National Assembly for Wales

I call Members of both Parliaments to order.

If I could have your attention, please, so that I can particularly welcome 39 Members of the Youth Parliament, who are joining us today in the first joint session of its kind, and, perhaps, the first ever session where a national parliament has met jointly with a youth parliament. The Youth Parliament is not yet a year old, but it has already matured and evolved in a way that we can all be very proud of, and the priorities of that Youth Parliament are innovative, thoughtful and bold. We're all looking forward, I'm sure, to hearing more about the Youth Parliament during this afternoon’s session. We will also be discussing and voting on a special motion, which outlines the core principles of the relationship that will develop between the Youth Parliament and this Assembly, as the important work of representing the interests of young people in Wales proceeds.

So, without further ado, I introduce the motion, and call on Maisy Evans, Youth Parliament Member for Torfaen, to tell us more about the significance of that motion. Maisy Evans.

Thank you very much, Llywydd. It’s a great privilege and an honour to be speaking in the Siambr on this momentous day, and it’s wonderful to see Assembly Members and Welsh Youth Parliament Members together on such a historic day in Wales.

The Welsh Youth Parliament met in this Chamber for the first time in February this year, and we were given the opportunity to speak about issues that matter most to us as young people in Wales. The contributions made were passionate, varied and sincere. I chose to speak about life skills in the curriculum, and the issues raised included sex education, finance and, primarily, political education and citizenship, given that the political opinions of Wales’s young people on politics has changed in recent years. In the context of Brexit and fake news, young people are in a more vulnerable position than ever before, as such matters and issues can have a direct effect on our future. Quality education based on the politics of Britain, and more broadly, will ensure that the future generations will be protected.

As has already been mentioned, the issues that we decided to prioritise during our first two-year term are: emotional and mental health; littering and plastic waste; and life skills in the curriculum My colleagues will elaborate on the work taking place within each of these areas in due course. For our work to be effective, and for the Welsh Youth Parliament to represent all the young people of Wales, it is vital that there is a relationship between us and the Assembly. The declaration, which I shall read out shortly, outlines the principles for both organisations to work together and what young people in Wales can expect from us. The Welsh Youth Parliament recently voted to agree the declaration, and we have just held an event at the Pierhead to outline the importance of today, in ensuring that our work is considered by the Assembly. This is the declaration of the Welsh Youth Parliament and the Assembly:

This declaration sets out the principles for the relationship between the National Assembly for Wales and the Welsh Youth Parliament, to ensure that young people in Wales have a voice at the highest level. The Welsh Youth Parliament and the National Assembly for Wales will collaborate to: ensure that issues, decisions, and the work of the Welsh Youth Parliament are led by its Members and the young people they represent; ensure that the Welsh Youth Parliament’s work is integral to decision making and democratic structures in Wales; continue to improve the ways in which young people are involved in decision-making processes in Wales, in accordance with article 12 of the United Nations Convention on the Rights of the Child, which states that young people have the right to express their views freely and have their opinions listened to; commit to the rights of young people to access the support needed to engage with the work of the Welsh Youth Parliament, and encourage them to work, communicate and engage in both of the Assembly’s official languages; ensure that young people can contribute in an accessible, inclusive and safe environment; and to operate under the principles of openness and transparency, providing good-quality, clear and accessible feedback on the contribution of young people to the work of the Welsh Youth Parliament and Assembly business. [Applause.]

Thank you very much.

Y siaradwr nesaf yw Jonathon Dawes, Aelod dros Ddyffryn Clwyd. Jonathon Dawes.

Diolch, Lywydd. I ddechrau, mae'n rhaid i mi ddweud ei bod yn fraint go iawn cael bod yn y Siambr heddiw i siarad am sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, sy'n fater gwirioneddol bwysig i bobl ifanc. A diolch i Senedd Ieuenctid Cymru am roi'r cyfle gwych hwn i mi. Fel y gŵyr llawer o Aelodau'r Cynulliad a Senedd Ieuenctid Cymru, ers i mi gael fy ethol, ac chyn i mi gael fy ethol hyd yn oed, rwyf wedi bod yn dadlau dros sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, ac mae'n anrhydedd i mi gael siarad â chi heddiw am waith Senedd Ieuenctid Cymru yn ogystal â fy ngwaith i'n bersonol ar y mater hynod allweddol hwn.  

Ar ôl Cyfarfod Llawn cyntaf Senedd Ieuenctid Cymru ym mis Chwefror, pleidleisiodd yr Aelodau o blaid sgiliau bywyd fel un o'n tri mater pwysicaf, ac roeddwn yn hapus iawn fod yr Aelodau wedi cefnogi'r mater allweddol hwn ar ôl areithiau angerddol gan Aelodau ledled Cymru. Yn gyfunol, fel senedd ieuenctid, rydym wedi cymryd camau i sicrhau newid gwirioneddol i bobl ifanc ar y mater hwn. Yn ddiweddar, rydym wedi creu pwyllgorau sgiliau bywyd, sydd â chynrychiolwyr o bob rhanbarth o Gymru. Ym mis Mai, lansiwyd ein harolwg o sgiliau bywyd ar gyfer pobl ifanc 11 i 25 oed yn ystod Eisteddfod yr Urdd, ac rydym wedi trefnu dau ddigwyddiad ymgynghori ar sgiliau bywyd—un yng ngogledd Cymru, a'r llall yn ne Cymru. Bydd yr holl gamau rhydd hyn yn ein helpu i gael ystod eang o safbwyntiau gan bobl ifanc am yr hyn y maent eisiau ei weld yn y cwricwlwm newydd, ac yna byddwn yn trafod y rhain yng Nghyfarfod Llawn y Senedd Ieuenctid ym mis Hydref. Hoffwn annog Aelodau'r Cynulliad i rannu ein harolwg ar gyfryngau cymdeithasol, fel y mae llawer eisoes wedi'i wneud, a mynychu'r digwyddiadau ymgynghori hyn, i gael y safbwyntiau ar yr hyn a ddylai fod yn y cwricwlwm newydd o ran sgiliau bywyd, gan bobl a fydd yn cael profiad o'r cwricwlwm newydd ond sydd hefyd wedi cael profiad o'r cwricwlwm presennol a chwricwla'r gorffennol, oherwydd yn y pen draw, bydd hyn yn ein helpu i ddysgu o gamgymeriadau'r hen gwricwlwm, yn ogystal â dysgu o'r pwyntiau da wrth ddylunio un newydd.

O'm rhan i'n bersonol, rwy'n teimlo'n angerddol am y mater hwn, ond hwn yw'r mater sy'n codi amlaf o bell ffordd mewn negeseuon gan bobl ifanc ar gyfryngau cymdeithasol, a phobl ifanc sy'n byw yn fy etholaeth. Ers i mi gael fy ethol, rwyf wedi siarad â channoedd o bobl ifanc, ac maent i gyd yn cytuno â mi—dylai sgiliau bywyd chwarae rhan flaenllaw yn y cwricwlwm newydd. Er eu bod wedi treulio 13 blynedd mewn addysg amser llawn, teimlant nad oes ganddynt sgiliau digonol i'w helpu i gyflawni eu potensial yn ddiweddarach mewn bywyd, gan gynnwys addysg ariannol a gwleidyddol. Ond mae'n rhaid dweud, pan fyddaf yn siarad â phobl ifanc am y cwricwlwm—ac maent yn angerddol iawn am y mater hwn—y sgil bywyd a grybwyllir fwyaf, y sgil y mae pob un ohonynt eisiau ei weld, yw adfywio cardio-pwlmonaidd a chymorth cyntaf sylfaenol.

Mae llawer o Aelodau Cynulliad ar draws y Siambr wedi hyrwyddo'r mater hwn yn gwbl briodol, ond rwyf fi ac Aelodau eraill o Senedd Ieuenctid Cymru yn cefnogi ymgyrch barhaus Sefydliad Prydeinig y Galon i gynnwys adfywio cardio-pwlmonaidd yng nghwricwlwm 2022, ac rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn ystyried hyn ar ôl y cyfnod ymgynghori. Mae'n bwysig ein bod yn casglu amrywiaeth eang o safbwyntiau gan bobl ifanc a bod y safbwyntiau hyn yn cael eu hystyried ar y lefel uchaf, a dyna pam fod bod yma yn y Siambr heddiw, o flaen holl Aelodau'r Cynulliad, yn gam enfawr.  

Mae'r cwricwlwm yn rhoi cyfle gwirioneddol i ni ei newid er gwell, ac mae rhai o Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru wedi cyfarfod â'r Gweinidog addysg, Kirsty Williams, i rannu eu safbwyntiau ac i gynrychioli barn pobl ifanc yn eu hardaloedd ar y mater gwirioneddol bwysig hwn. Mae pawb ohonom wedi bod yn cyfrannu at y broses o rannu'r ymgynghoriad presennol ar y cwricwlwm newydd, ac er mwyn sicrhau cwricwlwm sy'n mynd i'r afael â'r gwaith o wella sgiliau bywyd, ymysg pethau eraill, rwy'n credu bod yn rhaid i ni weithio gyda'n gilydd yn drawsbleidiol gyda Senedd Ieuenctid Cymru, er mwyn sicrhau bod cwricwlwm newydd Cymru yn rhywbeth y gall pawb ohonom ymfalchïo ynddo. Diolch yn fawr iawn. [Cymeradwyaeth.]

Ein siaradwr nesaf yw Sandy Ibrahim, yr Aelod a etholwyd gan bartner ar gyfer Tîm Cymorth Ieuenctid Ethnig Cymru. Sandy Ibrahim.

Diolch, Lywydd. Sandy Ibrahim wyf fi, ac rwy'n cynrychioli'r Tîm Cymorth Ieuenctid Ethnig yn Senedd Ieuenctid Cymru. Mae heddiw, 26 Mehefin, fel y gwn i a llawer o bobl eraill, yn ddiwrnod pwysig, nid yn unig i berson penodol, ond i Senedd Ieuenctid Cymru yn ei chyfanrwydd. Felly, yn fy araith heddiw, byddaf yn trafod gwaith y pwyllgor iechyd meddwl a llesiant emosiynol ac yn rhoi trosolwg o'n sefyllfa a'n cynlluniau ar gyfer y dyfodol.

Fel y gŵyr y rhan fwyaf ohonom heddiw, mae problemau iechyd meddwl yn effeithio ar un o bob deg person ifanc. Maent yn cynnwys dicter, iselder, unigrwydd, pyliau o banig, straen, gorbryder ac anhwylder ymddygiad, ac yn aml maent yn ymateb uniongyrchol i'r hyn sy'n digwydd yn eu bywydau. Ond er mwyn lleihau'r nifer a helpu pob person ifanc, mae angen i bawb ohonom weithio gyda'n gilydd.

Rwy'n falch iawn o ddweud bod llawer iawn o waith wedi'i wneud yng Nghymru ar edrych ymhellach ar iechyd meddwl a llesiant emosiynol pobl ifanc. Ac yn bennaf, dyna y mae pawb ohonom eisiau ei weld—gwaith cadarnhaol, a chanlyniadau cadarnhaol, gobeithio. Ym mis Ebrill 2018, cyhoeddwyd yr adroddiad 'Cadernid Meddwl'. Adroddiad yw hwn yn y bôn ar y newid sylweddol sydd ei angen o ran cymorth iechyd meddwl a llesiant emosiynol ar gyfer plant a phobl ifanc yng Nghymru. A'r wythnos diwethaf, cynhaliodd y Cynulliad sesiwn dystiolaeth i ddilyn yr adroddiad penodol hwn.

Gan symud ymlaen, ni all Senedd Ieuenctid Cymru ar ei phen ei hun fod yn gyfrifol am waith y pwyllgor iechyd meddwl a dod o hyd i ffyrdd o wella'n gadarnhaol. Yn bennaf, bydd pob un ohonom yn gweithio'n agosach â sefydliadau, pobl neu bobl ifanc hyd yn oed, ac yn gweithio gyda'n gilydd i sicrhau'r newid hwn a chyflawni'r hyn rydym eisiau ei gyflawni, a diolch byth, hyd yma, rydym wedi gweld llawer o ddiddordeb gan sefydliadau ledled Cymru, gan gynnwys Gofal, Mind Cymru ac ambell un arall hefyd. Hefyd, rydym yn edrych ymlaen at ddechrau gweithio'n agos gyda hwy drwy ein thema waith.

Yn y pwyllgor iechyd meddwl a llesiant emosiynol, rydym wedi dechrau cymryd camau i edrych ar faterion unigol o fewn y pwynt cyffredinol hwn, ac yn y dyfodol byddwn yn gwneud mwy ar hyn ac yn dadansoddi pa feysydd rydym eisiau canolbwyntio arnynt yn benodol. Drwy ein hamser yma, mae'n amlwg y bydd angen i ni weithio gyda sefydliadau penodol, ac rydym wedi dechrau rhoi mwy o ystyriaeth i'r thema honno hefyd er mwyn dadansoddi pwy fydd y sefydliadau allweddol a fydd yn gweithio gyda ni.

Felly, yn olaf, cyn i mi gloi, roeddwn eisiau dweud, er cymaint yw fy niddordeb, rwy'n siŵr fod gan holl Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru ddiddordeb mewn dechrau clywed gan gynifer o bobl ifanc â phosibl, a sicrhau hefyd ein bod yn canolbwyntio ac yn gweithio ar y materion mewn modd cadarnhaol ac yn bwysicaf oll, mewn modd effeithiol. Diolch. [Cymeradwyaeth.]

Galwaf yn awr ar Anwen Rodaway. Anwen yw'r Aelod a etholwyd gan bartner ar gyfer Anabledd Dysgu Cymru. Anwen Rodaway i siarad.

Before I begin, I wish to take a moment to thank the Llywydd for the opportunity to address the full Assembly in the Chamber today. 

Anwen wyf fi ac rwy'n cynrychioli Anabledd Dysgu Cymru ar Senedd Ieuenctid Cymru. Rwy'n aelod o'r pwyllgor sbwriel a gwastraff plastig a hoffwn roi trosolwg byr i chi heddiw o'n sefyllfa a'n cynlluniau ar gyfer tymor cyntaf Senedd Ieuenctid Cymru.

Yn ein cyfarfod rhanbarthol diweddaraf, ffurfiwyd pwyllgorau i ystyried pob un o'r tri maes rydym wedi penderfynu gweithio arnynt. Roedd y sesiynau taflu syniadau hyn yn gynhyrchiol iawn ac maent wedi rhoi man cychwyn da i ni ar gyfer deall beth yw'r problemau, ac mae gennym rai awgrymiadau cychwynnol i fwrw ymlaen â hwy.

Bu aelodau'r pwyllgor sbwriel a gwastraff plastig yn trafod profiadau a safbwyntiau personol. Rhannwyd gwybodaeth am weithgareddau rydym wedi cymryd rhan ynddynt yn bersonol er mwyn mynd i'r afael â'r gwaith o leihau sbwriel a gwastraff plastig, yn ogystal ag enghreifftiau eraill o arferion gorau roeddem yn ymwybodol ohonynt.

Mae rhai Aelodau wedi bod yn cymryd rhan mewn sesiynau casglu sbwriel mewn ysgolion ac o fewn y cymunedau y maent yn byw ynddynt. Mae eraill wedi cymryd rhan mewn mentrau yn eu hysgolion. Er enghraifft, mae ysgol un Aelod wedi cyflwyno gorsafoedd ailgylchu o amgylch yr ysgol fel y gall disgyblion ailgylchu eu poteli plastig, eu papur, eu cardbord a'u cynwysyddion bwyd pan nad oeddent yn gallu gwneud hynny o'r blaen. Mae'n bwysig rhannu'r enghreifftiau hyn o arferion gorau ac annog ein hysgolion ein hunain i wneud newidiadau cadarnhaol.

Mae'n bwysig iawn i ni fod gennym ddealltwriaeth lawn o'r problemau y mae pobl ifanc ledled Cymru yn dymuno i ni fynd i'r afael â hwy. Rydym wedi dechrau ymgysylltu â phobl ifanc Cymru ac rydym yn dechrau cael sgyrsiau ynglŷn â pham fod sbwriel a gwastraff plastig mor bwysig iddynt a beth yw eu prif flaenoriaethau ar gyfer gweithredu yn y maes hwn.

Yn ogystal â'r blaenoriaethau hyn, mae'n bwysig iawn i ni fod ein gwaith yn Senedd Ieuenctid Cymru a'r pwyllgor sbwriel a gwastraff plastig yn ystyried ymchwil a wnaed gan gyrff a sefydliadau eraill, gan gynnwys y gwaith pwysig a wneir gan y Cynulliad. Mae'r penderfyniad i ddatgan argyfwng hinsawdd a'r ymrwymiad i ddatblygu cynllun ar gyfer dyfodol di-garbon i Gymru wedi bod yn galonogol iawn. Gobeithiwn weithio gyda chi i gynnwys llais pobl ifanc Cymru yn y cynllun hwn. Mae'r gymuned rwy'n byw ynddi wedi ymuno â chi yn ddiweddar i wneud eu datganiad eu hunain. Rwyf wedi ymuno â'r gweithgor cymunedol gyda phobl ifanc eraill yn y gymuned i sicrhau bod pryderon pobl ifanc yn cael eu clywed.

Mae Senedd Ieuenctid Cymru yn ymwybodol o'r adroddiad diweddar gan Bwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig y Cynulliad Cenedlaethol ar effeithiau llygredd microblastig a phlastig. Mae'n hanfodol bwysig ein bod yn mynd i'r afael â'r nifer enfawr o ficroronynnau a ffibrau na allwn eu gweld yn ogystal â'r plastig y gallwn ei weld. Cymeradwywn y pwyllgor am yr adroddiad hwn a chytunaf yn llwyr â chasgliad yr adroddiad na all Cymru wastraffu diwrnod arall yn y frwydr yn erbyn llygredd plastig. Mae'n bryd i ni weithredu yn awr. Diolch. [Cymeradwyaeth.]

I call on the First Minister, Mark Drakeford.

Llywydd, thank you very much, and thank you very much to all Members of the Youth Parliament. It’s a huge pleasure for me to participate in this important debate today, and I'm grateful to the young people who have contributed. Thank you to each and every one of you for your thoughtful and intelligent comments.

Wales leads the way on children’s rights and young people’s rights, and the Youth Parliament is another important example of how we can strengthen our democracy by including you, as young people, in our discussions. You have a unique viewpoint and we need to hear your comments on the major issues facing Wales today.

Lywydd, mewn perthynas â'r hyn a glywsom eisoes, credaf ei bod yn galonogol iawn gweld y ffordd y mae'r agenda a osodwyd gan Aelodau'r Senedd Ieuenctid yn cyd-fynd mor dda â diddordebau'r Cynulliad Cenedlaethol ei hun: datganiad o argyfwng hinsawdd—y Senedd genedlaethol gyntaf yn unrhyw le yn y byd i gymryd y cam hwnnw; a phwysigrwydd iechyd meddwl a llesiant. Mae'n bwysig iawn ein bod ni heddiw yn clywed gan rywun sy'n cynrychioli pobl ifanc ag anableddau dysgu yma yng Nghymru. Eleni, rydym yn dathlu 100 mlynedd ers creu sylfaen nyrsio anableddau dysgu yma yng Nghymru. Fel gwlad, rydym bob amser wedi bod â diddordeb arbennig yn llesiant pobl sy'n gorfod byw eu bywydau gyda chyflwr iechyd meddwl y mae pobl eraill yn ddigon ffodus i beidio â gorfod ei ddioddef.

O ran sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, mae'n ein hatgoffa pam ein bod yn gweithredu i roi'r hawl i bobl ifanc 16 ac 17 oed yng Nghymru bleidleisio mewn etholiadau lleol ac yn etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol, oherwydd mae cymryd rhan mewn democratiaeth yn sgil bywyd ynddo'i hun—mae'n rhywbeth sy'n rhaid i chi ei ddysgu; mae'n rhywbeth sy'n rhaid i chi ddod i arfer ag ef. Ac mae'r achos dros ymestyn hawliau pleidleisio yng Nghymru wedi'i wreiddio yn y gred y bydd pobl ifanc yn ein system addysg yn cael eu paratoi'n briodol bellach ar gyfer y dyletswyddau democrataidd hynny, o gofio'r sgiliau bywyd sydd eu hangen arnynt er mwyn gallu gwneud hynny. Gwyddom y bydd rhoi llais i bobl ifanc yn ein democratiaeth yn annog arferion pleidleisio gydol oes a mwy o gyfranogiad yn ein prosesau democrataidd.

Mae presenoldeb Aelodau o'r Senedd Ieuenctid yma yn y Siambr gyda ni y prynhawn yma yn enghraifft bendant o'r ffordd rydym eisiau gweld ein democratiaeth yn datblygu yn y dyfodol, gan roi cyfran i bawb yn y dyfodol rydym yn ei greu yma yn y Siambr hon, ac rydym yn ddiolchgar iawn i bob un ohonoch am roi amser a gwneud ymdrech i fod yma gyda ni y prynhawn yma. Diolch yn fawr. [Cymeradwyaeth.]

I now call on representatives of the political groups. Leader of the Welsh Conservatives, Paul Davies.

Thank you, Llywydd, and it’s a pleasure to speak on behalf of the Welsh Conservatives in this important debate. May I say, Llywydd, that the creation of a Welsh Youth Parliament is one of the greatest successes of the National Assembly for Wales? It is so important in terms of strengthening the voice of young people here in Wales.

I would, first of all, like to thank Members of the Youth Parliament who opened this debate for their excellent and intelligent addresses. It is entirely clear that their contributions were well researched and were very considered, and they have certainly given us a great deal to think about as we consider how we, as Assembly Members, tackle some of the most important issues facing our society.

Of course, the first topic that the Youth Parliament has chosen to focus on is mental health and emotional well-being, which is a crucially important issue for everyone in Wales. On this side of the Chamber, we are eager to see more work done to encourage stronger preventative measures and early intervention. For example, we want to see schools the length and breadth of Wales taking steps to develop mindfulness awareness in their school, and we want employers to look at how their businesses can provide greater support to those living and working with mental health conditions.

We already know that agriculture has one of the highest suicide rates, and therefore I do think it’s fair to say that any one of us might find it difficult to cope with mental health issues at some point in our lives. It doesn't matter where you live or where you work, we are all human and we can have difficulty with anxiety and stress at any time in our lives. So, it’s crucially important that the Welsh Government’s approach to dealing with mental health encompasses all policy areas, so that the Welsh Government considers the impact that its strategies could have on the mental well-being of people when they introduce strategies for the economy, the environment and housing.

I'm extremely pleased that the Youth Parliament has chosen life skills in the curriculum as its second priority, because my fellow Members and I have been campaigning for this for some time. My fellow Member Suzy Davies, for example, has been leading the way in calling for defibrillators to be placed in our schools, and to teach important first aid skills, such as CPR, in schools across the country. My fellow Member Mark Isherwood has also been calling for adding British Sign Language to the national curriculum, and for better access to sign language services for children and young people in health and public transport. And Members will be aware that I have called for better support services for children and young people who have difficulties related to autism, including training for the education workforce, so that learners with autism do have access to appropriate support and care through the education system.  

Finally, Llywydd, I’m pleased that the third priority of the Youth Parliament is to tackle littering and plastic waste. This topic certainly has come to the top of the political agenda recently because of programmes such as Blue Planet, which have raised awareness of this issue among the public. There are plenty of examples of good practice the length and breadth of Wales in dealing with littering and plastic waste, but clearly we need to do more to encourage those activities. And we all have responsibilities as individuals to be far more responsible in how we tackle this huge problem. We are all extremely fortunate to live in such a beautiful nation, but if we are to retain that beauty for the young people here today and for future generations, then it is crucial that we do everything that we can to safeguard the environment and to keep it clean.

So, in concluding, Llywydd, may I on behalf of the Welsh Conservatives thank Members of the Youth Parliament who have already spoken for their contributions, and also all Members of the Youth Parliament for the good work that they have already done in the brief period that’s passed since their election? I look forward to hearing more from the Youth Parliament on their priorities for the future, and to work closely with them in order to develop ideas and to ensure that those ideas are delivered. And, of course, we on this side of the Chamber will be supporting the motion before us today. Thank you very much. [Applause.]

On behalf of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Thank you very much, Llywydd. I know that I speak on behalf of Members of every party in saying how pleasant and wonderful the spirit is in the Senedd today, and it would be good to be able to feel this vibe in your company, as Members of the Youth Parliament, many times again in the future.

There are many topics in politics that can be quite depressing. Whether during my career as a journalist or as a politician myself, apathy has been an issue that has caused me great concern. More recently, intolerance in politics is something that should worry us all. So, having something that we can truly celebrate in politics is very pleasant indeed, and seeing the formation and following the early development of our national Youth Parliament is something that is a topic of great pride for us all. A Youth Parliament that provides an opportunity not only for young people to voice their views, but to raise awareness amongst young people throughout the whole of Wales about the political and parliamentary system that we are all part of, and impacts on all your lives, and of course a Youth Parliament that’s a platform to have real influence on decision making. Your Parliament is a platform to assist and support young people, through you, to take part in those decisions that will shape all of your futures. I look forward to seeing that becoming more and more evident as the voting age is extended to those between 16 and 18 years of age.

So, it’s wonderful to see that you've started work immediately and started by putting a clear focus on three topics that are important to you. Differently to previous generations, your generation has understood the importance and value of talking about mental health. The understanding of mental health conditions is better than ever, and I think that the pressure from the Youth Parliament can ensure that research and support and mental health and well-being services will be a totally integral and core part of the education, health, career and social experience of young people the length and breadth of Wales.

Of course, the focus on life skills in the curriculum is a very important area. Growing from being a young person into adulthood is excellent. You're obviously enjoying this period in your lives—I remember it with great joy myself—but there are many challenges during that period, such as being financially responsible and taking care of your own health or other people’s health through CPR and so on. But, yes, let’s ensure that the support that you want is there for you through the education system.

Then there’s the increasing awareness of our wasteful way of living, which is very encouraging too. You, as young people, are taking the lead in so many ways, particularly on the use of plastic. With your assistance, Wales can get rid of some of our thoughtless and lazy ways of living.

So, good luck to you. Remember that the support and platform of the Assembly will always be here for you, but it’s also important that we don't intervene too much in your work, and allow you to lead the way. 

Ewch amdani. Mae'r awenau yn eich dwylo chi; chi sydd wrth y llyw. Mae wedi bod yn bleser rhannu Siambr y Senedd gyda chi heddiw. Diolch am godi ein hysbryd ni i gyd heddiw, ac mae pawb ohonom yn edrych ymlaen at weld eich cyflawniadau drwy Senedd Ieuenctid Cymru ac ymhell y tu hwnt. [Cymeradwyaeth.]

The Brexit Party, Mark Reckless.

Hoffwn innau hefyd estyn croeso cynnes i'n Haelodau o Senedd Ieuenctid Cymru.  Rwy'n tybio'n gryf y bydd rhai ohonoch yma heddiw'n cael eich ethol i ymuno â ni yn y Cynulliad maes o law.

Yn anffodus, yn rhy aml, nid yw'r gwaith trawsbleidiol cadarnhaol sy'n digwydd yn y pwyllgorau, yn yr ystafelloedd wrth ymyl y Siambr hon, yn cael ei gofnodi'n eang. Caiff penawdau eu creu pan fo geiriau croes yn cael eu cyfnewid yn y Siambr hon. Fodd bynnag, rydym yn gytûn ar nifer o faterion, gan gynnwys y materion y mae'r Senedd Ieuenctid wedi tynnu sylw atynt.

Fel y clywsom yn gynharach—a diolch i chi—lluniodd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg adroddiad ar y newidiadau sydd angen i ni eu gweld yn y ddarpariaeth o gymorth iechyd meddwl i bobl ifanc yng Nghymru. Roeddwn ar y pwyllgor hwnnw, ac roeddwn yn llawn edmygedd o waith Cadeirydd y pwyllgor, yr Aelod dros Dorfaen, Lynne Neagle. Mae Lynne yn Aelod Llafur ac mae gennym ein safbwyntiau gwahanol, yn fwyaf amlwg yn y Siambr hon ar Brexit, ond rwyf wedi treulio o leiaf yr un faint o amser yn cytuno â hi ar gymorth iechyd meddwl i bobl ifanc, ac nid oes gennyf ddim ond canmoliaeth iddi am ei gwaith yn y maes hwn, gan gynnwys ei rôl yn y grŵp gorchwyl a gorffen a sefydlwyd gan Lywodraeth Cymru.

Pan oeddwn yn fy arddegau, ac rwy'n siŵr y byddai Aelodau eraill o'r Cynulliad yn cytuno, nid oedd trafod llesiant emosiynol rhywun mor gyffredin ag y mae heddiw. Rydym yn falch o weld bod Senedd Ieuenctid Cymru yn cyfrannu at awyrgylch lle gall pobl ifanc gael cymorth yn haws, oherwydd mae stigma'n bodoli o hyd, hyd yn oed os yw'n llai nag y bu, ac mae bylchau yn y cymorth o hyd. Fel y dywedodd Lynne yn ei rhagair i adroddiad 'Cadernid Meddwl':

'Amcangyfrifir y bydd gan dri phlentyn ym mhob ystafell ddosbarth gyffredin broblem iechyd meddwl. Erbyn y bydd plentyn yn 14 oed, bydd hanner yr holl broblemau iechyd meddwl wedi dechrau.'

Rydym ni i gyd yn pryderu am hyn, ac mae'n rhaid i bob un ohonom wneud mwy fel Cynulliad, fel y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ei wneud, os ydym o ddifrif ynglŷn â thrin iechyd meddwl yn gydradd ag iechyd corfforol, sef yr uchelgais sydd gan bawb ohonom rwy'n credu.  

Yn arbennig, buaswn yn gwerthfawrogi mewnbwn y Senedd Ieuenctid ar i ba raddau y mae'r cynnydd yn nifer yr achosion o broblemau iechyd meddwl a gofnodwyd yn adlewyrchu mwy o barodrwydd i fod yn agored am y mater hwn, ac i ba raddau y mae'n adlewyrchu mwy o bwysau ar bobl ifanc heddiw, gyda chynnydd bwlio ar-lein a phwysau cyfryngau cymdeithasol.

I gloi, a gobeithio na fydd ots ganddi, hoffwn ddyfynnu geiriau'r Aelod dros Dorfaen ar iechyd meddwl o adroddiad y pwyllgor unwaith eto:

'Mae hwn yn bwnc sy’n ein cyffwrdd i gyd, ac yn faes lle mae gennym ni oll gyfrifoldeb—a gallu—i wneud i newid ddigwydd.'

Gyd-Aelodau, gadewch i ni fyfyrio ar y daioni y gallwn ei wneud pan fyddwn yn gweithio gyda'n gilydd, gadewch i ni ddod at ein gilydd ar y materion yn y cynnig hwn, a gadewch i ni wneud i'r newidiadau hynny ddigwydd. [Cymeradwyaeth.]

I will now call on Welsh Youth Parliament Members from each of the regions. First of all, Ifan Jones, Member for Ynys Môn. Ifan Jones.

Good afternoon, all. Being a Member of the Welsh Youth Parliament over the past few months has been a privilege, and I've been able to make friends with these amazing young people. In the north Wales region, we have been working together on a number of topics, including life skills in the curriculum, and we will be holding an event with other young people at Glyndŵr University soon, to hear their views on the topic. It’s extremely important that the voices of all young people are heard despite their distance from the capital city, and I'm very proud to be able to represent Ynys Môn and ensure that the voices of the young people of my area can be heard in the Assembly.

We've also been having discussions on mental health and what we as a Youth Parliament can do in order to support young people who have to face a nightmare in trying to access the appropriate support. We've had meetings with a number of Assembly Members, including Rhun ap Iorwerth and Ann Jones, which have been very interesting, as we found out more about their role, and saw their support for the Youth Parliament.

Although we’re here today to celebrate, we must remember that there are 200,000 children in Wales living in poverty, hundreds have to wait months for mental health support, and the world around us is being destroyed by climate change. We, as Welsh representatives, must work together to create a better and more equal country for everybody. We have a duty to ensure that the young people of Wales have the best possible start in life. We shouldn't have to wait months for mental health support. We shouldn't have to suffer in poverty. We shouldn't have to worry about our future. Thank you. [Applause.]

The next speaker is Alys Hall, the Member for the Rhondda.

Thank you, Llywydd. I'm extremely grateful to be here today to celebrate such an important occasion in Welsh history, namely the first joint session between the Youth Parliament and the Assembly—the first session of its kind in the world—and that is during the twentieth anniversary of devolution. I'm here representing my fellow Members from South Wales West today.

Since our first meeting back in February, we as Members of the South Wales West region have undertaken a number of different engagements with young people. Some Members have hosted school assemblies on the work of the Youth Parliament, while others have held smaller sessions with individuals, small groups and local youth groups. Most of us have also met with many of you, the Assembly Members, to discuss problems in our areas or just to chat about the causes and organisations that we support.

About a month ago, I had a meeting with Leanne Wood, where we discussed period poverty and the lack of support for pupils and young people with mental health problems. We take our role of representing the voice of young people in our local areas seriously, and we're grateful for the range of opportunities through the Youth Parliament to ensure that these voices can be heard.

As a region, our committees have met to discuss how we can drive forward the causes selected by the Youth Parliament, namely life skills in the curriculum, littering and plastic waste, and support for mental and emotional health.

Our main focus at the moment is life skills in the curriculum, given that the new curriculum will be introduced next year. In order to gather the views of young people in our region, we as a Youth Parliament have published an online questionnaire. We also look forward to next month’s event, where teachers, pupils and youth groups have been invited to participate in question-and-answer sessions and a variety of workshops. This event, in Swansea, will enable us to gain the perspectives of people from across the whole of south Wales on the issue of life skills in the curriculum, and it will also enable them to speak to us and many other people, such as Lynne Neagle, about the topic.

To conclude, I’d like to thank you again for listening to me today and for all of the support that you, as Members of the National Assembly, have afforded us to date, and will continue to give us during our term as Members of the Welsh Youth Parliament. Thank you. [Applause.]

Our next speaker is Angel Ezeadum. Angel Ezeadum is a partner-elected Member for Race Council Cymru, and speaks on behalf of the south-east region. Angel Ezeadum.

Diolch yn fawr, Lywydd. Angel Ezeadum wyf fi ac rwyf yma i gynrychioli rhanbarth Dwyrain De Cymru. Yn gyntaf, hoffwn ailadrodd pa mor arwyddocaol yw'r diwrnod hwn wrth i bob un ohonom ddod at ein gilydd heddiw i ddathlu 20 mlynedd o ddatganoli yng Nghymru.

O ran gwaith y rhanbarth, rydym wedi rhannu ein gobeithion a'n dyheadau am ein gwaith fel Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru yn ein cyfarfodydd rhanbarthol. Y prif gonsensws oedd ein bod yn gobeithio gwneud gwahaniaeth effeithiol i ieuenctid Cymru a grymuso lleisiau pobl ifanc. Yn ein cyfarfod diweddaraf, ffurfiwyd y tri phwyllgor yn seiliedig ar y tri mater allweddol y pleidleisiwyd drostynt yn ein sesiwn yn y Siambr. Yna, cyflawnwyd ymchwil i weld beth oedd y Cynulliad Cenedlaethol wedi'i wneud eisoes neu wrthi'n ei wneud i fynd i'r afael â'r mater, er mwyn osgoi unrhyw orgyffwrdd. Wedyn, trafodasom ein nodau a'r camau y byddai'n rhaid i ni eu cymryd er mwyn llwyddo.

Mae'r Senedd Ieuenctid wedi defnyddio digwyddiadau fel y jamborî yn y Senedd ac Eisteddfod yr Urdd ym mis Mai i hyrwyddo ein gwaith ymhellach ac mae'n cael sylwadau gan amrywiaeth eang o blant a phobl ifanc. Mae'r defnydd o dechnoleg, yn enwedig mewn perthynas â'r arolwg ar sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, wedi ein galluogi i gyrraedd llawer iawn o bobl ifanc yng Nghymru, a chynyddu cyfranogiad wrth wneud hynny, gan sicrhau ein bod yn rhoi llais i'r ieuenctid mewn gwirionedd.

Fel un sy'n byw yng Nghaerdydd, rwyf wedi gweithio gyda chynrychiolwyr etholedig etholaethau Caerdydd ac Aelodau eraill a etholwyd gan bartneriaid o Gaerdydd i fynd i'r afael â'r problemau yn ein dinas. Rydym wedi cyfarfod â llawer o Aelodau Cynulliad, megis Andrew R.T. Davies, sef y cyntaf i gysylltu â ni, a Jenny Rathbone, a fu'n gymorth i ni gyda'n hareithiau ar gyfer y Siambr. Diolch i bawb a ddaeth o hyd i amser yng nghanol eu hamserlenni prysur i gyfarfod â ni.

Er bod y digwyddiad hwn yn ymwneud â dathlu pa mor bell y daethom, mae hefyd yn gyfle i edrych ymlaen at y dyfodol. Dim ond megis dechrau y mae ein gwaith ar gyfer Senedd Ieuenctid Cymru ac rwy'n edrych ymlaen at ddatblygu dros y 18 mis nesaf, ochr yn ochr â fy nghyd-Aelodau, er mwyn llunio Cymru well ar gyfer ein cenhedlaeth ni.

Rwy'n falch o fod yn Aelod o Senedd Ieuenctid Cymru, a hyd yn hyn, mae wedi bod yn wych cael bod yn gynrychiolydd iddynt. Diolch. [Cymeradwyaeth.]

The next speaker is Cai Phillips. And Cai Phillips is the Member for Carmarthen West and South Pembrokeshire. Cai Phillips. 

Thank you, Llywydd. Good afternoon, and it’s a very good afternoon here in the Senedd. My name is Cai Phillips, and I'm a Youth Parliament Member for Carmarthen West and South Pembrokeshire. Today is an historic and important day as it gives us the opportunity to meet and work with the more 'senior' Members. On one side, we have experience and wisdom, and on the other, enthusiasm and new ideas. We hope that we can work together to solve some of the big problems that face us as a nation. It is also a day to celebrate 20 years of devolution, and, of course, it was Carmarthenshire's ‘yes’ vote that ensured the establishment of a Welsh Assembly.

