau mae'r Llywodraeth yn barod i'w rhoi i mewn, yn ariannol ac o ran swyddogion a gweision sifil ac ati, i wneud yn siŵr bod modd delifro beth sydd yn y cynlluniau yma gennych chi.
May I thank the Minister for this statement? I think it is important that we now have a marine plan for Wales, although, as one who has been pushing for some time for some kind of Welsh plan that corresponded to the 'Harnessing our Ocean Wealth' Irish plan, which has been published for some years now, I do note, of course, that Welsh Government had to produce this plan, and that was as a result of Westminster legislation. But, of course, it’s a good thing that there is some kind of an outline of this Government’s intention as regards the seas.
I will refer to something I’ve alluded to many times in the Assembly, namely the continuous need to get a better understanding of the seas around us, and the role that the oceanography department in Bangor University, in my constituency, has in that work of understanding how to map the seas. I’m pleased that there was an affirmative response to the debate to the debate that I tabled some time ago, about the need for the Government to come to an agreement on the use of the Prince Madog as a research vessel. I’m very pleased about the way in which the Minister responded to that concern that was expressed to her by myself that possibly there was an uncertain future facing that vessel, and I’m looking forward to seeing a strengthening of the agreements as regards the use of the Prince Madog.
But, if I could talk specifically about the plans in relation to marine energy, of course, there are exciting schemes around the coastline of Anglesey as regards tidal energy—the Morlais scheme, the Minesto scheme. And also there are schemes that have been mentioned for many years and are now coming back on to the agenda to produce more wind energy. But I have to say that I am concerned about the lack of collaboration, so it appears, between what needs to happen and what could happen in the seas and what needs to happen, and what doesn’t need to happen too in some areas, on land.
We have had an outline through the draft plan, the national framework plan, as regards the intention of the Government on terrestrial wind energy. It’s a great concern to me to see these 15 areas, corresponding to 20 per cent of the surface of Wales, being identified as priority areas for the production of solar and wind energy. The idea of having such a huge area of Ynys Môn identified as an area ready for turbines of 250 ft high, which is higher than any land on Ynys Môn, makes me feel that not enough thought has gone into this, and the Campaign for the Protection of Rural Wales says that what we have in the NDF is not fit for purpose.
But another thing that struck me with the NDF, of course, is that there’s no reference to what could be done in the sea. You can’t plan for the future of marine energy without thinking of the land, and vice versa. So, I’d like to hear from the Minister about what intention she has to assimilate both elements, and why the Government decided to split their plans for the future of our renewable energy into land and sea, when, surely, we should be thinking in just one unified way.
There are plans—if you tally them up, it corresponds to about 10 times the energy needs of Wales, if you tally them up between both plans. I like being ambitious and planning for the production of more electricity than we need, and we could, of course, export it. But something makes me think that the Government has failed to think about the kind of scale that we might need for energy production. And I would like an explanation of why there aren’t any real targets as regards how much energy needs to be produced from the sea and how much we can actually achieve from the sea so that we don’t have to then push for the more unpopular schemes that create more of an impact on the environment and so on on the land.
And, finally, I don’t think you answered Llyr’s question on the resources that the Government is willing to invest, in financial terms and in human resources, in order to be able to succeed in delivering these plans.
Diolch, Rhun ap Iorwerth, for those questions. Just in relation to the Prince Madog, I remember when you—I think it was a short debate that you had around the Prince Madog, and that's when I looked into that for the first time in the level of detail that was needed. I think it was quite right to ensure that we secured the future for the vessel. And the First Minister and I visited—. I'm not sure if you're aware that the First Minister and I visited it after the Anglesey agricultural show, on a very wet day, to see for ourselves the work, world-leading work, that is being undertaken on the vessel. So, I'm very pleased that, between us all, we managed to secure that.
In relation to the NDF, obviously—I think I'm right in saying that it's still out to consultation; I think it finishes this week. Clearly, it's something that we can look at in detail around the targets, for instance. I think I was the Minister that started the NDF process, as well as doing the marine plan. Obviously, it now sits within the portfolio of the Minister for local government. But I was very keen to bring forward this document, because we were playing catch-up. I think we were desperately in need of a marine plan. I wanted it to be very ambitious and I think it is a major step forward in the way that we're going to manage our seas and secure their sustainable future. And, certainly, I think the publication of this plan today gives a very clear message that we are planning for a much more prosperous and resilient Wales and our natural resources do need to be sustainably managed in the way that we've outlined. But it's certainly something that I can look at with the Minister to make sure there is more—. I think the cross-referencing suggestion from Mike Hedges is certainly something we can look at.
You're quite right, there are lots of opportunities, and, clearly, you represent a constituency that is completely surrounded by our seas and all the benefits that that brings. And I've visited Morlais, for instance. I've had discussions with developers. I mentioned the conference I went to in Dublin—there were a lot of people interested in that stretch from Ynys Môn right across the north Wales coast. I think collaboration is very important and it is there. I mentioned new advisory groups we've brought in. There has been a huge amount of stakeholder engagement as well, but we recognise the importance of marine renewables. Again, it's about recognising the key consenting challenges that there have been, and I think this plan will go a long way to addressing those.
Diolch, Rhun ap Iorwerth, am y cwestiynau yna. O ran y Prince Madog, rwy'n cofio pan wnaethoch chi—credaf y cawsoch chi ddadl fer am y Prince Madog, a dyna pryd yr edrychais ar hynny am y tro cyntaf yn y manylder yr oedd ei angen. Rwy'n credu ei bod hi'n hollol briodol inni wneud yn siŵr ein bod yn sicrhau dyfodol i'r cwch. Ac ymwelodd y Prif Weinidog a minnau—. Nid wyf yn siŵr a ydych chi'n ymwybodol i'r Prif Weinidog a minnau ymweld ag ef ar ôl Sioe Amaethyddol Môn, ar ddiwrnod gwlyb iawn, i weld drosom ni ein hunain y gwaith, gwaith sy'n arwain y byd, sy'n cael ei wneud ar y cwch. Felly, rwy'n falch iawn ein bod, rhyngom ni i gyd, wedi llwyddo i sicrhau hynny.
O ran y fframwaith datblygu cenedlaethol, yn amlwg—rwy'n credu fy mod yn iawn i ddweud ei fod yn parhau i fod yn destun ymgynghoriad; rwy'n credu fod hynny'n dod i ben yr wythnos hon. Yn amlwg, mae'n rhywbeth y gallwn ni edrych arno'n fanwl o ran y targedau, er enghraifft. Rwy'n credu mai fi oedd y Gweinidog a gychwynnodd proses y fframwaith datblygu cenedlaethol, yn ogystal â gwneud y cynllun morol. Yn amlwg, mae bellach yn rhan o bortffolio'r Gweinidog Llywodraeth Leol. Ond roeddwn yn awyddus iawn i gyflwyno'r ddogfen hon, oherwydd roeddem ar ei hôl hi. Rwy'n credu bod angen dybryd am gynllun morol. Roeddwn i eisiau iddo fod yn uchelgeisiol iawn ac rwy'n credu ei fod yn gam mawr ymlaen yn y ffordd yr ydym ni'n mynd i reoli ein moroedd a sicrhau eu dyfodol cynaliadwy. Ac, yn sicr, rwy'n credu bod cyhoeddi'r cynllun hwn heddiw yn rhoi neges glir iawn ein bod yn cynllunio ar gyfer Cymru llawer mwy ffyniannus a chydnerth ac mae angen i'n hadnoddau naturiol gael eu rheoli'n gynaliadwy yn y ffordd a amlinellwyd gennym ni. Ond mae'n sicr yn rhywbeth y gallaf i edrych arno gyda'r Gweinidog i wneud yn siŵr bod mwy—. Rwy'n credu bod yr awgrym i groesgyfeirio gan Mike Hedges yn sicr yn rhywbeth y gallwn ni edrych arno.
Rydych chi'n llygad eich lle, mae llawer o gyfleoedd, ac, yn amlwg, rydych chi'n cynrychioli etholaeth sydd wedi'i hamgylchynu'n llwyr gan ein moroedd a'r holl fanteision sy'n dod yn sgil hynny. Ac rwyf wedi ymweld â Morlais, er enghraifft. Rwyf wedi cael trafodaethau gyda datblygwyr. Soniais am y gynhadledd yr euthum iddi yn Nulyn—roedd llawer o bobl â diddordeb yn y stribed hwnnw o Ynys Môn draw ar hyd arfordir gogledd Cymru. Rwy'n credu bod cydweithio'n bwysig iawn a bod hynny'n digwydd. Soniais am grwpiau cynghori newydd yr ydym ni wedi'u cyflwyno. Bu llawer iawn o ymgysylltu â rhanddeiliaid hefyd, ond rydym ni'n cydnabod pwysigrwydd ynni adnewyddadwy morol. Unwaith eto, mae'n ymwneud â chydnabod yr heriau cydsyniol allweddol a fu, a chredaf y bydd y cynllun hwn yn gwneud llawer i roi sylw i'r rheini.
With apologies, if I can just quote the words of John F. Kennedy:
'all of us have, in our veins the exact same percentage of salt...that exists in the ocean...we have salt in our blood, in our sweat, in our tears. We are tied to the ocean. And when we go back to the sea...we are going back...whence we came.'
Not only are those words quoted here today in this Chamber, but actually 10 years ago, with Hilary Benn, my boss at the time, as we introduced the Marine and Coastal Access Act 2009 in Westminster. A few months later, in October, I was introducing the final stages of the 320-clause Bill and, on 12 November 2009, 10 years ago to this day, we introduced the legislation that underpins now what the Minister is proudly and rightly bringing forward in terms of Welsh planning in our marine environment. It is a landmark moment, I have to say. And I welcome this and the scrutiny of the committee as well.
Could I ask just a few questions? First of all, what is the Minister's view on the ongoing campaign by the Marine Conservation Society and others for highly protected marine conservation areas, as a sort of gold standard zone? It's being explored currently in England and Northern Ireland. Is the Minister open to looking at this and at whether there's any potential within Welsh waters for those gold standard zones, or not? How does this plan today contribute to the reality around the whole of the UK, to this ecologically coherent network of marine conservation areas, especially in light of accelerating warming of the oceans, when species migrate but also even habitats can have soft and fluid edges? Could she reiterate, put on record again, that decisions going forward, particularly on implementation, balancing the economic and social activities and conservation, will always—always—be based on the most sound evidence, including the very best environmental baseline analysis?
And, in respect of fossil fuels—and I welcome the clarity given here very much in this statement here—can I ask what are those powers that Welsh Government has at its disposal to reject fossil fuel extraction in these precious waters, but not least in the offshore waters? Powers over, for example, onshore and near-shore facilities used to support and service extraction—we could use those— powers to influence the Westminster Government in line with the overarching Marine and Coastal Access Act, which has duties upon the four Governments and administrations of the UK to talk together and plan together properly. What is the Irish Government's position on fossil fuels, and can we work with them? What does the marine Act enable Welsh Government to do in having a say in these offshore waters? And, at this present moment in time, what's the EU's position in terms of the extraction of fossil fuels there?
And, finally, noting the establishment of the marine planning decision makers group, which I really welcome, to take forward implementation, can I ask how the Minister will ensure that all stakeholders are fully involved in the implementation, including, yes, fisheries, renewable energy, transport, ports and all those other stakeholders, but also expert environmental and ecological organisations, because they also have to be an integral part of the way forward?
But this is a landmark day. I welcome the statement, and now it's getting on with it and balancing, as it was originally 10 years ago, those interests on the living seas that we have around our shores.
Gydag ymddiheuriadau, os caf i ddyfynnu geiriau John F. Kennedy:
mae gan bob un ohonom ni, yn ein gwythiennau yr un ganran union o halen...ag sydd yn y cefnfor...mae gennym ni halen yn ein gwaed, yn ein chwys, yn ein dagrau. Rydym ni wedi ein clymu wrth y cefnfor. A phan awn yn ôl i'r môr...rydym yn dychwelyd...i'r fan o ble y daethom ni.
Nid yn unig y mae'r geiriau hynny wedi'u dyfynnu yma heddiw yn y Siambr hon, ond 10 mlynedd yn ôl mewn gwirionedd, gan Hilary Benn, fy mhennaeth ar y pryd, wrth inni gyflwyno Deddf y Môr a Mynediad i'r Arfordir 2009 yn San Steffan. Ychydig fisoedd yn ddiweddarach, ym mis Hydref, roeddwn yn cyflwyno camau terfynol y Bil 320 o gymalau ac, ar 12 Tachwedd 2009, 10 mlynedd yn ôl i'r diwrnod hwn, fe wnaethom ni gyflwyno'r ddeddfwriaeth sy'n sail i'r hyn y mae'r Gweinidog yn ei gyflwyno gyda balchder ac yn gwbl briodol, o ran cynllunio yn ein hamgylchedd morol yng Nghymru. Mae'n adeg nodedig, rhaid imi ddweud. Ac rwy'n croesawu hyn a'r craffu a wnaeth y pwyllgor hefyd.
A gaf i ofyn ambell gwestiwn? Yn gyntaf oll, beth yw barn y Gweinidog ar yr ymgyrch barhaus gan Gymdeithas Cadwraeth y Môr ac eraill o ran cael ardaloedd cadwraeth morol sydd â gwarchodaeth lem iawn, fel rhyw fath o barth safon aur? Mae'n cael ei archwilio ar hyn o bryd yn Lloegr a Gogledd Iwerddon. A yw'r Gweinidog yn barod i edrych ar hyn ac a oes unrhyw botensial yn nyfroedd Cymru ar gyfer y parthau safon aur hynny, ai peidio? Sut mae'r cynllun hwn heddiw yn cyfrannu at y sefyllfa sydd ohoni ledled y DU gyfan, at y rhwydwaith cydlynus ecolegol hwn o ardaloedd cadwraeth morol, yn enwedig yn sgil y cynhesu cyflymach sydd ar ein cefnforoedd, pan fydd rhywogaethau'n mudo ond hefyd lle mae hyd yn oed modd i gynefinoedd addasu a newid? A wnaiff hi ailadrodd, a dweud ar goedd unwaith eto, y bydd penderfyniadau yn y dyfodol, yn enwedig o ran gweithredu, o ran cydbwyso gweithgareddau economaidd a chymdeithasol a chadwraeth, wastad—wastad—yn seiliedig ar y dystiolaeth fwyaf cadarn, gan gynnwys y dadansoddiad sylfaenol amgylcheddol gorau oll?
Ac, o ran tanwyddau ffosil—ac rwy'n croesawu'r eglurder a roddir yma yn fawr yn y datganiad hwn—a gaf i ofyn beth yw'r pwerau hynny sydd gan Lywodraeth Cymru i wrthod echdynnu tanwyddau ffosil yn y dyfroedd gwerthfawr hyn, yn enwedig yn y dyfroedd alltraeth? Pwerau dros gyfleusterau ar y tir ac yn agos at y môr, er enghraifft a ddefnyddir i gefnogi ac echdynnu gwasanaethau—fe allem ni ddefnyddio'r rheini—pwerau i ddylanwadu ar Lywodraeth San Steffan yn unol â Deddf y Môr a Mynediad i’r Arfordir, sy'n eang ei chwmpas, ac sy'n rhoi dyletswyddau ar bedair Llywodraeth a gweinyddiaeth y DU i siarad â'i gilydd a chynllunio'n briodol gyda'i gilydd. Beth yw safbwynt Llywodraeth Iwerddon ar danwyddau ffosil, ac a allwn ni weithio gyda nhw? Beth mae Deddf y môr yn galluogi Llywodraeth Cymru i'w wneud o ran gallu lleisio barn am y dyfroedd alltraeth hyn? Ac, ar hyn o bryd, beth yw safbwynt yr UE o ran echdynnu tanwyddau ffosil yno?
Ac, yn olaf, gan nodi sefydlu'r grŵp penderfynwyr cynllunio morol, rwy'n ei groesawu'n fawr, i fwrw ymlaen â'r gweithredu, a gaf i ofyn sut y bydd y Gweinidog yn sicrhau bod yr holl randdeiliaid yn chwarae rhan lawn yn y gweithredu, gan gynnwys, ie, pysgodfeydd, ynni adnewyddadwy, trafnidiaeth, porthladdoedd a'r holl randdeiliaid eraill hynny, ond hefyd sefydliadau amgylcheddol ac ecolegol arbenigol, oherwydd mae'n rhaid iddyn nhw hefyd fod yn rhan annatod o'r ffordd ymlaen?
Ond mae hwn yn ddiwrnod nodedig. Croesawaf y datganiad, a nawr mae angen bwrw ati a chydbwyso, fel a wnaed yn wreiddiol 10 mlynedd yn ôl, y buddiannau hynny ar y moroedd byw sydd gennym ni o amgylch ein glannau.
Thank you very much. That's the second time I've heard that quote today; it's obviously the quote of the day. As the Member said, it's 10 years since the UK Labour Government brought forward their legislation, and I did say—I held my hands up—we are playing catch-up and that's why it was so important, I think, that we have brought forward this Welsh national marine plan. I do think it's a landmark day, certainly for my officials, who've worked on it for a long time. They see this as a really important step for the future of our seas.
Huw Irranca-Davies talked about the marine protected areas, and whether I would consider a gold standard. I certainly haven't had that raised with me that I can remember, but, obviously, we've had significant stakeholder engagement on this plan, and I'm always happy to look at anything that will continue to protect our seas. The plan clearly states that the development of strategic resource areas, for instance, shouldn't hinder the future designation of MPAs, and that certain human activity may not be appropriate within MPAs, for instance. It's really important that we have those protections within this plan, because, as I say, it's there for 20 years, so it's really important that we make the most of our opportunities.
Regarding the fossil fuels and the oil and gas, I did want to be very clear about the differences between the two Governments. However, oil and gas consenting is a reserved matter for the UK Government across most of our Welsh seas, as the Member knows, but we are responsible for nature conservation, we're responsible for environmental protection, and that's why we've put in place a wide range of measures to ensure that those safeguards are in place. I met with the Minister for climate change mitigation in Ireland when I was at the marine energy conference. This was an issue that we discussed generally, but I think we do need to ensure that, all the countries that I spoke to about those cross-border arrangements, we know very clearly where we have the powers and what we are able to do with those powers. As I say, the licensing of offshore petroleum exploitation is a reserved function, but I think the UK Government are in no doubt as to our position.
Diolch yn fawr iawn. Dyna'r ail dro i mi glywed y dyfyniad hwnnw heddiw; mae'n amlwg yn ddyfyniad y dydd. Fel y dywedodd yr Aelod, mae 10 mlynedd ers i Lywodraeth Lafur y DU gyflwyno'u deddfwriaeth, ac fe wnes i ddweud—fe wnes i gyfaddef—roeddem ni ar ei hôl i braidd a dyna pam yr oedd hi mor bwysig, rwy'n credu, ein bod wedi cyflwyno'r cynllun morol cenedlaethol hwn i Gymru. Rwyf yn credu ei fod yn ddiwrnod pwysig, yn sicr i'm swyddogion, sydd wedi gweithio arno ers amser maith. Maen nhw'n gweld hwn fel cam gwirioneddol bwysig ar gyfer dyfodol ein moroedd.
Soniodd Huw Irranca-Davies am yr ardaloedd morol gwarchodedig, ac a fyddwn yn ystyried safon aur. Yn sicr, ni chrybwyllwyd hynny wrthyf, hyd y gallaf gofio, ond, yn amlwg, rydym ni wedi ymgysylltu'n sylweddol â rhanddeiliaid ar y cynllun hwn, ac rwyf bob amser yn hapus i edrych ar unrhyw beth a fydd yn parhau i ddiogelu ein moroedd. Mae'r cynllun yn nodi'n glir na ddylai datblygu ardaloedd adnoddau strategol, er enghraifft, lesteirio dynodiad yr ardaloedd morol gwarchodedig yn y dyfodol, ac efallai na fydd gweithgarwch dynol penodol yn briodol mewn ardaloedd morol gwarchodedig, er enghraifft. Mae'n bwysig iawn bod gennym ni'r amddiffyniadau hynny yn y cynllun hwn, oherwydd, fel y dywedais, bydd yn bodoli am 20 mlynedd, felly mae'n bwysig iawn ein bod yn manteisio i'r eithaf ar ein cyfleoedd.
O ran y tanwyddau ffosil a'r olew a'r nwy, roeddwn i eisiau bod yn glir iawn ynglŷn â'r gwahaniaethau rhwng y ddwy Lywodraeth. Fodd bynnag, mae cydsynio i echdynnu olew a nwy yn fater a gadwyd yn ôl i Lywodraeth y DU yn y rhan fwyaf o foroedd Cymru, fel y gŵyr yr Aelod, ond rydym ni'n gyfrifol am gadwraeth natur, rydym ni'n gyfrifol am ddiogelu'r amgylchedd, a dyna pam ein bod wedi sefydlu ystod eang o fesurau i sicrhau bod y camau diogelu hynny yn eu lle. Cyfarfûm â'r Gweinidog dros liniaru effeithiau newid yn yr hinsawdd yn Iwerddon pan oeddwn yn y gynhadledd ar ynni'r môr. Roedd hwn yn fater a drafodwyd yn gyffredinol, ond credaf fod angen inni sicrhau, yr holl wledydd y siaradais â nhw am y trefniadau trawsffiniol hynny, ein bod yn gwybod yn union ym mhle y mae'r pwerau gennym ni a beth y gallwn ni ei wneud gyda'r pwerau hynny. Fel y dywedaf, mae trwyddedu datblygu petroliwm ar y môr yn swyddogaeth a gadwyd yn ôl, ond credaf fod Llywodraeth y DU yn gwbl sicr ynghylch ein safbwynt.
The national marine plan is the culmination of a great deal of consultation and collaboration over a number of years, and I think that reflects the importance of our seas both in terms of the number and the range of interests, industries, that they support, and also the national sense of self that is appreciated by anybody who has lived near or alongside a coastal community. So, I do welcome the first national plan to manage and to develop our seas in a sustainable and far-sighted way.
I want to pick up on the approach to fisheries and habitats. The relevant policies recognise the importance of sustainable capture and the need to sustain fish life cycles and also the ecosystem upon which they depend. We all know that the vast majority—and it's around 90 per cent of our fishing fleet—is made up of smaller vessels that mostly stay inshore. And they mostly use static gear like pots and traps, and do not tend to fish for species that have been allocated a quota. So, for example, they look for shellfish. Now, currently, pot numbers—and you won't be surprised that I'm mentioning this—are not capped but, going forward, Minister, will you continue to consult the marine stakeholders and assess and evaluate the case for quotas on pots and limits on catch, depending on the changing health of those shellfish stocks?
And again, working with the fishing industry, will you consider the merits of tagging pots and moving to the use of biodegradable materials, as we are now acutely aware these days of what plastic pollution does to the sea? That is particularly created by lost pots and fishing tackle, and it does do significant harm. The other form of harm, of course, by untagged pots and not keeping check of them, is the danger and the threat that they pose by ghost fishing. And I'm sure you know that all the people who are engaged currently in fishing, in that particular type of fishing, would be really receptive to doing these things, because many of them already are doing them.
Mae'r cynllun morol cenedlaethol yn benllanw llawer iawn o ymgynghori a chydweithredu dros flynyddoedd lawer, ac rwy'n credu bod hynny'n adlewyrchu pwysigrwydd ein moroedd o ran y nifer a'r ystod o ddiddordebau, o ddiwydiannau, y maen nhw'n eu cefnogi, a hefyd yr ymdeimlad cenedlaethol o'r hunan y mae unrhyw un sydd wedi byw gerllaw neu nid nepell o gymuned arfordirol yn ei werthfawrogi. Felly, rwyf yn croesawu'r cynllun cenedlaethol cyntaf i reoli a datblygu ein moroedd mewn ffordd gynaliadwy a chraff.
