Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
08/05/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Helen Mary Jones.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Economy and Transport, and the first question is from Helen Mary Jones.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gefnogi trafnidiaeth gyhoeddus wledig yn Sir Gaerfyrddin? OAQ53813
1. Will the Minister make a statement on supporting rural public transport in Carmarthenshire? OAQ53813
Yes, of course. We're moving forward with our ambitious vision to reshape public transport infrastructure and services across the whole of Wales, including, of course, local bus services, rail services, active travel and the various metro projects, which will act as a blueprint for integrated transport right across the whole of Wales.
Gwnaf, wrth gwrs. Rydym yn bwrw ymlaen â'n gweledigaeth uchelgeisiol i ail-lunio seilwaith a gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru, gan gynnwys, wrth gwrs, gwasanaethau bysiau lleol, gwasanaethau rheilffyrdd, teithio llesol a'r amryw brosiectau metro, a fydd yn lasbrint ar gyfer trafnidiaeth integredig ledled Cymru gyfan.
I thank the Minister for his response. Constituents are saying to me that they thought there was a lot of emphasis on connectivity in urban contexts, and particularly in the Valleys, and, obviously, that is very important. But can the Minister say a little bit more about what he's doing, particularly in the context of the west of Wales, to ensure that that connectivity is prioritised for rural communities too? There are real issues at the moment about connectivity between trains and buses in Carmarthenshire, and there are also issues about frequency of services. For example, we have many more trains going through the station at Kidwelly than actually stop there. So, can the Minister say a little more about what he's doing to ensure that connectivity can be brought into being, and what recent discussions he's had, and particularly perhaps in the context of the Swansea city region deal, where, of course, there is again talk about connectivity and public transport, but there's a lack of clarity from my perspective about how that affects the more rural areas—Carmarthenshire and Pembrokeshire—as well as the core centre of Swansea city itself?
Diolch i'r Gweinidog am ei ymateb. Mae etholwyr yn dweud wrthyf eu bod yn credu bod llawer o bwyslais ar gysylltedd mewn cyd-destunau trefol, ac yn enwedig yn y Cymoedd, ac yn amlwg, mae hynny'n bwysig iawn. Ond a all y Gweinidog ddweud ychydig mwy am yr hyn y mae'n ei wneud, yn enwedig yng nghyd-destun gorllewin Cymru, i sicrhau y rhoddir blaenoriaeth i'r cysylltedd hwnnw ar gyfer cymunedau gwledig hefyd? Ceir problemau go iawn ar hyn o bryd mewn perthynas â chysylltedd rhwng trenau a bysiau yn sir Gaerfyrddin, a cheir problemau hefyd ynghylch amlder gwasanaethau. Er enghraifft, mae mwy o drenau o lawer yn mynd drwy'r orsaf yng Nghydweli nag sy'n aros yno. Felly, a all y Gweinidog ddweud ychydig mwy am yr hyn y mae'n ei wneud i sicrhau y gellir darparu'r cysylltedd hwnnw, a pha drafodaethau diweddar y mae wedi'u cael, ac yn enwedig, efallai, yng nghyd-destun cytundeb dinas-ranbarth Abertawe, lle mae sôn unwaith eto, wrth gwrs, am gysylltedd a thrafnidiaeth gyhoeddus, ond ceir diffyg eglurder hyd y gwelaf ynglŷn â sut y mae hynny'n effeithio ar yr ardaloedd mwy gwledig—sir Gaerfyrddin a sir Benfro—yn ogystal â chanol dinas Abertawe ei hun?
Can I thank the Member for what is an incredibly important question? For many people, bus services, and transport as a whole, is the number one challenge that they face in accessing services, in accessing leisure opportunities and, most significantly of all in many areas, in accessing work. And I've said in this Chamber before that there are some parts of Wales where as many as 20 per cent of people cannot afford or secure a means of getting to their job interviews, never mind getting to work. They are essentially locked out of the workplace. And, therefore, the radical reforms that we are proposing to local bus services are absolutely vital. We've published the White Paper. I know that there has been an excellent response to the consultation, which ended on 27 March. And I would agree entirely with the Member that the focus cannot solely be on urban areas where the mass of population lives, and must equally be on solutions for more rural areas. And I'm pleased that we recently announced four pilot schemes, including one in west Wales, to examine the potential for the deployment of demand-responsive transport—as some have put it, the 'uberisation' of bus services, albeit with an injection of soul. And I think what's going to be important in those pilots is that we're going to be able to test a new means of meeting passenger demand, but a means that is as affordable, potentially even less expensive to the taxpayer in terms of subsidies than conventional forms of bus services and scheduled bus services.
Now, whilst this pilot in the west of Wales and the other three pilots are taking place, we are, of course, operating a series of TrawsCymru services, and I was pleased that, just yesterday, we commenced a new TrawsCymru route in west Wales, linking Fishguard with St David's, Haverfordwest, on the T11 route. But I'm keen to make sure that, through reforms, through better using the public subsidy, we see more bus services respond to passenger demands across all communities—urban and rural.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am gwestiwn hynod o bwysig? I lawer o bobl, gwasanaethau bysiau, a thrafnidiaeth yn gyffredinol, yw'r her fwyaf y maent yn ei hwynebu o ran cael mynediad at wasanaethau, at gyfleoedd hamdden, ac yn bwysicaf oll mewn sawl ardal, at waith. Ac rwyf wedi dweud yn y Siambr hon o'r blaen fod rhai rhannau o Gymru lle na all cymaint ag 20 y cant o bobl fforddio neu sicrhau ffordd o fynd i'w cyfweliadau am swyddi, heb sôn am fynd i'r gwaith. Maent wedi eu cloi allan o'r gweithle i bob pwrpas. Ac felly, mae'r diwygiadau radical rydym yn eu hargymell i wasanaethau bysiau lleol yn gwbl hanfodol. Rydym wedi cyhoeddi'r Papur Gwyn. Gwn y cafwyd ymateb ardderchog i'r ymgynghoriad a ddaeth i ben ar 27 Mawrth. A buaswn yn cytuno'n llwyr â'r Aelod na ellir canolbwyntio'n unig ar ardaloedd trefol lle mae'r rhan fwyaf o'r boblogaeth yn byw, ac y dylid canolbwyntio lawn cymaint ar atebion ar gyfer ardaloedd mwy gwledig. Ac rwy'n falch ein bod wedi cyhoeddi pedwar cynllun peilot yn ddiweddar, gan gynnwys un yng ngorllewin Cymru, i archwilio'r potensial ar gyfer defnyddio trafnidiaeth seiliedig ar alw—fel y mae rhai wedi'i ddweud, 'ubereiddio' gwasanaethau bysiau, ond gyda chwistrelliad o enaid. A chredaf mai'r hyn a fydd yn bwysig yn y cynlluniau peilot hyn yw y bydd modd inni brofi ffordd newydd o ateb galw teithwyr, ond ffordd sydd yr un mor fforddiadwy, ac o bosibl, hyd yn oed yn llai costus i'r trethdalwr o ran cymorthdaliadau na ffurfiau confensiynol ar wasanaethau bysiau a gwasanaethau bysiau rheolaidd.
Nawr, wrth i'r cynllun peilot hwn yng ngorllewin Cymru a'r tri chynllun peilot arall fynd rhagddynt, rydym yn gweithredu cyfres o wasanaethau TrawsCymru, ac rwy’n falch o ddweud ein bod wedi dechrau darparu llwybr TrawsCymru newydd ddoe yng ngorllewin Cymru, i gysylltu Abergwaun â Thyddewi, Hwlffordd, ar lwybr T11. Ond rwy'n awyddus i sicrhau, drwy ddiwygiadau, drwy ddefnyddio'r cymhorthdal cyhoeddus yn well, ein bod yn gweld mwy o wasanaethau bysiau yn ymateb i ofynion teithwyr ym mhob cymuned—rhai trefol a rhai gwledig.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gostau teithio ar y rheilffordd yng nghanolbarth Cymru? OAQ53806
2. Will the Minister make a statement on the cost of rail travel in mid-Wales? OAQ53806
Absolutely. We are committed to ensure that Transport for Wales delivers a sustainable fare strategy and the highest level of service for all rail customers throughout Wales that will meet the needs of communities both in rural and in urban areas.
Yn sicr. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod Trafnidiaeth Cymru yn darparu strategaeth brisiau siwrneiau sy'n gynaliadwy a'r lefel uchaf o wasanaeth i'r holl gwsmeriaid rheilffyrdd ledled Cymru a fydd yn diwallu anghenion cymunedau mewn ardaloedd gwledig ac mewn ardaloedd trefol.
Thanks for the answer, Minister. I wonder if I could ask you to liaise with Transport for Wales to ensure that my constituents are not put off travelling by rail fares that are inappropriately priced for routes across mid Wales stations, particularly from Wales into England? One of my constituents has done a piece of work that shows that a constituent can buy a ticket in Caersws, Newtown or Welshpool to Telford or Wellington, and the cost is more expensive than if they'd bought a ticket to Birmingham New Street. So, it does seem to be out of context in terms of the miles travelled. I would be grateful for your comments and your commitment to ensure that fares are suitably priced for distance travelled, to encourage rather than discourage rail travel.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Tybed a gaf fi ofyn i chi gysylltu â Trafnidiaeth Cymru i sicrhau nad yw fy etholwyr yn cael eu rhwystro rhag teithio gan brisiau siwrneiau ar drenau sy'n amhriodol ar gyfer llwybrau ar draws gorsafoedd canolbarth Cymru, yn enwedig o Gymru i Loegr? Mae un o fy etholwyr wedi gwneud gwaith a ddengys y gall etholwr brynu tocyn yng Nghaersws, Y Drenewydd neu'r Trallwng i fynd i Telford neu Wellington, ac mae'r gost yn ddrytach na phe baent wedi prynu tocyn i Birmingham New Street. Felly, ymddengys bod hynny allan o'r cyd-destun o ran y milltiroedd a deithiwyd. Buaswn yn ddiolchgar am eich sylwadau a'ch ymrwymiad i sicrhau y caiff teithiau eu prisio'n addas ar gyfer y pellter a deithiwyd, i annog yn hytrach nag anghymell teithio ar drenau.
Can I thank the Member for his question and also thank him for contacting TfW directly regarding the inquiry that he's again raised today? It was an important piece of work that was carried out by a constituent of Russell George, and I really do appreciate the constructive feedback that we've received regarding fares on the Cambrian line. I should just say, before I move to the broader issue of the fares regime, that TfW have passed this feedback to the team that's responsible for setting rail fares; they're looking into it at this moment in time, in readiness for the next round of fare changes. And TfW, I can assure the Member, will pay particular attention to the fares on this route to ensure that any anomalies are addressed.
Now, the fare regime is, of course, based on decades-old regulations, and there are a number of interventions that TfW will be making, and already are making, to reduce fares for many people, particularly young people, and to ensure the fare regime is more transparent and easier to understand. But this matter is incredibly important for the next 15 years—for the entire period of the new franchise. And for that reason, the rail delivery group, which includes TfW, is looking into delivering an easier-to-use and much better value fare system. It will be underpinned by an easier-to-use range of fares, and it will be delivered by updating that set of regulations that I mentioned. It could see pay-as-you-go, with a price cap, introduced on commuter services right across the country. It could give flexible workers a far better deal as a consequence. It would also enable greater local control over fares, which is something that I know that Members in this Chamber are keen to see. And I think it would also, in turn, lead to better integration of rail fares with those of other modes of transport, for example with buses, where we also intend to give councils more control.
With a fully reformed fares system, for the first time passengers would be able to benefit from a guarantee that they would pay the best fares for their journey, every time, with no need to split their tickets. That is part of our vision for a fully integrated and fair rail, bus and public transport system in Wales.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn a diolch iddo hefyd am gysylltu â Trafnidiaeth Cymru yn uniongyrchol mewn perthynas â'r ymchwiliad y soniodd amdano eto heddiw? Roedd yn waith pwysig a wnaed gan un o etholwyr Russell George, ac rwy'n gwerthfawrogi'r adborth adeiladol a gawsom ynghylch prisiau siwrneiau ar reilffordd y Cambrian. Dylwn ddweud, cyn i mi symud at fater ehangach y gyfundrefn brisiau siwrneiau, fod Trafnidiaeth Cymru wedi trosglwyddo'r adborth hwn i'r tîm sy'n gyfrifol am bennu prisiau siwrneiau ar drenau; maent yn edrych ar y mater ar hyn o bryd, er mwyn bod yn barod ar gyfer y rownd nesaf o newidiadau i brisiau siwrneiau. A gallaf sicrhau'r Aelod y bydd Trafnidiaeth Cymru'n rhoi sylw arbennig i'r prisiau siwrneiau ar y llwybr hwn er mwyn sicrhau yr eir i'r afael ag unrhyw anomaleddau.
Nawr, mae'r gyfundrefn brisiau siwrneiau, wrth gwrs, yn seiliedig ar reoliadau sy'n ddegawdau oed, a bydd Trafnidiaeth Cymru yn gwneud nifer o ymyriadau, ac maent yn eu gwneud eisoes, i leihau prisiau siwrneiau i lawer o bobl, yn enwedig pobl ifanc, ac i sicrhau bod y gyfundrefn brisiau siwrneiau yn fwy tryloyw ac yn haws ei deall. Ond mae'r mater hwn yn hynod o bwysig ar gyfer y 15 mlynedd nesaf—am oes gyfan y fasnachfraint newydd. Ac am y rheswm hwnnw, mae'r Rail Delivery Group, sy'n cynnwys Trafnidiaeth Cymru, yn ystyried darparu system brisiau siwrneiau sy'n haws ei defnyddio ac yn cynnig llawer mwy o werth am arian. Bydd yn seiliedig ar ystod o brisiau siwrneiau sy'n haws ei defnyddio, a bydd yn cael ei chyflwyno drwy ddiweddaru'r set honno o reoliadau y soniais amdani. Gallai olygu cyflwyno system dalu wrth fynd, gyda chap pris, ar wasanaethau cymudo ledled y wlad. Gallai roi bargen well o lawer i weithwyr hyblyg o ganlyniad. Byddai hefyd yn caniatáu mwy o reolaeth leol dros brisiau siwrneiau, sy'n rhywbeth y gwn fod Aelodau yn y Siambr hon yn awyddus i'w weld. A chredaf y byddai hefyd, yn ei dro, yn arwain at integreiddio gwell rhwng prisiau siwrneiau ar drenau a mathau eraill o drafnidiaeth, er enghraifft, gyda bysiau, lle rydym hefyd yn bwriadu rhoi mwy o reolaeth i gynghorau.
Gyda system brisiau siwrneiau wedi'i diwygio'n llawn, am y tro cyntaf byddai modd i deithwyr elwa ar warant y byddent yn talu'r prisiau gorau am eu taith bob tro, heb orfod prynu sawl tocyn. Mae hynny'n rhan o'n gweledigaeth am system drenau, bysiau a thrafnidiaeth gyhoeddus gwbl integredig a theg yng Nghymru.
I'm grateful to the Minister for his answer to Russell George—it's very important, and it's useful to hear what the forward plans are. I travelled last week on the Cambrian coast line—I must say, to my shame—for the first time north of Machynlleth; I'd used the other part of the line frequently. And I was struck there by the very high number of passengers using that train for very short journeys—one or two stops—particularly school students. Can I ask the Minister to ensure that, in this review of fares, he does keep in mind, as he says he will, the need to keep fares affordable for young people, because those young people, if they weren't travelling on that train, their parents would be having to provide transport, or the county council would be having to provide road transport, which we seek to avoid, and also to ensure that regular users of services have got favourable access to season ticket arrangements, so that we can carry on encouraging our constituents to make those short journeys as well as using rail for longer travel?
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ateb i Russell George—mae'n bwysig iawn, ac mae'n ddefnyddiol clywed beth yw'r blaengynlluniau. Yr wythnos diwethaf, teithiais ar lein arfordir y Cambrian—mae'n rhaid imi ddweud, er mawr cywilydd imi—am y tro cyntaf i'r gogledd o Fachynlleth; roeddwn wedi defnyddio'r rhan arall o'r rheilffordd sawl tro. A sylwais yno ar y nifer uchel iawn o deithwyr sy'n defnyddio'r trên hwnnw ar gyfer teithiau byr iawn—un neu ddau stop—yn enwedig disgyblion ysgol. A gaf fi ofyn i'r Gweinidog sicrhau, yn yr adolygiad hwn o brisiau siwrneiau, ei fod yn cadw mewn cof, fel y dywed y bydd yn ei wneud, yr angen i gadw prisiau siwrneiau'n fforddiadwy i bobl ifanc, gan y byddai'n rhaid i rieni'r bobl ifanc hyn ddarparu trafnidiaeth ar y ffyrdd pe na baent yn teithio ar y trên, neu byddai'n rhaid i'r cyngor sir ddarparu trafnidiaeth ar y ffyrdd, sy'n rhywbeth rydym yn ceisio'i osgoi, a sicrhau hefyd y caiff defnyddwyr gwasanaethau rheolaidd fynediad ffafriol at drefniadau tocyn tymor, fel y gallwn barhau i annog ein hetholwyr i wneud y teithiau byr yn ogystal â defnyddio rheilffyrdd ar gyfer teithiau hirach?
Can I thank Helen Mary Jones for her questions, and for the important points that she makes about ensuring that we have the lowest possible fares for young people, people who really do depend on rail transport day in, day out? I should just say that, under the previous operator, cheaper fares were only available to purchase on a limited number of routes. Now, with TfW now operating the franchise, advance tickets are single tickets for specific trains, which can be bought from 12 weeks up to 6 p.m. prior to the day of travel. Passengers then purchase another advance single ticket for return journeys. Now, in the longer term, I intend to reform this situation. However, in the shorter term, it should be noted that the average saving, through the advance ticket mechanism, is 48 per cent—a considerable saving. We're also looking at rolling out across the Wales and borders network smart ticketing. And, elsewhere, customers are going to be able to use mobile tickets to ensure that they always pay the lowest fare.
Now, with regard to young people, already in terms of bus travel we've extended the mytravelpass scheme. And we are now examining ways that we might be able to automatically enrol all young people into that vitally important scheme that offers a significant saving to young passengers. But, for rail, TFW plan to extend the current national rail conditions of carriage, allowing free rail travel to children up to the age of 11 years. In addition, Llywydd, TFW are proposing to introduce free off-peak travel for all passengers under the age of 16, travelling with paying adults, on flows where TFW are able to set the fare and which are on the Wales and borders rail service lines. Furthermore, Llywydd, I'm pleased to say that they also plan to extend the age limit up to 18 years for child fares on the Wales and borders services.
A gaf fi ddiolch i Helen Mary Jones am ei chwestiynau, ac am y pwyntiau pwysig a wnaed ganddi o ran sicrhau bod gennym y prisiau siwrneiau isaf posibl ar gyfer pobl ifanc, pobl sy'n dibynnu'n fawr ar drafnidiaeth rheilffyrdd o ddydd i ddydd? Dylwn ddweud, o dan y gweithredwr blaenorol, mai ar nifer cyfyngedig o lwybrau'n unig yr oedd modd prynu tocynnau rhatach. Bellach, gyda Trafnidiaeth Cymru yn gweithredu'r fasnachfraint, mae tocynnau ymlaen llaw yn docynnau sengl ar gyfer trenau penodol, y gellir eu prynu o 12 wythnos ymlaen llaw hyd at 6 p.m. cyn y diwrnod teithio. Bydd teithwyr yn prynu tocyn sengl ymlaen llaw arall wedyn ar gyfer y daith yn ôl. Nawr, yn y tymor hwy, rwy'n bwriadu diwygio'r sefyllfa hon. Fodd bynnag, yn y tymor byrrach, dylid nodi mai 48 y cant yw'r arbediad cyfartalog drwy'r mecanwaith tocynnau ymlaen llaw—arbediad sylweddol. Rydym hefyd yn ystyried cyflwyno tocynnau clyfar ar rwydwaith Cymru a'r gororau. Ac mewn mannau eraill, bydd modd i gwsmeriaid ddefnyddio tocynnau ar ffonau symudol i sicrhau eu bod yn talu'r pris lleiaf bob amser.
Nawr, o ran pobl ifanc, ac o ran teithio ar fysiau, rydym eisoes wedi ymestyn cynllun fyngherdynteithio. Ac rydym wrthi'n edrych ar ffyrdd y gallem gofrestru'r holl bobl ifanc yn awtomatig i'r cynllun hollbwysig hwnnw sy'n cynnig arbediad sylweddol i deithwyr ifanc. Ond ar gyfer y rheilffyrdd, mae Trafnidiaeth Cymru yn bwriadu ymestyn amodau teithio presennol y rheilffyrdd cenedlaethol, gan ganiatáu teithio am ddim ar reilffyrdd i blant hyd at 11 oed. Yn ychwanegol at hyn, Lywydd, mae Trafnidiaeth Cymru yn cynnig cyflwyno teithio am ddim ar adegau tawel i bob teithiwr o dan 16 oed, sy'n teithio gydag oedolion sy'n talu, ar lwybrau lle gall Trafnidiaeth Cymru osod prisiau tocynnau ac sydd ar reilffyrdd Cymru a'r gororau. Hefyd, Lywydd, rwy'n falch o ddweud eu bod hefyd yn bwriadu codi'r terfyn oedran ar gyfer tocynnau plant i 18 oed ar wasanaethau Cymru a'r gororau.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, Russell George.
Diolch, Llywydd. Does the Minister share my concerns that the National Infrastructure Commission for Wales is behind schedule in the delivery of its remit?
Diolch, Lywydd. A yw'r Gweinidog yn rhannu fy mhryderon fod Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru ar ei hôl hi o ran cyflawni ei gylch gwaith?
I'll be meeting with the national infrastructure commission shortly. I will be discussing their remit and I'll be discussing their forward work programme. Given that they take a view on longer term infrastructure needs, I am content with the pace of work to date. However, I do wish to see that any work undertaken from now on is undertaken in the most exhaustive way possible.
Byddaf yn cyfarfod â 'r comisiwn seilwaith cenedlaethol cyn bo hir. Byddaf yn trafod eu cylch gwaith a byddaf yn trafod eu blaenraglen waith. O gofio eu bod yn ystyried anghenion seilwaith yn y tymor hwy, rwy'n fodlon ar gyflymder y gwaith hyd yma. Fodd bynnag, hoffwn pe bai unrhyw waith a wneir o hyn ymlaen yn cael ei wneud yn y ffordd fwyaf cynhwysfawr posibl.
Thank you for the answer, Minister. I'm not aware that there is any recommendation that has come forward yet in terms of infrastructure projects over the next five to 30 years, which is exactly why the commission, of course, has been set up. But a key structural problem, I suggest, Minister, is that, in Wales, planning, funding and delivery cycles of infrastructure and construction projects are often poorly co-ordinated.
For example, right across Wales at present, in a period that the construction sector loosely refers to as 'mad March', local authorities are all at the same time spending money at the end of the financial year. Further still, local government spending cycles are often not in line with the infrastructure delivery strategies of other organisations, including the Welsh Government. So, this uncoordinated approach means that the construction industry in Wales has a stop-start work flow, and uncertainty as to what projects are coming forward in the future months and years. And the whole point of the national infrastructure commission is, of course, to bring some oversight to the problem, ultimately with a view to helping the construction industry to retain skilled workers and to allowing investment and support and growth of our construction industry in Wales.
So, given the importance of the national infrastructure commission, would you agree with me that the resource allocated to support the work of the commission is too little? As I understand it, there is one Government official who's been seconded from Welsh Government to the commission. What are your plans to improve the situation, going forward?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Nid wyf yn ymwybodol fod unrhyw argymhelliad wedi dod i law eto o ran prosiectau seilwaith dros y pump i 30 mlynedd nesaf, sef pam y sefydlwyd y comisiwn, wrth gwrs. Ond rwy'n awgrymu, Weinidog, mai un broblem strwythurol allweddol yw bod cynllunio, ariannu a chylchoedd cyflwyno prosiectau seilwaith ac adeiladu yng Nghymru yn aml wedi eu cydlynu'n wael.
Er enghraifft, ledled Cymru ar hyn o bryd, mewn cyfnod y cyfeirir ato gan y sector adeiladu yn 'fis Mawrth gwallgof', mae pob awdurdod lleol yn gwario arian ar yr un pryd ar ddiwedd y flwyddyn ariannol. Yn ychwanegol at hyn, yn aml, nid yw cylchoedd gwario llywodraeth leol yn cyd-fynd â strategaethau darparu seilwaith sefydliadau eraill, gan gynnwys Llywodraeth Cymru. Felly, golyga'r dull di-drefn hwn fod gan y diwydiant adeiladu yng Nghymru weithlif ysbeidiol iawn, ac ansicrwydd ynghylch pa brosiectau a ddaw i fodolaeth yn y misoedd a'r blynyddoedd i ddod. Ac wrth gwrs, holl bwynt y comisiwn seilwaith cenedlaethol yw darparu rhywfaint o drosolwg ar y broblem, gyda'r nod yn y pen draw o helpu'r diwydiant adeiladu i gadw gweithwyr medrus a chaniatáu buddsoddiad a chymorth a thwf yn ein diwydiant adeiladu yng Nghymru.
Felly, o gofio pwysigrwydd y comisiwn seilwaith cenedlaethol, a fyddech yn cytuno â mi nad yw'r adnoddau a ddyrannwyd i gefnogi gwaith y comisiwn yn ddigonol? Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae un o swyddogion y Llywodraeth wedi'i secondio o Lywodraeth Cymru i'r comisiwn. Beth yw eich cynlluniau i wella'r sefyllfa yn y dyfodol?
Can I thank the Member for his question? I broadly agree with the important points that he made about funding cycles, and that's why we included, within the economic action plan, the pledge to move to a more sustainable and guaranteed round of funding cycles for not just infrastructure plans that are taken forward by Welsh Government, but also potentially for local authorities as well.
I think it's absolutely right to say that a constant pipeline of infrastructure projects needs to be developed in order to ensure that people are able to remain in work as they move from one project to the other. The National Infrastructure Commission for Wales takes a long-term view of the infrastructure needs for Wales and those that go beyond the five years of the national transport finance plan.
We're also in the process at the moment of refreshing the Wales transport strategy, which I'm sure will consider funding cycles and the nature of the sector at the moment. But, during the conversations that I will have with the national infrastructure commission, I will be raising the subject of resource allocation and then I'll make a decision on whether additional resource is required.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Yn gyffredinol, cytunaf â'r pwyntiau pwysig a wnaeth ynglŷn â chylchoedd cyllido, a dyna pam ein bod wedi cynnwys, yn y cynllun gweithredu economaidd, yr addewid i newid i rownd fwy cynaliadwy a gwarantedig o gylchoedd cyllido nid yn unig ar gyfer cynlluniau seilwaith a ddatblygir gan Lywodraeth Cymru, ond hefyd o bosibl ar gyfer awdurdodau lleol.
Credaf ei bod yn gwbl briodol dweud bod angen datblygu ffrwd gyson o brosiectau seilwaith er mwyn sicrhau y gall pobl aros mewn gwaith wrth iddynt symud o un prosiect i'r llall. Mae Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru yn ystyried anghenion seilwaith Cymru yn y tymor hir, a'r rhai sy'n mynd y tu hwnt i bum mlynedd y cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol.
Ar hyn o bryd, rydym hefyd yn y broses o adnewyddu strategaeth drafnidiaeth Cymru, a fydd, rwy'n siŵr, yn ystyried cylchoedd cyllido a natur y sector ar hyn o bryd. Ond yn ystod y sgyrsiau y byddaf yn eu cael gyda'r comisiwn seilwaith cenedlaethol, byddaf yn codi mater dyrannu adnoddau, ac yna byddaf yn penderfynu a oes angen adnoddau ychwanegol.
I'd like to thank you for your constructive answer in that regard, Minister. I am concerned that the Government has got here currently a very poor approach to long-term infrastructure planning and delivery. Of course, one example I've referred to is the M4 relief road. We've had money spent—public money; vast amounts of public money spent—and we're still waiting, of course, on a final decision.
If the construction and infrastructure sector is to have confidence in the Government's ability to plan and deliver new projects, going forward, and if businesses and communities throughout Wales are to have confidence in your Government's abilities, it's absolutely vital that you get the the national infrastructure commission up and running and properly resourced. We are now one year into that commission being in place, and if, for example, that commission were fully resourced, as I'm suggesting it isn't at the moment, then there may be a plan B in place if the M4 relief road is not to be built, because this is, of course, a real concern to the construction and infrastructure sector.