I am very proud to represent my fellow Members in the Mid and West Wales region. This is a very beautiful area, with beaches, mountains and countryside. There are seven members in the region, namely Arianwen, Lois, Caleb, Emily, Rhys, Ellie and me. We are the magnificent seven of the region, and since being elected we have met twice, and have discussed contentious issues that are important to young people, and in particular the three issues chosen at our first parliamentary meeting. 

It is good to report back that we received a positive response from the young people of our region. Members have raised awareness of politics and created an interest in local, national and international issues. We are certain that our presence on social websites has helped to raise the profile of the Youth Parliament’s work. Despite this, there is nothing better than meeting our peers face to face and having conversations about what is important and what concerns them, for example through the excellent work of the youth county councils, such as the one in Carmarthenshire. Also, a number of Members have visited schools and establishments in their constituencies. In addition, Members will also be attending some of the biggest summer events, such as the National Eisteddfod and the Royal Welsh Show, in order to gather the views of young people, and I am personally looking forward to hearing the views of young visitors at the show. These ways of engaging with young people ensure that everyone has the opportunity to have their say.  

The event and declaration today will give the Youth Parliament a solid foundation for years to come. It gives Members of the Youth Parliament certainty and confidence to carry out work in their local areas and within their committees. And the work carried out will be purposeful, as the Assembly will listen and act on what the young people have to say. We look forward to the challenge. Thank you. [Applause.]

I now call on the Chair of the Children, Young People and Education Committee to close the debate—Lynne Neagle.

Diolch, Lywydd. Mae'n anrhydedd go iawn i ddod â dadl gofiadwy heddiw i ben a chael cyfle i ddiolch i bawb sydd wedi bod yn gysylltiedig â hi, dros fisoedd a blynyddoedd lawer, i'n helpu i gyrraedd y pwynt pwysig hwn yn hanes ein democratiaeth yma yng Nghymru. Mae'n amhosibl talu teyrnged i bawb yn unigol, ond mae ein diolch yn sylweddol serch hynny. Mae'n rhaid i ni ddiolch yn arbennig i Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru. Mae eich presenoldeb yma heddiw yn fraint wirioneddol i'r Cynulliad. Ac oddi wrth un o'r Aelodau Cynulliad cyntaf yn 1999 i bob un ohonoch chi fel Aelodau cyntaf eich Senedd Ieuenctid 20 mlynedd yn ddiweddarach, a gaf fi ddweud ei bod yn wych bod ymhlith y rhai cyntaf?

Mae heddiw'n garreg filltir bwysig yn ein gwaith fel Cynulliad Cenedlaethol ac fel Senedd Ieuenctid. Mae ein hymrwymiad i gydweithio fel cynrychiolwyr pobl Cymru, ar draws eu hoedrannau, yn un rwy'n ei groesawu'n fawr fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Mae'n amlwg o'r trafodaethau heddiw ein bod ni, fel dau gorff etholedig, yn rhannu'r un uchelgais. Ein nod yw galluogi ein pobl, boed yn ifanc, yn hen neu'n unrhyw beth rhwng y ddau, i fyw bywydau hapus ac iach. Credaf yn gryf y bydd gweithio gyda'n gilydd yn rhoi gwell cyfle i ni wireddu'r uchelgais hwnnw i bobl Cymru. Mae gwirionedd mawr yn yr hen ddywediad fod y darlun llawn yn aml yn fwy na chyfanswm ei rannau. Wrth i ni nesáu at ben blwydd Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn 30 oed, a phen blwydd swydd Comisiynydd Plant Cymru yn 18 oed, mae'n briodol fod ein Senedd Ieuenctid yn dechrau ar ei gwaith.

Mae gan y tri maes blaenoriaeth rydych wedi'u nodi botensial i weddnewid bywydau er gwell. Fel y gŵyr llawer o bobl, mae iechyd meddwl a llesiant emosiynol plant a phobl ifanc yn faes sy'n arbennig o agos at fy nghalon, a diolch i'r Aelodau sydd wedi cyfeirio at waith y pwyllgor ar adroddiad 'Cadernid Meddwl' heddiw.

Gwn fy mod yn siarad ar ran pob un ohonom wrth ddweud ein bod yn edrych ymlaen yn llawn cyffro a gobaith at weld eich cynnydd a chanlyniadau eich gwaith caled. Ond credaf yn bendant y dylem wneud mwy na dim ond eistedd ar y cyrion a gwylio eich cynnydd. Mae ein pwyllgor eisoes wedi elwa'n fawr o ymgysylltu â Senedd Ieuenctid Cymru ar gynigion i gael gwared ar yr amddiffyniad o gosb resymol. Mae clywed barn plant a phobl ifanc wedi bod yn bwysig i ni ym mhob elfen o waith ein pwyllgor, ac edrychwn ymlaen at adeiladu ar hyn yn ystod tymor y Senedd Ieuenctid o ddwy flynedd a thu hwnt i hynny. Buaswn yn annog yr holl bwyllgorau eraill a'r Senedd Ieuenctid i barhau â'r rhyngweithio hwn sydd o fudd i'r ddwy ochr. Mae gennym lawer i ddysgu oddi wrth ein gilydd a llawer i'w rannu â'n gilydd.

Hoffwn ddod â'r trafodion ar y cyd heddiw i ben drwy ailbwysleisio erthygl 12 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, y cyfeiriwyd ato eisoes gan Maisy Evans, yr Aelod Senedd Ieuenctid Cymru dros Dorfaen, mewn modd mor huawdl yn ei hanerchiad agoriadol. Mae erthygl 12 yn datgan bod gan bobl ifanc hawl i fynegi eu safbwyntiau'n rhydd a chael eu barn wedi'i chlywed ym mhob mater sy'n effeithio arnynt. Mae sefydlu Senedd Ieuenctid Cymru ac arwyddo'r datganiad ar y cyd heddiw sy'n nodi egwyddorion y modd y byddwn yn gweithio gyda'n gilydd yn garreg filltir enfawr ar ein taith tuag at wireddu'r uchelgais hwnnw. Felly, rwyf am gloi drwy ddymuno'n dda i bob un ohonom yn ein hymdrechion ar y cyd.

Good luck to us all, and thank you, all.

In accordance with Standing Order 11.15, the Business Committee has decided that a vote will be taken at the end of this debate. And the Youth Parliament has already agreed the joint declaration, and I call for a vote of the National Assembly on the motion on the joint declaration. Open the vote. Close the vote. In favour 48, no abstentions, none against. Therefore, the joint declaration on working with the Youth Parliament is unanimously passed by the National Assembly.

Thank you to everyone and we will bring this session to a close and will reconvene at 14:30. Thank you. [Applause.]

I call Members to order.

We move to questions to the Minister for finance. The first question is from Mandy Jones.

Ers 2009, mae'r cynllun buddsoddi i arbed wedi buddsoddi £180 miliwn mewn dros 190 o brosiectau ar draws Cymru gyfan. Mae'n parhau i roi cymorth ariannol i wasanaethau cyhoeddus Cymru a sefydliadau'r trydydd sector i'w helpu i wella eu gwasanaethau a darparu canlyniadau gwell ar gyfer y bobl y maent yn eu gwasanaethu.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Sylwaf fod y cynllun buddsoddi i arbed wedi buddsoddi tua £174 miliwn ers 2009. Sylwaf hefyd fod Betsi Cadwaladr yn derbyn dros £3 miliwn ar hyn o bryd. O ystyried bod buddsoddi i arbed yn fenthyciad di-log ac yn ad-daladwy, a chan fod ein gwasanaethau cyhoeddus i gyd yn wynebu trafferthion ariannol, sut ydych chi'n sicrhau bod y symiau sy'n ddyledus yn cael eu had-dalu, ac a yw'r cynllun wedi cyrraedd ei darged mewn unrhyw ffordd o ran yr arbedion a sicrhawyd?

Diolch i chi am ofyn y cwestiwn hwnnw. Mae gan y portffolio o brosiectau buddsoddi i arbed ystod eang iawn o broffiliau ad-dalu. Ar gyfer prosiectau cyffredinol, chwe blynedd yw'r proffil ad-dalu hiraf, ac mae sawl un yn fwy na hynny. Fodd bynnag, gellir ad-dalu prosiectau effeithlonrwydd ynni, er enghraifft, o fewn wyth i 10 mlynedd. Ond fel y dywedaf, mae'n dibynnu ar y prosiect. Ond gallaf eich sicrhau bod gan y gronfa gyfradd adennill o 100 y cant hyd yma, ac na chafwyd unrhyw ddyledion drwg ers creu'r gronfa yn 2009.

Mae'r gronfa buddsoddi i arbed wedi bod yn llwyddiannus dros gyfnod o amser, ond mae'n ymwneud yn bennaf â buddsoddiadau diogel, sy'n sicr, neu bron yn sicr, o gynhyrchu arbedion. Law yn llaw â hynny, cyflwynwyd rhaglen fwy uchelgeisiol arloesi i arbed—rhywbeth y gofynnais amdano dros nifer o flynyddoedd. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am effeithiolrwydd y cynllun arloesi i arbed, ac a oes unrhyw brosiectau wedi bod mor llwyddiannus fel bod cyrff eraill wedi eu mabwysiadu?

Diolch i Mike Hedges am godi hynny; mae wedi bod yn hyrwyddo buddsoddi i arbed ac arloesi i arbed ers tro byd. Lansiwyd y fenter arloesi i arbed rhwng Llywodraeth Cymru, Nesta, Prifysgol Caerdydd a Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru ym mis Chwefror 2017 gyda chyllideb o £5.8 miliwn. Ym mis Mawrth eleni, ychwanegwyd £0.5 miliwn ychwanegol gennym at y gyllideb, i'w chodi i £6.3 miliwn. Mae'n wahanol i'r gronfa buddsoddi i arbed gan nad yw'r taliad yn arian grant ad-daladwy ar gyfer prosiectau sydd wedi'u dewis i fynd drwy'r cam ymchwil a datblygu. Mae cymorth anariannol ar gael gan Nesta ar gyfer rheoli prosiectau, ac mae cymorth ymchwil ar gael gan Brifysgol Caerdydd. Mae ffocws gwirioneddol yno ar syniadau sydd ar wahanol gamau i'r gronfa buddsoddi i arbed. Mae'r rhain yn brosiectau y mae angen ymchwilio iddynt a'u profi er mwyn asesu a yw'r canlyniadau a ragwelir yn debygol o gael eu cyflawni ai peidio. Yn rownd 1 y rhaglen gwelwyd tri phrosiect yn cael eu cymeradwyo ar gyfer cyllid benthyciad, ac un ohonynt oedd Leonard Cheshire, a enillodd £1 filiwn i gyflwyno eu model gofal newydd i bobl sy'n derbyn taliadau uniongyrchol. Mae Fabric, yn Abertawe, wedi dechrau prynu eiddo ar gyfer gweithredu eu llety cam-i-lawr â chymorth rhannol i bobl ifanc dros 18 oed sy'n gadael y system gofal. Mae Llamau hefyd yn cynnal trafodaethau gyda phartneriaid yn y sector cyhoeddus i roi model ariannu newydd a mwy cynaliadwy ar waith er budd y bobl y maent yn eu gwasanaethu. Yn sicr, mae prosiectau yno y gallem ystyried eu huwchraddio maes o law, a byddwn yn dysgu llawer iawn o'r gwaith y mae'r prosiectau hynny'n ei wneud ar hyn o bryd.

Nid oes unrhyw drafodaeth ar fuddsoddi i arbed yn gyflawn heb gwestiwn gan Mike Hedges—rwy'n meddwl eich bod wedi gofyn cwestiwn yn ei gylch bob tro y mae wedi codi. Weinidog, credaf fod hwn yn un o'r materion hynny a dderbynnir gan bawb ar draws y Siambr fel syniad da ar y cyfan, ac mae gan fuddsoddi i arbed a'i olynydd rôl enfawr i'w chwarae yn cyfrannu at arbedion mewn llywodraeth leol a chynhyrchu mwy o arian. Ond rwy'n credu fy mod yn iawn i ddweud bod Gweinidogion, yn 2014, bum mlynedd i mewn i'r cynllun, wedi comisiynu ymchwil gymdeithasol gan y Llywodraeth i gynnal gwerthusiad annibynnol o'r gronfa buddsoddi i arbed. Ac er bod arbedion yn gyffredinol, canfu'r ymchwil nad oedd arbedion wedi'u sicrhau mewn rhai meysydd yn ôl y disgwyl. A chan fod 10 mlynedd bellach ers dechrau'r prosiect, a chan edrych ar gynlluniau olynol, tybed a ydych yn bwriadu comisiynu unrhyw ymchwil annibynnol arall i ddarganfod lle mae'r cynllun wedi gweithio a'r meysydd y gellir eu gwella?

Wel, fel y dywedwch, cafwyd rhywfaint o ymchwil—astudiaeth annibynnol mewn gwirionedd—yn 2014, a ddaeth i'r casgliad fod y gronfa, ar gyfartaledd, yn cynhyrchu budd o £3 am bob £1 a werir ar y cynllun hwnnw. Un cwestiwn sy'n cael ei ofyn yn aml, fel y dywed Nick Ramsay, yw pam nad yw arferion da fel pe baent yn lledaenu'n hawdd iawn, ac mae hyn yn rhywbeth yr ydym yn gweithio arno gyda Phrifysgol Caerdydd. Rydym yn ymchwilio i'r rhwystrau, a'r ffactorau sy'n galluogi hefyd, ar gyfer lledaenu'r arferion da yr ydym wedi'u dysgu drwy'r cynllun arloesi i arbed. Cwblheir y cam casglu tystiolaeth o hynny erbyn 30 Mehefin, ac yna caiff y canfyddiadau eu dadansoddi drwy gydol yr haf. Rydym wedi sicrhau £4,000 o gyllid ymchwil ym Mhrifysgol Caerdydd y gellir ei ddefnyddio i gefnogi digwyddiadau gydag academyddion ac ymarferwyr ledled Cymru i drafod ein canfyddiadau ac i dynnu sylw at y manteision yr ydym wedi gallu eu cronni drwy'r cynllun buddsoddi i arbed, a cheisio sicrhau bod y manteision hynny'n cael eu lledaenu'n ehangach.

Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r egwyddor o reoli asedau'n dda, gan gynnwys prosesau gwerthu asedau dros ben. Drwy ganllawiau a gyhoeddwyd megis 'Rheoli Arian Cyhoeddus Cymru' a'r gwaith parhaus ar gydweithredu ar asedau a arweinir gan Ystadau Cymru, rydym yn ceisio sefydlu arferion gorau ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru.

Diolch. Mae arferion gorau yn dda iawn yn ddamcaniaethol. Mae'r broses o drawsnewid gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru wedi arwain at werthu rhai asedau eiddo. Fodd bynnag, erys cryn dipyn o ystadau, gan gynnwys y 137 eiddo dros ben y mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn berchen arnynt. Amcangyfrifir bod y gost o gynnal yr ystâd hon yn £838 miliwn bellach dros gyfnod o 15 mlynedd. Nawr, wrth ystyried mai'r bwrdd iechyd hwn sydd â'r diffyg mwyaf yng Nghymru, a bod diffyg gan saith o fyrddau iechyd y GIG ar ddiwedd 2018-19, mae gwariant o'r fath i'w weld yn anghynaliadwy ac yn amhriodol. Nawr, mae yna ddamcaniaeth—gallwch fy nghywiro os wyf yn anghywir—fod arian yn dod yn ôl i'r pot canolog yma os ydynt yn gwerthu rhai o'u hasedau nad oes eu hangen mwyach. Felly, gallai rhywun ddadlau, mewn termau busnes, gyda'r bwrdd iechyd eisoes yn eu pumed tymor o fod yn destun mesurau arbennig, efallai nad yw gorfod ymdrin â hyn ar brif restr eu blaenoriaethau. Pa gamau y gallwch eu cymryd fel Llywodraeth Cymru i weithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ac i edrych efallai ar y posibilrwydd y gallai unrhyw refeniw a ddaw o werthu'r asedau dros ben hynny fynd yn ôl mewn rhyw ffordd—nid y cyfan, efallai, ond rhywfaint ohono—er mwyn iddynt allu defnyddio'r arian sydd wedi'i glymu yn awr yn yr adeiladau gwag hynny er mwyn cael gwell canlyniadau i gleifion yng ngogledd Cymru?

Ceir terfyn ariannol lle gall byrddau iechyd gadw'r arian am unrhyw asedau a werthir ganddynt, ond uwchlaw'r terfyn hwnnw, daw'r arian yn ôl i Lywodraeth Cymru. Ac rwy'n credu bod hynny'n iawn yn yr ystyr y bydd gan Lywodraeth Cymru drosolwg ar draws sector cyhoeddus Cymru i gyd, a GIG Cymru, er mwyn deall y pwysau sy'n codi ar yr adeg benodol honno. Fodd bynnag, rydym wedi darparu mynediad at adnodd ar-lein, sy'n dod â chanllawiau a chyngor ar gyfer gwaith ystadau'r sector cyhoeddus at ei gilydd. Grŵp ar draws y sector cyhoeddus yw grŵp Ystadau Cymru, sy'n gweithio gyda byrddau iechyd i annog y gwahanol gyrff sector cyhoeddus i rannu eu profiadau a dysgu ohonynt. Mae gennym y rhaglen gydweithredu ar asedau yng Nghymru, ac yn ystod y ddwy flynedd ariannol ddiwethaf, mae cyllid wedi cael ei ddarparu iddynt er mwyn helpu i sbarduno gwelliannau yn eu dull o reoli asedau. Ond mae hynny hefyd yn cynnwys ansawdd data, a all nodi asedau y gall y sefydliadau hynny eu gwerthu. Ond ar sail yr hyn yr ydych wedi'i ddweud wrthyf heddiw, byddaf yn gofyn i Gadeirydd Ystadau Cymru gael sgwrs gyda bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr i weld a oes rhagor o waith y gallant ei wneud ac y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i'w cynorthwyo i nodi asedau y gellid eu gwerthu.FootnoteLink

Tynnodd Janet Finch-Saunders sylw at faterion pwysig, ond rwyf am edrych ar hyn o safbwynt ychydig yn wahanol. Yng nghyd-destun yr argyfwng hinsawdd a ddatganwyd gennym, mae'n amlwg fod angen i ni leihau ein milltiroedd bwyd ac annog mwy o bobl i dyfu eu bwyd eu hunain neu brynu bwyd lleol. Felly, pan fyddwch yn ystyried asedau dros ben, tybed a allech ystyried darparu safleoedd newydd ar gyfer rhandiroedd i bobl sy'n agos at eu cartrefi, lle nad oes rhai ar gael, oherwydd byddai hynny'n galluogi pobl nad oes ganddynt ardd ar hyn o bryd, ac sydd heb le i dyfu eu llysiau, i allu gwneud hynny. Felly, tybed a ydych wedi ystyried y math hwnnw o beth yn y pethau hyn?

Mae'r meini prawf allweddol presennol ar gyfer ystyried sut i reoli asedau neu werthu asedau yn cynnwys creu twf economaidd, darparu gwasanaethau mwy integredig sy'n canolbwyntio ar y cwsmer, cynhyrchu derbyniadau cyfalaf, lleihau costau rhedeg a datgarboneiddio'r ystâd gyhoeddus. Ond mae Julie James, Ken Skates a minnau wedi bod yn gwneud gwaith sy'n edrych ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru, yn enwedig o ran y tir yr ydym yn berchen arno, i weld a allwn fabwysiadu ymagwedd lawer mwy strategol tuag at hynny yng ngoleuni maniffesto etholiad y Prif Weinidog, lle dywedodd ei fod yn awyddus i sefydlu adran ar gyfer tir o fewn Llywodraeth Cymru, ac edrych wedyn ar sut y gallwn weithio mewn ffordd gydweithredol gydag awdurdodau lleol, gyda byrddau iechyd ac eraill sydd â thir neu asedau o fewn eu portffolios. A bydd rhan o'r gwaith hwnnw'n ymwneud ag ailddiffinio sut y byddwn yn meddwl am werth am arian. Felly, nid yw'n ymwneud â gwerthu darn o dir neu ased am y pris gorau posibl, ond yn hytrach ag ystyried gwerth am arian yn gyffredinol—felly, gan feddwl am ein cyfrifoldebau o ran y newid yn yr hinsawdd, ond hefyd beth y gallai'r budd fod i'r gymuned leol. Mae eich enghraifft yn un o'r pethau hynny a fydd yn sicr yn rhan o'r cymysgedd hwnnw o ran ystyried gwerth gorau.

Weinidog y Cabinet, mae saga'r tir yn Llys-faen yng Nghaerdydd sy'n cael ei werthu am £1.8 miliwn gan gronfa buddsoddi Cymru mewn adfywio, ac a werthwyd wedyn am £39 miliwn wedi cael llawer o sylw. Ond deallwn fod achos cyfreithiol wedi'i gychwyn ym mis Rhagfyr 2017 yn erbyn y ddau gwmni a oedd yn gynghorwyr i'r gronfa ar y pryd, sef Amber Fund Management a grŵp Lambert Smith Hampton. A allai'r Gweinidog roi'r newyddion diweddaraf inni am y sefyllfa ddiweddaraf yn yr achosion cyfreithiol hyn?

Fi oedd y Gweinidog a oedd yn gyfrifol am y portffolio hwnnw pan gychwynnwyd yr achosion cyfreithiol hynny. Yn anffodus, maent yn dal i fynd rhagddynt. Felly, oherwydd hynny, ni allaf roi'r newyddion diweddaraf yn awr, ond gwn y bydd y Gweinidog tai, sydd bellach yn gyfrifol am hyn yn ei phortffolio, yn awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau cyn gynted ag y bydd rhywbeth y gallwn ei ddweud.

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth. 

Thank you, Llywydd. Following the cancellation of the black route, will the Minister provide us with an update on the borrowing capacity that was available to the Welsh Government, conditional on it being spent on the M4 relief road? Is that funding still available now that that plan has been scrapped?

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn. Fe gofiwch y byddai hyd at £1 biliwn o arian wedi'i glustnodi ar gyfer y M4 pe bai'r penderfyniad wedi'i wneud i wneud y Gorchmynion hynny. Ond mae'n rhaid i ni gofio mai'r hyn yw'r £1 biliwn hwnnw yw £150 miliwn o fenthyciadau y gallwn eu defnyddio ar sail flynyddol hyd at uchafswm o £1 biliwn. Byddwch wedi clywed datganiadau diweddar Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth—a datganiadau'r Prif Weinidog—pan ddywedodd mai'r grŵp gorchwyl neu'r comisiwn sydd ar hyn o bryd yn edrych ar ffyrdd o leddfu a mynd i'r afael â'r problemau trafnidiaeth a'r tagfeydd yn ardal Casnewydd a'r cyffiniau fydd yn penderfynu ar y cyllid hwnnw yn y lle cyntaf.

Roedd y cwestiwn a ofynnais yn ymwneud mewn gwirionedd â'r egwyddor fod Trysorlys y DU yn dweud wrth Lywodraeth Cymru sut y dylai wario'i harian. Nid oes unrhyw gyfiawnhad fod y Trysorlys yn dweud wrth y Cynulliad neu Lywodraeth Cymru beth ddylai fod yn flaenoriaethau iddynt. Rwy'n credu bod y papur gorchymyn, 'Atebolrwydd a Grymuso Ariannol', a gyhoeddwyd ar y cyd â Deddf Cymru 2014, yn dweud

'O fewn y trothwyon cyffredinol a blynyddol, bydd Llywodraeth Cymru’n gallu benthyca at unrhyw ddiben cyfalaf heb ganiatâd Trysorlys EM. Felly, byddai gan Weinidogion Cymru'r rhyddid a’r hyblygrwydd'.

Mae'r fframwaith cyllidol hefyd yn dweud

'Nid oes unrhyw gyfyngiadau bellach ar y ffordd y gall Llywodraeth Cymru ddefnyddio ei phwerau benthyca'.

Ond cawsom yr amodoldeb hwn yn y pen draw. Nawr, gofynnodd y Prif Weinidog, pan oedd yn Weinidog cyllid, am bwerau ychwanegol dros fenthyca, a chyfeiriwyd yn benodol yn y llythyr at Brif Ysgrifennydd y Trysorlys at fenthyca i helpu i ariannu'r M4. A'r canlyniad oedd bod Llywodraeth y DU wedi dweud, 'Iawn, gallwch gael yr arian, ar yr amod eich bod yn ei wario ar hynny'. A yw'r Llywodraeth yn edifar bellach am ysgrifennu'r llythyr yn y termau hynny? A phe bai'r Gweinidog presennol yn y sefyllfa honno, a fyddai wedi ysgrifennu'r llythyr yn yr un ffordd?

Wel, yr hyn a wneuthum oedd ysgrifennu at y Trysorlys y llynedd yn gofyn am gynyddu ein terfyn benthyca, sydd, fel y dywedais, yn £150 miliwn y flwyddyn ar hyn o bryd, yn ddilyniannol hyd at £1 biliwn, i helpu i wireddu ein blaenoriaethau buddsoddi. A phan soniwn am fenthyca, pan soniwn am ein cronfa gyfalaf, rydym yn siarad am y peth yn ei gyfanrwydd. Felly, nid ydym yn benthyca yn erbyn prosiect penodol na chynllun penodol. Rydym yn benthyca i gynyddu'r cyfalaf sydd ar gael i ni er mwyn cyflawni ein portffolio o flaenoriaethau a phrosiectau ar gyfer y flwyddyn honno a'r blynyddoedd wedyn.

Yng nghyllideb Llywodraeth y DU yr hydref diwethaf, dywedodd y Canghellor y dylid cynnal adolygiad o bwerau benthyca Llywodraeth Cymru yn yr adolygiad o wariant ac y byddent yn ystyried a ddylid cynyddu'r terfyn i £300 miliwn. Fodd bynnag, mae'r adolygiad hwnnw o wariant wedi'i ohirio gan Lywodraeth y DU, felly nid yw'n glir pryd y bydd hynny'n digwydd. Ond yn sicr, un o flaenoriaethau'r trafodaethau hynny, a ddaw adeg yr adolygiad cynhwysfawr o wariant, fydd ein gallu i fenthyca.

Rwy'n dal i haeru bod camgymeriadau wedi'u gwneud yn yr ystyr fod Llywodraeth Cymru wedi gosod trap iddi'i hun, fod Llywodraeth y DU wedi manteisio arno wedyn, ac rwyf am gael sicrwydd na ellir gwneud camgymeriadau o'r fath eto.

O ystyried yr oedi, os mynnwch, a'r angen i wario arian ar y M4 yn awr, a fyddai'r Gweinidog yn cytuno â mi mai dyma'r amser i ailddatgan egwyddorion cyffredinol y fframwaith cyllidol a chytundebau rhynglywodraethol eraill, sy'n caniatáu ac yn sicrhau hyblygrwydd llawn i Weinidogion yn Llywodraeth Cymru, ac a wnaiff y Gweinidog gytuno i fynd ar drywydd hynny fel mater o frys gyda Llywodraeth y DU fel nad ydym yn wynebu'r un sefyllfa eto?

Wel, fel y dywedaf, rwyf eisoes wedi dechrau'r trafodaethau hyn o ran ein terfyn benthyca. Ond byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn ddiweddarach yr wythnos hon, sy'n sôn am y datganiad ar bolisi ariannu, a dyna drafodaeth a ddechreuais yn fy nghyfarfod pedairochrog cyntaf gyda Gweinidogion cyllid eraill, a chyda chefnogaeth gweinyddiaethau'r Alban a Gogledd Iwerddon, sy'n edrych ar ddyraniad cyllid llawer mwy teg a llawer mwy tryloyw gan Lywodraeth y DU i'r gwledydd. Ond fel rwy'n dweud, byddaf yn gwneud cyhoeddiad pellach ar hynny yn ddiweddarach yr wythnos hon, neu ddatganiad pellach, dylwn ddweud, ar hynny yn ddiweddarach yr wythnos hon.

O ran yr arian a fyddai wedi'i wario eleni, dim ond tua £20 miliwn fyddai hwnnw, sef yr hyn a fyddai wedi'i wario ar brosiect yr M4 pe bai'r penderfyniad wedi'i wneud i fwrw ymlaen â'r llwybr du, ond fel y dywedaf, yn y dyfodol, byddwn yn edrych i weld beth yw'r ffordd orau o wario'r arian hwnnw a'r cam cyntaf fydd mynd i'r afael â'r problemau o gwmpas Casnewydd.

The Conservative spokesperson, Nick Ramsay.

Diolch, Lywydd. A all y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y dyraniadau cyllid sy'n cael eu darparu ar draws y portffolios er mwyn bwrw ymlaen â datgarboneiddio economi Cymru?

Diolch yn fawr iawn i Nick Ramsay am hynny. Rydym yn dechrau ein trafodaethau yn awr er mwyn paratoi ar gyfer cyllideb 2020-21. Yn amlwg, nid oes gennym gyllideb ar gyfer hynny eto. Rydym yn cynnal trafodaethau ar y blaenoriaethau y byddem yn dymuno eu gweld ar draws y Llywodraeth. Ym mhob un o'r trafodaethau a gefais gyda fy nghyd-Aelodau, rwyf wedi trafod ein hymateb i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a phwysigrwydd mynd i'r afael ag argyfwng hinsawdd, felly mae hyn yn amlwg iawn ac yn ganolog i'r gwaith a wnawn.

Mae'r Prif Weinidog wedi gofyn i bob aelod o'r Cabinet arwain ar fynd i'r afael â mater trawsbynciol o fewn ein rhaglen lywodraethu, a gofynnwyd i Vaughan Gething arwain y gwaith ar ddatgarboneiddio. Felly, mae hynny'n golygu edrych ar draws y Llywodraeth i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud y mwyaf o'r hyn a wnawn yn barod a gweld hefyd a oes ffyrdd eraill y gallwn gynyddu ein cyfraniad i ddatgarboneiddio.

Rwyf newydd ddod o gyfarfod y bore yma o is-bwyllgor y Cabinet ar ddatgarboneiddio. Bu'n cyfarfod ers tua dwy flynedd bellach. Mae wedi bod yn flaenllaw iawn yn y broses o ddatblygu ein gwaith ar leihau ein hallyriadau, a'n hymateb i adroddiad Pwyllgor y DU ar Newid Hinsawdd ac yn y blaen.

Diolch, Weinidog, rwy'n falch o glywed am y cynnydd hwnnw. Mae Gweinidogion ar draws adrannau wedi bod yn gwneud y synau cywir ynghylch datgarboneiddio. Dywedodd Lesley Griffiths,

'yn union fel y gwnaeth Cymru chwarae rhan flaenllaw yn y chwyldro diwydiannol cyntaf, rwy'n credu y gall Cymru fod yn esiampl i eraill o'r hyn y gall twf amgylcheddol ei olygu.'

Ac aeth ymlaen i sôn am bwysigrwydd mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd. Mae hynny i gyd yn wych, ond ar yr un pryd, fe sonioch chi am gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, sydd wedi dweud mewn adroddiad ein bod,

yn llusgo... ar ôl gwledydd eraill... mewn rhai meysydd allweddol megis... trafnidiaeth gyhoeddus, teithio llesol.

Mewn geiriau eraill, meysydd a all helpu o ddifrif dros y tymor hwy i leihau ein hôl troed carbon fel gwlad. Felly, rwy'n sylweddoli mai ymarfer pennu cyllideb yw hwn mae'n debyg, ond o safbwynt strategaeth ar gyfer penderfynu ar y dyraniadau cyn y broses honno er mwyn i adrannau wybod eu bod yn mynd i gael arian yn benodol ar gyfer lleihau carboneiddio, sut y sicrhewch y bydd hynny'n digwydd?

Mae hynny'n rhan o'r trafodaethau a gefais gyda Gweinidogion unigol wrth geisio deall eu blaenoriaethau o fewn eu portffolios o ran sut y byddent yn defnyddio'r cyllid sydd ganddynt a'u cyfrifoldebau a'r meysydd y mae'n rhaid iddynt ymateb iddynt er mwyn symud ymlaen â'n cyfrifoldebau mewn perthynas â'r argyfwng hinsawdd.

Rwy'n gyfarwydd â phapur trafod comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol. Rwy'n meddwl ei fod yn fan cychwyn diddorol a defnyddiol ar gyfer trafodaeth, ond rwy'n credu ar yr un pryd fod yn rhaid i chi gael trafodaethau am y ffaith, os ydych yn nodi £1 biliwn o gyllid sydd ei angen, wel, o ble mae'n dod? Oherwydd, fel y dywedaf wythnos ar ôl wythnos yn y Cynulliad, mae ein cyllid wedi'i gyfyngu ac mae'n llai o lawer na'r hyn ydoedd 10 mlynedd yn ôl hyd yn oed. Felly, mae'n rhaid inni drafod o ble y daw'r cyllid, pa weithgareddau fydd yn dod i ben neu pa weithgareddau y byddwn yn dargyfeirio cyllid oddi wrthynt. A'r ail bwynt ymchwil y tybiaf y bydd yn rhaid i'r comisiynydd ymdrin ag ef yng nghyd-destun ei phapur hefyd yw nodi'n union beth fyddai'r arbedion carbon ar gyfer pob un o'r prosiectau a'r blaenoriaethau gwariant y mae wedi'u nodi yn y papur. Edrychaf ymlaen at barhau'r trafodaethau hynny gyda hi yn ein cyfarfod nesaf.

Weinidog, mae'r adroddiad y cyfeiriais ato—ac rydych chi wedi gwneud hynny hefyd—yn tynnu sylw at y ffaith, er bod cynllun carbon isel Llywodraeth Cymru yn cynnwys 100 o bolisïau, mai dim ond 1 y cant o gyllideb Llywodraeth Cymru y gellir nodi ei fod yn benodol ar gyfer datgarboneiddio. A fyddech yn cytuno bod angen inni fod ychydig yn fwy uchelgeisiol yn y dyfodol wrth geisio codi'r ganran honno? Os caf eich holi am ychydig o fanylion, soniodd y Prif Weinidog yn ystod y cwestiynau yr wythnos diwethaf neu'r wythnos cynt am gynlluniau ar gyfer coedwig newydd i Gymru fel rhan o'r cynllun i greu dalfa garbon fel nad ceisio lleihau ein hallyriadau'n unig a wnawn ond ceisio tynnu rhywfaint o garbon allan o'r atmosffer hefyd. A allech amlinellu'r cyllid sydd wedi cael ei ddarparu ar gyfer y goedwig honno ar y cam cynnar hwn ac a ydych wedi cael unrhyw drafodaethau gyda Gweinidog yr amgylchedd, gan y buaswn yn tybio mai o ran lle—. Rwy'n credu na fydd y goedwig mewn un man, felly rwy'n credu y bydd agweddau arni ar draws Cymru—felly, sut yn union y bydd yn cael ei hariannu.

Diolch i chi am godi hynny, ac mae hwn yn faes sydd o ddiddordeb arbennig i'r Prif Weinidog. Mae'n eitem arall a oedd ym maniffesto'r Prif Weinidog. Nid wyf wedi cael sgwrs uniongyrchol am y goedwig genedlaethol gyda Gweinidog yr amgylchedd, ond bûm mewn cysylltiad â'i swyddogion a fu'n fy nghynghori ar y goblygiadau posibl o ran cost ar gyfer hynny oherwydd, yn amlwg, mae angen y buddsoddiad cyfalaf arnoch, ond mewn gwirionedd, pan fyddwch yn plannu coetiroedd, mae yna effaith refeniw a chanlyniad refeniw i hynny ar sail barhaus hefyd. Felly, rwyf wedi bod yn ceisio deall y goblygiadau ariannol yn well gyda chymorth swyddogion y Gweinidog.

The Brexit Party spokesperson, Mark Reckless.

Rwy'n croesawu ymgysylltiad y Gweinidog ag Aelodau'r Cynulliad, ond hefyd y gymdeithas ddinesig ehangach, sydd â diddordeb yn y mater hwn ynglŷn â datganoli trethi ac yn benodol, y materion gwirioneddol arwyddocaol sy'n ymwneud â'r incwm a geir o gyfraddau treth incwm Cymru. Rwy'n gwybod ei bod yn siarad ddydd Mawrth yng Nghanolfan Llywodraethiant Cymru, a diolch hefyd am drefnu eich cynhadledd eich hun ar 19 Gorffennaf, ac rwy'n edrych ymlaen at ei mynychu.

Daeth Robert Chote o'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol i'r Pwyllgor Cyllid yr wythnos diwethaf. Rwy'n credu eich bod yn talu £100,000 y flwyddyn am waith gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol mewn ymateb i'r hyn a wnaethpwyd gan Brifysgol Bangor. Cefais syndod o glywed yn y Pwyllgor Cyllid i ba raddau yr oedd Llywodraeth Cymru yn bennaf gyfrifol am y rhagolwg treth, a'r niferoedd a'r model a oedd yn gyrru hynny, ond wedyn daw'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol i mewn a herio hynny a rhoi rhywfaint o reolaeth ansawdd. Ond mae'n gyfrifoldeb enfawr.

Mae gennym yr £1 biliwn o 'dwll du' fel y'i gelwir gyda refeniw treth incwm yr Alban ac er nad ydym wedi newid hynny—mae cyfraddau treth incwm Cymru yn faes lle mae'r Llywodraeth wedi glynu at ei haddewid maniffesto i gadw'r rheini yr un fath—nid yw hynny'n golygu na all incwm trethi newid yn sylweddol iawn ar gyfer materion a allai fod y tu hwnt i'n rheolaeth. Mark Drakeford a negododd y compact ariannol, a chredaf fod y pleidiau a'r Aelodau eraill yn canmol hynny, ond mae ansicrwydd mawr o hyd ynglŷn â sut y bydd y refeniw hwn yn datblygu. Rwy'n dyfalu tybed pa wersi y mae'r Gweinidog yn eu dysgu o'r hyn sy'n digwydd yn yr Alban gyda'r £1 biliwn o 'dwll du' fel y'i gelwir ac yn benodol, a yw'n credu bod achos dros fod angen lefel uwch o arian wrth gefn yn yr amcangyfrifon gwario yn y dyfodol o ystyried yr ansicrwydd hwnnw a'r hyn a welwn gyda'r Alban.