Rwyf eisiau sôn am y dull o ymdrin â physgodfeydd a chynefinoedd. Mae'r polisïau perthnasol yn cydnabod pwysigrwydd pysgota cynaliadwy a'r angen i gynnal cylchredau bywyd pysgod a hefyd yr ecosystem y maen nhw'n dibynnu arni. Gwyddom i gyd fod y mwyafrif helaeth—sef oddeutu 90 y cant o'n fflyd bysgota—yn cynnwys cychod llai sy'n aros ger y glannau gan fwyaf. Ac ar y cyfan maen nhw'n defnyddio offer sefydlog fel potiau a thrapiau, ac nid ydyn nhw'n tueddu i bysgota am rywogaethau y dyrannwyd cwota iddyn nhw. Felly, er enghraifft, maen nhw'n chwilio am bysgod cregyn. Nawr, ar hyn o bryd, nid oes uchafswm ar niferoedd y potiau—ac ni fyddwch yn synnu fy mod yn sôn am hyn—ond, yn y dyfodol, Gweinidog, a wnewch chi barhau i ymgynghori â'r rhanddeiliaid morol ac asesu a gwerthuso'r achos dros gwotâu ar botiau a therfynau ar ddal, yn dibynnu ar iechyd y stociau pysgod cregyn hynny wrth i'r amgylchiadau newid?
Ac eto, gan weithio gyda'r diwydiant pysgota, a wnewch chi ystyried rhinweddau tagio potiau a symud at ddefnyddio deunyddiau bioddiraddiadwy, gan ein bod bellach yn ymwybodol iawn y dyddiau hyn o'r hyn y mae llygredd plastig yn ei wneud i'r môr? Caiff hyn ei greu'n benodol gan botiau coll ac offer pysgota, ac mae'n gwneud niwed sylweddol. Y math arall o niwed, wrth gwrs, a achosir gan botiau heb eu tagio a thrwy beidio â chadw golwg arnyn nhw, yw'r perygl a'r bygythiad y maen nhw'n ei achosi drwy bysgota anfwriadol. Ac rwy'n siŵr eich bod yn gwybod y byddai'r holl bobl sy'n ymwneud â physgota ar hyn o bryd, y math arbennig hwnnw o bysgota, yn barod iawn i wneud y pethau hyn, gan fod llawer ohonyn nhw eisoes yn eu gwneud.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Thank you. Joyce Watson raises some really important points, and one of the things I was very keen to have reflected in this policy was around the small vessels, which, as you say, make up the majority of our Welsh fleet. They're very, very sensitive to displacement, for instance, and I thought it was really important that we safeguarded established activities within this plan.
In relation to continuing to work with stakeholders, obviously I work with stakeholders around this. I've worked with fisheries and marine stakeholders around Brexit—they've very much been around the table—and I will continue to do so. I think the point that you raise around plastic pollution and fishing litter, for want of a better word, we recognise, for instance, that fishing gear that's lost at sea has the potential to then obviously pollute and causes major impacts on the marine environment. So, that's very much a piece of work that we've been doing with the fisheries sector around that.
You'll also see that the plan includes policy provision to protect areas of importance to our fishing industry, and that includes the key habitats and the fishing grounds, as well as encouragement to develop the underpinning evidence base, which is absolutely essential. I think it was Huw Irranca-Davies who mentioned that. That evidence base is so necessary in order to be able to facilitate positive fisheries management decisions.
Diolch. Mae Joyce Watson yn codi rhai pwyntiau gwirioneddol bwysig, ac un o'r pethau yr oeddwn yn awyddus iawn i'w hystyried yn y polisi hwn oedd y cychod bach, sydd, fel y dywedwch chi, yn ffurfio'r rhan fwyaf o fflyd Cymru. Maen nhw'n hynod o sensitif i ddadleoli, er enghraifft, ac roeddwn yn credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn diogelu gweithgareddau sefydledig o fewn y cynllun hwn.
O ran parhau i weithio gyda rhanddeiliaid, yn amlwg rwy'n gweithio gyda rhanddeiliaid ynghylch hyn. Rwyf wedi gweithio gyda rhanddeiliaid o'r maes pysgodfeydd a'r diwydiannau morol ynghylch Brexit—maen nhw wedi bod yn bresennol o amgylch y bwrdd yn fynych—a byddaf yn parhau i wneud hynny. Rwy'n credu o ran y sylw yr ydych chi'n ei wneud ynghylch llygredd plastig a sbwriel pysgota, yn niffyg gair gwell, rydym yn cydnabod, er enghraifft, bod gan offer pysgota a gollwyd ar y môr y potensial wedyn i lygru ac effeithio'n fawr ar yr amgylchedd morol. Felly, mae hynny'n ddarn o waith yr ydym ni wedi bod yn ei wneud gyda'r sector pysgodfeydd ynghylch hynny.
Byddwch hefyd yn gweld bod y cynllun yn cynnwys darpariaeth o ran polisi i ddiogelu meysydd o bwys i'n diwydiant pysgota, ac mae hynny'n cynnwys y cynefinoedd allweddol a'r tiroedd pysgota, yn ogystal ag anogaeth i ddatblygu'r sylfaen dystiolaeth greiddiol, sy'n gwbl hanfodol. Rwy'n credu mai Huw Irranca-Davies a grybwyllodd hynny. Mae'r sylfaen dystiolaeth honno mor angenrheidiol er mwyn gallu hwyluso penderfyniadau cadarnhaol ynghylch rheoli pysgodfeydd.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Gweinidog.
Item 7 on our agenda this afternoon is a statement by the Minister for Economy and Transport on the proposed future delivery model for the Business Wales service. I call on the Minister for Economy and Transport, Ken Skates.
Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw datganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynglŷn â'r model cyflenwi arfaethedig ar gyfer gwasanaeth Busnes Cymru yn y dyfodol. Galwaf ar Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates.
Diolch, Dirprwy Llywydd. As Minister for the economy, I have always been clear that small and medium-sized businesses are the backbone of the Welsh economy. Not only are they important in number—of almost 300,000 currently active businesses in Wales, more than 257,000 are micro, small and medium sized—they are all so critical to the way our economy and the way our communities operate.
Through the supply chain, on the high street, in our public services, small and medium-sized businesses make up so much of the vitality and the energy of the Welsh economy and Welsh communities. And from the young tech start-up to the growing artisan brewer, to the locally owned construction firm or the family law practice, how we as a community around them, in turn, support and help those firms to grow, to access finance and to plan for their futures is, in itself, critical to the future of the Welsh economy.
I'm proud of what the Welsh Government has done over the course of devolution to support those small and medium-sized firms. Through Business Wales, we have been able to fill in the gaps and provide high-quality information, advice and guidance to support entrepreneurs and businesses with their plans to start up and grow their businesses through all cycles of growth.
Since 1999, and through the crash of 2008 and beyond, the Welsh Government has proactively supported community-based and locally owned firms at each stage of the business lifecycle—from idea generation, through those often tricky few years, and on to accelerated growth. And I'm proud that, since 2013, Business Wales has dealt with over 126,000 inquiries through its helpline and had over 3 million visits to its website. It's provided business advice to over 71,000 aspiring entrepreneurs and SMEs. It's supported SMEs to create over 28,000 jobs and it has safeguarded a further 45,000. And it has supported entrepreneurs to create 10,500 new businesses.
A feature of its work that I am particularly proud of what has been done has been the inspiration for the next generation of entrepreneurs and business leaders. Through the 406 Big Ideas role models across Wales, over 219,000 young people across all of our schools, colleges and universities have been engaged to think about how they could start their own business or become a successful entrepreneur. It’s what has helped 57 per cent—57 per cent—of young people under 25 to now have aspirations to work for themselves and to be their own bosses, to start their own businesses.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn Weinidog yr economi, rwyf wedi bod yn glir erioed mai busnesau bach a chanolig yw asgwrn cefn economi Cymru. Nid yn unig maen nhw'n bwysig o ran nifer—o blith bron i 300,000 o fusnesau sy'n weithredol yng Nghymru ar hyn o bryd, mae mwy na 257,000 yn fusnesau micro, yn fach ac yn ganolig eu maint—maen nhw i gyd mor hanfodol i'r ffordd y mae ein heconomi a'r ffordd y mae ein cymunedau yn gweithredu.
Drwy'r gadwyn gyflenwi, ar y stryd fawr, yn ein gwasanaethau cyhoeddus, mae busnesau bach a chanolig yn rhan mor fawr o fywiogrwydd ac egni economi Cymru a chymunedau Cymru. Ac o'r cwmnïau technoleg newydd ifanc i'r bragwr crefftus sy'n ehangu, i'r cwmni adeiladu y mae rhywun lleol yn berchen arno neu i'r practis cyfraith teuluol, mae'r ffordd yr ydym ni fel cymuned o'u hamgylch yn cefnogi ac yn helpu'r cwmnïau hynny i dyfu, i gael cyllid ac i gynllunio ar gyfer eu dyfodol, ynddo'i hun yn hanfodol i ddyfodol economi Cymru.
Rwy'n falch o'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud yn ystod datganoli i gefnogi'r cwmnïau bach a chanolig hynny. Drwy Busnes Cymru, rydym ni wedi gallu llenwi'r bylchau a darparu gwybodaeth, cyngor a chanllawiau o ansawdd uchel i gefnogi entrepreneuriaid a busnesau gyda'u cynlluniau i gychwyn a thyfu eu busnesau drwy bob cylch twf.
Ers 1999, a thrwy gwymp 2008 a thu hwnt, mae Llywodraeth Cymru wedi mynd ati'n rhagweithiol i gefnogi cwmnïau cymunedol a chwmnïau sydd mewn perchnogaeth leol ar bob cam o'r cylch bywyd busnes—o gynhyrchu syniadau, drwy'r blynyddoedd hynny sy'n aml yn anodd, ac ymlaen i gyflymu twf. Ac rwy'n falch fod Busnes Cymru, ers 2013, wedi ymdrin â mwy na 126,000 o ymholiadau drwy ei linell gymorth ac wedi cael dros 3 miliwn o ymweliadau â'i wefan. Mae wedi rhoi cyngor busnes i dros 71,000 o ddarpar entrepreneuriaid a busnesau bach a chanolig. Mae'n cefnogi busnesau bach a chanolig i greu dros 28,000 o swyddi ac mae wedi diogelu 45,000 arall. Ac mae wedi cefnogi entrepreneuriaid i greu 10,500 o fusnesau newydd.
Un o nodweddion ei waith yr wyf yn arbennig o falch ohono fu'r ysbrydoliaeth ar gyfer y genhedlaeth nesaf o entrepreneuriaid ac arweinwyr busnes. Drwy'r 406 o esiamplau Syniadau Mawr ledled Cymru, ymgysylltwyd â thros 219,000 o bobl ifanc ar draws ein holl ysgolion, colegau a phrifysgolion er mwyn iddyn nhw ystyried sut y gallent ddechrau eu busnesau eu hunain neu sut i ddod yn entrepreneuriaid llwyddiannus. Dyma sydd wedi helpu 57 y cant—57 y cant—o bobl ifanc o dan 25 oed i feithrin uchelgeisiau i weithio iddyn nhw eu hunain a bod yn feistri arnyn nhw eu hunain, i ddechrau eu busnesau eu hunain.
The impact of Business Wales can perhaps be most clearly seen in the positive effects it has had on our economy. For every £1 spent through the Business Wales service, £10 is generated in the wider Welsh economy, with up to £17 in the more focused areas of support. The four-year survivability rate of start-ups supported by its work now stands at 85 per cent and that compares to 41 per cent for those who do not get support. Twenty per cent of jobs created by Business Wales's support are filled by unemployed people, increasing to 40 per cent for jobs in self-employed enterprises.
Given the significant amount of structural funding that the Business Wales service has benefited from over many years, it is important to point out that these benefits to our economy are as a direct result of our membership of the European Union. And whatever happens over these coming months and weeks, I want to pay tribute to our partners in Europe who have, through support for Business Wales, helped us to achieve these important things.
But through all of our work, we've always kept asking ourselves one important question: what next? How can we make our services, through Business Wales, sharper and more tailored to the needs of firms and companies the length and breadth of Wales? This is why, in 2017, I was delighted to launch the Development Bank of Wales, our response to the market failure we saw in start-up and growth finance here in Wales. An institution, I'm pleased to say, that now manages over £1 billion of finance, supporting Welsh firms and projects across the country.
But reflecting on these achievements and in thinking about future challenges, it’s time for us as a Welsh Government to work with you as the National Assembly for Wales to help put Business Wales on a stronger footing for the future; to prepare it, and consequently our businesses, for what our economy will look like after Brexit; to help it help us with the wider challenges we identified in the economic action plan of preparing for digital disruption, of improving productivity, of increasing the incidence of fair work, of decarbonisation and of promoting inclusive growth. And so, over the last few months, I have been working closely with my officials to begin that work: work we want you, as members of our national Parliament, to support us with; work that can build on, evolve and enhance the Business Wales service for the future.
Central to that work has been the overriding aim to make Wales the very best environment anywhere in Europe to start up and grow an inclusive and sustainable business. To do that, we have focused our work on three key areas. First is the key area of creating a future Business Wales service that is a high-quality, front-end advice and inquiry portal; one that provides everyone who wants it a one-stop shop for digital, helpline and inquiry support.
The second element has been to focus on the creation of a service that can enhance the capacity and the capability of our regional economies in Wales to support inclusive growth. In short, that means having a business support service that works with partners in the regions and communities of Wales, with local government, with our universities, our colleges and with our high street banks; one that makes simple but strong connections between partners to make those places fantastic locations to start and grow a business.
And the third area of our work focuses on inclusive and sustainable growth. As a Minister, I have been very clear that every business has a responsibility to support inclusive growth, and in turn, as a Government, we have a duty to create the conditions within which more micro and small businesses can grow in inclusive and sustainable ways, to become thriving SMEs, to support the productivity, profitability and resilience of existing medium-sized businesses, to secure their long-term future ownership and to ensure the promotion of fair work.
My intention is that Business Wales will continue to be delivered on a national footprint, and to ensure efficiency it will also build on current provision to provide further opportunities for regionalisation that will align with the regional frameworks being developed by the chief regional officers. I will aim to make sure that the Welsh Government plays its part in ensuring Business Wales has the investment needed to make the service a success.
With the right support and investment, we believe that Business Wales can have a significant economic impact, helping businesses create up to 6,000 new jobs a year, by maintaining the impressive four-year survivability rate for supported start-ups and through adding some £220 million of value through goods and services into our economy annually.
But while I want to be honest with the Chamber about what we can achieve, I also need to be honest and blunt about the danger we face, too. The UK Government’s failure to confirm that replacement structural funding will come back to Wales puts the future viability of delivery services like Business Wales at risk. For Business Wales, this means £12 million per annum is at risk, and opportunities with it that we cannot afford for our businesses and our communities to lose in a post-Brexit economy.
I'll be working very closely with my colleague the finance Minister and with wider Welsh Government colleagues to ensure that we repeat our clear and unambiguous position: not a penny less, not a power lost as we leave the European Union. My commitment to building a high-quality Business Wales is absolute. I hope that the UK Government will not stand in the way of that ambition.
Efallai fod effaith Busnes Cymru i'w weld yn fwyaf clir yn yr effeithiau cadarnhaol a gafodd ar ein heconomi. Am bob £1 a werir drwy wasanaeth Busnes Cymru, cynhyrchir £10 yn economi ehangach Cymru, gyda hyd at £17 yn y meysydd cymorth mwy penodol. Mae'r gyfradd oroesi o bedair blynedd ar gyfer busnesau newydd a gefnogir gan ei waith bellach yn 85 y cant ac mae hynny'n cymharu â 41 y cant ar gyfer y rhai nad ydynt yn cael cymorth. Caiff 20 y cant o'r swyddi a grëwyd gan gymorth Busnes Cymru eu llenwi gan bobl ddi-waith, gan gynyddu i 40 y cant ar gyfer swyddi mewn mentrau hunangyflogedig.
O ystyried y swm sylweddol o arian strwythurol y mae gwasanaeth Busnes Cymru wedi elwa arno dros nifer o flynyddoedd, mae'n bwysig nodi bod y manteision hyn i'n heconomi o ganlyniad uniongyrchol i'n haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd. A beth bynnag fydd yn digwydd dros y misoedd a'r wythnosau nesaf, rwyf eisiau talu teyrnged i'n partneriaid yn Ewrop sydd, drwy gefnogi Busnes Cymru, wedi ein helpu i gyflawni'r pethau pwysig hyn.
Ond drwy ein holl waith, rydym ni wastad wedi gofyn i'n hunain un cwestiwn pwysig: beth nesaf? Sut y gallwn ni sicrhau bod ein gwasanaethau, drwy Busnes Cymru, yn gliriach ac yn fwy addas i anghenion cwmnïau a busnesau ar hyd a lled Cymru? Dyma pam, yn 2017, roeddwn wrth fy modd o gael lansio Banc Datblygu Cymru, ein hymateb i fethiant y farchnad mewn cyllid cychwyn a meithrin busnes a welsom ni yma yng Nghymru. Sefydliad, rwy'n falch o ddweud, sydd bellach yn rheoli dros £1 biliwn o gyllid, yn cefnogi cwmnïau a phrosiectau Cymreig ledled y wlad.
Ond gan ystyried y cyflawniadau hyn ac wrth feddwl am heriau'r dyfodol, mae'n bryd i ni fel Llywodraeth Cymru weithio gyda chi fel Cynulliad Cenedlaethol Cymru i helpu i roi Busnes Cymru ar sail gadarnach ar gyfer y dyfodol; i'w baratoi, ac o ganlyniad ein busnesau, ar gyfer sefyllfa ein heconomi ar ôl Brexit; er mwyn ei helpu i wynebu'r heriau ehangach a nodwyd gennym ni yn y cynllun gweithredu economaidd o baratoi ar gyfer amharu ar gysylltiadau digidol, gwella cynhyrchiant, cynyddu nifer yr achosion o waith teg, datgarboneiddio a hyrwyddo twf cynhwysol. Ac felly, yn ystod y misoedd diwethaf, bûm yn gweithio'n agos gyda'm swyddogion i ddechrau'r gwaith hwnnw: gwaith mae arnom ni eisiau i chi, fel aelodau o'n Senedd genedlaethol, ei gefnogi; gwaith sy'n gallu datblygu, esblygu a gwella gwasanaeth Busnes Cymru ar gyfer y dyfodol.
Yn ganolog i'r gwaith hwnnw fu'r nod pennaf o sicrhau mai Cymru yw'r lle gorau oll yn Ewrop i gychwyn a meithrin busnes cynhwysol a chynaliadwy. I wneud hynny, rydym ni wedi canolbwyntio ein gwaith ar dri maes allweddol. Y cyntaf yw'r maes allweddol o greu gwasanaeth Busnes Cymru yn y dyfodol sy'n adnodd cyngor ac ymchwil blaenllaw o ansawdd uchel; un sy'n adnodd cynhwysfawr ar gyfer cymorth digidol, llinell gymorth ac ymholi i bawb sy'n dymuno ei gael.
Yr ail elfen oedd canolbwyntio ar greu gwasanaeth sy'n gallu gwella capasiti a gallu ein heconomïau rhanbarthol yng Nghymru i gefnogi twf cynhwysol. Yn gryno, mae hynny'n golygu cael gwasanaeth cymorth i fusnesau sy'n gweithio gyda phartneriaid yn rhanbarthau a chymunedau Cymru, gyda llywodraeth leol, gyda'n prifysgolion, ein colegau a gyda'n banciau ar y stryd fawr; un sy'n gwneud cysylltiadau syml ond cryf rhwng partneriaid i wneud y lleoedd hynny yn fannau gwych i gychwyn a meithrin busnes.
Ac mae trydydd maes ein gwaith yn canolbwyntio ar dwf cynhwysol a chynaliadwy. Fel Gweinidog, rwyf wedi bod yn glir iawn fod cyfrifoldeb ar bob busnes i gefnogi twf cynhwysol, ac, yn ein tro, fel Llywodraeth, mae gennym ni ddyletswydd i greu'r amodau lle y gall mwy o ficrofusnesau a busnesau bach dyfu mewn ffyrdd cynhwysol a chynaliadwy, i fod yn fusnesau bach a chanolig ffyniannus, i gefnogi cynhyrchiant, proffidioldeb a chydnerthedd busnesau canolig presennol, i sicrhau eu perchenogaeth hirdymor yn y dyfodol ac i sicrhau bod gwaith teg yn cael ei hyrwyddo.
Fy mwriad yw y bydd Busnes Cymru yn parhau i gael ei gyflawni ar sail genedlaethol, ac i sicrhau effeithlonrwydd bydd hefyd yn adeiladu ar y ddarpariaeth bresennol i ddarparu cyfleoedd pellach ar gyfer rhanbartholi a fydd yn gyson â'r fframweithiau rhanbarthol sy'n cael eu datblygu gan y prif swyddogion rhanbarthol. Byddaf yn ceisio gwneud yn siŵr bod Llywodraeth Cymru yn chwarae ei rhan i sicrhau bod gan Busnes Cymru y buddsoddiad sydd ei angen i wneud y gwasanaeth yn llwyddiant.
Gyda'r cymorth a'r buddsoddiad iawn, credwn y gall Busnes Cymru gael effaith economaidd sylweddol, gan helpu busnesau i greu hyd at 6,000 o swyddi newydd y flwyddyn, drwy gynnal y gyfradd oroesi bedair blynedd drawiadol ar gyfer busnesau newydd a gefnogir a thrwy ychwanegu gwerth o tua £220 miliwn drwy nwyddau a gwasanaethau i'n heconomi yn flynyddol.
Ond er fy mod eisiau bod yn onest gyda'r Siambr am yr hyn y gallwn ni ei gyflawni, mae angen i mi hefyd fod yn onest ac yn blaen am y perygl a wynebwn, hefyd. Mae methiant Llywodraeth y DU i gadarnhau y bydd cyllid strwythurol newydd yn dod yn ôl i Gymru yn golygu bod gwasanaethau cyflenwi fel Busnes Cymru mewn perygl yn y dyfodol. Ar gyfer Busnes Cymru, mae hyn yn golygu bod £12 miliwn y flwyddyn mewn perygl, a chyfleoedd yn ei sgil na allwn fforddio i'n busnesau a'n cymunedau eu colli mewn economi ar ôl Brexit.
Byddaf yn gweithio'n agos iawn â'm cyd-Weinidog, sef y Gweinidog Cyllid, a gyda chydweithwyr ehangach yn Llywodraeth Cymru i sicrhau ein bod yn ailadrodd ein safbwynt clir a diamwys: dim ceiniog yn llai, dim pŵer wedi ei golli wrth i ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae fy ymrwymiad i adeiladu Busnes Cymru o ansawdd uchel yn absoliwt. Gobeithio na fydd Llywodraeth y DU yn rhwystro'r uchelgais honno.
Can I thank the Minister for his statement today? I largely support the aspirations of what the Minister has said in most of his statement. I certainly agree with the start of his statement today, when he said that small and medium-sized businesses are the backbone of the Welsh economy. I couldn't agree with that more. I suppose the latter part of his statement was perhaps a little negative. I do think there are going to be some real challenges as we leave the European Union, but there'll also be some opportunities, and I would hope that future funding, as I'm sure he would agree with me, would be more tailored and more suited to Wales's needs, and less restricted.