Hoffwn ddiolch i chi am eich ateb adeiladol yn hynny o beth, Weinidog. Rwy'n pryderu bod ymagwedd y Llywodraeth tuag at gynllunio a darparu seilwaith hirdymor yn wan iawn. Wrth gwrs, un enghraifft y cyfeiriais ati yw ffordd liniaru'r M4. Mae arian wedi'i wario—arian cyhoeddus; mae symiau enfawr o arian cyhoeddus wedi eu gwario—ac wrth gwrs, rydym yn dal i aros am benderfyniad terfynol.
Os yw'r sector adeiladu a seilwaith am fod â hyder yng ngallu'r Llywodraeth i gynllunio a chyflwyno prosiectau newydd yn y dyfodol, ac os yw busnesau a chymunedau ledled Cymru am fod â hyder yng ngallu eich Llywodraeth, mae'n gwbl hanfodol eich bod yn sicrhau bod y comisiwn seilwaith cenedlaethol ar waith a bod yr adnoddau priodol yn cael eu darparu ar ei gyfer. Mae'r comisiwn hwnnw wedi bod ar waith ers blwyddyn bellach, ac er enghraifft, pe bai'r comisiwn hwnnw yn cael yr adnoddau priodol, ac rwy'n awgrymu nad yw hynny'n digwydd ar hyn o bryd, efallai y dylid sicrhau bod cynllun B ar waith os nad yw ffordd liniaru'r M4 yn mynd i gael ei hadeiladu, gan fod hyn, wrth gwrs, yn bryder gwirioneddol i'r sector adeiladu a seilwaith.
I would agree with the Member that the work of the National Infrastructure Commission for Wales is absolutely vital. The national transport finance plan gives some certainty over the immediate short-term funding allocations for infrastructure projects, but in terms of the longer term pipeline, it's the very reason why we established NICW to assess and to determine what's in the national interest, and then for the Welsh Government to plan and, in turn, to publish a longer term pipeline of investments. That's work that I intend to see through to completion, but it's fair to say that the initial work of the national infrastructure commission has largely focused on engagement and assessment.
I think it was right that the commission took time to meet with various stakeholders—an extensive list of stakeholders, it has to be said—and to assess which of the major infrastructure interventions the Government can make can offer the best outcomes, in particular in a rapidly changing world where we are addressing a climate emergency, where we are seeing new forms of power trains introduced into vehicles, where we are seeing new methods and modes of transport, and where we are seeing the very nature of transport shift from getting from A to B to actually being mobile and, whilst being mobile, being in a working position or in a leisure position.
Buaswn yn cytuno â'r Aelod fod gwaith Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru yn gwbl hanfodol. Mae'r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol yn rhoi rhywfaint o sicrwydd ynghylch dyraniadau cyllid ar gyfer prosiectau seilwaith yn y tymor byr, ond o ran y cynlluniau tymor hwy, dyna'r union reswm pam y sefydlasom Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru i asesu ac i nodi beth sydd orau ar gyfer y wlad, ac yna i Lywodraeth Cymru gynllunio a chyhoeddi cynlluniau buddsoddi ar gyfer y tymor hwy. Rwy'n bwriadu sicrhau bod y gwaith hwnnw'n cael ei gwblhau, ond mae'n deg dweud bod gwaith cychwynnol y comisiwn seilwaith cenedlaethol wedi canolbwyntio i raddau helaeth ar ymgysylltu ac asesu.
Credaf ei bod yn iawn fod y comisiwn wedi rhoi amser i gyfarfod ag amryw randdeiliaid—rhestr helaeth o randdeiliaid, rhaid dweud—ac i asesu pa un o'r ymyriadau seilwaith mawr y gall y Llywodraeth eu gwneud a all ddarparu'r canlyniadau gorau, yn enwedig mewn byd sy'n newid yn gyflym lle rydym yn mynd i'r afael ag argyfwng hinsawdd, lle rydym yn gweld mathau newydd o yriant pŵer yn cael eu cyflwyno i gerbydau, lle rydym yn gweld dulliau a moddau newydd o drafnidiaeth, a lle rydym yn gweld natur trafnidiaeth yn newid o symud o A i B i fod yn wirioneddol symudol, ac o fod yn symudol, bod mewn sefyllfa i weithio neu mewn sefyllfa hamdden.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Weinidog, fel y dywedais i yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog ddoe, mae dathlu 20 mlynedd o ddatganoli yn gyfle i asesu 20 mlynedd o'r Cynulliad, ein Senedd genedlaethol ni sy'n llais i bawb, wrth gwrs, ac mae o'n gyfle i edrych yn ôl ar 20 mlynedd o waith Llywodraeth Cymru. O ran Plaid Cymru, mi fuom ni mewn Llywodraeth am bedair blynedd yn dal y brîff economi. Dwi'n falch iawn o'r hyn a wnaeth fy rhagflaenydd i, Ieuan Wyn Jones, yn cynnwys gwthio rhaglenni ProAct a ReAct a wnaeth gymaint, ar y pryd, i liniaru rhai o effeithiau gwaethaf yr argyfwng ariannol ar y pryd. Ond pedair blynedd allan o 20 oedd hynny—20 mlynedd wedi eu harwain gan Lywodraeth Lafur. Sut ydych chi yn gallu egluro bod cyfoeth cymharol Cymru wedi mynd lawr dros yr 20 mlynedd diwethaf o dan eich arweinyddiaeth chi?
Thank you, Llywydd. Minister, as I said in questions to the First Minister yesterday, celebrating 20 years of devolution is an opportunity to assess 20 years of our Assembly, our national Parliament, providing a voice for all, of course, and it’s an opportunity to look back at 20 years of the work of the Welsh Government. In terms of Plaid Cymru, we were in Government for four years, holding the economy brief, and I'm very proud of what my predecessor, Ieuan Wyn Jones, did, including pushing the ProAct and ReAct programmes that did so much at the time to mitigate some of the worst impacts of the financial crisis. But that’s four years out of 20—20 years that have been led by a Labour Government. So, how can you explain that the comparative wealth of Wales has fallen over the past 20 years under your leadership?
Let's just look at some of the broad and important facts that have affected the economy in the past 20 years, and how we have been able to steer the economy of Wales in a very different direction to that which was taken back in the 1980s and early 1990s. In the last 20 years, we've seen the number of people in Wales without qualifications reduce from more than one in three to fewer than one in five. As a consequence, we now have a lower employment inactivity rate than the UK average. Could we have imagined that in the 1990s when our rates were almost double the UK average?
Today, we have 300,000 more people in work than we did in 1999, largely because of the interventions of the Welsh Labour Governments over those years. And perhaps one of the most successful programmes that we have been operating during devolution is a programme that was based on one that was introduced by the Gordon Brown Government at Westminster, but then subsequently canned by the Cameron Conservative Government, and that was Jobs Growth Wales. Jobs Growth Wales helped thousands upon thousands of young people avoid long-term unemployment.
During the period of 2010-15, you can compare parts of Wales with parts of England. There are parts of England during that period that saw long-term youth unemployment rise by 2,000 per cent. The figure here in Wales was less than 100 per cent, still way too high, but across swathes of England and Scotland, we saw long-term youth unemployment rise by hundreds if not thousands of per cent. We saved the hopes, the aspirations and the careers of thousands of young people after 2008, and right up to today we are still operating a very successful scheme that is giving hope and opportunity to many young people.
Gadewch i ni edrych ar rai o'r ffeithiau cyffredinol a phwysig sydd wedi effeithio ar yr economi yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf, a sut rydym wedi gallu llywio economi Cymru i gyfeiriad gwahanol iawn i'r cyfeiriad yr aed iddo yn ôl yn y 1980au a'r 1990au cynnar. Yn yr 20 mlynedd diwethaf, rydym wedi gweld nifer y bobl yng Nghymru heb gymwysterau yn gostwng o fwy nag un o bob tri i lai nag un o bob pump. O ganlyniad, mae gennym bellach gyfradd is na chyfartaledd y DU o ran anweithgarwch cyflogaeth. A allem fod wedi dychmygu hynny yn y 1990au, pan roedd ein cyfraddau bron ddwywaith cymaint â chyfartaledd y DU?
Heddiw, mae gennym 300,000 yn fwy o bobl mewn gwaith nag a oedd gennym yn 1999, yn bennaf oherwydd ymyriadau Llywodraeth Lafur Cymru dros y blynyddoedd hynny. Ac efallai mai un o'r rhaglenni mwyaf llwyddiannus a roddwyd ar waith gennym yn ystod datganoli yw rhaglen a seiliwyd ar un a gyflwynwyd gan Lywodraeth Gordon Brown yn San Steffan, ond a gafodd ei diddymu wedyn gan Lywodraeth Geidwadol Cameron, sef Twf Swyddi Cymru. Cynorthwyodd Twf Swyddi Cymru filoedd ar filoedd o bobl ifanc i osgoi diweithdra hirdymor.
Yn ystod y cyfnod rhwng 2010-15, gallwch gymharu rhannau o Gymru â rhannau o Loegr. Cododd diweithdra hirdymor ymhlith pobl ifanc 2,000 y cant mewn rhai rhannau o Loegr yn ystod y cyfnod hwnnw. Roedd y ffigur yma yng Nghymru yn llai na 100 y cant, sy'n dal i fod yn rhy uchel o lawer, ond mewn sawl rhan o Loegr a'r Alban, gwelsom ddiweithdra hirdymor ymhlith pobl ifanc yn codi gannoedd os nad miloedd y cant. Fe wnaethom ni achub gobeithion, dyheadau a gyrfaoedd miloedd o bobl ifanc ar ôl 2008, a hyd heddiw, rydym yn dal i weithredu cynllun llwyddiannus iawn sy'n rhoi gobaith a chyfleoedd i lawer o bobl ifanc.
And any statistic that points to a good story is to be welcomed. I must say there's an element of playing bingo this week. The stat of the week is economic inactivity rates. It was the one clearly used by the First Minister in his speech marking 20 years of devolution yesterday and it was used by the Brexit Minister on television last night, so it's clearly doing the rounds of the Labour briefings for this twentieth anniversary week. I congratulate you on digging out that stat that looks favourable. Basic unemployment levels is another one that's a favourite to be wheeled out and, do you know what? We can always celebrate, of course, every time somebody gets into employment, but those unemployment rates, again, they don't tell the full story. They don't tell half the story. We know that underemployment is still endemic and low wages are still endemic. We know that on the key areas of driving up wages and productivity, Labour continues to fail. Let's look at productivity quickly. Wales is down there at the bottom of the 12 UK countries and regions in gross value added per hour worked. We are always down there near the bottom under your leadership. Yes, there's been an improvement in GVA in Wales recently, but nowhere near enough to change Wales's place in the rankings. Why isn't Labour able to sort this out?
Ac mae unrhyw ystadegyn sy'n cyfeirio at lwyddiant i'w groesawu. Mae'n rhaid i mi ddweud bod yna elfen o chwarae bingo yma yr wythnos hon. Ystadegyn yr wythnos yw cyfraddau anweithgarwch economaidd. Hwn oedd yr un a ddefnyddiwyd gan y Prif Weinidog yn ei araith i nodi 20 mlynedd o ddatganoli ddoe ac fe'i defnyddiwyd gan y Gweinidog Brexit ar y teledu neithiwr, felly mae'n amlwg ei fod yn rhan o friffiau Llafur ar gyfer wythnos yr ugeinfed pen-blwydd. Rwy'n eich llongyfarch ar ddod o hyd i'r ystadegyn hwnnw sy'n edrych yn ffafriol. Mae lefelau diweithdra sylfaenol yn ffefryn arall i sôn amdano, ac a wyddoch chi beth? Gallwn ddathlu, wrth gwrs, bob tro y bydd rhywun yn sicrhau cyflogaeth, ond unwaith eto, nid yw'r cyfraddau diweithdra hynny'n adrodd y stori lawn. Nid ydynt yn adrodd hanner y stori. Gwyddom fod tangyflogaeth yn dal i fod yn endemig a bod cyflogau isel yn dal i fod yn endemig. Gwyddom fod Llafur yn parhau i fethu mewn meysydd allweddol fel cynyddu cyflogau a chynhyrchiant. Gadewch i ni edrych ar gynhyrchiant yn gyflym. Mae Cymru i lawr ar waelod y rhestr o 12 gwlad a rhanbarth y DU o ran gwerth ychwanegol gros am bob awr a weithiwyd. Rydym bob amser yn agos at y gwaelod o dan eich arweinyddiaeth chi. Oes, mae gwelliant wedi bod o ran gwerth ychwanegol gros yng Nghymru yn ddiweddar, ond nid yw'n ddigon o bell ffordd i newid safle Cymru ar y rhestr honno. Pam na all Llafur ddatrys hyn?
He talked about bingo this week; I'll give him the full house. Let's talk about GVA, shall we? There's this great figure that I can quote here. Since devolution, Wales has had the fifth highest increase in GVA per head compared to the 12 UK countries and English regions. Let's talk about gross value added per hour worked. Since 2011, which is the year, of course, that we returned to having just a Welsh Labour Government, Welsh productivity growth has been the highest of all UK countries and regions. I'll move on. Unemployment: the number of people in unemployment decreased by 31,000 during the course of the last 20 years. The figure between that, 270,000 in terms of activity of people who were not active back in 1999, but who we have been able to train up to get the skills to get into employment and to stay in employment as well. And it's worth just saying that the unemployment rate has decreased more quickly in Wales than in the UK since devolution. I think the statistic is something like 3.3 per cent down in Wales, compared to, across the UK, just 2 per cent.
Of course, underemployment is a key concern of the Welsh Government. It has to be. That must be the next great objective—to ensure that people are employed to the level that their skills enable them to be employed at and to ensure that they are receiving a fair wage for that work. That is why we established the Fair Work Commission. The Fair Work Commission has now reported. The Fair Work Commission has done excellent work in terms of assessing the future nature of work, and we'll be looking at each and every recommendation and the implementation of those recommendations, to ensure that we drive up the quality, the sustainability and the security and the remuneration of work in Wales.
Soniodd am chwarae bingo yr wythnos hon; caiff 'full house' gennyf fi. Gadewch i ni sôn am werth ychwanegol gros, ie? Mae gennyf ffigur gwych y gallaf ei ddyfynnu yma. Ers datganoli, gan Gymru y gwelwyd y pumed cynnydd uchaf mewn gwerth ychwanegol gros y pen o gymharu â 12 o wledydd y DU a rhanbarthau Lloegr. Gadewch i ni siarad am werth ychwanegol gros am bob awr a weithiwyd. Ers 2011, sef y flwyddyn, wrth gwrs, y cawsom Lywodraeth Lafur yn unig yng Nghymru unwaith eto, mae twf cynhyrchiant Cymru wedi bod yn uwch na holl wledydd a rhanbarthau'r DU. Symudaf ymlaen. Diweithdra: cafwyd gostyngiad o 31,000 o ran nifer y bobl ddi-waith dros yr 20 mlynedd diwethaf. Y ffigur rhwng hynny, 270,000 o ran gweithgarwch pobl nad oeddent yn weithgar ym 1999, ond y gallasom eu hyfforddi i feithrin y sgiliau er mwyn cael gwaith ac i aros mewn gwaith hefyd. Ac mae'n werth dweud bod cyfraddau diweithdra wedi gostwng yn gyflymach yng Nghymru nag yn y DU ers datganoli. Credaf mai'r ffigur yw oddeutu 3.3 y cant i lawr yng Nghymru, o gymharu â 2 y cant yn unig ledled y DU.
Wrth gwrs, mae tangyflogaeth yn un o brif bryderon Llywodraeth Cymru. Mae'n rhaid iddi fod. Mae'n rhaid mai dyna'r amcan mawr nesaf—sicrhau bod pobl yn cael eu cyflogi ar y lefel y mae eu sgiliau yn galluogi iddynt gael eu cyflogi arni ac i sicrhau eu bod yn cael cyflog teg am y gwaith hwnnw. Dyna pam y sefydlasom y Comisiwn Gwaith Teg. Mae'r Comisiwn Gwaith Teg bellach wedi cyflwyno'i adroddiad. Mae'r Comisiwn Gwaith Teg wedi gwneud gwaith rhagorol o ran asesu natur gwaith yn y dyfodol, a byddwn yn edrych ar bob argymhelliad a'r broses o weithredu'r argymhellion hynny, er mwyn sicrhau ein bod yn gwella ansawdd, cynaliadwyedd a diogelwch a thâl am waith yng Nghymru.
To continue with the bingo analogy, if you like, I think it's eyes down for Welsh Government when we should be looking upwards. And the point that we are starting from on this journey means that we have to aim higher. You point to improved figures in Wales, but, as I pointed out, it's still not enough to move us up those rankings. We're still down there languishing at the bottom.
One of the big themes of the next 20 years of devolution, I have no doubt, will be the environment, and there'll be a major interaction between the environment and your brief of the economy and transport. I'll look at commuting, quickly. Commuting now takes longer than 20 years ago. Despite increasing environmental awareness, car traffic has increased by 12 per cent since 1999, outstripping population growth. Things aren't great moving forwards. The removal of the tolls on the Severn bridge has made traffic worse. I think the M4 black route would inevitably lead to more traffic. But I'm sensing an ambition in the Assembly as a body to take action. Time and time again we hear calls from my benches and from other benches for a real push forward in active travel. This Assembly has given Welsh Government a great piece of legislation to work from. Does the Minister, in that context, accept that, on the interaction between the environment and the economy and transport, there is a clear gap that still exists between the Assembly's desire to act and the Government's ability to?
Er mwyn parhau â'r gyfeiriadaeth fingo, os mynnwch, credaf fod Llywodraeth Cymru yn edrych i lawr pan ddylem fod yn edrych i fyny. A golyga'r pwynt rydym yn dechrau ohono ar y daith hon fod yn rhaid inni anelu'n uwch. Rydych yn crybwyll ffigurau gwell yng Nghymru, ond fel y dywedais, nid yw hynny'n ddigon i'n symud i fyny'r rhestr honno. Rydym yn dal i fod yno ar y gwaelod.
Nid oes unrhyw amheuaeth gennyf y bydd yr amgylchedd yn un o themâu pwysig 20 mlynedd nesaf datganoli, a bydd cryn dipyn o ryngweithio rhwng yr amgylchedd a'ch briff chi, yr economi a thrafnidiaeth. Rwyf am edrych ar gymudo yn gyflym. Mae cymudo bellach yn cymryd mwy o amser nag 20 mlynedd yn ôl. Er bod mwy o ymwybyddiaeth amgylcheddol, mae traffig ceir wedi cynyddu 12 y cant ers 1999, gan gynyddu'n gyflymach na thwf y boblogaeth. Nid yw pethau'n edrych yn wych ar gyfer y dyfodol. Mae cael gwared ar y tollau ar bont Hafren wedi gwaethygu'r traffig. Credaf y byddai llwybr du'r M4 yn anochel yn arwain at fwy o draffig. Ond rwy'n synhwyro uchelgais yn y Cynulliad fel corff i weithredu. Dro ar ôl tro, clywn alwadau o fy meinciau ac o feinciau eraill am symud ymlaen go iawn ar deithio llesol. Mae'r Cynulliad hwn wedi rhoi deddfwriaeth wych i Lywodraeth Cymru allu gweithio ohoni. A yw'r Gweinidog, yn y cyd-destun hwnnw, yn derbyn, o ran y rhyngweithio rhwng yr amgylchedd a'r economi a thrafnidiaeth, fod bwlch clir yn bodoli o hyd rhwng dyhead y Cynulliad i weithredu a gallu'r Llywodraeth i wneud hynny?
Not at all, not at all. I completely reject that. And just going back to the very first point, the point that we need to look up: that's exactly what we in Welsh Government have been doing. That's why we've been able to achieve those staggering results in terms of lowering economic inactivity, improving job prospects, improving skills levels. And perhaps it's the party that the Member represents that should look up with a bit more ambition and, rather than completely and utterly on regular occasions criticising the Welsh Government for securing companies like Aston Martin, which are about the best that you can find in the automotive sector, those sorts of investments should be celebrated.
Now, in terms of the climate emergency, my department were already doing sterling work in terms of driving down the contribution that transport makes to our overall carbon footprint. We have some incredibly ambitious targets, including a zero-emitting bus and taxi fleet in the next 10 years. A hundred per cent of the electric that will be used on the core Valleys lines in the new franchise will be from renewable sources, and 50 per cent of that will be from Wales. We developed an economic action plan very much with decarbonisation at its heart; that is why decarbonisation is one of the four criteria of the economic contract. You will not secure funding from Welsh Government unless you're able to demonstrate how you're decarbonising your business. That is a huge commitment to make, and that shows why our department was, in many respects, ahead of the game.
But in terms of road projects and in terms of active travel, we've already allocated an additional £16 million for active travel. And in terms of road infrastructure, of course there will be many difficult decisions over many different roads that we are going to have to make as we respond to the climate emergency. I would invite all Members to reflect on this: the M4 relief road that is being promoted by the Welsh Government is a carbon-neutral road scheme over the course of its lifetime. Are all other proposed road schemes across Wales, in all parts of Wales, carbon neutral or are they worse? If they are worse, would those Members who support them stop promoting them?
Ddim o gwbl, ddim o gwbl. Rwy'n gwrthod hynny'n llwyr. Ac i ddychwelyd at y pwynt cyntaf, y pwynt fod angen i ni edrych i fyny: dyna'n union rydym ni yn Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud. Dyna pam y llwyddasom i gyflawni'r canlyniadau syfrdanol o ran lleihau anweithgarwch economaidd, gwella rhagolygon swyddi, gwella lefelau sgiliau. Ac efallai mai'r blaid y mae'r Aelod yn ei chynrychioli a ddylai edrych i fyny gydag ychydig mwy o uchelgais, ac yn hytrach na beirniadu Llywodraeth Cymru yn llwyr ac yn rheolaidd am ddenu cwmnïau fel Aston Martin, sydd ymhlith y cwmnïau gorau y gallwch eu cael yn y sector modurol, dylid dathlu'r mathau hynny o fuddsoddiadau.
Nawr, o ran yr argyfwng hinsawdd, roedd fy adran eisoes yn gwneud gwaith rhagorol ar leihau'r cyfraniad y mae trafnidiaeth yn ei wneud i'n hôl troed carbon cyffredinol. Mae gennym dargedau hynod uchelgeisiol, gan gynnwys fflyd fysiau a thacsis dim allyriadau yn ystod y 10 mlynedd nesaf. Bydd cant y cant o'r trydan a ddefnyddir ar reilffyrdd craidd y Cymoedd yn y fasnachfraint newydd yn dod o ffynonellau adnewyddadwy, a bydd 50 y cant ohono yn dod o Gymru. Fe ddatblygasom gynllun gweithredu economaidd gyda datgarboneiddio yn ganolog iddo; dyna pam fod datgarboneiddio yn un o bedwar maen prawf y contract economaidd. Ni fyddwch yn sicrhau cyllid gan Lywodraeth Cymru oni bai eich bod yn gallu dangos sut rydych yn datgarboneiddio eich busnes. Mae hynny'n ymrwymiad enfawr i'w wneud, ac mae'n dangos pam roedd ein hadran, mewn sawl ffordd, ar flaen y gad.
Ond o ran prosiectau ffyrdd ac o ran teithio llesol, rydym eisoes wedi dyrannu £16 miliwn yn ychwanegol ar gyfer teithio llesol. Ac o ran y seilwaith ffyrdd, wrth gwrs, bydd yn rhaid inni wneud llawer o benderfyniadau anodd ynglŷn â llawer o wahanol ffyrdd wrth inni ymateb i'r argyfwng hinsawdd. Buaswn yn gwahodd pob Aelod i ystyried hyn: mae ffordd liniaru'r M4 sy'n cael ei hyrwyddo gan Lywodraeth Cymru yn gynllun ffordd a fydd yn garbon niwtral dros ei hoes. A yw pob cynllun ffordd arfaethedig arall ledled Cymru, ym mhob rhan o Gymru, yn garbon niwtral, neu a ydynt yn waeth? Os ydynt yn waeth, a fyddai'r Aelodau sy'n eu cefnogi yn rhoi'r gorau i'w hyrwyddo?
Llefarydd UKIP, David Rowlands.
UKIP spokesperson, David Rowlands.
Diolch, Llywydd. Minister, I think it is true to say that university students are often portrayed in a negative way, but shouldn't we acknowledge that there are many areas where students from across the academic spectrum show initiative and drive, often outside their particular curriculum? It is therefore gratifying that Welsh students outperformed those in other parts of the UK with regard to setting up their own businesses. So, do you agree we should celebrate the fact that up to 13 per cent of Welsh students leave and set up their own businesses, and that this figure outstrips any other part of the UK?
Diolch, Lywydd. Weinidog, credaf ei bod yn wir dweud bod myfyrwyr prifysgol yn aml yn cael eu portreadu mewn ffordd negyddol, ond oni ddylem gydnabod bod llawer o feysydd lle mae myfyrwyr o bob rhan o'r sbectrwm academaidd yn dangos blaengarwch ac egni, yn aml y tu allan i'w cwricwlwm penodol? Mae'n galonogol felly fod myfyrwyr o Gymru wedi perfformio'n well na myfyrwyr mewn rhannau eraill o'r DU o ran sefydlu eu busnesau eu hunain. Felly, a ydych yn cytuno y dylem ddathlu'r ffaith bod hyd at 13 y cant o fyfyrwyr Cymru yn gadael ac yn sefydlu eu busnesau eu hunain, a bod y ffigur hwn yn fwy nag unrhyw ran arall o'r DU?
I very much agree and celebrate the fact that Wales has a higher rate of graduate entrepreneurship in business start-ups than anywhere else. It's the highest rate in the UK—no other part of the UK has a higher rate—and that's largely down to the interventions that universities make, of course, and also working in partnership with Government—what we do, through, for example, Big Ideas Wales, which is designed to inspire young people when they're at school to be entrepreneurs and to own their own and operate their own business.
Rwy'n cytuno'n llwyr ac yn dathlu'r ffaith bod gan Gymru gyfradd uwch o entrepreneuriaeth graddedigion mewn busnesau newydd nag unrhyw le arall. Dyma'r gyfradd uchaf yn y DU—nid oes gan unrhyw ran arall o'r DU gyfradd uwch—ac mae hynny'n bennaf oherwydd yr ymyriadau y mae prifysgolion yn eu gwneud, wrth gwrs, yn ogystal â gweithio mewn partneriaeth â'r Llywodraeth—yr hyn a wnawn, er enghraifft, drwy Syniadau Mawr Cymru, a gynlluniwyd i ysbrydoli pobl ifanc pan fyddant yn yr ysgol i fod yn entrepreneuriaid ac i fod yn berchen ar eu busnes eu hunain ac i weithredu eu busnes eu hunain.
I thank the Minister for that. Some critics point out the fact that as much as 44 per cent of these start-ups end in failure and that would-be entrepreneurs attempt this route because they are unable to find suitable employment. But is it true to say that many businesses fail, which are not started by students, and we should also acknowledge that many things can be learned from failure? There are many reasons for the failure of a business, but probably the most frequent is poor market research and lack of capital. Whilst I acknowledge the Government has set up sources of advice and capital, especially through the Development Bank of Wales and Business Wales, are we doing enough to bring universities and these two institutions together, so that there is a greater knowledge of the help available to these budding entrepreneurs?
Diolch i'r Gweinidog am hynny. Mae rhai beirniaid yn tynnu sylw at y ffaith bod cymaint â 44 y cant o'r busnesau newydd hyn yn methu, a bod darpar entrepreneuriaid yn dilyn y llwybr hwn am nad ydynt yn gallu dod o hyd i gyflogaeth addas. Ond a yw'n wir dweud bod llawer o fusnesau yn methu, busnesau nad ydynt yn cael eu cychwyn gan fyfyrwyr, ac y dylem gydnabod hefyd y gellir dysgu llawer o bethau drwy fethu? Mae llawer o resymau dros fethiant busnes, ond mae'n debyg mai'r peth mwyaf cyffredin yw ymchwil gwael i'r farchnad a diffyg cyfalaf. Er fy mod yn cydnabod bod y Llywodraeth wedi sefydlu ffynonellau cyngor a chyfalaf, yn enwedig drwy Fanc Datblygu Cymru a Busnes Cymru, a ydym yn gwneud digon i ddod â phrifysgolion a'r ddau sefydliad hwn at ei gilydd, er mwyn cael mwy o wybodaeth am y cymorth sydd ar gael i'r entrepreneuriaid ifanc hyn?