Diolch i chi am godi mater y 'twll du £1 biliwn' fel y'i gelwir yn yr Alban o ganlyniad i symud i gyfraddau treth incwm yr Alban. Yn amlwg, mae'n cymryd nifer o flynyddoedd i gyflawni'r cysoniad treth hwnnw. Felly, nid ydynt wedi gallu deall yr effaith yn iawn tan yn awr. Credaf mai rhan o'r rheswm pam y gallaf fod yn weddol falch o'r ffordd yr ydym yn gwneud pethau'n wahanol yng Nghymru yw bod y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn craffu ar ein ffigurau ac yn ein cynghori yn yn hynny o beth, ond Comisiwn Cyllidol yr Alban oedd yn gwneud hynny yn yr Alban. Felly, mae gennym yr un sefydliad ag sydd gan Lywodraeth y DU i graffu ar ein ffigurau. Felly, credaf eu bod yn defnyddio'r un fethodoleg, wrth gwrs, a'u bod yn gallu ystyried yr un effeithiau. Felly, credaf fod hynny'n rhoi rhywfaint o warchodaeth i ni yn hytrach na defnyddio dau sefydliad gwahanol gyda dwy fethodoleg wahanol i ddeall a dadansoddi'r data.

Fel y dywedais, cyfarfûm â'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol. Yn amlwg, mae'n rhywbeth y bydd gennym ddiddordeb mawr ynddo. Rydym yn llai agored, unwaith eto, na'r Alban gan mai dim ond y gyfradd 10c o dreth incwm a ddatganolwyd i ni, ond mae'r sefyllfa yn yr Alban yn dra gwahanol oherwydd bod ganddynt bwerau gwahanol wedi'u datganoli iddynt mewn perthynas â'r dreth incwm. Ond yn amlwg, mae cysoni a phwysigrwydd data cywir a da yn rhywbeth yr ydym yn dal i roi blaenoriaeth uchel iddo fel y gallwch ddychmygu gan nad ydym am fod mewn sefyllfa yn y blynyddoedd i ddod lle gwelwn ein bod yn gorfod ad-dalu arian a gyfrifwyd gennym yn rhan o'n cyllidebau dros nifer o flynyddoedd.

Nid wyf yn awgrymu bod y Gweinidog yn hunanfodlon ac yn amlwg, mae gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol enw da y mae wedi'i ddatblygu, ond rwy'n gochel braidd rhag meddwl, oherwydd bod gennym y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn hytrach na'n comisiwn ein hunain y bydd eu perfformiad yn well o reidrwydd, gan mai dim ond £100,000 y flwyddyn a rown iddo ac nid oes ganddynt brofiad penodol o economi Cymru a meddwl gofalus ynglŷn â sut y gallai refeniw Cymru fod yn wahanol oherwydd ni fu angen meddwl am hynny i'r un graddau o'r blaen am nad oedd yr un arwyddocâd i'r mater ag a fydd yn awr. Felly, rwy'n rhybuddio'r Gweinidog i'r graddau mai ei hadran sy'n gyrru hyn yn bennaf a bod y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn dod i mewn ac yn rhoi eu barn ac yn rhoi rhai safbwyntiau, ond rhaid bod hynny'n gymharol gyfyngedig o ystyried y gyllideb o £100,000 o gymharu â'r £1.6 miliwn sy'n mynd i Gomisiwn Cyllidol yr Alban.

Wrth symud ymlaen, rwy'n gofyn am sensitifrwydd y mater hwn o ran beth yw'r rhagolwg ond hefyd pe bai'r cyfraddau treth yn cael eu newid, beth fyddai effaith hynny, ac yn benodol, y sensitifrwydd ar hyd y ffin o ran a fyddai pobl yn symud naill ai'n gorfforol eu hunain neu'n symud yr incwm a gofnodwyd y byddent yn talu treth arno. Rwy'n gwybod ei fod yn fater o bwys mawr i Lywodraeth Cymru ac rwy'n siŵr fod gennych nifer o swyddogion yn gweithio'n ofalus iawn ar hyn, ond mae hefyd yn arwyddocaol iawn i bleidiau eraill yn y Cynulliad, ac wrth inni agosáu at etholiad nesaf y Cynulliad, mewn ychydig o dan ddwy flynedd, bydd y pleidiau am feddwl yn ofalus iawn am yr hyn fydd eu polisïau ar gyfer eu maniffesto, a mewnbwn mawr i hynny fydd beth yw'r sensitifrwydd hwnnw, beth yw'r peryglon ynghylch y polisïau hynny, a tybed beth yn rhagor y gall y Gweinidog a Llywodraeth Cymru ei wneud i rannu ac ehangu'r arbenigedd sydd ganddynt yn fewnol i gynnwys mewnbwn gan bobl eraill, ond hefyd, efallai, i roi asesiad cyffredin yn sail i bleidiau gwleidyddol allu siarad am effeithiau eu polisïau treth arfaethedig.

Wel, rwy'n credu ein bod wedi datblygu perthynas dda iawn gyda'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, ac maent yn sicr wedi bod yn awyddus i'n cefnogi wrth inni ddatblygu ein trethi newydd, er enghraifft mewn perthynas â modelu'r hyn y gallent fod i ni pan gyrhaeddwn y pwynt lle gallwn eu darparu gyda rhai paramedrau ar gyfer y gwaith ymchwil.

Ond fel y dywed yr Aelod, wrth i ni symud tuag at etholiadau nesaf y Cynulliad, rwy'n credu y bydd yn rhaid i bob un o'n pleidiau unigol nodi'r hyn y byddwn yn ceisio ei wneud gyda'r dreth incwm. Felly, pe baem yn ei chodi, ar beth y byddem yn gwario'r arian ychwanegol, a phe baem yn ei gostwng, ble byddai'r toriadau'n digwydd? Oherwydd, wrth gwrs, am bob ceiniog y byddwn yn codi neu'n gostwng cyfradd y dreth incwm, byddai hynny'n cael effaith o £200 miliwn ar gyllideb Cymru. Felly, credaf fod angen i bawb ohonom gofio hynny. Ond nid oes gennyf bryderon am y gwasanaeth a gawn gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol. Credaf ein bod yn gweithio'n dda iawn gyda hwy, ond pe bai yna bryderon, buaswn yn sicr yn eu codi ar unwaith.

Mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi'r egwyddor o sefydlu banc cymunedol i Gymru. Dyrannodd cyllideb Llywodraeth Cymru adnoddau i gefnogi busnesau newydd. Mater i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth fydd gwneud unrhyw gynnig ynghylch arian sbarduno i fanc cymunedol.

Diolch i chi am eich ateb, Weinidog. Yn amlwg, ym mis Ionawr, fe ddywedoch chi wrthyf bryd hynny fod Llywodraeth Cymru ar gamau cynnar iawn yn y trafodaethau gyda nifer o randdeiliaid a oedd yn awyddus i archwilio dichonoldeb sefydlu banc cymunedol. Yr wythnos diwethaf, ailadroddodd y Prif Weinidog fod y Llywodraeth yn gweithio gyda phartneriaid a oedd hefyd yn paratoi cynllun busnes llawn ar gyfer y farchnad. Buaswn yn ddiolchgar pe gallech roi rhywfaint o fanylion ynglŷn â pha symiau o arian a gaiff eu dyrannu o gyllideb y Llywodraeth i greu banc cymunedol. Mae'r Prif Weinidog wedi dweud ei fod am i'r banc cymunedol fod ar waith cyn diwedd tymor y Cynulliad hwn, sydd, wrth gwrs, lai na dwy flynedd i ffwrdd. A buaswn yn ddiolchgar hefyd pe gallech ddarparu eich asesiad eich hun o bosibl o ba gymhorthdal cyhoeddus y credwch y byddai ei angen i sefydlu banc cymunedol i Gymru, fel yr amlinellir, a hefyd a ydych yn ymwybodol o unrhyw grant neu fenthyciad y gofynnwyd i'r Llywodraeth amdano i sefydlu'r banc cymunedol i Gymru.

Diolch am grybwyll y syniad o fanc cymunedol. Wrth gwrs, rydym yn cefnogi'r egwyddor o sefydlu banc cymunedol, ac mae datblygu hyn yn flaenoriaeth i ni. I roi diweddariad, cyfarfu swyddogion Llywodraeth Cymru a Banc Datblygu Cymru â rhanddeiliaid posibl yn y trydydd sector a'r sector preifat y llynedd, gan gynnwys y Grŵp Gweithredu Dros Fanc Cyhoeddus i Gymru, ac maent yn ceisio sefydlu banc cymunedol i Gymru. Rydym wedi darparu cyngor ar y broses y byddai angen ei dilyn er mwyn cael gafael ar gyllid sbarduno.

Mae swyddogion bellach yn adolygu cynnig penodol a chais am gyllid sbarduno gan y Grŵp Gweithredu Dros Fanc Cyhoeddus i Gymru, gan weithio ar y cyd â'r sefydliad DU gyfan, y Community Savings Bank Association. Byddai'r Grŵp Gweithredu Dros Fanc Cyhoeddus i Gymru yn defnyddio cyllid sbarduno i gychwyn cyfnod o waith a fyddai'n cynnwys ymgysylltu â rhanddeiliaid, asesu'r farchnad, a dichonoldeb banc cymunedol i Gymru, a fyddai wedyn yn arwain at gais am drwydded fancio. Gall cais am drwydded fancio gymryd peth amser—dwy flynedd neu fwy, weithiau—er mwyn cwblhau'r gwaith angenrheidiol gyda'r Awdurdod Rheoleiddio Darbodus a'r Awdurdod Ymddygiad Ariannol. Ond credaf ei bod yn rhy gynnar i nodi faint o arian cyfalaf y byddem yn ei roi tuag at hynny a pha elfen o gymhorthdal ​​y gallai fod ei hangen ar sail barhaus. Ond mae hynny oll yn rhan o'r gwaith sy'n mynd rhagddo, ond fel y dywedais, mae'n ddyddiau cynnar iawn o ran cwmpasu'r prosiect a chynnal trafodaethau gyda rhanddeiliaid.

Cyhoeddwyd ein strategaeth rheoli asedau corfforaethol yn 2016 er mwyn darparu mwy o dryloywder yn ein dull o reoli asedau tir ac eiddo'r Llywodraeth. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod yr asedau sydd gennym fel Llywodraeth yn darparu gwerth cyhoeddus ac yn cefnogi ein hamcanion yn weithredol ar draws y Llywodraeth.

Diolch i'r Gweinidog. Mewn ateb cynharach i'r Aelod dros Aberconwy, fe ddywedoch eich bod am fuddsoddi mewn arferion gorau mewn perthynas â'r gwaith o reoli portffolio asedau Llywodraeth Cymru, a'ch bod hefyd yn annog rhannu profiad a gwybodaeth. A gaf fi ofyn i chi fod ychydig yn fwy rhagweithiol ac uchelgeisiol na hynny, Weinidog? Ymddengys i mi fod gan Lywodraeth Cymru, ochr yn ochr â'r gwasanaeth iechyd gwladol a llywodraeth leol a rhannau eraill o'r sector cyhoeddus, werth enfawr yn yr asedau a'r eiddo sydd ar gael iddynt, ond ymddengys i mi hefyd mai ychydig iawn o reolaeth ragweithiol a rheolaeth ragweithiol uchelgeisiol sydd i'w chael o ran yr asedau sydd ym mherchnogaeth y sector cyhoeddus yn gyffredinol. Buaswn yn ddiolchgar, Weinidog, pe gallech amlinellu i'r Cynulliad Cenedlaethol sut y byddech yn ceisio sicrhau bod y gwaith hwn o reoli asedau yn mynd rhagddo ar sail fwy cydgysylltiedig, ar sail fwy uchelgeisiol, a phe gallech amlinellu inni beth yw'r amcanion a'r targedau ar gyfer y strategaeth reoli sydd gennych ar waith.

Wel, fel y dywedaf, mae'r strategaeth rheoli asedau corfforaethol wedi'i chyhoeddi, ac rwy'n fwy na pharod i roi mwy o wybodaeth i'r Aelod. Ond mae'n cyd-fynd yn gyfan gwbl â Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 o ran ei ffyrdd o weithio a nodau llesiant. Ac mewn gwirionedd, mae wedi'i chynllunio i gefnogi her y Ddeddf y dylai proses y Llywodraeth o wneud penderfyniadau fod yn fwy cyfannol. Mae'n ymwneud â chael persbectif ehangach a chydnabod y rhyngddibyniaethau sy'n bodoli a phwysigrwydd cydweithio i sicrhau'r gwerth mwyaf am arian cyhoeddus a'r effaith fwyaf i benderfyniadau corfforaethol. A dylai'r gwaith penodol hwnnw sicrhau ein bod yn cael y canlyniadau polisi gorau.

Ni chredaf fod diffyg uchelgais yn y maes hwn gan fod gan bob un o'n hadrannau eu strategaethau rheoli asedau eu hunain, ac rwyf wrthi'n eu hystyried ar hyn o bryd i sicrhau fy mod yn fodlon eu bod yn cyflawni ein hamcanion ar draws y Llywodraeth yn hytrach na bodloni amcanion adrannau unigol yn unig.

Rydym hefyd yn datblygu arferion gorau ar gyfer caffael hefyd, gan y gwyddom, o bryd i'w gilydd, fod angen i ni gaffael tir ac adeiladau, ac mae angen i ni sicrhau bod hynny'n digwydd gyda'r tryloywder a'r diwydrwydd dyladwy priodol. Mae llawer o waith yn mynd rhagddo yn y maes hwn. Cyfeiriais at y gwaith y mae Gweinidog yr economi a'r Gweinidog llywodraeth leol a minnau'n ei wneud i newid ein dull o weithredu mewn perthynas â'r tir sydd gennym fel Llywodraeth Cymru i sicrhau, pan geir gwared arno yn yr achosion hynny, y gwneir hynny mewn ffordd sy'n bodloni ein blaenoriaethau trawslywodraethol, yn hytrach na'i fod yn ymwneud â'r llinell waelod yn unig.

A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar gynnydd camau cyfreithiol Llywodraeth Cymru yn erbyn y ddau gwmni sy'n cynghori ar werthiant tir cyhoeddus gan gronfa buddsoddi Cymru mewn adfywio, a arweiniodd at golled ariannol i drethdalwyr Cymru? Bydd eich adroddiad cynnydd yn cael ei werthfawrogi'n fawr.

Diolch. Rhoddais wybod i David Rowlands yn gynharach yn ystod sesiwn gwestiynau y prynhawn yma mai fi oedd y Gweinidog a oedd yn y portffolio pan gychwynnwyd yr achos hwnnw, ac mae'r camau cyfreithiol yn parhau ar hyn o bryd, ond bydd y Gweinidog sydd â'r cyfrifoldeb bellach, Julie James, yn sicr o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fydd rhywbeth i'w ddweud. Gan ei bod yn broses barhaus, mae arnaf ofn na allaf wneud sylwadau pellach heddiw, mae'n ddrwg gennyf.

Bydd yr ystadegau blynyddol cyntaf ar gyfer trethi trafodiadau tir, ar gyfer 2018-19, yn cael eu cyhoeddi yfory. Fodd bynnag, mae ffigurau alldro amodol yn dangos bod refeniw amhreswyl trethi trafodiadau tir, cyfanswm o £72 miliwn, yn uwch nag mewn pedair o'r bum mlynedd flaenorol o dreth dir y dreth stamp. Byddwn yn parhau i fonitro effaith holl drethi Cymru.

Ew. Wel, fe geisiaf reoli fy nghyffro wrth edrych ymlaen at weld y ffigurau hyn yfory—diolch am adael i ni wybod hynny. Yr hyn rwyf am ei ofyn, fodd bynnag, yw: mae'r Gweinidog neu ei rhagflaenydd wedi cynyddu'r gyfradd ar gyfer eiddo dros £1 miliwn yn y sector masnachol o 5 y cant i 6 y cant, ac ni fydd y math hwnnw o gynnydd o un rhan o bump yn arwain at refeniw uwch os bydd nifer y trafodion yn gostwng cyfran debyg, neu fwy. Ac rwyf wedi bod yn bryderus, o leiaf yn y data chwarterol cynnar, fod yna dystiolaeth fod hynny wedi digwydd. A gaf fi ofyn, yn y dyfodol—a bydd rhyngweithio'n digwydd â'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ynghylch beth fydd y rhagolygon, fel y trafodasom yn gynharach—a fydd Llywodraeth Cymru, er budd tryloywder ac atebolrwydd, yn cyhoeddi beth fydd yr incwm treth a ragwelir ym mhob band ar gyfer trethi trafodiadau tir preswyl ac amhreswyl?

Wel, fel y dywedais, bydd y data alldro gennym yfory, a gallwn edrych arno o ran y flwyddyn gyntaf, a byddwn bob amser yn ceisio cyhoeddi cymaint o wybodaeth ag y gallwn, wrth inni baratoi i bennu ein cyllideb, fel y gallwn graffu yn y pwyllgor wrth i ni ymgymryd â'r gwaith o bennu'r gyllideb.

Hoffwn ddweud, fodd bynnag, fy mod yn ymwybodol fod yr Aelod wedi bod yn arbennig o bryderus ynglŷn â'r gyfradd uwch o drafodiadau eiddo amhreswyl, ond mae llawer o'r data a adroddir gan ddadansoddwyr y diwydiant, felly buddsoddiadau eiddo, sy'n aml yn drafodiadau cyfranddaliadau yn hytrach na thrafodiadau tir, ac nid ydynt yn agored i dreth trafodiadau tir neu dreth dir y dreth stamp. Ac felly, ni fydd y dreth yn cael unrhyw effaith ar y trafodiadau hynny. Felly, nid yw unrhyw ymgais i gymharu'r ddwy eitem benodol hynny'n bosibl.

Hoffwn ddweud bod rhesymau eraill pam y bydd cwmnïau'n awyddus i sefydlu eu busnesau yng Nghymru, ac nid yw popeth yn ymwneud â lefel y cyfraddau treth sydd gennym. Bydd yna fynediad at weithlu medrus, ac mae pris tir, er enghraifft, yn ystyriaeth bwysig pan fydd eiddo at ddibenion amhreswyl yn cael eu prynu. Felly, mae amrywiaeth eang o ffactorau yn hyn o beth, ond yn amlwg, byddwn yn parhau i fonitro'r sefyllfa'n agos.

Rwy'n eich annog, Weinidog, i edrych ar y sefyllfa yn yr Alban, gan y bydd y cwmnïau sy'n prynu ar sail debyg i'r rhai yng Nghymru yn talu 4.5 y cant—mae hynny'n is na chyfradd Lloegr, ac yn amlwg, 1.5 y cant yn is na'n cyfradd ni. Yn y mis pan wnaethant y penderfyniad hwnnw, cawsant eu cynnydd refeniw uchaf erioed, ac mae eu cynnydd blynyddol hyd yn hyn yn fwy na £13 miliwn. Felly, credaf fod gwers wirioneddol i'w chael yma am y lefel orau ar gyfer y cyfraddau trethiant hyn.

Yn sicr. A byddwn bob amser yn ceisio sicrhau'r lefel orau. Yn yr Alban, pan gyflwynwyd treth trafodiadau tir ac adeiladau am y tro cyntaf yn 2015, gwn fod ganddynt gyfradd amhreswyl uwch o 4.5 y cant, fel y dywedodd David Melding, ac roedd honno'n gyfradd uwch na threth dir flaenorol y dreth stamp ar y pryd, ond wedyn, cynyddodd refeniw treth yn yr Alban. Y flwyddyn ganlynol, cynyddodd Llywodraeth y DU gyfradd uchaf treth dir y dreth stamp i 5 y cant, a gostyngodd refeniw treth yn yr Alban yn sgil hynny, er bod ganddynt gyfradd gymharol is yno. Ym mis Rhagfyr, cyhoeddodd Llywodraeth yr Alban y byddant yn cynyddu eu cyfradd uchaf i 5 y cant, a rhagwelir y bydd hynny'n cynyddu refeniw treth. Felly, credaf ei bod yn bwysig ystyried yr hyn sy'n digwydd yn y gwledydd cyfagos, ond i wneud y penderfyniadau sydd orau i ni yng Nghymru bob amser.

Rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â sefyllfa ariannol holl sefydliadau GIG Cymru, gan gynnwys Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe.

Last week, we heard that Abertawe Bro Morgannwg, which is now called the Swansea Bay University Health Board, has again failed to meet its financial duties. The health board has overspent over a period of three years and as a result of that, the auditor general had to qualify his views on its accounts for the year 2018-19. Although ABM health board had improved its financial situation as compared to last year, what else will the Welsh Government do to ensure that this overspend is dealt with and eradicated for the future, and that services are provided on a sustainable basis?

Fel y dywed Dai Lloyd, gostyngodd y gorwariant ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe o £32.4 miliwn yn 2017-18 i ychydig o dan £10 miliwn yn 2018-19, ac mae hwnnw'n welliant o £22.4 miliwn. Cyflawnodd y bwrdd iechyd eu cyfanswm rheoli gan Lywodraeth Cymru o uchafswm diffyg o £10 miliwn yn 2018-19. Ar hyn o bryd, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe yn rhagweld y byddant yn mantoli eu cyllideb yn 2019-20.

Yn seiliedig ar y ffigurau a ddyfynnwyd i ni yn awr, nid wyf 100 y cant yn sicr sut y gall bwrdd newydd sbon ddangos hanes o dair blynedd, ond yn ôl pob golwg, mae'r bwrdd newydd yn mynd i'r cyfeiriad iawn. Ond a ydych yn gwybod faint o'r gostyngiad hwnnw yn y diffyg sy'n deillio o gael gwared ar unrhyw ddyled yn sgil y gweithrediadau yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr—gan fod y gweithrediadau hynny, wrth gwrs, bellach wedi symud i Gwm Taf? Yr hyn rwy'n ceisio gweld yw a yw hyn yn enghraifft o symud dyled i fwrdd iechyd newydd o'r un blaenorol. Hefyd, efallai y gallwch roi rhyw syniad i ni, gan fod y bwrdd hwn yn llawer llai bellach, faint yn llai y bydd yn ei dderbyn gan Lywodraeth Cymru o gymharu â bwrdd blaenorol Abertawe Bro Morgannwg, o gofio nad yw bellach yn gyfrifol am fy etholwyr i ym mwrdeistref sirol Pen-y-bont ar Ogwr.

Diolch am godi'r cwestiwn hwnnw. Mae arnaf ofn nad yw'r union ffigurau hynny gennyf y prynhawn yma, ond byddaf yn sicrhau bod y Gweinidog iechyd yn ysgrifennu atoch.FootnoteLink

Mae ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn rhoi cymorth i oddeutu 280,000 o gartrefi gyda'u biliau treth gyngor. Rydym wedi bod yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ddatblygu cyngor clir a chyson ar y cynllun hwn, a'r gostyngiadau a'r eithriadau eraill sydd ar gael, i sicrhau bod pob cartref yn derbyn y cymorth y mae ganddynt hawl i'w gael.

Weinidog, mae fy rhanbarth wedi wynebu cynnydd cyfartalog o 60 y cant yn y dreth gyngor band D ers 2007. Dros y cyfnod hwnnw, roedd chwyddiant oddeutu 2.5 y cant yn unig ar gyfartaledd. Dros yr un cyfnod, mae casgliadau sbwriel wedi eu haneru, mae canolfannau dydd wedi cau, mae llyfrgelloedd wedi cau ac mae gwasanaethau canolfannau hamdden wedi wynebu toriadau. Pam fod fy etholwyr yn talu cymaint yn fwy am gymaint yn llai? Weinidog, a wnewch chi ymrwymo'ch Llywodraeth i dorri trethi cyngor y flwyddyn nesaf, neu a fydd fy etholwyr, unwaith eto, yn wynebu cynnydd sy'n fwy na'r cynnydd yn eu cyflogau?

Wel, awdurdodau lleol sy'n pennu lefel y dreth gyngor yng Nghymru, ond rydym wedi parhau i ddiogelu llywodraeth leol yng Nghymru rhag toriadau sylweddol yn wyneb cyllidebau llai a llai gan Lywodraeth y DU. Wedi dweud hynny, rwy'n gwbl ymwybodol o'r pwysau difrifol sy'n wynebu awdurdodau lleol, ond maent yn derbyn dros £4.2 biliwn gan Lywodraeth Cymru mewn cyllid refeniw craidd i'w wario ar ddarparu'r gwasanaethau allweddol hynny y cyfeiriwch atynt, ac fe wnaethom gynnwys cyllid ychwanegol yn y gyllideb derfynol, felly cynyddodd y setliad 0.2 y cant ar sail gyfatebol o gymharu â'r llynedd. Felly, yn amlwg, mae hwn yn gyfnod heriol.

Ond mae cyfradd gyfartalog treth gyngor band D £159 yn is na chyfradd gyfartalog treth gyngor band D yn Lloegr. Ac rydym hefyd wedi caniatáu i awdurdodau lleol gynnal yr hyblygrwydd mwyaf posibl wrth reoli eu cyllidebau drwy gydol y cyfnod o gyni, felly nid ydym wedi gosod cyfyngiadau cenedlaethol ar gynnydd mewn cyllidebau, ond rydym yn cydnabod bod hynny'n fater i'w bennu'n lleol. Hefyd, nid ydym yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol gynnal refferenda drud na chlustnodi arian a godir drwy'r dreth gyngor at ddibenion penodol. Felly, rydym yn ceisio rhoi cymaint o hyblygrwydd ag y gallwn i awdurdodau lleol, gan geisio sicrhau bod y dreth gyngor yn decach. Felly, rydym wedi cael gwared ar y gosb o garchar am beidio â thalu'r dreth gyngor. Rydym wedi deddfu i sicrhau bod pawb sy'n gadael gofal yng Nghymru wedi'u heithrio rhag gorfod talu'r dreth gyngor hyd at eu pen blwydd yn 25, ac rydym hefyd yn parhau â'n cynllun gostyngiadau'r dreth cyngor, sy'n golygu, fel rhan o'r 280,000 o gartrefi sy'n derbyn cymorth, nad yw 220,000 o'r rheini yn talu ceiniog. Rydym yn gweithio'n gyson i ddod o hyd i fwy o ffyrdd o sicrhau bod y dreth gyngor yn decach, gan weithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol i wneud hynny.

Yn 2019-20, rydym wedi darparu £15 miliwn i gefnogi dioddefwyr pob math o drais, gan gynnwys cam-drin domestig, trais yn erbyn menywod, a thrais rhywiol yng Nghymru.

Diolch. Wel, fel y dywedodd Cymorth i Fenywod Cymru fis diwethaf, mae mynediad at gymorth arbenigol, lle a phan fydd goroeswyr camdriniaeth ei angen, yn hanfodol er mwyn galluogi menywod a merched i fod yn ddiogel ac i gyflawni eu potensial llawn. Ond er bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddarparu cyllid diogel a chynaliadwy ar gyfer gwasanaethau arbenigol, ac mae gennym ganllawiau comisiynu, nid oes cyllid diogel ar gyfer gwasanaethau arbenigol wedi'i ddarparu eto mewn nifer o ardaloedd yng Nghymru. Ac wrth gwrs, dyfynnwyd arolwg troseddu Cymru a Lloegr yn y ffigurau a gyhoeddwyd fis Tachwedd diwethaf gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol, a gwelwyd bod 2 filiwn o ddioddefwyr yng Nghymru a Lloegr y llynedd: 65 y cant yn fenywod, 35 y cant yn ddynion—lle mae dynion deirgwaith yn fwy tebygol na menywod o beidio â rhoi gwybod am gamdriniaeth oherwydd teimladau o gywilydd, embaras, gwadu a stereoteipiau gwrywdod, ac mae dynion yng Nghymru bedair gwaith yn fwy tebygol na menywod o farw drwy hunanladdiad.

Sut, felly, y byddwch yn ymateb, neu a ydych yn ystyried ymateb, i adroddiadau BBC Wales ym mis Mawrth fod yr elusen Gymreig, Calan, wedi gweld cynnydd sylweddol yn nifer y dioddefwyr gwrywaidd sy'n rhoi gwybod am gamdriniaeth, gan ailadrodd canfyddiadau gwaith yr elusennau gwych, KIM Inspire yn Nhreffynnon, yr uned ddiogelwch cam-drin domestig yng Nglannau Dyfrdwy, ac eraill, fel y gellir mynd i'r afael â phryderon Cymorth i Fenywod Cymru ynghylch dioddefwyr a goroeswyr sy'n fenywod a merched, ond hefyd y pryderon cynyddol sy'n cael eu mynegi ynglŷn â dioddefwyr gwrywaidd, drwy'r gwasanaethau cymorth priodol yn y dyfodol?

Roeddwn yn ddiolchgar i chi am grybwyll yr adroddiad ar y cyd ar gefnogi pobl anabl sy'n wynebu trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yma yn y Siambr yn ystod y cwestiynau busnes y mis diwethaf, a gwn, ers hynny, fod y Gweinidog sy'n gyfrifol am yr agenda hon wedi cael cyfle i edrych ar yr adroddiad ac wedi ysgrifennu at Cymorth i Fenywod Cymru er mwyn nodi'r hyn y gallai'r Llywodraeth ei wneud o ran ymateb i'r adroddiad penodol hwnnw.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i fynd i'r afael â phob math o drais ar sail rhywedd, cam-drin domestig a thrais rhywiol, a chefnogi pob dioddefwr cam-drin domestig. Rydym yn cydnabod, er ei fod yn brofiad anghymesur i fenywod a merched, nad yw hynny'n golygu na chyflawnir trais a chamdriniaeth tuag at ddynion a bechgyn, gan y gall y materion hyn effeithio ar unrhyw un. Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu prosiectau yng Nghymru sy'n darparu gwasanaethau cymorth i ddioddefwyr gwrywaidd, gan gynnwys llinell gymorth Byw Heb Ofn a phrosiect Dyn. Mae'r llinell gymorth yn ymateb yn ôl rhywedd ac mae'n cynnwys gwybodaeth wedi'i thargedu'n benodol ar gyfer dioddefwyr gwrywaidd, ac mae prosiect Dyn yn darparu cymorth hygyrch i bob dyn sy'n dioddef cam-drin domestig yng Nghymru, waeth beth fo'u hoed, eu rhywedd, eu hil, eu crefydd neu eu cyfeiriadedd rhywiol. Ac mae gennym hefyd ganllawiau statudol, sy'n nodi egwyddorion comisiynu craidd y dylid seilio strategaethau comisiynu rhanbarthol arnynt, ac unwaith eto, mae hynny'n ymwneud â sicrhau bod pob dioddefwr, waeth beth fo'u rhywedd neu eu cefndir, yn gallu cael cymorth.

Thank you, Minister.

The next item, therefore, is questions to the Minister for International Relations and Welsh Language, and the first question is from Mark Isherwood.

Diolch. Rydym yn gweithio gyda chwmnïau ledled Cymru i'w cynorthwyo i dyfu eu hallforion ac rydym yn defnyddio ein cysylltiadau rhyngwladol er mwyn eu cysylltu â chyfleoedd.

Diolch. Yn ôl sylw yn y cyfryngau, gan fod Brwsel wedi arwyddo cytundebau masnach newydd ledled y byd, gall nwyddau o wledydd partner fynd i mewn i'r UE ar gyfraddau is neu ddi-dariff ac yna maent yn rhydd i fynd i Twrci, sydd, er nad ydynt yn rhan o'r UE, yn rhan o'r undeb tollau ar gyfer nwyddau. Nid yw cwmnïau Twrci yn elwa o doriadau tariff cyfatebol wrth allforio i'r gwledydd hynny gan nad yw Ankara yn rhan o'r UE, a chafwyd adroddiadau fod Ankara, Llywodraeth Twrci, felly wedi dechrau gosod tariffau amddiffynnol ar nifer o fewnforion i'r UE y llynedd, a mynegwyd pryderon am y goblygiadau i'r DU ac i Gymru, felly, pe baem yn aros yn rhan o'r undeb tollau, y tu allan i'r UE, yn y dyfodol. Yn yr un modd, ym mis Ebrill, dywedodd golygydd economaidd y Guardian fod pwynt gan y rheini sy'n dadlau y byddai Prydain yn well ei byd yn trafod ei chytundebau masnach ei hun, gan nad oes gan yr UE ddiddordeb arbennig mewn rhyddfrydoli yn y mannau lle mae'n wan ond mae'r DU yn gryf—yn yr achos hwn, mewn gwasanaethau. Roedd honno'n agwedd ddiddorol gan y Guardian. Felly, wrth ystyried sut y bydd Llywodraeth Cymru yn datblygu masnach ryngwladol mewn amgylchedd ôl-Brexit, sut y bydd yn ystyried yr ystyriaethau ymarferol hyn, fel yr amlygwyd gan academyddion ac eraill dros y misoedd diwethaf?

Wel, credaf mai'r peth cyntaf i'w ddweud yw eich bod yn gwbl gywir wrth nodi bod Twrci mewn undeb tollau gyda'r Undeb Ewropeaidd. Ond credaf mai'r hyn sy'n bwysig i ni ei nodi yw mai'r berthynas bwysicaf yw ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd—mae 60 y cant o'n masnach mewn nwyddau gyda'r Undeb Ewropeaidd. Ac felly, yr hyn sy'n bwysig yw ein bod yn deall y byddai unrhyw golled yn y farchnad honno, hyd yn oed am gyfnod byr, yn cael effaith niweidiol iawn ar ein marchnad yma yng Nghymru. Yr hyn sydd o ddiddordeb i mi, mewn gwirionedd, yw bod un o'r arweinwyr yn etholiad arweinyddiaeth y blaid Dorïaidd ar hyn o bryd yn awgrymu bod posibilrwydd y gallem gael senario lle na fyddwn yn talu unrhyw dariffau yn ystod cyfnod gweithredu. Mae Banc Lloegr a'r Undeb Ewropeaidd wedi dweud bod hynny'n sothach, felly os yw'r Aelod am ofyn am gytundebau masnach yn y dyfodol, credaf fod yn rhaid iddo ddeall mai'r cytundeb gyda'r Undeb Ewropeaidd yw'r cytundeb pwysicaf, ac ar hyn o bryd, ymddengys bod y cytundeb hwnnw ymhell i ffwrdd.

Diolch am eich cwestiwn. Mae Cadw yn rheoli eiddo hanesyddol sy'n eiddo i neu dan warchodaeth Gweinidogion Cymru yn unol â'u hegwyddorion cadwraeth a gyhoeddwyd. Mae rheolwyr Cadw hefyd yn adlewyrchu eu dyletswyddau statudol mewn meysydd fel iechyd a diogelwch y cyhoedd ac agendâu polisi Llywodraeth Cymru, gan gynnwys cynaliadwyedd.

Ddydd Gwener diwethaf, cyfarfu Wayne David AS a minnau â Cadw, yn benodol er mwyn trafod y mater hwn, a chadarnhawyd ganddynt gyda'r nos ar 16 Mai eu bod wedi cymeradwyo contractwyr i saethu nifer o adar ar dir castell Caerffili er mwyn rheoli eu niferoedd. Roedd llygad-dyst i hyn, a phostiodd y llygad-dyst luniau ar y cyfryngau cymdeithasol, a chawsant eu cyhoeddi gan y Caerphilly Observer. O ganlyniad, roedd y cyhoedd yn ddig iawn ynglŷn â saethu'r adar yn y castell. Penderfynodd Cadw ei hun roi'r gorau i'r dull hwn, ac maent wedi dweud wrthym eu bod wedi ei ohirio hyd nes y ceir canlyniadau'r adolygiad o sut y maent yn rheoli poblogaethau adar ar diroedd y castell. Daeth i'r amlwg fod Cadw wedi gallu defnyddio hyn fel dull ers peth amser o dan delerau trwydded gyffredinol a ddyfarnwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Yn Lloegr, nid yw'r trwyddedau hyn yn cael eu dyfarnu mwyach o ganlyniad i her gyfreithiol, ac mae hynny'n parhau. Mae'r pwerau dros y trwyddedau hyn wedi'u datganoli, yn ôl yr hyn a ddeallaf, ac felly maent yn un o gyfrifoldebau Llywodraeth Cymru. A wnewch chi roi rhywfaint o eglurder inni ynglŷn â hynny, ar y sail honno, ond a wnewch chi hefyd ymrwymo Llywodraeth Cymru i gynorthwyo Cadw i ddod o hyd i ffyrdd eraill o reoli poblogaethau adar mewn lleoedd fel castell Caerffili?

Diolch am y ffordd rydych wedi mynd ar drywydd y mater hwn. Gallaf gadarnhau bod popeth a ddywedwch yn ffeithiol gywir. Caniateir gweithgarwch Cadw yn rheoli colomennod fferal o dan drwydded gyffredinol sy'n deillio o Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad 1981, sydd, fel y dywedwch, yn cael ei rhoi gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Mae Cadw wedi treialu nifer o ffyrdd o reoli colomennod fferal yn y gorffennol, gan gynnwys defnyddio rhwydi cyfyngedig, cau tyllau mewn adeiladwaith hanesyddol—sydd braidd yn anodd, fel y gallwch ei ddeall, rwy'n siŵr—gosod pigynnau gwrth-glwydo, defnyddio uwchsain, modelau plastig ataliol a hyd yn oed adar ysglyfaethus. Nid yw'r rhain wedi bod mor effeithiol ag y byddent wedi'i ddymuno, ond gallaf gadarnhau bod y gweithgarwch ar ran Cadw yn gyfreithiol, ond yn sgil y pryder a fynegwyd gennych heddiw, ac yn wir, gan aelodau'r cyhoedd, mae Cadw wedi cytuno i gynnal adolygiad. Maent wedi rhoi sicrwydd i mi y bydd yr adolygiad hwn yn cael ei gynnal ar frys, ac na fydd unrhyw weithgarwch pellach o'r math rydych yn ei ddisgrifio yn digwydd hyd nes y bydd yr adolygiad hwnnw wedi'i gwblhau. Bydd yr adolygiad yn cynnwys cyngor manwl ar yr agweddau amgylcheddol ac iechyd y cyhoedd ar reoli colomennod fferal, a byddaf yn sicr o'ch cynnwys chi ac unrhyw Aelodau eraill sy'n pryderu am y digwyddiadau hyn yn y trafodaethau, wedi i'r adolygiad gael ei gwblhau.