In the spirit of the Minister—. I think what he's saying today is he's looking for suggestions from this Parliament and Assembly Members, so I'll ask my questions in the spirit of—I'll give him suggestions in a questioning way. Under the proposed future delivery model of Business Wales, I wonder what considerations the Welsh Government has given to merging the functions of the Development Bank for Wales and Business Wales in order to maximise the economic impact of both and to make it easier for businesses to access finance. If that was a consideration, also your thoughts on keeping the branding of both organisations, despite them perhaps being one body. I'm just sort of floating a suggestion there, and asking for the Minister's views on that.
The FSB have made some recommendations that,
'When determining value for money across the UK, business support should move beyond...job creation targets towards'
—and I'm quoting the FSB here—
'a broader economic conversation. This could include modernisation, decarbonisation targets, productivity gains, and the social impact on communities.'
I would welcome your views on the FSB's recommendations.
The issues of low awareness of alternative sources of finance is highlighted in Professor Jones-Evans's report, and this chimes with me in terms of dealing with my own casework. I wonder how you will ensure that any proposed future delivery model for Business Wales will do more to raise the brand awareness and communicate the full range of financial sources and options available to businesses.
Some recipients of Business Wales have advised that the quality of advice can vary, and I wonder how any proposed future delivery model for Business Wales can ensure that the advice given is consistent across the country. Other criticisms of the current model are that banks' relationships with Business Wales can be somewhat ad hoc when it comes to referrals or signposting businesses to access Business Wales assistance and support. Therefore, how will any new delivery model, in your view, foster a closer working relationship between Business Wales and its key partners from the financial institutions, and I include in that, of course, the community bank of Wales as well, which has been talked about, and alternative finance providers, to ensure we have a more joined-up approach?
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw? Rwyf yn cefnogi i raddau helaeth ddyheadau'r hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud yn y rhan fwyaf o'i ddatganiad. Rwy'n sicr yn cytuno â dechrau ei ddatganiad heddiw, pan ddywedodd mai busnesau bach a chanolig yw asgwrn cefn economi Cymru. Ni allwn gytuno mwy â hynny. Mae'n debyg bod rhan olaf ei ddatganiad braidd yn negyddol efallai. Credaf y bydd rhai heriau gwirioneddol yn codi wrth inni adael yr Undeb Ewropeaidd, ond ceir rhai cyfleoedd hefyd, a byddwn yn gobeithio y byddai cyllid yn y dyfodol, fel y byddai'n cytuno â mi, rwy'n siŵr, wedi'i deilwra'n well ac yn fwy addas ar gyfer anghenion Cymru, ac yn llai cyfyngedig.
Yn ysbryd araith y Gweinidog—. Rwy'n credu mai'r hyn y mae'n ei ddweud heddiw yw ei fod yn chwilio am awgrymiadau gan y Senedd hon ac aelodau'r Cynulliad, felly fe ofynnaf fy nghwestiynau yn ysbryd—rhof awgrymiadau iddo mewn ffordd ymholgar. O dan y model cyflawni arfaethedig ar gyfer Busnes Cymru yn y dyfodol, tybed pa ystyriaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi i uno swyddogaethau Banc Datblygu Cymru a Busnes Cymru er mwyn sicrhau'r effaith economaidd fwyaf posibl a'i gwneud yn haws i fusnesau gael gafael ar gyllid. Os oedd hynny'n ystyriaeth, hefyd eich barn am gadw brandio'r ddau sefydliad, er eu bod efallai'n un corff. Rwy'n cynnig awgrym o'r newydd yn y fan yna, ac yn gofyn am farn y Gweinidog am hynny.
Mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi gwneud rhai argymhellion;
Wrth bennu gwerth am arian ledled y DU, dylai cymorth busnes symud y tu hwnt i... dargedau creu swyddi tuag at
—ac rwy'n dyfynnu'r Ffederasiwn Busnesau Bach yn y fan yma—
sgwrs economaidd ehangach. Gallai hyn gynnwys moderneiddio, targedau datgarboneiddio, enillion cynhyrchiant, a'r effaith gymdeithasol ar gymunedau.
Byddwn yn croesawu eich barn ar argymhellion y Ffederasiwn Busnesau Bach.
Tynnir sylw at faterion sy'n ymwneud ag ymwybyddiaeth isel o ffynonellau cyllid amgen yn adroddiad yr Athro Jones-Evans, ac mae hyn yn cyd-fynd â'm syniadau i o ran ymdrin â'm gwaith achos fy hun. Tybed sut y byddwch yn sicrhau y bydd unrhyw fodel cyflawni arfaethedig ar gyfer Busnes Cymru yn y dyfodol yn gwneud mwy i godi ymwybyddiaeth o frand ac i gyfleu'r ystod lawn o ffynonellau ariannol a dewisiadau sydd ar gael i fusnesau.
Mae rhai sydd wedi cael gwasanaeth gan Fusnes Cymru wedi dweud bod ansawdd y cyngor yn gallu amrywio, ac rwy'n tybio sut y gall unrhyw fodel cyflawni arfaethedig ar gyfer Busnes Cymru yn y dyfodol sicrhau bod y cyngor a roddir yn gyson ar draws y wlad. Beirniadaethau eraill o'r model presennol yw y gall perthynas banciau â Busnes Cymru fod braidd yn ad hoc o ran atgyfeirio neu gyfeirio busnesau i gael cymorth a chefnogaeth gan Busnes Cymru. Felly, sut y bydd unrhyw fodel cyflawni newydd, yn eich barn chi, yn meithrin perthynas waith agosach rhwng Busnes Cymru a'i bartneriaid allweddol o'r sefydliadau ariannol, ac rwy'n cynnwys yn hynny, wrth gwrs, Banc Cymunedol Cymru hefyd, a gafodd ei grybwyll, a darparwyr cyllid eraill i sicrhau bod gennym ni ddull gweithredu mwy cydgysylltiedig?
Can I thank Russell George for a number of very persuasive suggestions for improving the Business Wales model as we move forward? There is a major challenge, though, in maintaining the financial support for Business Wales services if replacement funding is not guaranteed by the UK Government, in the form of ensuring that every penny is passed to the Welsh Government to spend on vital business support services. That challenge is very real because we face, after 2021, a budget reduction of something in the order of 48 per cent for Business Wales if that replacement ERDF funding is not secured. That, in turn, would have huge implications in terms of the number of businesses that we'd be able to support and give advice to, the number of jobs that could be created, and the number of jobs that could be sustained. So, I am hopeful that the UK Government will clarify its position in terms of replacement funding and will guarantee that we, as the Welsh Government, will secure it.
I think the points made concerning the work that Business Wales and the Development Bank of Wales do together is very important. The suggestion of a merger is something that I and others have considered in the past. It's certainly something that I keep an open mind to. But I'm also concerned with the close working relationship that Business Wales has with Careers Wales. Again, we looked at how we could improve the working relationship between Careers Wales and Business Wales, and we are pleased that they are working incredibly closely now. I'm not minded to suggest at this point that full mergers would be to the benefit of the end user—the customer, the business that accesses support—but it's something that I think could and should be considered on a regular basis.
In terms of high-street banks, I think Russell George makes an incredibly important point. It was something that I referred to towards the end of my statement. There is an absolute need to ensure that high-street banks do signpost businesses to Business Wales if they believe that those businesses could benefit in any way, shape or form from the advice and support that is offered. The important point, though, for Business Wales, is that they need to ensure that every high-street branch is aware of the Business Wales service. That form of collaboration is going to be vitally important in order to raise the brand awareness of Business Wales as well, and this is something that Russell George pointed to as well. I think brand awareness has come on incredibly well in recent times, but in an age in which we are bombarded with a plethora of messages and brands every moment of every day, it's important that the momentum that's been built up by Business Wales is not lost.
Now, Russell George mentioned the feedback of businesses. Now, the feedback of businesses concerning Business Wales's customer survey is very impressive indeed: 90 per cent of businesses were satisfied with the level of knowledge and expertise of an advisor; 89 per cent were satisfied with the level of professionalism; and 86 per cent would recommend the service to others. However, I recognise the need to ensure that there is absolute consistency right across Wales. So, as we press forward with regionalisation of services such as Business Wales, we will not stop looking at how we can ensure a consistent high-quality service across every part of the country.
Russell George referenced the FSB's report, which I fully support. I think the importance of placemaking in business support considerations cannot be overstated. The economic action plan had placemaking right at its heart, with the focus on the foundational economy, with the desire to see business support not focused on simply buying jobs or creating jobs, but contributing to other priority areas, such as decarbonisation, such as the strength and resilience of the high street, and, of course, the health and well-being of the workforce. So, as Business Wales proceeds into the future, and its new operating model is developed and fully implemented, I would expect Business Wales to operate on the basis of the economic contract being used, and the economic action plan prioritised being fully respected.
A gaf i ddiolch i Russell George am nifer o awgrymiadau darbwyllol iawn ar gyfer gwella model Busnes Cymru wrth i ni symud ymlaen? Mae her fawr, fodd bynnag, wrth gynnal y cymorth ariannol i wasanaethau Busnes Cymru os na chaiff cyllid newydd ei warantu gan Lywodraeth y DU, ar ffurf sicrhau bod pob ceiniog yn cael ei throsglwyddo i Lywodraeth Cymru i'w gwario ar wasanaethau cymorth busnes hanfodol. Mae'r her honno'n real iawn oherwydd byddwn, ar ôl 2021, yn wynebu gostyngiad yn y gyllideb o ryw 48 y cant ar gyfer Busnes Cymru os na sicrheir cyllid newydd yn lle'r ERDF. Byddai hynny, yn ei dro, â goblygiadau enfawr o ran nifer y busnesau y byddem yn gallu eu cefnogi a rhoi cyngor iddyn nhw, nifer y swyddi y gellid eu creu, a nifer y swyddi y gellid eu cynnal. Felly, rwy'n obeithiol y bydd Llywodraeth y DU yn egluro ei sefyllfa o ran cyllid newydd a bydd yn gwarantu y byddwn ni, fel Llywodraeth Cymru, yn ei gael.
Rwy'n credu bod y pwyntiau a wnaed ynghylch y gwaith y mae Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru yn ei wneud gyda'i gilydd yn bwysig iawn. Mae'r awgrym i uno yn rhywbeth yr wyf i ac eraill wedi'i ystyried yn y gorffennol. Mae'n sicr yn rhywbeth yr wyf yn cadw meddwl agored yn ei gylch. Ond rwyf hefyd yn poeni am y berthynas waith agos sydd rhwng Busnes Cymru a Gyrfa Cymru. Unwaith eto, buom yn edrych ar sut y gallem NI wella'r berthynas waith rhwng Gyrfa Cymru a Busnes Cymru, ac rydym yn falch eu bod yn gweithio'n hynod o agos nawr. Nid wyf yn bwriadu awgrymu ar hyn o bryd y byddai uno llawn yn fanteisiol i'r defnyddiwr—y cwsmer, y busnes sy'n cael cymorth—ond mae'n rhywbeth y credaf y gellid ac y dylid ei ystyried yn rheolaidd.
O ran banciau'r stryd fawr, credaf fod Russell George yn gwneud pwynt hynod o bwysig. Roedd yn rhywbeth y cyfeiriais ato tua diwedd fy natganiad. Mae gwir angen sicrhau bod banciau'r stryd fawr yn cyfeirio busnesau i Busnes Cymru os ydyn nhw'n credu y gallai'r busnesau hynny elwa mewn unrhyw ffordd ar y cyngor a'r cymorth a gynigir. Y pwynt pwysig, fodd bynnag, i Busnes Cymru, yw bod angen iddyn nhw sicrhau bod pob cangen stryd fawr yn ymwybodol o wasanaeth Busnes Cymru. Bydd y math hwnnw o gydweithio'n hanfodol bwysig er mwyn codi ymwybyddiaeth brand Busnes Cymru hefyd, ac mae hyn yn rhywbeth y cyfeiriodd Russell George ato hefyd. Rwy'n credu bod ymwybyddiaeth o frand wedi bod yn anhygoel o dda yn ddiweddar, ond mewn oes pan gawn ni ein peledu â llu o negeseuon a brandiau bob eiliad o bob dydd, mae'n bwysig nad yw'r momentwm sydd wedi'i adeiladu gan Busnes Cymru yn cael ei golli.
Nawr, soniodd Russell George am adborth busnesau. Nawr, mae adborth busnesau ynghylch arolwg cwsmeriaid Busnes Cymru wedi creu argraff yn wir: roedd 90 y cant o fusnesau yn fodlon ar lefel gwybodaeth ac arbenigedd cynghorydd; roedd 89 y cant yn fodlon ar lefel proffesiynoldeb; a byddai 86 y cant yn argymell y gwasanaeth i eraill. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod bod angen sicrhau cysondeb llwyr ledled Cymru. Felly, wrth inni fwrw ati i ranbartholi gwasanaethau megis Busnes Cymru, ni fyddwn yn rhoi'r gorau i edrych ar sut y gallwn ni sicrhau gwasanaeth cyson o safon uchel ym mhob rhan o'r wlad.
Cyfeiriodd Russell George at adroddiad Ffederasiwn y Busnesau Bach yr wyf yn ei gefnogi'n llwyr. Rwy'n credu na ellir gorbwysleisio pwysigrwydd creu lleoedd mewn ystyriaethau cymorth busnes. Roedd creu lleoedd wrth wraidd y cynllun gweithredu economaidd, gyda'r pwyslais ar yr economi sylfaenol, gyda'r awydd i weld cymorth busnes yn peidio â chanolbwyntio ar brynu swyddi neu greu swyddi yn unig, ond yn cyfrannu at feysydd blaenoriaeth eraill, fel datgarboneiddio, megis cryfder a chydnerthedd y stryd fawr, ac, wrth gwrs, iechyd a lles y gweithlu. Felly, wrth i Busnes Cymru fwrw ymlaen i'r dyfodol, ac wrth i'w fodel gweithredu newydd gael ei ddatblygu a'i weithredu'n llawn, byddwn yn disgwyl i Busnes Cymru weithredu ar y sail y defnyddir y contract economaidd, ac y perchir yn llawn y cynllun gweithredu economaidd a flaenoriaethwyd.
Diolch am y datganiad ac am y copi ohono ymlaen llaw. Dwi'n sicr yn cytuno—sut allwn i ddim—ar bwysigrwydd busnesau micro, bach a chanolig i economi Cymru. Mae'r ffigurau, fel rydych chi wedi'u cyflwyno nhw heddiw, yn eithaf syfrdanol mewn difri, onid ydyn nhw: 259,000 o fusnesau, a 257,600 ohonyn nhw yn fusnesau micro, bach a chanolig. Felly, tanddatganiad ydy dweud eu bod nhw'n asgwrn cefn i'n heconomi ni.
Thank you for the statement and for the early copy of it. I certainly agree—how could I not—on the importance of SMEs to the Welsh economy. The figures, as you've presented them, are quite shocking, if truth be told: 259,000 businesses, and 257,600 are micro and small and medium businesses. So, to say that they are the backbone of our economy is an understatement.
Dwi wedi gweithio am sbel efo Busnes Cymru ac wedi cyfeirio nifer o fusnesau at Fusnes Cymru—yn sicr, mae yna staff sydd yn ymroddedig iawn, ond y pryderon sydd gen i yn aml iawn, ac mi fydd y Gweinidog yn ymwybodol o hyn, gan fy mod i wedi llythyru efo fo ar y mater ar nifer o achlysuron, ydy bod yna dangyllido yn aml, dim digon o adnoddau wedi cael eu rhoi iddyn nhw, ac mae yna bwysau gormodol yn cael ei roi ar rhy ychydig o staff, a'r canlyniad ydy eu bod nhw'n methu delifro weithiau. Mi fyddwn ni, wrth chwilio am fodel newydd, yn chwilio am flaenoriaethu o'r newydd, mewn ffordd, er mwyn gwneud yn siŵr bod yr amcanion sydd gan y staff yn gweithio ar y llawr yn gallu cael eu gwireddu.
Dwi yn sicr yn cyd-fynd â phryderon y Gweinidog pan mae'n dod at impact ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Rydyn ni'n gwybod cymaint o gyllid Ewropeaidd sydd wedi cael ei roi dros y blynyddoedd at fentrau yn gysylltiedig â datblygu busnesau, ac rydyn ni'n gwybod ein bod ni ar y pwynt yma mewn amser, o fewn ychydig fisoedd, o bosib, i fod yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, yn dal heb y math o sicrwydd, ar hyd yn oed lefel sylfaenol, ynglŷn â'r cyllid a fyddai'n dod yn y dyfodol i allu parhau â'r gwaith yma, sydd eto yn mynd i gynyddu'r pwysau ar yr adnoddau prin sydd gan y corff Busnes Cymru yn barod.
O ran y dyfodol yr ardal allweddol gyntaf a gafodd ei hamlinellu gan y Gweinidog, dwi'n cyd-fynd, yn sicr, fod yn rhaid inni ddatblygu ymhellach yr elfen one-stop shop yma. Mae'r ail elfen yn ymwneud â beth sydd angen ei wneud, dwi'n meddwl, sef gwreiddio mwy o fewn cymunedau ar draws Cymru. Mae yna newid wedi bod mewn fframweithiau gan Fusnes Cymru dros y blynyddoedd sydd wedi symud Busnes Cymru ymhellach oddi wrth fusnesau, yn sicr yn fy etholaeth i. Mae'n rhaid inni fod yn fwy sensitif i'r angen i gael gweithwyr Busnes Cymru ar y ddaear o fewn ein cymunedau ni, ymhob rhan o Gymru, er mwyn i bob un busnes, ble bynnag maen nhw, yn teimlo bod ganddyn nhw wirioneddol gyswllt â ffynonellau o gymorth.
O ran y drydedd ardal o waith y soniodd y Gweinidog amdano fo—twf cynaliadwy—mi fyddwn i'n croesawu rhagor o wybodaeth gan y Gweinidog ynglŷn â'r uchelgeisiau sydd ganddo fo i fuddsoddi mewn mentrau cymunedol hefyd, sy'n gallu troi i mewn i fusnesau sydd yn gyflogwyr pwysig o fewn ein cymunedau ni, ac yn wirioneddol wedi'u gwreiddio o fewn y cymunedau hynny. Mi wnes i ymweld ag Ynni Ogwen yn ddiweddar ym Methesda, sy'n gwneud gwaith rhagorol yn amgylcheddol o ran y ffordd mae'n cynhyrchu ynni, ond hefyd o ran y gwaith mae o'n ei wneud fel hub ar gyfer datblygu economaidd yn yr ardal honno. Felly, mi fyddwn i'n croesawu rhagor o wybodaeth am hynny.
Hefyd, a fyddai modd cael rhagor o wybodaeth ynglŷn â'r camau sydd angen eu gwneud er mwyn gwreiddio busnesau Cymreig yng Nghymru ar gyfer y dyfodol? Y broblem, fel rydyn ni'n gwybod yn aml, ydy pan mae busnes yn cyrraedd rhyw faint, mae yna demtasiwn yng Nghymru i werthu'r busnes hwnnw gan golli'r rheolaeth sydd gennym ni ar y busnesau hynny. Mi welsom ni hynny'n digwydd yn achos Marco Cable Management yn fy etholaeth i yn ddiweddar—yn union hynny: cwmni oedd wedi cael cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru, ond mi fethwyd â chael gafael ar y busnes hwnnw drwy sicrhau'r cymorth a fyddai wedi gallu ei wreiddio fo yn Ynys Môn. A beth sy'n digwydd rŵan—mae o wedi mynd, mae o'n symud i ganolbarth Lloegr, ac mae hynny'n rhywbeth dwi'n gresynu'n fawr ynglŷn â fo, a dwi'n teimlo bod yna'n dal ddiffyg ffocws ar y gwaith yna o gadw busnesau Cymreig yn gynhenid Gymreig, oherwydd dyna sut mae cadw eu helw nhw yng Nghymru heddiw, ond eu presenoldeb nhw a'u hymrwymiad nhw i Gymru ar gyfer y dyfodol.
I have worked with Business Wales and have referred a number of businesses to Business Wales—certainly, there are committed staff there, but the concerns I have very often, and the Minister will be aware of this, as I have corresponded with him on the issue on a number of occasions, is that there’s underfunding often, not enough resources provided to them, and there is too much pressure placed on too few staff, and the result is that they occasionally can’t deliver. And in seeking a new model, we would be looking for new prioritisation to ensure that the objectives of the staff working on the ground can be delivered.
I certainly agree with the Minister’s concerns when it comes to the impact of leaving the European Union. We know how much European funding has been provided over the years to initiatives related to business development, and we know that at this point in time, within possibly a few months of leaving the European Union, we still don’t have the kind of assurances, even at that most fundamental level, in terms of future funding in order to continue with this work, which is going to add to the pressures on the scarce resources available to Business Wales at present.
In terms of the future of the first key area outlined by the Minister, I certainly agree that we need to further develop this one-stop-shop element. The second element relates to what needs to be done, namely to root more of our businesses within communities across Wales. There has been a shift in frameworks by Business Wales that has moved Business Wales further away from businesses. That’s certainly the case in my constituency, and we must be more sensitive to the need to ensure that Business Wales staff are on the ground within our communities, in all parts of Wales, so that every business, wherever they are, can feel that they have a real link with sources of advice and support.
In terms of the third area of work that the Minister mentioned—sustainable growth—I would welcome further information from the Minister on his ambitions in investing in community initiatives that can become businesses that are important employers within our communities and are truly rooted within those communities. I visited Ynni Ogwen recently in Bethesda, which is doing excellent work environmentally in terms of the way it produces energy, but also in terms of the work it does as a hub for economic development in that area. So, I would welcome further information on that.
Also, could we have further information on the steps that need to be taken in order to root Welsh businesses here in Wales for the future? The problem, as we know, is that when a business reaches a certain scale, there is that temptation in Wales to sell up, losing the control that we have of those businesses. We saw that happen in the case of Marco Cable Management in my constituency recently. It was exactly that: a company that had received support from the Welsh Government, but that business wasn’t given the support that it needed to root itself in Anglesey. And what’s happening now—it is moving to the midlands, and that is something that I regret deeply, and I do feel that there is still a lack of focus on that work of retaining Welsh businesses here in Wales, because that’s how you retain their profits in Wales for today, but also their commitment to Wales for the future.
I think Rhun ap Iorwerth makes a number of really important points today and raises vitally important questions about the delivery model moving forward, but can I thank him, first of all, for kindly recognising the professionalism of staff who are delivering Business Wales services? I recognise the huge contribution that they make, often in very demanding circumstances, and capacity and capability is absolutely vital—it's one of the two pillars underpinning the new delivery model, and it will be equally important to Business Wales itself.
Now, I do strongly believe that closer working with our regional teams across Wales will assist in enhancing capacity and capability within the business support service sector, but so too will closer working with high-street banks and the development bank and, as I mentioned to Russell George, Careers Wales. It's important that all work together and collaborate so as to ensure that all of our investments, all of our support services, are tightly focused, and that no matter what sort of service you are requesting, what sort of support you are in need of, the system itself is very clear, there are no wires exposed, you don't need to navigate your way around it—you just have a one-stop shop to go to, and all of the capacity and capability that is required is within that broad array of organisations behind that front door.
In terms of sustainable growth, I should just say, Dirprwy Lywydd, that Social Business Wales and the Wales Co-operative Centre also play an important role in driving sustainable economic growth in Wales, and their mutual roles will be incredibly important moving forward, as they help to drive growth in the number of community-owned businesses.