The Member raises a number of important points, first of all regarding economic intelligence and the role that the Development Bank of Wales has in this regard. It has an economic intelligence unit that's able to assess market trends and customer trends in a range of different environments and across different sectors. That sort of economic intelligence needs to be utilised, of course, by universities and by students within universities when they are considering starting their businesses, but equally, there is a role for Careers Wales. I was delighted at the start of this month to launch Working Wales, which is a consolidated advice service; it's essentially a single front door for anybody who's seeking career advice to be able to access expert and professional advice in a timely fashion. That can often, then, lead to a referral to Business Wales. So, we now have Careers Wales and Business Wales operating very much in tandem, dovetailing over entrepreneurship.
Business Wales has been incredibly successful in supporting business births in recent years, to the point now where we have a record number of businesses existing in Wales. We are preciously close now to having 260,000 businesses operating in Wales and we have a record number of businesses that are headquartered here in Wales. But the Member also makes the point about business death rates and the fear of failure. I do not believe that anybody starting a business should fear failure or, indeed, be embarrassed by failure. Failure is part of the learning process in life and that includes in business, and at the moment, the business death rate in Wales is something in the region of 10.4 per cent. Across the UK, the business death rate is 13.1 per cent. In order to have a dynamic economy, you also have to have churn within the economy, and for that reason, I would say to anybody who is considering starting a business, 'Do not fear failure, particularly on your first attempt', because many of the most successful businesspeople in our country have failed not just once, but on many occasions.
Mae'r Aelod yn codi nifer o bwyntiau pwysig, yn gyntaf oll ynghylch deallusrwydd economaidd a'r rôl sydd gan Fanc Datblygu Cymru yn hyn o beth. Mae ganddo uned wybodaeth economaidd sy'n gallu asesu tueddiadau'r farchnad a thueddiadau cwsmeriaid mewn amrywiaeth o wahanol amgylcheddau ac ar draws gwahanol sectorau. Mae angen i wybodaeth economaidd o'r fath gael ei defnyddio, wrth gwrs, gan brifysgolion a chan fyfyrwyr mewn prifysgolion pan fyddant yn ystyried dechrau eu busnesau, ond yn yr un modd, mae rôl gan Gyrfa Cymru i'w chwarae. Roeddwn wrth fy modd ar ddechrau'r mis wrth lansio Cymru'n Gweithio, sy'n wasanaeth cyngor cyfunol; yn y bôn, mae'n ddrws blaen i unrhyw un sy'n awyddus i gael cyngor gyrfaoedd allu cael mynediad at gyngor arbenigol a phroffesiynol mewn modd amserol. Yn aml, gall hynny arwain at atgyfeiriad at Busnes Cymru. Felly, erbyn hyn, mae gennym Gyrfa Cymru a Busnes Cymru yn gweithredu ar y cyd i raddau helaeth, gan blethu dros entrepreneuriaeth.
Mae Busnes Cymru wedi bod yn hynod o lwyddiannus yn cynorthwyo busnesau i gychwyn dros y blynyddoedd diwethaf, a bellach mae gennym y nifer fwyaf erioed o fusnesau yng Nghymru. Rydym yn hynod o agos bellach at fod â 260,000 o fusnesau'n gweithredu yng Nghymru, ac mae gennym y nifer fwyaf erioed o fusnesau sydd â'u pencadlys yma yng Nghymru. Ond mae'r Aelod hefyd yn codi pwynt ynghylch cyfradd y busnesau sy'n methu, ac ofni methiant. Ni chredaf y dylai unrhyw un sy'n dechrau busnes ofni methiant, neu deimlo cywilydd am fethu. Mae methiant yn rhan o'r broses ddysgu mewn bywyd ac mae hynny'n cynnwys mewn busnes, ac ar hyn o bryd, mae cyfradd y busnesau sy'n methu yng Nghymru oddeutu 10.4 y cant. Ledled y DU, mae cyfradd y busnesau sy'n methu yn 13.1 y cant. Er mwyn cael economi ddynamig, mae'n rhaid i chi hefyd gael gwrthgiliad yn yr economi, ac am y rheswm hwnnw, buaswn yn dweud wrth unrhyw un sy'n ystyried dechrau busnes, 'Peidiwch ag ofni methiant, yn enwedig ar eich ymgais gyntaf', gan fod llawer o'r bobl fusnes fwyaf llwyddiannus yn ein gwlad wedi methu, ac nid unwaith yn unig, ond ar sawl achlysur.
3. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau i ddatblygu busnesau ym Mharc Bryn Cegin, Bangor? OAQ53796
3. Will the Minister provide an update on plans to develop businesses in Parc Bryn Cegin, Bangor? OAQ53796
Diolch yn fawr iawn. The land at Parc Bryn Cegin is currently available for development and is being marketed via our commercial property agents, our property database and also by Gwynedd Council.
Diolch yn fawr iawn. Mae'r tir ym Mharc Bryn Cegin ar gael i'w ddatblygu ar hyn o bryd ac yn cael ei farchnata gan ein hasiantaeth eiddo masnachol, ein cronfa ddata ar eiddo a chan Gyngor Gwynedd.
Diolch. Ddoe, roedd yn briodol iawn ein bod ni'n dathlu sefydlu'r Cynulliad hwn 20 mlynedd yn ôl. Mae llawer o bobl yn fy etholaeth i yn rhoi'r bai ar y Cynulliad am un o sgandalau mawr y cyfnod, sef bod Parc Bryn Cegin ar gyrion Bangor yn parhau i fod yn hollol wag a dim un swydd wedi'i chreu. Ond, wrth gwrs, nid bai y Cynulliad ydy hyn ond bai y Llywodraeth Lafur sydd wedi bod yn dal grym yn y lle yma ers 20 mlynedd.
Mae'r parc bellach yn un o dri hwb busnes cynllun twf y gogledd, a dwi'n falch o hynny, ond a wnaiff eich Llywodraeth chi roi blaenoriaeth i ddenu busnes a gwaith o ansawdd i'r parc yma? Fe wariwyd miliynau ar yr isadeiledd, ond does yna ddim oll yno o ran gwaith, busnes na swyddi.
Thank you. Yesterday, it was very appropriate that we were celebrating establishing this Assembly 20 years ago. A number of people in my constituency place the blame on the Assembly for one of the big scandals of the time, namely that Parc Bryn Cegin, near Bangor, continues to be completely empty, with no jobs created. However, it's not the Assembly’s fault, but the fault of the Labour Government that has been in power in this place for 20 years.
The park now is one of three business hubs in the north Wales growth scheme, and I'm pleased about that, but will your Government give priority to attracting business and work of quality to this park? Millions of pounds were spent on the infrastructure, but there is nothing there in terms of work, jobs or businesses.
Well, the Member will be aware that Liberty Properties has been the preferred developer for a much-publicised cinema-led leisure development on the front plot for some time now. I'm pleased to say that Liberty are reporting that it still has strong interest from one cinema operator and from three to four restaurant operators, and that it's reviewing other leisure sector options to support the viability of the area and will present a revised project appraisal once it's been established and once the interest of the private sector has been fully appraised. I can assure the Member that my officials are working with Gwynedd Council to facilitate the delivery of a park-and-ride facility on an area of land that's not allocated for employment use, and the council has secured planning consent for that facility, which will make it far more attractive to develop the cinema-led project.
In addition, under the north Wales growth deal, the economic ambition board have identified an outline business case for a land and property joint venture between the economic ambition board and this Welsh Labour Government, to increase the supply and delivery of sites, premises and housing in north Wales, and, of course, Parc Bryn Cegin is identified as one of the five early opportunities for potential development. And I look forward to the Member welcoming the success of the Welsh Labour Government in ensuring that jobs are created at that important site. We are considering business cases within the north Wales growth deal right now and we'll be responding to the economic ambition board by the end of this month.
Wel, bydd yr Aelod yn ymwybodol mai Liberty Properties yw'r datblygwr a ffafrir ar gyfer datblygiad hamdden a sinema sydd wedi cael cryn dipyn o sylw ar y plot blaen ers peth amser bellach. Rwy'n falch o ddweud bod Liberty yn dweud bod un gweithredwr sinema a rhwng tri a phedwar o weithredwyr bwytai yn dal i ddangos diddordeb, a'u bod yn adolygu opsiynau eraill yn y sector hamdden i gefnogi hyfywedd yr ardal, a byddant yn cyflwyno gwerthusiad prosiect diwygiedig pan fydd wedi'i sefydlu a phan fydd diddordeb y sector preifat wedi'i werthuso'n llawn. Gallaf roi sicrwydd i'r Aelod fod fy swyddogion yn gweithio gyda Chyngor Gwynedd i hwyluso'r gwaith o ddarparu cyfleuster parcio a theithio ar dir nad yw wedi'i ddyrannu at ddefnydd cyflogaeth, ac mae'r cyngor wedi sicrhau caniatâd cynllunio ar gyfer y cyfleuster hwnnw, a fydd yn ei wneud yn llawer mwy deniadol i ddatblygu'r prosiect sinema.
Yn ogystal, o dan fargen dwf y gogledd, mae'r bwrdd uchelgais economaidd wedi nodi achos busnes amlinellol ar gyfer menter tir ac eiddo ar y cyd rhwng y bwrdd uchelgais economaidd a'r Llywodraeth Lafur hon, i gynyddu cyflenwad a darpariaeth safleoedd, adeiladau a thai yng ngogledd Cymru, ac wrth gwrs, mae Parc Bryn Cegin wedi'i nodi fel un o'r pum cyfle cynnar ar gyfer datblygiad posibl. Ac edrychaf ymlaen at weld yr Aelod yn croesawu llwyddiant Llywodraeth Lafur Cymru yn sicrhau bod swyddi'n cael eu creu ar y safle pwysig hwnnw. Rydym yn ystyried achosion busnes ym margen dwf gogledd Cymru ar hyn o bryd a byddwn yn ymateb i'r bwrdd uchelgais economaidd erbyn diwedd y mis.
In fact, it was 2015 when the Welsh Government appointed Liberty Properties Developments Ltd as developers for Bangor's Parc Bryn Cegin site. Last September, the former First Minister told this Assembly that
'The development land at Parc Bryn Cegin is available for development and is being actively marketed via our commercial property agents…on our property data base as well as Gwynedd Council.'
Strangely, the identical words you used in responding initially today. So, congratulations to the consistency of your briefers.
In January, The Bangor Aye stated,
'It is now understood that Liberty are in discussions with Gwynedd council and the Welsh Government about new plans for the site.'
So, I wonder if you could expand upon what those new plans for the site are, and, responding to your comments about the inclusion within the growth vision for north Wales proposition document of the Parc Bryn Cegin strategic site project, what dialogue you're having not just with the north Wales economic ambition board, but with the north Wales business delivery group set up to support it, regarding the achievement of their aspirations to generate 250 indirect jobs, five large businesses and up to £12 million private sector leverage from the exploitation of this opportunity.
Mewn gwirionedd, penododd Llywodraeth Cymru Liberty Properties Developments Ltd yn ddatblygwyr ar gyfer safle Parc Bryn Cegin ym Mangor yn 2015. Fis Medi diwethaf, dywedodd y cyn Brif Weinidog wrth y Cynulliad hwn fod
'tir datblygu Parc Bryn Cegin, Bangor yn cael ei farchnata gan ein hasiantaeth eiddo masnachol... ein cronfa ddata ar eiddo a Chyngor Gwynedd.'
Yn rhyfedd iawn, yr union eiriau a ddefnyddiwyd gennych yn eich ymateb cychwynnol heddiw. Felly, llongyfarchiadau ar gysondeb eich briffwyr.
Ym mis Ionawr, honnodd Bangor Aye,
Erbyn hyn, deellir bod Liberty mewn trafodaethau gyda Chyngor Gwynedd a Llywodraeth Cymru ynglŷn â chynlluniau newydd ar gyfer y safle.
Felly, tybed a allech ymhelaethu ar beth yw'r cynlluniau newydd hynny ar gyfer y safle, a chan ymateb i'ch sylwadau ynghylch cynnwys prosiect safle strategol Parc Bryn Cegin yn nogfen cais bargen dwf gogledd Cymru, pa drafodaethau rydych chi'n eu cael nid yn unig â bwrdd uchelgais economaidd gogledd Cymru, ond gyda grŵp cyflawni busnes gogledd Cymru, a sefydlwyd i'w gefnogi, ynglŷn â gwireddu eu dyheadau i gynhyrchu 250 o swyddi anuniongyrchol, pum busnes mawr a hyd at £12 miliwn o drosoledd sector preifat yn sgil manteisio ar y cyfle hwn.
Well, I'd like to say Mark Isherwood makes a very important point towards the end of his question about the role of business groups in informing economic development in north Wales, and I've been at pains to stress to the economic ambition board the crucial role that the private sector has in shaping a truly transformational growth deal and one that is backed up by private sector investment, and one that is able to leverage in more private sector investment as well. And so, whether it be with regard to Parc Bryn Cegin or any other of the sites and premises, or any other of the projects within the north Wales growth deal, I think it's absolutely essential that the economic ambition board, the programme board and my officials engage with the private sector and with the employers who, potentially, will be occupying the site.
The Member references a meeting that took place in December 2018 that included councillors of Gwynedd Council and also officers of Gwynedd Council, where Liberty noted that, if permitted, the incorporation of a discount food retailer into its proposal in lieu of some restaurant units would improve the scheme's viability. That was rejected. However, Liberty, as I say, have recently reported that it still has strong interest from one cinema operator and a number of restaurant operators as well, and it's reviewing other leisure sector options to support the viability of the project.
Wel, hoffwn ddweud bod Mark Isherwood yn codi pwynt pwysig iawn tuag at ddiwedd ei gwestiwn ynglŷn â rôl grwpiau busnes yn llywio datblygiad economaidd yng ngogledd Cymru, ac rwyf wedi bod yn awyddus iawn i bwysleisio wrth y bwrdd uchelgais economaidd y rôl allweddol sydd gan y sector preifat yn llunio bargen dwf wirioneddol drawsnewidiol, un sydd wedi'i hategu gan fuddsoddiad y sector preifat, ac un sy'n gallu ysgogi mwy o fuddsoddiad gan y sector preifat hefyd. Ac felly, boed hynny o ran Parc Bryn Cegin neu unrhyw un arall o'r safleoedd a'r adeiladau, neu unrhyw un o'r prosiectau eraill ym margen dwf gogledd Cymru, credaf ei bod yn gwbl hanfodol fod y bwrdd uchelgais economaidd, y bwrdd rhaglen a fy swyddogion yn ymgysylltu â'r sector preifat a chyda'r cyflogwyr a fydd, o bosibl, yn meddiannu'r safle.
Cyfeiria'r Aelod at gyfarfod a gynhaliwyd ym mis Rhagfyr 2018 a oedd yn cynnwys cynghorwyr Cyngor Gwynedd a swyddogion Cyngor Gwynedd hefyd, lle nododd Liberty y byddai ymgorffori manwerthwr bwyd disgownt yn eu cynnig yn lle rhai unedau bwytai, pe caniateir hynny, yn gwella hyfywedd y cynllun. Gwrthodwyd hynny. Fodd bynnag, mae Liberty, fel y dywedaf, wedi dweud yn ddiweddar fod ganddynt un gweithredwr sinema a nifer o weithredwyr bwytai yn dangos cryn dipyn o ddiddordeb o hyd, ac maent yn adolygu opsiynau eraill yn y sector hamdden i gefnogi hyfywedd y prosiect.
Tynnwyd cwestwn 4 [OAQ53810] yn ôl. Cwestiwn 5—Mohammad Asghar.
Question 4 [OAQ53810] is withdrawn. Question 5—Mohammad Asghar.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella hyfforddiant sgiliau yng Nghymru? OAQ53808
5. What action is the Welsh Government taking to improve skills training in Wales? OAQ53808
The Welsh Government is supporting the development of a skilled workforce, including delivering 100,000 all-age apprenticeships this Assembly term. Our flexible skills programme is supporting businesses across Wales to upskill their workforce. We're working with the regional skills partnerships to ensure that skills provision in each region responds to business demand.
Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gwaith o ddatblygu gweithlu medrus, gan gynnwys darparu 100,000 o brentisiaethau pob oed yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Mae ein rhaglen sgiliau hyblyg yn cynorthwyo busnesau ledled Cymru i uwchsgilio eu gweithlu. Rydym yn gweithio gyda'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol i sicrhau bod y ddarpariaeth sgiliau ym mhob rhanbarth yn ymateb i alw busnes.
Thank you for the reply, Minister. The German vocational education training system combines both books and practical training embedded in a real-life work environment—it is called the dual system. In Germany, the Government does not pay employers to take on apprentices, but pays for equipment and the operation of vocational colleges. The companies who provide training contribute through larger shares of financing to dual training, which benefits both large companies and small and medium-sized enterprises. What study has the Minister made of the German system to see what lessons can be learned to improve skills training in Wales that better meets the needs of our Welsh employers?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae system hyfforddiant addysg alwedigaethol yr Almaen yn cyfuno llyfrau a hyfforddiant ymarferol sydd wedi'i ymgorffori mewn amgylchedd gwaith go iawn—fe'i gelwir yn system ddeuol. Yn yr Almaen, nid yw'r Llywodraeth yn talu cyflogwyr i gyflogi prentisiaid, ond mae'n talu am offer a gweithredu colegau galwedigaethol. Mae'r cwmnïau sy'n darparu hyfforddiant yn cyfrannu drwy roi mwy o arian i hyfforddiant deuol, sydd o fudd i gwmnïau mawr a busnesau bach a chanolig. Pa astudiaeth a wnaed gan y Gweinidog o system yr Almaen i weld pa wersi y gellir eu dysgu i wella hyfforddiant sgiliau yng Nghymru er mwyn diwallu anghenion ein cyflogwyr yng Nghymru yn well?
Can I thank the Member for his question? I don't think there is a skills Minister that's served in this or any other Government since devolution that hasn't taken a keen interest in the German dual system and considered whether it could be transplanted from Germany to Wales. However, each and every skills Minister has concluded that we need to develop a system that's, okay, informed by the very best around the world, but one that doesn't necessarily replicate exactly any one single system. Indeed, the political theorist de Tocqueville warned against us simply trying to replicate cultures exactly as they are in different countries, because there are certain moeurs that cannot be transplanted from one country to another. Instead, you have to develop your own system that responds to your own distinct needs and the idiosyncrasies within your culture and society.
For our part, we now have an employability plan that responds to businesses' needs, but which reflects the individual needs of all people who access support. We also have a very strong apprenticeship system, one that is now—certainly compared to when I was at school—heavily promoted within schools and which truly gives people an opportunity to pursue the vocational route rather than the purely academic route. But in order to continue building a skills system that responds to the economy of today, we've developed regional skills partnerships across all of Wales to ensure that provision is based on what the economy requires, not just today, not just this month, this year, but three, five, 10 years down the line. And the work of the regional skills partnerships is, of course, informed by comprehensive labour-market intelligence and trends that, in turn, are drawn from various observatories. And I'm pleased that we commissioned Professor Phil Brown to undertake a comprehensive assessment of the role that digital and automation will play in changing the nature of work in the years to come. The work of that particular review will feed into all three of the regional skills partnerships, and, in turn, enhance our skills provision in Wales.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Credaf fod pob Gweinidog sgiliau sydd wedi gwasanaethu yn y Llywodraeth hon neu unrhyw Lywodraeth arall ers datganoli wedi dangos cryn dipyn o ddiddordeb yn system ddeuol yr Almaen ac wedi ystyried a ellid ei thrawsblannu o'r Almaen i Gymru. Fodd bynnag, daeth pob un o'r Gweinidogion sgiliau hynny i'r casgliad fod angen inni ddatblygu system sydd, o'r gorau, yn seiliedig ar y system orau yn y byd, ond nad yw o reidrwydd yn dyblygu unrhyw system unigol yn llwyr. Yn wir, rhybuddiodd y damcaniaethwr gwleidyddol de Tocqueville yn erbyn ceisio dyblygu diwylliannau yn union fel y maent mewn gwahanol wledydd, gan fod rhai arferion na ellir eu trawsblannu o un wlad i'r llall. Yn lle hynny, mae'n rhaid i chi ddatblygu eich system eich hun sy'n ymateb i'ch anghenion penodol eich hun a mympwyon eich diwylliant a'ch cymdeithas.
O'n rhan ni, mae gennym gynllun cyflogadwyedd bellach sy'n ymateb i anghenion busnesau, ond sy'n adlewyrchu anghenion unigol pawb sy'n ceisio cymorth. Mae gennym hefyd system brentisiaeth gref iawn, un sydd bellach—yn sicr o gymharu â phan oeddwn i yn yr ysgol—yn cael ei hyrwyddo'n dda mewn ysgolion ac sy'n rhoi cyfle go iawn i bobl fynd ar drywydd y llwybr galwedigaethol yn hytrach na'r llwybr academaidd pur. Ond er mwyn parhau i adeiladu system sgiliau sy'n ymateb i economi heddiw, rydym wedi datblygu partneriaethau sgiliau rhanbarthol ledled Cymru i sicrhau bod y ddarpariaeth yn seiliedig ar yr hyn sydd ei angen ar yr economi, nid yn unig heddiw, nid yn unig y mis hwn, eleni, ond tair, pump, 10 mlynedd yn y dyfodol. Ac wrth gwrs, mae gwaith y partneriaethau sgiliau rhanbarthol wedi'i lywio gan wybodaeth gynhwysfawr am y farchnad lafur a thueddiadau sydd, yn eu tro, yn dod o wahanol arsyllfeydd. Ac rwy'n falch ein bod wedi comisiynu'r Athro Phil Brown i gynnal asesiad cynhwysfawr o'r rôl y bydd technoleg ddigidol ac awtomatiaeth yn ei chwarae yn newid natur gwaith yn y blynyddoedd i ddod. Bydd gwaith yr adolygiad penodol hwnnw'n llywio pob un o'r tair partneriaeth sgiliau ranbarthol, ac yn ei dro, yn gwella ein darpariaeth sgiliau yng Nghymru.
Minister, this April the Welsh Government announced a £3 million funding package for Food Skills Cymru, which will run until 2023, and over the first three years, this programme is expected to support 650 businesses. Minister, with the Welsh food and drink sector already generating £6.9 billion to the Welsh economy, isn't the Welsh Government investment a sign of the importance of improving skills and what that can do for the Welsh economy? And how will the Welsh Government continue to prioritise the ability to attract and retain a talented workforce and drive up skills within this industry?
Weinidog, fis Ebrill eleni, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru becyn cyllido £3 miliwn ar gyfer Sgiliau Bwyd Cymru, a fydd yn weithredol tan 2023, a thros y tair blynedd gyntaf, disgwylir i'r rhaglen hon gefnogi 650 o fusnesau. Weinidog, gyda sector bwyd a diod Cymru eisoes yn cynhyrchu £6.9 biliwn i economi Cymru, onid yw buddsoddiad Llywodraeth Cymru yn arwydd o bwysigrwydd gwella sgiliau a'r hyn y gall hynny ei wneud i economi Cymru? A sut y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i flaenoriaethu'r gallu i ddenu a chadw gweithlu dawnus a gwella sgiliau yn y diwydiant hwn?
Well, the Member makes a really important point about the economic value of the food and drink sector. I also think that food and drink have a—. They offer a powerful definition of the culture and character of a nation, and as we seek to promote Wales more distinctively overseas, I would expect the role of food and drink to only improve and increase, and I imagine that the work of both the Minister for rural affairs and the Minister for international relations will carefully consider the role that food and drink has in promoting the Welsh brand. Now, the food and drink sector in Wales has been identified as a sector of regional economic significance by all three of the regional skills partnerships, and they have, as I've already said, a key role in producing regional intelligence that is informed by employers, including employers from the food and drink sector.
Wel, mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â gwerth economaidd y sector bwyd a diod. Credaf hefyd fod gan fwyd a diod—. Maent yn cynnig diffiniad pwerus o ddiwylliant a chymeriad gwlad, ac wrth inni geisio hyrwyddo Cymru yn fwy penodol dramor, buaswn yn disgwyl i rôl bwyd a diod wella a chynyddu, ac rwy'n dychmygu y bydd gwaith y Gweinidog materion gwledig a'r Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol yn ystyried yn ofalus rôl bwyd a diod yn hyrwyddo brand Cymru. Nawr, mae'r sector bwyd a diod yng Nghymru wedi'i nodi fel sector ag arwyddocâd economaidd rhanbarthol gan bob un o'r tair partneriaeth sgiliau ranbarthol, ac fel y dywedais eisoes, mae ganddynt rôl allweddol yn cynhyrchu gwybodaeth ranbarthol a lywir gan gyflogwyr, gan gynnwys cyflogwyr o'r sector bwyd a diod.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gynnydd Tasglu'r Cymoedd fel y mae'n effeithio ar Flaenau Gwent? OAQ53792
6. Will the Minister make a statement on the progress of the Valleys Taskforce as it affects Blaenau Gwent? OAQ53792
Thank you. Yes, I visited Blaenau Gwent last week to meet with the council to discuss their priorities for the Valleys taskforce. I'm expecting them to submit proposals for Parc Bryn Bach though the Valleys regional park this week.
Diolch. Do, ymwelais â Blaenau Gwent yr wythnos diwethaf i gyfarfod â'r cyngor i drafod eu blaenoriaethau ar gyfer tasglu'r Cymoedd. Rwy'n disgwyl iddynt gyflwyno cynigion ar gyfer Parc Bryn Bach drwy barc rhanbarthol y Cymoedd yr wythnos hon.
It's good to hear that the Minister has visited Blaenau Gwent and is pursuing the work that the Valleys taskforce has laid out in its objectives. He will be aware from our conversations that one of the disappointments I had as Minister for this area was that we weren't able to complete the work on a strategic economic plan for the Heads of the Valleys. He will be aware that the Bevan Foundation and others have demonstrated the need for a specifically tailored economic plan for the Heads of the Valleys, stretching from Hirwaun across to Brynmawr, and it is important, because there are particular issues that affect those communities. We also know that the dualling of the A465 is an economic tool to pursue and to create conditions for economic investment in those communities. I would be grateful if the Minister could update us on the work that he's undertaking in creating a plan for jobs and economic development in those communities in the Heads of the Valleys.
Mae'n dda clywed bod y Gweinidog wedi ymweld â Blaenau Gwent ac yn mynd i'r afael â'r gwaith y mae tasglu'r Cymoedd wedi'i nodi yn eu hamcanion. Fe fydd yn ymwybodol o'n sgyrsiau mai un o'r siomedigaethau a gefais fel Gweinidog yn y maes hwn oedd na lwyddasom i gwblhau'r gwaith ar gynllun economaidd strategol ar gyfer Blaenau'r Cymoedd. Fe fydd yn gwybod bod Sefydliad Bevan ac eraill wedi dangos bod angen cynllun economaidd wedi'i lunio'n benodol ar gyfer Blaenau'r Cymoedd, yn ymestyn o Hirwaun draw hyd at Fryn-mawr, ac mae'n bwysig, gan fod yna faterion penodol yn effeithio ar y cymunedau hynny. Gwyddom hefyd fod deuoli'r A465 yn arf economaidd i fynd ar drywydd a chreu amodau ar gyfer buddsoddiad economaidd yn y cymunedau hynny. Buaswn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y gwaith y mae'n ei wneud ar greu cynllun ar gyfer swyddi a datblygiad economaidd yn y cymunedau hynny ym Mlaenau'r Cymoedd.
Thank you. I can assure my colleague that I'm continuing the work that he began to make sure that we make the most of the Heads of the Valleys road. I discussed this with the leader of the council last week, and I've been grateful to him for the conversations that we've had around it too. the work that he commissioned from the University of South Wales has reported, and it's been a valuable start. We've set up a working group as part of the taskforce to see if we can develop that further, and are now, through a working group, looking at further data to enhance that, and we will be developing a plan. Moreover, we are committed to looking in particular at the northern Valleys to see how we can address the conditions there, and I'm talking to council leaders about their views about not focusing all the money that we have allocated into the hubs, which predominantly sit in the southern part of the Valleys, and instead seeing how we can take a more thematic approach to allow councils themselves to address priority areas, to spread that funding right throughout the Valleys, not just in the hubs. And I'll be updating Members soon, I hope, with progress, once I finish meeting all of the council leaders.