A gaf fi gofnodi fy niolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ymateb prydlon wrth fynd i'r afael â fandaliaeth yn yr amffitheatr Rufeinig yng Nghaerllion, a reolir gan Cadw? Deallaf fod gweithgor ymddygiad gwrthgymdeithasol, sy'n cynnwys cynrychiolwyr o Cadw, Heddlu Gwent, Cyngor Dinas Casnewydd a'r gymuned leol, wedi cyfarfod ar 23 Mai i ystyried amrywiaeth o opsiynau i fynd i'r afael â'r mater. A all y Dirprwy Weinidog roi gwybod inni a oes unrhyw gynigion wedi dod i law yn dilyn y cyfarfod hwnnw ac a wnaiff ofyn i Cadw adolygu diogelwch mewn safleoedd eraill y maent yn eu rheoli yng Nghymru sydd hefyd yn dioddef o ganlyniad i'r un ymddygiad gwrthgymdeithasol?

Diolch am wneud y sylwadau hynny. Nid wyf wedi gweld adroddiad manwl ar y trafodaethau hynny eto, ond gallaf gadarnhau eu bod wedi'u cynnal. Y broblem rydym yn ei hwynebu, ac rwyf wedi bod ar y safle, wrth gwrs—yng Nghaerllion a safleoedd hanesyddol eraill—. Yr anhawster gyda'r safleoedd hyn yw, os ydych yn eu ffensio, nid yw hynny'n eu gwneud yn lleoedd deniadol i bobl ymweld â hwy. Mae'n ymwneud â chael cydbwysedd, bob amser, rhwng y mesurau diogelwch lleiaf sydd eu hangen ar safleoedd i sicrhau nad ydynt yn cael eu camddefnyddio a'r modd y byddai'n atal pobl rhag ymweld pe bai safleoedd yn cael eu gor-ddiogelu, fel petai. Felly, mae gennyf rywfaint o ffydd o hyd ym mhotensial addysg, ac yn benodol, cynnwys pobl ifanc mewn gweithgareddau cadwraeth eu hunain—gallaf weld bod fy nghyd-Aelod y Gweinidog addysg yn nodio—ac mae'r rhaglenni amrywiol sydd gennym bellach gyda llysgenhadon ifanc a phrentisiaid ifanc yn Cadw ac mewn rhannau eraill o fy nghyfrifoldebau yn ffyrdd o gyflwyno pobl ifanc i arferion cadwraeth fel nad ydynt yn teimlo'r angen i achosi unrhyw ddifrod i'r hyn sydd, wedi'r cyfan, yn safleoedd hanesyddol iawn.

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson—Darren Millar.

Diolch, Lywydd. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y trafodaethau y mae'n eu cynnal gyda swyddogion tramor a diplomyddion ynghylch hawliau dynol?

Diolch. Ie, mae hyn yn rhywbeth sy'n bwysig i ni wrth i ni ddatblygu strategaeth ryngwladol newydd. Ac wrth gwrs, bydd hynny'n ffactor y byddwn yn ei ystyried. Ond wrth gwrs, pan fo'n berthnasol, rydym yn trafod y materion hynny gyda chynrychiolwyr lle credwn fod yna broblem y dylid ei herio.

Diolch am eich ymateb. Wrth gwrs, un o gonglfeini ein democratiaeth yma yng Nghymru, ac yn wir, gweddill y Deyrnas Unedig, yw'r traddodiad balch o barch sydd gennym tuag at hawliau dynol, ac mae'n dda dweud ein bod wedi arwain ar hawliau dynol mewn sawl ffordd ym mhob rhan o'r byd ers blynyddoedd lawer. Yn ddiweddar, cawsoch gyfarfod ag is-bennaeth Tsieina yn ystod ei ymweliad â Chymru, ac roeddwn yn falch iawn o weld mewn adroddiadau yn y cyfryngau eich bod wedi bod yn hyrwyddo cynnyrch Cymreig. A allwch ddweud wrthym: a wnaethoch chi drafod camweddau hawliau dynol yn Tsieina gyda'r is-bennaeth? Byddwch wedi gweld bod llawer o gamweddau wedi digwydd yn Tsieina yn hanesyddol, ac rwy'n siŵr ei fod yn gyfle i'w groesawu y byddai pobl wedi disgwyl i chi ei gymryd.

Wrth gwrs, rydym yn ymwybodol iawn o'r materion sy'n ymwneud â hawliau dynol yn Tsieina, yn enwedig ar hyn o bryd gyda'r sefyllfa yn Hong Kong, a hefyd gyda'r lleiafrifoedd ethnig, o ran Mwslimiaid Uighurs. Felly, roedd y rheini'n faterion byw, ac yn wir, codais fater hawliau dynol gyda'r dirprwy bennaeth yn y cinio gyda'r nos.

Rwy'n falch iawn o glywed eich bod wedi codi record hawliau dynol Tsieina gyda'r dirprwy bennaeth. Mae'n eithriadol o bwysig ein bod yn sicrhau bod y rhain yn faterion sy'n cael eu codi ar bob cyfle. Sylwaf eich bod wedi cyfeirio at boblogaeth Mwslimiaid Uighurs yn Tsieina. Cafodd y grŵp trawsbleidiol ar ffydd gyfarfod y prynhawn yma, a buom yn sôn am beth o'r pwysau y mae hynny'n ei achosi gyda ffoaduriaid ledled y byd pan fo pobl yn cael eu herlid o ganlyniad i'w crefydd neu gredoau gwleidyddol.

Un o'r sefydliadau eraill sydd wedi codi pryderon gydag Aelodau'r Cynulliad yn y gorffennol, wrth gwrs, yw elusen Open Doors, sydd wedi nodi bod 97 miliwn o Gristnogion yn Tsieina mewn perygl o gael eu harestio a niwed corfforol. A allwch roi sicrwydd i'r Cynulliad y defnyddir pob cyfle i godi pryderon am gamweddau hawliau dynol lle maent yn digwydd, boed hynny yn Tsieina, Twrci neu unrhyw wlad arall, pan fyddwch yn cael cyfle i gyfarfod â swyddogion a diplomyddion yn y dyfodol?

Wel, gallaf roi sicrwydd i chi, pan gyfarfuom â Thwrci yn ddiweddar, fod mater hawliau dynol ar frig yr agenda yno. Ac rwy'n cytuno bod erlid Cristnogion yn rhywbeth y dylem fynd i'r afael ag ef. Nid problem yn Tsieina yn unig yw hon. Mae'n broblem fawr yn y dwyrain canol, yn yr Aifft, ac yn sicr, mae'r rhain yn faterion y mae angen eu hwynebu ac mae angen eu trafod gyda'r awdurdodau perthnasol.

Plaid Cymru spokesperson, Leanne Wood.

Llywydd, earlier this year the Government published plans to make Wales a nation of sanctuary. I welcome this, of course. On Tuesday, the First Minister said that Wales was a welcoming and inclusive nation. Can the Minister outline what her department is doing to promote this welcoming message on the international stage?

Thank you very much. Of course, it is important that we do underline the fact that we are a country that welcomes people to our midst. Last week, for example, we had an event here in the Senedd where we welcomed people from Bangladesh who were playing cricket. It was an opportunity for us to say once again that we are grateful that the Bangladeshi community has joined us here in Wales.

This week, you have heard that the First Minister has made it clear that we are an open country and that we do welcome people. He’s made a statement to that effect. It is important, because it does align with the visit by the ambassador from Romania. It was important that he heard that message clearly, because we do have a lot of people who have joined us in our country, who do contribute to our country, and it is very important that they understand that they are welcome. One of the things that we are doing now to promote that and ensure that they understand that there is a welcome for them is that we’ve put plans in place, with the ring-fenced funding that we’ve got for Brexit, to ensure that people are aware of their rights. We have put money aside to ensure that people can visit a centre and ask what their rights are. We do hope that that is conveyed clearly in our new international strategy.

Thank you for that response, Minister. 

Gofynnais y cwestiwn gan fy mod yn pryderu ynghylch trin ymfudwyr yn annynol, yn enwedig ymfudwyr sy'n blant, ar ffin ddeheuol yr Unol Daleithiau â Mecsico. Hyd yn hyn, mae o leiaf 24 o bobl, gan gynnwys chwech o blant, wedi marw yn ystod gweinyddiaeth Trump yn yr hyn na ellir ond eu disgrifio mewn gwirionedd yn wersylloedd crynhoi. Mae Llywodraeth yr Unol Daleithiau yn gwahanu miloedd o blant oddi wrth eu rhieni ac yn eu cadw mewn cewyll oer sy'n cael eu galw'n 'ffaldau cŵn' a 'rhewgelloedd' gan y plant a gedwir ynddynt. Caiff eu pethau gwerthfawr, a hyd yn oed eu meddyginiaethau, eu cymryd oddi arnynt, ac er bod gofyniad cyfreithiol ar batrôl y ffin i sicrhau diogelwch ac amodau glanweithiol, dadleuodd cyfreithiwr o adran gyfiawnder yr Unol Daleithiau yn y llys yn ddiweddar nad oes angen sebon, brwsys dannedd neu welyau ar blant a gedwir i fod yn ddiogel ac yn lanweithiol pan gânt eu cadw gan batrôl y ffin. Weinidog, a wnaiff eich Llywodraeth ysgrifennu at Lywodraeth yr Unol Daleithiau i gondemnio'r camweddau hawliau dynol ofnadwy hyn?

Wel, yn sicr, rwy'n condemnio'r achosion hynny o dorri hawliau dynol. A chredaf mai un o'r pethau mwyaf syfrdanol i mi, mewn gwirionedd, oedd nad ydynt wedi cadw cofnod clir o ba bryd a phwy a wahanwyd oddi wrth eu rhieni a'u plant, ac felly mae hi wedi bod yn anodd dod â'r ddau grŵp hyn yn ôl at ei gilydd, oherwydd yr anhrefn ar y ffin honno. Wrth gwrs, rydym yn bryderus iawn wrth weld y lluniau ofnadwy hynny; wrth gwrs, rydym yn pryderu pan fydd pobl yn benderfynol o adeiladu waliau. A chredaf mai dyna un o'r pethau sy'n peri pryder i ni gyda thrafodaeth Brexit—beth sy'n digwydd mewn gwirionedd gyda'r ffin honno gydag Iwerddon. Gwyddom fod waliau a ffiniau yn creu tensiynau, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth nad ydym am ei weld yn digwydd yn y dyfodol. Bydd yr Aelod yn ymwybodol, wrth gwrs, o ran materion rhyngwladol, mai Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy'n gyfrifol am hynny, ond rwy'n fwy na pharod i fynegi ein barn yn glir i Lywodraeth y DU.

Rwy'n croesawu ymateb y Gweinidog i fy nghwestiwn. Credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn dwyn yr Unol Daleithiau i gyfrif, gan mai hwy yw'r wladwriaeth fwyaf pwerus yn y byd, ac yn aml fe'i hystyrir yn un o gynghreiriaid agosaf y DU. Mae tawelwch llwyr Llywodraeth y DU ar hyn wedi codi arswyd arnaf. Credaf y gallai hyn fod yn rhywbeth i'w wneud ag ymdrechion Llywodraeth y DU i foddio Donald Trump yn y gobaith o gael rhyw fath o gytundeb masnach—cytundeb masnach y gŵyr pob un ohonom a fyddai'n niweidiol i Gymru ac i'n GIG. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi yn awr i gondemnio safbwynt diegwyddor Llywodraeth y DU ar weithredoedd erchyll Llywodraeth yr Unol Daleithiau?

Wel, a bod yn deg, nid wyf yn credu y gallwn ddwyn y Deyrnas Unedig i gyfrif am yr hyn y mae Donald Trump yn ei wneud ar y ffin honno. Ond credaf y byddai'n briodol inni fynegi ein barn, ac felly byddwn yn ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Tramor i roi gwybod iddo mai dyma sut y teimlwn ynglŷn â hyn—fel Llywodraeth Cymru. Ond credaf fod yn rhaid i ni ddeall hefyd, mewn gwirionedd, fod yr Unol Daleithiau hefyd yn gynghreiriad. Mae gennym ffrindiau da sy'n rhan o'r Unol Daleithiau. Rydych yn meddwl am yr holl fyfyrwyr sy'n mynd o Gymru i astudio yn yr Unol Daleithiau. Rydym wedi cael ffigurau mewnfuddsoddi heddiw; yr Unol Daleithiau yw un o'r mewnfuddsoddwyr mwyaf i'n gwlad. Ac felly mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod yn egluro'n glir y gwahaniaeth rhwng yr Unol Daleithiau fel cenedl a'r arweinyddiaeth, yr arweinyddiaeth wleidyddol, nad ydym bob amser yn cytuno â hi o bosibl.

We are working with a wide range of local and national partners to promote the Welsh language in Rhondda Cynon Taf. And it's a very exciting period, with the National Eisteddfod visiting in 2022, and the menter iaith organising Parti Ponty to promote the language.

Rwy'n ddiolchgar iawn, Weinidog, eich bod wedi cyfeirio at y ffaith y bydd yr Eisteddfod Genedlaethol yn ymweld â RhCT yn 2022; bydd yn gyfle allweddol i adeiladu ar y 28,000 o siaradwyr Cymraeg sydd eisoes yn Rhondda Cynon Taf. A chredaf ei fod yn gyfle pwysig i adfer iaith mewn rhan wirioneddol bwysig o Gymru, oherwydd, os ydym am fod yn genedl ddwyieithog, bydd angen i ni weld y cynnydd mwyaf yn yr ardal hon ac ardaloedd eraill tebyg. Mae hefyd yn gyfle ar gyfer adfywio economaidd, hyrwyddo twristiaeth a diwylliant yr ardal. A gobeithiaf y bydd Llywodraeth Cymru yn cydweithio â'r cyngor, sydd â chynllun eisoes i ddatblygu eu strategaeth hyd at 2022, fel y gellid sicrhau'r budd mwyaf posibl o'r cyfle gwych hwn.

Thank you very much. Of course, I do hope that people in the Rhondda area are looking forward to that event. I think what’s important to remember with the Eisteddfod is that it’s not just a week-long festival—the preparations are starting now. What’s important about the Eisteddfod is that the legacy does carry on after the Eisteddfod leaves. But it is an opportunity for us to raise levels of excitement in the area about the Welsh language. I'm very pleased that RCT council is taking this seriously, that they have welcomed the Eisteddfod, and that they, as I understand it, have also appointed an officer to ensure that this is something that does develop, not just in 2022, but starting a long time before that event.

One of the ways in which we can promote the Welsh language, of course, is through education, and ensuring that people can learn Welsh and learn through the medium of Welsh. One of the things that I’ve heard over the past few weeks, and I have seen this in my own constituency, is that local councils aren’t willing to pay for transportation for those children who want to attend Welsh-medium schools, thereby enabling them to learn through the medium of Welsh.

I’m very pleased to see that the education Minister is in her seat for this session this afternoon. Could you, Minister, Ministers, work together in order to ensure that every individual and every child can attend Welsh-medium schools if that is their choice, wherever they live in our nation?

Of course, this is something that’s very important for the Government. This is a question for the education Minister, in truth, but this is a subject that we have discussed previously. Of course, we are aware that there are two councils where this is something that they’re discussing at present. It is important that people understand that there is a consultation that’s ongoing on whether there should be a cost paid by people who attend sixth forms in some of these schools. I do think that we should encourage people to respond to that consultation, because that’s the best way to persuade some people who perhaps still have an open mind about what should happen in future.

Hoffwn ymuno â fy nghyd-Aelod, David Melding, i fynegi fy nghyffro ynglŷn â'r ffaith y bydd yr Eisteddfod Genedlaethol yn dod i Rondda Cynon Taf yn 2022, ac yn darparu buddion diwylliannol ac economaidd pwysig, yn ogystal, wrth gwrs, â chodi proffil yr iaith Gymraeg. Credaf mai un o'r ffyrdd pwysicaf y gallwn sicrhau ein bod yn cyrraedd ein targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 yw cynyddu nifer y disgyblion sy'n cael addysg cyfrwng Cymraeg. Er bod gan RhCT hanes cryf o gyflawni hynny, credaf fod rôl y cylch meithrin yn bwysig iawn wrth annog plant ifanc i ddilyn y trywydd hwnnw.

Rwyf wedi bod yn gweithio'n agos gyda chylch meithrin yng Nghwm Cynon, Cylch Meithrin Seren Fach, sy'n gwbl orlawn. Mae angen arian arnynt i ehangu. Maent yn troi plant a theuluoedd ymaith wythnos ar ôl wythnos ac mae'n rhaid iddynt sicrhau llu o wahanol ffrydiau ariannu fel elusen er mwyn ceisio cyflawni'r targed sydd ei angen arnynt. Felly, fy nghwestiwn i chi, Ddirprwy Weinidog, yw: pa drafodaethau a gawsoch gyda'ch cyd-Aelodau yn Llywodraeth Cymru i sicrhau y gall cylchoedd meithrin gael yr arian sydd ei angen arnynt?

Wel, rydym wedi cynyddu cyllid yn sylweddol iawn i sicrhau bod cyfle i bobl gael mynediad at addysg Gymraeg cyn gynted â phosibl. Mae hynny'n cynnwys cylchoedd meithrin. Felly, maent wedi cael £1 filiwn i ehangu, ac rwy'n falch o ddweud bod Rhondda Cynon Taf wedi cael £2.7 miliwn dros y flwyddyn ddiwethaf yn benodol ar gyfer datblygu'r ddarpariaeth feithrin Gymraeg yn yr ardal honno. A chredaf eich bod yn llygad eich lle: os nad ydym yn cael y pethau sylfaenol yn iawn, os na allwn gael pobl i mewn i'r system ar y dechrau, yna nid ydym yn debygol o'u perswadio pan fyddant yn mynd i mewn i addysg brif ffrwd. Felly, mae hyn yn hollbwysig. Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod ei fod yn hollbwysig, a dyna pam ein bod yn gwneud ymdrech wirioneddol fawr yn y maes hwn, ac rydym ar y trywydd iawn o ran nifer yr ysgolion meithrin roeddem yn gobeithio eu hagor erbyn y pwynt hwn.

Cadarnhaodd ymweliad yr Is-Bennaeth Hu â Chymru berthynas hirsefydlog Cymru a Tsieina. Yn dilyn y newyddion cadarnhaol ar godi mynediad at y farchnad ar gyfer cig eidion, cafwyd cyfle i arddangos amaethyddiaeth, cynnyrch ac arloesedd Cymru. Roedd yr ymweliad yn cynnwys cyfarfod dwyochrog cynhyrchiol gyda'r Prif Weinidog i drafod cyfleoedd am ragor o gydweithio mewn busnes, diwylliant ac addysg.

Diolch i'r Gweinidog am ei hateb ar yr amrywiaeth o bethau a drafodwyd. Tybed a oedd newid hinsawdd yn un o'r eitemau hynny, a sut y gall y ddwy genedl ar raddfa wahanol iawn, gyda gwahanol lefelau o gymhlethdod, ddysgu oddi wrth ei gilydd a dangos arweinyddiaeth. Gwyddom fod Tsieina, yn y degawd diwethaf, wedi buddsoddi'n sylweddol mewn ynni adnewyddadwy, ond ar yr un pryd, maent hefyd yn adeiladu fflyd o orsafoedd ynni glo newydd. Yn y cyfamser, wrth gwrs, rydym ni wedi datgan argyfwng hinsawdd a hefyd wedi gosod ein targedau di-garbon heriol. Felly, tybed a oedd rhan o'r trafodaethau'n ymwneud â'r newid yn yr hinsawdd, nid yn unig o ran yr heriau ond o ran y cyfleoedd a sut y gallwn rannu profiad a dangos arweinyddiaeth ar lwyfan byd-eang?

Yn wir, manteisiais ar y cyfle i siarad â'r is-bennaeth ynglŷn â'r mater penodol hwn, gan y credaf fod Tsieina yn gwbl allweddol mewn perthynas â'n gallu i fynd i'r afael â'r broblem a chadw o dan y 2C sy'n gwbl hanfodol i bob un ohonom. Gŵyr pob un ohonom fod yna gyfnod pan oedd dwy orsaf bŵer glo yn cael eu hagor yn Tsieina bob wythnos ac mae'n wir fod glo yn dal i gynhyrchu oddeutu 69 y cant o'u hynni. Dywedodd y Gweinidog yn glir iawn ei fod yn deall bod hwn yn fater pwysig iawn i'w wlad. Pan oedd yn arwain rhanbarth, dywedodd wrthyf ei fod wedi chwarae rhan allweddol yn newid y ffordd y câi trafnidiaeth gyhoeddus ei threfnu er mwyn sicrhau newid i ynni adnewyddadwy. Credaf ei bod yn werth myfyrio ar y ffaith bod Tsieina yn gwario tair doler am bob doler y mae'r Unol Daleithiau yn ei gwario ar ynni adnewyddadwy. Felly, hwy yw prif fuddsoddwr y byd o bell ffordd mewn ynni adnewyddadwy. Mae'r effaith ar bobl, yn enwedig yn Beijing—dywedodd wrthyf fod hyn yn rhywbeth y maent yn gyfan gwbl o ddifrif yn ei gylch am fod ansawdd yr aer yn Beijing mor ofnadwy bellach.

Byddaf yn cyhoeddi strategaeth ddrafft er mwyn cynnal ymgynghoriad llawn arni cyn diwedd y tymor.

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hateb? Croesawaf gyhoeddiad y strategaeth cyn diwedd tymor yr haf, gan ei bod yn hanfodol i ni weld y cyfeiriad y mae Llywodraeth Cymru yn mynd iddo. A gaf fi hefyd eich llongyfarch ar nifer y cyfarfodydd rydych wedi'u cael gyda'r gwahanol lysgenhadon a chynrychiolwyr eraill sydd wedi dod i Gymru? Ond rydym am weld y strategaethau, gan ein bod am allu asesu yn erbyn eich targedau a'ch blaenoriaethau a yw'r cyfarfodydd hynny'n ystyrlon ai peidio. Pan gyfarfûm ag Arlywydd Gwlad y Basg, nododd eu bod eisoes wedi nodi strategaethau, a chenhedloedd a rhanbarthau roeddent yn awyddus i weithio gyda hwy o ganlyniad i hynny. A oes gennych flaenoriaethau yn eich strategaeth y gallwn edrych arnynt ac a fydd y blaenoriaethau hynny'n rhan o'r broses ymgynghori honno fel y gallwn edrych ar yr hyn rydych yn ei ddweud, yr hyn rydych yn ei wneud a gweld a ydynt yn diwallu anghenion Cymru?

Diolch. Credaf y bydd cyfle i'w gael. A gaf fi roi sicrwydd i Gadeirydd y pwyllgor ein bod wedi rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i gyfraniadau ei bwyllgor wrth ddrafftio'r strategaeth? Wrth gwrs, rhai o'r pethau rydym am eu gwneud yw codi proffil Cymru yn rhyngwladol. Rydym am sicrhau bod yr agwedd ryngwladol honno ar yr hyn a wnawn yn helpu i gyfrannu at gyfoeth ein gwlad o ran mewnfuddsoddiad ac allforion, ac rydym wedi cael newyddion da iawn o ran mewnfuddsoddi i Gymru heddiw. Ond hefyd, rydym am ddangos ein bod yn genedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang. Ond o ran a fyddwn yn nodi—. Oherwydd ni allwn wneud popeth; credaf fod yn rhaid i ni gydnabod hynny. Felly, bydd angen i ni gael ffocws. Bydd yna restr o feysydd rydym yn gobeithio canolbwyntio arnynt, ac wrth gwrs, bydd pobl wedyn yn gallu rhoi eu hadborth ynglŷn ag a ydynt yn credu ein bod wedi nodi'r meysydd cywir.

Nid Dirprwy Weinidog yr economi yn unig sy'n credu nad yw'r Llywodraeth hon yn gwybod yn iawn beth mae'n ei wneud ar yr economi. Fe ddywedoch y llynedd, er bod y Blaid Lafur yn dda am ddosbarthu arian, nad oedd—dyfynnaf—

mor gyfarwydd â gwybod sut i gynhyrchu cyfoeth y gellir ei drethu a'i rannu wedyn er budd yr economi ehangach.

Nawr, strategaeth ai peidio, byddwch yn ymdrin â chynhyrchwyr cyfoeth rhyngwladol profiadol iawn y gallem ddysgu llawer ganddynt, neu a allai gyfrannu'n uniongyrchol at yr economi. A yw eich Llywodraeth yn gwybod sut i'w denu i Gymru heb i ni gael ein twyllo? Oherwydd mae hanesion fel Pinewood yn awgrymu efallai nad ydych.

Diolch. Credaf mai'r hyn sy'n glir, mewn gwirionedd, yw bod gennym eisoes strategaeth glir iawn mewn perthynas â mewnfuddsoddi. Heddiw, clywsom ein bod wedi llwyddo i sicrhau 51 o brosiectau mewnfuddsoddi newydd i Gymru. Mae hynny wedi cynhyrchu 3,700 o swyddi. Gwyddom fod 75 y cant o'r ffigur hwnnw o ganlyniad i ymyrraeth Llywodraeth Cymru. Ni fyddai'r rhain wedi eu sicrhau heblaw amdanom ni. Felly, wrth gwrs, rydym yn awyddus i sicrhau ein bod yn adeiladu ar y llwyddiant hwnnw, ac wrth gwrs, rydym yn gwneud popeth yn ein gallu. Mae'n anodd iawn denu sylw at eich lle penodol chi pan fyddwch yn cystadlu yn erbyn cymaint o ardaloedd eraill, felly yr hyn y byddwn yn ceisio'i wneud yn y strategaeth ryngwladol yw dangos lle rydym yn arwain ar sail wirioneddol fyd-eang, i ddenu sylw atom ni ein hunain fel cenedl, i ddenu sylw atom ni ein hunain gan ein bod yn wlad brydferth gyda sgiliau, pobl—ac ar ôl hynny gallwch ddechrau cael y sgyrsiau sy'n arwain at fewnfuddsoddi.

Since launching Cymraeg 2050, we've been focusing on laying firm foundations, for example, through planning, education and ICT. We're also ensuring that the Welsh language is an important part of all policy areas across Government, as well as looking at strengthening language planning functions in our institution.

Minister, in order to achieve this ambitious target, I’m sure you would agree that we will need to recruit far more teachers who can speak Welsh and teachers who are able to teach through the medium of Welsh. Unfortunately, the number of students who can teach through the medium of Welsh is at its lowest level for 10 years, and only 10 per cent of applicants are able to do this at the moment. Given these factors, and following some of the comments that have been made in this Chamber this afternoon, what are you and the Welsh Government going to do in order to turn this situation around? What discussions have you had with the education Minister to ensure that more students are encouraged to teach through the medium of Welsh?

Well, we are aware that we need to increase the number of teachers who can teach through the medium of Welsh. Of course, there is a step before that—that is, we have to ensure that enough people have a Welsh A-level so that they can go on to teach through the medium of Welsh, where that’s possible. We’ve seen that there’s a relationship between the people who study Welsh at A-level and those who go into Welsh-medium education, and we’re trying to encourage more of them. We’ve put £150,000 towards trying to encourage children of the right age to choose A-level Welsh as a subject, so we hope that will make a difference. Of course, you’re aware that we’ve already got an incentive of £5,000 in addition to try to get more people to teach Welsh and train through the medium of Welsh. Of course, what’s important is that we are expanding the sabbatical scheme, and that’s something that we’ve been looking at; it’s not something that necessarily lasts a year. But we’re looking at where people can speak a little Welsh, and we then need to just help to build that confidence. A lot of that work is going on at the moment.

Ar lefel bersonol, rwy'n ceisio cynyddu nifer yr athrawon sy'n siarad Cymraeg drwy ychwanegu un. Er na fyddwn yn gwybod beth fydd nifer y siaradwyr Cymraeg yn 2050 gan na fydd modd o ganfod hynny, byddwn yn gwybod beth fydd y ffigur ar ôl cyfrifiadau 2021, 2031, 2041 a 2051. Faint o siaradwyr Cymraeg rydych yn eu disgwyl yng nghyfrifiad 2021? Un peth y gwn i yw nad ydym yn mynd i fynd o 600,000 i 1 filiwn mewn cyfnod o flwyddyn.

Well, what’s clear is that we have put in place a strategy for the long term. Of course, we have to ensure that we measure our progress along the way. The fact that the annual population survey has demonstrated that now 896,000 people are able to speak Welsh gives us some hope. Of course, we have to be aware that that isn’t the yardstick that we use—we are actually using the census as our yardstick. One of the things that we have to do is to ensure that people who are able to speak Welsh have the confidence to say that they speak Welsh. That is a problem for many people, and I do hope, for example, Mike, that by 2050 you will be one of those people who will have the confidence to tick that box to ensure that you, too, can say that you are one of that million.

Tynnwyd cwestiwn 7 [OAQ54123] yn ôl. Cwestiwn 8—Russell George.

Diolch am eich cwestiwn. Cafodd canolbarth Cymru gyfnod llwyddiannus dros y Pasg, gyda 40 y cant o fusnesau'n nodi mwy o ymwelwyr na'r un cyfnod y llynedd. Bydd yr Aelod hefyd yn ymwybodol ein bod wedi cadw, at ddibenion twristiaeth, canolbarth Cymru fel rhanbarth twristiaeth. Ac edrychaf ymlaen at fy nghyfraniad personol: byddaf yn aros yng ngwesty Caer Beris yn Llanelwedd ar gyfer y Sioe Frenhinol am o leiaf bedwar diwrnod.

Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r gwaith ar fargen dwf canolbarth Cymru, sy'n cael ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, a'r gwaith sy'n mynd rhagddo gan awdurdodau lleol ym Mhowys a Cheredigion drwy bartneriaeth Tyfu Canolbarth Cymru. Tybed pa sgyrsiau a gawsoch gyda'ch cyd-Aelodau yma yn y Llywodraeth, neu'n wir gydag un o'r ddau awdurdod lleol, ar ddatblygu ffrwd dwristiaeth ar gyfer y fargen dwf honno? A hefyd, o ran cefnogi'r sector a'r diwydiant twristiaeth yng nghanolbarth Cymru, a ydych yn cytuno, fel rhan o'r gwaith hwnnw, fod angen atyniad allweddol a rhywbeth i ddenu pobl i'r ardal i gefnogi busnesau bach a busnesau twristiaeth lleol yn ardal canolbarth Cymru?

Mae busnesau twristiaeth o bob maint yng nghanolbarth Cymru yn gwneud cyfraniad nodedig i'r economi leol, ac mae'n allweddol ein bod yn gallu eu cefnogi. Mewn perthynas â'r fargen dwf, yn amlwg rydym yn disgwyl y bydd yna elfen dwristiaeth gref o fewn y fargen dwf. Mae twristiaeth yn weithgarwch economaidd sylfaenol ym mholisi'r Llywodraeth, a phwysigrwydd hynny yw ein bod yn gweld datblygiad twristiaeth yn rhoi hwb economaidd i agweddau eraill rydym yn eu cefnogi'n gryf, fel y diwydiant bwyd.

Thank you very much for that question. I’m pleased to say that our research shows that south-west Wales had a very strong response too in the period between Easter and Whitsun—over the Easter period, I should say—and therefore we continue to market the south-west robustly as a place to spend holiday time. As I have advertised one hotel in mid Wales, I should mention Twr y Felin in Pembrokeshire, where I stayed relatively recently.

Deputy Minister, I’m sure you’ll agree that ancient monuments could make a big contribution to tourism in any county. However, locally, in Neath Port Talbot in my constituency, there is frustration that a key monument, Neath abbey, isn’t promoted sufficiently as a tourist attraction, and there is concern that it isn’t advertised sufficiently and that there is poor access and signage to it. I’m aware that Cadw has invested in the site to try and rescue the structures, but will you commit to working with local government partners and the south Wales highways agency to ensure that this site is signed and promoted properly in order to make the best of its potential for tourism?

I have visited the Neath abbey site and have seen the work done there to safeguard the building, and I applaud that work, but I do accept that there are some difficulties in terms of accessibility to the abbey. We consider abbeys to be at least as important as our castles in our monuments strategy, and I am more than willing to work with the local authority and, indeed, any other stakeholders in the area who would wish to promote that abbey and who would wish to ensure that the heritage of our abbeys is celebrated the length and breadth of Wales.

Cyfarfûm â'r Tánaiste a'r Gweinidog Materion Tramor a Masnach, Simon Coveney, gan ailddatgan ymrwymiad Llywodraeth Cymru i weithio'n agos gydag Iwerddon waeth beth fo canlyniad proses Brexit. Cyfarfûm hefyd â nifer o fuddsoddwyr a chynrychiolwyr o'r gymuned fusnes.

Rwy'n cytuno â chi, Weinidog, fod cysylltiadau masnach ag Iwerddon yn bwysig iawn i'n gwlad. Tybed a gawsoch gyfle i sôn wrth yr holl bobl y gwnaethoch chi gyfarfod â hwy am rywbeth pwysig iawn a ddigwyddodd 25 mlynedd yn ôl i'r mis hwn? Rwy'n sôn am gyflafan Loughinisland, lle lladdwyd chwech ac anafwyd pump o ddinasyddion sifil mewn tafarn pan oeddent yn gwylio cwpan y byd. Nid oes unrhyw un erioed wedi cael eu herlyn, ond cadarnhaodd adroddiad yr ombwdsmon yn 2016 fod cydgynllwynio wedi bod rhwng yr heddlu a'r hysbyswyr a ddefnyddient a bod tystiolaeth wedi cael ei dinistrio. Rhyddhawyd ffilm am y digwyddiad hwn yn 2017, ac ers hynny, mae cynhyrchwyr y ffilm honno wedi cael eu harestio ar y sail eu bod wedi defnyddio gwybodaeth a ddatgelwyd iddynt yn answyddogol. Ond credaf ei fod yn fater amlwg iawn yn Iwerddon, a daethpwyd ag ef i Gaerdydd yn ddiweddar gan un o'r newyddiadurwyr a'i datgelodd. Tybed a oes cyfle i drafod hyn, oherwydd, yn amlwg, mae'n rhaid gweld cyfiawnder troseddol ar waith ac mae'n amlwg na wnaethpwyd hynny yn yr achos hwn, gan fod enwau'r unigolion hyn yn hysbys iawn yn y gymuned yn Loughinisland. Ac rwy'n siŵr y byddai pobl Iwerddon yn awyddus i bobl Cymru weld cyfiawnder ar waith yng Ngogledd Iwerddon, gan na chawn heddwch tan y bydd hynny'n digwydd.

Diolch. Mae arnaf ofn na chefais gyfle i grybwyll hynny, ond ers hynny, rwyf wedi ymchwilio i'r achos penodol hwnnw, a achosodd gryn dipyn o bryder, yn sicr, yn Iwerddon. Credaf mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod, lle bo modd, yn adeiladu ar y berthynas gydag Iwerddon. Cawsoch gyfle i gyfarfod â'r conswl Gwyddelig a gyflwynais i chi, sy'n newydd i Gymru. Rydym yn falch iawn fod y swyddfa conswl wedi'i hailagor, gan mai'r hyn y mae hynny'n ei wneud yw rhoi cyfle i ni adeiladu ar ein twf allforio yng Nghymru, sydd wedi bod yn sylweddol. Mae 50 y cant yn uwch heddiw nag yn 2017. Dyma'r bedwaredd farchnad allforio fwyaf sydd gennym, ac rydym wedi gweld twf o 60 y cant yn nifer yr ymwelwyr o Iwerddon. Ond mae'n gwbl iawn, pan fo materion yn ymwneud â chyfiawnder, ac mae'n bwysig ein bod yn edrych ar hynny, rhywbeth arall rwyf wedi'i ddysgu yn ystod yr wythnosau diwethaf yw bod y berthynas ag ardal y Bala yn arwyddocaol am fod llawer o bobl o'r gwrthryfel Gwyddelig wedi cael eu carcharu yn yr ardal honno ar ôl y digwyddiad hwnnw. Felly, mae'r cysylltiadau hynny'n bethau sydd, mewn gwirionedd, yn bwysig iawn i bobl y wlad honno ac mae angen i ni adeiladu arnynt ac adeiladu ar y berthynas honno, gan fod yr hanes cyffredin hwnnw'n rhywbeth gwerthfawr iawn yn fy marn i.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog.

Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Caiff y cwestiynau y prynhawn yma eu hateb gan y Llywydd. Cwestiwn 1, Alun Davies.

The Commission continues to employ a range of technologies to support Members in the Siambr. These range from the software used to provide agendas, messaging and voting, to the systems used to deliver audio-visual content, broadcasting and interpretation. Wi-Fi is also available in the Siambr to allow Members to access services via their own personal devices. 

Diolch yn fawr. Rwy'n siŵr y bydd Aelodau ar bob ochr i'r Siambr yn cytuno bod hon yn siambr ddadlau hardd ac odidog iawn, ac yn gartref cwbl briodol i'n Senedd genedlaethol ac yn ffocws i'n trafodaethau cenedlaethol. Fodd bynnag, ers iddi gael ei chynllunio a'i hadeiladu yn 2006, rydym wedi gweld camau mawr ymlaen yn y defnydd o dechnoleg a'n dulliau o gadw mewn cysylltiad â'n swyddfeydd a gweithio'n gynhyrchiol wrth inni gymryd rhan mewn dadleuon yma. Hoffwn ofyn i'r Comisiwn a'r Llywydd a yw hi bellach yn bryd adolygu ac ystyried cael gwared ar y sgriniau cyfrifiadurol sydd gennym yn ein desgiau a sicrhau bod gennym ddefnydd o Wi-Fi, a dull electronig symudol o gyfathrebu.

Yn rhy aml o lawer, credaf y bydd pobl sy'n ein gwylio'n cymryd rhan mewn dadleuon yn y lle hwn yn gweld Aelod yn siarad, fel rwyf i'n ei wneud yn awr, a môr o bennau'n edrych i lawr ar eu sgriniau—[Torri ar draws.] Nid fy mod i'n gweld hynny. Yn amlwg, gallaf ddal sylw o leiaf eich hanner ar unrhyw adeg. Ond yn rhy aml o lawer, yr argraff a gaiff y rhai sy'n gwylio ein dadleuon yw bod mwy o bobl yn benderfynol o gyfathrebu ar eu cyfrifiaduron wrth gymryd rhan yn y dadleuon hynny. Credaf ei bod yn bryd bellach i ni adolygu strwythur y Siambr hon a sicrhau ein bod yn cael gwared ar ein sgriniau cyfrifiadurol ac yn treulio mwy o amser yn trafod gyda'n gilydd a llai o amser yn edrych ar ein sgriniau.