And in terms of rooting businesses in Wales, we should not forget the vitally important role of the development bank, especially in supporting middle-sized firms. Members may not be aware of the full extent of the work that is currently taking place by both Business Wales and the Development Bank of Wales, but I would be happy to write to Members, because since Economic Intelligence Wales was launched in 2018, Business Wales and the Development Bank of Wales have been working together to look at the missing middle in Wales and how we can answer those points that Rhun ap Iorwerth made in his contribution.
Already, Economic Intelligence Wales and the Development Bank of Wales have undertaken some quantitative research to analyse medium-sized firms in Wales. Initial findings were available back in September, and the final report is to be published imminently. But there will be another phase to their work, and that other phase will be qualitative research undertaken by Business Wales to identify the type of support that is needed, and I will present that to Members in the spring of 2020.
Rhun ap Iorwerth also pointed to the quite stunning figures concerning the number of micro and small businesses in Wales. But, equally, medium-sized firms play a vitally important part in the overall contribution of revenue to Wales and also in terms of employment figures. And already, the Development Bank of Wales is supporting specifically medium-sized enterprises that wish to remain in Wales with management succession funding, which is vitally important in helping to prevent the sale of businesses that might end up being divested or relocated outside of Wales. There is a £25 million Wales management succession fund already available, and this hugely ambitious programme of maintaining and rooting more businesses in Wales is just one of the strands of our work in identifying how we can support and grow a current missing middle within Wales.
Credaf fod Rhun ap Iorwerth yn gwneud nifer o bwyntiau pwysig iawn heddiw ac yn codi cwestiynau holl bwysig am y model cyflwyno wrth symud ymlaen, ond a gaf i ddiolch iddo, yn gyntaf, am fod mor garedig â chydnabod proffesiynoldeb y staff sy'n darparu gwasanaethau Busnes Cymru? Rwy'n cydnabod y cyfraniad enfawr a wnânt, yn aml mewn amgylchiadau anodd iawn, ac mae capasiti a gallu yn gwbl hanfodol—mae'n un o'r ddwy agwedd sy'n sail i'r model cyflenwi newydd, a bydd yr un mor bwysig i Busnes Cymru ei hun.
Nawr, rwy'n credu'n gryf y bydd gweithio'n agosach gyda'n timau rhanbarthol ledled Cymru yn helpu i wella capasiti a gallu yn sector y gwasanaethau cymorth i fusnesau, ond felly hefyd gweithio'n agosach gyda banciau'r stryd fawr a'r banc datblygu ac, fel soniais wrth Russell George, Gyrfa Cymru. Mae'n bwysig bod pawb yn cydweithio a chyd-dynnu er mwyn sicrhau bod gan ein holl fuddsoddiadau, ein holl wasanaethau cymorth, bwyslais manwl, ac, ni waeth pa fath o wasanaeth yr ydych chi'n gofyn amdano, pa fath o gymorth y mae arnoch chi ei angen, bod y system ei hun yn glir, nad oes unrhyw gymhlethdodau, nad oes angen i chi ymbalfalu o gwmpas—mae gennych chi un adnodd cynhwysfawr i droi ato, ac mae'r holl gapasiti a'r gallu sydd ei angen ar gael yn yr amrywiaeth eang o sefydliadau sy'n ffurfio'r system honno.
O ran twf cynaliadwy, dylwn ddweud, Dirprwy Lywydd, fod gan Busnes Cymdeithasol Cymru a Chanolfan Cydweithredol Cymru ran bwysig hefyd o ran ysgogi twf economaidd cynaliadwy yng Nghymru, a bydd eu cyd-swyddogaethau yn eithriadol o bwysig yn y dyfodol, gan eu bod yn helpu i sbarduno twf yn nifer y busnesau sy'n eiddo i gymunedau.
Ac o ran gwreiddio busnesau yng Nghymru, ni ddylem ni anghofio swyddogaeth hanfodol bwysig y banc datblygu, yn enwedig wrth gefnogi cwmnïau canolig eu maint. Efallai nad yw'r Aelodau'n ymwybodol o hyd a lled y gwaith sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd gan Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru, ond byddwn yn fodlon ysgrifennu at yr Aelodau, oherwydd ers lansio Dirnad Economi Cymru yn 2018, mae Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru wedi bod yn gweithio gyda'i gilydd i edrych ar y canol coll yng Nghymru a sut y gallwn ni ateb y pwyntiau hynny a wnaeth Rhun ap Iorwerth yn ei gyfraniad.
Eisoes, mae Dirnad Economi Cymru a Banc Datblygu Cymru wedi cynnal rhywfaint o ymchwil feintiol i ddadansoddi cwmnïau canolig eu maint yng Nghymru. Roedd y canfyddiadau cychwynnol ar gael yn ôl ym mis Medi, a chaiff yr adroddiad terfynol ei gyhoeddi'n fuan. Ond bydd cyfnod arall i'w gwaith, a'r cyfnod arall hwnnw fydd yr ymchwil ansoddol a wneir gan Fusnes Cymru i ganfod y math o gymorth sydd ei angen, a byddaf yn cyflwyno hynny i'r Aelodau yng ngwanwyn 2020.
Tynnodd Rhun ap Iorwerth sylw hefyd at y ffigurau eithaf syfrdanol o ran nifer y microfusnesau a busnesau bach yng Nghymru. Ond, yn yr un modd, mae cwmnïau canolig eu maint yn chwarae rhan hanfodol bwysig yng nghyfraniad cyffredinol refeniw i Gymru a hefyd o ran ffigurau cyflogaeth. Ac eisoes, mae Banc Datblygu Cymru yn cefnogi busnesau canolig eu maint yn benodol sy'n dymuno aros yng Nghymru gydag arian olyniaeth rheoli, sy'n hanfodol bwysig wrth helpu i atal gwerthu busnesau a allai gael eu difreinio yn y pen draw neu eu hadleoli y tu allan i Gymru. Mae cronfa olyniaeth rheoli £25 miliwn eisoes ar gael yng Nghymru, ac mae'r rhaglen hynod o uchelgeisiol hon o gadw a gwreiddio mwy o fusnesau yng Nghymru yn un o elfennau ein gwaith o ran darganfod sut y gallwn ni gefnogi a thyfu'r canol coll sydd yng Nghymru ar hyn o bryd.
Can I thank the Minister for his statement this afternoon? There are few in this Chamber who would not acknowledge the excellent work done by the Business Wales service teams, and, as with Rhun ap Iorwerth and Russell George, can I endorse the fact that indeed the Minister himself is right to point out the importance of the SME and the microbusiness sector in Wales?
Coming back to Business Wales, I have considerable anecdotal evidence of small start-up companies who have benefited from both advice and financial backing given or secured for them by Business Wales. The figures quoted in the statement are impressive, so it is vitally important we build on the work of Business Wales. What's particularly impressive in these figures is the increased number of start-ups that survived past the four-year mark since the various schemes under Business Wales came into being. This must be applauded. It's very worrying when you have a whole number of businesses going into the top of the pipe but falling out of the bottom. If this stops that happening, and it clearly is not happening here in Wales in the way that it did in the past, that really is, again, to be applauded.
As someone who has been in business for over 40 years, I can honestly say that I wish an organisation such as Business Wales had been around when I was starting the several businesses I was involved in over the years. I'm sure I would have gained valuable business experience from such an organisation.
As the high street banks—if we can still call them high street banks, that is—have all but abandoned financial backing to the small business sector, it is vital that Business Wales is available to help facilitate finance with its referral and help, with further advice through the Wales development bank. However, there is one observed flaw in the current lending system, and that is the development bank's inability to fund more than 50 per cent of the finance it gives to companies, leaving them to seek the balance from the private sector. Whilst I can understand the Welsh Government's desire not to overexpose public funding, I do feel there is a need for the bank to help to secure that extra funding from the private sector by building stronger links with private funders. Would the Minister look at how these connections could be achieved?
Finally, I would wish to endorse the Minister's call for the UK Government to ensure that EU structural funding is not only matched once we leave the EU but even enhanced. I can assure the Minister that we in the Brexit Party will back any Welsh Government measures taken to secure those funds.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Prin yw'r rhai yn y Siambr hon na fyddent yn cydnabod y gwaith rhagorol a wneir gan dimau gwasanaeth Busnes Cymru, ac, fel Rhun ap Iorwerth a Russell George, a gaf i gymeradwyo'r ffaith bod y Gweinidog ei hun mewn gwirionedd yn iawn i nodi pwysigrwydd y sector microfusnesau a busnesau bach a chanolig yng Nghymru?
Gan ddod yn ôl at Busnes Cymru, mae gennyf gryn dystiolaeth anecdotaidd am gwmnïau bach newydd sydd wedi elwa ar gyngor a chefnogaeth ariannol a roddwyd neu a sicrhawyd ar eu cyfer gan Busnes Cymru. Mae'r ffigurau a ddyfynnir yn y datganiad yn drawiadol, felly mae'n hanfodol bwysig ein bod yn adeiladu ar waith Busnes Cymru. Yr hyn sy'n arbennig o drawiadol yn y ffigurau hyn yw'r nifer cynyddol o fusnesau newydd a oroesodd yn hwy na phedair blynedd ers i'r gwahanol gynlluniau o dan Busnes Cymru ddod i fodolaeth. Rhaid canmol hyn. Mae'n peri pryder mawr pan fydd gennych nifer o fusnesau yn cychwyn arni ond yna'n mynd i'r gwellt. Os yw hyn yn atal hynny rhag digwydd, ac mae'n amlwg nad yw'n digwydd yma yng Nghymru fel y bu yn y gorffennol, mae hynny, unwaith eto, yn ganmoladwy.
A minnau wedi bod ym myd busnes ers dros ddeugain mlynedd, gallaf ddweud yn onest fy mod yn dymuno y buasai sefydliad fel Busnes Cymru ar gael pan oeddwn yn dechrau'r nifer o fusnesau y bûm yn ymwneud â nhw dros y blynyddoedd. Rwy'n siŵr y buaswn wedi cael profiad busnes gwerthfawr gan sefydliad o'r fath.
Oherwydd bod banciau'r stryd fawr—os gallwn eu galw o hyd yn fanciau'r stryd fawr, hynny yw—wedi cefnu i bob diben ar gefnogaeth ariannol i'r sector busnesau bach, mae'n hanfodol bod Busnes Cymru ar gael i helpu i hwyluso cyllid drwy gyfeirio a chynorthwyo, gyda chyngor pellach drwy fanc datblygu Cymru. Fodd bynnag, gwelir bod un gwendid yn y system fenthyca bresennol, sef anallu'r banc datblygu i ariannu mwy na 50 y cant o'r cyllid y mae'n ei roi i gwmnïau, gan eu gadael i geisio'r gweddill gan y sector preifat. Er y gallaf ddeall awydd Llywodraeth Cymru i beidio â gorddefnyddio arian cyhoeddus, rwy'n teimlo bod angen i'r banc helpu i sicrhau'r cyllid ychwanegol hwnnw gan y sector preifat drwy feithrin cysylltiadau cryfach â chyllidwyr preifat. A wnaiff y Gweinidog edrych ar sut y gellid sicrhau'r cysylltiadau hyn?
Yn olaf, hoffwn ategu galwad y Gweinidog ar i Lywodraeth y DU sicrhau y ceir nid yn unig yr un faint â chyllid strwythurol yr UE ar ôl i ni adael yr UE, ond mwy fyth. Gallaf sicrhau'r Gweinidog y byddwn ni yn y Blaid Brexit yn cefnogi unrhyw fesurau gan Lywodraeth Cymru i sicrhau'r arian hwnnw.
Can I thank David Rowlands for his kind words regarding the people who deliver Business Wales services? I think the fact that 37 per cent of businesses who responded to the survey said that that they would be content or indeed happy to pay for Business Wales support and advice indicates just how effective Business Wales services are right now. That is why we are so keen to ensure that the operating model in the future builds on the success of Business Wales.
I think David Rowlands makes the important point that a business seeking and securing advice and support from Business Wales probably has double the chance of surviving four years than a business that does not. The figures really are quite incredible, and those figures have contributed to Wales now having more active enterprises that at any other time in its history. And, again, this is a success story that we wish to build on.
In terms of the support provided through the Development Bank of Wales, it's always been our view that, between Business Wales and the Development Bank of Wales, working closely together, businesses can enjoy not just financial support but advice with it. The Development Bank of Wales has been looking recently, particularly in the context of leaving the EU and the support that might need to be provided to businesses, at the risk appetite for lending to SMEs. This is absolutely vital, and also with it is the need to make timely decisions and to ensure that bureaucracy associated with securing financial support is kept to an absolutely minimum. And that is something that I would congratulate the Development Bank of Wales on achieving.
In terms of the funding criteria and the amount that a business is expected to secure from other means, I'm always happy to review the funding arrangements for businesses, but it's absolutely vital that we do stretch private investment as far as we possibly can.
A gaf i ddiolch i David Rowlands am ei eiriau caredig am y bobl sy'n darparu gwasanaethau Busnes Cymru? Rwy'n credu bod y ffaith y dywedodd 37 y cant o'r busnesau a ymatebodd i'r arolwg y byddent yn fodlon neu yn wir yn hapus i dalu am gymorth a chyngor Busnes Cymru yn dangos pa mor effeithiol yw gwasanaethau Busnes Cymru ar hyn o bryd. Dyna pam ein bod ni mor awyddus i sicrhau bod y model gweithredu yn y dyfodol yn adeiladu ar lwyddiant Busnes Cymru.
Rwy'n credu bod David Rowlands yn gwneud y pwynt pwysig bod busnes sy'n ceisio ac sy'n sicrhau cyngor a chefnogaeth gan Busnes Cymru fwy na thebyg wedi dyblu'r siawns o oroesi pedair blynedd o'i gymharu â busnes nad yw'n gwneud hynny. Mae'r ffigurau'n gwbl anhygoel, ac mae'r ffigurau hynny wedi cyfrannu at y ffaith bod gan Gymru bellach fwy o fentrau gweithredol nag a fu ganddi ar unrhyw adeg arall yn ei hanes. Ac, unwaith eto, dyma stori lwyddiant y dymunwn adeiladu arni.
O ran y cymorth a ddarperir drwy Banc Datblygu Cymru, ein barn erioed yw, rhwng Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru, yn cydweithio'n agos â'i gilydd, gall busnesau elwa nid yn unig ar gymorth ariannol ond ar gyngor hefyd. Mae Banc Datblygu Cymru wedi bod yn edrych yn ddiweddar, yn enwedig yng nghyd-destun gadael yr UE a'r cymorth y gallai fod angen ei ddarparu i fusnesau, ar y risg o fenthyg i fusnesau bach a chanolig. Mae hyn yn gwbl hanfodol, a hefyd gyda hyn daw'r angen i wneud penderfyniadau amserol a sicrhau y cedwir y fiwrocratiaeth sy'n gysylltiedig â sicrhau cymorth ariannol i'r lleiafswm lleiaf. Ac mae hynny'n rhywbeth y byddwn yn llongyfarch Banc Datblygu Cymru ar ei gyflawni.
O ran y meini prawf cyllido a'r swm y disgwylir i fusnes ei sicrhau drwy ddulliau eraill, rwyf wastad yn fodlon adolygu'r trefniadau ariannu ar gyfer busnesau, ond mae'n gwbl hanfodol ein bod yn ymestyn buddsoddiad preifat cyn belled ag y gallwn ni.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Gweinidog.
Item 8 on the agenda this afternoon is the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Minimum Unit Price) (Wales) Regulations 2019, and I call on the Minister for Health and Social Services to move that motion—Vaughan Gething.
Eitem 8 ar yr agenda y prynhawn yma yw Rheoliadau Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Isafbris Uned) (Cymru) 2019, a galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig y cynnig hwnnw—Vaughan Gething.
Cynnig NDM7181 Rebecca Evans
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru; yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Isafbris Uned) (Cymru) 2019 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 15 Hydref 2019.
Motion NDM7181 Rebecca Evans
To propose that the National Assembly for Wales; in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Minimum Unit Price) (Wales) Regulations 2019 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 15 October 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm happy to move the motion in my name today, and I'm pleased to open this debate that will, hopefully, approve the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Minimum Unit Price) (Wales) Regulations 2019. If the regulations are agreed by Members, a minimum unit price for alcohol of 50p will come into force from 2 March next year.
As we know from the passage of the Bill, alcohol is a major cause of death and illness in Wales, and the introduction of a minimum unit price will make an important contribution in helping to tackle the health risks associated with excessive alcohol consumption. In 2018-19, there were nearly 60,000 alcohol-attributable hospital admissions, and, in 2018, there were 535 alcohol-related deaths. I think Members across this Chamber agree that we must take action to reduce those numbers.
The intended effect of this legislation is to tackle alcohol-related harm, including alcohol-attributable hospital admissions and alcohol-related deaths in Wales, by reducing alcohol consumption in hazardous and harmful drinkers, who tend to consume greater quantities of low cost and high alcohol content products. So, its objective is clearly a targeted one. The aim is not to reduce alcohol consumption generally, or to make it cost-prohibitive for all categories of drinkers. This legislation forms part of a wider and continuing programme of work to tackle alcohol-related harm here in Wales. And we've set that out in our substance misuse delivery plan for 2019 to 2022.
We will, though, introduce a minimum price for alcohol to be supplied in Wales and make it an offence for alcohol to be supplied below that price. And, again, that was contained in the passage of the Bill, now the Act. A minimum price will set a floor price, meaning that alcohol could not be sold or supplied below that price. It would not increase the price of every drink, only those that are currently sold or supplied at below any minimum price.
We've worked closely with retailers, the alcohol industry, public health and substance misuse stakeholders as this legislation has been developed, and we are committed to continuing to do so. Should the regulations be agreed, the key focus of our work now will be a communication campaign for retailers and the general public in the run-up to implementation. And that will continue to promote the public health aims of the legislation. I look forward to the debate and ask Members to agree to these regulations.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n hapus i gynnig y cynnig yn fy enw i heddiw, ac rwy'n falch o agor y ddadl hon a fydd, gobeithio, yn cymeradwyo Rheoliadau Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Isafbris Uned) (Cymru) 2019. Os bydd yr Aelodau yn cytuno ar y Rheoliadau, bydd isafbris uned o 50c am uned o alcohol yn dod i rym o 2 Mawrth y flwyddyn nesaf.
Fel y gwyddom ni yn sgil hynt y Bil, mae alcohol yn un o brif achosion marwolaeth a salwch yng Nghymru, a bydd cyflwyno isafbris uned yn gwneud cyfraniad pwysig i helpu i fynd i'r afael â'r risgiau iechyd sy'n gysylltiedig â goryfed alcohol. Yn 2018-19, cafodd bron 60,000 o bobl eu derbyn i'r ysbyty, y gellid eu priodoli i alcohol ac, yn 2018, roedd 535 o farwolaethau'n gysylltiedig ag alcohol. Rwy’n credu bod yr Aelodau ar draws y Siambr hon yn cytuno bod yn rhaid inni weithredu i leihau'r niferoedd hynny.
Effaith arfaethedig y ddeddfwriaeth hon yw mynd i'r afael â niwed sy'n gysylltiedig ag alcohol, gan gynnwys derbyniadau i ysbytai y gellir eu priodoli i alcohol a marwolaethau sy'n gysylltiedig ag alcohol yng Nghymru, drwy leihau'r alcohol sy'n cael ei yfed gan bobl mewn ffordd beryglus a niweidiol, sy'n tueddu i yfed mwy o gynhyrchion alcohol cost isel ac sy'n cynnwys lefel uchel o alcohol. Felly, mae'n amcan â thargedau clir, yn amlwg. Y nod yw peidio â lleihau'r maint o alcohol sy'n cael ei yfed yn gyffredinol, na'i wneud yn rhy ddrud i bob categori o yfwyr. Mae'r ddeddfwriaeth hon yn rhan o raglen waith ehangach a pharhaus i fynd i'r afael â niwed sy'n gysylltiedig ag alcohol yma yng Nghymru. Ac rydym wedi nodi hynny yn ein cynllun cyflawni camddefnyddio sylweddau ar gyfer 2019 i 2022.
Fodd bynnag, byddwn yn cyflwyno isafswm pris ar gyfer alcohol yng Nghymru ac yn ei gwneud yn drosedd cyflenwi alcohol o dan y pris hwnnw. Ac, unwaith eto, cafodd hynny ei gynnwys yn hynt y Bil, sef y Ddeddf erbyn hyn. Bydd isafswm pris yn pennu pris gwaelodol, sy'n golygu nad oes modd gwerthu alcohol na'i gyflenwi o dan y pris hwnnw. Ni fyddai'n codi pris pob diod, dim ond y rhai sy'n cael eu gwerthu neu eu cyflenwi ar hyn o bryd o dan unrhyw isafswm pris.
Rydym wedi cydweithio'n agos â manwerthwyr, y diwydiant alcohol, iechyd y cyhoedd a rhanddeiliaid camddefnyddio sylweddau wrth i'r ddeddfwriaeth hon gael ei datblygu, ac rydym wedi ymrwymo i barhau i wneud hyn ystod y cyfnod cyn gweithredu. A bydd hynny'n parhau i hyrwyddo amcanion y ddeddfwriaeth o ran iechyd y cyhoedd. Edrychaf i ymlaen at y ddadl a gofynnaf i'r Aelodau gytuno ar y Rheoliadau hyn.
Thank you, Minister, for your statement today. As you said yourself, this is part of a wider programme. This is the last element in the implementation of the legislation that has been passed previously, and the Welsh Conservatives will support these regulations coming into force. But I would like to just make a couple of points, because for us it is about the wider story, and I would urge you once again to be absolutely robust in the collection of data.
We know of many policies that have been implemented. Some have had their data collected very successfully, but there are also a substantial number where the data collection isn't very good, there's very little measurement, there's very little monitoring, there's very little analysis of the effectiveness of the policy. And we all recognise, and we should recognise, that this policy, this minimum unit price of 50p, will only work if it is in the round, if it goes in with everything else.
I would like you to also undertake once again to ensure that there is adequate provision currently and in the future for alcohol treatment and support services. I do appreciate that you've put it in your substance misuse plan, and my colleague, Mark Isherwood, speaks on this subject most passionately, but we and the committee didn't find the evidence to say that there was enough support for people suffering from alcohol misuse currently, and we'd like to have that reassurance, going forward, that that will be there.
Scotland, of course, are already a little bit further down the curve than this. Both Scotland and Wales are absolutely trailblazing in this legislation, and I would urge you to continue to monitor the impacts so that, as this legislation is implemented throughout Wales over the next five years, we can learn from them, as they are just that little bit further ahead of us. Because, hopefully, if this proves to be a really successful way of tackling an enormous epidemic, then other countries will follow us, and that's what we need to do—set the bar, have the evidence to say why it works and how it works, so that others may follow.
And finally, and it's been a particular concern of mine from some of the evidence we heard, is the issue of substitution. I would like to be really reassured that Welsh Government will have a strong grip on understanding whether or not substitution is taking place, because we wouldn't like to see people bounce out of one addiction and into another. Thank you.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Fel y dywedasoch chi eich hun, mae hyn yn rhan o raglen ehangach. Dyma'r elfen olaf wrth weithredu'r ddeddfwriaeth a basiwyd yn flaenorol, a bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r Rheoliadau hyn yn dod i rym. Ond hoffwn i wneud cwpl o bwyntiau, oherwydd i ni, mae'n ymwneud â'r stori ehangach, a byddwn yn eich annog unwaith eto i fod yn hollol gadarn wrth gasglu data.