Diolch. Gallaf sicrhau fy nghyd-Aelod fy mod yn parhau â'r gwaith a ddechreuwyd ganddo i sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf ar ffordd Blaenau'r Cymoedd. Trafodais hyn gydag arweinydd y cyngor yr wythnos diwethaf, ac rwy'n ddiolchgar iddo am y sgyrsiau a gawsom ynglŷn â hyn hefyd. Cyflwynwyd adroddiad ar y gwaith a gomisiynodd gan Brifysgol De Cymru, ac mae wedi bod yn ddechrau gwerthfawr. Rydym wedi sefydlu gweithgor fel rhan o'r tasglu i weld a allwn ddatblygu hynny ymhellach, ac yn awr, drwy weithgor, rydym yn edrych ar ddata pellach i wella hynny, a byddwn yn datblygu cynllun. Yn ychwanegol at hynny, rydym wedi ymrwymo i edrych yn benodol ar y Cymoedd gogleddol i weld sut y gallwn fynd i'r afael â'r amodau yno, ac rwy'n siarad ag arweinwyr cynghorau ynglŷn â'u safbwyntiau ar beidio â chanolbwyntio'r holl arian a ddyrannwyd gennym ar y canolfannau, sydd wedi'u lleoli yn rhan ddeheuol y Cymoedd gan mwyaf, ac yn lle hynny, gweld sut y gallwn fynd ati mewn ffordd fwy thematig i ganiatáu i'r cynghorau eu hunain fynd i'r afael ag ardaloedd blaenoriaethol, a lledaenu'r cyllid hwnnw ledled y Cymoedd, nid yn y canolfannau'n unig. Ac rwy'n gobeithio rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd cyn bo hir, ar ôl i mi orffen cyfarfod ag arweinwyr yr holl gynghorau.
Has the Minister seen the need to make any improvements at the Valleys taskforce since he took over as the Minister?
A yw'r Gweinidog wedi gweld angen i wneud unrhyw welliannau i dasglu'r Cymoedd ers iddo ddod yn Weinidog?
Well, we are certainly reviewing the work of the taskforce. My colleague Alun Davies published a delivery plan just before Christmas that captures the range of activities going on across Government in the Valleys taskforce area. As a result of that, a great deal of work has been taking place and progress is being made. So, for example, the work in developing the metro has been heavily informed by the strategic hub in Caerphilly, for example. There's now work going on with the council to create an integrated transport hub there that simply wouldn't have happened had it not been for the creation of the Valleys taskforce. As I said, we are looking to try and take a more thematic approach. As a result of that, we may well be looking to reshape some of the membership of the Valleys taskforce to make sure that we've got the right skills there to take that work forward.
Wel, rydym yn sicr yn adolygu gwaith y tasglu. Cyhoeddodd fy nghyd-Aelod Alun Davies gynllun cyflawni cyn y Nadolig sy'n cyfleu'r amrywiaeth o weithgareddau sy'n mynd rhagddynt ar draws y Llywodraeth yn ardal tasglu'r Cymoedd. O ganlyniad i hynny, mae llawer o waith wedi bod yn mynd rhagddo ac mae cynnydd yn cael ei wneud. Felly, er enghraifft, mae'r gwaith o ddatblygu'r metro wedi cael ei lywio i raddau helaeth gan y ganolfan strategol yng Nghaerffili, er enghraifft. Mae gwaith yn mynd rhagddo yn awr gyda'r cyngor ar greu canolfan drafnidiaeth integredig yno na fyddai wedi digwydd pe na bai tasglu'r Cymoedd wedi cael ei greu. Fel y dywedais, rydym yn ceisio mabwysiadu ymagwedd fwy thematig. O ganlyniad i hynny, mae'n ddigon posibl y byddwn yn ceisio ail-lunio rhywfaint o aelodaeth tasglu'r Cymoedd er mwyn sicrhau bod y sgiliau iawn gennym yno i fwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru ar gyfer trafnidiaeth yng nghanol ardaloedd trefol yng Nghymru? OAQ53822
7. Will the Minister set out the Welsh Government's policy for transport in inner-urban areas in Wales? OAQ53822
Yes, of course. For inner urban areas, integrated public transport is the key to promoting a modal shift from the personal car to more sustainable modes of transport and, of course, a reduction of carbon dioxide and nitrogen dioxide emissions. Our programme of reform seeks to increase public transport passenger numbers, as well as those walking and, of course, cycling.
Gwnaf, wrth gwrs. Ar gyfer ardaloedd trefol mewnol, mae trafnidiaeth gyhoeddus integredig yn allweddol er mwyn hyrwyddo newid moddol o'r car personol i ddulliau trafnidiaeth mwy cynaliadwy, ac wrth gwrs, gostyngiad yn lefelau allyriadau carbon deuocsid a nitrogen deuocsid. Bwriad ein rhaglen ddiwygio yw cynyddu niferoedd teithwyr ar drafnidiaeth gyhoeddus, yn ogystal â'r rhai sy'n cerdded, ac yn beicio wrth gwrs.
I thank the Minister for that. Minister, yesterday at First Minister's questions, the First Minister referred to the setting up of a task and finish group to take forward a possible default 20 mph speed limit in urban areas in Wales, which I believe would deliver many benefits. Could you provide a little more detail of that new arrangement, Minister, in terms of the membership and the chairing of the task and finish group, its remit and also the timescale for its work and reporting arrangements? If you haven't got all the details to hand today, I'd appreciate it if you could write to me with those details.
Diolch i'r Gweinidog am hynny. Weinidog, yng nghwestiynau'r Prif Weinidog ddoe, cyfeiriodd y Prif Weinidog at sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen i fwrw ymlaen â therfyn cyflymder diofyn posibl o 20 mya mewn ardaloedd trefol yng Nghymru, a chredaf y byddai hynny'n darparu llawer o fanteision. A allech roi rhagor o fanylion inni am y trefniant newydd hwnnw, Weinidog, o ran aelodaeth a chadeiryddiaeth y grŵp gorchwyl a gorffen, ei gylch gwaith a'r amserlen ar gyfer ei waith a'i drefniadau adrodd? Os nad yw'r holl fanylion gennych wrth law heddiw, buaswn yn gwerthfawrogi pe gallech ysgrifennu ataf gyda'r manylion hynny.
Can I thank the Member for his question? I recognise that he was very delighted by the First Minister's announcement yesterday. I'm sure that the Deputy Minister will write to all Members with details of remit and the time frame of the work by the group, which is going to be chaired, Llywydd, by Phil Jones, who is highly regarded in this area and led on the design guidance work.FootnoteLink Meanwhile, we will go on helping local authorities to introduce 20 mph zones, and we will do so by allocating resource from our budgets. The Deputy Minister for Economy and Transport will be announcing funding for 20 mph schemes across Wales very shortly.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Rwy'n cydnabod ei fod wrth ei fodd â chyhoeddiad y Prif Weinidog ddoe. Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn ysgrifennu at yr holl Aelodau gyda manylion ynglŷn â chylch gwaith ac amserlen waith y grŵp, a fydd yn cael ei gadeirio, Lywydd, gan Phil Jones, sy'n uchel ei barch yn y maes hwn ac a arweiniodd ar y gwaith ar y canllawiau cynllunio.FootnoteLink Yn y cyfamser, byddwn yn parhau i gynorthwyo awdurdodau lleol i gyflwyno parthau 20 mya, a byddwn yn gwneud hynny drwy ddyrannu adnoddau o'n cyllidebau. Bydd Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn cyhoeddi cyllid ar gyfer cynlluniau 20 mya ledled Cymru cyn bo hir.
8. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda swyddogion maes awyr Caerdydd ynghylch ehangu ei wasanaethau cludo nwyddau a'r ardal fusnes? OAQ53820
8. What discussions is the Welsh Government having with Cardiff Airport officials regarding the expansion of its freight services and business zone? OAQ53820
Well, I recently approved the consultation draft masterplan 2040 for Cardiff Airport, which clearly identifies opportunities to increase freight-related businesses. This is one of a number of opportunities to diversify the business base of the airport and to ensure its sustainability. My officials are working closely with Cardiff Airport to help deliver the draft masterplan 2040 ambitions.
Wel, yn ddiweddar, cymeradwyais uwchgynllun ymgynghori drafft 2040 ar gyfer Maes Awyr Caerdydd, sy'n nodi cyfleoedd i gynyddu nifer y busnesau sy'n gysylltiedig â chludo nwyddau. Dyma un o nifer o gyfleoedd i arallgyfeirio sylfaen fusnes y maes awyr ac i sicrhau ei gynaliadwyedd. Mae fy swyddogion yn gweithio'n agos gyda Maes Awyr Caerdydd i helpu i gyflawni uchelgeisiau uwchgynllun drafft 2040.
Minister, the airport has had a couple of setbacks recently—the Flybe announcement being the worst. I'm not sure that you would have heard that Peter Phillips, a former senior manager at Cardiff Airport and a former adviser to Brisbane and Amsterdam airports, has said that Cardiff Airport needs to develop its freight services and its business zone in response to the Flybe announcement. In terms of freight, he has stated that the UK template should be the East Midlands airport. So, are you looking at other airports to learn the best practice? Also, this is an important time for the airport, as there will shortly be a change in its leadership.
Weinidog, mae'r maes awyr wedi wynebu ychydig o anawsterau yn ddiweddar—a chyhoeddiad Flybe yw'r gwaethaf. Nid wyf yn siŵr a fyddech wedi clywed bod Peter Phillips, cyn-uwch reolwr ym Maes Awyr Caerdydd a chyn-gynghorydd i feysydd awyr Brisbane ac Amsterdam, wedi dweud bod angen i Faes Awyr Caerdydd ddatblygu ei wasanaethau cludo nwyddau a'i barth busnes mewn ymateb i gyhoeddiad Flybe. O ran cludo nwyddau, mae wedi datgan y dylai maes awyr Dwyrain Canolbarth Lloegr fod yn dempled ar gyfer y DU. Felly, a ydych yn edrych ar feysydd awyr eraill i ddysgu'r arferion gorau? Hefyd, mae hwn yn gyfnod pwysig i'r maes awyr, gan y bydd ei arweinyddiaeth yn newid cyn bo hir.
Yes, absolutely. I think the Member makes an important point. Peter Phillips makes a very important point as well. But I would just caveat any focus on freight with the very fact that you can't develop freight without having passengers as well. So, you have to develop passenger routes in order to ensure that freight can be carried as well. So, I would guard against any shift in focus towards solely freight, and instead suggest that the best way to grow the airport is to ensure that we grow passenger numbers, as well as opportunities for freight-related businesses.
Ydw, yn sicr. Credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig. Mae Peter Phillips yn gwneud pwynt pwysig iawn hefyd. Ond buaswn yn ychwanegu at unrhyw ffocws ar nwyddau na allwch ddatblygu cludiant nwyddau heb gael teithwyr hefyd. Felly, mae'n rhaid i chi ddatblygu llwybrau teithwyr er mwyn sicrhau y gellir cludo nwyddau hefyd. Felly, buaswn yn rhybuddio rhag unrhyw newid yn y ffocws i gludo nwyddau'n unig, ac yn awgrymu mai'r ffordd orau o dyfu'r maes awyr yw sicrhau ein bod yn cynyddu niferoedd teithwyr, yn ogystal â chyfleoedd i fusnesau sy'n gysylltiedig â chludo nwyddau.
Finally, question 9—Dawn Bowden.
Yn olaf, cwestiwn 9—Dawn Bowden.
9. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd diweddar a wnaed o ran gwelliannau adran 5 a 6 yr A465? OAQ53818
9. Will the Minister provide an update regarding recent progress made on the A465 section 5 and 6 improvements? OAQ53818
Yes. I'm pleased to say that I've agreed the draft orders for this stage of the dualling to be made, which, when finished, will complete the dualling and unlock the full range of social and economic benefits to be delivered by this groundbreaking project.
Gwnaf. Rwy'n falch o ddweud fy mod wedi cymeradwyo'r gorchmynion drafft ar gyfer y cam hwn o'r broses ddeuoli, a fydd, ar ôl ei orffen, yn cwblhau'r broses ddeuoli ac yn datgloi'r ystod lawn o fanteision cymdeithasol ac economaidd i'w darparu gan y prosiect arloesol hwn.
Thank you for that response, Minister. I'd just refer you to the Welsh Government’s website, which states that:
'The width of the road restricts traffic flow and opportunities for safe overtaking. In many areas there is poor visibility. Accidents on this stretch are concentrated around junctions and areas with poor visibility.’
So, I’m sure that you will agree with me that we do need to press on with the improvements to sections 5 and 6, and these improvements have been long anticipated by my constituents. So, do you agree that the completion of the Heads of the Valleys road is a vital and strategic component of our long-term plans to help uplift the Valleys communities? And can you confirm that, notwithstanding the ongoing delays on the Brynmawr-Gilwern stretch, completing sections 5 and 6 remains a Government priority and that construction will be commencing without undue delay?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Fe'ch cyfeiriaf at wefan Llywodraeth Cymru, sy'n datgan:
'Mae lled y ffordd yn cyfyngu ar lif y traffig ac ar gyfleoedd diogel i basio. Mae’r gwelededd yn wael mewn sawl man arni. Mae’r rhan fwyaf o ddamweiniau’n digwydd o gwmpas y cyffyrdd a’r mannau lle ceir gwelededd gwael.'
Felly, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi fod angen i ni fwrw ymlaen â'r gwelliannau i adrannau 5 a 6, ac mae fy etholwyr wedi bod yn aros am y gwelliannau hyn ers tro. Felly, a ydych yn cytuno bod cwblhau ffordd Blaenau'r Cymoedd yn elfen hanfodol a strategol o'n cynlluniau hirdymor i helpu i wella cymunedau'r Cymoedd? Ac a allwch gadarnhau, er gwaethaf yr oedi parhaus ar y darn rhwng Bryn-mawr a Gilwern, fod cwblhau adrannau 5 a 6 yn parhau i fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth ac y bydd y gwaith adeiladu yn dechrau heb oedi diangen?
Yes, I can assure the Member that the scheme has my full support. As I say, I’ve already approved the draft orders. All being well, construction will begin in 2020 and will be completed by 2023, and we’ll be seeking to exploit every benefit we can from this important investment that amounts to approximately £900 million for the Heads of the Valleys communities.
Gallaf roi sicrwydd i'r Aelod fy mod yn cefnogi'r cynllun yn llwyr. Fel y dywedaf, rwyf eisoes wedi cymeradwyo'r gorchmynion drafft. Os bydd popeth yn iawn, bydd y gwaith adeiladu'n dechrau yn 2020 a bydd wedi'i gwblhau erbyn 2023, a byddwn yn ceisio manteisio ar bob budd a allwn o'r buddsoddiad pwysig hwn o oddeutu £900 miliwn i gymunedau Blaenau'r Cymoedd.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw cwestiynau i'r Gweinidog Brexit, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mike Hedges.
The next item, therefore, is questions to the Brexit Minister, the first question is from Mike Hedges.
1. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael ynghylch dyfodol y gyfarwyddeb llosgi gwastraff ar ôl Brexit? OAQ53815
1. What discussions has the Counsel General had regarding the future of the waste incineration directive post Brexit? OAQ53815
I've had no discussions about waste incineration post Brexit, as this has not arisen specifically in Brexit discussions. The Welsh Government is committed to upholding environmental standards after we leave the European Union, and, whilst I have not had specific discussions on waste incineration, we have made preparations to ensure legislation, including the relevant regulations, remains in place after Brexit.
Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau ynglŷn â llosgi gwastraff ar ôl Brexit, gan nad yw hyn wedi codi yn benodol yn y trafodaethau Brexit. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynnal safonau amgylcheddol ar ôl inni adael yr Undeb Ewropeaidd, ac er nad wyf wedi cael trafodaethau penodol ynglŷn â llosgi gwastraff, rydym wedi gwneud paratoadau er mwyn sicrhau bod deddfwriaeth, gan gynnwys y rheoliadau perthnasol, yn parhau ar waith ar ôl Brexit.
Thank you, Counsel General, for your answer. I’m asking this question as someone who is a long-term opponent of non-medical waste incineration. Does the Counsel General agree with me on the importance of the directive and how important it is that we keep it and that it is complied with? Although, I must add that I would much prefer a moratorium on non-medical waste incineration.
Diolch am eich ateb, Gwnsler Cyffredinol. Gofynnaf y cwestiwn hwn fel rhywun sydd wedi gwrthwynebu llosgi gwastraff anfeddygol ers peth amser. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â mi ynglŷn â phwysigrwydd y gyfarwyddeb a pha mor bwysig yw ei chadw ac y cydymffurfir â hi? Er hynny, mae'n rhaid i mi ychwanegu y byddai'n well gennyf gael moratoriwm ar losgi gwastraff anfeddygol.
Well, the Member will know that the focus of Government policy on recycling and the target for recycling has the effect of minimising the use of waste in any other context.
In relation to the impact of Brexit on this area, as part of the legislative preparations for a potential ‘no deal’ exit, the Member will know that corrective legislation has been put in place, and that includes legislation to ensure that the Environmental Permitting (England and Wales) Regulations 2016 continue to be operable in a ‘no deal’ scenario.
In relation to future development of policy in a post-Brexit environment in relation to this particular policy area, there are discussions ongoing between the four administrations on how they will work together in relation to this particular area after the UK leaves the European Union.
Wel, bydd yr Aelod yn gwybod bod ffocws polisi'r Llywodraeth ar ailgylchu ac mae'r targed ar gyfer ailgylchu yn lleihau'r defnydd o wastraff mewn unrhyw gyd-destun arall.
Mewn perthynas ag effaith Brexit ar y maes hwn, fel rhan o'r paratoadau deddfwriaethol ar gyfer ymadawiad 'dim bargen' posibl, bydd yr Aelod yn gwybod bod deddfwriaeth gywirol wedi'i rhoi ar waith, ac mae hynny'n cynnwys deddfwriaeth i sicrhau bod Rheoliadau Trwyddedu Amgylcheddol (Cymru a Lloegr) 2016 yn parhau i fod yn weithredadwy mewn senario 'dim bargen'.
O ran datblygu polisi yn y dyfodol mewn amgylchedd ôl-Brexit mewn perthynas â'r maes polisi penodol hwn, mae trafodaethau'n mynd rhagddynt rhwng y pedair gweinyddiaeth ynglŷn â sut y byddant yn cydweithio mewn perthynas â'r maes penodol hwn ar ôl i'r DU adael yr Undeb Ewropeaidd.
2. A wnaiff y Cwnsler Cyfredinol ddatganiad am ddosbarthu cymorth ariannol i fentrau yn y gymuned drwy Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru? OAQ53819
2. Will the Counsel General make a statement on the distribution of financial support to community-based enterprises through the Wales European Funding Office? OAQ53819
Over £80 million of EU funding has been committed to community enterprises and third sector organisations through the Welsh European Funding Office as part of the current EU structural funds programmes.
Mae dros £80 miliwn o arian yr UE wedi'i ymrwymo i fentrau cymunedol a sefydliadau trydydd sector drwy Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru fel rhan o raglenni cronfeydd strwythurol cyfredol yr UE.
The Senghenydd Youth Drop In Centre in my constituency has applied for a piece of that funding. I’ve made the Minister aware of it through written communication. SYDIC is a community-based enterprise that runs a drop-in for young people in the Senghenydd area and is incredibly valuable in my constituency. They’ve currently got land for a green energy project and have planning permission to develop a wind turbine on the land. They found it difficult to proceed, and were denied the ability to proceed, with a WEFO funding grant for that community wind turbine because of the rather rigid criteria that we have for those kinds of applications. I know the Minister, and I fully appreciate that the Minister, can’t make any specific comments about individual applications, but, with this experience in mind, would he commit to considering how we can learn from the SYDIC experience in order to make community-based green applications more successful with WEFO in future?
Mae Canolfan Galw Heibio i Bobl Ifanc Senghennydd yn fy etholaeth wedi gwneud cais am gyfran o'r cyllid hwnnw. Rwyf wedi dweud wrth y Gweinidog am hynny drwy ohebiaeth ysgrifenedig. Mae Canolfan Galw Heibio i Bobl Ifanc Senghennydd yn fenter gymunedol sy'n cynnal canolfan galw heibio i bobl ifanc yn ardal Senghennydd ac mae'n hynod werthfawr yn fy etholaeth. Ar hyn o bryd, mae ganddynt dir ar gyfer prosiect ynni gwyrdd ac mae ganddynt ganiatâd cynllunio i ddatblygu tyrbin gwynt ar y tir. Roeddent yn ei chael hi'n anodd bwrw ymlaen ac fe'u rhwystrwyd rhag gallu bwrw ymlaen gyda grant am gyllid gan Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru ar gyfer y tyrbin gwynt cymunedol hwnnw oherwydd y meini prawf eithaf anhyblyg sydd gennym ar gyfer y mathau hynny o geisiadau. Gwn na all y Gweinidog, ac rwy'n derbyn yn llwyr na all y Gweinidog wneud unrhyw sylwadau penodol am geisiadau unigol, ond gyda'r profiad hwn mewn golwg, a fyddai'n ymrwymo i ystyried sut y gallwn ddysgu o brofiad Canolfan Galw Heibio i Bobl Ifanc Senghennydd er mwyn sicrhau bod ceisiadau gwyrdd cymunedol yn fwy llwyddiannus gyda Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru yn y dyfodol?
Well, I thank the Member for that supplementary. Obviously, I am aware of the project in his constituency based on the correspondence that we have had. He's acknowledged I can't make specific comment on that, and in fact that those decisions are made by WEFO, not by Welsh Ministers. There has been a large number of successful projects that have gone to community and third sector organisations, and including capacity-building initiatives in order to encourage further successful applications from the third sector. I met recently with the Wales Council for Voluntary Action, for example, to talk about their interest and their role as an intermediary body in supporting WEFO in administering EU funds.
In relation to the particular point that he makes about further enhancing the role of community organisations as beneficiaries of EU funds, certainly that is something we would wish to see, and, in relation to the particular project in his constituency, I would encourage the organisation to make contact with officials to discuss the particular project.
Wel, diolch i'r Aelod am ei gwestiwn atodol. Yn amlwg, rwy'n ymwybodol o'r prosiect yn ei etholaeth yn seiliedig ar yr ohebiaeth a gawsom. Mae wedi cydnabod na allaf wneud sylw penodol ar hynny, ac mewn gwirionedd, mai Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru sy'n gwneud y penderfyniadau hynny, nid Gweinidogion Cymru. Mae nifer fawr o brosiectau llwyddiannus wedi mynd i sefydliadau cymunedol a thrydydd sector, gan gynnwys mentrau meithrin gallu er mwyn annog ceisiadau llwyddiannus pellach gan y trydydd sector. Cyfarfûm yn ddiweddar â Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, er enghraifft, i drafod eu diddordeb a'u rôl fel corff cyfryngol yn cynorthwyo Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru gyda gweinyddu cronfeydd yr UE.
Mewn perthynas â'r pwynt penodol a wnaed ganddo ynglŷn â gwella rôl sefydliadau cymunedol ymhellach fel rhai sy'n elwa o gronfeydd yr UE, mae hynny'n sicr yn rhywbeth y byddem yn dymuno'i weld, ac mewn perthynas â'r prosiect penodol yn ei etholaeth, buaswn yn annog y sefydliad i gysylltu â swyddogion i drafod y prosiect penodol hwnnw.
Minister—Counsel General, I should say—Hefin David, the Member for Caerphilly, has made an important point, I think, about the potential in future—whilst recognising that WEFO fund has been incredibly important to community-based projects in the past, there is the potential now to make the new structure more suited to both your area, Hefin, and my area, to better support environmental projects. We know that we are, as Welsh Government has said, in a climate change emergency, so what discussions have you had with the Minister responsible for energy to make sure that, in the future, whatever structure—I know we're in early days yet—does replace the existing funding that Wales has had for these types of projects, that environmental projects and renewable energy are at the heart of that, so that Wales can really take a lead within the UK and make sure we are the most environmentally beneficial part of the UK?
Weinidog—Gwnsler Cyffredinol, dylwn ddweud—credaf fod Hefin David, yr Aelod dros Gaerffili, wedi gwneud pwynt pwysig ynglŷn â'r potensial yn y dyfodol—gan gydnabod bod cronfa Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru wedi bod yn eithriadol o bwysig i brosiectau cymunedol yn y gorffennol, fod potensial bellach i sicrhau bod y strwythur newydd yn fwy addas i'ch ardal chi, Hefin, a fy ardal i, er mwyn cefnogi prosiectau amgylcheddol yn well. Gwyddom ein bod, fel y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ddweud, yn wynebu argyfwng newid hinsawdd, felly pa drafodaethau a gawsoch gyda'r Gweinidog sy'n gyfrifol am ynni i sicrhau, yn y dyfodol, pa strwythur bynnag—gwn ei bod yn ddyddiau cynnar—a ddaw yn lle'r cyllid y mae Cymru wedi'i gael ar gyfer y mathau hyn o brosiectau, fod prosiectau amgylcheddol ac ynni adnewyddadwy yn ganolog i hynny, fel y gall Cymru fod ar flaen y gad yn y DU a sicrhau mai ni yw'r rhan o'r DU sy'n gwneud fwyaf o les yn amgylcheddol?
Well, both the Member's question and that of Hefin David has at its heart that question of ensuring that the Welsh Government priority to ensure community involvement in local renewable projects is enhanced, and that remains a priority for the Welsh Government, needless to say. In relation to future schemes, we obviously wish to ensure that we have access to the same level of funding, and that decisions can continue to be made by the Welsh Government in relation to regional funding here in Wales. The reason that's important is because they can then reflect the priorities of the Welsh Government going forward into the future, including the priority that he and Hefin David mentioned in your questions. But, in order for that to happen, we do need to see clear action on the part of the UK Government to live up to the commitments made by the Prime Minister to ensure that we do not suffer a loss of funding and that the devolution settlement is respected. That has not yet come to pass, and I very much hope that he will join me in calling on the UK Government to make good their promises in that area.
Wel, wrth wraidd cwestiwn yr Aelod a chwestiwn Hefin David ceir cwestiwn ynghylch sicrhau bod blaenoriaeth Llywodraeth Cymru i sicrhau bod y gymuned yn cymryd rhan mewn prosiectau adnewyddadwy lleol yn cael ei gwella, ac afraid dweud bod hynny'n parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Mewn perthynas â chynlluniau yn y dyfodol, yn amlwg, rydym yn awyddus i sicrhau bod gennym fynediad at yr un lefel o gyllid, ac y gall Llywodraeth Cymru barhau i wneud penderfyniadau mewn perthynas â chyllid rhanbarthol yma yng Nghymru. Y rheswm pam fod hynny'n bwysig yw am y gallant adlewyrchu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru yn y dyfodol wedyn, gan gynnwys y flaenoriaeth y soniodd ef a Hefin David amdani yn eich cwestiynau. Ond er mwyn i hynny ddigwydd, mae angen inni weld gweithredu clir ar ran Llywodraeth y DU i gadw at yr ymrwymiadau a wnaed gan Brif Weinidog y DU i sicrhau nad ydym yn colli arian a bod y setliad datganoli yn cael ei barchu. Nid yw hynny wedi digwydd eto, ac rwy'n mawr obeithio y bydd yn ymuno â mi i alw ar Lywodraeth y DU i gadw at eu haddewidion yn y maes hwnnw.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.
Now, questions from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.
Diolch, Llywydd. Does the Minister agree that the funding cuts imposed by Westminster since 2010 have caused untold misery to individuals and communities across Wales?
Diolch, Lywydd. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod y toriadau ariannol a wnaed gan San Steffan ers 2010 wedi peri cryn dipyn o drallod i unigolion a chymunedau ledled Cymru?
Yes, we are within a period of austerity. Those cuts made by the UK Government have been felt in the lives of the people of Wales, as they have in the lives of people across the UK. We have sought, as a Government, to ameliorate that as far as possible by making different judgments with diminishing budgets, but we know that the impact of austerity on many of our communities will have been a factor in the decisions made in 2016 in relation to the Brexit referendum.
Ie, rydym mewn cyfnod o gyni. Mae'r toriadau a wnaed gan Lywodraeth y DU wedi'u teimlo ym mywydau pobl Cymru, fel ym mywydau pobl ledled y DU. Fel Llywodraeth, rydym wedi ceisio lliniaru hynny gymaint â phosibl drwy wneud penderfyniadau gwahanol gyda chyllidebau sy'n lleihau, ond gwyddom y bydd effaith cyni ar lawer o'n cymunedau wedi bod yn ffactor yn y penderfyniadau a wnaed yn 2016 mewn perthynas â refferendwm Brexit.