Gallaf gadarnhau bod Wi-Fi eisoes ar gael yn y Siambr, a gall Aelodau ddefnyddio Wi-Fi i ddefnyddio dyfeisiau personol. Wrth i chi awgrymu y dylid cael gwared ar yr offer TG ar y desgiau, edrychodd llawer iawn o bobl i fyny gyda diddordeb yn sydyn iawn—[Chwerthin.]—sy'n dangos i mi efallai nad ydynt o'r un farn â chi. Mae rhai ohonoch yn deipyddion eithaf brwd yn y Cynulliad hwn, a nodaf hynny pan fyddaf yn eistedd yng Nghadair y Llywydd.

Y tro diwethaf i ni ofyn i Aelodau'r Cynulliad am eu barn ynglŷn ag a oedd yr offer TG a oedd ar gael iddynt yn y Siambr yn iawn ar gyfer y dyfodol oedd yn 2016, ac roedd yr Aelodau'n sicr yn awyddus bryd hynny i barhau i ddefnyddio'r offer TG a osodwyd yma. Fel y sonioch chi, mewn gwirionedd, nid oes rhaid i'r Aelodau ddefnyddio'r hyn sydd o'u blaenau ac wrth i unrhyw Aelod sefyll ar eu traed, efallai y byddai'n ddefnyddiol atgoffa'r Aelodau eraill eu bod ar gamera ar y pryd, ac mae'n debyg nad yw'n edrych yn dda i arweinydd unrhyw blaid pan fo Aelodau o'i blaid neu ei phlaid—na, dim 'ei phlaid'—y tu ôl iddynt a heb fod yn cymryd unrhyw sylw o gwbl o'r hyn y mae arweinydd eu plaid yn ei ddweud. Gwn fod un grŵp yn arbennig yn gweithio fel grŵp i sicrhau eu bod yn edrych fel pe baent yn gwrando ar arweinydd eu plaid—[Chwerthin.]—a gadawaf i chi benderfynu pa grŵp yw hwnnw yr wythnos nesaf.

Ar hyn o bryd, buaswn yn dweud nad wyf yn credu bod barn fwyafrifol yn y Siambr o blaid cael gwared ar yr offer TG sydd gennym, ond yr hyn y buaswn yn ei ddweud yw nad oes angen i chi ei ddefnyddio, a'r hyn y buaswn bob amser yn ei annog, fel Llywydd, yn ogystal ag ymateb ar ran y Comisiwn yma, yw eich bod yn cymryd rhan mewn dadl, eich bod yn gwrando ac yn cynnwys eich hun yn yr hyn sy'n digwydd o'ch cwmpas gan mai dyna pam y cawsoch eich ethol i'r lle hwn yn y lle cyntaf.

Diolch. Cwestiwn 2, Andrew R.T. Davies.

The Commission is highly aware of the distress that the issue is causing to members of the public, Assembly Members, their staff and Commission staff. Unfortunately, preventing this from happening is beyond the Commission's ability to control. However, we are working with HMRC, Action Fraud, telephony providers and other agencies in order to attempt to minimise the impact that this is having. The Commission has taken steps to provide the public, Members and staff with information about the scam and the appropriate action to take if their phone numbers are affected.

Diolch am eich ateb, Lywydd, ac rwy'n ddiolchgar am ymdrechion penodol staff y Comisiwn i roi sylw i bryderon yr Aelodau a phryderon y staff, gan nad Aelodau'n unig sy'n cael y galwadau ffôn hyn—mae hyn yn digwydd ar draws ystâd y Cynulliad. Rwy'n derbyn ei fod fater anodd iawn i ymdrin ag ef ar y sail fod y galwadau'n dod o bob cwr o'r Deyrnas Unedig, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn sicr i fy swyddfa i. Ac os caf feddwl yn hunanol am yr enghreifftiau yn fy swyddfa i, mae rhai ohonynt yn peri cryn ofid i'r aelodau staff orfod ymdrin â hwy, gan fod pobl yn mynd yn ddig iawn pan fyddant yn sylweddoli eu bod yn siarad â sefydliad swyddogol, os mynnwch, ac maent yn cysylltu'r ddau beth gyda'i gilydd, er eu bod yn deall erbyn diwedd y sgwrs mai sgam yw hi.

A gaf fi ymbil ar y Comisiwn i edrych ar unrhyw lwybr posibl i roi cyhoeddusrwydd i hyn a sicrhau bod pobl yn ymwybodol nad yw hyn yn gysylltiedig â'r Cynulliad mewn unrhyw ffordd? Ac nid wyf yn gwybod a yw hyn yn gywir ai peidio, ond pan fyddwch yn ymchwilio i'r pethau hyn, mae rhai pobl yn rhoi safbwyntiau gwahanol i chi. Dywedwyd wrthyf ei bod yn haws sgamio rhifau 0300, yn hytrach na'r rhifau 02920 roeddem yn arfer eu defnyddio neu ein rhifau lleol yn ôl yn ein hetholaethau. Nid oes gennyf unrhyw wybodaeth a yw hynny'n gywir ai peidio, ond os oes gennych god cyffredinol i ddechrau, tybiaf fod hynny'n ei gwneud yn haws ei gamddefnyddio, a buaswn yn ddiolchgar pe gallai'r Comisiwn ystyried hyn, ac os yw'r dystiolaeth honno yno, efallai y gallwn newid yn ôl i system godio fwy lleol a allai liniaru unrhyw fath o sgamio yn y dyfodol.

Diolch am godi'r mater. Mae'n fater sydd wedi achosi cryn bryder, ac mae ymdrech sylweddol ar waith i fynd i'r afael ag ef a rhoi tawelwch meddwl i aelodau'r cyhoedd sy'n ffonio yn ôl ac yn ffonio ein system i roi gwybod eu bod wedi cael eu heffeithio gan sgam. Ni allwn fynd i'r afael â hyn yn uniongyrchol fel Comisiwn. Rydym yn ddibynnol ar bartneriaid ac ar ddarparwr ein system ffôn yn arbennig ac rydym hefyd yn gweithio gydag asiantaethau eraill a all ein cynorthwyo i geisio mynd i'r afael â'r broblem hon.

Yn ôl yr hyn a ddeallaf ar hyn o bryd, nid yw'n hawdd newid o'r rhif 0300, ni fyddai hynny'n gwarantu y byddai'r broblem yn cael ei datrys, ac yn amlwg, byddai'n ymarfer eithaf cymhleth i'w gyflawni ynddo'i hun, ond gallaf roi sicrwydd i'r Aelodau fod hwn yn yn fater rydym yn ceisio dod o hyd i ateb iddo gan ei fod yn cymryd llawer o amser ein haelodau staff ac Aelodau'r Cynulliad pan ddaw'r galwadau ffôn hyn drwy'r amser, ac yn amlwg, mae'n peri gofid i'r bobl sydd wedi cael y negeseuon sgam yn y lle cyntaf. Felly, rydym yn gweithio hyd eithaf ein gallu i geisio dod o hyd i ateb i'r broblem hon.

Wel, fel rhywun sydd wedi cael o leiaf hanner dwsin y dydd, gan gynnwys un o'r Almaen, mae'n achos pryder. Mewn gwirionedd, mewn sawl ffordd, mae atal hyn y tu hwnt i allu'r Comisiwn. Yr hyn y gall y Comisiwn ei wneud, a deallaf fod sefydliadau eraill yn gwneud hyn, mae ganddynt neges awtomatig sy'n dweud, 'Os ydych yn meddwl eich bod yn cysylltu â CThEM, nid yw hynny'n wir, mae'r rhif hwn wedi cael ei sgamio ac rydych yn cysylltu â'r rhif anghywir. Dylech flocio'r rhif hwn yn y dyfodol fel na fyddwch yn cael un arall.' Er nad yw hynny'n ateb a fydd yn llwyddiannus yn y tymor byr, gall ddechrau lleihau'r nifer o alwadau yn y tymor canolig i'r tymor hir. Nid ydym yn anghyffredin, yn anffodus, ac mae hyn yn digwydd i lawer o sefydliadau mawr. Credaf ei fod yn rhywbeth y mae angen i gwmnïau ffôn fynd i'r afael ag ef o ran y gallu i sicrhau nad yw'n digwydd.

Os maddeuwch i mi am ychydig eiliadau, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddweud y bu gennym Aelod yma nad oedd yn defnyddio ei gyfrifiadur ar unrhyw adeg yn y Siambr ac a wrthododd ei ddefnyddio yn y Siambr, sef Steffan. Dywedodd ei fod wedi addo i aelodau na fyddai'n ei ddefnyddio yn y Siambr pan oedd yn sefyll etholiad ac ni wnaeth hynny erioed. A wyddoch chi beth, roedd cysylltu ag ef yn eithriadol o anodd, a dywedodd Siân Gwenllian wrthyf, 'Nid ei ysgrifenyddes wyf fi.' [Chwerthin.] Felly, mae yna anawsterau o beidio â'i ddefnyddio. Beth bynnag, diolch, Ddirprwy Lywydd.

Diolch. Lywydd.

Ie, ac rydych yn iawn, Mike, yn cyfeirio at y ffaith bod Steffan, wrth gwrs, wedi ymrwymo i beidio â defnyddio'r cyfrifiadur ei hun. Rwy'n siŵr na fyddai ots ganddo fy mod yn rhannu gyda'r Cynulliad, fodd bynnag, ei fod yn defnyddio'r system Wi-Fi yma i anfon ceisiadau i siarad ataf o bryd i'w gilydd, ac roedd hynny'n dibynnu'n fawr a oedd fy ffôn yn digwydd bod ymlaen ar yr adeg benodol honno.

Mae'r awgrym a wnewch ynglŷn ag ymateb awtomatig i negeseuon yn un rydym yn ei ystyried ar hyn o bryd gyda darparwr y system ffôn. Felly, i ailadrodd fy ymateb i Andrew R.T. Davies, rydym yn edrych mor greadigol â phosibl i weld sut y gallwn fynd i'r afael â'r broblem hon, yn y tymor byr, ond er mwyn darparu ateb mwy hirdymor hefyd.

Thank you, Llywydd. 

Eitem 5 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau amserol, a bydd Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn ateb y cwestiwn amserol y prynhawn yma. Russell George.

Diolch. Bydd hyn yn newyddion torcalonnus i'r 66 o weithwyr a'u teuluoedd a byddwn yn canolbwyntio yn awr ar ddod o hyd i swyddi lleol eraill ar gyfer gweithlu talentog Jistcourt.

Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. O ystyried eich bod wedi dweud ddoe nad yw eich Llywodraeth yn gwybod beth y mae'n ei wneud ar yr economi, a gaf fi ofyn a oedd Llywodraeth Cymru yn gwybod bod Jistcourt yn wynebu unrhyw anawsterau ariannol, ac os felly, pryd a pha gamau penodol a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru bryd hynny? Byddai'n ddefnyddiol cael crynodeb o'r digwyddiadau. Gwn fod fy nghyd-Aelod Suzy Davies wedi bod yn ceisio cysylltu a chael gwybodaeth gan y cwmni ers yr wythnos diwethaf, pan fu dyfalu ynghylch y cwmni ar y cyfryngau cymdeithasol. Ac efallai fod Llywodraeth Cymru yn yr un sefyllfa o ran methu â chysylltu â'r cwmni hefyd. Byddai'n ddefnyddiol gwybod a deall hynny.

Mewn perthynas â Dawnus, mae'r Llywodraeth wedi datgan na ddarparwyd unrhyw wybodaeth am gymorth a ddarperir drwy Lywodraeth Cymru i unrhyw sefydliad sy'n seiliedig ar gleientiaid na'r cyhoedd yn gyffredinol na'r gadwyn gyflenwi, ac rydych eisoes wedi amlinellu eich rhesymau am hynny. Ond credaf fod angen gofyn cwestiynau o hyd ynglŷn â thryloywder ac atebolrwydd Llywodraeth Cymru o ran caniatáu i bob pwrpas i awdurdodau lleol fynd ar drywydd contractau gyda chwmnïau fel Dawnus neu Jistcourt o safbwynt diwydrwydd dyladwy. Ymddengys fel pe bai awdurdodau lleol, a chyrff cyhoeddus eraill yn wir, wedi'u gadael yn y niwl i raddau helaeth mewn perthynas â rhwymedigaethau ariannol y cwmnïau hyn o ran gwerthuso eu potensial masnachol ar gyfer contractau cyhoeddus. Pe baent wedi cael eu hysbysu ynglŷn â rhwymedigaethau ariannol y cwmnïau hyn gan Lywodraeth Cymru, gan barchu cyfrinachedd masnachol, onid ydych yn cytuno y byddai hynny wedi gwneud gwahaniaeth mwy sylweddol i asesiadau diwydrwydd dyladwy yr awdurdod lleol o'r contractau hyn a ariennir ar y cyd—a ariennir ar y cyd, mewn gwirionedd, dylwn ddweud, gan Lywodraeth Cymru?

Ac yn olaf, Ddirprwy Weinidog, a allwch roi ymrwymiad, neu ymrwymiad newydd, y bydd y prosiect tai £3.5 miliwn y mae Cyngor Sir Powys yn ei gyflawni yn y Drenewydd yn fy etholaeth yn parhau i gael ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru? Roedd yr awdurdod lleol, yn amlwg, yn defnyddio Jistcourt fel y cwmni i adeiladu'r datblygiad hwnnw, a bydd oedi bellach wrth gwrs wrth iddynt geisio dod o hyd i gontractwyr newydd ar gyfer y prosiect hwnnw. Byddai ymrwymiad o'r newydd i'r prosiect penodol hwnnw'n cael ei werthfawrogi'n fawr o safbwynt yr etholaeth.

Diolch. Gallaf gadarnhau na chafodd Llywodraeth Cymru unrhyw rybudd ymlaen llaw fod y cwmni o Bort Talbot yn mynd i ddwylo'r gweinyddwyr. Ni chysylltodd y cwmni â ni i ddweud eu bod mewn trafferth. Felly, ni allem roi'r wybodaeth honno i Gyngor Sir Powys. Cyn gynted ag y clywsom, gwnaethom ymdrech i gysylltu â'r cwmni'n uniongyrchol i ddeall y sefyllfa roeddent ynddi yn well ac i gynnig cefnogaeth. Mae swyddogion wedi cysylltu â'r busnes a'r gweinyddwr, ac mae rhai o gyn-weithwyr y busnes wedi cael gwybod am y gefnogaeth sydd ar gael drwy raglen ReAct Llywodraeth Cymru, ynghyd â chyngor ac arweiniad gan Gyrfa Cymru a'r Ganolfan Byd Gwaith. Nodaf hefyd, hyd y gallwn ddweud o ddadansoddiad llawn o gadwyn gyflenwi Dawnus, nad ydym wedi gweld unrhyw dystiolaeth i ddangos bod y cwmnïau'n agored i unrhyw risg ariannol yn sgil methiant Dawnus. Yn wir, roeddent yn gweithredu bron yn gyfan gwbl yn y maes tai cymdeithasol.

Y sefyllfa gyda Phowys, fel y mae'r Aelod yn ei nodi'n gwbl gywir, yw bod y cwmni wedi cael y contract i ddechrau gweithio ar y datblygiad £3.5 miliwn yn y Drenewydd, ac roedd disgwyl iddo ddechrau yn ystod yr wythnos neu ddwy ddiwethaf, ond mae'r safle ar gau o hyd. Roedd yn brosiect ar gyfer 26 o fflatiau un ystafell wely, y datblygiad tai fforddiadwy cyntaf ar gyfer rhentu cymdeithasol a gomisiynwyd gan Bowys ers dros 40 mlynedd. Roeddent wedi sicrhau grant o £2.1 miliwn gan Lywodraeth Cymru, o dan y rhaglen tai arloesol, i ariannu'r prosiect yn rhannol, ac rydym wedi bod yn gweithio'n agos gyda chyngor Powys, ac maent yn mynnu na fydd y cyllid ar gyfer y rhaglen tai arloesol yn cael ei effeithio. Fodd bynnag, bydd angen aildendro'r contract, a bydd hynny'n creu oedi cyn dechrau'r gwaith adeiladu, mae arnaf ofn.

Mae'r safle hwnnw ym Mhowys, fel y clywsom, wedi cau. Rydym yn meddwl, wrth gwrs, am bawb yr effeithiwyd arnynt a gâi eu cyflogi ar y prosiect hwnnw. Fodd bynnag, rwyf wedi clywed o nifer o ffynonellau ei bod hi'n ymddangos bod Jistcourt yn parhau i weithio ar gontract i osod ceginau mewn tai cyngor gyda Chyngor Dinas Bryste—contract sy'n werth oddeutu £6 miliwn yn ôl yr hyn a ddeallaf. Tybed a yw'r Gweinidog yn ymwybodol o hynny. Buaswn yn gwerthfawrogi unrhyw sylwadau ar hynny, ac efallai y gallai egluro sut yr ymddengys bod gwaith Jistcourt yn gallu parhau ar ôl iddynt fynd i ddwylo'r gweinyddwyr. Os nad yw'r Gweinidog yn ymwybodol o hynny, buaswn yn gwerthfawrogi pe gallai wneud ymholiadau brys a rhoi diweddariad i ni cyn gynted â phosibl. A hefyd, wrth gwrs, os yw'n briodol i'r gwaith hwn barhau ym Mryste mewn rhyw ffordd, pam nad yw'r un peth yn wir ym Mhowys? Dyna'r mathau o gwestiynau y gallem wneud ag atebion iddynt.

Wrth gwrs, nid Jistcourt yw'r cwmni adeiladu cyntaf o bell ffordd i fynd i ddwylo'r gweinyddwyr; rydym eisoes wedi trafod hynny. Fodd bynnag, hoffwn ofyn i'r Llywodraeth pa gynlluniau ehangach sydd ganddynt i gynnal gwiriad o gyflwr y sector adeiladu ehangach yng Nghymru. A oes achos dros archwilio cwmnïau adeiladu i sefydlu pa gwmnïau a allai fod mewn perygl? Mae'n amlwg fod yn rhaid i'r Llywodraeth fod yn ofalus ynglŷn â'r hyn y gallant ei ddweud yn gyhoeddus, ond mae cyhoeddiadau fel hyn yn peri pryder arbennig. Mae'n effeithio'n uniongyrchol ar lawer o weithwyr, ac wrth gwrs, cydnabyddir y gall sector adeiladu sy'n ei chael hi'n anodd fod yn faner goch, yn arwydd o newyddion drwg ar y ffordd yn yr economi ehangach.

Nid oeddwn yn ymwybodol fod gwaith yn dal i fynd rhagddo ym Mryste, ac rwy'n fwy na pharod i wirio hynny. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'r cwmni yn y broses o fynd i ddwylo'r gweinyddwyr, ond nid ydynt yn nwylo'r gweinyddwyr eto, ond byddaf yn sicr yn edrych ar hynny ac yn ymateb i'r Aelod. Mae'n amlwg yn siomedig gweld cwmni fel hwn yn mynd i drafferthion, gan ei fod yn gwmni gwreiddiedig, yn rhan o'r economi sylfaenol, a dyma'r union fath o gwmni rydym am weld beth arall y gallwn ei wneud i'w gefnogi a'i ddiogelu yn y dyfodol.

Hyd y gwyddom, digwyddodd hyn o ganlyniad i fusnes mewn trafferth; nid oedd yn ganlyniad uniongyrchol i unrhyw ffactor allanol y gallwn ei nodi. Roedd ganddynt gontractau i'w cyflawni bob amser, ond mae'n adlewyrchiad o'r amgylchedd busnes lle mae'n anodd i gwmnïau, yn enwedig cwmnïau llai, allu goroesi yn yr amgylchedd modern. Fel rhan o'r datblygiadau rydym yn eu rhagweld yn sgil Brexit, ofnwn y gallai hyn ychwanegu straen ychwanegol ar bob sector, ac mae'n bosibl y bydd y rheini sydd eisoes mewn trafferth yn ei chael hi'n anodd ofnadwy yn y dyfodol.

O ran cynnal archwiliad o bob cwmni, byddai'n rhaid i mi archwilio ymarferoldeb hynny, oherwydd ble y dowch i ben, o gofio ein bod yn gwybod beth fydd effaith bosibl Brexit? Gallai fod ar gyfer economi Cymru gyfan o bosibl.

Ddirprwy Weinidog, fel y gwyddoch, mae Jistcourt wedi'u lleoli yn fy etholaeth i ac mae'r rhan fwyaf o'r gweithwyr yn byw yn yr ardal, ac mae hyn yn peri cryn ofid i'r gweithwyr hynny a'u teuluoedd, ond rwy'n gwerthfawrogi'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i edrych i weld sut y gallwn sicrhau bod y bobl hynny'n dod o hyd i swyddi eraill mewn mannau eraill. Ond fel y dywed Rhun ap Iorwerth, mae hyn yn adlewyrchiad o'r sector adeiladu. Rydym wedi gweld Dawnus, Cuddy Group a Jistcourt bellach i gyd o fewn yr un rhanbarth yn mynd i drafferthion, ac mae rhai'n mynd i drafferthion oherwydd problemau llif arian, ac weithiau, mae'r problemau llif arian hynny'n digwydd oherwydd bod taliadau hirdymor, neu'r cyfnod talu lle maent yn cael elw am y gwaith a wnânt, yn mynd yn hirach ac yn hirach. A wnewch chi edrych ar sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi'r diwydiant adeiladu i geisio sicrhau bod unrhyw gaffael y mae Llywodraeth Cymru yn ymwneud ag ef yn cynnwys cyfnod talu byr iawn, fel y gall cwmnïau adeiladu fod yn sicr o gael eu talu o fewn 30 diwrnod fan bellaf, gan y gwn fod rhai ohonynt ar daliadau 120 diwrnod mewn gwirionedd, er mwyn sicrhau bod y llif arian yn cael ei leihau fel y gallant fwrw ymlaen â'u busnes? Oherwydd fel y dywedoch, roedd gan y cwmni hwn gontractau a oedd yn werth miliynau o bunnoedd. Felly, roedd ganddynt amcanestyniad. Nid oedd ganddynt y llif arian i barhau. Credaf fod angen i ni edrych ar sut y gallwn gefnogi'r mathau hynny o gwmnïau gyda'u llif arian, fel y gallant barhau i gyflawni'r contractau roeddent yn eu hennill, gan eu bod yn ennill ar sail ar eu profiad ac ansawdd yr hyn a wnânt, ond daethant wyneb yn wyneb â phroblem. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru edrych ar sut y gallwn helpu'r sector gyda'r math hwnnw o broblem?

Byddwn yn gwneud mwy o waith ar hyn. Roeddem eisoes yn cefnogi'r cwmni drwy Fanc Datblygu Cymru. Roedd ganddynt fenthyciad heb ei dalu yn y busnes, sydd wedi'i ddiogelu. Felly, darparwyd cefnogaeth gan ein banc datblygu, ond mae pwynt yr Aelod dros Aberafan yn gwbl gywir. Rydym yn gwneud gwaith mapio mewn perthynas â chaffael a chwmnïau gwreiddiedig fel rhan o'r gwaith ar yr economi sylfaenol i weld sut y gallwn gefnogi'r sector, a chyfarfûm â'r Gweinidog tai yn fwy diweddar yn Llanelli i drafod gydag adeiladwyr lleol rhanbarthol y problemau penodol y maent hwy'n eu hwynebu. Felly, rydym yn sicr yn ymwybodol o broblemau'r sector, ac rydym yn edrych i weld beth y gallwn ei wneud. Byddaf yn ystyried hyn ymhellach ac yn ysgrifennu at yr Aelod yn ei gylch.

Ac yn olaf, Caroline Jones.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, mae hon yn ergyd arall i fy rhanbarth—y ddiweddaraf mewn cyfres o achosion o golli swyddi. Roedd Jistcourt yn ehangu, wedi iddo gael ei brynu gan reolwyr dair blynedd yn ôl yn unig. Ac mae'r ffaith bod y cwmni'n gwneud colledion sylweddol er gwaethaf llyfr archebion cryf yn adrodd cyfrolau am gyflwr y sector tai cymdeithasol yng Nghymru. Mae gennym argyfwng tai, ond eto nid ydym yn adeiladu digon o dai cymdeithasol. Beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau ein bod yn cadw sector adeiladu bywiog yma yng Nghymru a sicrhau y gall y gweithwyr sy'n wynebu diswyddiadau ddod o hyd i swyddi addas eraill yn lleol? A fyddwch yn annog awdurdodau lleol a chymdeithasau tai i gyflymu eu cynlluniau adeiladu? Diolch.

Fel rwyf wedi'i ddweud eisoes, nid oedd y cwmni wedi gofyn i Lywodraeth Cymru yn uniongyrchol am gymorth. Rydym bellach yn helpu'r gweithwyr i allu dod o hyd i swyddi eraill ac i ailhyfforddi. Rwy'n credu bod ein hymdrechion i gyflymu'r broses o adeiladu tai cyngor a thai cymdeithasol yn fwy cyffredinol wedi cael cryn dipyn o sylw yn y Siambr hon, ac yn sicr, rydym yn ymwybodol o'r angen i gefnogi'r sector ac i gefnogi cwmnïau gwreiddiedig yn benodol, ac mae hynny'n rhan o'n gwaith parhaus.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Weinidog.

Eitem 6 ar yr agenda yw'r datganiadau 90 eiliad a daw'r cyntaf o'r rhain yr wythnos hon gan Dawn Bowden.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Codaf i siarad fel hyrwyddwr rhywogaeth y llysywen Ewropeaidd, sy'n greadur hynod o brydferth. Mae gwaith rhagorol yn cael ei wneud gan grwpiau yn fy etholaeth, gan gynnwys Salmon and Trout Conservation Cymru ac Ymddiriedolaeth Afonydd De-ddwyrain Cymru, gyda chefnogaeth rhai o bysgotwyr Merthyr a Cyfoeth Naturiol Cymru, i geisio adfer ein stociau llyswennod.

Yn 2018, rhyddhawyd llyswennod Ewropeaidd gennym i lyn Cyfarthfa ym Merthyr Tudful. Cafodd y llyswennod penodol hyn eu magu mewn tanciau yn Ysgol Gynradd Trelewis, a ddoe gwnaethom yr un peth ar lyn Taf Bargoed ar safle hen gloddfa ddrifft Trelewis. Mae'r prosiect cadwraeth hefyd yn cynnwys cael gwared ar rwystrau, fel coredau, o'n hafonydd fel y gall llyswennod fudo'n haws. Mae'r llysywen Ewropeaidd yn greadur rhyfeddol, ond fel y gwelodd rhai ohonoch efallai ar raglen Countryfile yn ddiweddar, mae'n wynebu amrywiaeth o fygythiadau, gan gynnwys smyglo i Asia, lle mae'r llysywen yn ddanteithfwyd arbennig. Mae bywyd llyswennod Ewropeaidd yn dechrau fel wyau ym môr Sargasso ger Bermuda ac maent yn treulio 18 mis yn arnofio ar gerhyntau cefnforol tuag at arfordiroedd Ewrop a Gogledd Affrica. Maent yn mynd i mewn i afonydd a llynnoedd ac yn treulio rhwng pump ac 20 mlynedd yn bwydo ac yn tyfu i fod yn llyswennod aeddfed. Yna, maent yn dychwelyd i'r môr ac yn nofio 3,000 milltir am dros flwyddyn yn ôl i silio ym môr Sargasso.

Fel hyrwyddwr y rhywogaeth, hoffwn ddiolch i'r grwpiau, gwirfoddolwyr, ysgolion a'r canolfannau addysg lleol hynny sydd bellach yn helpu gyda'r dasg bwysig hon o achub y llyswennod Ewropeaidd. Yn y Siambr hon, gwn y gall fod peth anghytuno ynghylch yr UE, ond rwy'n siŵr y gall pob un ohonom fod yn gytûn yn ein cefnogaeth i ddiogelu dyfodol y llysywen Ewropeaidd.

Diolch. Vikki Howells.

Ar 23 Mehefin 1894, am ddeng munud i bedwar yn y prynhawn, clywyd dwy glec uchel yng Nghilfynydd, o ganlyniad i ffrwydrad dinistriol yng nglofa'r Albion. Y lofa hon a arweiniodd at sefydlu'r pentref. Ar ôl agor y siafft gyntaf, cynyddodd y boblogaeth o 500 o fewn degawd, ac roedd oddeutu 3,500 erbyn 1901. Fodd bynnag, ar y diwrnod hwn, cafodd y trychineb hwn yn y pwll glo effaith ofnadwy ar y gymuned leol. Dryswch oedd yr ymateb cyntaf i'r ffrwydrad. Roedd y sifft nos newydd ddechrau. Nid oedd unrhyw un yn gwybod faint o ddynion a oedd i lawr yn y pwll. Pan ddaethpwyd â'r cyrff allan, mewn sawl achos, roeddent wedi'u hanffurfio mor wael nes ei bod yn amhosibl nodi pwy oeddent.

Lladdwyd 290 o ddynion i gyd yn nhrychineb glofa'r Albion, y trychineb mwyngloddio gwaethaf ond un yng Nghymru, a'r pedwerydd gwaethaf yn y DU. Rwy'n dweud 'dynion', ond roedd llawer o'r rhai a fu farw yn eu harddegau. Dim ond 13 oed oedd yr ieuengaf, John Scott. Amlygir maint y dinistr yn y ffaith mai dim ond dau o'r 125 o geffylau a oedd yn gweithio o dan y ddaear a oroesodd. Pennwyd mai'r achos oedd llwch glo'n tanio yn dilyn ffrwydrad llosgnwy. Rhyddhawyd y rheolwyr o fai yn yr hyn a oedd yn wyngalch ym marn nifer o bobl. Parhaodd glofa'r Albion i weithredu, gan hawlio bywydau glowyr, ond gadewch i ni beidio ag anghofio'r trychineb dinistriol hwn a ddigwyddodd 125 o flynyddoedd yn ôl, ac a effeithiodd ar fywydau pawb a drigai yng Nghilfynydd ac a newidiodd fywydau am byth.

Diolch.

Symudwn yn awr at y cynnig ar aelodaeth pwyllgor, a galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol.

Formally.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 7 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau 'Amrywiaeth ym maes llywodraeth leol'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—John Griffiths.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bleser gennyf agor dadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar amrywiaeth ym maes llywodraeth leol. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad naill ai drwy roi tystiolaeth yn ysgrifenedig neu ar lafar. Yn fwyaf arbennig, hoffwn ddiolch i'r rhai a rannodd eu profiadau personol naill ai fel cynrychiolwyr etholedig, ymgeiswyr neu ddarpar ymgeiswyr. Gallasom glywed y lleisiau hyn yn uniongyrchol drwy ein harolygon ar-lein a'n hymweliadau ag awdurdodau lleol. Mae'n bwysig clywed profiadau byw pobl, ac roedd y dystiolaeth hon yn cyfoethogi ein dealltwriaeth.

Fel y gwyddom, po fwyaf cynrychioliadol yw ein cynghorwyr o’r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu, y mwyaf cynhwysol a gwybodus fydd eu penderfyniadau. Yn anffodus, ni cheir yn agos at gynrychiolaeth ddigonol o ran menywod, cymunedau du a lleiafrifoedd ethnig, unigolion ag anableddau, pobl lesbiaidd, hoyw, deurywiol a thrawsrywiol, pobl ifanc, a phobl ar incwm isel. 

Er gwaethaf ymdrechion i wella'r sefyllfa, mae cynnydd wedi bod yn araf. Gan fod Llywodraeth Cymru yn disgwyl cyflwyno ei Bil llywodraeth leol ac etholiadau yn ddiweddarach eleni, roeddem yn teimlo y byddai'n amser da inni archwilio rhai o'r materion hyn ac awgrymu atebion mewn da bryd er mwyn iddynt gael eu hystyried yn y ddeddfwriaeth honno.

Nod ein hadroddiad oedd nodi ffyrdd ymarferol o fwrw ymlaen y credwn y gallent wneud cyfraniad pwysig tuag at gynyddu cyfranogiad grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol. Gwnaethom 22 o argymhellion yn ein hadroddiad, ac mae 20 o'r rheini wedi cael eu derbyn neu eu derbyn mewn egwyddor gan y Gweinidog. Cafodd dau argymhelliad eu gwrthod.

Mae ein dau argymhelliad cyntaf yn ymwneud â manteisio i'r eithaf ar dechnoleg i alluogi mwy o gynghorwyr i gymryd rhan mewn cyfarfodydd o bell. Gan fod dulliau cyfathrebu fideo bellach yn gyffredin yn y rhan fwyaf o weithleoedd, byddem yn hoffi gweld defnydd gwell o dechnoleg o'r fath i leddfu pwysau amser. Yn fwyaf arbennig, gallai hyn helpu aelodau sy'n gorfod teithio o ymrwymiadau gwaith eraill a'r rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu. Mae ymrwymiad y Gweinidog i gynnwys darpariaethau yn y Bil arfaethedig i alluogi mwy o ddefnydd o bresenoldeb o bell i'w groesawu felly, ac edrychwn ymlaen at graffu ar y rhain maes o law.

Clywsom y gallai caniatáu i gynghorwyr rannu swydd ag aelod arall, a rhannu'r llwyth gwaith, fod yn ffordd ymarferol o wneud y rôl yn fwy deniadol i grŵp ehangach o ymgeiswyr posibl. Mae rhannu swyddi yn gweithio'n dda ar gyfer nifer o rolau ar draws sectorau, ond nid ydym wedi gweld y duedd honno'n ymestyn i gynnwys gwleidyddion etholedig i raddau helaeth, er i'r arfer gael ei gyflwyno ar gyfer swyddi cabinet gan gyngor Abertawe, lle rhennir y cyfrifoldeb am bortffolios rhwng dau aelod. Cefnogwn yr egwyddor o alluogi rhannu swyddi o'r fath, ac rwy'n falch fod y Gweinidog wedi cadarnhau y bydd y Bil yn hwyluso trefniadau rhannu swyddi ar gyfer arweinwyr ac aelodau gweithredol cynghorau.

Pan gyflwynir darpariaethau yn y Bil, byddem yn disgwyl gweld ymgynghori priodol ar y dull mwyaf effeithiol o weithredu'r rhain, gan gynnwys defnyddio'r profiadau, nid yn unig yn Abertawe, ond mewn sectorau eraill hefyd lle maent wedi llwyddo i sefydlu trefniadau rhannu swyddi mewn arferion gweithio.

Argymhellwyd hefyd y dylai Llywodraeth Cymru ymchwilio i ddichonoldeb caniatáu aelodau anweithredol i rannu swyddi. Rwy'n cydnabod nad yw hwn yn fater syml ac rwy'n cydnabod bod yna gyfyngiadau deddfwriaethol a phroblemau logistaidd ynglŷn â hyn ar hyn o bryd, ond rwy'n croesawu ymrwymiad y Gweinidog i ystyried y mater fel rhan o gam nesaf y rhaglen Amrywiaeth mewn Democratiaeth. Byddwn yn mynd ar drywydd hyn fel rhan o'n gwaith craffu yn y dyfodol.

Gwelsom fod y diffyg gwybodaeth a oedd ar gael am rôl cynghorydd yn rhwystr i ddenu ymgeiswyr posibl. Ni fydd pobl yn ymgeisio os nad ydynt yn deall beth y mae'r swydd yn ei olygu, ac mae diffyg gwybodaeth o'r fath hefyd yn bwydo'r syniad ymhlith rhai pobl nad yw rôl mewn bywyd cyhoeddus yn rhywbeth iddynt hwy. Drwy'r rhaglen Amrywiaeth mewn Democratiaeth, mae'r Gweinidog wedi ymrwymo i nodi cwmpas ac elfennau ymgyrch i gynyddu amrywiaeth ymhlith ymgeiswyr.

Pan gaiff cynghorwyr eu hethol, mae'n hanfodol eu bod yn cael cymorth digonol i gyflawni'r rôl honno, yn enwedig i ymdrin â'r pwysau amrywiol y byddant yn ei wynebu. Clywsom fod cynghorwyr yn aml yn diffygio, gan fod mwy a mwy o etholwyr yn disgwyl i'w cynrychiolwyr etholedig fod ar gael 24 awr y dydd, saith diwrnod yr wythnos. Rwy'n falch fod ein hargymhellion yn ymwneud â hyfforddiant i aelodau ar gynnal cydbwysedd iach rhwng bywyd a gwaith, a nodi na ddylai cynghorwyr orfod cyhoeddi eu cyfeiriad cartref ar wefan y cyngor, wedi'u derbyn.

Yn anffodus, mae bwlio, gwahaniaethu ac aflonyddu yn faterion cyfarwydd i wleidyddion ar bob lefel. Roedd hon yn thema gyffredin a fynegwyd i ni fel rhwystr i ddenu ymgeiswyr, yn enwedig y rheini o grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol. Gwnaethom dri argymhelliad yn y maes hwn, gan gynnwys galwad am ganllawiau cryfach i ymgeiswyr a chynrychiolwyr etholedig ar yr hyn sydd, a'r hyn nad yw'n ymddygiad derbyniol ar y cyfryngau cymdeithasol, ac mae'n bwysig pwysleisio'r brys i gyflwyno newid, ac mae angen camau gweithredu pellach i atal y cam-drin annerbyniol a brofir gan gynifer o bobl ar-lein. Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru y bydd yn cymryd pob cam posibl i frwydro'n erbyn yr ymddygiad hwn, a hoffwn ofyn i'r Gweinidog roi diweddariad byr i ni heddiw ar sut y bydd Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â'i thrafodaethau ar hyn gyda Llywodraeth y DU.

Roeddem yn pryderu ynglŷn â'r dystiolaeth a glywsom a oedd yn ymwneud â chynghorwyr yn peidio â hawlio'r lwfans gofal y mae ganddynt hawl iddo oherwydd eu bod yn ofni beirniadaeth gyhoeddus. Mae'r lwfans hwn yn adnodd pwysig i alluogi'r rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu i ymgymryd â rôl cynghorydd, felly dylid gwneud mwy i sicrhau bod pobl yn manteisio arno. Clywsom fod awdurdodau lleol sy'n cofnodi lwfansau ar sail unigol yn hytrach nag ar sail gyfunol yn atal rhai cynghorwyr rhag hawlio. Felly, argymellasom y dylid eu hannog i ddefnyddio'r ffigur cyfunol. Derbyniwyd hyn. Fodd bynnag, cafodd ein hawgrym pellach y dylai awdurdodau lleol gasglu gwybodaeth am nifer y cynghorwyr sydd â hawl i hawlio'r lwfans, a faint sy'n gwneud hynny, ei wrthod. Y rhesymeg oedd y byddai angen i gynghorwyr nodi sut y maent yn bodloni'r meini prawf, hyd yn oed os nad oeddent yn bwriadu hawlio. Heb wybod faint o gynghorwyr sy'n gymwys, nid yw'n bosibl gwybod pa gyfran sy'n derbyn y lwfans. Sylwaf, fodd bynnag, fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ofyn i Banel Annibynnol Cymru ar Gydnabyddiaeth Ariannol ystyried y mater ymhellach, a bydd fy mhwyllgor yn parhau i fynd ar drywydd hyn yn ein gwaith craffu yn y dyfodol.