Gwyddom am lawer o bolisïau sydd wedi'u gweithredu. Mae rhai o'r data hyn wedi'u casglu'n llwyddiannus iawn, ond mae nifer sylweddol hefyd lle nad yw'r broses o gasglu'r data yn un dda iawn. Ychydig iawn o fesur a geir, does dim llawer o fonitro, does dim llawer o ddadansoddi effeithiolrwydd y polisi. Ac rydym i gyd yn cydnabod, a dylem ni gydnabod, na fydd y polisi hwn, sef isafbris uned o 50c, ond yn gweithio os bydd yn digwydd yn ei gyfanrwydd, os caiff ei gynnwys gyda phopeth arall.
Hoffwn ichi hefyd ymgymryd unwaith eto i sicrhau bod darpariaeth ddigonol ar hyn o bryd ac yn y dyfodol ar gyfer gwasanaethau triniaeth a chymorth alcohol. Rwy'n sylweddoli eich bod wedi rhoi hyn yn eich cynllun camddefnyddio sylweddau, ac mae fy nghyd-Aelod, Mark Isherwood, yn siarad yn angerddol ar y pwnc hwn, ond ni chawsom ni na'r pwyllgor y dystiolaeth i ddweud bod digon o gefnogaeth ar hyn o bryd i bobl sy'n dioddef o gamddefnyddio alcohol, a hoffem gael y sicrwydd hwnnw, wrth symud ymlaen, y bydd hynny'n digwydd.
Mae'r Alban, wrth gwrs, eisoes ychydig yn bellach i lawr y llwybr na hyn. Mae Cymru a'r Alban yn gwbl arloesol yn y ddeddfwriaeth hon, a byddwn i'n eich annog i barhau i fonitro'r effeithiau wrth i'r ddeddfwriaeth hon gael ei rhoi ar waith ledled Cymru dros y pum mlynedd nesaf, fel y gallwn ni ddysgu ganddyn nhw, oherwydd maen nhw ychydig ymhellach ar y blaen i ni. Gobeithio, os profir bod hon yn ffordd lwyddiannus iawn o fynd i'r afael ag epidemig enfawr, y bydd gwledydd eraill yn ein dilyn, a dyna'r hyn y mae angen inni ei wneud—gosod y bar, cael y dystiolaeth i ddweud pam mae'n gweithio a sut mae'n gweithio, fel y gall eraill ddilyn.
Yn olaf, ac mae wedi bod yn destun pryder arbennig i mi o'r dystiolaeth yr ydym ni wedi'i chlywed, yw mater cyfnewid am rywbeth arall. Hoffwn i gael fy ngwir sicrhau y bydd gan Lywodraeth Cymru afael gadarn ar ddeall a oes cyfnewid am rywbeth arall yn digwydd ai peidio, oherwydd ni fyddem yn hoffi gweld pobl yn mynd o un caethiwed i'r llall. Diolch.
I rise happily in support of this minimum alcohol pricing legislation, as laid before us. Obviously, this is a major public health initiative, as the Minister has outlined. We've rehearsed previously, during the course of this Bill through the Senedd, the various direct impacts of alcohol on health in terms of liver diseases and the rest but also, obviously, as we'd appreciate, the wider influences in society like increasing rates of domestic violence, increasing crime and public disorder, linked to increasing rates of drinking strong alcohol.
Obviously, we've had the recent evidence, as has been alluded to by Angela Burns, that this policy—a very similar policy, actually—has been enacted in Scotland now, despite a five-year delay caused by the major drink industries there, who plainly have a vested interest in this, so they think. But, obviously, a report has been produced from Scotland last month that shows how successful the minimum alcohol pricing policy has been in Scotland. People in Scotland are actually drinking less alcohol now. Who would have thought? People in Scotland drinking less alcohol—I could hardly believe it, when I read it first of all in the British Medical Journal last month—and that is down to this trailblazing piece of legislation. Because, as the Minister has outlined and as we've said before, this legislation particularly targets strong alcohol in hazardous drinkers, and that's where it shows the greatest benefit as well.
Now, as regards my only point, really, in terms of the 50p per unit price, that is the unit price that has been used in all the modelling over the last few years. It has been the figure bandied about for several years now. Granted, the modelling that the Government here has been involved in was looking into a range of pricing, but we've settled on the 50p per unit, which is fine as it goes for the time being but, obviously, as time goes on, there will be a feeling that perhaps prices may need to change. Prices do change and, obviously, that minimum unit of alcohol pricing may need to change as well. So, in terms of it is the set figure for now, could I just enquire of the Minister what plans he has, or what strategy he does have in place, to look at what that price should be as the future kicks in, or are we forever going to have 50p per unit set in stone, which I would perceive would require some modification at a later stage?
But, with those few comments, we are strongly supportive of this valuable public health measure. Diolch yn fawr.
Rwy'n hapus i godi i gefnogi'r ddeddfwriaeth hon ar isafswm pris alcohol, fel y'i gosodwyd ger ein bron. Yn amlwg, mae hon yn fenter iechyd cyhoeddus o bwys, fel yr amlinellodd y Gweinidog. Rydym wedi trafod o'r blaen, yn ystod hynt y Bil hwn drwy'r Senedd, amryw effeithiau uniongyrchol alcohol ar iechyd o ran clefydau'r afu a'r gweddill ond hefyd, yn amlwg, fel y byddem yn gwerthfawrogi, y dylanwadau ehangach yn y gymdeithas fel cynnydd mewn trais domestig, cynnydd mewn troseddau ac anhrefn gyhoeddus, sy'n gysylltiedig â chyfraddau cynyddol o yfed alcohol cryf.
Yn amlwg, rydym wedi cael y dystiolaeth ddiweddar, fel y crybwyllwyd gan Angela Burns, fod y polisi hwn—polisi tebyg iawn, fel mae'n debyg—wedi'i weithredu yn yr Alban bellach, er gwaethaf oedi o bum mlynedd a achoswyd gan y diwydiannau diod mawr yno, sydd yn amlwg â diddordeb personol yn hyn, yn eu tyb nhw. Ond, yn amlwg, mae adroddiad a gynhyrchwyd gan yr Alban fis diwethaf yn dangos pa mor llwyddiannus y bu'r polisi isafswm pris alcohol yn yr Alban. Mae pobl yr Alban yn yfed llai o alcohol nawr. Pwy fyddai wedi meddwl? Mae pobl yr Alban yn yfed llai o alcohol—go brin y gallwn i gredu hynny, pan ddarllenais i hynny yn gyntaf oll yn y British Medical Journal fis diwethaf—ac mae hynny'n ymwneud â'r darn arloesol hwn o ddeddfwriaeth. Oherwydd, fel yr amlinellodd y Gweinidog, ac fel yr ydym ni wedi'i ddweud o'r blaen, mae'r ddeddfwriaeth hon yn targedu alcohol cryf yn benodol mewn pobl sy'n yfed yn beryglus, a dyna lle mae'n dangos y budd mwyaf hefyd.
Nawr, o ran fy unig bwynt i, mewn gwirionedd, o ran y pris o 50c yr uned, dyna'r pris a ddefnyddiwyd yn yr holl fodelu dros y blynyddoedd diwethaf. Mae'n ffigur a gafodd ei grybwyll ers sawl blwyddyn bellach. Derbyniaf fod y gwaith modelu y mae'r Llywodraeth hon wedi bod yn rhan ohono wedi edrych ar amrediad o brisiau, ond rydym wedi penderfynu ar 50c yr uned, sy'n iawn cyn belled ag y mae'n mynd am y tro ond, wrth gwrs, wrth i amser fynd yn ei flaen, bydd teimlad efallai fod angen i brisiau newid. Mae prisiau yn newid ac, yn amlwg, efallai y bydd angen i'r uned isafbris alcohol honno newid hefyd. Felly, o ran mai hwnnw yw'r pris a bennwyd nawr, a gaf i ofyn i'r Gweinidog pa gynlluniau sydd ganddo, neu pa strategaeth sydd ganddo ar waith, i ystyried beth ddylai'r pris hwnnw fod yn y dyfodol, neu a ydym ni'n mynd i gael 50c yr uned yn haearnaidd am byth, y byddwn i'n tybio y byddai angen ei addasu'n ddiweddarach?
Ond, gyda'r ychydig sylwadau hynny, rydym ni'n gefnogol iawn i'r mesur gwerthfawr iechyd y cyhoedd hwn. Diolch yn fawr.
Thank you. Can I now call the Minister for Health and Social Services to reply?
Diolch. A gaf i alw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn awr i ymateb?
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to both the Welsh Conservatives and Plaid Cymru for indicating their support today for the regulations that have been brought forward in my name.
I'll happily deal with a number of the points that were made by both speakers. To be fair, Angela Burns has consistently raised issues about evaluation and impact during the passage of the Bill, as it then was, during scrutiny, and I'm happy to recommit myself to the assurances that have been given, both about the understanding of the data on the impact on consumer behaviour and, indeed, if there are any trends that do emerge about the potential for substitution. There's been a recent report that, again, has a hypothesis of what might happen, rather than what actually has happened. Given that Scotland are a year ahead, if we are going to see trends in that area, we're likely to see them in a range of areas, including the potential for substitution. So, I'm happy to indicate that, not just during the passage of the Bill, but since implementation in Scotland as well, officials in the two Governments in Wales and Scotland continue to work in a very open and constructive manner, and that's a real strength in the way that our public health teams and the two Governments have been able to work.
In terms of the points about alcohol treatment and support services, you'll be aware that I recently confirmed a 10 per cent increase in the available funding for front-line services. We recognise that there's a need to continue to review the provision we are able to make within our budget to understand the level of need that exists and how effective those services are, as well. Because this is part of a broader conversation on choices that we all make as citizens: how much we eat, how much we drink, how much we move. These are all key parts, together with smoking, in our own health outcomes, but we do recognise there's a significant challenge for us in alcohol use.
And in terms of the broader point that Dai Lloyd makes about reviewing the level of minimum unit pricing, we again went through this in the passage of the Act, and I'm happy to point out again that it will be a matter of changing regulations to review the level of the minimum unit price. Because I do recognise that a price considered over the last few years and set in regulations from the start of March, should the Assembly agree it, will have a different impact in another two, three, four and five years hence. So, we will openly review whether there's a need to revise the level of the minimum unit price, and we'll be able to do that by regulation. That is absolutely part of what we'll consider.
And the final point, to finish on, is this broader point about considering the impact of the new regime. We've seen in Scotland it's had a real impact already. The lowest level of alcohol consumption in Scotland took place last year. It's the equivalent of 19 units per adult per week. There is a gap of 9 per cent in terms of pure alcohol sold in Scotland—they have 9 per cent higher than England and Wales—and that is the smallest difference since 2003. So, we can see it having a real impact.
The evaluation we're committed to doing under the passage of the Act will be brought forward, and I want to reassure Members there will be an opportunity for Members, with the sunset clause, to consider whether to continue with this regime, should the regulations be passed today.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i Geidwadwyr Cymru a Phlaid Cymru am ddangos eu cefnogaeth heddiw i'r rheoliadau sydd wedi'u cyflwyno yn fy enw i.
Rwy'n fodlon ymdrin â nifer o'r pwyntiau a wnaed gan y ddau siaradwr. A bod yn deg, mae Angela Burns wedi codi materion yn gyson ynglŷn â gwerthuso ac effaith yn ystod hynt y Bil, fel yr oedd bryd hynny, yn ystod y craffu, ac rwy'n hapus i ail-ymgymryd â'r sicrwydd a roddwyd, o ran deall y data ar yr effaith ar ymddygiad defnyddwyr ac, yn wir, a oes unrhyw dueddiadau sy'n dod i'r amlwg ynglŷn â'r posibilrwydd o gyfnewid am rywbeth arall. Bu adroddiad yn ddiweddar sydd, unwaith eto, yn rhagdybio beth allai ddigwydd, yn hytrach na'r hyn sydd wedi digwydd mewn gwirionedd. O ystyried bod yr Alban flwyddyn o'n blaenau, os ydym ni'n mynd i weld tueddiadau yn y maes hwnnw, rydym ni'n debygol o'u gweld mewn amrywiaeth o feysydd, gan gynnwys y posibilrwydd o gyfnewid am rywbeth arall. Felly, rwy'n hapus i nodi hynny, nid yn unig yn ystod hynt y Bil, ond ers ei weithredu yn yr Alban hefyd, mae swyddogion yn y ddwy Lywodraeth yng Nghymru a'r Alban yn parhau i weithio mewn modd agored ac adeiladol iawn, ac mae hynny'n gryfder gwirioneddol yn y ffordd y mae ein timau iechyd cyhoeddus a'r ddwy Lywodraeth wedi gallu gweithio.
O ran y pwyntiau ar wasanaethau cefnogaeth a thriniaeth alcohol, fe fyddwch yn ymwybodol imi gadarnhau'n ddiweddar gynnydd o 10 y cant yn y cyllid sydd ar gael ar gyfer gwasanaethau rheng flaen. Rydym yn cydnabod bod angen parhau i adolygu'r ddarpariaeth yr ydym ni'n gallu ei gwneud o fewn ein cyllideb er mwyn deall lefel yr angen sy'n bodoli a pha mor effeithiol y mae'r gwasanaethau hynny. Mae hyn yn rhan o sgwrs ehangach am y dewisiadau yr ydym ni i gyd yn eu gwneud fel dinasyddion: faint rydym ni'n ei fwyta, faint rydym ni'n ei yfed, faint rydym ni'n symud. Mae'r rhain i gyd yn rhannau allweddol, ynghyd ag ysmygu, yn ein canlyniadau iechyd ein hunain, ond rydym yn cydnabod bod her sylweddol i ni o ran defnydd alcohol.
Ac o ran y pwynt ehangach y mae Dai Lloyd yn ei wneud am adolygu lefel isafswm pris uned, aethom drwy hyn eto wrth i'r Ddeddf fynd trwy'r Senedd, ac rwy'n gafodd ei ystyried dros y blynyddoedd diwethaf ac a fydd yn cael eu gosod mewn rheoliadau o ddechrau Mawrth, os bydd y Cynulliad yn cytuno, yn cael effaith wahanol mewn dwy, tair, pedair a phum mlynedd arall. Felly, byddwn ni'n adolygu'n agored a oes angen diwygio lefel isafbris uned, a gallwn wneud hynny drwy reoleiddio. Mae hynny'n rhan hanfodol o'r hyn y byddwn ni'n ei ystyried.
A'r pwynt olaf, i orffen, yw'r pwynt ehangach hwn ynglŷn ag ystyried effaith y drefn newydd. Rydym wedi gweld yn yr Alban ei fod wedi cael effaith wirioneddol yn barod. Y llynedd, yfwyd y lefel isaf o alcohol yn yr Alban. Mae'n cyfateb â 19 uned fesul oedolyn yr wythnos. Mae yna fwlch o 9 y cant o ran alcohol pur a werthir yn yr Alban—mae ganddyn nhw 9 y cant yn uwch na Lloegr a Chymru—a dyna'r gwahaniaeth lleiaf ers 2003. Felly, gallwn ei weld yn cael effaith wirioneddol.
Bydd y gwerthusiad yr ydym ni wedi ymrwymo i'w wneud o dan y Ddeddf yn cael ei ddwyn ymlaen, a hoffwn i sicrhau'r Aelodau y bydd cyfle iddynt, gyda'r cymal machlud, ystyried a ddylid parhau â'r drefn hon ai peidio, pe bai'r rheoliadau'n cael eu pasio heddiw.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 9 on our agenda this afternoon is a debate on digital connectivity, and I call on the Deputy Minister for Economy and Transport to move the motion—Lee Waters.
Eitem 9 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl ar gysylltedd digidol, a galwaf ar Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth i gynnig y cynnig—Lee Waters.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 2 a 3 yn enw Darren Millar, a gwelliant 4 yn enw Rhun ap Iorwerth.
The following amendments have been selected: amendments 1, 2 and 3 in the name of Darren Millar, and amendment 4 in the name of Rhun ap Iorwerth.
Cynnig NDM7180 Rebecca Evans
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod y gwaith a wnaed gan Lywodraeth Cymru ers 2012 i wella cysylltedd digidol ledled Cymru drwy’r rhaglen Superfast Cymru, â 733,000 o eiddo wedi cael mynediad at fand eang ffibr cyflym erbyn hyn.
2. Yn nodi bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud y gwaith hwn mewn maes nad yw wedi ei ddatganoli yn sgil methiant Llywodraeth y DU ar y pryd i fuddsoddi’n ddigonol lle na fyddai’r farchnad fasnachol yn darparu.
3. Yn galw ar Lywodraeth y DU i gyflawni ei chyfrifoldebau a buddsoddi mewn band eang sy’n gallu ymdopi â gigabit sy’n bodloni anghenion cartrefi a busnesau yng Nghymru, gan sicrhau bod:
a) cyllid yn adlewyrchu’r heriau o roi seilwaith digidol ar waith yng Nghymru;
b) dull sy’n edrych o’r ‘tu allan i’r tu mewn’ yn cael ei ddilyn wrth gyflenwi, sy’n darparu cysylltedd i’r eiddo hynny mewn ardaloedd gwledig neu wledig iawn; ac
c) cysylltedd yn cael ei ddarparu yn gyntaf i’r eiddo hynny nad ydynt yn gallu derbyn band eang cyflym.
Motion NDM7180 Rebecca Evans
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the work undertaken by the Welsh Government since 2012 to improve digital connectivity across Wales through the Superfast Cymru programme, with 733,000 premises now having access to fast fibre broadband.
2. Notes that the Welsh Government has undertaken this work in a non-devolved area owing to the failure of the UK Government at that time to sufficiently invest where the commercial market would not provide.
3. Calls on the UK Government to fulfil its responsibilities and invest in gigabit-capable broadband that meets the needs of homes and businesses in Wales ensuring that:
a) funding reflects the challenges of deploying digital infrastructure in Wales;
b) delivery takes an ‘outside-in’ approach providing connectivity to those premises in rural and very rural areas; and
c) connectivity is provided first to those premises which cannot receive fast broadband.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. If I want to check my bank balance, listen to music, watch a film or, indeed, turn my heating on, I instinctively get out my smartphone, and I can do that because I can rely on fast broadband coverage. Access to reliable and fast broadband is increasingly a necessity, but the responsibility for providing it is not ours; it is the UK Government's. But without the direct intervention of the Welsh Government, over 50 per cent of people in Wales would not have access to fast fibre broadband.
Telecommunications is not devolved, but just as we've had to do with rail investment, the Welsh Government have diverted money from building schools and hospitals because the Government that should have acted did not. Using EU money and our own funds, we stepped in, and on the twentieth anniversary of the creation of a devolved Government, we can say with confidence that, without devolution, 730,000 premises across Wales would not have access to fast broadband. And we continue to deliver more. We're on course to provide full fibre connectivity to a further 26,000 premises by 2021, and we are talking to Openreach about increasing that number. But as my ministerial inbox demonstrates, there are still people and communities who are not yet connected.
Now, the Prime Minister has belatedly said that there'll be a gigabit broadband sprouting in every home by the end of 2025. We don't yet know how this'll be achieved or, indeed, the detail of how it'll be funded. And even if it does come about, the scheme will not start for another four years, and it will not be complete for another 14 years, two years after experts predict we'll see driverless cars on our roads—cars that won't move without digital connectivity. Nevertheless, Llywydd, we welcome the fact the UK Government does now intend to act, and we stand ready to work alongside them to make sure that if they do follow through, the needs of the Welsh communities are understood and acted upon.
It's vital that all communities are reached, and we know from our own superfast programme that the costs of reaching rural communities is higher and the commercial returns lower. And we are concerned that left to themselves, commercial companies will focus first on boosting the speeds of customers in urban areas who already have good broadband. Just as in the previous generation of technological advancement, it took extra investment and engineering know-how to get good television coverage to all of Wales, and the same is true again with broadband and mobile. Private companies will never do this because it simply isn't profitable, so the UK Government has to take bold action to make sure that everyone is connected and can take part in the fourth industrial revolution.
So, we'll be seeking assurances that the amount of funding from the UK Government is enough to reach all parts of Wales. And based on what they have said, action will not begin to be taken until 2023 at the earliest, so, even though this is not a devolved area, we will continue to act to make sure that the people of Wales are connected to this vital infrastructure, and we will focus our efforts on where both the private sector and the UK Government are not acting. So, building on the work that we have been doing, I can today announce that we will be creating a new £10 million fund to help the final 5 per cent of people who are still online. And because of the innovative way that we've negotiated our contract with BT—and I must pay tribute to my predecessor, Julie James, and our dedicated team of officials—we are receiving a gainshare from the Superfast Cymru contract, which we always intended to use to further advance broadband delivery across Wales.
Now, this fund will not just be for rural areas, but it'll be open to any community in Wales that has not yet been reached by our superfast scheme. I want to work with local authorities and other partners to design the fund in a way that'll best help them to respond to the needs of the communities to get them connected. Now, some councils are already taking the initiative to help people access grants, and I want to see how we can scale that to a regional level. Representatives from local authorities and my officials have already come together to form a digital rural infrastructure taskforce to recommend practical actions that can be taken in the short term to address particular challenges in rural Wales. We're also working alongside local authorities to attract funding via the UK Government's local full fibre network and rural gigabit connectivity schemes to upgrade copper connections to public sector buildings. And this will help drive full fibre into the heart of local communities, and this collaborative working will also develop the relationships and lay the foundations for the new project.
I also, Dirprwy Lywydd, want to see how we can encourage community groups and social enterprises like those in Michaelston-y-fedw, west of Newport, where locals have come together to lay their own fibre, and to harness technological innovation like the project I visited in Monmouthshire where communities have been connected to broadband by using television signals and existing masts while they wait for full fibre connections to be made viable in the longer term. In summary, I want to make it easier to get people connected who've not yet been reached by our significant investment and I want to—[Interruption.] Yes, of course.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Os ydw i eisiau gwirio fy malans yn y banc, gwrando ar gerddoriaeth, gwylio ffilm neu, yn wir, droi fy ngwres ymlaen, rwy'n reddfol yn estyn am fy ffôn clyfar, a gallaf wneud hynny oherwydd fy mod yn gallu dibynnu ar signal band eang cyflym. Mae mynediad at fand eang dibynadwy a chyflym yn fwyfwy angenrheidiol, ond nid ni sy'n gyfrifol am ei ddarparu; Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol. Ond heb ymyrraeth uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, ni fyddai gan dros 50 y cant o bobl yng Nghymru fynediad at fand eang ffeibr cyflym.
Nid yw telathrebu wedi'i ddatganoli, ond yn union fel yr ydym ni wedi gorfod ei wneud gyda buddsoddiad yn y rheilffyrdd, mae Llywodraeth Cymru wedi dargyfeirio arian o adeiladu ysgolion ac ysbytai oherwydd na wnaeth y Llywodraeth a ddylai fod wedi gweithredu, wneud hynny. Gan ddefnyddio arian yr UE a'n harian ein hunain, gwnaethom gamu i'r adwy, ac ar ugeinfed pen-blwydd creu Llywodraeth ddatganoledig, gallwn ddweud yn hyderus na fyddai gan 730,000 o safleoedd ledled Cymru fynediad at fand eang cyflym heb ddatganoli. Ac rydym ni'n parhau i gyflawni mwy. Rydym ni ar y trywydd iawn i ddarparu cysylltedd ffeibr llawn i 26,000 o safleoedd eraill erbyn 2021, ac rydym ni'n siarad ag Openreach am gynyddu'r nifer hwnnw. Ond fel y mae fy mewnflwch Gweinidogol yn dangos, mae pobl a chymunedau o hyd nad ydyn nhw wedi'u cysylltu eto.