The Minister has stated his view about the damage caused to society by spending cuts, and I agree with the substance of his answer, so let's consider the issue of public spending in the context of Brexit. The UK Government impact analysis released last year projected that UK growth would suffer a hit of between 2 and 8 per cent were Brexit to go ahead, depending on the kind of economic deal agreed between the UK and EU. The lower half of this projection is based on continued UK membership of the EU single market, which Welsh Government does not support. So, Welsh Government is in effect advocating a policy that would lead to a deterioration of at least over 2 per cent to growth, probably a lot more. When you add this to the effect on specific sectors within Wales, on businesses that rely on trade with the EU for their profitability, and the knock-on effect tariff- and non-tariff barriers would have on jobs and working conditions, the impact on the Welsh economy would be substantial and severe. Minister, do you agree that leaving the EU would exacerbate the effects of austerity in Wales?
Mae'r Gweinidog wedi datgan ei farn ynglŷn â'r difrod a achoswyd i gymdeithas gan doriadau gwariant, a chytunaf â sylwedd ei ateb, felly gadewch i ni ystyried mater gwariant cyhoeddus yng nghyd-destun Brexit. Roedd dadansoddiad effaith Llywodraeth y DU a gyhoeddwyd y llynedd yn rhagweld y byddai twf y DU yn dioddef ergyd o rhwng 2 ac 8 y cant pe bai Brexit yn mynd rhagddo, yn dibynnu ar y math o gytundeb economaidd y cytunid arno rhwng y DU a'r UE. Mae hanner isaf yr amcanestyniad hwn yn seiliedig ar aelodaeth barhaus y DU o farchnad sengl yr UE, sy'n rhywbeth nad yw Llywodraeth Cymru yn ei gefnogi. Felly, mae Llywodraeth Cymru, i bob pwrpas, o blaid polisi a fyddai'n arwain at ddirywiad o 2 y cant fan lleiaf i dwf, a llawer mwy yn ôl pob tebyg. Pan ychwanegwch hyn at yr effaith ar sectorau penodol yng Nghymru, ar fusnesau sy'n dibynnu ar fasnach gyda'r UE am eu proffidioldeb, a'r effeithiau canlyniadol y byddai rhwystrau tariff a rhwystrau di-dariff yn eu cael ar swyddi ac amodau gwaith, byddai'r effaith ar economi Cymru yn sylweddol ac yn ddifrifol. Weinidog, a ydych yn cytuno y byddai gadael yr UE yn gwaethygu effeithiau cyni yng Nghymru?
Well, the Member rightly highlights the UK Government's own economic analysis, which demonstrates significant damage to the Welsh economy, as to the UK economy at large. We have been clear that our view as a Government is that the Welsh economy is best protected as part of the European Union, but the policy described in 'Securing Wales' Future', which describes the kind of post-Brexit relationship with the European Union that we feel respects the 2016 referendum, but also does the least damage to the Welsh economy—a policy that was agreed with her party—remains our view of the best kind of Brexit for Wales if we are to leave the European Union.
Wel, mae'r Aelod yn iawn i dynnu sylw at ddadansoddiad economaidd Llywodraeth y DU ei hun, sy'n dangos niwed sylweddol i economi Cymru, fel i economi'r DU yn gyffredinol. Rydym wedi dweud yn glir mai ein barn ni fel Llywodraeth yw mai'r ffordd orau o ddiogelu economi Cymru yw fel rhan o'r Undeb Ewropeaidd, ond y polisi a ddisgrifir yn 'Diogelu Dyfodol Cymru', sy'n disgrifio'r math o berthynas ôl-Brexit â'r Undeb Ewropeaidd y teimlwn ei bod yn parchu refferendwm 2016, ond sydd hefyd yn gwneud y niwed lleiaf i economi Cymru—polisi y cytunodd ei phlaid yn ei gylch—yw'r math gorau o Brexit i Gymru yn ein barn ni os ydym yn mynd i adael yr Undeb Ewropeaidd.
Minister, the sort of deal that Labour is advocating would mean leaving the European single market and customs union, and this would cause untold damage to the UK economy, leading to further reductions in the Welsh Government's budgets, and it would damage the Welsh economy directly, leading to the closure of businesses and the loss of jobs. And it's not just Plaid Cymru saying this; Welsh Labour MPs Owen Smith, Tonia Antoniazzi and Anna McMorrin agree, and Welsh Labour AMs Alun Davies, Lynne Neagle and Vaughan Gething agree. And last night, in his speech to mark the twentieth anniversary of devolution, the First Minister said that cuts to public finances were directly related to an increase in child poverty, the use of food banks and homelessness in Wales.
Your Government seems determined to prioritise party political expediency over protecting the welfare of the most vulnerable people in society by supporting Jeremy Corbyn's decision to enter into talks with the Tories over a possible Brexit deal. Shouldn't your Welsh Labour Government be defending Welsh economic interests by taking all possible steps to stay in the EU, rather than supporting Mr Corbyn, who is in talks to help the Conservatives to implement their hard Brexit policy?
And, finally, let me turn now to the only way this catastrophe can be avoided, which is, of course, giving the people the opportunity to step back from the brink by holding a people's vote with an option to remain. Last week, the First Minister stated that the Welsh Government policy on a people's vote was, and I quote, that
'if the UK Parliament cannot unite around an alternative proposition that includes participation in the single market and a customs union, then the only option that remains is to give the decision back to the people.'
Since then, the Labour Party has announced its policy for the European election, which includes an extra caveat, namely that they would seek to force a general election before supporting a referendum if no Brexit deal is agreed. Minister—and I would ask you please to answer this question directly because I've noticed in the past you've answered questions on issues that we agree on in commendably meticulous detail, but you have sometimes overlooked questions that might perhaps make you a little uncomfortable—is it now Welsh Government policy to seek a general election ahead of a people's vote if a Brexit deal acceptable to the Labour Party is not agreed?
Weinidog, byddai'r math o gytundeb y mae Llafur yn ei argymell yn golygu gadael y farchnad sengl a'r undeb tollau Ewropeaidd, a byddai hyn yn peri niwed di-ben-draw i economi'r DU, gan arwain at ragor o doriadau yng nghyllidebau Llywodraeth Cymru, a byddai'n niweidio economi Cymru yn uniongyrchol, gan arwain at gau busnesau a cholli swyddi. Ac nid Plaid Cymru yn unig sy'n dweud hyn; mae ASau Llafur Cymru Owen Smith, Tonia Antoniazzi ac Anna McMorrin yn cytuno, ac mae ACau Llafur Cymru Alun Davies, Lynne Neagle a Vaughan Gething yn cytuno. A neithiwr, yn ei araith i nodi 20 mlynedd ers datganoli, dywedodd y Prif Weinidog fod toriadau i gyllid cyhoeddus yn uniongyrchol gysylltiedig â chynnydd mewn tlodi plant, y defnydd o fanciau bwyd a digartrefedd yng Nghymru.
Ymddengys bod eich Llywodraeth yn benderfynol o flaenoriaethu hwylustod gwleidyddol dros ddiogelu lles y bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas drwy gefnogi penderfyniad Jeremy Corbyn i gynnal trafodaethau gyda'r Torïaid ynglŷn â chytundeb Brexit posibl. Oni ddylai eich Llywodraeth Lafur yng Nghymru fod yn amddiffyn buddiannau economaidd Cymru drwy gymryd pob cam posibl i aros yn yr UE, yn hytrach na chefnogi Mr Corbyn, sydd mewn trafodaethau i helpu'r Ceidwadwyr i weithredu eu polisi Brexit caled?
Ac yn olaf, gadewch i mi droi at yr unig ffordd y gellir osgoi'r trychineb hwn, sef rhoi cyfle i'r bobl gamu'n ôl oddi wrth y dibyn wrth gwrs drwy gynnal pleidlais y bobl gyda'r opsiwn i aros. Yr wythnos diwethaf, dywedodd y Prif Weinidog mai polisi Llywodraeth Cymru ar bleidlais y bobl yw, a dyfynnaf,
'os na all Senedd y DU gytuno ar un cynnig amgen sy'n cynnwys bod yn rhan o'r farchnad sengl ac undeb tollau, yna'r unig ddewis sydd ar ôl yw rhoi'r penderfyniad yn ôl i'r bobl.'
Ers hynny, mae'r Blaid Lafur wedi cyhoeddi ei pholisi ar gyfer yr etholiad Ewropeaidd, sy'n cynnwys cafeat ychwanegol, sef y byddent yn ceisio gorfodi etholiad cyffredinol cyn cefnogi refferendwm os na chytunir ar gytundeb Brexit. Weinidog—a gofynnaf i chi ateb y cwestiwn hwn yn uniongyrchol gan fy mod wedi sylwi yn y gorffennol eich bod wedi ateb cwestiynau ar faterion rydym yn cytuno arnynt mewn cryn dipyn o fanylder, ac mae hynny i'w ganmol, ond o bryd i'w gilydd rydych wedi esgeuluso cwestiynau a allai eich gwneud ychydig yn anghyfforddus—ai polisi Llywodraeth Cymru yn awr yw ceisio etholiad cyffredinol cyn pleidlais y bobl os na chytunir ar gytundeb Brexit sy'n dderbyniol i'r Blaid Lafur?
Well, I thank the Member for her advice on how to answer the questions. I think perhaps sometimes it's easy to lose track of the number of questions in any particular response. But I will do my best to answer the key questions at least. In relation to her description of the Welsh Government's position, which remains, as I will say again, as described in the policy document agreed with her party, it is not a question of being outside a customs union. We have called for a permanent custom's union with the European Union and close alignment to the single market. So, I just wish to clarify that misunderstanding. And I do reject the point about party political expediency. There are difficult judgments to be made in reconciling the response that the British public gave in 2016 with what we understand in this place, on these benches, and on her party's benches, I know, to be the damage caused to the Welsh economy as a consequence of Brexit. What we have judged to be the best way to reconcile that is as described in 'Securing Wales' Future'. If we are not able to achieve something that reflects the principles in that document, then our policy remains, as it has been, and endorsed by this Assembly on at least two separate occasions, that a people's vote is an alternative means of resolving the situation. We have, in fact, called on the UK Government to take steps to prepare for that eventuality, and I most recently raised that directly with David Lidington in my conversation with him of 11 April.
Wel, diolch i'r Aelod am ei chyngor ar sut i ateb y cwestiynau. Credaf ei bod yn hawdd colli golwg weithiau ar nifer y cwestiynau mewn unrhyw ymateb penodol. Ond gwnaf fy ngorau i ateb y cwestiynau allweddol o leiaf. Mewn perthynas â'i disgrifiad o safbwynt Llywodraeth Cymru, sy'n dal i fod yr un fath, fel y dywedaf eto, â'r hyn a ddisgrifir yn y ddogfen bolisi y cytunwyd arni gyda'i phlaid, nid yw'n fater o fod y tu allan i undeb tollau. Rydym wedi galw am undeb tollau parhaol gyda'r Undeb Ewropeaidd ac aliniad agos â'r farchnad sengl. Felly, hoffwn egluro'r camddealltwriaeth hwnnw. Ac rwy'n gwrthod y pwynt ynghylch hwylustod gwleidyddol. Mae penderfyniadau anodd i'w gwneud wrth gysoni ymateb y cyhoedd ym Mhrydain yn 2016 â'r hyn y gwyddom yn y lle hwn, ar y meinciau hyn, ac ar feinciau ei phlaid rwy'n gwybod, y bydd yn niweidio economi Cymru o ganlyniad i Brexit. Mae'r ffordd orau o gysoni hynny, yn ein barn ni, wedi'i disgrifio yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Os na allwn gyflawni rhywbeth sy'n adlewyrchu'r egwyddorion yn y ddogfen honno, ein polisi fel y bu, ac fel y'i cymeradwywyd gan y Cynulliad hwn ar ddau achlysur gwahanol fan lleiaf, yw bod pleidlais y bobl yn ffordd amgen o ddatrys y sefyllfa. Mewn gwirionedd, rydym wedi galw ar Lywodraeth y DU i gymryd camau i baratoi ar gyfer y posibilrwydd hwnnw, a chodais hynny'n uniongyrchol gyda David Lidington yn ddiweddar yn fy sgwrs gydag ef ar 11 Ebrill.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Conservative spokesperson, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. Minister, can you give us an update on the steering committee that was established to look at the delivery mechanisms for future structural funds?
Diolch, Lywydd. Weinidog, a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y pwyllgor llywio a sefydlwyd i edrych ar y mecanweithiau darparu ar gyfer cronfeydd strwythurol yn y dyfodol?
Yes. That has been meeting under the chairmanship of Huw Irranca-Davies. The objective is to advise the Welsh Government on how, in future, we can deploy regional investment in Wales, learning from the experience of using those funds during our time as members of the European Union, and to find a means of aligning that with the sectors that have benefited across Wales, and to do that in a way that is innovative and provides new and fresh ideas as to how we could do that.
Gallaf. Mae'r pwyllgor hwnnw wedi bod yn cyfarfod o dan gadeiryddiaeth Huw Irranca-Davies. Yr amcan yw cynghori Llywodraeth Cymru ynglŷn â sut, yn y dyfodol, y gallwn ddefnyddio buddsoddiad rhanbarthol yng Nghymru, gan ddysgu o'r profiad o ddefnyddio'r cronfeydd hynny yn ystod ein cyfnod fel aelodau o'r Undeb Ewropeaidd, a dod o hyd i ffordd o alinio hynny â'r sectorau sydd wedi elwa ledled Cymru, ac i wneud hynny mewn ffordd sy'n arloesol ac sy'n darparu syniadau newydd a ffres ynglŷn â sut y gallem wneud hynny.
I'm grateful for the update. I note that the membership of this steering committee is not in the public domain. I don't know who the other members are and I think it would be very useful if the Welsh Government could share that information with Members, to ensure that it is a properly representative committee that will seriously look at the failings of the previous use of structural funds in Wales, which, of course, have failed to deliver the sea change to our economy that you, your Government, previous Governments, had promised in terms of the use of structural funds. Do you accept that previous structural funds were squandered, in many respects, by the Welsh Government? Do you accept that there's some responsibility on the Welsh Government for the failure to use those funds to boost our Welsh economy, particularly given that our gross value added, our productivity and our wages are behind many other parts of the UK, and we remain one of the poorest nations—certainly in west Wales and the valleys—of all of Europe?
Rwy'n ddiolchgar am y diweddariad. Nodaf nad yw aelodaeth y pwyllgor llywio hwn yn y parth cyhoeddus. Nid wyf yn gwybod pwy yw'r aelodau eraill a chredaf y byddai'n ddefnyddiol iawn pe gallai Llywodraeth Cymru rannu'r wybodaeth honno gyda'r Aelodau, i sicrhau ei fod yn bwyllgor cwbl gynrychioliadol a fydd yn edrych yn ddifrifol ar fethiannau'r defnydd blaenorol o gronfeydd strwythurol yng Nghymru, sydd, wrth gwrs, wedi methu cyflawni'r gweddnewidiad i'n heconomi y gwnaethoch chi, eich Llywodraeth, Llywodraethau blaenorol, ei addo o ran y defnydd o gronfeydd strwythurol. A ydych yn derbyn bod cronfeydd strwythurol blaenorol wedi cael eu gwastraffu gan Lywodraeth Cymru ar sawl ystyr? A ydych yn derbyn bod rhywfaint o gyfrifoldeb ar Lywodraeth Cymru am fethu defnyddio'r arian hwnnw i roi hwb i'n heconomi yng Nghymru, yn enwedig o gofio bod ein gwerth ychwanegol gros, ein cynhyrchiant a'n cyflogau ar ei hôl hi o gymharu a sawl rhan arall o'r DU, a'n bod yn parhau i fod yn un o'r gwledydd tlotaf—yn sicr yng ngorllewin Cymru a'r cymoedd—yn Ewrop?
I don't accept that at all. I think you will have heard the exchanges earlier in the Chamber on the benefits that have accrued to people in Wales in terms of skills enhancements, in terms of productivity, over the last decades. I think that the Member's efforts could be better focused in seeking to persuade his friends in Westminster to live up to their commitment to ensure that Wales doesn't suffer a penny lost or a power lost as a consequence of leaving the European Union. We are waiting for those commitments, they have not been lived up to, and it's about time that they should be.
Nid wyf yn derbyn hynny o gwbl. Credaf y byddwch wedi clywed y dadleuon yn gynharach yn y Siambr ynglŷn â'r manteision i bobl yng Nghymru o ran gwella sgiliau, o ran cynhyrchiant, dros y degawdau diwethaf. Credaf y byddai'n well pe bai'r Aelod yn canolbwyntio ei ymdrechion ar geisio perswadio ei ffrindiau yn San Steffan i gadw at eu hymrwymiad i sicrhau nad yw Cymru yn colli ceiniog na cholli pŵer o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd. Rydym yn aros am yr ymrwymiadau hynny, ni chadwyd atynt, ac mae'n hen bryd i hynny ddigwydd.
I'm here to ask questions of this Government that serves the people of Wales. And I think that it's very important that people recognise the failures of your Government, and previous administrations, to properly manage the European funds that were at their disposal. We've gone backwards in terms of our wage growth when compared to—as a proportion—other parts of the UK. And I find it pretty appalling, frankly, that you're not prepared to acknowledge the failures in a way that other Labour backbenchers, and Ministers previously, have acknowledged in terms of the way that those funds have been spent.
Can I ask you a question in terms of the way that your Government hopes to distribute those funds? You will be aware that the UK Government is keen to establish a shared prosperity fund, that those funds will be available to Wales, and that there are many parts of Wales that are not able to benefit from the current European structural funds that would likely be able to benefit under different arrangements through a UK shared prosperity fund. Do you accept that many people don't trust the Welsh Government to distribute funds in Wales, given the way that you carve up local government settlements, given the way that you carve up other funding, and seem to distribute it in places according to your political preferences, rather than those places that actually need the sort of investment that is actually available?
And can you tell us what the timetable for the work of this steering committee that has been established actually is, in terms of the recommendations that it might make, and whether you will put in the public domain all of the minutes of those meetings, who attends them, and precisely the agenda that those meetings have going forward? Because I think many people will want to see the range of activity that is being undertaken by the Welsh Government in order to look at how you might manage structural funds in the future, given the failures of the past.
Rwyf yma i ofyn cwestiynau i'r Llywodraeth hon sy'n gwasanaethu pobl Cymru. A chredaf ei bod yn bwysig iawn fod pobl yn cydnabod methiannau eich Llywodraeth, a gweinyddiaethau blaenorol, i reoli'n briodol y cronfeydd Ewropeaidd a oedd ar gael iddynt. Rydym wedi mynd am yn ôl o ran twf cyflog o gymharu—fel cyfran—â rhannau eraill o'r DU. A chredaf ei bod yn warthus, a dweud y gwir, nad ydych yn barod i gydnabod methiannau yn yr un modd ag y mae aelodau eraill o feinciau cefn Llafur, a Gweinidogion yn flaenorol, wedi'u cydnabod o ran y ffordd y gwariwyd yr arian hwnnw.
A gaf fi ofyn cwestiwn i chi ynglŷn â'r ffordd y mae eich Llywodraeth yn gobeithio dosbarthu'r arian hwnnw? Fe fyddwch yn ymwybodol fod Llywodraeth y DU yn awyddus i sefydlu cronfa ffyniant gyffredin, y bydd yr arian hwnnw ar gael i Gymru, ac y byddai sawl rhan o Gymru na allant elwa o'r cronfeydd strwythurol Ewropeaidd presennol ar hyn o bryd yn debygol o allu elwa o dan drefniadau gwahanol drwy gronfa ffyniant gyffredin y DU. A ydych yn derbyn nad yw llawer o bobl yn ymddiried yn Llywodraeth Cymru i ddosbarthu arian yng Nghymru, o ystyried y ffordd rydych yn torri setliadau llywodraeth leol, o ystyried y ffordd rydych yn torri arian arall, a'ch bod fel pe baech yn ei ddosbarthu mewn lleoedd yn ôl eich blaenoriaethau gwleidyddol, yn hytrach na'r lleoedd sydd ag angen gwirioneddol am y math o fuddsoddiad sydd ar gael?
Ac a allwch ddweud wrthym beth yw'r amserlen ar gyfer gwaith y pwyllgor llywio a sefydlwyd, o ran yr argymhellion y gallai eu gwneud, ac a fyddwch yn cyhoeddi holl gofnodion y cyfarfodydd hynny, pwy sy'n eu mynychu, a beth yn union fydd agenda'r cyfarfodydd hynny yn y dyfodol? Oherwydd rwy'n credu y bydd llawer o bobl yn awyddus i weld yr amrywiaeth o weithgarwch sy'n mynd rhagddo gan Lywodraeth Cymru er mwyn edrych ar sut y gallech reoli cronfeydd strwythurol yn y dyfodol, o ystyried methiannau'r gorffennol.
Well, I reject the outrageous allegations the Member just made in the Chamber. I think that the allegations of mismanagement are completely inappropriate—completely inappropriate. The opportunity that the work of the steering group represents, and indeed the work of the commission that's been given to the Organisation for Economic Co-operation and Development, is to seek the best possible input into how these policies are devised in future. The Welsh Government allocates this money at an arm's length through Welsh European Funding Office, as he will very well know. And so the particular points that he makes are completely unacceptable and inappropriate.
Looking forward, there is an opportunity to look at how we manage regional investment in Wales in a way that enables them to be better aligned with priorities that we have in Wales, better aligned with investment that Welsh Government might make through other sources and, indeed, that local government might make through other sources across Wales. All of those are significant prizes, if we can devise the right way forward.
But, again, I would say to him that, if he thinks that the solution to this is a UK-Government-managed fund, he needs to look at the failures of the UK Government in its work in Wales over the last few years. And if he thinks that people don't trust the Welsh Government to manage these funds—I think he's being very, very optimistic if he thinks that anybody in Wales might trust the UK Government to manage these funds better.
Wel, gwrthodaf yr honiadau gwarthus a wnaeth yr Aelod yn y Siambr. Credaf fod yr honiadau o gamreoli yn gwbl amhriodol—yn gwbl amhriodol. Y cyfle y mae gwaith y grŵp llywio yn ei gynrychioli, ac yn wir, gwaith y comisiwn a roddwyd i'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, yw ceisio'r mewnbwn gorau posibl i'r modd y caiff y polisïau hyn eu dyfeisio yn y dyfodol. Mae Llywodraeth Cymru yn dyrannu'r arian hwn ar sail hyd braich drwy Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru, fel y gŵyr yn iawn. Ac felly mae'r pwyntiau penodol a wnaed ganddo yn gwbl annerbyniol ac amhriodol.
Gan edrych tua'r dyfodol, ceir cyfle i edrych ar sut rydym yn rheoli buddsoddiad rhanbarthol yng Nghymru mewn ffordd sy'n ei alluogi i gyd-fynd yn well â'r blaenoriaethau sydd gennym yng Nghymru, i gyd-fynd yn well â buddsoddiad y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud drwy ffynonellau eraill, ac yn wir, y gallai llywodraeth leol ei wneud drwy ffynonellau eraill ledled Cymru. Mae'r rhain oll yn wobrau sylweddol os gallwn ddyfeisio'r ffordd gywir ymlaen.
Ond unwaith eto, buaswn yn dweud wrtho, os yw'n credu mai cronfa a reolir gan Lywodraeth y DU yw'r ateb i'r sefyllfa hon, mae angen iddo edrych ar fethiannau Llywodraeth y DU o ran ei gwaith yng Nghymru dros y blynyddoedd diwethaf. Ac os yw'n credu nad yw pobl yn ymddiried yn Llywodraeth Cymru i reoli'r cronfeydd hyn—credaf ei fod yn hynod o optimistaidd os yw'n credu y byddai unrhyw un yng Nghymru yn ymddiried yn Llywodraeth y DU i reoli'r cronfeydd hyn yn well.
3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i baratoi am bleidlais y bobl o ran ymadawiad y DU â'r UE? OAQ53799
3. What steps is the Welsh Government taking to prepare for a people's vote on the UK's exit from the EU? OAQ53799
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Fel y dywedais yr wythnos diwethaf, cyfrifoldeb Llywodraeth y Deyrnas Unedig yw hyn ac rŷm ni wedi galw arnyn nhw i baratoi am refferendwm posib os ydynt am ddatrys y sefyllfa. Mae Prif Weinidog Cymru hefyd wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Parhaol i ofyn beth allai Llywodraeth Cymru ei wneud i hwyluso hyn.
I thank the Member for the question. As I said last week, we have called on the UK Government, whose responsibility this is, to prepare for a potential referendum if it is to break the logjam. The First Minister has also written to the Permanent Secretary to ask what the Welsh Government could do to facilitate this.
Yn y gorffennol, mae Plaid Cymru a Llafur wedi gweithio ochr yn ochr efo'n gilydd. Dyna sut dŷn ni wedi ennill refferenda yn y gorffennol. Yn sgil datblygiadau diweddar, ydych chi a Llywodraeth Cymru yn barod i roi gwleidyddiaeth bleidiol i un ochr, fel y gallwn ni weithio efo'n gilydd eto—gwethio efo'n gilydd i wthio Llywodraeth y Deyrnas Unedig i gynnal refferendwm er mwyn rhoi'r gair olaf i bobl? Dŷn ni'n barod i weithio efo chi ar y mater yma. Ydych chi'n barod i weithio efo ni?
In the past, Plaid Cymru and Labour have worked hand-in-hand. That is how we have won referenda in the past. Given recent developments, are you and the Welsh Government willing to put party politics to one side so that we can work together once again—work together in order to push the UK Government to hold a referendum in order to give the final word to the people? We are willing to work with you on this issue. Are you willing to work with us?
Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am fod yn glir bod yna awydd i gydweithio. Rwy'n cytuno gyda hi bod ein cydweithio ar 'Diogelu Dyfodol Cymru' wedi bod yn beth pwysig iawn, yn disgrifio'r ffordd ymlaen yn y cyd-destun hwnnw. Mae'n ymddangos nawr fod polisi eich plaid chi wedi newid ychydig o ran y safbwynt hynny. O'n safbwynt ni, os ydy hynny'n bosib, mae hynny'n gallu ein helpu ni i ddatrys y broblem. Ond, os na, bydd rhaid cael refferendwm er mwyn gwneud hynny.
Fel roeddwn yn ei ddweud wrth yr Aelod yn fy ateb i'r cwestiwn yn gynharach, mae hefyd yn bwysig, yng nghyd-destun yr amser sydd ar ôl, bod camau penodol yn cael eu cymryd i sicrhau bod hyn yn opsiwn—bod y cwestiwn o refferendwm yn opsiwn—os bydd angen gwneud hynny. Ond o ran cydweithio, rŷm ni wastad fel plaid, wrth gwrs, yn hapus iawn ac yn gweld gwerth mewn cydweithio.
I’m grateful to the Member for being clear that there is a desire to co-operate. I agree with her that co-operating on 'Securing Wales' Future' has been something that was very important in showing the way forward in that context. It appears now that the policy of your party has changed in that context. From our perspective, if that’s possible, that can help us to solve the problem. But if not, there will be a need for a referendum to do so.
As I said to the Member in my response to the earlier question, it’s also important, in terms of the time that’s left, that specific steps are taken to ensure that this is an option—that the question of a referendum is an option—if there’s a need for this. In terms of co-operation, as a party we’re always very happy and see a value in co-operation.
Last week, Labour's ruling body rejected calls for the party to commit to a second EU referendum, with some senior Labour figures counselling that the alternative would have forfeited leave-supporting Labour areas, but with others having since quit the Labour Party because of Mr Corbyn's failure to support a second referendum—a situation, may I say, that other parties may be familiar with also in reverse. How, therefore, do you respond to those who are saying that the EU elections, which we now know are going ahead on 23 May, will in effect be a second referendum?
Yr wythnos diwethaf, gwrthododd corff llywodraethu'r Blaid Lafur alwadau i'r blaid ymrwymo i ail refferendwm ar yr UE, gyda rhai uwch ffigurau Llafur yn cynghori y byddai gwneud fel arall wedi fforffedu ardaloedd Llafur a oedd yn cefnogi gadael, ond gydag eraill wedi gadael y Blaid Lafur ers hynny oherwydd methiant Mr Corbyn i gefnogi ail refferendwm—sefyllfa, os caf ddweud, y gallai pleidiau eraill fod yn gyfarwydd â hi i'r cyfeiriad arall hefyd. Sut, felly, yr ymatebwch i'r rhai sy'n dweud y bydd etholiadau'r UE, y gwyddom bellach y byddant yn cael eu cynnal ar 23 Mai, yn ail refferendwm i bob pwrpas?