Gall dysgu oddi wrth gynghorwyr eraill roi cyfleoedd gwerthfawr i grwpiau sydd heb gynrychiolaeth ddigonol i weld y gallent hwythau hefyd gyflawni'r rôl bwysig hon. Cymeradwywn waith rhanddeiliaid yn cynnig cyfleoedd i grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol ddatblygu eu sgiliau a'u hyder. Gwneir hyn yn aml drwy gynlluniau arwain a mentora. Fodd bynnag, er bod nifer yn manteisio arnynt, roedd rhywfaint o'r dystiolaeth a glywsom yn cwestiynu eu heffeithiolrwydd. Felly, rydym yn argymell y dylid gwerthuso'r gwahanol gynlluniau, gyda'r nod o ddysgu oddi wrthynt ac adeiladu arnynt er mwyn sicrhau eu bod mor effeithiol â phosibl.

Gwyddom fod ymgysylltu â gwleidyddiaeth yn ifanc yn allweddol i gynnal diddordeb hirdymor. Rwy'n siomedig felly eu bod wedi gwrthod ein hargymhelliad y dylid cynnal ffug etholiad cenedlaethol ar gyfer pobl ifanc ar yr un pryd ag etholiadau'r Cynulliad. Clywsom sut y mae trefniant o'r fath ar waith yn Norwy, ac mae'n golygu bod gwleidyddion yn cymryd mwy o sylw o'r hyn y mae pobl ifanc yn ei feddwl. Mae ymateb Llywodraeth Cymru yn amlinellu sut y mae'n bwriadu ymgysylltu drwy addysg a chodi ymwybyddiaeth, ond gall y cyffro o gymryd rhan mewn etholiad, o allu lleisio barn, gael effaith fawr a gall fod yn gatalydd i sicrhau ymgysylltiad hirdymor. Felly, buaswn yn annog y Gweinidog i ystyried yr argymhelliad hwn ymhellach.

Ddirprwy Lywydd, er bod oddeutu hanner y boblogaeth yn fenywod, tua 28 y cant yn unig o aelodau etholedig awdurdodau lleol sy'n fenywod. Roedd sawl tyst, ond nid pob un, o blaid cyflwyno rhyw fath o gwota, yn enwedig mewn perthynas â rhywedd; dywedodd un wrthym na fydd cynrychiolaeth gyfartal rhwng y rhywiau tan 2073 yn seiliedig ar y tueddiad presennol. Yn amlwg, mae angen i rywbeth newid. Nid yw'r ymdrechion i annog mwy o fenywod i wleidyddiaeth wedi cael yr effaith a ddymunwyd, ac mae menywod yn wynebu mwy o rwystrau na dynion rhag dod yn gynrychiolwyr etholedig. Felly, mae angen cymryd camau cadarnhaol. Er nad ydym wedi cynnwys unrhyw argymhellion penodol yn yr adroddiad, mae'n faes sydd o ddiddordeb i ni a byddwn yn ymchwilio i'r materion hyn—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf. Os caf fi orffen y frawddeg hon, Helen Mary, byddwn yn archwilio'r materion hyn ymhellach fel rhan o'n gwaith craffu ar y Bil llywodraeth leol ac etholiadau sydd ar y gweill.

Nid wyf yn siŵr a fyddai hyn wedi bod yn rhan o ystyriaethau eich pwyllgor, John, ond a fyddech yn cytuno â mi fod gan y pleidiau gwleidyddol rywfaint o gyfrifoldeb yn hyn o beth i edrych ar sut y mae ein harferion ein hunain yn gweithio ac a ydym yn dewis menywod ar gyfer seddi y gellir eu hennill, boed hynny ar lefel leol neu ar lefel genedlaethol? Yn sicr, rwy'n siŵr fod gennym ni ym Mhlaid Cymru ffordd bell i fynd i herio rhai o ganfyddiadau ein haelodau ein hunain, felly, yn ogystal ag ystyried cwotâu ffurfiol, efallai y dylem edrych hefyd ar yr hyn rydym i gyd yn ei wneud, am mai dyna'r ffordd y mae'r rhan fwyaf o bobl yn cael eu hethol wrth gwrs—gan eu bod yn cael eu dewis gan blaid i gael eu hethol.

Rwy'n derbyn hynny'n llwyr. Clywsom dystiolaeth gan y pleidiau gwleidyddol. O ran cwotâu, roedd yna safbwyntiau cymysg, ac yn wir, roedd safbwyntiau cymysg ymhlith aelodau’r pwyllgor hefyd. Ond o ran gweithredu cadarnhaol, rwy'n credu bod y rhan fwyaf o'r pleidiau gwleidyddol, yn sicr, yn derbyn yr egwyddor honno, ond wrth gwrs, y mater allweddol yw sut y caiff ei weithredu, a dyna lle mae'r cwestiwn o seddi y gellir eu hennill yn gwbl hanfodol yn fy marn i.

I gloi, felly, Ddirprwy Lywydd, yn yr adroddiad hwn rydym wedi gwneud argymhellion i helpu i sicrhau newid angenrheidiol. Ar y cyd â mesurau sy'n cael eu rhoi ar waith gan Lywodraeth Cymru a rhanddeiliaid, gobeithiwn y gall y rhain gyfrannu at gynyddu amrywiaeth fel bod cynghorwyr lleol yn fwy cynrychioliadol ac yn adlewyrchu'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu yn well. Diolch yn fawr.

Er bod yn rhaid cynnal yr ysgogiad i sicrhau mwy o amrywiaeth ddemocrataidd, cafwyd y Tŷ Cyffredin mwyaf amrywiol erioed yn etholiad cyffredinol y DU yn 2007, gyda chynnydd yn nifer y menywod, pobl LHDT, pobl ag anableddau a lleiafrifoedd ethnig a etholwyd, gan adlewyrchu'r cyfeiriad teithio a osodwyd eisoes yn Senedd Cymru. Fodd bynnag, fel y dywed ein hadroddiad, ni cheir cynrychiolaeth ddigonol o bell ffordd mewn llywodraeth leol yng Nghymru o ran menywod, pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, pobl anabl, pobl LHDT, pobl ifanc a phobl ar incwm is, ac nid yw'r gwaith o geisio unioni hyn wedi arwain at gynnydd digonol. Fel y clywodd y pwyllgor:

'Dim ond rhan o broblem amrywiaeth ehangach yw’r ffaith bod menywod wedi’u tangynrychioli mewn llywodraeth leol. Mae cynrychiolaeth gynyddol ymhlith pobl iau, y rhai o wahanol gefndiroedd economaidd-gymdeithasol, unigolion o gefndiroedd du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig a’r gymuned lesbiaidd, hoyw, deurywiol a thrawsrywiol ac unigolion ag anableddau yn parhau i fod yn her sylweddol.'

Clywsom fod cronfa mynediad i swyddi etholedig eisoes yn bodoli yn Lloegr a'r Alban i gynorthwyo pobl anabl i sefyll etholiad, ond nid oes cronfa o'r fath yn bodoli yng Nghymru ar hyn o bryd. Roedd cefnogaeth eang yn y dystiolaeth dros gronfa o'r fath yng Nghymru, gyda'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn dweud wrthym:

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad ydym ar ei hôl hi yng Nghymru o ran darparu'r gefnogaeth honno.

Dywedodd y Gweinidog fod ganddi ddiddordeb mawr mewn profi pwerau Llywodraeth Cymru yn hyn o beth, gan ychwanegu ei bod yn mynd ati i edrych i weld a ellid creu cronfa ar gyfer pobl sy'n dymuno sefyll etholiad yng Nghymru. Felly, rydym wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru, fel mater o flaenoriaeth, sefydlu cronfa mynediad i swydd etholedig yng Nghymru i gynorthwyo unigolion anabl i ymgeisio am swydd etholedig—ac ie, mewn seddi y gellir eu hennill. Dylid ymchwilio hefyd i'r posibilrwydd o ymestyn cronfa o'r fath i gefnogi grwpiau eraill heb gynrychiolaeth ddigonol.

Er bod rhywfaint o gefnogaeth i gwotâu, fel y clywsom, yn enwedig o ran rhywedd, mae ein hadroddiad yn datgan nad oedd yr holl dystion yn argyhoeddedig mai dyma'r ffordd orau ymlaen. Roedd cynrychiolwyr y Ceidwadwyr, UKIP a'r Democratiaid Rhyddfrydol yn credu mai'r dewis o ymgeiswyr yw'r broblem, ac y dylid canolbwyntio ar geisio annog ystod ehangach o unigolion i sefyll. Fel y dywedodd cyflwyniad ysgrifenedig fy mhlaid,

Dylai'r Blaid Geidwadol wneud popeth yn ei gallu i annog ystod o ymgeiswyr sydd mor gynrychiadol â phosibl o'r ardal y maent yn dymuno ei gwasanaethu.

Eglurwyd hyn ymhellach gan gyfarwyddwr adolygu ffiniau fy mhlaid pan ddywedodd wrth y pwyllgor fod cadeirydd plaid y DU wedi gosod targed o geisio cael cydbwysedd o 50/50 ar y rhestr. A dywedodd ei fod yn credu mai cynyddu'r gronfa o ymgeiswyr benywaidd yw'r peth pwysicaf. Mae Women2Win yn arwain yr ymgyrch i gynyddu nifer y menywod sy'n gynghorwyr, Aelodau Cynulliad ac Aelodau Seneddol Ceidwadol drwy roi cymorth, cyngor a hyfforddiant i fenywod sydd eisiau mynd i mewn i lywodraeth leol, Cynulliad Cenedlaethol Cymru, y Senedd neu sydd ond yn dymuno cymryd mwy o ran mewn gwleidyddiaeth, a thrwy hynny sicrhau bod fy mhlaid yn cynrychioli pobl Cymru a Phrydain, ac yn cynrychioli menywod yn deg ar bob lefel o wleidyddiaeth. Mae Women2Win Wales yn drawstoriad eang o fenywod a dynion o blith y Ceidwadwyr Cymreig sydd eisiau sicrhau bod menywod yn cael eu cynrychioli'n deg ar bob lefel o wleidyddiaeth drwy gael eu dewis ar gyfer seddi y gellir eu hennill.

Fel y trafodwyd yn adroddiad y pwyllgor, mae'r defnydd o rannu swyddi rhwng aelodau awdurdodau lleol wedi'i gyflawni'n llwyddiannus yng nghyngor dinas Abertawe. Fodd bynnag, er ei bod yn cefnogi'r egwyddor, nododd y Cynghorydd Debbie Wilcox, arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, fod anghysondeb bach yn y ddeddfwriaeth gyfredol, lle mae Deddf Llywodraeth Leol 2000 yn nodi na ellir cael mwy na 10 aelod gweithredol. Roedd hefyd yn amau a fyddai mwy o rannu swyddi rhwng aelodau gweithredol yn cael effaith sylweddol ar ddenu ystod ehangach o ymgeiswyr. Fodd bynnag, mae'n iawn fod adroddiad y pwyllgor yn galw am gynnwys darpariaethau i alluogi mwy o rannu swyddi rhwng aelodau anweithredol awdurdodau lleol yn y Bil llywodraeth leol ac etholiadau sydd ar y gweill.

Yn ei thystiolaeth i'r pwyllgor, cytunodd y Gweinidog fod angen edrych ar y prosesau cwynion corfforaethol mewn awdurdodau lleol ar ôl i mi ofyn iddi a ddylid gwahardd swyddog monitro rhag bod yn barti i gwynion am aelod, fel y digwyddodd yn Sir y Fflint, yn hytrach na gweithredu mewn rôl gynghori. Dywedodd fod swyddogion y cyngor yn gwasanaethu'r arweinwyr etholedig ond eu bod hefyd yn atebol i aelodau o feinciau cefn awdurdodau lleol, a bod angen cryfhau hyn yn y Bil arfaethedig hefyd. Rwy'n gobeithio ac yn hyderu y bydd yn bwrw ymlaen â'r addewid hwnnw ymhlith yr addewidion eraill a wnaeth. Diolch yn fawr.

Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad i'r ddadl hon drwy ddweud fy mod yn credu y dylai democratiaeth gynrychioliadol fod yn union hynny—dylai pwy a etholwn adlewyrchu ein cymdeithas yn ei holl amrywiaeth. O gofio ein bod yn fwy na 50 y cant o'r boblogaeth, mae cydbwysedd rhwng y rhywiau yn ein democratiaeth yn hanfodol. Ond rhaid i ni hefyd fabwysiadu dull gweithredu rhyngadrannol yn hyn o beth a gwneud yn siŵr ein bod yn gwneud beth bynnag y gallwn i gynyddu cynrychiolaeth menywod o bob cefndir: menywod duon ac Asiaidd, hoyw a thrawsrywiol, menywod anabl, menywod ifanc a hŷn, menywod dosbarth gweithiol ac yn y blaen. Rwy'n cefnogi cwotâu er mwyn sicrhau'r cydbwysedd hwn, ond rwyf hefyd yn cydnabod bod anawsterau ymarferol yn ogystal â'r anghytundeb ar y pwyllgor, a dyna pam na lwyddasom i wneud argymhelliad i'r perwyl hwnnw.

Mae rhwystrau sylweddol i'w goresgyn os ydym am weld ystod fwy amrywiol o gynghorwyr, ac nid yr un hen fath o garicatur llwydwallt, gwyn a gwrywaidd sydd wedi dod yn ddelwedd ddiofyn o gynghorydd i lawer o bobl. Ac nid yw hynny'n diystyru'r gwaith gwych a wneir gan lawer o gynghorwyr ar draws Cymru sy'n gweithio'n ddiflino dros eu cymunedau. Ond mae'n bwysig tynnu sylw at y broblem hon yn ei hanfod. Ni cheir cynrychiolaeth ddigonol o fenywod, pobl LHDTQ+, pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, pobl ddosbarth gweithiol a phobl anabl, ac ni allwn gywiro'r methiant hwn i sicrhau cynrychiolaeth ddigonol heb drechu rhywiaeth, hiliaeth, homoffobia, trawsffobia, rhagfarn ar sail anabledd, a'r holl ragfarnau eraill sydd, yn anffodus, yn dal yn gyffredin iawn yn ein cymdeithas. Mae cyni a thlodi yn rhwystrau ychwanegol i annog amrywiaeth mewn llywodraeth leol. Rwy'n gobeithio, felly, y bydd y Llywodraeth yn ceisio gweithredu'r awgrymiadau sydd yn yr adroddiad pwyllgor hwn. Rhaid inni edrych ar y rhwystrau sy'n atal pobl rhag sefyll yn y lle cyntaf, a gellir gwneud hyn drwy fynd i'r afael â sawl mater megis cyfarfodydd hygyrch, gan sicrhau bod technoleg yn cael ei defnyddio'n fwy helaeth er mwyn i aelodau allu mynychu cyfarfodydd drwy gyfrwng ffôn neu Skype efallai, yn ogystal â darparu ar gyfer aelodau sydd ag ymrwymiadau gofal plant drwy gynnig gofal plant yn y cyfarfodydd, neu ganiatáu rhannu swydd, ymysg mesurau eraill.

Byddai dull mwy hyblyg o weithredu'n canolbwyntio ar ddileu'r rhwystrau rhyng-gysylltiol sylfaenol sy'n wynebu pobl rhag cael eu henwebu ar gyfer swydd etholedig a chynnal ymgyrchoedd llwyddiannus. Mae rhai rhwystrau yn y system ei hun. Felly, er enghraifft, mae menywod yn gwneud yn well o dan gynrychiolaeth gyfrannol nag y gwnânt mewn system y cyntaf i'r felin, ac mae hynny wedi'i amlygu gan Fforwm Economaidd y Byd. Yn yr etholiad llywodraeth leol diwethaf, roedd 98 y cant o'r ymgeiswyr yn wyn, 94 y cant yn heterorywiol a 34 y cant yn fenywod. Ar ôl yr etholiad, dim ond 26 y cant o gynghorwyr oedd yn fenywod. Yn ogystal â hynny, mae pobl anabl o dan anfantais sylweddol wrth sefyll etholiad gan ei bod yn bosibl na fydd rhai'n gallu curo ar ddrysau yn yr un ffordd ag y gall ambell Aelod yma a minnau.  

Rhwystr arall i bobl sydd am sefyll etholiadau llywodraeth leol yw'r cam-drin y gall pobl ei hwynebu ar gyfryngau cymdeithasol. Rwy'n ymwybodol y bydd llawer o Aelodau yn y Siambr hon wedi profi'r math hwn o gam-drin, felly rydym yn gwybod yn iawn beth yw'r math o effaith y gall hynny ei chael. Gwn am rai pobl anhygoel o dalentog a fyddai'n gwneud cynrychiolwyr lleol da iawn, ond oherwydd diffyg cefnogaeth ac amddiffyniad i unigolion ar lefel leol yn ogystal ag ym myd y cyfryngau cymdeithasol, maent yn ymatal rhag gwneud hynny. Os ydym am gael y cynrychiolwyr gorau, rhaid inni eu helpu a'u hannog. Felly, rwy'n croesawu'r argymhelliad a wnaed yn yr adroddiad hwn fod yn rhaid i'r Llywodraeth bwyso ar y DU i sicrhau deddfwriaeth gref a chadarn i fynd i'r afael â cham-drin, bwlio ac aflonyddu ar y cyfryngau cymdeithasol.

Ni allwn ddianc rhag y ffaith bod angen i newid ddechrau ar y brig ac mae angen i'r Llywodraeth arwain drwy esiampl. O'r penodiadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru rhwng mis Hydref 2017 a mis Mawrth 2019, roedd pob un o'r 170 penodiad yn wyn. Dylai'r Llywodraeth arwain drwy esiampl. Mae ffordd bell i fynd cyn ein bod yn sicrhau cymdeithas a gynrychiolir yn wirioneddol gyfartal, ond rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth o ddifrif ynghylch yr adroddiad hwn, yn gweld y cyfle hwn fel man cychwyn, ac yn gweithredu'r holl argymhellion.  

A gaf fi ddechrau drwy gymeradwyo'r adroddiad—credaf ei fod yn adroddiad da—a'r gwaith a wnaeth aelodau'r pwyllgor a chyd-Aelodau, a gwaith y Cadeirydd ac wrth gwrs, y clercod a'r tîm cymorth hefyd?

Un o'r pethau sy'n amlwg o'r adroddiad hwn, ac mae'n cael ei adleisio yn y sylwadau sydd newydd gael eu gwneud, yw'r cyflwyniad cefndirol lle mae'n dweud bod dadansoddiad blaenorol gan grŵp ar amrywiaeth mewn llywodraeth leol a sefydlwyd gan Lywodraeth Cymru, 'Ar Ôl Pwyso a Mesur: Sicrhau  Democratiaeth Amrywiol mewn Llywodraeth Leol yng Nghymru', nodwyd bod proffil cynghorwyr yng Nghymru at ei gilydd yn ddynion gwyn a'u hoedran cyfartalog oddeutu 60. Rwy'n meddwl mai fi yw hwnnw. Nid ydym i gyd yn ddrwg, gyda llaw, ond mae'n broblem pan fydd pawb ohonom yn edrych yn debyg i fi. [Torri ar draws.] Mae'n wir. Mae'r rhan fwyaf ohonynt yn edrych yn debyg i fi. Gallwn fod yn eithaf da—. Ni fyddai neb yn beirniadu'r diweddar Paul Flynn, a fu farw'n ddiweddar yn ei 80au ac a oedd yn dal i fod yn Aelod Seneddol gweithgar dros Gasnewydd. Felly, mae lle i rai yn eu hwythdegau hefyd. Ond y broblem yw, pan fydd y mwyafrif yn ddynion gwyn oddeutu 60 oed, nid yw'n annog amrywiaeth.

Felly, mae angen inni wneud hyn, a chredaf fod yr adroddiad hwn yn ein helpu ar y ffordd gan ei fod yn edrych ar gamau ymarferol i'w dilyn. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth wedi derbyn y mwyafrif helaeth ohonynt a chwpl mewn egwyddor hefyd. Gadewch i mi droi at rai o'r rhain yn unig. Yn gyntaf oll, credaf ei bod yn dderbyniol iawn, ar argymhelliad 20, fod y Llywodraeth wedi derbyn ein hargymhelliad ynglŷn ag ymestyn y cymal machlud yn Neddf Gwahaniaethu ar Sail Rhyw (Ymgeiswyr Etholiad) 2002 hyd at 2050 i ganiatáu parhad pob rhestr fer menywod yn unig. Rwy'n gwybod bod rhestrau byr menywod yn unig yn rhai dadleuol, ac nid yw pawb yn eu cefnogi, ond maent wedi bod yn arf angenrheidiol i ehangu amrywiaeth o ran cynrychiolaeth. Felly, mae angen hynny arnom o hyd. Mae angen mesurau eraill hefyd, ond mae angen i hynny fod yno.  

Rwy'n croesawu'r ffaith hefyd ei bod yn flaenoriaeth a dderbynnir y dylai Llywodraeth Cymru sefydlu cronfa mynediad i swydd etholedig i gynorthwyo unigolion anabl i ymgeisio am swydd etholedig. Mae gennyf gyfeillion a fyddai'n elwa'n uniongyrchol o hynny ond sydd ar hyn o bryd yn teimlo eu bod yn cael eu rhwystro rhag ymgeisio oherwydd y rhwystrau ychwanegol a wynebant oherwydd yr anableddau sydd ganddynt. Ac ar y posibilrwydd o ymestyn cronfa o'r fath i gynnwys grwpiau eraill heb gynrychiolaeth ddigonol, credaf ei bod yn dra derbyniol fod y Llywodraeth wedi ystyried hynny hefyd.

Roedd argymhelliad 18 yn ymwneud â ffug etholiadau Cynulliad ar yr un pryd ag y cynhaliwn ein hetholiadau. Nawr, rwy'n derbyn yr hyn a ddywedodd y Llywodraeth, sef bod hyn wedi'i brif ffrydio, y bydd llawer iawn o etholiadau ffug mewn ysgolion a ffyrdd eraill o annog ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o'r broses etholiadol, ond fel y dywedodd y Cadeirydd, mae yna gyfle go iawn yma, un waith mewn cylch etholiadol, i gyffroi pobl ifanc am yr hyn a wnawn yma. Heddiw, cawsom aelodau o'r Senedd Ieuenctid yma yn eistedd y tu ôl i ni; roedd cyffro gwahanol yn y Siambr. Byddai'n wych manteisio ar y cyffro hwnnw adeg etholiadau'r Cynulliad gyda phobl ifanc yn uniongyrchol. Felly, nid ydym yn dweud 'yn hytrach na'—dal ati i wneud yr holl waith gwych arall, ond ychwanegu ato mewn gwirionedd. Edrychwch ar hyn. Ewch yn ôl i gael golwg ar yr argymhelliad hwnnw, oherwydd credaf ei fod yn awgrym gwerth chweil yn y fan honno.

Gadewch i mi droi at ambell un arall yma. Y materion yn ymwneud â thechnoleg: rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi derbyn y rheini, oherwydd, yn sicr, nid yn unig wrth i ni edrych ar gynyddu amrywiaeth yn y gweithlu, ond hefyd, rhaid i mi ddweud, os ydym yn edrych ar ddulliau mwy modern o gyfathrebu a hefyd yr agenda ddatgarboneiddio yr ydym yn gryf iawn arni hefyd, dylem fod yn archwilio cyfleoedd eraill nad ydynt yn llusgo pawb i mewn ar gyfer pob cyfarfod o leoedd anghysbell pellennig Powys, Ceredigion, neu hyd yn oed Ogwr a dweud y gwir, a dylem ystyried ffyrdd eraill o ddefnyddio technoleg. Felly, rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi derbyn yr argymhellion hynny.  

Hefyd, ar yr argymhellion ynghylch rhannu swyddi, gadewch i mi ddweud fy mod yn falch tu hwnt fod y mater o rannu swyddi ag aelodau gweithredol yn cael ei dderbyn yn llwyr. Mae'n debyg mai fi oedd un o aelodau mwyaf croch y pwyllgor a ddywedodd y dylai'r un peth fod yn berthnasol yn sicr wrth ethol aelodau unigol pan fyddant yn sefyll etholiad. Ac wrth gwrs, rwy'n gwybod bod llu o wrthwynebiadau, megis y byddent yn cystadlu yn erbyn ei gilydd ac os oes gennych ddau berson yn rhannu swydd, y byddant yn ymdrechu i wneud yn well na'i gilydd. Wel, mae gennym hynny mewn wardiau aml-aelod eisoes. Mae yna ffyrdd o wneud hyn drwy gytundeb. A dweud y gwir, efallai y bydd rhai o'r bobl sy'n wynebu rhai o'r rhwystrau, megis anabledd, ac nad ydynt yn teimlo eu bod am ymrwymo i swydd amser llawn fel cynghorydd, yn dweud wrthyf fi neu wrth rywun arall yn y dyfodol, 'Huw, rwy'n awyddus iawn i rannu'r swydd gyda chi. Os gallwn rannu'r llwyth gwaith, gyda'ch profiad chi, a minnau'n newydd, gyda'r rhwystrau rwy'n eu hwynebu, fe wnawn hyn.' Felly rwy'n croesawu'r ffaith ei fod wedi cael ei dderbyn mewn egwyddor, ond rwy'n falch eich bod yn mynd i edrych ar hynny. Ond rwy'n credu y gallwn fynd ymhellach.

Mae hwn yn adroddiad gwych a chredaf y bydd yn gwthio'r agenda yn ei blaen ac yn helpu'r Llywodraeth, a diolch i'r Cadeirydd am y ffordd y cadeiriodd hyn hefyd a gofyn am gonsensws go iawn ar y materion hyn. A diolch yn arbennig i'r tystion. Ni fyddant yn hapus ynglŷn â phopeth sydd ynddo, neu byddant yn dweud ein bod wedi methu rhai elfennau, ond rwy'n credu ei fod yn gam mawr ymlaen ac rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi derbyn y rhan fwyaf o'r argymhellion.  

Cytunaf â'r hyn a ddywedodd yr holl Aelodau sydd wedi siarad hyd yn hyn, ac yn enwedig Helen Mary. Rwy'n cytuno bod gennym ni fel pleidiau gwleidyddol ddyletswydd i sicrhau bod yr ymgeiswyr y bydd pleidiau'n eu cyflwyno yn ceisio adlewyrchu amrywiaeth y cymunedau y maent yn gobeithio eu gwasanaethu.

Roeddwn yn falch iawn nos Sadwrn o weld ein maer newydd yng Nghaerdydd ar lwyfan, llwyfan byd-eang, ar gyfer Canwr y Byd, Caerdydd, i groesawu'r enillydd a'r rhai eraill a ddaeth i'r brig. Roedd honno'n foment wych i amrywiaeth, oherwydd mae Dan De'Ath yn—nid yn unig fod ganddo'r gadwyn aur o'i gwmpas, ond mae'n 6 troedfedd 5 modfedd, felly nid oedd modd i chi fethu gweld mai ef yw ein maer du cyntaf. Felly, mae hwnnw'n fodel rôl gwych i bobl y dyfodol o gymunedau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig sy'n credu yr hoffent ddod yn gynghorwyr.  

Ond mae'n fater cymhleth iawn. Cytunaf yn llwyr â Leanne; mae angen i ni wneud popeth yn ein gallu i fynd i'r afael â homoffobia, rhywiaeth, hiliaeth a gwahaniaethu yn erbyn pobl ag anableddau, ond mae'n eithaf cymhleth pan fyddwch yn edrych ar y manylion. Felly, er enghraifft, pam fod ganddynt gydbwysedd eithaf da o gynghorwyr benywaidd yn Sir Gaerfyrddin, ond yng nghymuned Ceredigion, drws nesaf, prin fod yna unrhyw fenywod sy'n gynghorwyr? Ac felly mae'n beth llawer mwy cymhleth na dim ond sicrhau bod yr ymrwymiad hwn gennym.

Gwn mai un o'r materion sy'n codi yw'r adeg y mae cynghorau'n cyfarfod, oherwydd credaf fod cynghorau trefol Caerdydd, Casnewydd, Abertawe a Wrecsam i gyd yn cyfarfod tua 4.30 neu 5 o'r gloch gyda'r nos, sy'n addas i bobl sydd â swydd ac sydd wedyn yn gallu cael caniatâd i adael yn gynnar bob mis ar ddiwrnod cyfarfod y cyngor. Ond gallaf weld sut y gall pobl sydd yn eu 60au hwyr, a allai orfod teithio am awr i gyrraedd y lleoliad ar gyfer cyfarfod y cyngor, fod yn wrthwynebus i gyfarfod gyda'r nos, gan ei fod yn golygu teithio yn y tywyllwch yn ystod y gaeaf, ac os ydych yn gynrychiolydd hŷn, gall hynny fod yn dipyn o her. Felly, rwy'n meddwl bod yna gymhlethdodau yn hyn nad ydynt yn hawdd eu datrys.

Credaf fod ein hargymhelliad 1 ynghylch caniatáu i bobl gymryd rhan mewn cyfarfodydd o bell yn bwysig iawn, yn enwedig i bobl a allai fod â chyfrifoldebau gofalu munud olaf, lle mae trefniadau gofal plant wedi mynd o chwith, neu lle mae pellteroedd mawr i'w teithio. Pam y byddech eisiau teithio am ddwy awr er mwyn cymryd rhan mewn cyfarfod nad oedd ond yn awr o hyd? Wyddoch chi, mae hynny'n galw am ormod o ymdrech ar gyfer yr hyn a allai fod yn benderfyniad pwysig ond y gellid ei wneud yn hawdd gan aelod pwyllgor o bell.

Credaf mai un o'r pethau a'm trawodd fwyaf, a chredaf i mi sôn amdano yn y Siambr o'r blaen, oedd fy mod wedi cyfarfod â grŵp o gynghorwyr o dri chorff sirol yn Aberystwyth bron flwyddyn yn ôl, ac roeddwn yn teimlo'n wylaidd wrth weld lefel ymroddiad y bobl hyn, ond hefyd yn synnu eu bod yn gwneud pethau nad oeddwn yn credu y dylid disgwyl iddynt eu gwneud. Mae'n anodd iawn os ydych yn cynrychioli cymuned wledig, oherwydd bydd pawb yn gwybod ble rydych chi'n byw am fod pawb yn adnabod pawb. Ond roeddwn yn credu ei bod hi'n afresymol fod unigolion, ar rai achlysuron, yn cael cais i ateb y drws am saith o'r gloch y bore ac am 10 o'r gloch y nos. Wyddoch chi, mae hynny'n afresymol a chredaf y dylai swyddogion y cynghorau hynny fod wedi dweud yn bendant, 'Peidiwch â gwneud hyn. Bydd yn ormod i chi. Mae'n rhaid i chi gael bywyd hefyd.' Roedd yna un unigolyn nad oedd yn defnyddio ei wyliau i gyd er mwyn cynnal ei swydd amser llawn a chyflawni ei gyfrifoldebau cyngor. Nid wyf yn credu y dylai neb fod yn gwneud hynny. Credaf fod hynny'n annoeth ar y naw, a chredaf fod yn rhaid inni sicrhau y bydd y taliad a wneir yn caniatáu i bobl leihau eu horiau gwaith er mwyn adlewyrchu'r ffaith bod bod yn gynghorydd yn swydd dra chyfrifol.

A fyddech yn cytuno â mi, Jenny Rathbone, fod rôl hefyd i gwmnïau sy'n ddigon mawr a chyrff cyhoeddus i ddychwelyd at yr hen arfer o roi absenoldeb dyletswydd gyhoeddus i bobl fod yn aelodau o'r awdurdod lleol neu i fod yn ynadon? Gwn fod rhai cyrff yn dal i wneud hynny, ond mae'n ymddangos ei fod yn arfer sydd wedi mynd allan o ffasiwn, os mynnwch. Ac er na allwch ddisgwyl i gwmni bach lleol wneud hynny, rwy'n credu y dylai'r sefydliadau mawr fod yn galluogi eu staff i gyfranogi.

Ydw, credaf ei bod yn gwbl bosibl i gwmnïau mawr gael rhai diwrnodau penodedig wedi'u neilltuo ar gyfer dyletswyddau cyhoeddus ac nid oes angen i hynny olygu bod yn gynrychiolydd ar y cyngor, gallai fod yn gorff llywodraethu ysgol neu weithio mewn corff gwirfoddol, yn eu cynghori ar sut i wneud eu cyfrifon neu beth bynnag. Rwy'n credu bod llawer o fusnesau yn y gymuned yn cefnogi'r math hwnnw o weithgarwch, ond rwy'n credu ei bod yn afresymol i gwmni bach, gyda phump o weithwyr efallai, adael i rywun fynd. Nid wyf yn meddwl bod hynny'n bosibl. Ond credaf fod angen inni fwrw ymlaen o ddifrif â—.

Rwy'n credu mai un o'r materion eraill nad wyf yn meddwl bod Aelodau eraill wedi sôn amdano yw argymhelliad 13, sef sicrhau bod y lwfans gofal y dylai pobl fod â hawl i'w hawlio os ydynt yn gyfrifol am aelod oedrannus neu anabl o'r teulu neu os oes ganddynt blant bach, nid wyf yn credu y dylai fod yn rhaid dweud bod unigolyn X, Y, Z wedi hawlio'r swm hwn. Dylai hyn fod yn rhywbeth a gofnodir gan y cyngor fel un o'r treuliau'n unig, gyda'r archwiliadau a'r gwiriadau amlwg fod yn rhaid i'r unigolyn sy'n hawlio'r lwfans fod yn bresennol yn y cyfarfod y mae'n hawlio ar ei gyfer wrth gwrs.

A wnewch chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?

Ond gellir gwneud hynny y tu ôl i'r llenni; nid oes angen ei wneud drwy wneud y bobl hynny'n agored i feirniadaeth.

Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am ei adroddiad ac am waith ardderchog y Cadeirydd a'r pwyllgor. Mae'r ffaith nad yw ein democratiaeth yn adlewyrchu ein demograffeg yn fater a ddylai beri pryder mawr inni. Sut y gallwn obeithio cynyddu'r ymwneud â'r broses ddemocrataidd os bydd rhannau helaeth o'r etholwyr yn teimlo nad ydynt yn cael eu cynrychioli? Yn etholiadau diwethaf y cynghorau, dim ond 42 y cant o'r etholwyr a drafferthodd bleidleisio. Ac nid difaterwch yn unig sydd ar fai; mae'n adlewyrchu'r ymddieithrio a fu o'r broses wleidyddol. Mae pobl yn colli diddordeb mewn gwleidyddiaeth, ac o ganlyniad maent yn llai tebygol o bleidleisio, heb sôn am geisio am swydd wleidyddol.

Yn ôl archwiliad diweddar y Gymdeithas Hansard, 'Audit of Political Engagement', y diweddaraf mewn archwiliad 15 mlynedd sydd wedi bod yn edrych ar farn y cyhoedd am wleidyddiaeth, ein system wleidyddol a chyflwr ein democratiaeth, roedd barn pobl am wleidyddiaeth ar ei hisaf erioed, yn is o lawer nag yn sgil sgandal treuliau'r ASau. Mae tri chwarter y cyhoedd ym Mhrydain yn dweud bod angen cryn dipyn neu lawer iawn o welliant ar ein systemau Llywodraeth. Mae 50 y cant yn dweud nad yw'r prif bleidiau a'r gwleidyddion yn malio am bobl fel hwy, ac mae 75 y cant yn dweud bod y prif bleidiau gwleidyddol mor rhanedig fel na allant wasanaethu er budd gorau'r wlad. Felly, mae gan bobl fwy o ffydd yn y fyddin a'r farnwriaeth i weithredu er budd gorau'r wlad.

Gyda'r lefel hon o ddiffyg ymddiriedaeth mewn gwleidyddiaeth, sut y gallwn obeithio annog niferoedd mwy o fenywod, cymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig, pobl ag anableddau ac aelodau o'r gymuned LHDT i sefyll fel ymgeiswyr? Mae angen llawer o waith a chymorth ar hyn o bryd i annog grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol i fynd i'r byd gwleidyddol a sefyll mewn seddi y gellir eu hennill; mae o'r pwys mwyaf.

Er fy mod yn croesawu llawer o'r mesurau a amlinellwyd gan y pwyllgor yn ei argymhellion am y byddant yn ei gwneud yn haws i bobl o grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol wasanaethu fel cynghorwyr, rydym yn ymladd brwydr amhosibl oni bai ein bod yn adfer ffydd yn ein systemau gwleidyddol. Ac mae hynny'n rhywbeth y mae'n rhaid i bob un ohonom weithio arno. Felly, o gynghorwyr cymuned i Aelodau Seneddol, rhaid inni ddangos ein bod yma i weithio dros ein hetholwyr, nid i sgorio pwyntiau pleidiol-wleidyddol hawdd yn erbyn ein gilydd. Rhaid inni ddangos i'r etholwyr ein bod yma i gyflawni eu dymuniadau, mai hwy yw ein meistri ni ac nid fel arall.

Ac mae'n rhaid inni weithredu fel oedolion, oherwydd weithiau, ceir casineb a bustl mewn trafodaethau gwleidyddol nad ydynt yn cyflawni dim heblaw—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf, yn bendant.

Safodd arweinydd eich plaid o flaen poster a oedd yn atgoffa o bropaganda'r Natsïaid, ac rydych yn sôn am gasineb mewn gwleidyddiaeth. Ni allaf gysoni'r ddau beth—

A gaf fi ddweud rhywbeth wrthych? A wyf fi erioed wedi gwneud ymosodiad personol ar unrhyw un yn y fan hon?

Rwy'n gofyn i chi am arweinydd eich plaid.