Nawr, mae Prif Weinidog y DU wedi dweud o'r diwedd y bydd band eang gigabit ym mhob cartref erbyn diwedd 2025. Dydym ni ddim yn gwybod eto sut y caiff hyn ei gyflawni nac, yn wir, sut y caiff ei ariannu. A hyd yn oed os bydd yn digwydd, ni fydd y cynllun yn dechrau am bedair blynedd arall, ac ni fydd yn gyflawn am 14 mlynedd arall, ddwy flynedd ar ôl i arbenigwyr ragweld y gwelwn ni geir di-yrrwr ar ein ffyrdd—ceir na fyddant yn symud heb gysylltedd digidol. Serch hynny, Llywydd, rydym ni'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth y DU nawr yn bwriadu gweithredu, ac rydym ni'n barod i gydweithio â hi i wneud yn siŵr, os bydd yn bwrw ymlaen â hyn, bod dealltwriaeth o anghenion cymunedau Cymru ac y gweithredir arnyn nhw.
Mae'n hanfodol ein bod yn cyrraedd pob cymuned, a gwyddom o'n rhaglen band eang cyflym iawn ein hunain fod costau cyrraedd cymunedau gwledig yn uwch a'r enillion masnachol yn is. Ac rydym yn pryderu, os cânt lonydd, y bydd cwmnïau masnachol yn canolbwyntio'n gyntaf ar roi hwb i gyflymder cwsmeriaid mewn ardaloedd trefol sydd eisoes â band eang da. Yn yr un modd ag yn y genhedlaeth flaenorol o ddatblygiadau technolegol, roedd yn rhaid cael buddsoddiad ychwanegol a mwy o wybodaeth am beirianneg i gael darllediadau teledu da i Gymru gyfan, ac mae hynny'n wir eto gyda band eang a ffonau symudol. Ni fydd cwmnïau preifat byth yn gwneud hyn oherwydd nid yw'n broffidiol, felly mae'n rhaid i Lywodraeth y DU gymryd camau beiddgar i sicrhau fod pawb wedi eu cysylltu ac yn gallu cymryd rhan yn y pedwerydd chwyldro diwydiannol.
Felly, byddwn yn ceisio cael sicrwydd bod swm y cyllid gan Lywodraeth y DU yn ddigon i gyrraedd pob rhan o Gymru. Ac ar sail yr hyn y maen nhw wedi'i ddweud, ni fyddir yn dechrau gweithredu nes 2023 ar y cynharaf, felly, er nad yw hwn yn faes a ddatganolwyd, byddwn yn parhau i weithredu i sicrhau bod pobl Cymru wedi eu cysylltu â'r seilwaith hanfodol hwn, a byddwn yn canolbwyntio ein hymdrechion ar le nad yw'r sector preifat a Llywodraeth y DU yn gweithredu. Felly, gan ddatblygu'r gwaith yr ydym wedi bod yn ei wneud, gallaf gyhoeddi heddiw y byddwn yn creu cronfa newydd o £10 miliwn i helpu'r 5 y cant olaf o bobl sy'n dal ar-lein. Ac oherwydd y ffordd arloesol yr ydym ni wedi negodi ein contract gyda BT—a rhaid imi dalu teyrnged i'm rhagflaenydd, Julie James, a'n tîm ymroddedig o swyddogion—rydym yn cael cyfran o enillion contract Cyflymu Cymru, yr oeddem wastad wedi bwriadu ei ddefnyddio i ddarparu band eang pellach ledled Cymru.
Nawr, nid ar gyfer ardaloedd gwledig yn unig y mae'r gronfa hon, ond bydd yn agored i unrhyw gymuned yng Nghymru lle nad yw ein cynllun Cyflymu Cymru wedi cyrraedd eto. Rwyf eisiau gweithio gydag awdurdodau lleol a phartneriaid eraill i gynllunio'r gronfa mewn ffordd a fydd yn eu helpu i ymateb i anghenion y cymunedau er mwyn sicrhau eu bod wedi eu cysylltu. Nawr, mae rhai cynghorau eisoes yn cymryd y camau cyntaf i helpu pobl i gael grantiau, ac rwyf eisiau gweld sut y gallwn ni gynyddu hynny i lefel ranbarthol. Mae cynrychiolwyr awdurdodau lleol a'm swyddogion eisoes wedi dod at ei gilydd i ffurfio tasglu seilwaith gwledig digidol i argymell camau ymarferol y gellir eu cymryd yn y tymor byr i fynd i'r afael â heriau penodol yng nghefn gwlad Cymru. Rydym ni hefyd yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ddenu cyllid drwy gynlluniau rhwydwaith ffeibr llawn lleol a chysylltedd gigabit gwledig Llywodraeth y DU i uwchraddio cysylltiadau copr i adeiladau'r sector cyhoeddus. Bydd hyn yn helpu i fynd â ffeibr llawn i galon cymunedau lleol, a bydd y cydweithio hwn hefyd yn datblygu'r berthynas ac yn gosod y sylfeini ar gyfer y prosiect newydd.
Rwyf hefyd, Dirprwy Lywydd, eisiau gweld sut y gallwn ni annog grwpiau cymunedol a mentrau cymdeithasol fel y rhai yn Llanfihangel-y-fedw, i'r gorllewin o Gasnewydd, lle mae pobl leol wedi dod ynghyd i osod eu ffeibr eu hunain, ac i harneisio arloesedd technolegol fel y prosiect yr ymwelais ag ef yn Sir Fynwy lle mae cymunedau wedi'u cysylltu â band eang drwy ddefnyddio signalau teledu a mastiau presennol wrth iddyn nhw aros i gysylltiadau ffeibr llawn gael eu gwneud yn bosibl yn y tymor hwy. I grynhoi, rwyf eisiau ei gwneud hi'n haws i gysylltu pobl nad yw ein buddsoddiad sylweddol wedi eu cyrraedd eto, ac rwyf eisiau—[torri ar draws.] Wrth gwrs.
It's a positive point. I heard about your visit to Monmouthshire and I'm very pleased that you saw that. I think there's some really good innovative stuff going on not just there, but across Wales in terms of using tv signals and other things. Monmouthshire is also being used as the 5G test bed, which, I'm sure you'd agree, is another good innovation and hopefully we can get that rolled out across Wales when it's up and running and fully functional as well.
Mae'n bwynt cadarnhaol. Clywais am eich ymweliad â Sir Fynwy ac rwy'n falch iawn eich bod wedi gweld hynny. Rwy'n credu bod rhai pethau arloesol gwirioneddol dda yn digwydd, nid dim ond yn y fan yna, ond ledled Cymru o ran defnyddio signalau teledu a phethau eraill. Caiff Sir Fynwy ei defnyddio hefyd fel arbrawf ar gyfer 5G, sydd, rwy'n siŵr y byddech yn cytuno, yn enghraifft arall o arloesi da, a gobeithio y gallwn ni sicrhau y caiff hynny ei ledaenu ledled Cymru pan fydd ar waith ac yn gwbl weithredol hefyd.
Absolutely. On the case of 5G, Simon Gibson of an expert panel has done some great work in putting together a bid that is now with the Department for Digital, Culture, Media and Sport to focus on Monmouthshire and the Heads of the Valleys to roll out a rural focus on 5G and its application in artificial intelligence. And the work of Michaelston-y-fedw is a brilliant example of what communities can do, developing a far better offer than the commercial offer would've provided, far cheaper for them as an ongoing cost but that requires a level of social capital that not every community has. There's a collection of individuals in that village that you wouldn't find in every village, with project management experience and various know-how and wherewithal. So, what we want to do is use that kind of unconventional approach where there is community demand, but to help people do it and to use social enterprises to do that where we think there's an opportunity. So, that's what we want to be looking at next to harness that social innovation and make that easier to do, rather than simply be reliant upon BT the whole time and their conventional roll-out programme. We want to see a multitude of approaches, especially in those areas where the commercial market is not reaching and is not likely to reach for some time.
So, just to conclude, Dirprwy Lywydd, that's the enthusiasm and commitment that I want to harness from our communities, and, as the recent review of digital innovation by Professor Phil Brown reminded us, it's essential that we adapt our economy and people to harnessing the opportunities presented by the disruption of the fourth industrial revolution, and making sure that people in all parts of Wales are digitally connected is a fundamental first step to doing that. Diolch.
Yn hollol. O ran 5G, mae Simon Gibson o banel arbenigol wedi gwneud gwaith gwych wrth lunio cais sydd nawr yn nwylo'r Adran Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon, i ganolbwyntio ar Sir Fynwy a Blaenau'r Cymoedd i roi pwyslais gwledig ar 5G a'i gymhwyso mewn deallusrwydd artiffisial. Ac mae gwaith Llanfihangel-y-fedw yn enghraifft wych o'r hyn y gall cymunedau ei wneud, gan ddatblygu cynnig llawer gwell nag y byddai'r cynnig masnachol wedi ei ddarparu, sy'n llawer rhatach iddyn nhw fel cost barhaus ond mae hynny'n gofyn am lefel o gyfalaf cymdeithasol nad yw pob cymuned yn ei feddu. Mae casgliad o unigolion yn y pentref hwnnw na fyddech yn dod ar eu traws ym mhob pentref, gyda phrofiad rheoli prosiect a gwahanol fathau o wybodaeth a modd. Felly, yr hyn yr ydym ni eisiau ei wneud yw defnyddio'r math hwnnw o ddull anghonfensiynol lle mae galw cymunedol, ond i helpu pobl i wneud hynny a defnyddio mentrau cymdeithasol i wneud hynny lle'r ydym yn credu bod cyfle. Felly, dyna'r hyn y byddwn eisiau edrych arno nesaf er mwyn harneisio'r arloesi cymdeithasol hwnnw a gwneud hynny'n haws, yn hytrach na bod yn ddibynnol ar BT drwy'r amser a'u rhaglen gyflwyno gonfensiynol. Rydym ni eisiau gweld llu o ddulliau gweithredu, yn enwedig yn yr ardaloedd hynny lle nad yw'r farchnad fasnachol yn eu cyrraedd ac nad yw'n debygol o'u cyrraedd am gryn amser.
Felly, dim ond i gloi, Dirprwy Lywydd, dyna'r brwdfrydedd a'r ymrwymiad yr wyf eisiau eu harneisio yn ein cymunedau, ac, fel y cawsom ein hatgoffa gan adolygiad diweddar o arloesi digidol gan yr Athro Phil Brown, mae'n hanfodol ein bod yn addasu ein heconomi a'n pobl i harneisio'r cyfleoedd sy'n gysylltiedig ag amhariad y pedwerydd chwyldro diwydiannol, ac mae sicrhau bod pobl ym mhob rhan o Gymru wedi'u cysylltu'n ddigidol yn gam cyntaf sylfaenol tuag at wneud hynny. Diolch.
Thank you. I have selected four amendment to the motion. I call on Russell George to move amendments 1, 2 and 3, tabled in the name of Darren Millar. Russell.
Diolch. Rwyf wedi dethol pedwar gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Russell George i gynnig gwelliannau 1, 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Russell.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:
Yn gresynu:
a) at fethiant Llywodraeth Cymru i gyflawni ei haddewid i sicrhau y byddai gan bob eiddo preswyl a busnes, fand eang y genhedlaeth nesaf erbyn 2015;
b) bod rhai cymunedau wedi'u gadael gydag asedau wedi'u hynysu ar ôl cwblhau cam 1 Cyflymu Cymru;
c) at ddiffyg pontio di-dor rhwng defnyddio cam un a cham dau y cynllun Cyflymu Cymru;
d) at ddiffyg amserlen glir ar gyfer cyflenwi band eang cyflym i'r eiddo sy'n weddill.
Amendment 1—Darren Millar
Delete point 2 and replace with:
Regrets:
a) the failure of the Welsh Government to deliver on its promise to ensure that all residential and business premises would have next generation broadband by 2015;
b) that some communities have been left with stranded assets following the completion of Superfast Cymru phase 1;
c) the lack of a seamless transition between the deployment of phase one and phase two of the Superfast Cymru scheme;
d) the lack of a clear timetable for the delivery of high speed broadband to remaining premises.
Gwelliant 2—Darren Millar
Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:
Yn croesawu:
a) bod Llywodraeth y DU yn cyflwyno rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol (USO) a fydd yn rhoi hawl clir, gorfodadwy i gartrefi a busnesau cymwys yn y DU ofyn am gysylltiad band eang digonol a fforddiadwy erbyn mis Mawrth 2020;
b) buddsoddiad Llywodraeth y DU i ddarparu band eang cyflym iawn a'i symbyliad ar gyfer buddsoddiad masnachol mewn cysylltiadau ffeibr llawn mewn lleoliadau gwledig a threfol ledled y DU gyfan;
c) ymrwymiad diweddar y Canghellor, o £5 biliwn, i ariannu defnyddio gallu-gigabit i 20 y cant o'r adeiladau anoddaf eu cyrraedd drwy ddull 'o'r tu allan i mewn';
d) cyhoeddiad diweddar o £1 biliwn gan Lywodraeth y DU a phedwar gweithredwr rhwydwaith dyfeisiadau symudol y DU i adeiladu rhwydwaith gwledig gyffredin a fyddai'n golygu bod cyrhaeddiad dyfeisiadau symudol 4G yn ymestyn i 95 y cant o dirwedd y DU;
e) ymrwymiad y Swyddfa Gartref i adeiladu'r seilwaith rhwydwaith ychwanegol sydd ei angen i ddarparu'r rhwydwaith gwasanaethau brys newydd a'r rhaglen gwasanaeth ardal estynedig, a fydd yn darparu gwasanaeth 4G masnachol yn ardaloedd gwledig Cymru na fyddai'n cael eu gwasanaethu fel arall.
Amendment 2—Darren Millar
Delete point 3 and replace with:
Welcomes:
a) the UK Government’s introduction of a universal service obligation (USO) which will give eligible homes and businesses in the UK a clear, enforceable right to request a decent and affordable broadband connection by March 2020;
b) the UK Government’s investment to provide superfast broadband coverage and its stimulation for commercial investment in full fibre connections in both rural and urban locations across the whole of the UK;
c) the Chancellor’s recent £5 billion commitment to fund gigabit-capable deployment to 20 per cent of the hardest to reach premises through an 'Outside-In' approach;
d) the recent £1 billion announcement by the UK Government and the UK’s four mobile network operators to build a shared rural network that would see 4G mobile coverage extended to 95 per cent of the UK’s landmass;
e) the Home Office’s commitment to build the additional network infrastructure required to deliver the new emergency service network (ESN) and extended area services (EAS) Programme, which will provide a commercial 4G service in rural areas of Wales which would not be otherwise served.
Gwelliant 3—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) cyhoeddi diweddariadau chwarterol sy'n dangos nifer y safleoedd, ar gyfer pob ardal awdurdod lleol, a gysylltir o dan gam 2 o gontract Superfast Cymru;
b) gweithio gyda Llywodraeth y DU i gydweithio â phartneriaid masnachol i flaenoriaethu cysylltedd digidol y safleoedd hynny yng Nghymru nad oes ganddynt fynediad at wasanaethau band eang cyflym dibynadwy.
Amendment 3—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Calls upon the Welsh Government to:
a) issue quarterly updates showing, for each local authority area, the number of premises connected under Phase 2 of the Superfast Cymru contract;
b) work with the UK Government to collaborate with commercial partners to prioritise the digital connectivity of those premises in Wales which do not have access to reliable high speed broadband services.
Cynigiwyd gwelliannau 1, 2 a 3.
Amendments 1, 2 and 3 moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I move the amendments in the name of my colleague Darren Millar. I would agree with the Deputy Minister's opening comments when he said that broadband is now not a luxury; it's part of everyday life. It's like gas and electricity, and it's expected. I would agree with the Deputy Minister in his opening comments.
The Deputy Minister made a number of references to the fact that this is not a devolved area, but I would point out that the Labour Party made a manifesto commitment to ensure that all residential and business premises would have next generation broadband by 2015, a manifesto commitment that has not been delivered.
Now, since the introduction of the Superfast Cymru scheme, I would say we have seen a mixed picture when it comes to the narrowing of the digital divide between those in urban and rural areas of Wales. For example, Ofcom's 'Connected Nations' report conducted a case study that focused on my constituency, actually, as it happens, on digital connectivity, probably because I'm perhaps one of those Members who contacts them more than others. It found that a higher proportion of premises in Montgomeryshire are without access to so-called decent broadband of 10 Mbps, compared with the average for Wales, and that, in rural parts of Montgomeryshire, the gulf between the haves and have-nots rises further. Whilst some homes and businesses benefit from ultrafast fibre-to-premises technology, some have nothing at all.
And the situation is, of course, not unique to Powys at all—I'm not suggesting that. But this urban-rural digital divide across Wales has a huge detrimental impact on, of course, Wales's rural economy. It has to be a matter of great regret that some communities have been left stranded following the conclusion of phase 1 of the Superfast Cymru project, and while I appreciate that no public money has been spent on the so-called stranded assets that we see across our communities, it is incredibly frustrating for people to see fibre cables hanging from poles just metres away from their homes, and this ought to be something that is addressed by the Welsh Government. I think the Welsh Government has a role to play in compelling Openreach to act.
I also believe that there should have been a seamless transition between phase 1 and phase 2 of the Superfast Cymru scheme. The delay in commissioning and implementing phase 2, and the relative lack of specific information on the timetable for that delivery of a broadband upgrade on the Welsh Government and Openreach's broadband checkers, have both served to frustrate, and frustrate people who remain without any broadband at all, let alone high-speed broadband.
I was pleased to hear the Minister's announcement of a fund of—was it £5 million or £10 million?—£10 million pounds to deal with that last 5 per cent. I'm genuinely in two minds whether to tell my constituents of this great news, because I made that mistake with phase 2. I told my constituents who weren't serviced in phase 1, 'Look, something else is coming. This is positive, don't worry, you're going to be serviced,' and that didn't happen. So, I'm kind of reluctant to do that. I want the Minister to try and persuade me so that I do tell my constituents of this great new £10 million fund and that they will be serviced in that last 5 per cent.
Now, turning to some of our points in amendment 2, among the measures taken by the UK Government in recent times, we have seen the introduction of a universal service obligation, a £5 billion commitment to fund gigabit-capable deployment to 20 per cent of the hardest-to-reach premises through an outside-in approach, a £1 billion announcement that will bring about a shared rural mobile network that would see 4G mobile coverage extend to 95 per cent of the UK, and funding of up to £7 million to deliver full fibre-optic broadband in north Wales. Now, what we have also seen is updated guidance in England and Scotland, and I would invite the Minister to use the devolved policy levers at the Welsh Government's disposal to commit a public date by which much-needed reforms will be delivered so that rural Wales doesn't fall further behind England and Scotland. It is frustrating to hear the Minister talking about some of the devolved responsibilities. Many of the levers are in the hands of the Welsh Government, and they have not been used. That's why we have fallen behind other areas of the UK. [Interruption.] Well, there is planning, and other issues are devolved.
I have also been disappointed by the Welsh Government's mobile action plan. I don't want to say this, but it is a document that's got lots of warm words. I want it to be more than that, but rather than any concrete commitments, unfortunately, it looks like the drive behind that mobile action plan has disappeared. I would also like to see—. I can see that I'm out of time, Deputy Presiding Officer. So, in that case, I won't go on to say what I would like to see, unfortunately. Hopefully, I can get that in a bit later on. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a chynigiaf y gwelliannau yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar. Byddwn yn cytuno â sylwadau agoriadol y Dirprwy Weinidog pan ddywedodd nad yw band eang yn foethusrwydd bellach; mae'n rhan o fywyd bob dydd. Mae'n debyg i nwy a thrydan, ac mae'n ddisgwyliedig. Byddwn yn cytuno â'r Dirprwy Weinidog yn ei sylwadau agoriadol.
Gwnaeth y Dirprwy Weinidog nifer o gyfeiriadau at y ffaith nad yw hwn yn faes a ddatganolwyd, ond hoffwn nodi i'r Blaid Lafur wneud ymrwymiad maniffesto i sicrhau y byddai pob adeilad preswyl a busnes yn cael band eang y genhedlaeth nesaf erbyn 2015, ymrwymiad maniffesto sydd heb ei gyflawni.
Nawr, ers cyflwyno'r cynllun Cyflymu Cymru, byddwn yn dweud ein bod wedi gweld darlun cymysg o ran lleihau'r bwlch digidol rhwng y rhai mewn ardaloedd trefol a'r rhai mewn ardaloedd gwledig yng Nghymru. Er enghraifft, cynhaliodd adroddiad Ofcom 'Cysylltu'r Gwledydd' astudiaeth achos a oedd yn canolbwyntio ar fy etholaeth i, fel mae'n digwydd, ar gysylltedd digidol, mae'n debyg oherwydd fy mod i efallai'n un o'r Aelodau hynny sy'n cysylltu mwy â nhw nag eraill. Canfu fod cyfran uwch o eiddo yn Sir Drefaldwyn heb fynediad at fand eang o 10 Mbps, fel y'i gelwir, o gymharu â'r cyfartaledd ar gyfer Cymru, a bod y gagendor rhwng y rhai sydd â chyfleusterau rhagorol a'r rhai sydd heb ddim, mewn rhannau gwledig o Sir Drefaldwyn, wedi cynyddu eto. Er bod rhai cartrefi a busnesau yn elwa ar dechnoleg ffeibr-i-eiddo cyflym iawn, nid oes gan rai ohonynt unrhyw beth o gwbl.
Ac nid yw'r sefyllfa, wrth gwrs, yn unigryw i Bowys o gwbl—nid wyf yn awgrymu hynny. Ond mae'r rhaniad digidol trefol-gwledig hwn ar draws Cymru yn cael effaith andwyol enfawr ar economi wledig Cymru, wrth gwrs. Mae'n drueni mawr fod rhai cymunedau wedi'u hynysu ar ôl cwblhau cam 1 prosiect Cyflymu Cymru, ac er fy mod yn gwerthfawrogi'r ffaith nad oes arian cyhoeddus wedi'i wario ar yr asedau wedi'u hynysu bondigrybwyll a welwn ar draws ein cymunedau, mae'n rhwystredig iawn i bobl weld ceblau ffeibr yn hongian o'r polion ychydig fetrau o'u cartrefi, a dylai hyn fod yn rhywbeth i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael ag ef. Rwy'n credu bod gan Lywodraeth Cymru ran i'w chwarae mewn cymell Openreach i weithredu.
Rwyf hefyd yn credu y dylid bod wedi cael cyfnod pontio di-dor rhwng cam 1 a cham 2 cynllun Cyflymu Cymru. Mae'r oedi cyn comisiynu a gweithredu cam 2, a'r diffyg gwybodaeth benodol am yr amserlen ar gyfer uwchraddio'r band eang ar wirwyr band eang Llywodraeth Cymru ac Openreach, wedi achosi rhwystredigaeth, a chreu rhwystredigaeth i bobl sy'n parhau i fod heb unrhyw fand eang o gwbl, heb sôn am fand eang cyflym iawn.