I thank you for pointing out the discussions leading to the decisions of the national executive committee in my party. You mentioned differences of opinions there—I think that's pretty bold, given the disarray of the Conservative Government at any opportunity in Parliament over the last few weeks and months to maintain any semblance of unity in relation to all of these fundamental questions.
We will be engaging in these elections, reminding people of the benefits that membership of the European Union has had for Wales. I think the lesson for us here is that we should all, in this place, recognise the value that Wales has derived from membership of the European Union, reflecting the answers I gave a moment ago. I think any relationship with the European Union short of that is less good for Wales than membership. I think we will take the opportunity, in the coming weeks, of reminding people of the advantages that we have had as members of the European Union.
Diolch am dynnu sylw at y trafodaethau a arweiniodd at benderfyniadau'r pwyllgor gweithredol cenedlaethol yn fy mhlaid. Soniasoch am wahaniaethau barn—credaf fod hynny'n eithaf hyf, o ystyried anallu'r Llywodraeth Geidwadol ar unrhyw bryd yn y Senedd dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf i gynnal unrhyw fath o undod mewn perthynas â phob un o'r cwestiynau sylfaenol hyn.
Byddwn yn cymryd rhan yn yr etholiadau hyn, gan atgoffa pobl o'r manteision y mae aelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd wedi'u darparu i Gymru. Credaf mai'r wers i ni yma yw y dylai pob un ohonom, yn y lle hwn, gydnabod y gwerth y mae Cymru wedi'i gael o fod yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd, gan adlewyrchu'r atebion a roddais funud yn ôl. Credaf fod unrhyw berthynas â'r Undeb Ewropeaidd sy'n llai na hynny yn waeth i Gymru nag aelodaeth. Credaf y byddwn yn manteisio ar y cyfle, yn ystod yr wythnosau nesaf, i atgoffa pobl o'r manteision a gawsom fel aelodau o'r Undeb Ewropeaidd.
4. Beth yw polisi Llywodraeth Cymru ar weithredu'r penderfyniad a wnaed yn refferendwm yr UE? OAQ53800
4. What is the Welsh Government’s policy on implementing the decision made in the EU referendum? OAQ53800
As the First Minister explained to you yesterday, we published in 'Securing Wales' Future' a clear policy that recognised the results of the referendum by setting out a blueprint for our future relationship with the European Union, which protects the interests of Wales consistent with being outside the European Union.
Fel yr eglurodd y Prif Weinidog wrthych ddoe, cyhoeddasom bolisi clir yn 'Diogelu Dyfodol Cymru' a oedd yn cydnabod canlyniadau'r refferendwm drwy nodi glasbrint ar gyfer ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol, sy'n diogelu buddiannau Cymru pe baem yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.
He did indeed, but 'Securing Wales' Future' doesn't say anything about having a second referendum. Indeed, it says that you respect the result of the referendum. It's only since then that you have changed your policy. I just wonder whether the Minister and his party may have overreached themselves. We are seeing election materials going around from Labour describing the party as the biggest 'remain' party to stop Brexit. A Labour MEP who's standing, Paul Brannen, said yesterday Labour has stopped Brexit happening three times so far. Is that the basis on which Labour are appealing for support in two weeks' time?
Do yn wir, ond nid yw 'Diogelu Dyfodol Cymru' yn dweud unrhyw beth ynglŷn â chynnal ail refferendwm. Yn wir, mae'n dweud eich bod yn parchu canlyniad y refferendwm. Dim ond ers hynny rydych wedi newid eich polisi. Tybed efallai a yw'r Gweinidog a'i blaid wedi mynd yn rhy bell. Rydym yn gweld deunydd etholiadol gan y blaid Lafur sy'n disgrifio'r blaid fel y blaid fwyaf o blaid 'aros' i atal Brexit. Ddoe, dywedodd ASE Llafur sy'n sefyll yn yr etholiad, Paul Brannen, fod Llafur wedi atal Brexit rhag digwydd dair gwaith hyd yn hyn. Ai ar y sail hon y mae Llafur yn apelio am gefnogaeth ymhen pythefnos?
I would say that the broader narrative about people not respecting the referendum is part of a very troubling and damaging broader narrative of betrayal. I would just say to the Member, it doesn't reflect well on any of us in this place to be feeding that narrative. We are in a time when the role of politicians is not to stoke that up; it is to recognise what we have failed to recognise and led to the 2016 referendum, which is these judgments are difficult judgments and they have real consequences in the lives of individuals. There are politicians in this place and in Westminster wrestling with how to reconcile the referendum of 2016 with a set of relationships with the European Union that do least damage to the people of Wales and the UK, and I'd encourage him to participate in that debate rather than to seek to score political points.
Buaswn yn dweud bod y naratif ehangach ynglŷn â phobl yn peidio â pharchu'r refferendwm yn rhan o naratif ehangach ynglŷn â bradychu sy'n peri cryn ofid ac yn niweidiol iawn. Buaswn yn dweud wrth yr Aelod nad yw bwydo'r naratif hwnnw yn adlewyrchu'n dda ar unrhyw un ohonom yn y lle hwn. Rydym mewn cyfnod lle dylai fod yn rhan o rôl gwleidyddion i beidio ag annog hynny; yn hytrach, dylent gydnabod yr hyn rydym wedi methu ei gydnabod ac a arweiniodd at refferendwm 2016, sef bod y penderfyniadau hyn yn rhai anodd a bod iddynt ganlyniadau go iawn ym mywydau unigolion. Mae gwleidyddion yn y lle hwn ac yn San Steffan yn ymgodymu â sut i gysoni refferendwm 2016 â set o gysylltiadau â'r Undeb Ewropeaidd sy'n gwneud y lleiaf o niwed i bobl Cymru a'r DU, a buaswn yn ei annog i gymryd rhan yn y ddadl honno yn hytrach na cheisio sgorio pwyntiau gwleidyddol.
5. Pa gamau y mae'r Cwnsler Cyffredinol yn eu cymryd i weithio gyda phob awdurdod lleol ledled Cymru i baratoi am Brexit heb gytundeb? OAQ53812
5. What steps is the Counsel General taking to work with all local authorities across Wales in preparation for a 'no deal' Brexit? OAQ53812
Welsh Government is working closely with local government directly and through the Welsh Local Government Association to help authorities plan to mitigate and respond to the damaging impacts of a 'no deal' Brexit. The Government strongly believes that the United Kingdom should not leave the European Union without a deal.
Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda llywodraeth leol yn uniongyrchol a thrwy Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i helpu awdurdodau i gynllunio i liniaru ac ymateb i effeithiau niweidiol Brexit 'dim bargen'. Mae'r Llywodraeth yn credu'n gryf na ddylai'r Deyrnas Unedig adael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb.
Thank you. In February, the auditor general issued a report about preparations in Wales for a 'no deal' Brexit, and this highlighted the fact that structures, processes and the amount of preparation varied greatly across the local government sector in Wales. Whilst I do appreciate the work undertaken by the WLGA, will you state what action you are taking as the Brexit Minister to ensure that local authorities do have a consistent and adequate approach in preparation for whatever kind of Brexit we actually ultimately end up with?
Diolch. Ym mis Chwefror, cyhoeddodd yr archwilydd cyffredinol adroddiad am baratoadau yng Nghymru ar gyfer Brexit 'dim bargen', ac amlygodd hyn y ffaith bod strwythurau, prosesau a'r paratoadau yn amrywio'n fawr ar draws y sector llywodraeth leol yng Nghymru. Er fy mod yn gwerthfawrogi'r gwaith a wnaed gan CLlLC, a wnewch chi ddatgan pa gamau rydych yn eu cymryd fel Gweinidog Brexit i sicrhau bod gan awdurdodau lleol ddull cyson a digonol o baratoi ar gyfer pa fath bynnag o Brexit a gawn yn y pen draw?
I thank the Member for that question. We welcomed the report from the Wales Audit Office, as she will know. We felt it was a recognition that there were significant amounts of work happening across public services in Wales to deal with the unwelcome consequences of leaving the European Union. She's right to say there was at that point, in the report, a reference to variability across public services, although I think the evidence taken, which underlay that report, was from a few months before that. But she's recognised in her question the work we've done with the WLGA to enable best practice to be shared across local authorities.
We've also made available, in response to a request from local authorities in Wales, additional funding to build capacity in order to ensure that there's a staffing resource, if you like, in local authorities to co-ordinate and lead the operational work local authorities are doing. We've made available £1.2 million from the EU transition fund in order to support that work. There is a very high level of engagement with local authorities through the local government EU preparedness advisory panel and through the partnership council, which enables those opportunities to share best practice.
I know that, when local authority cabinets have looked at how they can assess their own readiness, they have looked to the experiences of other councils when they've undertaken their own analysis, so that they've learnt from that best practice. I think there was an example recently—I think I'm right in saying—in Torfaen, of them doing exactly that and using that as a tool for assessing their own readiness.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Cafodd yr adroddiad gan Swyddfa Archwilio Cymru ei groesawu gennym, fel y gŵyr. Roeddem yn teimlo ei fod yn gydnabyddiaeth fod llawer iawn o waith yn mynd rhagddo yn y gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru i ymdrin â chanlyniadau digroeso gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'n llygad ei lle yn dweud bod cyfeiriad yn yr adroddiad, bryd hynny, at amrywioldeb ar draws y gwasanaethau cyhoeddus, er fy mod yn credu bod y dystiolaeth a oedd yn sail i'r adroddiad hwnnw wedi ei chasglu ychydig fisoedd ynghynt. Ond mae hi wedi cydnabod yn ei chwestiwn y gwaith a wnaethom gyda CLlLC i alluogi i arferion gorau gael eu rhannu ar draws awdurdodau lleol.
Hefyd, mewn ymateb i gais gan awdurdodau lleol yng Nghymru, rydym wedi darparu arian ychwanegol i feithrin gallu er mwyn sicrhau bod adnoddau staffio, os mynnwch, mewn awdurdodau lleol i gydgysylltu ac arwain y gwaith gweithredol a wneir gan awdurdodau lleol. Rydym wedi darparu £1.2 miliwn o gronfa bontio'r UE er mwyn cefnogi'r gwaith hwnnw. Ceir lefel uchel iawn o ymgysylltiad ag awdurdodau lleol drwy'r panel cynghori llywodraeth leol ar barodrwydd i ymadael â'r UE a thrwy'r cyngor partneriaeth, sy'n darparu'r cyfleoedd i rannu arferion gorau.
Pan fo cabinetau awdurdodau lleol wedi edrych ar sut y gallant asesu eu parodrwydd eu hunain, gwn eu bod wedi edrych ar brofiadau cynghorau eraill wrth gynnal eu dadansoddiad eu hunain, er mwyn dysgu o'r arferion gorau hynny. Rwy'n credu bod enghraifft yn ddiweddar—credaf fy mod yn iawn i ddweud—yn Nhorfaen, ohonynt yn gwneud yn union hynny a defnyddio hynny fel arf i asesu eu parodrwydd eu hunain.
The Welsh Government has taken, I think, quite a responsible and diligent approach to preparing for a 'no deal', but this hasn't been without some real direct costs to date, but also some real indirect costs from diverting resources from other priorities. However, this is as nothing to the cost of actually leaving on a 'no deal' and the lasting damage that will do to jobs in our local authority areas, to local economies, public services and, I have to say, to community cohesion, as the impacts of a 'no deal' rip through our neighbourhoods for years to come. So, does the Minister agree that it is, indeed, imperative that the Conservative Government in Westminster now does all it possibly can to avoid a 'no deal' and certainly does not waste the months ahead to the autumn in bringing us back to the cliff edge once again? History will not be forgiving if the interests of party are placed before the interests of the country at this critical moment in time.
Credaf fod Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu ymagwedd eithaf cyfrifol a diwyd tuag at baratoi ar gyfer 'dim bargen', ond nid yw hynny wedi digwydd heb rywfaint o gostau uniongyrchol real hyd yma, a chostau anuniongyrchol real hefyd yn sgil dargyfeirio adnoddau o flaenoriaethau eraill. Fodd bynnag, nid yw hyn yn ddim o gymharu â chost gadael ar sail 'dim bargen' a'r difrod parhaol y gwnaiff hynny i swyddi yn ein hardaloedd awdurdodau lleol, i economïau lleol, gwasanaethau cyhoeddus, ac mae'n rhaid i mi ddweud, i gydlyniant cymunedol, wrth i effeithiau 'dim bargen' darfu ar ein cymunedau am flynyddoedd i ddod. Felly, a yw'r Gweinidog yn cytuno ei bod yn hanfodol fod y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan yn gwneud popeth yn ei gallu yn awr i osgoi 'dim bargen', ac yn sicr, nad yw'n gwastraffu'r misoedd nesaf cyn yr hydref yn ein gwthio tuag at ymyl y dibyn unwaith eto? Ni fydd hanes yn maddau os caiff buddiannau plaid flaenoriaeth dros fuddiannau'r wlad ar yr adeg hollbwysig hon.
Well, I endorse entirely the sentiments in the Member's question. He, I think rightly, reminds us that there is a very real possibility that 31 October becomes a deferred cliff edge unless action is taken in the meantime. And there has been a significant amount of resource, both financial and time, and actually the opportunity costs that that imposes, which Governments across the UK have necessarily in the circumstances had to take. As I've said before, that is the action of a responsible Government in this place, to take those steps. However, we do recognise, clearly, we would have preferred not to be in a position where we had to do that. As we stand here today, we are seeking to balance our ongoing commitment to making sure that we are taking those steps to ensure as best we can that Wales is prepared with the fact that we have to be clear that the use of resources is proportionate to that work. So, we will be taking the next few weeks to undertake a lessons-learned analysis of steps taken up until the exit day—well, the proposed exit day—of 29 March, so that we understand what we can do better in the coming weeks and months.
There is, however, a risk, I think, that we now look at the next six months and think, 'Well, this is way down the track.' We're already seven weeks or so into that seven-month delay. We might get to the summer recess without a resolution, we will then lose time over the summer, and we run the risk of being back in mid September when we have six weeks to the new deadline. So, I would just encourage people to reflect on that. And I agree with him that energies now must be directed at finding a resolution to this.
Wel, rwy'n ategu'r teimladau yng nghwestiwn yr Aelod. Credaf ei fod yn iawn i'n hatgoffa bod posibilrwydd gwirioneddol y bydd 31 Hydref yn ymyl dibyn gohiriedig oni bai y cymerir camau yn y cyfamser. Ac mae Llywodraethau ledled y DU wedi gorfod ildio cryn dipyn o adnoddau o dan yr amgylchiadau, o ran arian ac o ran amser, ac mewn gwirionedd, y costau cyfle yn sgil hynny. Fel y dywedais o'r blaen, cymryd y camau hynny yw'r weithred i Lywodraeth gyfrifol yn y lle hwn. Fodd bynnag, rydym yn cydnabod, yn amlwg, y byddai'n well gennym pe na baem mewn sefyllfa lle byddai'n rhaid i ni wneud hynny. Wrth inni sefyll yma heddiw, rydym yn ceisio cydbwyso ein hymrwymiad parhaus i sicrhau ein bod yn cymryd y camau hynny i sicrhau, hyd eithaf ein gallu, fod Cymru'n barod gyda'r ffaith bod yn rhaid inni fod yn eglur fod y defnydd o adnoddau yn gymesur â'r gwaith hwnnw. Felly, byddwn yn defnyddio'r ychydig wythnosau nesaf i gynnal dadansoddiad gwersi a ddysgwyd o'r camau a gymerwyd cyn y diwrnod ymadael—wel, y diwrnod ymadael arfaethedig—ar 29 Mawrth, fel ein bod yn deall yr hyn y gallwn ei wneud yn well dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf.
Fodd bynnag, ceir risg yn fy marn i ein bod bellach yn edrych ar y chwe mis nesaf ac yn meddwl, 'Wel, mae hyn ymhell yn y dyfodol.' Rydym eisoes oddeutu saith wythnos i mewn i'r cyfnod hwnnw o saith mis o oedi. Efallai y cyrhaeddwn doriad yr haf heb ddatrysiad, yna byddwn yn colli amser dros yr haf, ac rydym yn wynebu'r risg o ddod yn ôl yng nghanol mis Medi gyda chwe wythnos tan y terfyn amser newydd. Felly, rwy'n annog pobl i ystyried hynny. Ac rwy'n cytuno ag ef fod yn rhaid canolbwyntio ein hegni bellach ar ddatrys y mater hwn.
6. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad ynghylch a yw Llywodraeth Cymru wedi cynnal dadansoddiad o effeithiau posibl Brexit ar gadwyni cyflenwi yng Nghymru? OAQ53805
6. Will the Counsel General make a statement on whether the Welsh Government has undertaken an analysis of the possible effects of Brexit on supply chains in Wales? OAQ53805
Direct business engagement is ongoing with companies on supply chain issues. We have also commissioned research to further understand the complex European and global supply chains operated by businesses in Wales.
Mae ymgysylltiad busnes uniongyrchol yn parhau gyda chwmnïau ar faterion sy'n ymwneud â'r gadwyn gyflenwi. Rydym hefyd wedi comisiynu ymchwil i wella ein dealltwriaeth o'r cadwyni cyflenwi Ewropeaidd a byd-eang cymhleth a weithredir gan fusnesau yng Nghymru.
I thank the Minister for his answer. Since the 2016 referendum, the automotive sector in the UK has announced a number of closures. The debate about to what extent Brexit is to blame rages on, but, in the meantime, people have genuine concerns about their jobs. The closure of the Honda plant in Swindon worries me greatly, since one of its component suppliers is the Kasai plant in Merthyr Tydfil, in my region, which employs 200 people. It's one of 12 Welsh suppliers that face grave risks in the face of the closure of that one plant in Swindon, and follows on from the news that 400 voluntary redundancies are expected at Ford in Bridgend and 220 jobs are on the line due to the closure of the Schaeffler plant in Llanelli. What action is Welsh Government taking to support component suppliers to keep afloat during this difficult time for the automotive industry, and what assurances can the Minister give workers within the sector that your Government is doing everything in their power to protect their jobs?
Diolch i'r Gweinidog am ei ateb. Ers refferendwm 2016, mae'r sector modurol yn y DU wedi cyhoeddi eu bod yn cau nifer o safleoedd. Mae'r ddadl ynglŷn ag i ba raddau y mae Brexit ar fai yn parhau, ond yn y cyfamser, mae gan bobl bryderon gwirioneddol ynglŷn â'u swyddi. Mae cau ffatri Honda yn Swindon yn peri cryn bryder imi, gan mai un o'u cyflenwyr cydrannau yw ffatri Kasai ym Merthyr Tudful yn fy rhanbarth i sy'n cyflogi 200 o bobl. Mae'n un o 12 cyflenwr yng Nghymru sy'n wynebu risgiau difrifol yn sgil cau'r un ffatri honno yn Swindon, ac mae'n dilyn y newyddion fod disgwyl 400 o ddiswyddiadau gwirfoddol yn ffatri Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr a 220 o swyddi yn y fantol yn sgil cau ffatri Schaeffler yn Llanelli. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynorthwyo cyflenwyr cydrannau i oroesi yn ystod y cyfnod anodd hwn i'r diwydiant modurol, a pha sicrwydd y gall y Gweinidog ei roi i weithwyr yn y sector fod eich Llywodraeth yn gwneud popeth yn ei gallu i ddiogelu eu swyddi?
Well, I thank the Member for that important question. Her question reflects the fact that, whereas decisions may be taken in other parts of the UK—she mentioned Honda; previously Nissan, of course—the impacts of that can be felt in Wales and indeed in other parts of the UK. We've absolutely, as a Government, made representations to the UK Government in the context of their UK-wide planning to ensure that dimension is not lost in the considerations and that economic decisions taken in England have consequences way beyond that. There are a number of businesses in Wales, and she mentioned one in her question, that have a significant exposure in terms of supply chain to production facilities based in other parts of the UK.
The Welsh Government is working with the Wales automotive forum to discuss and understand the impact of Brexit, and in particular the impact of a 'no deal' Brexit. It's clear that there are a number of pressures that are currently at play in decisions taken by automotive companies across Wales, but Brexit certainly is one of those, and a significant one, I would argue, and the Welsh Government is taking steps to ensure that those companies have access to Welsh Government support. Part of the work that has been put in place is a range of tiger teams on a rapid response basis, which enables the Welsh Government to provide support in a way that is both tailored and rapidly available to companies that face difficult circumstances.
Wel, diolch i'r Aelod am ei chwestiwn pwysig. Mae ei chwestiwn yn adlewyrchu'r ffaith y gallai penderfyniadau a wneir mewn rhannau eraill o'r DU o bosibl—soniodd am Honda; Nissan gynt, wrth gwrs—effeithio ar Gymru a rhannau eraill o'r DU. Yn sicr, rydym ni fel Llywodraeth wedi cyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU yng nghyd-destun eu cynlluniau ar gyfer y DU gyfan i sicrhau nad yw'r dimensiwn hwnnw'n cael ei golli yn yr ystyriaethau a bod gan benderfyniadau economaidd a wneir yn Lloegr ganlyniadau ymhell y tu hwnt i'r wlad honno. Ceir nifer o fusnesau yng Nghymru, a soniodd am un yn ei chwestiwn, sy'n agored iawn o ran y gadwyn gyflenwi i gyfleusterau cynhyrchu mewn rhannau eraill o'r DU.
Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda fforwm modurol Cymru i drafod a deall effaith Brexit, ac yn arbennig effaith Brexit 'dim bargen'. Mae'n amlwg fod llawer o bwysau ar hyn o bryd ar benderfyniadau a wneir gan gwmnïau modurol ledled Cymru, ond yn sicr, mae Brexit yn un ohonynt, a buaswn yn dadlau ei fod yn un sylweddol, ac mae Llywodraeth Cymru yn cymryd camau i sicrhau bod gan y cwmnïau hynny fynediad at gymorth Llywodraeth Cymru. Mae rhan o'r gwaith sydd wedi'i gychwyn yn cynnwys ystod o dimau arbenigol ymateb cyflym i alluogi Llywodraeth Cymru i ddarparu cymorth i gwmnïau sy'n wynebu amgylchiadau anodd mewn ffordd sydd ar gael yn gyflym ac wedi'i haddasu ar eu cyfer.
Minister, this is a very important question. Tri-Wall Europe, a big employer in Monmouth in my constituency, a company that makes cardboard packaging for the motor industry and for many other industries as well, is headquartered in the far east but uses its base in Monmouth to supply all over Europe. In the previous Assembly, the then Minister for economy said after a visit to Tri-Wall that she was hoping to map and better understand the supply chains feeding that company, both in Wales and across Europe. I wonder has any work been done on that mapping process of supply and distribution chains, because this is clearly—. It's very important that we get this right in any Brexit deal and that those supply chains are at the heart of any deal. So, I'm just wondering what evidence, what information the Welsh Government currently has at its disposal to make sure that, in those negotiations, when you're making an input into the UK Government that's at the table, the interests of companies like Tri-Wall and other similar companies across Wales really are at the heart of these negotiations.
Weinidog, mae hwn yn gwestiwn pwysig iawn. Mae Tri-Wall Europe, cyflogwr mawr yn Nhrefynwy yn fy etholaeth, yn gwmni sy'n cynhyrchu deunydd pecynnu cardbord ar gyfer y diwydiant moduro a llawer o ddiwydiannau eraill hefyd, ac mae eu pencadlys yn y dwyrain pell ond maent yn defnyddio eu canolfan yn Nhrefynwy i gyflenwi ledled Ewrop. Yn y Cynulliad diwethaf, dywedodd Gweinidog yr economi ar y pryd, ar ôl ymweld â Tri-Wall, ei bod yn gobeithio mapio'r cadwyni cyflenwi sy'n bwydo'r cwmni hwnnw a'u deall yn well, yng Nghymru a ledled Ewrop. Tybed a oes unrhyw waith wedi'i wneud ar y broses honno o fapio cadwyni cyflenwi a dosbarthu, oherwydd mae hyn yn amlwg—. Mae'n bwysig iawn ein bod yn cael hyn yn iawn mewn unrhyw gytundeb Brexit a bod y cadwyni cyflenwi hyn yn ganolog i unrhyw gytundeb. Felly, tybed pa dystiolaeth, pa wybodaeth sydd ar gael i Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd i sicrhau, yn y trafodaethau hynny, pan fyddwch yn rhoi mewnbwn i Lywodraeth y DU sydd wrth y bwrdd, fod buddiannau cwmnïau fel Tri-Wall a chwmnïau tebyg eraill ledled Cymru yn ganolog i'r trafodaethau hyn.
Yes, I thank the Member for that question. I don't know, beyond the context of Brexit, the historical context of that, but he'll know of the work by Cardiff Business School that is being supplemented at the moment in relation to some of the issues identified in his question. We've also made available funding through the EU transition fund to support research projects, to understand with a greater degree of granularity some of the dimensions of supply chains, which are particularly complex. He mentions an international supply chain, I think, in his question, if I've understood correctly, but one of the significant issues that we face in Wales—one of the features, if you like, of our economy—is the intra-UK supply chains, which also require us to have an understanding with some granularity of the impact of Brexit on those, and that research will be eliciting some of that detail.
Ie, diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Nid wyf yn gwybod, y tu hwnt i gyd-destun Brexit, cyd-destun hanesyddol hynny, ond bydd yn gwybod am waith Ysgol Fusnes Caerdydd sy'n cael ei ategu ar hyn o bryd mewn perthynas â rhai o'r materion a nodwyd yn ei gwestiwn. Rydym hefyd wedi sicrhau bod cyllid ar gael drwy gronfa bontio'r UE i gefnogi prosiectau ymchwil, i ddeall rhai o ddimensiynau'r cadwyni cyflenwi mewn mwy o fanylder, gan eu bod yn arbennig o gymhleth. Credaf ei fod yn sôn am gadwyn gyflenwi ryngwladol yn ei gwestiwn, os deallaf yn iawn, ond un o'r materion sylweddol sy'n ein hwynebu yng Nghymru—un o nodweddion ein heconomi, os mynnwch—yw'r cadwyni cyflenwi o fewn y DU, sydd hefyd yn ei gwneud yn ofynnol i ni ddeall effaith Brexit ar y rheini mewn rhywfaint o fanylder, a bydd yr ymchwil hwnnw'n darparu peth o'r manylder hwnnw.
Tynnwyd cwestiwn 7 [OAQ53802] yn ôl. Felly, cwestiwn 8, Helen Mary Jones.
Question 7 [OAQ53802] has been withdrawn. So, question 8, Helen Mary Jones.
8. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael yn ddiweddar gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynghylch effaith Brexit ar GIG Cymru? OAQ53811
8. What recent discussions has the Counsel General had with the Minister for Health and Social Services regarding the impact of Brexit on the Welsh NHS? OAQ53811
I thank the Member for her question. The Minister for Health and Social Services and I are in regular and frequent contact, as is the case with all Ministers, to discuss the Welsh Government's responses to the range of distinct and unwelcome challenges that Brexit poses to Wales.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a minnau mewn cyswllt rheolaidd a mynych, fel sy'n wir gyda phob Gweinidog, i drafod ymatebion Llywodraeth Cymru i'r ystod o heriau amlwg a digroeso i Gymru yn sgil Brexit.
I'm grateful to the Counsel General for his response. Of course, there are many of us here that are hoping that this will not be a situation that we have to face, but, given that it may be, we now do have some further months, as you said in your response to Huw Irranca-Davies, to try to prepare for what the worst-case scenario might be. I wonder if, in discussion with the Minister for Health and Social Services, the Counsel General will take this opportunity to take a further look at the workforce issues in Wales that may arise, particularly in the health service and in care services if people either feel unable to remain or feel unwelcome as citizens of the EU, and of course, looking forward, particularly care services may not be able to recruit any longer as effectively as they have in the past from the EU. Whatever we think about this delay, it does at least give us some time to look at what those gaps are likely to be and to begin to take some steps to support health and care bodies in trying to meet those gaps if it comes to it.
Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb. Wrth gwrs, mae llawer ohonom yma yn gobeithio na fydd hon yn sefyllfa y bydd yn rhaid inni ei hwynebu, ond o gofio y gallai fod, mae gennym rai misoedd ychwanegol, fel y dywedasoch yn eich ymateb i Huw Irranca-Davies, i geisio paratoi ar gyfer y senario waethaf sy'n bosibl. Wrth drafod â'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, tybed a wnaiff y Cwnsler Cyffredinol fanteisio ar y cyfle hwn i edrych yn fanylach ar faterion yn ymwneud â'r gweithlu a all godi yng Nghymru, yn enwedig yn y gwasanaeth iechyd a gwasanaethau gofal os yw pobl naill ai'n methu aros yma neu'n teimlo nad oes croeso iddynt fel dinasyddion yr UE, ac wrth gwrs, yn y dyfodol, efallai na fydd gwasanaethau gofal, yn arbennig, yn gallu recriwtio mor effeithiol o'r UE ag y gallent yn y gorffennol. Beth bynnag yw ein barn am y cyfnod o oedi, mae'n rhoi rhywfaint o amser inni o leiaf i ystyried lle mae'r bylchau hynny'n debygol o fod ac i ddechrau rhoi rhai camau ar waith i gynorthwyo cyrff iechyd a gofal i geisio cau'r bylchau hynny os bydd angen.
I thank the Member for her supplementary. I think she hits the nail on the head. Our health services and our care services, perhaps in particular, depend on EU citizens to provide an essential service, often to very vulnerable individuals. She will know, I know, of the work that we've been doing to understand the dimensions of that. We've identified, and I've mentioned in the Chamber previously, that there is a particular issue around registered nurses in social care, where the numbers of those who are EU citizens are very considerable and higher than in the workforce in general.
We will be ensuring that we understand and provide support in relation to the workforce in the health and social care services generally. I know the Minister is very focused on that. It's important for the Government at large, and we are looking at what cross-cutting work the Government can do to understand the impact that decisions elsewhere can have as well on some of these workforce questions in our health and social care services. I will also say that I think that there are other dimensions that come from the question of a time delay, which we also will be looking at, so that interventions that might be appropriate in looking to a March departure need to be revisited to see if they're appropriate in the context of a potential October departure. So, all of these dimensions are certainly ones that are currently live and under consideration by the Government.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn atodol. Credaf ei bod yn taro'r hoelen ar ei phen. Mae ein gwasanaethau iechyd a'n gwasanaethau gofal, yn arbennig o bosibl, yn dibynnu ar ddinasyddion yr UE i ddarparu gwasanaeth hanfodol, yn aml i unigolion bregus iawn. Fe fydd yn ymwybodol, rwy'n gwybod, o'r gwaith y buom yn ei wneud i ddeall maint hynny. Rydym wedi nodi, ac rwyf wedi crybwyll yn y Siambr o'r blaen, fod problem benodol yn codi ynglŷn â nyrsys cofrestredig ym maes gofal cymdeithasol, lle mae niferoedd sylweddol iawn ohonynt yn ddinasyddion yr UE a nifer fwy nag a geir yn y gweithlu yn gyffredinol.
Byddwn yn sicrhau ein bod yn deall ac yn darparu cefnogaeth mewn perthynas â'r gweithlu yn y gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn gyffredinol. Gwn fod y Gweinidog yn canolbwyntio ar hynny. Mae'n bwysig i'r Llywodraeth yn gyffredinol, ac rydym yn edrych ar ba waith trawsbynciol y gall y Llywodraeth ei wneud i ddeall yr effaith y gall penderfyniadau mewn mannau eraill ei chael ar rai o'r cwestiynau hyn sy'n ymwneud â'r gweithlu yn ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Fe ddywedaf hefyd fy mod yn credu bod materion eraill yn codi o'r cwestiwn ynglŷn â chyfnod oedi, a byddwn eu hystyried hwythau hefyd, fel bod angen edrych eto ar ymyriadau a allai fod yn briodol wrth ystyried ymadael ym mis Mawrth i weld a ydynt yn briodol yng nghyd-destun ymadawiad posibl ym mis Hydref. Felly, mae'r holl agweddau hyn yn sicr yn rhai sydd dan ystyriaeth gan y Llywodraeth ar hyn o bryd.
Ac yn olaf, Janet Finch-Saunders.
And finally, Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd. Our health staff are the cornerstone of our NHS, many of these originating from the European Union. In Wales, 4 per cent of GPs and 15 per cent of dentists gain their primary medical qualification in the European Economic Area. According to the report entitled, 'The Public Health Implications of Brexit in Wales: A Health Impact Assessment Approach', Brexit creates a positive potential to attract skilled workers into key sectors to Wales from within the UK and non-EU nations. Counsel General, in addition to reassuring EU nationals that they are valued and still required in Wales, will you state what action the Welsh Government is taking to attract medical professionals from non-EU nations?
Diolch, Lywydd. Ein staff iechyd yw conglfaen ein GIG, ac mae llawer o'r rhain yn dod o'r Undeb Ewropeaidd yn wreiddiol. Yng Nghymru, mae 4 y cant o feddygon teulu a 15 y cant o ddeintyddion yn ennill eu cymhwyster meddygol sylfaenol yn yr Ardal Economaidd Ewropeaidd. Yn ôl adroddiad o'r enw 'Goblygiadau Brexit i Iechyd y Cyhoedd yng Nghymru: Ymagwedd Asesu Effaith ar Iechyd', mae Brexit yn creu potensial cadarnhaol i ddenu gweithwyr medrus i sectorau allweddol yng Nghymru o wledydd y DU a gwledydd y tu allan i'r UE. Gwnsler Cyffredinol, yn ogystal â thawelu meddyliau gwladolion yr UE eu bod yn cael eu gwerthfawrogi a bod eu hangen yng Nghymru o hyd, a wnewch chi ddatgan pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddenu gweithwyr meddygol proffesiynol o wledydd y tu allan i'r UE?
We—. I'm not quite sure where to start with that, really. We've been absolutely clear, and I wish that she and Members in her party would be slightly clearer than perhaps you have been, on this issue of how important it is for our health and care services to continue to be able to rely on the services of very valued employees and workers who are from the European Union. We've taken particular steps—she mentions qualifications in her question—to ensure that those qualifications continue to be recognised and respected here in Wales and across the UK. She describes Brexit as an opportunity. I'm afraid to say that, in this particular context, I think that is probably one of the more bizarre reflections. I think Brexit is a threat to the workforces in these places across Wales, and it is incumbent on us all in this place to remind EU citizens working in our public services across Wales that they are valued and welcomed and that they continue to be valued and welcomed in the coming months and years.
Rydym—. Nid wyf yn hollol siŵr lle i ddechrau gyda hynny, mewn gwirionedd. Rydym wedi bod yn gwbl glir, a byddai'n dda gennyf pe bai hi, ynghyd ag Aelodau yn ei phlaid, ychydig yn fwy eglur nag y maent wedi bod ar y mater hwn o bosibl, o ran pa mor bwysig yw hi fod ein gwasanaethau iechyd a gofal yn parhau i allu dibynnu ar wasanaethau gweithwyr gwerthfawr iawn sy'n dod o'r Undeb Ewropeaidd. Rydym wedi cymryd camau penodol—mae'n sôn am gymwysterau yn ei chwestiwn—i sicrhau bod y cymwysterau hynny'n parhau i gael eu cydnabod a'u parchu yma yng Nghymru a ledled y DU. Mae'n disgrifio Brexit fel cyfle. Yn y cyd-destun arbennig hwn, credaf fod hwnnw, yn ôl pob tebyg, yn un o'r disgrifiadau mwyaf rhyfedd i mi eu clywed. Credaf fod Brexit yn fygythiad i'r gweithluoedd yn y lleoedd hyn ledled Cymru, ac mae'n ddyletswydd arnom i gyd yn y lle hwn i atgoffa dinasyddion yr UE sy'n gweithio yn ein gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru eu bod yn cael eu gwerthfawrogi a'u croesawu ac y byddant yn parhau i gael eu gwerthfawrogi a'u croesawu yn y misoedd a'r blynyddoedd i ddod.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
Thank you to the Counsel General.
Ni ddewiswyd unrhyw gwestiynau amserol.
No topical questions were selected.
Ac felly, yr eitem nesaf yw’r datganiadau 90 eiliad. Siân Gwenllian.
And therefore, the next item is 90-second statements. Siân Gwenllian.
Diolch yn fawr, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, cynhaliwyd angladd Llywelyn Williams o Lanrug yn fy etholaeth i. Gŵr ifanc, deallus a disglair. Mae ei golli’n golled i Gymru, i Arfon ac i’w gymuned, ond yn bennaf oll i’w deulu. Mynychodd Ysgol Gynradd Llanrug ac yna Ysgol Uwchradd Brynrefail, cyn dilyn cwrs gradd yn Aberystwyth mewn gwleidyddiaeth a hanes. Cafodd ysgoloriaeth gerddorol i’r brifysgol, ac yno fe fu’n aelod ffyddlon o’r gerddorfa. Tra yn y brifysgol yn Aberystwyth, roedd yn aelod brwd o’r cymdeithasau Cymreig, ac roedd yn rhan o sefydlu papur newydd Yr Heriwr ar gyfer myfyrwyr. Roedd yn weithiwr cydwybodol gyda changen y coleg o Blaid Cymru, gan gydweithio’n agos â'r gangen leol yn Aberystwyth. Yn ôl teulu Llew, un o uchafbwyntiau’r cwrs gwleidyddiaeth oedd cyfle i fynd ar brofiad gwaith i’r Senedd yn Llundain gyda’r Aelodau Seneddol Elfyn Llwyd a Hywel Williams. Yno, magodd hyder a brwdfrydedd i edrych am yrfa mewn gwleidyddiaeth ac i wasanaethu’r gymuned leol.
Ar ôl ei gyfnod yn Aber, symudodd yn ôl i Lanrug i weithio gyda chyngor Môn, ond, yn anffodus, o fewn ychydig fisoedd, fe aeth yn sâl, a chafodd lawdriniaeth yn ysbyty Walton, Lerpwl. Dros y tair blynedd a hanner ddiwethaf parhaodd yn bositif a brwdfrydig, gan ailafael yn ei ddiddordebau cerddorol gyda bandiau pres lleol a chôr Dyffryn Peris. Gweithiodd yn selog o fewn ei gymuned fel cynghorydd cymuned a thrwy bwyllgorau’r Blaid ac fel llywodraethwr yn Ysgol Gynradd Llanrug. Fe fu’n bositif a chadarn, gan frwydro’n ddewr i’r diwedd er gwaethaf ei salwch. Fe gofiwn Llew fel person annwyl a bonheddig, brwdfrydig dros lwyddiant eraill, a Chymro i’r carn. Anfonwn ein cydymdeimlad llwyraf at ei deulu a’i gyfeillion ar yr adeg anodd a thrist yma.
Thank you, Llywydd. Last week, the funeral of Llywelyn Williams from Llanrug in my constituency was held. He was a bright, intelligent, young man. His loss is a loss to Wales, to Arfon and his community, but mainly, of course, to his family. He attended Ysgol Gynradd Llanrug and then Ysgol Uwchradd Brynrefail, before studying a degree course in Aberystwyth in politics and history. He was awarded a musical scholarship to attend university and, there, he was a loyal member of its orchestra. Whilst at Aberystwyth University, he was an enthusiastic member of the Welsh societies and was one of the founders of Yr Heriwr student newspaper. He was a diligent worker with the college branch of Plaid Cymru, working closely with the local Plaid Cymru branch in Aberystwyth. According to Llew's family, one of the highlights of his politics course was the opportunity to go on work experience to Parliament in London with MPs Elfyn Llwyd and Hywel Williams. There, he developed the enthusiasm and confidence to seek a career in politics and to serve his local community.
After his time in Aber, he moved back to Llanrug to work with Anglesey council, but, unfortunately, within just a few months, he was taken ill and required surgery at Walton hospital in Liverpool. Over the last three and a half years, he continued to be positive and enthusiastic, rekindling his musical interests with local brass bands and Dyffryn Peris choir. He worked diligently within his community as a community councillor and through Plaid committees and as a school governor at Ysgol Gynradd Llanrug. He was positive and strong, fighting till the end, despite his illness. We will remember Llew as a gentle and decent person. He was enthusiastic to see the success of others and a Welshman to the core. We send our sincerest condolences to his family and friends at this sad and difficult time.
The Tredegar House Folk Festival is among the highlights in Newport's cultural calendar. This weekend, the three-day festival is celebrating its thirtieth anniversary. During that time, hundreds of musicians, singers and dancers have gathered in Newport from all over the world. More than ever, this year's event will be a real celebration of the power of music to bring people together. There's something special about combining Welsh cultural heritage with the traditions and histories of countries from all corners of the globe. As well as visiting groups, recent winners of the BBC Radio Wales folk awards are among the line-up. There will be ceilidhs, workshops, dance and music sessions. It's wonderful to see people of all ages embracing such a variety of performances and styles. There's always something new and different to enjoy. I'm proud to have been asked to take up the role of president of the folk festival, succeeding Paul Flynn, who was an unwavering and avid supporter. Stephen Lyons and the annual organisers have again planned a fantastic programme. As ever, their commitment and hard work has created a real showcase of our rich culture. Together with many volunteer stewards, their dedication ensures that visitors keep coming back year after year. Excitement is building for this special anniversary year, and I look forward to seeing how the festival will continue to grow over the next 30 years.
Mae Gŵyl Werin Tŷ Tredegar ymhlith yr uchafbwyntiau yng nghalendr diwylliannol Casnewydd. Y penwythnos hwn, mae'r ŵyl hon, sy'n para tridiau, yn dathlu ei phen-blwydd yn 30 oed. Yn ystod y cyfnod hwnnw, mae cannoedd o gerddorion, cantorion a dawnswyr o bob rhan o'r byd wedi bod yn ymgynnull yng Nghasnewydd. Yn fwy nag erioed, bydd digwyddiad eleni yn ddathliad go iawn o rym cerddoriaeth i ddod â phobl at ei gilydd. Mae rhywbeth arbennig ynglŷn â chyfuno treftadaeth ddiwylliannol Cymru â thraddodiadau a hanesion gwledydd o bob cwr o'r byd. Yn ogystal â grwpiau sy'n ymweld, bydd enillwyr diweddar gwobrau gwerin BBC Radio Wales yn perfformio hefyd. Cynhelir sesiynau ceilidh, gweithdai, dawns a cherddoriaeth. Mae'n hyfryd gweld pobl o bob oed yn cofleidio'r fath amrywiaeth o berfformiadau ac arddulliau. Mae bob amser rhywbeth newydd a gwahanol i'w fwynhau. Rwy'n falch eu bod wedi gofyn i mi fod yn llywydd yr ŵyl werin, gan olynu Paul Flynn, a oedd yn gefnogwr brwd a diysgog. Mae Stephen Lyons a'r trefnwyr blynyddol wedi cynllunio rhaglen wych unwaith eto. Fel bob amser, mae eu hymroddiad a'u gwaith caled wedi creu arddangosiad go iawn o'n diwylliant cyfoethog. Ynghyd â llawer o stiwardiaid gwirfoddol, mae eu hymroddiad yn sicrhau bod ymwelwyr yn parhau i ddychwelyd flwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae'r cyffro'n cynyddu ar gyfer y pen-blwydd arbennig hwn, ac edrychaf ymlaen at weld sut y bydd yr ŵyl yn parhau i dyfu dros y 30 mlynedd nesaf.
Yr eitem nesaf yw'r cynnig ar aelodaeth pwyllgor, a dwi'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol. Rhun ap Iorwerth.
The next item is the motion on committee membership, and I call on a member of the Business Committee to move the motion formally. Rhun ap Iorwerth.
Cynnig NDM7049 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn dileu Gareth Bennett (Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig) fel Aelod o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad.
Motion NDM7049 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, removes Gareth Bennett (United Kingdom Independence Party) as a Member of the Standards of Conduct Committee.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Cynnig yn ffurfiol.
Formally move.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans.
Daw hynny â ni at ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar e-chwaraeon. Dwi'n galw ar David Melding i wneud y cynnig.
That brings us to the Welsh Conservative debate on e-sports. I call on David Melding to move the motion.
Cynnig NDM7044 Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod yr effaith gynyddol y mae'r diwydiant e-chwaraeon yn ei chael ar economïau lleol ledled y byd, megis twrnameintiau 2017 yn Valencia a Cologne a ddenodd rhwng 15,000 a 40,000 o gefnogwyr.
2. Yn nodi bod Adran Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon Llywodraeth y DU yn cynnal ymchwiliad i archwilio'r potensial ar gyfer e-chwaraeon yn y DU, ymhlith tueddiadau eraill o ran technoleg.
3. Yn croesawu argymhellion adolygiad Bazalgette o'r diwydiannau creadigol, a gomisiynwyd gan Lywodraeth y DU, sy'n amlinellu argymhellion ar gyfer sut y gall y sector e-chwaraeon fod yn sail i dwf economaidd y DU yn y dyfodol, drwy:
a) godi statws e-chwaraeon gyda chystadlaethau a noddir gan y Llywodraeth, timau cenedlaethol, a sylw yn y cyfryngau; a
b) cynyddu buddsoddiad Llywodraeth y DU o £23.7 miliwn yn ychwanegol dros bum mlynedd i ymestyn rhaglenni datblygu lwyddiannus ac arloesol cronfa gemau'r DU a'r 'Transfuzer'.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) archwilio manteision economaidd posibl y diwydiant e-chwaraeon yng Nghymru;
b) ymgynghori â rhanddeiliaid addas i drefnu a chynnal cystadleuaeth ryngwladol e-chwaraeon yng Nghymru;
c) adrodd yn ôl i'r Cynulliad ar gynnydd, erbyn 1 Hydref 2019.
Motion NDM7044 Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the growing impact that the esports industry is having on local economies around the world, such as the 2017 tournaments in Valencia and Cologne which attracted between 15,000 – 40,000 attendees.
2. Notes that the UK Government's Department for Digital, Culture, Media and Sport are undertaking an inquiry to explore the potential for esports in the UK, among other technology trends.
3. Welcomes the recommendations of the UK Government commissioned Bazalgette Review into the Creative Industries, which outlines recommendations for how the esports sector can underpin the UK’s future economic growth, by:
a) raising the status of esports with government sponsored competitions, national teams, and media coverage; and
b) increasing the UK Government’s investment by an extra £23.7 million over five years to extend the highly successful and innovative UK Games Fund and Transfuzer development programmes.
4. Calls on the Welsh Government to:
a) examine the potential economic benefits of the esports industry in Wales;
b) consult with suitable stakeholders to organise and host an international esports competition in Wales;
c) report on progress to the Assembly no later than 1 October 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'm very pleased to open this Welsh Conservative debate on a topic that—I think it's fair to say—is making its debut in the National Assembly. It's a topic that's very fresh and exciting in my opinion, and which has the potential for substantial growth in Wales if it's given the recognition and the attention that its success to date warrants.
Around the world, countries are embracing the phenomenon of e-sports and competitive gaming, despite a lingering stigma, and it is in these countries that we see most progress, capitalising on the sector's huge economic benefits, whilst also giving young people further opportunities to engage in competitive team-based activities. Simultaneously, the benefits of this industry are that it also encourages people to embrace many of the core digital and technological skills that are becoming so important in our modern, digital world.
Five years ago, you couldn't have imagined video-game competitions being broadcast on the same channel as traditional sports, but times are changing. Thanks to the massive popularity of e-sports, driven in large part by the internet-streaming generation, the entertainment landscape has transformed drastically over the past couple of years.
Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n falch iawn o agor y ddadl hon gan y Ceidwadwyr Cymreig ar bwnc sydd—credaf ei bod yn deg dweud—yn cael ei gyflwyno am y tro cyntaf yn y Cynulliad Cenedlaethol. Mae'n bwnc sy'n ffres ac yn gyffrous iawn yn fy marn i, ac mae iddo botensial ar gyfer twf sylweddol yng Nghymru os yw'n cael y gydnabyddiaeth a'r sylw haeddiannol yn sgil ei lwyddiant hyd yma.
Ledled y byd, mae gwledydd yn croesawu ffenomen e-chwaraeon a gemau rhithwir cystadleuol, er gwaethaf stigma parhaus, ac mae'r cynnydd mwyaf i'w weld yn y gwledydd hyn, wrth iddynt fanteisio ar fuddion economaidd enfawr y sector, tra'n rhoi cyfleoedd pellach i bobl ifanc gymryd rhan mewn gweithgareddau tîm cystadleuol. Ar yr un pryd, mantais y diwydiant hwn yw ei fod hefyd yn annog pobl i gofleidio llawer o'r sgiliau digidol a thechnolegol craidd sy'n dod yn fwyfwy pwysig yn ein byd digidol, modern.
Bum mlynedd yn ôl, ni fyddech wedi gallu dychmygu cystadlaethau gemau fideo yn cael eu darlledu ar yr un sianel â chwaraeon traddodiadol, ond mae pethau'n newid. Diolch i boblogrwydd aruthrol e-chwaraeon, a ysgogwyd i raddau helaeth gan y genhedlaeth sy'n ffrydio'r rhyngrwyd, mae'r tirlun adloniant wedi trawsnewid yn sylweddol dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Now, e-sports have been around for as long as the video-game industry itself, and collectively refer to competitive video-game play by professional and amateur gamers. Back in the early 1990s, it existed simply through a group of friends sitting around a Sega Mega Drive or Nintendo 64 console. But in recent years, growth in the gaming audience and player engagement has elevated e-sports into mainstream culture as a legitimate professional sport with a massive global following. We've all heard of the League of Legends, Call of Duty, FIFA and Halo 5. In 2018, Goldman Sachs estimated that the global monthly audience for e-sports is 167 million people, and that by 2022, it's estimated the audience will reach 276 million, or to put it in perspective, similar in size to the US NFL today. Other estimates claim that e-sports has $900 million of annual revenue—that's the revenue of the sport—and 380 million viewers globally. So, we can see the scale of the industry by whatever measure we choose to take, and there is some dispute just about its current size because it is growing so quickly.
Nawr, mae e-chwaraeon wedi bod o gwmpas ers cyhyd â'r diwydiant gemau fideo ei hun, ac maent yn cyfeirio'n gyfunol at chwarae gemau fideo cystadleuol gan chwaraewyr proffesiynol ac amatur. Yn ôl yn y 1990au cynnar, roedd yn bodoli'n syml drwy fod grŵp o ffrindiau yn eistedd o amgylch consol Sega Mega Drive neu Nintendo 64. Ond yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae cynnydd yn y nifer sy'n gwylio gemau ac ymgysylltiad chwaraewyr wedi dyrchafu e-chwaraeon i fod yn ddiwylliant prif ffrwd fel camp broffesiynol ddilys gyda niferoedd enfawr o ddilynwyr yn fyd-eang. Rydym i gyd wedi clywed am League of Legends, Call of Duty, FIFA a Halo 5. Yn 2018, amcangyfrifodd Goldman Sachs fod cynulleidfa fisol fyd-eang e-chwaraeon yn 167 miliwn o bobl, ac erbyn 2022, mae'n amcangyfrif y bydd y gynulleidfa yn cyrraedd 276 miliwn, neu, i'w roi mewn persbectif, cynulleidfa sy'n debyg o ran maint i NFL yr Unol Daleithiau heddiw. Mae amcangyfrifon eraill yn honni bod gan e-chwaraeon $900 miliwn o refeniw blynyddol—dyna refeniw'r gamp—a 380 miliwn o wylwyr ar draws y byd. Felly, ni waeth pa fesur a ddefnyddiwn, gallwn weld maint y diwydiant, ac mae rhywfaint o ddadlau ynglŷn â'i faint ar hyn o bryd oherwydd ei fod yn tyfu mor gyflym.
The potential, Deputy Presiding Officer, is clearly vast, yet Wales is yet to play its full role or the role it is capable of performing, despite some commendable activity, which I'm sure the Minister will refer to later. But this is an industry that is yet to really take off, and if we get in there now and really capture these trends, then we can be a real leader.
Other UK cities are capitalising on the industry's potential with both Birmingham and London, for instance, hosting major competitive gaming tournaments this year that are expected to draw crowds of 21,000 and 30,000 respectively. It's astonishing the level of spectator interest in these competitions. Imagine the impact that this could have on local economies and business in Wales if we were drawing on these spectators and seeing them come from all around the world, potentially. I just think, to put this in historical terms, in the late nineteenth century, I'm sure there were many stick-in-the-muds who said, 'Oh, these new recently regularised sports of rugby, cricket and football, it's just a fad and we shouldn't be building stadia for 30,000, 40,000 people because we won't know what to do with these places in 10 years—we'll be growing potatoes there.' But happily, we did not take that attitude and we captured the enthusiasm that the late Victorians and Edwardians had for spectator sports. It's been a massive part of our culture and our economy as a result.
Indeed, the world of e-sports and traditional physical sports is now converging. There are many examples of sports teams getting involved in the e-sports, including Paris Saint-Germain, Manchester City, West Ham United, AS Roma and Formula 1 brands like McLaren, to name just a few. And, indeed, there are initiatives like the ePremier League that will launch later this year—a FIFA e-sports tournament featuring Premier League clubs playing virtually against one another—and the Formula 1 Esports Series, the champion of which, at the moment, is the British e-sports professional Brendon Leigh.
The International Olympic Committee is also looking into e-sports, and even some of our universities across the UK have now begun to offer e-sport courses, such is their technological innovation and economic potential. If we look around abroad for international comparisons, we can see that other countries are some way ahead of us in developing this sector. E-sports are now part of mainstream culture in South Korea, with the country leading globally in games development, e-sports and the marketing of e-sports. Forty thousand people recently attended an e-sports world championship that was played inside a football stadium used in Korea during the 2002 World Cup semi-final, whilst a gaming culture has been built through the establishment of gaming cafes. In response to the growing popularity, the Korean Government became actively involved in promoting e-sports, creating the Korea e-Sports Association to drive growth in games development and participation in online gaming. And only last week, the Danish Government released an official e-sport strategy to foster domestic and international growth of the sector with a focus on healthy environments and communities.
The UK Government has recognised the opportunities that the e-sports industry presents for our economy. The Department for Digital, Culture, Media and Sport is currently undertaking an inquiry to explore the potential of this sector in the UK among other technological trends, so we too need to get ahead. Dirprwy Lywydd, our motion today requests that the Welsh Government examines the potential economic benefits of the e-sports industry to Wales, consult with suitable stakeholders to organise and host an international e-sports competition in Wales and report on its progress to the Assembly no later than 1 October. If we're going to put Wales at the forefront of this developing trend, we need to do it now.
We are seeing new studies that look into the influence that performance in e-sports has, such as increased cognitive functions correlated with gaming and the positive effects on mental health. Now, it has to be said that there are some concerns out there about how gambling gets associated with e-sports, but it's not core to the activity; the activity is one of great innovation and invention on the people that play these games, particularly the professionals, and then the spectators that get involved in following them.
Can I say, Dirprwy Lywydd, that I am disappointed with the Government's amendment? It deletes point 4, which I just quoted, in terms of the action we require, and I think it does weaken the motion slightly. And then it replaces item 4 with a fuzzy, slightly self-congratulatory amendment of its own. However, such is the importance, I think, of us sending a unanimous message today that if I'm able to persuade the Assembly to support our motion without amendment, and assuming that the Government's amendment, then, does carry, because it still leaves the motion largely intact—and, as I said, there's the need to send this unified message—I would still ask Members to support the motion if it's amended. I look forward to contributions to what I hope you will agree is an important discussion this afternoon.
Mae'r potensial, Ddirprwy Lywydd, yn amlwg yn eang, ond eto, nid yw Cymru wedi chwarae ei rôl lawn na'r rôl y gall ei chyflawni, er gwaethaf rhywfaint o weithgarwch clodwiw, ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cyfeirio at hynny yn nes ymlaen. Ond dyma ddiwydiant sydd eto i gyflawni ei botensial llawn mewn gwirionedd, ac os gallwn fynd ati yn awr i fanteisio ar y tueddiadau hyn, gallwn fod yn arweinydd go iawn.