Gadewch i mi ofyn rhywbeth i chi. Fe godoch ar eich traed a gwneud pwynt gwleidyddol yn erbyn un o'n haelodau yma, a dywedodd hi wrthych y tu allan nad oeddech wedi gwrando ar y frawddeg lawn cyn i chi sefyll a gwneud sylw o flaen y Siambr gyfan—

A wnewch chi ateb y pwynt a wneuthum?

—ac nid oedd hynny'n iawn. A ydych wedi ysgrifennu at yr arweinydd gwleidyddol—

Na, na. Ni allwch ddadlau'n ôl ac ymlaen. Naill ai ymatebwch i'r ymyriad gan yr Aelod neu symudwch yn eich blaen.

Nid wyf wedi edrych arno. Nid wyf wedi edrych ar yr hyn rydych chi'n sôn amdano—

Nigel Farage a'r poster yn refferendwm Brexit—

Fe ddywedoch chi 'arweinydd gwleidyddol', ac rwy'n ystyried mai Mark Reckless yw fy arweinydd yma, mae'n ddrwg gennyf.

Nid Nigel Farage, felly?

Wel, ef yw arweinydd ein plaid—

Ie, wir.

Ond nid yw yn y Cynulliad, ydy e?

Na, na. Naill ai atebwch yr ymyriad neu symudwch yn eich blaen.

Rwy'n symud ymlaen, ydw. Felly, rhaid inni ddangos i'r etholwyr ein bod yma i gyflawni eu dymuniadau, mai hwy yw ein meistri ni ac nid fel arall. Ac mae'n rhaid i ni weithredu fel oedolion, fel rwyf newydd ei ddweud. Nid yw'r casineb a'r bustl a geir yn llawer rhy aml mewn trafodaethau gwleidyddol yn ateb unrhyw ddiben ar wahân i ddadrithiad pellach mewn gwleidyddiaeth.

Os na all gwleidyddion weithredu fel oedolion cyfrifol, rhesymol a thrin ei gilydd â pharch, sut y gallwn ddisgwyl i'r etholwyr ein cefnogi neu hyd yn oed eu hannog i ddod yn wleidyddion eu hunain? Felly, nid yw'n fawr o syndod fod pobl yn cael eu diflasu gan wleidyddiaeth a gwleidyddion. Fodd bynnag, heddiw, gwelsom aelodau o'r Senedd Ieuenctid yn ymgysylltu'n gadarnhaol â llawer o faterion gwleidyddol ac yn siarad â ni am eu gwaith yn y dyfodol. Felly, roedd hwn yn gam cadarnhaol i annog pobl ifanc i gymryd rhan mewn gwleidyddiaeth. Mae'r Cadeirydd wedi sôn am rannu swyddi, sy'n amlwg eto yn gam cadarnhaol i'w ystyried ymhellach.

Yn etholiad diwethaf y Cynulliad, ni thrafferthodd mwy na hanner pobl Cymru i bleidleisio; mewn rhai seddi, ychydig dros draean o'r rhai a oedd yn gymwys i bleidleisio a wnaeth hynny mewn gwirionedd. A'r llynedd, buom yn dathlu canmlwyddiant y bleidlais gyffredinol, ond beth fyddai Emmeline Pankhurst yn ei feddwl am y lefelau o ymddieithrio a welwn heddiw?

Mae angen inni wneud gwleidyddiaeth yn fwy cynhwysol, ac er mwyn gwneud hynny, rhaid inni ei gwneud yn fwy parchus. Ac mae tlodi yn ein cymunedau, unwaith eto, yn rhwystr ac yn aml yn cynyddu anghydraddoldeb. Felly, yr ateb i gael rhagor o fenywod mewn gwleidyddiaeth yw gwneud gwleidyddiaeth yn fwy deniadol i fenywod, a gellir dweud yr un peth am bob grŵp arall sydd heb gynrychiolaeth ddigonol. Mae bwlio ar-lein yn rhwystr i annog menywod i fynd i fyd gwleidyddiaeth, a rhaid inni sicrhau bod gan bobl hyder i ymdrin â hyn yn gadarnhaol. Felly, mae angen inni ei wneud yn fwy atyniadol i bobl ddod yn gynghorwyr, yn ACau neu'n ASau, a bryd hynny'n unig y gallwn sicrhau amrywiaeth mewn gwleidyddiaeth.

Diolch. A gaf fi alw'n awr ar y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol, Hannah Blythyn?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am eu gwaith gwerthfawr a phwysig yn y maes hwn, a hoffwn hefyd gofnodi fy niolch i a diolch y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i'r sefydliadau a'r unigolion niferus sydd wedi cyfrannu at hyn. Croesawn waith y pwyllgor a byddwn yn pleidleisio o blaid heddiw.

Mae Llywodraeth Cymru yn ymrwymedig i gynyddu amrywiaeth mewn swyddi etholedig, gan weithio i alluogi a grymuso pobl sydd am sefyll etholiad i wasanaethu eu cymunedau. Pan fydd ein gwleidyddiaeth yn adlewyrchu ein pobl, gwyddom fod ein cymunedau a'n gwlad yn well o'r herwydd. Felly, gweithio gyda phartneriaid i nodi a chwalu rhwystrau, o ran canfyddiad ac mewn ystyr fwy ymarferol, a chyfeiriodd y Cadeirydd at yr awgrymiadau ymarferol sydd yn yr adroddiad, a byddaf yn dod atynt cyn bo hir.

Ond yn gyntaf hoffwn grybwyll canfyddiad, o ran beth yw swydd wleidyddol ac i bwy y mae, a phwy sy'n wleidydd. Soniodd Leanne Wood am y stereoteip traddodiadol o'r hyn y mae pobl yn ei weld yw gwleidydd, ac rwy'n petruso rhag dweud 'gwelw a gwryw' gyda Huw'n sefyll mor agos ataf, ond peidiwch â phoeni, yn sicr ni fyddem yn dweud eich bod yn ddiflas. Ond o ddifrif, pan oeddwn i'n tyfu i fyny, ni feddyliais erioed y buaswn yn wleidydd gan nad oedd gwleidydd yn edrych yn debyg i fi, nid oedd yn rhywun tebyg i mi ac nid oedd yn rhywbeth y tybiwn erioed y gallwn ei wneud. Ond mewn gwirionedd roeddwn yn meddwl am y peth yn ddiweddar ac rwy'n meddwl efallai fy mod wedi cyrraedd y pwynt hwnnw, Ddirprwy Lywydd, pan wyf yn cyd-fynd â'r stereoteip gan fy mod yn agosáu at ganol oed, rwy'n wyn ac mae gennyf wraig erbyn hyn.

Ond o ddifrif, gwyddom fod profiad byw yn golygu ein bod yn gallu gwasanaethu ein cymunedau'n ddilys, ac mai dyna'r ffordd gryfaf o sicrhau bod ein llais a'n safbwyntiau o bob rhan o'n cymunedau a'n cymdeithas yn cael eu cynrychioli yn y drafodaeth a'r ddadl sy'n digwydd yn ein democratiaeth, yn ein cymunedau ac yn ein gwlad. Yn gryno, gall diffyg demograffig lywio diffyg democrataidd ac arwain at ddiffyg cysylltiad â'n prosesau gwneud penderfyniadau a'n proses ddemocrataidd.

Ond fel y clywsom heddiw, ni all pobl gychwyn ar y daith i ddod yn Aelod etholedig os nad ydynt yn ymwybodol o beth yw Aelod etholedig, beth y mae'n ei wneud a sut y mae'n ei wneud. Mae'r Cadeirydd wedi crybwyll diffyg gwybodaeth i bobl ynglŷn â sut y gallent ddod yn gynghorydd a beth y mae hynny'n ei olygu. Felly, mae angen i ni sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf ar bob cyfle i godi ymwybyddiaeth o rôl a gwerth cynghorwyr. Mae pawb ohonom wedi clywed y canfyddiadau a'r ystrydebau negyddol, am gynghorwyr nad ydynt yn gwneud unrhyw beth, nad ydynt yn gweithio'n galed, ond ar draws ein cymunedau ac yn y Siambr hon, gŵyr pawb ohonom y gallai pobl yma fod yn clywed o wahanol gefndiroedd gydag ideoleg wahanol, ond mae'r mwyafrif ohonom am wneud ein gorau i wasanaethu ein cymunedau.

Felly, yn ystod y misoedd nesaf, byddwn yn gweithio gyda phartneriaid i nodi elfennau allweddol ein hymgyrch i godi proffil cynghorwyr, y cyfraniadau allweddol a wnânt i gymdeithas a'r gwahaniaeth y maent yn ei wneud i'w cymdogion a'r cymunedau ehangach. Byddwn yn ceisio manteisio ar hyn a hyrwyddo a chodi ymwybyddiaeth o'r cyfraniadau ymarferol y mae pobl wedi'u gwneud ar lawr gwlad ac mewn ardaloedd lleol. Bydd herio'r negyddoldeb cynyddol ynghylch gwleidyddiaeth yn allweddol i unrhyw ymgyrch. Ond mae'n bwysig ein bod yn mynd i'r afael â hyn drwy weithio mewn partneriaeth.

Ond fel y dywedais, mae angen i ni wneud mwy na herio'r canfyddiad yn unig, mae'n rhaid i ni weithredu i ddileu'r rhwystrau ymarferol i gyfranogi, ar y dechrau ac er mwyn galluogi cyfranogiad parhaus. Mae hyn yn cynnwys sicrhau bod systemau cymorth priodol ar waith o ran hyfforddiant a datblygiad, cymorth emosiynol a mecanwaith i ddiogelu lles. Mae amrywiaeth eang o gyfleoedd hyfforddi a datblygu eisoes ar gael i gynghorwyr, yn amrywio o raglenni sefydlu i raglenni arweinyddiaeth, ond fel y clywsom heddiw, gallwn bob amser wneud mwy a gallwn adeiladu ar hyn. Byddwn yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i gynyddu a gwneud y gorau o'r cyfleoedd, ac rydym yn awyddus i weithio gydag eraill i nodi meysydd ychwanegol i roi sylw iddynt.

A wnaiff y Gweinidog ildio?

Gwnaf, wrth gwrs.

Wrth wneud hynny, tybed a wnaiff y Gweinidog edrych ar rywbeth a godwyd gennyf ar y pwyllgor unwaith neu ddwy—yr enghraifft ragorol a welwyd gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr a wnaeth waith hyrwyddo aruthrol ar sail amhleidiol ar ymgyrch ynglŷn â sefyll fel cynghorydd os nad ydych erioed wedi meddwl am wneud hynny, ac yna aeth drwy hyfforddiant helaeth gyda phobl ynglŷn â beth y golygai hynny, sut y gallech oresgyn rhwystrau? Nid oedd yn gweddu i bawb—dywedai rhai pobl, 'Diolch yn fawr iawn ond nid oes gennyf ddiddordeb'—ond daeth â llwyth newydd o bobl wahanol i'r arfer i mewn, ac nid oedd cysylltiad gwleidyddol o unrhyw fath gan rai ohonynt. Felly, edrychwch ar y rheini pan fyddwch yn meddwl am weithio mewn partneriaeth.

Gwnaf, yn bendant, ac os oes gan unrhyw Aelodau awgrymiadau neu enghreifftiau o arferion gorau y gellir eu cyflwyno wedyn ar draws y cynghorau, ar draws y gymuned neu ar raddfa genedlaethol, rwy'n siŵr y buaswn i a'r Gweinidog yn hapus iawn i glywed am hynny. Fel y dywedoch chi, hyd yn oed os yw rhai pobl yn penderfynu nad yw'n gweddu iddynt hwy, byddwn wedi codi ymwybyddiaeth o rôl y cyngor yn y gymuned beth bynnag. Hefyd, yn yr un modd, mae angen i ni ystyried sut y gallwn roi cymorth gwell i bobl nad ydynt wedi llwyddo mewn etholiadau o bosibl, ac sydd eisoes wedi dangos diddordeb mewn cymryd rhan mewn gwleidyddiaeth leol a'r gymuned leol. Ac mewn gwirionedd, rydym wedi gweld drwy'r gwaith a wnaethpwyd gennym a thrwy dystiolaeth y pwyllgor fod rhai pobl, efallai, wedi mynd ymlaen i ddefnyddio'r sgiliau trosglwyddadwy hynny wedyn, fel llywodraethwyr ysgol ac mewn rolau eraill yn y gymuned. Felly, mae'n fater o sut y byddwn yn parhau â'r gefnogaeth honno yn y dyfodol, fel bod pobl am ymgeisio eto. Ac mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud yn siŵr nad yw pobl yn colli diddordeb oherwydd y diffyg llwyddiant hwnnw—nid yw'r rhan fwyaf o bobl yn cael eu hethol ar y cynnig cyntaf—felly, sicrhau ein bod yno i gefnogi pobl a mynd â hwy drwy'r broses honno.

Mae'r adroddiad hwn hefyd yn canolbwyntio ar nifer o faterion pwysig, gan gynnwys mynychu o bell, trefniadau rhannu swydd a chymorth i gynorthwyo pobl ag anableddau i geisio am swydd etholedig. Mae'r rhain yn feysydd lle mae gwaith eisoes ar y gweill, ond gallwn bob amser adeiladu ar y gwaith hwn. Felly, yn y Bil etholiadau llywodraeth leol (Cymru) sydd ar y gweill, rydym yn bwriadu diwygio'r adrannau ar fynychu o bell ym Mesur Llywodraeth Leol (Cymru) 2011 i gynnwys darpariaethau i hwyluso trefniadau rhannu swydd ar gyfer swyddogion gweithredol ac arweinwyr cynghorau. Byddwn yn amlwg yn ystyried pethau lle mae wedi digwydd—yn Abertawe—a lle gallwn ddysgu o fentrau eraill hefyd, fel y dywedodd Helen Mary, rwy'n credu. Bydd yn cynnwys dyletswydd ar arweinwyr grwpiau gwleidyddol i hyrwyddo safonau ymddygiad priodol, a'i gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol gyhoeddi cyfeiriad swyddogol eu haelodau etholedig, yn hytrach na'u cyfeiriad cartref. Felly, byddai angen i'r awdurdodau lleol roi cyfeiriad swyddfa swyddogol i'r Aelodau ei ddefnyddio ar gyfer cyhoeddusrwydd. Cododd Aelodau her y cynnydd mewn cam-drin ar-lein y mae gwleidyddion yn gyffredinol yn ei brofi, yn anffodus—gwn fod llawer ohonom yn y Siambr wedi profi hynny ein hunain—a deallaf fod y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol newydd fod mewn cysylltiad â Llywodraeth y DU heddiw, mewn gwirionedd, ynglŷn â sut y gallwn weithio i fynd i'r afael â cham-drin ar-lein gyda chwmnïau cyfryngau cymdeithasol, oherwydd credaf ein bod i gyd yn ymwybodol fod hyn yn rhywbeth y mae gwir angen mynd i'r afael ag ef a'i ddileu, oherwydd nid oes neb yn haeddu hynny. Mae pobl yn aberthu llawer yn bersonol drwy sefyll etholiad i wasanaethu eu cymuned ac mae angen inni barchu ein gilydd fel pobl am yr hyn a wnawn hefyd. Yn unol â hyn, byddwn yn deddfu i ddileu'r angen i gyhoeddi cyfeiriad yr ymgeisydd ar y papur pleidleisio. Bydd llawer o bobl yn gwybod ble mae eu cynghorydd lleol yn byw, ond rwy'n credu bod hynny'n darparu sicrwydd ychwanegol i wneud yn siŵr nad yw ar gael yn gyhoeddus ar-lein er mwyn rhoi tawelwch meddwl i bobl lle gallwn wneud hynny.

Byddwn hefyd yn ysgrifennu at Lywodraeth y DU ynglŷn â rhoi adran 106 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010 mewn grym, fel y cynigir yn yr adroddiad, ac mae swyddogion wedi cysylltu â Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth i ofyn am farn ar y dull arfaethedig o gyhoeddi ad-daliadau os bydd costau. Rydym wedi ymrwymo i weithio ar ddarparu cronfa mynediad i swydd etholedig ar gyfer Cymru, ac mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo gyda swyddogion ar draws y Llywodraeth a hefyd gyda fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog yma.

Dylem hefyd gydnabod bod camau eisoes wedi'u cymryd i gefnogi amrywiaeth. Cymru oedd y wlad gyntaf yn y DU i wneud darpariaeth ddeddfwriaethol ar gyfer absenoldeb teuluol i aelodau etholedig er mwyn mynd i'r afael â rhai o'r rhwystrau i gyfranogiad mewn llywodraeth leol ar gyfer cynghorwyr a allai fod â chyfrifoldebau teuluol. Rydym yn bwriadu diweddaru'r trefniadau hyn yn y Bil etholiadau llywodraeth leol er mwyn ymestyn y darpariaethau i gynnwys rhai sy'n mabwysiadu, ac rydym hefyd yn bwriadu ei gwneud yn haws diweddaru'r trefniadau absenoldeb wrth i'r polisi ddatblygu yn y maes hwn.    

Ddirprwy Lywydd, wrth gloi, hoffwn ailadrodd unwaith eto ein bod yn croesawu'r gwaith pwysig hwn gan y pwyllgor a phawb sy'n gysylltiedig ag ef, ac edrychwn ymlaen at weithio gyda'n gilydd i fwrw ymlaen â hyn yn y dyfodol. Rwy'n credu y gallwn i gyd gytuno ein bod wedi camu i'r cyfeiriad iawn, ond mae'n bryd i ni gynyddu ein gwaith yn y maes hwn ar gyfer ein holl bobl, ein cymuned a'n democratiaeth. Diolch yn fawr.

Diolch. A gaf fi alw ar John Griffiths i ymateb i'r ddadl?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ac a gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau am gymryd rhan yn y ddadl? Mae'n dda gweld, rwy'n credu, fod ymdeimlad eithaf cryf o gonsensws o ran lle rydym ni a lle mae angen i ni fynd. Fel y dywedwyd, mae'r Cynulliad yma mewn gwirionedd yn enghraifft go dda o'r ffordd y gellir gwneud cynnydd ac o'r ffordd y gwnaethpwyd cynnydd. Er hynny, fel y gwyddom, mae gwaith pellach i ni ei wneud hefyd. Serch hynny, mae gennym stori weddol dda i'w hadrodd, sydd yn ein rhoi mewn sefyllfa eithaf cryf yn fy marn i wrth wneud argymhellion a chynghori eraill.

Fel Huw, rwy'n pledio'n euog i fod yn y ddemograffeg wrywaidd, gwyn a thua 60 oed. [Chwerthin.] Nid oes llawer y gallwn ei wneud am hynny, ond yn sicr gallwn weithio tuag at fwy o amrywiaeth yn gyffredinol. Credaf fod yr hyn a ddywedodd Huw am Paul Flynn yn wir iawn—fod Paul yn dadlau'n gryf iawn dros y ddemograffeg sydd yn eu hwythdegau a chynrychiolaeth well ar gyfer y grŵp oedran hwnnw ar bob lefel o wleidyddiaeth, ond yn sicr, rydym am weld cymaint o amrywiaeth â phosibl ar bob lefel o lywodraeth yng Nghymru, a byddwn yn gweithio tuag at hynny, fel pwyllgor, ac yn gweithio gyda'r Llywodraeth yma ac awdurdodau lleol yng Nghymru.

Credaf fod Jenny Rathbone wedi gwneud pwynt cryf ynglŷn â'r ffaith bod maer Caerdydd yn dod o leiafrif ethnig a'i fod ar y llwyfan rhyngwladol yng nghystadleuaeth Canwr y Byd, Caerdydd y BBC—gall modelau rôl fod mor bwerus, ac ni ddylem fychanu hynny o gwbl, a gorau po fwyaf o fodelau rôl o'r fath sydd gennym.

Gwnaeth Leanne bwynt diddorol, rwy'n credu, ynglŷn â chynrychiolaeth gyfrannol a sut y mae menywod yn tueddu i wneud yn well o dan y systemau hynny. Nid ydym ar drothwy unrhyw newid mawr yn y systemau etholiadol yng Nghymru, ond mae'n ddefnyddiol edrych ar sut y gall systemau penodol helpu neu lesteirio'r amrywiaeth ehangach honno yr hoffem ei gweld. Roedd yn ddefnyddiol hefyd yn fy marn i fod Leanne wedi sôn am gyni, oherwydd mae angen inni ddeall yr amseroedd yr ydym yn byw ynddynt a beth y mae hynny'n ei olygu i'r ymdrechion hyn i sicrhau mwy o amrywiaeth, ac nid yw ceisio rheoli cyllidebau sy'n lleihau a phopeth sydd ynghlwm wrth hynny yn dasg atyniadol i'r un ohonom. Mae grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol yn tueddu i ddioddef mwy yn sgil cyni nag eraill, ac nid yw hynny'n helpu chwaith.

O ran gwleidyddiaeth y cyfnod hwn, credaf fod yr hyn a ddywedodd Caroline Jones yn wir iawn, nad yw'r ffaith bod llai o barch nag erioed gan y cyhoedd at wleidyddiaeth yn ddefnyddiol os ydym am i bobl ymgysylltu â gwleidyddiaeth. Mae Brexit a'r refferendwm wedi bod yn gwbl wenwynig i hyn yn fy marn i, gan fod y refferendwm wedi hollti'r boblogaeth yn ei hanner, mae pleidiau gwleidyddol yn rhanedig, ac mae Llywodraeth y DU a San Steffan mewn cyflwr o anhrefn pur—yn methu symud o'u hunfan. Nid oes dim o hynny'n hysbyseb atyniadol iawn dros gymryd rhan mewn gwleidyddiaeth.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Yn hynny o beth, a gredwch fod gan y cyfryngau hefyd rôl elfennol a chanolog bwysig iawn yn hyn o ran y modd y caiff gwleidyddiaeth, gwleidyddion a chymdeithas sifil eu portreadu?

Ydw. Siaradodd Hannah Blythyn am ganfyddiadau a pha mor bwysig ydynt, ac mae hynny'n sicr yn wir, ac rwy'n falch iawn fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i fwrw ymlaen ag ymgyrchoedd codi ymwybyddiaeth a chyfathrebu, ac mae hynny'n ateb i ryw raddau y pwynt a wnaeth Helen Mary am ddyletswydd ddinesig, oherwydd credaf y byddai'n mynd i'r afael â hynny hefyd.

Ddirprwy Lywydd, gallaf weld bod fy amser yn gyfyng iawn, ond rhaid i mi ddweud fy mod yn credu bod yna naws afreal i'r hyn a ddywedodd Caroline Jones. Ni allwch ymbellhau fel Aelod etholedig oddi wrth y blaid yr ydych yn aelod ohoni, na'r blaid yr oeddech yn aelod ohoni, yn wir. A'r hyn a glywn am frad a gwneud cam â phobl a'r rhaniadau a'r elyniaeth a grëwyd gyda'r rhethreg honno a'r ymgyrchoedd hynny—unwaith eto, mae hynny'n gwbl wenwynig i geisio cael yr ymgysylltiad ac yn wir, yr amrywiaeth yn benodol, y mae pawb ohonom am ei gweld.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 8 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar y sector addysg uwch. A galwaf ar Bethan Sayed i wneud y cynnig. Bethan.

Diolch yn fawr iawn. Gadewch i mi ddechrau drwy ddweud nad ydym eisiau cynnal y ddadl hon heddiw. Nid ein dewis ni ydyw, ac nid ydym yn falch o ddod yma i drafod y problemau ar draws y sector addysg uwch yng Nghymru, ond teimlwn fod hon yn ddadl y mae'n rhaid ei chael yn awr, gan ein bod yn cefnogi'r sector, ac am ei fod mor hanfodol i'n cymdeithas a'r economi. Nid ydym yn mynd i fod yn blaid sy'n gweld problem, neu argyfwng hyd yn oed, ar y gorwel ac yn gwneud dim i ganu'r larwm, a byddem yn gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru yn teimlo'r un ffordd yn union. Gadewch i ni fod yn glir, rydym yn cynnal y ddadl hon nid yn unig oherwydd y materion rydym yn eu canfod ar lefel bersonol, neu drwy'r hyn y mae prifysgolion a'r wasg yn eu hadrodd, ond oherwydd bod pobl ar y rheng flaen ar draws y sector, gan gynnwys staff, academyddion a myfyrwyr, yn dod atom gan fynegi pryderon go iawn yn rheolaidd. Ni allwn ac ni ddylem eu hanwybyddu. Teimlant nad yw Llywodraeth Cymru yn trin y materion sy'n codi o'r sector addysg uwch gyda'r difrifoldeb y maent yn ei haeddu, ac rydym yn cytuno, yn enwedig ar yr adegau pan wyf fi ac eraill wedi tynnu sylw'r Gweinidog yn uniongyrchol at rai o'r pryderon hynny yn y Senedd hon.

Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, cafwyd diferion cyson o newyddion yn dangos y modd y mae sefyllfa ariannol prifysgolion Cymru yn gwaethygu. Gwelsom gyhoeddiadau dilynol am dorri swyddi yn achos un ohonynt, y Drindod Dewi Sant, gwelwn newyddion ei bod hi'n bosibl y bydd hyd at 170 o swyddi'n cael eu torri, mae Caerdydd wedi cyhoeddi y bydd hyd at 380 o swyddi'n cael eu colli yn ystod y pum mlynedd nesaf, a gwyddom fod hyn ar ben swyddi a gollwyd yn flaenorol ac ailstrwythuro. Pleidleisiodd darlithwyr a staff academaidd, aelodau o'r Undeb Prifysgolion a Cholegau bron 90 y cant o blaid streic y llynedd. Gwelwyd swyddi'n cael eu colli ac ad-drefnu yn fy nghyn-brifysgol dros y blynyddoedd diwethaf, ym Mangor hefyd, a rhagwelir rhagor yn y dyfodol.

Rydym hefyd mewn sefyllfa lle mae nifer y ceisiadau'n gostwng. Y llynedd, gwelwyd gostyngiad o bron i 6 y cant yng Nghymru yn gyffredinol. Ymhlith myfyrwyr yr UE, roedd y nifer yn peri pryder mawr, gyda gostyngiad o 20 y cant yn nifer y ceisiadau, ac rwy'n gobeithio, os bydd llefarydd Plaid Brexit yn ymateb yn y ddadl hon, y byddant yn ddigon gonest i gyfaddef y bydd eu polisi dewisol o adael yr UE heb gytundeb yn drychineb i'r sector addysg uwch yng Nghymru. Felly, deuwn—

A wnaiff yr Aelod ildio?

Wel, roeddwn yn gobeithio y byddech yn ymateb i'r—[Torri ar draws.] Nid ydych yn mynd—[Torri ar draws.] Popeth yn iawn, o'r gorau.

Roeddwn am ddweud nad dyna yw ein polisi dewisol. Byddai'n well o lawer gennym gael cytundeb, ond dim ond drwy fod yn barod i adael heb gytundeb y mae unrhyw obaith o gael cytundeb gweddus.

Wel, nid wyf yn siŵr fod pawb yn eich plaid yn credu hynny, ond diolch am yr ymyriad.

Deuwn at y ddadl hon hefyd gan wybod y gall sicrwydd ariannol newid dros nos. Mae sefydlogrwydd ariannol prifysgolion yn dibynnu ar hyn, yn enwedig mewn perthynas â benthyca. Nawr, deallaf fod Cyngor Addysg Uwch Cymru yn chwarae rôl reoleiddiol yn hyn o beth ac yn y pen draw, ni fyddai benthycwyr yn fodlon benthyg o gwbl o dan amgylchiadau o ddiffyg hyder sylfaenol mewn rhai prifysgolion. Ond dylem gyfaddef hefyd fod lefel benthyca rhai o brifysgolion Cymru yn uchel o gymharu â'r incwm cyffredinol. Mewn sefyllfa o sioc economaidd neu ddirywiad sydyn a difrifol yn nifer y myfyrwyr, pa mor agored i niwed ydym ni? Beth am sefyllfa lle mae benthyciadau sy'n cael eu rhoi gan ddisgwyl incwm cyson yn deillio o ffioedd a benthyciadau myfyrwyr yn cael eu heffeithio gan ostyngiad mewn ffioedd ac incwm rhagamcanol? Sut y bydd hyn yn effeithio ar rai prifysgolion yng Nghymru? Dyma'r gwirioneddau y mae angen inni fynd i'r afael â hwy. Mae'r cwestiynau hyn ac eraill yn sail i pam y credwn fod angen inni gael adolygiad llawn o sefydlogrwydd ariannol a chynaliadwyedd y sector cyfan, a hynny ar frys.

Cyhoeddwyd adolygiad Diamond ym mis Medi 2016, ac mae elfennau ohono nad ydynt yn weithredol eto, ac nid yw ei oblygiadau ariannol llawn wedi'u teimlo eto. Ond clywaf gan lawer o'r sectorau nad yw'r difidend Diamond fel y'i gelwir yn mynd i fod yn ateb i bob dim—nid yw'n mynd i allu lliniaru llawer o'r problemau ariannol a wynebir yn awr, oherwydd bod y dirwedd y cynhyrchwyd Diamond arni eisoes wedi newid.

Yn fy marn i, rydym yn dal i fod yn bell o brofi effeithiau Brexit. Os daw Boris Johnson yn Brif Weinidog, sy'n ymddangos yn fwyfwy tebygol, beth fydd effeithiau hynny erbyn mis Hydref, pan fydd wedi addo gadael yr UE doed a ddelo? Sut y bydd statws gynyddol faeddedig a chwerthinllyd Prydain dramor yn effeithio ar recriwtio rhyngwladol a brand prifysgolion Cymru? Rydym eisoes yn gwybod bod rhagweld Brexit ynddo'i hun a'r anhrefn cyn inni adael hyd yn oed wedi achosi gostyngiad mawr yn niferoedd y myfyrwyr o'r UE.

Rydym yn profi newidiadau demograffig a chystadleuaeth gynyddol o Loegr. Mae tua 40 y cant o fyfyrwyr Cymru yn gadael Cymru i astudio mewn man arall, gan waethygu ein draen dawn a hyfywedd ein sector addysg uwch, a chredaf fod angen mynd i'r afael â hyn. Mae adolygiad Augar yn mynd i olygu y bydd angen newid rhannau o adolygiad Diamond hefyd, ac os bydd y newid hwnnw'n arwain at newid Llywodraeth, mae angen inni ddeall sut y mae'r dirwedd honno'n effeithio ar Gymru, a gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru'n dweud wrthym sut y bwriadant ymateb i'r adolygiad penodol hwnnw.  

Ac i ddod at rai agweddau ar y cynnig a gyflwynwyd gennym a'r gwelliannau, yn amlwg ni fyddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth. A deallaf y bydd Gweinidog addysg y Democratiaid Rhyddfrydol, gyda'u record ar addysg, yn enwedig addysg uwch yn ystod Llywodraeth gymblaid y DU, am geisio bod yn hunanglodforus. Ond rwy'n meddwl bod hyn yn rhy bell ac nid yw'n cydnabod yn ddigonol pa mor ddifrifol yw'r mater hwn. Byddwn yn cefnogi gwelliant 4 gan Darren Millar.

Credwn fod angen adolygiad ehangach o drefniadau llywodraethu yn y sector addysg uwch yng Nghymru, a bydd fy nghyd-Aelod, Helen Mary Jones, yn trafod hynny ymhellach. Nodaf yr hyn a ddywedodd y Gweinidog yr wythnos diwethaf ynglŷn â'i llythyr cylch gwaith i CCAUC, ond yn bersonol ni allwn ddod o hyd i gyfeiriad penodol at gynnal adolygiad yn y llythyr hwnnw. Ond ar ôl i fy ymchwilwyr ffonio CCAUC, maent wedi dweud eu bod yn cynnal adolygiad cyffredinol o'r trefniadau, felly efallai y gall y Gweinidog, yn ei hymateb i'r ddadl hon, ddweud beth yn benodol y bydd hynny'n ei olygu mewn perthynas â llywodraethu, a sut y bydd yn ymateb i'r adolygiad hwnnw.

Rydym yn galw ar y Llywodraeth i ymdrin â sgandal cyflogau is-gangellorion o'r diwedd. Mae'n hollol hurt fod is-gangellorion yn cael mwy o gyflog na'r Prif Weinidog. Ceir trefniadau ar waith yn yr Alban sy'n helpu i ymdrin â'r materion hyn, ond ni welaf unrhyw reswm pam na all Cymru fynd i'r afael â hyn yn ogystal. Rydym hefyd yn falch o gefnogi galwadau a glywyd ers amser maith gan Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr ac eraill i staff a myfyrwyr gael chwarae rhan lawn yn y strwythurau ar gyfer gwneud penderfyniadau mewn prifysgolion, ac ni fyddai hyn yn syndod o gwbl fel cyn swyddog sabothol. Nid yw'r drefn fel y mae yn ddigonol bellach. Yn ein barn ni, mae angen strwythur mwy cynhwysol wedi'i gosod yn y gyfraith a dull partneriaeth gyfan o ymdrin ag addysg uwch yn gyffredinol.

Yn y pen draw, credwn fod prifysgolion yn hanfodol i wead bywyd Cymru ac i'n heconomi. Ceir cymunedau, trefi a dinasoedd cyfan sy'n llawer iawn cyfoethocach o ganlyniad i'w presenoldeb. Ond rydym yn gweld cymylau ar y gorwel ac yn ein barn onest ni—mae pawb ohonom yn onest yr wythnos hon, onid ydym—mae'n rhaid i ni gydnabod hyn o ddifrif ac rwy'n gobeithio bod y Gweinidog yn ei gydnabod hefyd.

Rydym wedi codi'r materion hyn mewn nifer o fforymau yn y gorffennol, a dywedwyd wrthym am beidio â phoeni cymaint. Rwyf fi ac eraill yn credu bod angen mwy o weithredu a hynny ar frys. Credwn hefyd, fel y gelwais amdano yn y gorffennol, fod y sector hwn yn ddigon mawr i gyfiawnhau cael Gweinidog ar wahân ar gyfer addysg uwch. Wrth edrych ar y tirlun ôl-16, diwygiadau arfaethedig y Gweinidog i addysg a hyfforddiant ôl-orfodol, credaf y byddai hyn yn cyfiawnhau gweithgarwch uniongyrchol gan Weinidog ar wahân.

Felly, fe ailadroddaf: sector sy'n wynebu bygythiadau ariannol parhaus a gostyngiad yn y niferoedd; sector a allai fod yn rhy agored i fenthyca mewn rhai meysydd; prifysgolion sy'n cyfyngu ar faint eu campysau a'u presenoldeb mewn rhai ardaloedd o Gymru. Ac mae gennym bobl yn gweithio mewn sector sy'n dweud wrthyf fi ac eraill nad yw tryloywder yn ddigon, nad yw llywodraethu'n ddigon cynhwysol ac nad yw'n darparu'r lefel o oruchwyliaeth, gweledigaeth na chyfeiriad cryf sydd eu hangen yn ddybryd ar y sector. Efallai y byddai'n beth da i'r rheoleiddiwr ganolbwyntio ar y pryderon hyn yn hytrach nag ymgysylltu â mi'n gyson ynglŷn â'r hyn a all, a beth na all y Gweinidog ymateb iddo yn y Siambr hon. Dywed y Gweinidog, a bydd yn dweud eto heddiw mae'n siŵr, fod y prifysgolion yn annibynnol, ac rydym yn deall hynny. Ond credwn y gellir cael mwy o ddisgwyliadau, ysgogiad a gweledigaeth o ran canlyniadau a ffefrir. Mae angen i bawb yng Nghymru, yn enwedig myfyrwyr a staff yn y sector addysg uwch, fod yn gwbl hyderus yn awr ar gyfer y dyfodol. Ar hyn o bryd, mae arnaf ofn nad ydynt.

I have selected the four amendments to the motion, and, if amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call on the Minister for Education to formally move amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans.

Yn ffurfiol.

I call on Suzy Davies to move amendments 2, 3 and 4, tabled in the name of Darren Millar.

Diolch yn fawr i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon, Lywydd. Cynigiaf ein gwelliannau.

Er nad ydym yn cytuno â phopeth yn y cynnig, mae yna gryn dipyn yr ydym yn cytuno ag ef, a dyna pam y gallwch weld sut rai yw ein gwelliannau. Ni allwn dderbyn yr hunanfodlonrwydd sy'n gynhenid yng ngwelliant Llywodraeth Cymru chwaith, oherwydd mewn gwirionedd, maent yn iawn i gydnabod bod prifysgolion yn annibynnol ac yn hunanlywodraethol; dyna pam na allwn gefnogi'r ymagwedd fwy ymyraethol yn rhannau o gynnig Plaid Cymru. Ond mae sefydliadau addysg uwch yn cael arian cyhoeddus, a dylent fod yn gwbl atebol amdano, ac yn atebol nid yn unig am y gwariant, ond am effeithiolrwydd y gwariant hwnnw. Rydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn ystyried bod atebolrwydd yn cynnwys sicrhau bod prifysgolion yn esbonio sut y cyfrannodd gwario'r arian hwnnw, ein harian ni, at werth darlun mwy, nid dim ond yr hyn y gwariwyd yr arian hwnnw arno. Ac mae angen gofyn cwestiynau, megis: beth fyddai wedi'i golli pe na bai Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi, drwy gyfrwng llwybrau Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru neu lwybrau eraill? Pa ffynonellau arian eraill a allai fod wedi bod ar gael ar gyfer y gwaith? Faint y gallai prifysgol ei godi ei hun? Felly, yng ngwelliant 4, rydym yn gofyn i Lywodraeth Cymru ddweud wrthym beth y mae'n ei ystyried ynglŷn â chyllid y sector ei hun cyn pennu ei dyraniad cyllidebol blynyddol, sy'n mynd law yn llaw, rwy'n credu, â phwynt 2 yn y cynnig. Os yw'r sector yn wynebu'r trafferthion y byddai cywair y ddadl hon eisiau i ni ei gredu, mae angen inni graffu lawn cymaint ar benderfyniadau Llywodraeth Cymru ag ar benderfyniadau'r sefydliadau addysg uwch eu hunain, os nad yn fwy.

Wrth gyflwyno un gwelliant yn unig, Weinidog, rydych wedi ein gorfodi mewn gwirionedd i dderbyn neu wrthod y cwbl. Felly, mae arnaf ofn fod yn rhaid i ni wrthod y cyfan, nid yn lleiaf oherwydd y gallai'r Alban ddadlau dehongliad gwahanol o'ch pwynt 2a, ac efallai y bydd prifysgolion am herio eich asesiad o'u setliad ym mhwynt 2b. Efallai yr hoffwn eich gwthio ymhellach hefyd ar allu ymrwymo i'r hyn sy'n swnio ychydig yn debyg i gyllidebu aml-flwyddyn ar gyfer CCAUC. Ond yn rhyfedd iawn, ni allwn wneud hynny ar gyfer ysgolion. Ond gadawaf y cwestiwn hwnnw ar gyfer dadl yn y dyfodol.