Roeddwn yn falch o glywed cyhoeddiad y Gweinidog am gronfa o—ai £5 miliwn neu £10 miliwn?—£10 miliwn o bunnau i ymdrin â'r 5 y cant olaf hwnnw. Rwy'n wirioneddol rhwng dau feddwl pa un ai i ddweud wrth fy etholwyr am y newyddion gwych hyn ai peidio, oherwydd gwneuthum y camgymeriad hwnnw gyda cham 2. Dywedais wrth fy etholwyr nad oeddent yn cael gwasanaeth yng ngham 1, 'Edrychwch, mae rhywbeth arall ar y gweill. Mae hyn yn gadarnhaol, peidiwch â phoeni, fe gewch chi wasanaeth,' ac ni ddigwyddodd hynny. Felly, rwy'n gyndyn i raddau i wneud hynny. Rwyf eisiau i'r Gweinidog geisio fy mherswadio fel y gwnaf i ddweud wrth fy etholwyr am y gronfa £10 miliwn newydd wych hon ac y cânt y gwasanaeth yn y 5 y cant olaf.
Nawr, gan droi at rai o'n pwyntiau yng ngwelliant 2, ymhlith yr hyn a wnaeth Llywodraeth y DU yn y cyfnod diweddar, gwelsom gyflwyno rhwymedigaeth gwasanaeth i bawb, a £5 biliwn o ymrwymiad i ariannu gosod system gigabit i 20 y cant o'r eiddo anoddaf i'w gyrraedd drwy ddull gweithredu o'r tu allan i mewn, cyhoeddi £1 biliwn a fydd yn creu rhwydwaith ffonau symudol gwledig ar y cyd a fyddai'n golygu y byddai signal ffonau 4G yn ymestyn i 95 y cant o'r DU, a chyllid o hyd at £7 miliwn i ddarparu band eang ffeibr-optig llawn yn y gogledd. Nawr, yr hyn yr ydym ni wedi'i weld hefyd yw canllawiau wedi'u diweddaru yn Lloegr a'r Alban, a byddwn yn gwahodd y Gweinidog i ddefnyddio'r ysgogiadau polisi datganoledig sydd ar gael i Lywodraeth Cymru i ymrwymo i ddyddiad cyhoeddus, erbyn pryd y caiff diwygiadau y mae mawr eu hangen eu cyflwyno fel nad yw Cymru wledig yn syrthio ymhellach y tu ôl i Loegr a'r Alban. Mae'n rhwystredig clywed y Gweinidog yn sôn am rai o'r cyfrifoldebau datganoledig. Mae llawer o'r dulliau ysgogi yn nwylo Llywodraeth Cymru, ac nid ydyn nhw wedi cael eu defnyddio. Dyna pam ein bod ni wedi syrthio y tu ôl i rannau eraill o'r DU. [Torri ar draws.] Wel, mae yna gynllunio, ac mae materion eraill wedi'u datganoli.
Rwyf hefyd wedi cael fy siomi gan gynllun gweithredu Llywodraeth Cymru ar gyfer ffonau symudol. Dydw i ddim eisiau dweud hyn, ond mae'n ddogfen sydd â llawer o rethreg. Rwyf eisiau iddi fod yn fwy na hynny, ond yn hytrach nag unrhyw ymrwymiadau pendant, yn anffodus, mae'n edrych yn debyg bod y brwdfrydedd y tu ôl i'r cynllun gweithredu symudol hwnnw wedi diflannu. Hoffwn weld hefyd—. Gallaf weld bod fy amser ar ben, Dirprwy Lywydd. Felly, ni af ymlaen i sôn am yr hyn yr hoffwn ei weld, yn anffodus. Gobeithio y gallaf gynnwys hynny ychydig yn hwyrach. Diolch.
Thank you. Can I call Rhun ap Iorwerth to move amendment 4, tabled in his own name?
Diolch. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 4, a gyflwynwyd yn ei enw ef ei hun?
Gwelliant 4—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw am ddarparu gwell gwybodaeth—drwy ‘siop un stop’—i’r rhai sydd ddim wedi cael eu cysylltu drwy raglen Cyflymu Cymru, ynglŷn â sut arall y gallant gael mynediad cyflym i’r we.
Amendment 4—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Calls on better information to be provided—through a 'one stop shop'—to those who are not connected to the Superfast Cymru programme, about how they can access a fast internet connection.
Cynigiwyd gwelliant 4.
Amendment 4 moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. I think it is fair to recognise that the Welsh Government is undertaking work in a non-devolved area here. But, I don't think that means that we should give a free ride to the Welsh Government, in that it does have influence in areas through grant funding, for example, including grants for individuals through Access Broadband Cymru, grants for telecommunications providers, and the use of other devolved powers, such as the planning system, which is very, very important and can be hugely powerful as a tool to deliver digital investment. Business rate relief is also something that can be used to stimulate investment in digital networks.
A 2017 report by the Economy, Infrastructure and Skills Committee, after its inquiry into digital infrastructure in Wales, regarding Superfast Cymru, concluded:
'Generally speaking, the view from stakeholders is that the Welsh Government’s Superfast Cymru project has delivered adequately in terms of the roll-out of infrastructure, but that there have been shortcomings in the way that the project has been communicated to those in the areas where it is active.'
That was certainly a problem and remains so. Of course, over the past five years, the gap between superfast broadband availability in Wales and the UK as a whole has reduced, and that's to be celebrated. But, the picture is very different for mobile coverage, where Wales continues to score significantly worse compared to the UK average. I listened with eyes wide open to the Deputy Minister's first remarks, when he was saying how dependent his mobile device was in giving him connectivity. There are parts of my constituency where mobile signal and data connectivity through mobile devices is getting worse as the years go on. To me, that's simply not acceptable. There hasn't been investment by Welsh Government in mobile infrastructure. Any roll-out is being left to commercial mobile network operators. The fact is that if we want significant investment, it cannot be left to the market alone, to commercial companies, to build our infrastructure. Significant investment is needed in Wales's digital infrastructure, and here I believe that we see another example of Westminster not working for Wales.
The kind of digital connectivity that we need to build in the coming years will have a huge influence on the kind of economy that we can develop. I'll use the example of Ottawa in Canada, which I have referred to in the past here in the Assembly, where a concerted effort and serious investment in creating a digitally connected region around the Canadian capital resulted in Ford, for example, investing over £300 million in a centre for the development of autonomous vehicles. The investment was made by Ford, but driven by the kind of infrastructure that had been put in place by Government.
We are missing out on key opportunities here because of the inequalities built into the UK as it is. It is often referred to as one of the most unequal states anywhere in the world. That inequality can be seen through digital connectivity too, and now is the time for us to tackle this issue and make sure that, five years from now, we're much clearer about the direction that we are going in, in terms of digital investment. If Westminster doesn't want to do anything, well we have to seek other ways to move forward.
Referring to my amendment in particular, which calls for better information to be provided through a one-stop shop to those who are not connected to the Superfast Cymru programme about how they can access a fast internet connection. There are plenty of ways that people can access fast broadband: through mobile devices, a dongle in the home can provide digital access for the whole home. We've heard of access through the television signal, which you mentioned, in Monmouthshire, and I think there have been similar thoughts given to systems in Anglesey. Satellite has been a long-standing way of getting internet connection. But how many times do I come across constituents, both as private individuals and businesses, who don't know where to turn to ask for information about how to get themselves connected? There's always a way somehow to get yourself connected, but it's hard to believe that all these years on from the beginning of Superfast Cymru, there still isn't that place where people can go to. And, in fact, we've taken a step back from those days when you could go on Superfast Cymru and put your postcode in and be told exactly where you were in line. Well, there were problems with that, too, but there was an idea through a central hub of where you stood in terms of roll-out. We've taken a step back on that, and I do call on Welsh Government to provide that communication stream for people, so that if they have difficulty still in accessing fast broadband, they can have the advice that they need to look elsewhere.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n credu ei bod hi'n deg cydnabod bod Llywodraeth Cymru yn gwneud gwaith mewn maes nad yw wedi'i ddatganoli yma. Ond, nid wyf yn credu bod hynny'n golygu y dylem ni roi rhwydd hynt i Lywodraeth Cymru, oherwydd mae ganddi ddylanwad mewn meysydd drwy gyllid grant, er enghraifft, gan gynnwys grantiau i unigolion drwy gyfrwng mynediad band eang Cymru, grantiau ar gyfer telathrebu darparwyr, a'r defnydd o bwerau datganoledig eraill, megis y system gynllunio, sy'n bwysig iawn, ac sy'n gallu bod yn bwerus iawn fel offeryn i sicrhau buddsoddiad digidol. Mae rhyddhad ardrethi busnes hefyd yn rhywbeth y gellir ei ddefnyddio i ysgogi buddsoddiad mewn rhwydweithiau digidol.
Daeth adroddiad 2017 gan Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, ar ôl ei ymchwiliad i seilwaith digidol yng Nghymru, ynghylch Cyflymu Cymru, i'r casgliad canlynol:
A siarad yn gyffredinol, barn y rhanddeiliaid yw bod prosiect Cyflymu Cymru Llywodraeth Cymru wedi cyflawni'n ddigonol o ran cyflwyno seilwaith, ond y bu diffygion yn y ffordd y rhoddwyd gwybodaeth am y prosiect i'r rhai yn yr ardaloedd lle mae'n weithredol.
Roedd hynny'n sicr yn broblem ac mae'n parhau felly. Wrth gwrs, dros y pum mlynedd diwethaf, mae'r bwlch rhwng argaeledd band eang cyflym iawn yng Nghymru ac yn y DU yn ei chyfanrwydd wedi lleihau, ac mae hynny i'w ddathlu. Ond, mae'r darlun yn wahanol iawn ar gyfer signal ffonau symudol, lle mae Cymru'n parhau i fod mewn sefyllfa sylweddol waeth o'i chymharu â chyfartaledd y DU. Gwrandewais yn llygadrwth ar sylwadau cyntaf y Dirprwy Weinidog, pan oedd yn dweud mor ddibynnol yr oedd ar ei ddyfais symudol i roi cysylltedd iddo. Mae rhannau o'm hetholaeth lle mae signal ffonau symudol a chysylltedd data drwy ddyfeisiau symudol yn gwaethygu wrth i'r blynyddoedd fynd yn eu blaen. I mi, nid yw hynny'n dderbyniol o gwbl. Nid yw Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi mewn seilwaith dyfeisiau symudol. Gadewir unrhyw gyflwyno i weithredwyr rhwydwaith symudol masnachol. Y gwir amdani yw, os ydym ni eisiau gweld buddsoddiad sylweddol, ni ellir gadael hynny i'r farchnad yn unig, i gwmnïau masnachol, i adeiladu ein seilwaith. Mae angen buddsoddiad sylweddol yn seilwaith digidol Cymru, ac yn hyn o beth credaf ein bod yn gweld enghraifft arall lle nad yw San Steffan yn gweithio i Gymru.
Bydd y math o gysylltedd digidol y mae angen inni ei adeiladu yn y blynyddoedd i ddod yn cael dylanwad enfawr ar y math o economi y gallwn ni ei ddatblygu. Defnyddiaf enghraifft Ottawa yng Nghanada, y cyfeiriais ati yn y gorffennol yma yn y Cynulliad, lle mai canlyniad ymdrech ar y cyd a buddsoddiad difrifol i greu rhanbarth â chysylltiadau digidol o amgylch prifddinas Canada oedd i gwmni Ford, er enghraifft, fuddsoddi dros £300 miliwn mewn canolfan ar gyfer datblygu cerbydau ymreolaethol. Gwnaed y buddsoddiad gan Ford, ond fe'i hysgogwyd gan y math o seilwaith a roddwyd ar waith gan y Llywodraeth.
Rydym ni'n colli cyfleoedd allweddol yma oherwydd yr anghydraddoldebau sy'n rhan o'r DU fel y mae hi. Cyfeirir ati'n aml fel un o'r gwladwriaethau mwyaf anghyfartal mewn unrhyw le yn y byd. Gellir gweld yr anghydraddoldeb hwnnw drwy gysylltedd digidol hefyd, a nawr yw'r amser inni fynd i'r afael â'r broblem hon a sicrhau, bum mlynedd o nawr, ein bod yn llawer mwy eglur ynghylch y cyfeiriad yr ydym yn mynd iddo, o ran buddsoddi digidol. Os nad yw San Steffan yn dymuno gwneud dim, wel mae'n rhaid i ni chwilio am ffyrdd eraill o symud ymlaen.
Gan gyfeirio at fy ngwelliant yn benodol, sy'n galw am ddarparu gwell gwybodaeth drwy gael un adnodd cynhwysfawr i'r rhai nad ydynt wedi'u cysylltu â rhaglen Cyflymu Cymru ynghylch sut y gallant gael cysylltiad rhyngrwyd cyflym. Mae yna ddigonedd o ffyrdd y gall pobl gael mynediad at fand eang cyflym: drwy ddyfeisiau symudol, gall dongl yn y cartref ddarparu mynediad digidol i'r cartref cyfan. Rydym ni wedi clywed am fynediad drwy'r signal teledu, y soniasoch amdano, yn Sir Fynwy, ac rwy'n credu yr ystyriwyd systemau tebyg yn Ynys Môn. Mae lloeren wedi bod yn ffordd hirsefydlog o gael cysylltiad â'r rhyngrwyd. Ond sawl gwaith ydw i'n dod ar draws etholwyr, yn unigolion a busnesau, nad ydyn nhw'n gwybod i ble i droi i ofyn am wybodaeth am sut i gael cysylltedd? Mae yna bob amser ffordd, rywsut i gysylltu eich hun, ond mae'n anodd credu ar ôl yr holl flynyddoedd hyn ers dechrau Cyflymu Cymru, nad oes rhyw fan yn bodoli lle gall pobl droi ato. Ac, mewn gwirionedd, rydym ni wedi cymryd cam yn ôl o'r dyddiau hynny pan allech chi fynd ar Cyflymu Cymru a rhoi eich cod post a chael gwybod yn union ble roeddech chi ar y rhestr aros. Wel, roedd problemau ynghylch hynny hefyd, ond roedd gennych chi syniad drwy ganolfan ganolog pryd allech chi ddisgwyl cael eich cysylltu. Rydym ni wedi cymryd cam yn ôl o hynny, ac rwyf yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddarparu'r ffrwd gyfathrebu honno i bobl, fel y gallant gael y cyngor sydd ei angen arnyn nhw i edrych mewn mannau eraill os byddant yn ei chael hi'n anodd o hyd i gael band eang cyflym.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I thank the Government for bringing this motion and for the various amendments that have been made to it. It's the intention of my group to support both the motion and all the amendments to it. However, coming to this as a non-specialist in the area, I do find it a little difficult to engage with the debate and make any assessment of the relative merits of the motion versus the amendments that are made to it. It speaks of what would appear to be good work by Welsh Government in this area and, from the Conservative amendments, to what appear to be good work, at least, in some cases promises of future work, from the UK Government.
There is some use of what, to a non-specialist, I might describe as jargon. I don't wish to be pejorative about that, but I don't understand what 'outside-in' means in this context. Although we will support the motion and the amendments, I would welcome some exposition of what is required there. Similarly with 'stranded assets', we did have from Russell the example of fibre cables hanging from poles near homes, so I infer from that there's been investment that then isn't properly exploited and is left there just hanging and stranded. Does that perhaps relate to the failure to link up Superfast Cymru phase 1 and phase 2?
I wonder from the Government, they say they've connected another 733,000 premises that wouldn't have been connected were it not for Welsh Government's intervention, and I know no reason to doubt what the Government states on it, but I just wonder what the cost of that has been. There was some reference to EU funds, but also from the Government's own funds, and actually transferring money that would have been spent on schools and hospitals into this area. How much money has that been? Do we consider that it has provided value for money and has been worthwhile in all the circumstances?
Clearly, some particularly rural areas are going to be harder and more expensive to link up than others. But we don't have any numbers or financial sense in this motion or the amendments about what those are, and before judging the extent to which Government, whether UK or Welsh Government, should properly intervene and invest money in this area, it would be useful to know something about what the costs of those are, and how it's proposed that they are going to be borne.
With reference to amendment 2, I particularly support the recent £1 billion announcement by UK Government about using and having a shared rural network. I've long argued that the approach in this area should be, particularly in the rural areas that can't otherwise be economically provided for, given the level of public investment, that there should be a shared utility approach. So if we are taking that forward, that strikes me as a positive thing, although I note currently it's only for the 4G technology, and wonder how in due course that might be rolled out to 5G. We also support the Plaid Cymru amendment about a one-stop shop to assist people with the many, many different technical measures and different funding streams available to help them access that. That strikes me as very sensible.
My final plea, and I think it's probably unrealistic over the next month or so, but would be for UK Government and Welsh Government to work together in this area to a greater degree than appears to have been the case before, and, clearly, there will be difficult conversations about who's funding what. But given the particular challenges and level of rurality we face in Wales, but this being a non-devolved issue, but Welsh Government having been willing to invest money in it, surely UK Government and Welsh Government should sit down, work together, think best how to incentivise providers, how to pay for this, and make sure that the different levels of investment are working in tandem and supporting each other rather than at cross purposes. So, I hope, at least after 12 December, some thought may be given to that by both Welsh and UK Government.
Diolch i'r Llywodraeth am ddod â'r cynnig hwn gerbron ac am y gwelliannau amrywiol sydd wedi'u gwneud iddo. Bwriad fy ngrŵp yw cefnogi'r cynnig a'r holl welliannau iddo. Fodd bynnag, drwy ddod at hwn fel un nad yw'n arbenigwr yn y maes, rwy'n ei chael hi braidd yn anodd cymryd rhan yn y ddadl a gwneud unrhyw asesiad o rinweddau cymharol y cynnig yn erbyn y gwelliannau sy'n cael eu gwneud iddo. Mae'n sôn am yr hyn sy'n ymddangos yn waith da gan Lywodraeth Cymru yn y maes hwn ac, o welliannau'r Ceidwadwyr, i'r hyn sy'n ymddangos yn waith da, o leiaf, mewn rhai achosion, yn addewidion o waith yn y dyfodol, gan Lywodraeth y DU.
Mae rhywfaint o ddefnydd o'r hyn y byddwn i, fel un nad yw'r arbenigwr, yn ei ddisgrifio fel jargon. Dydw i ddim yn dymuno bod yn ddifrïol ynghylch hynny, ond dydw i ddim yn deall beth yw ystyr 'o'r tu allan i mewn' yn y cyd-destun hwn. Er y byddwn ni'n cefnogi'r cynnig a'r gwelliannau, byddwn yn croesawu rhywfaint o eglurhad ynghylch yr hyn sydd ei angen yn hynny o beth. Yn yr un modd gydag 'asedau wedi'u hynysu', cawsom gan Russell yr enghraifft o geblau ffeibr yn hongian ar bolion ger cartrefi, felly rwy'n casglu o hynny y bu buddsoddiad na fanteisiwyd arno'n llawn, ac y gadawyd ceblau'n hongian. A yw hynny efallai'n ymwneud â'r methiant i gysylltu cam 1 Cyflymu Cymru a cham 2?
Tybed o ran y Llywodraeth, maen nhw'n dweud eu bod nhw wedi cysylltu 733,000 o safleoedd eraill na fyddant wedi eu cysylltu oni bai am ymyrraeth Llywodraeth Cymru, ac ni wn i am unrhyw reswm i amau'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei ddweud ynghylch hynny, ond tybed beth oedd cost hynny. Cafwyd rhywfaint o gyfeirio at gronfeydd yr UE, ond hefyd cronfeydd y Llywodraeth ei hun, ac mewn gwirionedd trosglwyddo arian a fyddai wedi cael ei wario ar ysgolion ac ysbytai i'r maes hwn. Faint o arian oedd hynny? A ydym ni'n ystyried ei fod wedi rhoi gwerth am arian ac y bu'n werth wneud hynny o dan yr holl amgylchiadau?
Yn amlwg, mae ardaloedd arbennig o wledig yn mynd i fod yn galetach ac yn ddrutach i'w cysylltu nag eraill. Ond nid oes gennym ni unrhyw ffigurau na synnwyr ariannol yn y cynnig hwn na'r gwelliannau ynghylch beth yw'r rheini, a chyn barnu i ba raddau y dylai'r Llywodraeth, boed yn Llywodraeth y DU neu Lywodraeth Cymru, ymyrryd yn iawn a buddsoddi arian yn y maes hwn, byddai'n ddefnyddiol cael gwybod rhywbeth am gostau'r rheini, a sut y cynigir y cânt eu hysgwyddo.
Gan gyfeirio at welliant 2, rwyf yn cefnogi'n arbennig cyhoeddiad diweddar Llywodraeth y DU ynghylch y £1 biliwn ac ynghylch defnyddio a chael rhwydwaith gwledig ar y cyd. Rwyf wedi dadlau ers tro y dylai'r dull gweithredu yn y maes hwn fod, yn enwedig yn yr ardaloedd gwledig na ellir darparu ar eu cyfer fel arall, o ystyried lefel y buddsoddiad cyhoeddus, y dylid cael cyfleustodau ar y cyd. Felly, os ydym yn bwrw ymlaen â hynny, mae hynny'n fy nharo i fel peth cadarnhaol, er fy mod yn nodi mai dim ond ar gyfer technoleg 4G y mae ar hyn o bryd, ac rwy'n meddwl tybed sut y gellid cyflwyno hynny i 5G maes o law. Rydym ni hefyd yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru ynglŷn â chael un adnodd cynhwysfawr i helpu pobl gyda'r llu o fesurau technegol gwahanol a'r gwahanol ffrydiau ariannu sydd ar gael i'w helpu i allu elw ar hynny. Mae hynny'n fy nharo i fel rhywbeth synhwyrol iawn.
Fy nghais olaf, ac rwy'n credu ei fod yn afrealistig, mae'n debyg, dros y mis neu fwy nesaf, serch hynny fyddai i Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru gydweithio mwy yn y maes hwn nag y mae'n ymddangos y buont yn gwneud cyn hyn, ac, yn amlwg, bydd sgyrsiau anodd ynghylch pwy sy'n ariannu beth. Ond o ystyried yr heriau penodol sy'n ein hwynebu yng Nghymru, a'n natur wledig, a bod hwn yn fater heb ei ddatganoli, ond y bu Llywodraeth Cymru yn fodlon buddsoddi arian ynddo, yn sicr dylai Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru eistedd i lawr, gweithio gyda'i gilydd, ac ystyried sut orau i gymell darparwyr, sut i dalu am hyn, a sicrhau bod y gwahanol lefelau o fuddsoddiad yn gweithio ar y cyd ac yn cefnogi ei gilydd yn hytrach na gweithio'n groes. Felly, rwy'n gobeithio, ar ôl y deuddegfed o Ragfyr o leiaf, y gallai Llywodraeth Cymru a'r DU feddwl am hynny.
Dwi'n galw nawr ar y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl. Lee Waters.
I now call the Deputy Minister to reply to the debate. Lee Waters.
Thank you very much to all Members who contributed, and I must sympathise with Mark Reckless—there is an awful lot of jargon and complexity in this area, which I've been working my way through over the last year myself. To answer some of his factual questions, we have invested £200 million of our funds and EU funds in Superfast Cymru, and the successor project is costing £26 million, and that does produce significant economic spin-off.
He asked what 'outside-in' meant and he asked what 'stranded assets' were. Well, 'outside-in' is the principle of making your Government intervention on the most difficult to reach and then moving inwards to urban areas, where inevitably, because of the population density, there is a commercial incentive for companies to put their own money into, whereas rural areas—because of the issues I discussed in my opening speech, both the complexity and the slower return on investment—are less attractive to commercial companies. So, the principle that we support, and the UK Government until now has supported, is that the investment to be put in should be on the outside first, and then moving in to fill in the gaps on to the inside, rather than simply gold-plating coverage that urban areas already have.
'Stranded assets' are the unintended consequences of our Superfast Cymru broadband scheme. We set testing targets for BT, which they struggled to meet for some time, and in the end, in the rush to reach the goals we set—because, as I said, Julie James did negotiate a stiff contract with them—they oversupplied. So, as a result of that, they hit their numerical target, but then they had all sorts of cables sprouting out of trees, as said in many colourful public meetings I've attended and as Members here have recounted, which are very frustrating for residents when they can see wires in hedges and poles near their houses, but they can't connect to them, because from BT's point of view, they've met their targets, they've had their funding, and there's no real commercial case for them to connect them because the grant scheme had finished.
The fund that I've announced the intention to set up today will be available to those communities to look at connecting those stranded assets as well as to rural communities who can't attract the commercial investment, to see if there are more innovative ways we can get them connected in the short to medium term, while we wait for the UK Government to come behind us to try and get full fibre connectivity. And some communities may not ever get full fibre connectivity. And I've been in public meetings where people will tell you that they don't have mains gas and mains sewerage, but they expect fibre-to-the-premises broadband, which is not realistic. The cost of doing this per household is in the tens of thousands of pounds.
Bringing me back to Russell George's opening speech, and I do struggle with this a little bit, because the Welsh Government, for good reason, has stepped in and has intervened and has achieved. And the Conservative response is rather churlish, accusing us of all sorts of failures, for stepping in on their own Government's responsibilities. This is a non-devolved area. You should be doing this. We're doing our best. I'll give way to Mark Isherwood first.
Diolch yn fawr i'r holl Aelodau a gyfrannodd, ac mae'n rhaid imi gydymdeimlo â Mark Reckless—mae llawer iawn o jargon a chymhlethdod yn y maes hwn, ac rwyf wedi bod yn gweithio fy ffordd drwyddynt dros y flwyddyn ddiwethaf fy hun. Er mwyn ateb rhai o'i gwestiynau ffeithiol, rydym ni wedi buddsoddi £200 miliwn o'n cyllid a chronfeydd yr UE yn Cyflymu Cymru, ac mae'r prosiect olynol yn costio £26 miliwn, ac mae hynny'n arwain at sgil effaith economaidd sylweddol.
Gofynnodd beth oedd ystyr 'o'r tu allan i mewn' a gofynnodd beth oedd 'asedau wedi'u hynysu'. Wel, 'o'r tu allan i mewn' yw'r egwyddor o wneud i'ch Llywodraeth ymyrryd yn yr ardaloedd anoddaf i'w cyrraedd ac yna symud i mewn i ardaloedd trefol, lle mae'n anochel, oherwydd dwysedd y boblogaeth, fod cymhelliad masnachol i gwmnïau fuddsoddi eu harian eu hunain, ar y llaw arall o ran ardaloedd gwledig—oherwydd y materion a drafodais yn fy araith agoriadol, cymhlethdod y buddsoddiad a'r adenillion arafach—mae'r rhain yn llai deniadol i gwmnïau masnachol. Felly, yr egwyddor yr ydym yn ei chefnogi, a'r hyn y mae Llywodraeth y DU wedi ei chefnogi hyd nawr, yw y dylid buddsoddi yn y tu allan yn gyntaf, ac yna symud i mewn i lenwi'r bylchau y tu mewn, yn hytrach na dim ond uwchraddio'r cysylltedd sydd gan ardaloedd trefol eisoes.
Canlyniadau anfwriadol ein cynllun band eang Cyflymu Cymru yw 'asedau wedi'u hynysu'. Rydym yn gosod targedau profi ar gyfer BT, y bu'n anodd iddynt eu cyflawni ers tro, ac yn y pen draw, oherwydd y brys i gyrraedd y nodau a osodom ni—oherwydd, fel y dywedais, cytunodd Julie James ar gontract llym gyda nhw—fe wnaethon nhw orgyflenwi. Felly, o ganlyniad i hynny, fe gyrhaeddon nhw eu targed o ran niferoedd, ond wedyn roedd ganddyn nhw bob math o geblau'n hongian o goed, fel y dywedwyd mewn llawer cyfarfod cyhoeddus lliwgar yr wyf wedi bod ynddyn nhw ac fel y mae Aelodau yma wedi adrodd, sydd yn rhwystredig iawn i drigolion pan welant wifrau mewn gwrychoedd a pholion ger eu tai, ond nid ydynt yn gallu cysylltu â nhw, oherwydd o safbwynt BT, maen nhw wedi cyrraedd eu targedau, maen nhw wedi cael eu cyllid, ac nid oes achos masnachol gwirioneddol iddyn nhw eu cysylltu gan fod y cynllun grant wedi gorffen.
Bydd y gronfa yr wyf wedi cyhoeddi'r bwriad i'w sefydlu heddiw ar gael i'r cymunedau hynny i ystyried cysylltu'r asedau hynny sydd wedi'u hynysu yn ogystal â chymunedau gwledig nad ydyn nhw'n gallu denu'r buddsoddiad masnachol, i weld a oes ffyrdd mwy arloesol i'w cysylltu yn y tymor byr i ganolig, tra byddwn yn aros i Lywodraeth y DU ddod i'n cefnogi ni i geisio cael cysylltedd ffeibr llawn. Ac mae'n bosibl na fydd rhai cymunedau byth yn cael cysylltedd ffeibr llawn. Ac rwyf wedi bod mewn cyfarfodydd cyhoeddus lle mae pobl yn dweud wrthych nad oes ganddyn nhw'r prif gyflenwad nwy a charthffosiaeth, ond eu bod yn disgwyl band eang ffeibr-i'r-safle; nid yw hyn yn realistig. Mae'r gost o wneud hyn fesul cartref yn y degau o filoedd o bunnau.
Sy'n dod a fi'n ôl at araith agoriadol Russell George, ac rwyf yn cael ychydig o drafferth gyda hyn, oherwydd bod Llywodraeth Cymru, am reswm da, wedi camu i'r adwy ac wedi ymyrryd ac wedi cyflawni. Ac mae ymateb y Ceidwadwyr braidd yn anfoesgar, gan ein cyhuddo o bob math o fethiannau, o fyn yn ymyrryd â chyfrifoldebau eu Llywodraeth eu hunain. Mae hwn yn faes sydd heb ei ddatganoli. Dylech chi fod yn gwneud hyn. Rydym ni'n gwneud ein gorau. Fe ildiaf i Mark Isherwood yn gyntaf.
Do you recognise this whole process was kicked off when the UK Government gave the Welsh Government £57 million in 2011 to match fund, for the Welsh Government to deliver the Superfast Cymru programme—11 per cent of all the funding—followed by £56 million more in 2017 to fill in the hardest to reach areas, for the Welsh Government to deliver? It was the UK Government who kick-started this; it was your job to deliver.
A ydych yn cydnabod y dechreuwyd yr holl broses hon pan roddodd Llywodraeth y DU £57 miliwn yn 2011 i Lywodraeth Cymru fel arian cyfatebol, er mwyn i Lywodraeth Cymru ddarparu rhaglen Cyflymu Cymru—11 y cant o'r holl arian—ac yna £56 miliwn yn fwy yn 2017 i ymdrin â'r ardaloedd anoddaf eu cyrraedd, er mwyn i Lywodraeth Cymru gyflawni? Llywodraeth y DU a roddodd gychwyn ar hyn; eich gwaith chi oedd cyflawni.
Thank you very much. That's interesting, isn't it? So, the UK Government did match fund, that's quite correct, as did Europe, as did we. We put the package together, UK Government came in off the back. Our job to deliver: it's a non-devolved area. Had we not put this package together, there would be nothing for the UK Government to match fund. It is their responsibility, in a key area of telecommunications, to act in this space and they have failed to do so. I'll give way to Russell George.
Diolch yn fawr iawn. Mae hynny'n ddiddorol, onid yw e? Felly, fe roddodd Llywodraeth y DU arian cyfatebol, mae hynny'n hollol gywir, fel y gwnaeth Ewrop, fel y gwnaethom ni. Fe wnaethom ni roi'r pecyn at ei gilydd, daeth Llywodraeth y DU i mewn yn sgil hynny. Ein gwaith ni oedd cyflawni: mae'n faes sydd heb ei ddatganoli. Pe na baem ni wedi rhoi'r pecyn hwn at ei gilydd, ni fyddai dim i Lywodraeth y DU roi arian cyfatebol ar ei gyfer. Eu cyfrifoldeb nhw, mewn maes telathrebu allweddol, yw gweithredu yn y maes hwn ac maen nhw wedi methu â gwneud hynny. Fe ildiaf i Russell George.
Thank you for giving way. If this isn't a devolved area, why put in your Welsh Assembly manifesto—a commitment that all premises across Wales will have superfast broadband by 2015? Also, I challenge you on your level of involvement in this, absolutely. I mean, come to my constituency and come to a public meeting—these are not my words, these are the words of the people that have been left behind, and these are the commitments that you made in your manifesto. Surely, it's only right for me as an Assembly Member to scrutinise Welsh Government spending in this debate today?
Diolch ichi am ildio. Os nad yw hwn yn faes a ddatganolwyd, pam rhoi yn eich maniffesto ar gyfer Cynulliad Cymru—ymrwymiad y bydd gan bob safle ledled Cymru fand eang cyflym iawn erbyn 2015? Hefyd, rwy'n eich herio ar faint rydych chi wedi ymwneud â hyn, yn bendant. Hynny yw, dewch i'm hetholaeth a dod i gyfarfod cyhoeddus—nid fy ngeiriau i yw'r rhain, ond geiriau'r bobl sydd wedi cael eu gadael ar ôl, a dyma'r ymrwymiadau a wnaethoch chi yn eich maniffesto. Siawns nad yw ond yn iawn i mi fel Aelod Cynulliad graffu ar wariant Llywodraeth Cymru yn y ddadl hon heddiw?
So, you're quite right, they have been left behind. They've been left behind by your Government, because it is a non-devolved area. If you want to invite people to public meetings, by all means invite Boris Johnson to your consistency and he can explain to them why he's not providing for your areas. We've stepped in, we've set targets, we've hit 95 per cent of premises in Wales. There are some, for good engineering and cost reasons, it hasn't been possible to reach, and today's fund that we are setting out the intention to launch will do what we can to step in to reach those while the UK Government gets its act together.
But it's bare-faced cheek, frankly, to accuse us for stepping in where they've failed to do so. They're trying to make political capital off the back of our efforts to compensate for the inadequacies of their own Government. So, I suggest they have some stiff conversations on their own side before they start pointing the finger at us.
On a technical point, Russell has made several points, and we've explained this to him before, that there wasn't a seamless transition between the first phase of superfast and the second phase of superfast, because there can't be a seamless transition, because, first of all, we have to launch an open market review to satisfy state aid in competition law, to establish where we could intervene. And having done that, we then had to procure the service. So, that was why—[Interruption.] I'm afraid I don't have enough time to give way any further. I've been quite generous.
So, we did that, and today we are launching a further open market review to see which premises in Wales don't have connectivity for up to 30 Mb per second. Russell George is continuing to chunter away—I do get a little frustrated; it reminds me a little bit of, were we to pave the roads of Wales with gold, Russell George would complain about the gradient. This is just churlish. We are doing our bit and it's his Government who should be doing the rest.
So, I think, Llywydd, I will draw my remarks to a conclusion on that, other than to say we will be accepting amendments 3 and 4. I'll just say finally, on amendment 2, again the Conservatives talk about a universal service obligation, and all of us hear that and it sounds quite reasonable. Think of the Post Office, the Royal Mail has to deliver the letter down the farm track because it's a universal service obligation—and that's exactly what should be happening in this space, as Julie James has been arguing for many years. That is not what's happening. They are using the language of universal service obligation and not delivering it, because the UK Government's version of the universal service obligation is customers will have the right to request a connection, not a right to get one. They'll have the right of speeds of up to 10 Mbps—which, had we done that, Russell George would be the first to complain of how slow that is. And any cost over £3,400—[Interruption.] No, I'm not giving way. Any cost above £3,400 has to be borne by the household, which in rural Wales, apart from the privileged few, this becomes a complete non-starter. So, this is not a universal service obligation, it's smoke and mirrors trying to disguise the fact of their failure to deliver in this space, and it's about time that they pulled their finger out. In the meantime, we'll do what we can.
Felly, rydych chi'n llygad eich lle, maen nhw wedi cael eu gadael ar ôl. Maen nhw wedi cael eu gadael ar ôl gan eich Llywodraeth, oherwydd ei fod yn faes nad yw wedi'i ddatganoli. Os ydych chi eisiau gwahodd pobl i gyfarfodydd cyhoeddus, yna ar bob cyfrif gwahoddwch Boris Johnson i'ch etholaeth a gall egluro iddyn nhw pam nad yw'n darparu ar gyfer eich ardaloedd. Rydym ni wedi ymyrryd, rydym ni wedi gosod targedau, rydym ni wedi cyrraedd 95 y cant o safleoedd yng Nghymru. Mae rhai, am resymau dilys o ran peirianneg a chost, na fu hi'n bosib eu cyrraedd, a bydd y gronfa heddiw yr ydym yn bwriadu ei lansio yn gwneud yr hyn a allwn ni i ymyrryd er mwyn cyrraedd y rhai hynny tra bod Llywodraeth y DU yn ceisio cael tipyn o siâp arni.
Ond mae'n haerllugrwydd digywilydd, a dweud y gwir, i'n cyhuddo ni o gamu i'r adwy lle maen nhw wedi methu â gwneud hynny. Maen nhw'n ceisio manteisio'n wleidyddol ar gefn ein hymdrechion i wneud iawn am annigonolrwydd eu Llywodraeth eu hunain. Felly, rwy'n awgrymu eu bod nhw'n cael rhai sgyrsiau difrifol ymysg eu hunain cyn iddyn nhw ddechrau pwyntio'r bys atom ni.
Ar bwynt technegol, mae Russell wedi gwneud sawl pwynt, ac rydym ni wedi esbonio hyn iddo o'r blaen, nad oedd cyfnod pontio di-dor rhwng cam cyntaf band eang cyflym iawn ac ail gam band eang cyflym iawn, oherwydd na ellir cael proses bontio di-dor, oherwydd, yn gyntaf oll, mae'n rhaid i ni lansio adolygiad marchnad agored i fodloni'r gyfraith gystadleuaeth o ran cymorth gwladwriaethol, i sefydlu ble gallem ni ymyrryd. Ac wedi gwneud hynny, bu'n rhaid i ni gaffael y gwasanaeth wedyn. Felly, dyna pam—[torri ar draws.] Mae arnaf ofn nad oes gennyf ddigon o amser i ildio eto. Rwyf wedi bod yn eithaf hael.
Felly, gwnaethom hynny, a heddiw rydym ni'n lansio adolygiad pellach o'r farchnad agored i weld pa eiddo yng Nghymru sydd heb gysylltedd hyd at 30 Mb yr eiliad. Mae Russell George yn dal i fwmian—rwy'n teimlo braidd yn rhwystredig; mae'n fy atgoffa ychydig o hyn, pe baem yn palmantu ffyrdd Cymru gydag aur, byddai Russell George yn cwyno am raddiant y ffyrdd. Mae hyn yn anfoesgar a dim byd arall. Rydym yn gwneud ein rhan a'i Lywodraeth ef ddylai fod yn gwneud y gweddill.
Felly, rwy'n credu, Llywydd, y dof â'm sylwadau i ben gyda hynny, heblaw dweud y byddwn yn derbyn gwelliannau 3 a 4. Dywedaf yn olaf, o ran gwelliant 2, eto mae'r Ceidwadwyr yn sôn am rwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol, ac mae pob un ohonom yn clywed hynny ac mae'n swnio'n eithaf rhesymol. Meddyliwch am Swyddfa'r Post, mae'n rhaid i'r Post Brenhinol fynd â'r llythyr i lawr llwybr y fferm gan ei fod yn rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol—a dyna'n union a ddylai fod yn digwydd yn y maes hwn, fel y mae Julie James wedi bod yn dadlau ers blynyddoedd lawer. Nid dyna sy'n digwydd. Maen nhw'n defnyddio iaith rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol heb ei gyflawni, oherwydd fersiwn Llywodraeth y DU o'r rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol yw y bydd gan gwsmeriaid yr hawl i ofyn am gysylltiad, nid yr hawl i gael un. Bydd ganddyn nhw'r hawl i gyflymder hyd at 10 Mbps—, a phe baem ni wedi gwneud hynny, Russell George fyddai'r cyntaf i gwyno am ba mor araf yw hynny. Ac unrhyw gost dros £3,400—[torri ar draws.] Na, dydw i ddim yn ildio. Mae'n rhaid i unrhyw gost dros £3,400 gael ei hysgwyddo gan yr aelwyd, sydd yng Nghymru wledig, ar wahân i'r ychydig breintiedig, yn rhywbeth amhosibl. Felly, nid yw hon yn rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol i bawb, nid yw'n ddim ond rhethreg i geisio celu'r ffaith eu bod yn methu â chyflawni yn y maes hwn, ac mae'n bryd iddyn nhw dorchi llewys. Yn y cyfamser, fe wnawn ni'r gorau gallwn ni.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi'n gohirio'r bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] I will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Daw hyn â ni i'r cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn gofyn i fi ganu'r gloch, dwi'n symud yn syth i'r bleidlais gyntaf. Mae'r bleidlais hynny ar y Rheoliadau Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Isafbris Uned) (Cymru) 2019. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, pump yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
That brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to the first vote, and that vote is on the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Minimum Unit Price) (Wales) Regulations 2019. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, five against. Therefore, the motion is agreed.
NDM7181 - Rheoliadau Iechyd y Cyhoedd (Isafbris am Alcohol) (Isafbris Uned) (Cymru) 2019: O blaid: 38, Yn erbyn: 5, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM7181 - The Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Minimum Unit Price) (Wales) Regulations 2019: For: 38, Against: 5, Abstain: 0
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar y ddadl ar gysylltedd digidol. Dwi'n galw yn gyntaf am bleidlais ar welliant 1—gwelliant 1, felly, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agorwch y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 30 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
The next vote is on the debate on digital connectivity. I call first for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 30 against. Therefore, amendment 1 falls.
NDM7180 - Gwelliant 1: O blaid: 13, Yn erbyn: 30, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7180 - Amendment 1: For: 13, Against: 30, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 2 yw'r gwelliant nesaf—gwelliant 2 wedi ei gyflwyno gan Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 30 yn erbyn. Mae gwelliant 2 hefyd wedi ei wrthod.
Amendment 2 is the next amendment, and it was tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 30 against. Amendment 2 also falls.
NDM7180 - Gwelliant 2: O blaid: 13, Yn erbyn: 30, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7180 - Amendment 2: For: 13, Against: 30, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 3 yw'r gwelliant nesaf—gwelliant 3 wedi ei gyflwyno gan Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 43, neb yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly mae gwelliant 3 wedi ei gymeradwyo.
Amendment 3 is the next amendment, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 43, no abstentions, none against. Therefore, amendment 3 is agreed.
NDM7180 - Gwelliant 3: O blaid: 43, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7180 - Amendment 3: For: 43, Against: 0, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Gwelliant 4 yw'r gwelliant nesaf. Mae gwelliant 4 yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 42, neb yn ymatal, un yn erbyn. Felly, mae gwelliant 4 wedi ei dderbyn.
Amendment 4 is our next amendment, and it was tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 42, no abstentions, one against. Therefore, amendment 4 is agreed.
NDM7180 - Gwelliant 4: O blaid: 42, Yn erbyn: 1, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7180 - Amendment 4: For: 42, Against: 1, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Mae'r bleidlais olaf ar y cynnig wedi ei ddiwygio—y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans.
The final vote is on the amended motion, tabled in the name of Rebecca Evans.
Cynnig NDM7180 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod y gwaith a wnaed gan Lywodraeth Cymru ers 2012 i wella cysylltedd digidol ledled Cymru drwy’r rhaglen Superfast Cymru, â 733,000 o eiddo wedi cael mynediad at fand eang ffibr cyflym erbyn hyn.
2. Yn nodi bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud y gwaith hwn mewn maes nad yw wedi ei ddatganoli yn sgil methiant Llywodraeth y DU ar y pryd i fuddsoddi’n ddigonol lle na fyddai’r farchnad fasnachol yn darparu.
3. Yn galw ar Lywodraeth y DU i gyflawni ei chyfrifoldebau a buddsoddi mewn band eang sy’n gallu ymdopi â gigabit sy’n bodloni anghenion cartrefi a busnesau yng Nghymru, gan sicrhau bod:
a) cyllid yn adlewyrchu’r heriau o roi seilwaith digidol ar waith yng Nghymru;
b) dull sy’n edrych o’r ‘tu allan i’r tu mewn’ yn cael ei ddilyn wrth gyflenwi, sy’n darparu cysylltedd i’r eiddo hynny mewn ardaloedd gwledig neu wledig iawn; ac
c) cysylltedd yn cael ei ddarparu yn gyntaf i’r eiddo hynny nad ydynt yn gallu derbyn band eang cyflym.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) cyhoeddi diweddariadau chwarterol sy'n dangos nifer y safleoedd, ar gyfer pob ardal awdurdod lleol, a gysylltir o dan gam 2 o gontract Superfast Cymru;
b) gweithio gyda Llywodraeth y DU i gydweithio â phartneriaid masnachol i flaenoriaethu cysylltedd digidol y safleoedd hynny yng Nghymru nad oes ganddynt fynediad at wasanaethau band eang cyflym dibynadwy.
5. Yn galw am ddarparu gwell gwybodaeth - drwy ‘siop un stop’ - i’r rhai sydd ddim wedi cael eu cysylltu drwy raglen Cyflymu Cymru, ynglŷn â sut arall y gallant gael mynediad cyflym i’r we.
Motion NDM7180 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the work undertaken by the Welsh Government since 2012 to improve digital connectivity across Wales through the Superfast Cymru programme, with 733,000 premises now having access to fast fibre broadband.
2. Notes that the Welsh Government has undertaken this work in a non-devolved area owing to the failure of the UK Government at that time to sufficiently invest where the commercial market would not provide.
3. Calls on the UK Government to fulfil its responsibilities and invest in gigabit-capable broadband that meets the needs of homes and businesses in Wales ensuring that:
a) funding reflects the challenges of deploying digital infrastructure in Wales;
b) delivery takes an ‘outside-in’ approach providing connectivity to those premises in rural and very rural areas; and
c) connectivity is provided first to those premises which cannot receive fast broadband.
4. Calls upon the Welsh Government to:
a) issue quarterly updates showing, for each local authority area, the number of premises connected under Phase 2 of the Superfast Cymru contract;
b) work with the UK Government to collaborate with commercial partners to prioritise the digital connectivity of those premises in Wales which do not have access to reliable high speed broadband services.
5. Calls on better information to be provided - through a 'one stop shop' - to those who are not connected to the Superfast Cymru programme, about how they can access a fast internet connection.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, pedwar yn ymatal, neb yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 40, four abstentions, none against. Therefore, the amended motion is agreed.
NDM7180 - Dadl: Cysylltedd Digidol, Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 40, Yn erbyn: 0, Ymatal: 4
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7180 - Debate: Digital Connectivity, Motion as amended: For: 40, Against: 0, Abstain: 4
Motion as amended has been agreed
A dyna ni'n dod at ddiwedd ein trafodion am y dydd heddiw.
That brings us to the end of today’s proceedings.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:36.
The meeting ended at 17:36.