Gan droi yn awr at y cynnig ei hun, mae'r heriau sy'n wynebu'r sector addysg uwch yr un mor gyffrous ag y maent yn frawychus. Mae'n wir fod rhai darparwyr yn y sector yn gwneud toriadau; maent yn aildrefnu cyllid. Maent wedi lleihau'r diffyg o gryn dipyn, a dylid eu llongyfarch am hynny, oherwydd cydnabyddwn fod lefel yr arian cyhoeddus sy'n mynd i'r sector wedi bod yn anodd iawn i sefydliadau yn ystod y blynyddoedd diwethaf—yn rhy anodd, efallai, yn 2016-17. Ond i fynd yn ôl at y pwynt, mae prifysgolion yn gyrff preifat a dim ond hyn a hyn o gwyno y gallant ei wneud am arian cyhoeddus. Gwnaf yr un eithriad hwn, oherwydd, pan ddaw'n fater o ymchwil, credaf fod gostyngiad ymddangosiadol yn y cyllid gan y Llywodraeth yn dweud rhywbeth am hyder y Llywodraeth, a gall hynny beryglu enw da cyfadran, heb sôn am sefydliad cyfan, am waith gwreiddiol neu weithio mewn partneriaeth.

Mae nifer y rhai 18 oed wedi gostwng. Mae gofynion economïau byd-eang yn newid yn gyflym. Mae myfyrwyr sy'n ysgwyddo dyled yn maddau llawer llai i gyrsiau nad ydynt yn rhoi gwerth am arian neu sy'n anatyniadol i gyflogwyr. Mae dyddiau 'graddau i bawb' Tony Blair yn cael eu disodli bellach, drwy drugaredd, gan ddiwylliant mwy synhwyrol o raddau ar gyfer y rheini a all gael mantais ohonynt, a rhywbeth arall sy'n gyfartal o ran gwerth i eraill. A rhaid i sefydliadau ymateb. Rhaid iddynt adfywio ar gyfer yr oes fodern neu fethu. Mae Diamond ac Augur yn egluro'r broblem ein bod i gyd yn talu am gyflenwad sy'n fwy na'r galw, felly mae angen i'r hyn y mae prifysgolion yn ei gyflenwi newid.

Mae'r ddwy brifysgol yn fy rhanbarth wedi cael eu gweddnewid dros y cyfnod y bûm yn Aelod Cynulliad, gan ddod ag awyrgylch uchelgeisiol i Abertawe. Ac yn awr mae'n ddigon posibl y byddwn eisiau archwilio pa mor ddoeth oedd hi i wneud hynny ar yr amcanestyniad o gynnydd yn y niferoedd ar adeg o ostyngiad demograffig, neu a oedd adeiladu uchelgais ar yr addewid o gyllid heb ei sicrhau—. Rwy'n sôn am y fargen ddinesig yma. Ond nid wyf yn credu mai CCAUC a ddylai wneud iawn am gytundebau gwael os yw cyrff llywodraethu'n gwneud llanastr o hynny, a dyna pam y ceir y newid yn ein hail welliant.  

Ond nid yw hynny'n achub croen CCAUC, a dyna pam nad ydym wedi herio pwynt 5 y cynnig, sy'n galw eich blyff, Weinidog, ym mhwynt 3 eich gwelliant. Mae angen i lywodraethu adlewyrchu dyheadau sy'n newid—yn fewnol ar gyfer sefydliadau ac ar gyfer CCAUC. Ac os nad yw rhywbeth yn iawn, a bod angen mwy o bwerau neu fwy o atebolrwydd ar CCAUC i helpu i gadw'r ddysgl yn wastad o fewn y sector, yna ni ddylem anwybyddu'r agoriad hwnnw.

Rwy'n credu bod is-gangellorion da yn hanfodol i lwyddiant prifysgolion—a dyna pam nad ydym yn derbyn pwynt 4 y cynnig—ond nid yw is-gangellorion barus yn helpu enw da sefydliadau chwaith, ac mae hynny'n rhywbeth sydd angen i sefydliadau ei ystyried.

Ond hoffwn orffen ar rôl Llywodraeth Cymru yma, oherwydd mae ganddi rôl ddifrifol yn hyn o beth, ac mae'n ymwneud â mwy nag arian fel y cyfryw. Pe bai'n gallu symud ymlaen gyda phrentisiaethau gradd, gallai prifysgolion ddechrau cynnig y rheini a chael gwared ar fwy o gyrsiau nad oes neb eu heisiau mwyach. Os oes ganddynt hyder yn y trefniadau llywodraethu, efallai y gallent gyflymu'r broses o gymeradwyo bargen ddinesig bae Abertawe, gwneud rhai o'r taliadau sy'n ddyledus. Byddai hynny'n dangos bod rhai o'r risgiau hyn yn werth eu cymryd. Dangoswch ychydig mwy o ffêr, efallai, mewn perthynas ag adolygiad Reid, oherwydd credaf fod ein prifysgolion yn dal i allu arwain y ffordd i ni fod yn genedl arloesi, sy'n gwybod beth y mae'n ei wneud ar yr economi.

Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n arbennig o falch o gael cymryd rhan yn y ddadl hon heddiw, er y byddai'n dda gennyf, fel Bethan Sayed, pe na baem yn gorfod ei chyflwyno. Bydd yr Aelodau'n gwybod fy mod, tan yn ddiweddar iawn, yn cael fy nghyflogi gan un o'n prifysgolion, ac roedd hwnnw'n sicr yn brofiad da iawn i mi, fel y mae i lawer.

Hoffwn ddechrau gyda'r hyn y credaf y gallwn i gyd gytuno yn ei gylch. Gall pawb ohonom gytuno ynglŷn â phwysigrwydd prifysgolion i'r cymunedau y maent wedi'u lleoli ynddynt, i ni fel cenedl, i'r economi. Maent yn fforymau dadl, maent yn fforymau lle cyflwynir syniadau annibynnol, maent yn cynhyrchu ymchwil o'r radd flaenaf, ac wrth gwrs maent yn addysgwyr, ac nid yn unig ar gyfer pobl ifanc, ond ar gyfer pobl ifanc yn bennaf. Mae gan ein sector addysg uwch lawer y gall ymfalchïo ynddo. Ond rwy'n credu y gall pawb ohonom gytuno bod y sector o dan bwysau hefyd.

Y cwestiwn sydd ger ein bron y prynhawn yma yw beth y gellir ei wneud. Rydym wedi cyflwyno'r ddadl hon oherwydd mai ymateb y Llywodraeth bresennol yn ôl pob golwg yw 'Nid oes dim i'w wneud', ac adlewyrchwyd hynny yn eu gwelliant, sy'n dweud wrthym fod popeth yn iawn. Mae prifysgolion yn annibynnol, medd y Llywodraeth wrthym, felly gadewch iddynt fwrw iddi. Yr hyn a ddeallwn o hynny, o bosibl, yw 'Gadewch iddynt suddo neu nofio', ac nid ydym ni ar y meinciau hyn yn meddwl bod hynny'n ddigon da, ac nid yw'r myfyrwyr, teuluoedd myfyrwyr, na'r gweithwyr mewn prifysgolion sy'n siarad â ni yn credu ei fod yn ddigon da.  

Mae'r cynnig sydd ger ein bron heddiw yn argymell ffyrdd ymarferol o fynd i'r afael â rhai o'r pryderon ynghylch llywodraethu a'r pryderon ynglŷn â sefydlogrwydd a hyfywedd hirdymor y sector pwysig hwn. Hoffwn gyfeirio'n fyr heddiw, Lywydd, at ddwy enghraifft benodol, enghreifftiau cyfredol, sy'n dangos pa mor wir yw ein pryderon. 

Ni fydd neb yn synnu fy ngweld yn pwyso eto ynglŷn â'r pryderon gwirioneddol ddifrifol ynghylch llywodraethu yn Abertawe. Rydym wedi ei godi yma droeon ac nid fi yw'r unig un. Rydym wedi gweld staff uchel iawn yn cael eu hatal o'u swyddi mewn modd eithriadol, prosesau disgyblu nad ydynt gam yn nes at fod yn glir nac yn dryloyw nac wedi'u datrys nag yr oeddent bron naw mis yn ôl; gwelwn yn awr fod yna broblemau difrifol yn codi gydag adroddiadau ariannol. Ni cheir tryloywder. Nid yw myfyrwyr yn gwybod beth sy'n digwydd ac nid yw'r staff yn gwybod beth sy'n digwydd.  

Wedi inni godi hyn o'r blaen, gofynnodd y Gweinidog inni dderbyn ei gair fod CCAUC yn mynd i'r afael â'r mater. Wel, naw mis yn ddiweddarach, os oeddwn yn credu hynny naw mis yn ôl, nid wyf yn ei gredu yn awr, ac rwy'n dal i fod ymhell o gael fy argyhoeddi. Y pwynt cyffredinol yw y gallai rhywbeth fel hyn ddigwydd yn unrhyw un o'n sefydliadau addysg uwch, oherwydd, er ei bod yn hanfodol iddynt fod yn annibynnol a bod eu rhyddid academaidd yn cael ei ddiogelu ac nad ydym am iddynt fod yn gwbl atebol i Lywodraeth—ni fyddai neb am weld hynny—mae'r trefniadau llywodraethu ym mhob un o'r sefydliadau hyn yn hynafol, maent yn anhryloyw. Mae'n aneglur iawn beth yw pwerau llys y brifysgol pan all uwch reolwyr y brifysgol, fel y gwnaethant yn Abertawe, barhau i ganslo cyfarfodydd y llys. Nid oes neb a all eu dwyn i gyfrif. Mae ein trefniadau llywodraethu presennol, Lywydd, yn seiliedig ar y dybiaeth o ganol y ganrif ddiwethaf fod pawb sy'n gweithio yn y sector hwn yn hen fois da yn y bôn ac y gellir ymddiried ynddynt a dibynnu arnynt i ymddwyn yn anrhydeddus. Wel, byddai'n dda gennyf pe bai hi felly, ond mae'r castiau sy'n digwydd yn Abertawe yn dangos yn glir fod rhai o'r bobl sydd mewn grym ymhell iawn o fod yn hen fois da.  

Mae arnom angen trefniadau llywodraethu cadarn a thryloyw ar gyfer ein prifysgolion sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain ac fel y dywedodd Suzy Davies, ar gyfer y sefydliadau mawr iawn y soniwn amdanynt yn awr sy'n cyflogi cannoedd a miloedd o bobl, yn ymdrin â miloedd ar filoedd o fyfyrwyr. Mae angen y trefniadau cadarn hynny arnom i sicrhau bod lleisiau myfyrwyr a staff yn cael eu clywed yn glir yn y prosesau hynny ac mae angen mwy o gysondeb ar draws sefydliadau. Mae hyn, i mi, yn hollbwysig os yw'r Llywodraeth o ddifrif ynglŷn â gwrthsefyll y dull Seisnig o farchnadeiddio'r sector, fel y dywed ei bod.  

Felly, hoffwn gyfeirio'n fyr at un enghraifft gyfredol iawn o ansefydlogrwydd ariannol a'r peryglon y mae hynny'n eu creu, ac rwyf am dynnu sylw yma at yr anawsterau sy'n wynebu Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant. Rwyf am ganolbwyntio'n fyr i ddechrau ar enghraifft prifysgol Llanbedr Pont Steffan, fel yr oedd, sefydliad sy'n annwyl iawn i lawer o bobl. Nid oes llawer ohonom yn sylweddoli mai dyma'r pedwerydd sefydliad addysg uwch hynaf yng Nghymru, Lloegr a'r Alban; roeddwn yn ceisio gweld a oedd hynny'n wir ar draws yr ynysoedd hyn, ond nid oeddwn yn gallu cael y dyddiad ar gyfer Dulyn. Mae'n hanfodol i'w chymuned. Mae'n chwarae rhan enfawr, er ei bod wedi lleihau, ac mae llawer o fy etholwyr wedi cysylltu â mi yn poeni'n wirioneddol. Rydym wedi gweld gostyngiad yn nifer y myfyrwyr a nifer y staff dros y blynyddoedd, ac mae rhai pobl yn cysylltu â mi sy'n cwestiynu ymrwymiad hirdymor y Drindod Dewi Sant fel sefydliad i gampws Llanbedr Pont Steffan.

Mae etholwyr yn poeni'n fawr hefyd am effaith bosibl yr anawsterau hyn ar y gwasanaethau addysg bellach a ddarperir gan Goleg Sir Gâr. Dyma enghraifft o'r ffordd y mae'r sefydliadau hyn wedi tyfu, a grwpiau o sefydliadau ydynt a rhaid iddynt gael trefniadau llywodraethu sy'n gweithio yn y cyd-destun hwnnw. Rydym yn wynebu risgiau i'n sector addysg bellach ar draws Sir Gaerfyrddin oherwydd problemau ariannol mewn rhannau eraill o sector Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant, oherwydd bod y coleg yn rhan o'r grŵp hwnnw. Dyma enghraifft o sut y gall gwendid y prifysgolion yn ariannol gael effeithiau posibl y tu hwnt i'w ffiniau eu hunain.  

Mae fy etholwyr yn disgwyl i Lywodraeth Cymru ddwyn y brifysgol i gyfrif am y problemau hyn a bod yno i'w chefnogi. Rhaid imi ddweud, yn anffodus, fy mod yn cyd-fynd yn llwyr â Bethan Sayed nad yw gwelliant y Llywodraeth yn ddim ond nonsens hunanglodforus. Os yw'r Gweinidog yn credu o ddifrif nad oes problemau difrifol yn ein sector addysg uwch, mae'n amlwg nad yw'n byw yn yr un wlad ag rwy'n byw ynddi. Mae'n gofyn i ni gredu bod popeth yn iawn. Mae'r staff yn y prifysgolion yn gwybod nad ydyw, mae'r myfyrwyr yn gwybod nad ydyw, mae'r cymunedau lle mae'r prifysgolion hynny wedi'u lleoli yn gwybod nad yw popeth yn iawn. Pwysaf ar y Senedd i wrthod pob un o'r gwelliannau ac eithrio gwelliant 4 a chefnogi'r cynnig fel y mae, i sicrhau dechrau newydd a dyfodol diogel i'r sefydliadau hollbwysig hyn.  

Mae'r sector addysg uwch, fel y gwyddom, yn chwarae rhan allweddol a hanfodol ym mywyd cymdeithasol, diwylliannol ac economaidd Cymru, ac felly mae cynnal a datblygu sector addysg uwch bywiog a llwyddiannus yn ganolog i weledigaeth Llywodraeth Cymru wrth ddatblygu system addysg o safon fyd-eang. Yn anffodus, mae addysg uwch yng Nghymru, yn debyg i weddill y DU, yn wynebu pwysau ariannol sylweddol. Mae gostyngiad yn nifer y rhai 18 oed yn ogystal ag ansicrwydd rhyngwladol ynghylch Brexit hefyd wedi gwaethygu'r pwysau. Mae'n bwysau go iawn. Mae toriadau Llywodraeth Dorïaidd y DU a orfodir ar Gymru yn arwyddocaol hefyd. Mae cyllideb Llywodraeth Cymru wedi gostwng £800 miliwn mewn termau real, o gymharu â 2010-11. Ac er gwaethaf yr heriau enfawr hyn a achoswyd gan gyni'r Torïaid, mae cyllid i addysg uwch Cymru wedi cynyddu dros £250 miliwn ers 2012 mewn gwirionedd.

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Gwnaf, yn fyr.

Gan gydnabod maint y buddsoddiad cyhoeddus hwnnw'n llwyr, a yw'r Aelod yn cytuno â mi fod heriau gwirioneddol yn wynebu'r modd y llywodraethir addysg uwch?

Cytunaf yn llwyr fod pwysau gwirioneddol a heriau gwirioneddol, ond nid y sector addysg uwch yn unig, o gofio pwnc y ddadl hon, sy'n eu hwynebu.  

Mae'r diwygiadau radical y mae'r Llywodraeth hon a arweinir gan Lafur Cymru wedi'u rhoi ar waith mewn ymateb i adolygiad Diamond yn radical a byddant yn creu setliad ariannu cryf a chynaliadwy. Bydd y dull radical a blaengar hwn hefyd yn golygu bod myfyrwyr yn cael gwell cefnogaeth. Felly, gwrandawsom ar bryderon myfyrwyr ynghylch costau byw, ac felly ni fydd y wlad gyntaf yn Ewrop i ddarparu cymorth ar gyfer costau byw sy'n gyfwerth mewn grantiau a benthyciadau i israddedigion amser llawn a rhan-amser, gan ein bod wedi gwrando, wedi clywed ac wedi gweithredu.

Ac er bod Llywodraeth y DU wedi torri'n ôl ar grantiau i fyfyrwyr Lloegr, mae Cymru wedi symud ymhellach ac wedi sicrhau cymorth i fyfyrwyr o gartrefi ar incwm aelwydydd is, ac mae hyn hefyd yn iawn. Mae gan Lywodraethau Llafur record anrhydeddus o ehangu addysg uwch, agor sefydliadau newydd, sefydlu'r Brifysgol Agored a gwella mynediad i bobl o bob cefndir. Ac yma yng Nghymru, gyda'r gyfres barhaus o ddiwygiadau Diamond, rydym yn parhau â'r llwybr a'r traddodiad radicalaidd hwnnw.

Ond wrth gwrs, i ymateb i ymyriad Helen Mary, rhaid inni hefyd gydnabod bod pwysau gwirioneddol o fewn y sector, yn enwedig y pryderon ynghylch colli swyddi a chynaliadwyedd rhai sefydliadau, ac mae hynny'n ofid mawr i lawer. Ond mae hefyd yn iawn fod Llywodraeth Cymru wedi galw ar brifysgolion Cymru i ddod yn gyflogwyr cyflog byw, a hoffwn bwysleisio hynny'n fawr.  

Felly, Weinidog, hoffwn ofyn pa sylwadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cyflwyno i staff sefydliadau ac undebau llafur ynghylch effaith y colli swyddi a gyhoeddwyd gan sefydliadau yng Nghymru. Ac o ran y goblygiadau a ragwelwyd yn sgil Brexit i sefydliadau addysg uwch Cymru, yn enwedig Brexit 'dim bargen' trychinebus, pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi ar waith i gefnogi sefydliadau drwy'r cyfnod anodd hwn i'r sector ac o ganlyniad, i economi Cymru?  

Certainly, HEIs that are strong are very important economically, culturally and socially, in terms of contributing to our prosperity as a nation. I want to talk about the economic impact of higher education, mainly. It happens on a number of levels, and the problems and the crisis that we face in the sector at present should be ringing very loud alarm bells, in terms of the economic risks.

On the economic contribution to the areas that the universities are in, we talk more and more, as we should, about the foundational economy’s value. In the communities and the regions where the universities work, they are some of the biggest contributors to the foundational economies there. We’re talking about a great number of staff and we’re talking about good salaries for the staff—too high, in some cases, for some vice-chancellors, which is a very important issue to tackle. Where there are hundreds of jobs that have been lost already, the economic impact of that is to be felt heavily. We’re talking about supply chains locally, from maintaining the estate, to food for staff and students and the night-time economy, which I probably indulged in too much. There is a broad economic contribution.

And then there is a contribution that stems from the skills that are provided by the sector, and individuals benefit from learning skills through the HE sector—communities and the whole of Wales benefit from that. Unfortunately, I don’t think that we’ve taken full advantage of that potential. I think that the failure to invest in an HE system that’s effective is part of the reason why we have too many people with low levels of skills, and that leads, then, to low pay. There is potential that has been locked in the people of Wales that has not been released, as it could be through the HE sector.

I’ll use this opportunity as well to talk about the brain drain that we face at present. To be clear, I and Plaid Cymru believe that students from Wales should be able to study in the best universities in the world, and to have an opportunity to live and work overseas, as I did. But, we have to face up to the situation that Wales is suffering a net loss in terms of graduates. Seeing funding systems and the Welsh Government’s policy—through the Seren programme in particular—they do encourage the brain drain. What country with any kind of self-respect and ambition would want to see our best people leaving without making an effort to try to keep them or attract them back here?

So, if we want to support students to go wherever they want to go to gain new skills—as I said, I don’t oppose that—and if we do send money after them, out of Wales, we have to ensure that that doesn’t undermine the institutions that we have, in a financial sense, which leads then to a lack of investment and a risk of a lowering of standards, and making them less appealing to students from Wales, who then consider going to study in England. It’s a vicious cycle that we can’t ignore.

We can’t just say goodbye to students for their university years without (a) tracking them very carefully to know exactly where they’re going and what they’re doing—and it would be good to hear from the Minister about what tracking system is in existence and what the aims of that scheme are, and what schemes we have to keep in contact with the students—and without then (b) having a clear plan to attract them back after graduating, including through using financial incentives.

Finally, research is vital for our universities—research, of course, that drives economic growth. I’ll talk about Cardiff; I have the figures here. As a key contributor to the Welsh economy, in 2016-17 the university contributed more than £3 billion to the UK economy, and more than £2 billion of that was a boost for Wales specifically. Quality-related research is a critical part of this, but expenditure on research and development is falling behind other parts of the UK—falling behind Scotland, certainly. That does affect the ability of Wales to innovate. Cardiff University says that the Welsh Government should, for example, be doing much more to fund what they called challenge-led innovation research, as well as maintaining the QR research. That would go some way towards undoing the disadvantage that Wales faces at present. Very simply, if Wales wants to be prosperous, we have to have a prosperous sector being engendered by universities.

So, to close, it’s clear that the HE sector is vital for our economy. If we don’t ensure the sustainability of that sector, we are sure to pay a very heavy price.

Yn dilyn y thema a archwiliwyd gan Helen Mary Jones, ond bron yn sicr heb fod mor huawdl ag y gwnaeth hi, roeddwn am drafod trefniadau llywodraethu'r sefydliadau sy'n gyfrifol am ddarparu ein haddysg uwch. Er ein bod yn cydnabod yr argyfwng ariannol y mae'r sector addysg uwch yn ei wynebu yn awr ac yn gresynu at y colledion swyddi sylweddol dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, rhaid inni sylweddoli hefyd, gan ei fod yn annibynnol, fod y sector addysg uwch wedi bod yn gyfrifol am ei drefniadau llywodraethu ariannol ei hun. Mae dau gynnig, un gan Blaid Cymru ac un gan y Ceidwadwyr, wedi cydnabod y cyflogau uchel iawn a roddwyd i is-gangellorion. Rhaid i rywun ofyn: a yw hyn yn arwydd o'r mesurau rheoli ariannol cyffredinol a arferir gan y sector? Mae pob sefydliad yn y sector bellach yn rheoli symiau enfawr o arian. Pa waith craffu sy'n berthnasol i'w penderfyniadau ariannol? Mae pawb ohonom yn ymwybodol o sgandal is-ganghellor Prifysgol Abertawe, ac eto mae manylion yr ymchwiliad yn brin, ac roeddent hefyd yn hwyr yn cynhyrchu eu cyfrifon blynyddol.

Derbyniwn bwysigrwydd natur annibynnol y sefydliadau hyn, yng Nghymru ac yn y DU yn gyffredinol, ond does bosibl na allwn graffu ar eu cywirdeb ariannol, o gofio mai CCAUC yw'r corff Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am ariannu addysg uwch. Mae'r Gweinidog addysg eisoes wedi nodi sut y mae am i brifysgolion gyfrannu at genhadaeth ddinesig Llywodraeth Cymru, a deallwn fod prifysgolion Cymru yn ymateb i'r safonau y mae wedi'u gosod ar eu cyfer. Pam na ellir gwneud hyn er mwyn sicrhau cynaliadwyedd ariannol a llywodraethu da yn y prifysgolion? Rydym yn cydymdeimlo â'r anawsterau ariannol y mae prifysgolion yn eu hwynebu yn awr, ond rydym hefyd yn ymwybodol o'r angen i wneud yn siŵr fod arian cyhoeddus yn cael ei wario yn y ffordd fwyaf costeffeithiol.

Yn olaf, hoffwn dynnu sylw at y sylwadau a wnaed gan Bethan Sayed am y gostyngiad yn niferoedd myfyrwyr tramor. Yr ansicrwydd sy'n ymwneud â Brexit yn awr sy'n atal myfyrwyr rhag dod yma, a gellir gosod y bai am yr ansicrwydd yn gadarn ar y ffaith nad yw'r rhai a oedd am aros yn derbyn y bleidlais ddemocrataidd, yn enwedig gan bobl Cymru.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf, wrth gwrs, David.

Diolch am dderbyn ymyriad; rwy'n gwerthfawrogi hynny. Rydych newydd ddweud mai'r rhai sydd am aros sy'n peri'r ansicrwydd. Yn dilyn y refferendwm yn 2016, digwyddodd y dirywiad bryd hynny. Felly, nid ansicrwydd ydoedd, ond ofn yr hyn y byddai gadael yn ei olygu i ddinasyddion yr UE yn y DU a'u statws addysg. Nid y rhai sydd am aros sydd ar fai; yr holl broses sydd ar fai mewn gwirionedd.

Wel, fe ymatebaf yn gyflym iawn i hynny, David. Cytunaf yn llwyr fod y broses gyfan wedi cael ei chamdrafod yn wael iawn. Ac ni fuaswn yn sefyll yma i amddiffyn y Llywodraeth Dorïaidd a'r ffordd y maent wedi ymdrin â'r mater. Diolch.

David Rees. Chi eto.

Diolch. Hoffwn ymuno â chyd-Aelodau y prynhawn yma i werthfawrogi ymdrechion ac ymrwymiad y sector addysg uwch yng Nghymru a'r effaith gadarnhaol y mae'n ei chael ar fywyd sifil yn ogystal â'n heconomi. Fel y dywedodd Helen Mary, rwy'n falch fy mod wedi bod yn rhan o hynny cyn imi ddod yn Aelod Cynulliad. Bûm yn gweithio yn y sector am flynyddoedd lawer. Dros y blynyddoedd hynny, rwy'n cydnabod bod newidiadau sylweddol wedi digwydd yn y sector o ran y strwythur a'r drefniadaeth. Rydym wedi gweld cynnydd yn nifer y myfyrwyr, y niferoedd gwahanol o ddarparwyr sydd ar gael, y ddarpariaeth—ehangu rhaglenni—ac mae'r ymchwil wedi cynyddu'n ddramatig. Mae mwy o amrywiaeth o ddarparwyr yn bodoli yng Nghymru, a gwelwyd cynnydd yn nifer y cyrsiau addysg uwch sy'n cael eu cynnig ar hyn o bryd mewn sefydliadau addysg bellach. Mae'n gwbl wahanol i'r hyn a oedd yn bodoli, efallai, pan adewais i wyth mlynedd yn ôl.

Nawr, un o nodweddion arwyddocaol y newid hwn yn y dirwedd oedd tueddiad i gyfuno mwy—. Bellach, gwelwn wyth prifysgol. Fe sonioch chi am Brifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant. Wel, Llanbedr Pont Steffan, coleg y Drindod a Phrifysgol Fetropolitan Abertawe gyda'i gilydd oedd honno'n arfer bod—a Phrifysgol Cymru, mewn gwirionedd—ac mae'n awr yn cynnwys colegau addysg bellach hefyd. Felly, mae newid dramatig wedi bod, gyda llawer o golegau addysg bellach yn cynnig cyrsiau gradd hefyd erbyn hyn. Felly, mae'r colegau addysg bellach y soniwch amdanynt yn cynnig cyrsiau lefel addysg uwch mewn gwirionedd, cyrsiau lefel 6.

Gan brifysgolion Cymru y gwelir rhai o'r cyfraddau bodlonrwydd uchaf yn y DU, felly gadewch inni eu llongyfarch ar beth o'r gwaith a wnânt, gan fod y myfyrwyr mewn gwirionedd yn gweld darpariaeth dda a phrofiad da, ac ni fyddent yn cael y fath ganlyniadau bodlonrwydd pe na baent. Credwch chi fi, rwyf wedi bod gyda myfyrwyr yn ystod y canlyniadau hynny; gwn yn union beth y maent yn ei ddweud—maent yn ei dweud hi fel y mae. Felly, os ydynt yn rhoi canlyniad bodlonrwydd da i chi, maent yn gweld bod y prifysgolion yn cynnig rhywbeth buddiol iddynt ac maent yn hapus gyda hynny.

Nawr, nid wyf yn mynd i ochel rhag yr agweddau eraill, ond gadewch i ni hefyd gydnabod llais y myfyriwr, oherwydd ni chlywais lawer am lais y myfyriwr yn y ddadl hon. Mae'r cyfan wedi ymwneud â llywodraethu. Dof yn ôl at hynny; dof yn ôl at lywodraethu. Ond gadewch i ni siarad am y myfyrwyr a chofiwch hynny, oherwydd rwyf hefyd yn tynnu sylw at—. Rydym yn siarad am iechyd yn aml iawn; rydym yn sôn am agenda sy'n canolbwyntio ar y claf. Efallai y dylem edrych ar agenda sy'n canolbwyntio ar y myfyriwr pan soniwn am addysg, ac yn enwedig addysg uwch. Ac rwy'n cydnabod, yn anffodus, yr heriau o ran llywodraethu ac agweddau ariannol sefydliadau addysg uwch sy'n bodoli heddiw, ond nid ydynt yn newydd, yn anffodus. Cofiaf fod yn swyddog undeb llafur pan oedd Athrofa Abertawe ar y pryd dan fygythiad o gael ei chau neu ei throsfeddiannu i bob pwrpas yn sgil cwestiynau ynghylch llywodraethu a safonau academaidd.  

Rwy'n ddiolchgar iawn i David Rees am gymryd yr ymyriad. Rydych newydd sôn cymaint y mae'r sector wedi newid a faint yn fwy yw'r sefydliadau bellach. Rydych wedi tynnu sylw at y ffaith nad yw'r problemau llywodraethu hyn yn newydd. A fyddech yn cytuno ei bod yn bryd gwneud rhywbeth i fynd i'r afael â'r problemau hynny yn awr gan nad ydynt yn newydd?

Wel, roeddwn yn mynd i ddod at rai o’r pryderon sydd gennyf ynghylch llywodraethu, ac rwy'n cytuno bod angen mwy o dryloywder yn y trefniadau llywodraethu a mwy o gyfranogiad gan staff a myfyrwyr. Ac ni ddylid byth eu rhwystro rhag cymryd rhan yng nghyfarfodydd pa gorff llywodraethu bynnag ydyw, gan fy mod yn cofio bod yn aelod o undeb llafur ar gorff llywodraethu ac ni chawn fynd i rai cyfarfodydd gan y teimlid nad oedd hynny’n briodol. Nawr, mae'n rhaid rhoi'r gorau i hynny; rhaid i'r trefniadau llywodraethu fod yn agored, rhaid iddynt fod yn dryloyw, a rhaid i'r lleisiau hynny gael eu clywed yn gliriach ac yn uwch. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â'r agwedd honno.

Rydym i gyd yn cofio, o ran yr agweddau ariannol, fod prifysgolion yn cael eu harian o wahanol ffynonellau. Siaradodd yr Aelod o Blaid Brexit am CCAUC. Nid CCAUC yw'r prif gyllidwr mwyach. Flynyddoedd lawer yn ôl, fe stopiodd fod yn brif gyllidwr. Dyna fel oedd hi’n arfer bod. Roedd yr holl arian addysgu'n arfer dod gan CCAUC, ond nid yw'n gwneud hynny mwyach; daw drwy ffioedd myfyrwyr. Felly mae wedi cael ei newid; ffioedd myfyrwyr, grantiau a phrosiectau ymchwil a datblygu, gweithgareddau masnachol—na foed inni anghofio'r gweithgareddau masnachol y maent yn eu cyflawni—dyna ydyw bellach, a daw cyfran lai o arian cyhoeddus drwy gronfeydd CCAUC bellach. Maent yn llawer iawn llai nag yr arferent fod. Maent yn dibynnu ar niferoedd myfyrwyr. Mae prifysgolion yn dibynnu ar hynny mewn gwirionedd, gartref a thramor, ac mae'n destun pryder mawr ein bod yn gweld niferoedd myfyrwyr tramor yn gostwng, yn enwedig o'r UE, gan fod hynny bob amser wedi bod yn gymorth. Oherwydd er eu bod yn talu ffioedd cartref—[Torri ar draws.] Am funud bach. Er eu bod yn talu ffioedd cartref o’r UE, roeddent yn niferoedd, roeddent yn dod i mewn ac roeddent yn ychwanegu at brofiad y myfyrwyr unigol yn eu rhaglenni.

A yw'r Aelod yn cydnabod y bu cwymp sylweddol, fel y dywed, yn niferoedd y myfyrwyr o’r UE yng Nghymru, ond nad yw hynny wedi’i weld yn Lloegr? Felly, efallai fod gwersi i rai prifysgolion yn y sector yng Nghymru yn hytrach na beio Brexit o reidrwydd.

Ni allaf ateb ar y niferoedd yn Lloegr; nid wyf wedi astudio'r niferoedd yn Lloegr. Fe gymeraf eich gair, os mai felly y mae. Ond rwy'n credu mai'r hyn a welwn yw bod perthynas dda iawn yn arfer bod rhyngom a llawer o sefydliadau yn Ewrop a byddai myfyrwyr yn dod draw. Nawr, os yw'r gostyngiad yn nifer myfyrwyr yr UE yng Nghymru yn digwydd, yr hyn sy’n rhaid ei ofyn yw 'Pam?' Ac nid yw'n digwydd oherwydd y berthynas neu'r profiad y maent yn ei gael yma ond oherwydd bod myfyrwyr yn bryderus iawn am ganlyniadau Brexit—a dyna ni—mae hynny'n ffaith. Felly, rydym wedi mynd i'r afael â hynny.

Rwyf am dynnu sylw at un peth, Lywydd, cyn i mi orffen, oherwydd nid wyf wedi siarad amdano ac rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn. Nid ydym yn sôn bob amser am y llwybr astudio rhan-amser. Mae'n bwysig i lawer o bobl, ac rwyf am fanteisio ar y cyfle heddiw i ychwanegu fy llongyfarchiadau i'r Brifysgol Agored ar ei hanner canmlwyddiant. Mae'r gwaith y maent yn ei wneud yn wych, ac rwy'n croesawu'n fawr y ffordd y mae Llywodraeth Cymru bellach yn cefnogi myfyrwyr rhan-amser ar eu llwybrau oherwydd mae’n llwybr arall y bu prifysgolion yn ei ddilyn. Maent yn edrych ar ehangu llwybrau yn y rhaglenni rhan-amser, ac mae hynny'n hanfodol. I ddinasyddion Cymru, rwy’n credu bod hynny'n rhywbeth y dylem ei groesawu a llongyfarch camau i'w ehangu i gynnwys cynifer o bobl oherwydd i bobl mewn gwaith, pobl sydd eisiau astudio rhan-amser, os yw pobl am ddychwelyd i'r gwaith, pobl sydd eisiau gwella eu rhagolygon a'u cyfleoedd, mae gwaith rhan-amser yn aml iawn yno ac rydym yn tueddu i anghofio am hynny weithiau. Ac mae prifysgolion yn rhan enfawr o hynny ac maent yn gweithio gyda cholegau addysg bellach yn ogystal i ddarparu cyfuniad o raglenni.

Lywydd, rwyf am orffen am fy mod yn gweld bod fy amser wedi hen ddod i ben, ond cytunaf fod angen inni edrych ar lywodraethu. Credaf fod cwestiwn ynglŷn â sut i sicrhau ymagwedd agored a thryloyw, ond mae rhai pwyntiau rwy’n anghytuno â hwy yn y cynnig. Rwy’n cytuno’n llwyr ynglŷn â chyflogau is-gangellorion, gyda llaw. Mae'n ddrwg gennyf. Rwy'n credu bod angen i ni wneud rhywbeth yn ei gylch, ond gadewch i ni beidio ag anghofio'r buddion a gânt oherwydd byddant yn cael ffigur, ond os ydym am eu denu, mae'n rhaid i chi eu cymharu â Lloegr, yn anffodus, o fewn y farchnad gystadleuol honno. Ac os ydych chi eisiau is-gangellorion da, mae'n rhaid i ni edrych ar y sector prifysgolion cyfan ar draws y DU. Os gwnawn hynny ar gyfer Cymru’n unig, efallai na chawn bobl o’r ansawdd yr ydym ei eisiau i ddatblygu ein prifysgolion yn y pen draw.

The education Minister, Kirsty Williams.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Mae unrhyw gyfle i drafod a hyrwyddo ein sector addysg uwch bob amser yn rhywbeth i'w groesawu. Ac wrth siarad o blaid gwelliant y Llywodraeth, rwy'n cydnabod yr heriau sy'n wynebu'r sector, gan gynnwys Brexit, y gostyngiad yn nifer y bobl ifanc 18 oed a chystadleuaeth ddomestig a byd-eang. Ond rwyf hefyd yn croesawu llwyddiant y sector ac fel y dywedodd David Rees, mae’n sector sy'n perfformio'n well na gweddill y Deyrnas Unedig o ran  bodlonrwydd myfyrwyr, ac o ran arwain yng Nghymru a ledled y DU mewn perthynas â thalu'r cyflog byw go iawn i'w staff, ac o ran y cynnydd a wnaethpwyd, gan weithio gyda CCAUC, ar dryloywder cyflogau uwch a llywodraethu cryfach. Rwyf wedi ymrwymo i lwyddiant lleol, cenedlaethol a rhyngwladol ein prifysgolion. Mae ein sefydliadau yn asedau cenedlaethol sy'n uchel eu parch ym mhob cwr o’r byd, ac maent yn cyflawni hyn fel sefydliadau annibynnol sy'n gweithio mewn partneriaeth â'r Llywodraeth.

Nawr, efallai y bydd yn well gan eraill ar draws y Siambr hon weld prifysgolion yn gweithredu fel cangen o'r Llywodraeth. Mae'n well gennym ni eu bod yn cymryd eu lle yn dadlau a thrafod yn y parth cyhoeddus, ac yn herio a chyfrannu at feddwl y Llywodraeth er lles ein cenedl.