Mae dinasoedd eraill yn y DU yn manteisio ar botensial y diwydiant gyda Birmingham a Llundain, er enghraifft, yn cynnal pencampwriaethiau gemau rhithwir cystadleuol mawr eleni a disgwylir y byddant yn denu torfeydd o 21,000 a 30,000 yn y drefn honno. Mae'n syndod faint o ddiddordeb sydd gan wylwyr yn y cystadlaethau hyn. Dychmygwch yr effaith y gallai hyn ei chael ar economïau a busnesau lleol yng Nghymru pe baem yn denu'r gwylwyr hyn ac yn eu gweld yn dod o bob cwr o'r byd, o bosibl. I roi hyn mewn termau hanesyddol, ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, rwy'n siŵr fod llawer o bobl hen ffasiwn wedi dweud, 'O, y chwaraeon newydd hyn sydd wedi cael eu gwneud yn ddigwyddiadau rheolaidd yn ddiweddar, rygbi, criced a phêl-droed, nid ydynt yn ddim mwy na chwiw ac ni ddylem adeiladu stadia ar gyfer 30,000, 40,000 o bobl oherwydd ni fyddwn yn gwybod beth i'w wneud â'r mannau hyn mewn 10 mlynedd—byddwn yn tyfu tatws yno.' Ond yn ffodus, ni wnaethom fabwysiadu'r ymagwedd honno ac fe wnaethom adeiladu ar frwdfrydedd y Fictoriaid a'r Edwardiaid tuag at chwaraeon i wylwyr. Mae wedi bod yn rhan enfawr o'n diwylliant a'n heconomi o ganlyniad i hynny.
Yn wir, mae byd e-chwaraeon a chwaraeon corfforol traddodiadol bellach yn cydgyfarfod. Ceir llawer o enghreifftiau o dimau chwaraeon yn cymryd rhan mewn e-chwaraeon, gan gynnwys Paris Saint-Germain, Manchester City, West Ham United, AS Roma a brandiau Fformiwla 1 fel McLaren, i enwi rhai yn unig. Ac yn wir, mae mentrau fel yr e-Uwch Gynghrair a fydd yn cael ei lansio yn ddiweddarach eleni—pencampwriaeth e-chwaraeon FIFA lle bydd clybiau'r Uwch Gynghrair yn cystadlu'n erbyn ei gilydd—a Chyfres E-Chwaraeon Fformiwla 1, a phencampwr y gyfres honno, ar y foment, yw'r e-chwaraewr proffesiynol o Brydain, Brendon Leigh.
Mae'r Pwyllgor Olympaidd Rhyngwladol hefyd yn edrych ar e-chwaraeon, ac mae rhai o'n prifysgolion ledled y DU bellach wedi dechrau cynnig cyrsiau e-chwaraeon hyd yn oed, sy'n arwydd o'u dyfeisgarwch technolegol a'u potensial economaidd. Os edrychwn o gwmpas dramor am gymariaethau rhyngwladol, gallwn weld bod gwledydd eraill ymhell ar y blaen i ni mewn perthynas â datblygu'r sector hwn. Mae e-chwaraeon bellach yn rhan o'r diwylliant prif ffrwd yn Ne Corea, gyda'r wlad yn arwain yn fyd-eang ar ddatblygu gemau, e-chwaraeon a marchnata e-chwaraeon. Yn ddiweddar, mynychodd 40,000 o bobl bencampwriaeth e-chwaraeon y byd a chwaraewyd mewn stadiwm bêl-droed a ddefnyddiwyd yng Nghorea ar gyfer gêm gynderfynol Cwpan y Byd yn 2002, a datblygwyd diwylliant gemau drwy sefydlu caffis gemau. Mewn ymateb i'r poblogrwydd cynyddol, aeth Llywodraeth Corea ati i hyrwyddo e-chwaraeon, gan greu Cymdeithas e-chwaraeon Corea i ysgogi twf datblygiad gemau a chynyddu cyfranogiad mewn gemau ar-lein. A'r wythnos diwethaf, rhyddhaodd Llywodraeth Denmarc strategaeth e-chwaraeon swyddogol i feithrin twf domestig a rhyngwladol y sector gan ganolbwyntio ar amgylcheddau a chymunedau iach.
Mae Llywodraeth y DU wedi cydnabod y cyfleoedd y mae'r diwydiant e-chwaraeon yn eu cynnig i'n heconomi. Mae'r Adran Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon yn cynnal ymchwiliad ar hyn o bryd i archwilio potensial y sector hwn yn y DU ymysg tueddiadau technolegol eraill, felly mae angen i ni symud ymlaen hefyd. Ddirprwy Lywydd, mae ein cynnig heddiw yn gofyn i Lywodraeth Cymru archwilio manteision economaidd posibl y diwydiant e-chwaraeon i Gymru, ymgynghori â rhanddeiliaid addas i drefnu a chynnal cystadleuaeth e-chwaraeon ryngwladol yng Nghymru ac adrodd yn ôl i'r Cynulliad ar ei chynnydd erbyn 1 Hydref fan bellaf. Os ydym eisiau sicrhau bod Cymru ar y blaen yn y duedd hon sy'n datblygu, mae angen i ni wneud hynny yn awr.
Rydym yn gweld astudiaethau newydd sy'n edrych ar y dylanwad y mae perfformiad mewn e-chwaraeon yn ei gael, megis y cydberthyniad rhwng cynnydd mewn gweithgarwch gwybyddol a gemau a'r effeithiau cadarnhaol ar iechyd meddwl. Nawr, mae'n rhaid dweud bod rhai pryderon ynglŷn â'r modd y gwneir cysylltiad rhwng hapchwarae ag e-chwaraeon, ond nid yw'n greiddiol i'r gweithgaredd; mae'r gweithgaredd yn arloesol ac yn ddyfeisgar iawn i'r bobl sy'n chwarae'r gemau hyn, yn enwedig y chwaraewyr proffesiynol, a'r gwylwyr sy'n eu dilyn.
A gaf fi ddweud, Ddirprwy Lywydd, fy mod yn siomedig ynghylch gwelliant y Llywodraeth? Mae'n dileu pwynt 4 a ddyfynais yn awr, o ran y camau gweithredu rydym eu hangen, a chredaf ei fod yn gwanhau'r cynnig rhywfaint. Ac yna mae'n disodli eitem 4 gyda'i welliant niwlog a braidd yn hunanglodforus ei hun. Fodd bynnag, credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn anfon neges unfrydol heddiw, os gallaf berswadio'r Cynulliad i gefnogi ein cynnig heb welliant, a chan gymryd bod gwelliant y Llywodraeth wedyn yn cael ei dderbyn, gan ei fod yn dal i adael y cynnig yn gyfan i raddau helaeth—ac fel y dywedais, mae angen anfon y neges unedig hon—buaswn yn dal i ofyn i Aelodau gefnogi'r cynnig os bydd yn cael ei ddiwygio. Edrychaf ymlaen at gyfraniadau i'r hyn y gobeithiaf y byddwch yn cytuno sy'n drafodaeth bwysig y prynhawn yma.
Thank you. I have selected the amendment to the motion, and I call on the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism to move, formally, amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans.
Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu pwynt 4 a rhoi yn ei le:
Yn nodi’r buddsoddiadau sylweddol a wnaed gan Lywodraeth Cymru a’i phartneriaid dros y blynyddoedd diwethaf sydd wedi helpu i greu sector Diwydiannau Creadigol ffyniannus yng Nghymru.
Yn nodi bwriad Llywodraeth Cymru i fabwysiadu dull trawslywodraethol o ehangu’r diwydiant e-chwaraeon yng Nghymru, gan gydnabod y ffaith y bydd y Sector Diwydiannau Creadigol yn cyfrannu’n sylweddol at ei lwyddiant.
Yn galw ar Lywodraeth y DU i sicrhau bod Cymru a’r gweinyddiaethau datganoledig eraill yn derbyn cyllid ychwanegol ar gyfer y diwydiannau creadigol fel bod modd iddynt fanteisio ar gyfleoedd newydd o fewn yr economi greadigol.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete point 4 and replace with:
Notes the significant investments made by the Welsh Government and its partners in recent years that has helped establish a thriving Creative Industries sector in Wales.
Notes the Welsh Government’s intention to take a cross government approach to grow the esports industry in Wales, acknowledging that the Creative Industries Sector is a driving force for its continued success.
Calls on the UK Government to ensure that additional funding for creative industries is made available to Wales and other devolved administrations to exploit new opportunities in the creative economy.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Yn ffurfiol. Diolch yn fawr.
Formally. Thank you.
Diolch. Janet Finch-Saunders.
Diolch. Janet Finch-Saunders.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Almost most of us here today will be aware that e-sports do generate a similar level of interest and excitement as does the World Cup. To date, the Welsh Government, however, has not taken full advantage of the immense economic benefits that are to be gained from promoting this industry by facilitating collaboration with stakeholders.
E-sports and the gaming industry are a source of entertainment that is particularly popular, of course, among the male population. Increasingly, this industry has assumed a central space on the internet and in the media. Now, given the immense technological advancement of our society, and our enhanced inter-connectedness with our regions, people and ideas, the popularity and availability of online games has multiplied.
According to NewZoo, the UK e-sports audience in 2016 was 6.5 million, and this is expected to increase with improved access to streaming platforms such as Sky Sports, YouTube and Twitch—I've never even heard of that last one. The Welsh Government must recognise that this industry has serious potential to accelerate our economic growth, generate jobs for future generations and equip those that are involved and interested in this industry with the business, digital and creative skills that will put Wales on the map for gaming and e-sport success, like the current leader in the field, South Korea.
According to the conclusions of the Bazalgette review, 300,000 jobs were created between 2011 and 2015, and by 2030, 1 million new jobs are predicted to be created within this industry. In 2016 alone, the British Esports Association estimated that e-sports contributed £18.4 million to the UK economy in 2016. Given that over $5.6 billion was spent by gamers in the leading country, South Korea, the Welsh Government has to acknowledge the full potential of this rapidly growing and exciting market by beginning to make preparations for collaboration with creative organisations, gaming businesses and, indeed, our own universities.
Indeed, since it is our young generation who is fuelling this technological boom and e-sports success, the Welsh Government must acknowledge the benefits to be gained by extending collaboration with our Welsh universities, to develop partnerships with global technological companies, securing further investment and attracting the most competent graduates into Wales. English universities such as York and Staffordshire have already developed e-sports courses and modules that will equip young adolescents with an interest in pursuing a career in this field with the skills and knowledge that they will need going forward.
Furthermore, it is worth acknowledging that the University of South Wales and south-Wales based Tiny Rebel Games have collaborated with digital and creative companies such as Aardman Animations, and they have secured a multimillion-pound investment from the UK Government for the research and creation of a new virtual reality game. This type of investment needs to continue and extend to the promotion of e-sport events that can attract thousands of spectators to the very development of internet infrastructure and connectivity. Recently, in South Korea, 40,000 people attended the League of Legends world championships, and this success can be linked back to the Korean Government's investment into telecommunications and the internet. I therefore urge the Government to reflect on the points that I've made and my colleague David Melding has, and to initiate collaboration with technological and creative partners to give Wales and the Welsh people the best chance to capitalise on this global development. Thank you.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Bydd y rhan fwyaf ohonom yma heddiw yn ymwybodol fod e-chwaraeon yn creu lefel debyg o ddiddordeb a chyffro â Chwpan y Byd. Hyd yma, fodd bynnag, nid yw Llywodraeth Cymru wedi manteisio'n llawn ar y manteision economaidd aruthrol sydd i'w hennill o hyrwyddo'r diwydiant hwn drwy hwyluso cydweithrediad â rhanddeiliaid.
Mae e-chwaraeon a'r diwydiant gemau rhithwir yn ffynhonnell adloniant sy'n arbennig o boblogaidd, wrth gwrs, ymhlith y boblogaeth wrywaidd. Yn gynyddol, mae'r diwydiant hwn wedi gwneud lle canolog i'w hun ar y rhyngrwyd ac yn y cyfryngau. Nawr, o gofio datblygiad technolegol aruthrol ein cymdeithas, a'n rhyng-gysylltiadau gwell â'n rhanbarthau, ein pobl a'n syniadau, mae poblogrwydd ac argaeledd gemau ar-lein wedi cynyddu.
Yn ôl NewZoo, roedd cynulleidfa e-chwaraeon y DU yn 2016 yn 6.5 miliwn, a disgwylir y bydd y ffigur hwn yn cynyddu gyda mynediad gwell at lwyfannau ffrydio megis Sky Sports, YouTube a Twitch—nid wyf erioed wedi clywed am yr un diwethaf. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gydnabod bod gan y diwydiant hwn botensial difrifol i gyflymu ein twf economaidd, creu swyddi ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol ac arfogi'r rheini sy'n ymwneud â'r diwydiant hwn ac yn ymddiddori ynddo â'r sgiliau busnes, digidol a chreadigol a fydd yn rhoi Cymru ar y map o ran llwyddiant gemau ac e-chwaraeon, fel yr arweinydd presennol yn y maes, De Corea.
Yn ôl casgliadau adolygiad Bazalgette, crëwyd 300,000 o swyddi rhwng 2011 a 2015, ac erbyn 2030, rhagwelir y bydd 1 filiwn o swyddi newydd yn cael eu creu o fewn y diwydiant hwn. Yn 2016 yn unig, amcangyfrifodd Cymdeithas E-chwaraeon Prydain fod e-chwaraeon wedi cyfrannu £18.4 miliwn i economi'r DU yn 2016. O ystyried bod chwaraewyr gemau wedi gwario dros $5.6 biliwn yn y wlad sydd ar y brig, De Corea, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gydnabod potensial llawn y farchnad gyffrous hon sy'n tyfu'n gyflym drwy ddechrau paratoi ar gyfer cydweithrediad â sefydliadau creadigol, busnesau gemau a'n prifysgolion ein hunain.
Yn wir, gan mai ein cenhedlaeth ifanc sy'n hybu'r ffyniant technolegol hwn a llwyddiant e-chwaraeon, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gydnabod y manteision a ddaw yn sgil ehangu'r cydweithrediad â phrifysgolion Cymru, i ddatblygu partneriaethau â chwmnïau technolegol byd-eang, gan sicrhau buddsoddiad pellach a denu'r graddedigion mwyaf cymwys i Gymru. Mae prifysgolion Lloegr, megis Caerefrog a swydd Stafford, eisoes wedi datblygu cyrsiau a modiwlau e-chwaraeon a fydd yn arfogi pobl ifanc sydd â diddordeb mewn dilyn gyrfa yn y maes hwn â'r sgiliau a'r wybodaeth y byddant eu hangen yn y dyfodol.
At hynny, mae'n werth cydnabod bod Prifysgol De Cymru a Gemau Tiny Rebel yn ne Cymru wedi cydweithio â chwmnïau digidol a chreadigol megis Aardman Animations, ac maent wedi sicrhau buddsoddiad gwerth miliynau o bunnoedd gan Lywodraeth y DU ar gyfer gwaith ymchwil i greu gêm rithwir newydd. Mae angen i'r math hwn o fuddsoddiad barhau ac ymestyn i gynnwys y gwaith o hyrwyddo digwyddiadau e-chwaraeon a all ddenu miloedd o wylwyr a datblygu seilwaith a chysylltedd rhyngrwyd. Yn ddiweddar, yn Ne Corea, mynychodd 40,000 o bobl bencampwriaeth League of Legends y byd, a gellir cysylltu'r llwyddiant hwn â buddsoddiad Llywodraeth Corea ym maes telathrebu a'r rhyngrwyd. Felly rwy'n annog y Llywodraeth i ystyried y pwyntiau a wneuthum, ynghyd â'r pwyntiau a wnaeth fy nghyd-Aelod, David Melding, ac i ddechrau cydweithio â phartneriaid technolegol a chreadigol i roi'r cyfle gorau i Gymru, a'r Cymry, fanteisio ar y datblygiad byd-eang hwn. Diolch.
Can I thank the Member David Melding for bringing forward this very interesting debate today? I wanted to make a brief contribution and say that I believe the Member was absolutely right, in opening this debate, when he said the availability of the trends and talents are a clear part of the reason behind why we've seen such a rise in e-sports and why it will continue to grow in the future. In fact, PricewaterhouseCoopers suggests that by 2021, the UK market could be worth £5.2 billion.
So, Deputy Llywydd, how do we ensure that in Wales we do have a piece of that market share? It might well begin with our very own Assembly e-competition, because I have heard that, behind the scenes, my colleague from across the benches Darren Millar has been practising hard to beat me on FIFA, so I wonder, Deputy Llywydd, if the Member wants a game after Plenary one day. [Laughter.] On a more serious note—the issue of funding—we know that the Government's digital innovation fund has helped and supported technical innovation as well as driving growth in the gaming industry.
North-east Wales, in particular, is well placed to be part of this growth with the availability of regional funding, as well as links with major cities across the border. Now, that's important, because we know that the UK is good at attracting and retaining and training skilled workers within the digital sector, with London, Cambridge and Birmingham as we've mentioned earlier, acting as major magnets. But, Deputy Llywydd, that could mean areas in north Wales—right across the north Wales coast—linking with the English cities just across the border, could benefit from this market as well.
Wales has already hosted a range of major sporting events, such as the great Champions League final here in Cardiff, so there's absolutely no reason why we shouldn't be making moves to host the newly formed ePremier League, as we heard before, or even a European version. Now, I must say my grandad and close friends would be very happy, but the only thing I will say is that it pains me that Liverpool won the ePremier League, albeit they did play very well yesterday.
In closing, Deputy Llywydd, I do think Wales is in a great place to lead the way on the e-sports industry and be up there with the very best, but what we certainly know is that we need to build on the work that we've seen so far, but also consider future Government decisions, such as investment funds, tax implications and access to workers within the gaming industry in a post-Brexit Wales. Diolch.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod David Melding am gyflwyno'r ddadl hynod ddiddorol hon heddiw? Roeddwn eisiau gwneud cyfraniad byr a dweud fy mod yn credu bod yr Aelod yn llygad ei le, wrth agor y ddadl hon, pan ddywedodd fod argaeledd y tueddiadau a'r talentau yn rhan amlwg o'r rheswm pam ein bod wedi gweld y fath gynnydd mewn e-chwaraeon a pham y bydd yn parhau i dyfu yn y dyfodol. Yn wir, mae PricewaterhouseCoopers yn awgrymu y gallai marchnad y DU fod yn werth £5.2 biliwn erbyn 2021.
Felly, Ddirprwy Lywydd, sut y gallwn sicrhau ein bod ni yng Nghymru yn cael cyfran o'r farchnad honno? Efallai y bydd yn dechrau gyda'n e-gystadleuaeth ein hunain yn y Cynulliad, oherwydd clywais fod fy nghyd-Aelod ar draws y meinciau, Darren Millar, wedi bod yn ymarfer yn galed i fy nghuro ar FIFA, felly tybed, Ddirprwy Lywydd, a hoffai'r Aelod gael gêm rhyw ddiwrnod ar ôl y Cyfarfod Llawn. [Chwerthin.] Ar nodyn mwy difrifol—mater ariannu—gwyddom fod cronfa arloesi digidol y Llywodraeth wedi helpu a chefnogi arloesedd technegol yn ogystal â sbarduno twf yn y diwydiant gemau.
Mae gogledd-ddwyrain Cymru yn arbennig mewn sefyllfa dda i fod yn rhan o'r twf hwn gyda'r cyllid rhanbarthol sydd ar gael, yn ogystal â chysylltiadau â dinasoedd mawr dros y ffin. Nawr, mae hynny'n bwysig, oherwydd gwyddom fod y DU yn dda am ddenu a chadw a hyfforddi gweithwyr medrus yn y sector digidol, gyda Llundain, Caergrawnt a Birmingham, fel y soniasom yn gynharach, yn gweithredu fel magnedau mawr. Ond, Ddirprwy Lywydd, gallai hynny olygu bod ardaloedd yng ngogledd Cymru—ar hyd arfordir gogledd Cymru i gyd—yn cysylltu â dinasoedd Lloegr dros y ffin, gan elwa ar y farchnad hon hefyd.
Mae Cymru eisoes wedi cynnal nifer o ddigwyddiadau chwaraeon mawr, fel rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr yma yng Nghaerdydd, felly nid oes unrhyw reswm o gwbl pam na ddylem roi camau ar waith i gynnal yr e-Uwch Gynghrair newydd, fel y clywsom eisoes, neu fersiwn Ewropeaidd hyd yn oed. Nawr, mae'n rhaid i mi ddweud y byddai fy nhad-cu a fy ffrindiau agos yn hapus iawn, ond yr unig beth rwyf am ei ddweud yw ei fod yn destun gofid i mi mai Lerpwl a enillodd yr e-Uwch Gynghrair, er eu bod wedi chwarae'n dda iawn ddoe.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, credaf fod Cymru mewn lle gwych i arwain y ffordd mewn perthynas â'r diwydiant e-chwaraeon a sefyll ymysg y goreuon, ond yr hyn a wyddom yn sicr yw bod angen i ni adeiladu ar y gwaith a welsom hyd yn hyn, yn ogystal ag ystyried penderfyniadau'r Llywodraeth yn y dyfodol, megis penderfyniadau'n ymwneud â chronfeydd buddsoddi, goblygiadau treth a mynediad at weithwyr yn y diwydiant gemau yng Nghymru ar ôl Brexit. Diolch.
I'm pleased to contribute to today's debate on e-sports and to agree with many of the comments made by my colleague David Melding in his eloquent opening of this debate. I must be honest, however, that my knowledge of this area is rather limited, but from what I've read over the past few days in bringing myself up to speed on the whole area of e-sports, this is a rapidly growing debate and one that I feel that, within Wales, we probably haven't been engaging with enough and that we should do more to engage with in future, because it is a growing and significant area of the creative industries, both in Wales and in the UK.
Now, David Melding mentioned the Government amendment. I think the Government amendment does deserve commendation for its own creativity—its deftness, I should say, as it neatly sidesteps the whole issue of e-sports and focuses the debate more on the subject of the creative industries. As David Melding said, that aside, we will not be supporting the Government amendment at the outset, but if that amendment does pass, we will then be supporting the amended motion, because the points it makes about the creative industries in Wales and their support and encouragement are very well-made points that deserve to be supported by all of us in this Chamber.
But if I can turn to the substantive issue, the Bazalgette review made some important recommendations in this area, recognising the growing potential of e-sports for the economy whilst looking at ways in which we can guard against some of the more negative aspects that come out of this debate, such as the dangers of encouraging gambling, of encouraging participation in some of the less physical aspects of life that people do fear and have feared in the past about e-sports, which hopefully this debate will help to neutralise, for there are areas of e-sports that are beneficial and should be encouraged.
One thing is clear: e-sports and games, like it or not, are playing an increasing yet underrated role within the UK economy and the Welsh economy. It's an area that Wales can get ahead of the game with, if you pardon the pun, and that's not currently the case, with the geographical spread of jobs in this area uneven. In fact, the statistics that I looked at said that 46.7 per cent of the creative industry jobs are currently concentrated in London and the south-east of England, with a small percentage in Scotland; only 2.8 per cent currently in Wales, and I know we would all hope to change that. I think this can be overcome, but we have to accept it's not going to be easy, and it does touch many other areas.
The report that I mentioned shows that there's a strong link between the quality and accessibility of broadband connectivity and productivity, and that's straightforward to understand. The creative industries, particularly gaming and e-sports, require fast and reliable internet infrastructure and cloud-based services. So, premises have to have access to superfast broadband, and we know, in Wales, that has been an issue in the past. So, we must deal with any delays in rolling out phase 2 of Superfast Cymru, particularly in rural areas. Of course, rural areas, in my area, are also part of the wider Cardiff city region, and that region includes investment in digital technology, as does the Swansea city deal, indeed. So, e-sports can be addressed at the city region level, not just at the local level or indeed at the Welsh level.
So, what are the benefits of all this? Well, as David Melding said in opening, there are cognitive benefits of encouraging this area. There's also an application for science, technology, engineering and mathematics. E-sports can help develop skills such as improving decision making, promoting teamwork, communication skills, and developing digital technology and skills. These benefit a number of areas within and outside the digital sector. We know the importance—. We frequently talk about the importance, in this Chamber, of STEM to the wider Welsh economy. As a member of the cross-party group on science here in this Senedd, chaired ably by David Rees, it's an area that I care about and I know many AMs care about as well.
The Welsh Government's own STEM action plan acknowledges the need to address the issue that not enough young people are entering science learning and science jobs, and this seems to be one area where, using the creative industries and the development of e-sports, we can encourage more younger people into this sector. Universities across the UK are already ahead of the game. The University of York has been looking at this area. Let's hope that Welsh universities will also do the same, but let's, all of us, support this motion today and get on with the job of encouraging e-sports and supporting the creative industries in Wales.
Mae'n bleser gennyf gyfrannu at y ddadl ar e-chwaraeon heddiw a hoffwn gytuno â llawer o'r sylwadau huawdl a wnaed gan fy nghyd-Aelod, David Melding, wrth iddo agor y ddadl hon. Mae'n rhaid i mi fod yn onest, fodd bynnag, fod fy ngwybodaeth am y maes hwn braidd yn gyfyngedig, ond o'r hyn a ddarllenais dros yr ychydig ddyddiau diwethaf, wrth geisio dod yn gyfarwydd â holl faes e-chwaraeon, mae hon yn drafodaeth sy'n tyfu'n gyflym ac mae'n drafodaeth y teimlaf nad ydym wedi rhoi sylw digonol iddi yng Nghymru, mae'n debyg, a dylem wneud mwy i gymryd rhan ynddi yn y dyfodol, oherwydd mae'n rhan arwyddocaol sy'n tyfu o'r diwydiannau creadigol, yng Nghymru ac yn y DU.
Nawr, soniodd David Melding am welliant y Llywodraeth. Rwy'n credu bod gwelliant y Llywodraeth yn haeddu canmoliaeth am ei greadigrwydd ei hun—ei fedrusrwydd, dylwn ddweud, yn osgoi mater e-chwaraeon a chanolbwyntio'r ddadl ar y diwydiannau creadigol. Fel y dywedodd David Melding, ar wahân i hynny, ni fyddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth fel ag y mae, ond os bydd y gwelliant hwnnw'n cael ei dderbyn, byddwn yn cefnogi'r cynnig fel y'i diwygiwyd, oherwydd mae'r pwyntiau y mae'n eu gwneud am y diwydiannau creadigol yng Nghymru, a'u cefnogi a'u hannog, yn bwyntiau a wnaed yn dda iawn ac maent yn haeddu cael eu cefnogi gan bob un ohonom yn y Siambr.
Ond os gallaf droi at y mater pwysig, roedd adolygiad Bazalgette yn gwneud rhai argymhellion pwysig yn y maes hwn, gan gydnabod potensial cynyddol e-chwaraeon i'r economi gan edrych ar ffyrdd y gallwn ochel rhag rhai o'r agweddau mwy negyddol sy'n deillio o'r ddadl hon, megis peryglon annog hapchwarae, a pheryglon annog pobl i gymryd rhan mewn rhai o'r agweddau llai corfforol ar fywyd y mae pobl yn eu hofni ac wedi'u hofni yn y gorffennol mewn perthynas ag e-chwaraeon, a gobeithio y bydd y ddadl hon yn helpu i niwtraleiddio'r rheini, gan fod yna agweddau ar e-chwaraeon sy'n fuddiol ac y dylid eu hannog.
Mae un peth yn amlwg: mae e-chwaraeon a gemau, hoffi neu beidio, yn chwarae rhan gynyddol, ond rhan nad yw wedi cael digon o sylw, yn economi'r DU ac economi Cymru. Gall Cymru fod ar flaen y gad yn y maes hwn, ac nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd, gan fod gwasgariad daearyddol y swyddi yn y maes hwn yn anwastad. Yn wir, roedd yr ystadegau a welais yn dweud bod 46.7 y cant o swyddi'r diwydiannau creadigol wedi'u canoli yn Llundain a de-ddwyrain Lloegr ar hyn o bryd, gyda chanran fach yn yr Alban; 2.8 y cant yn unig yng Nghymru ar hyn o bryd, a gwn y byddai pawb ohonom yn gobeithio newid hynny. Rwy'n credu bod modd goresgyn hyn, ond mae'n rhaid i ni dderbyn na fydd yn hawdd, ac mae'n cyffwrdd â nifer o feysydd eraill.
Mae'r adroddiad a grybwyllais yn dangos bod cysylltiad cryf rhwng ansawdd a hygyrchedd cynhyrchiant a chysylltedd band eang, ac mae'n hawdd deall hynny. Mae'r diwydiannau creadigol, yn enwedig gemau ac e-chwaraeon, angen seilwaith rhyngrwyd a gwasanaethau cwmwl cyflym a dibynadwy. Felly, mae'n rhaid i safleoedd gael mynediad at fand eang cyflym iawn, a gwyddom, yng Nghymru, fod hynny wedi bod yn broblem yn y gorffennol. Felly, mae'n rhaid i ni fynd i'r afael ag unrhyw oedi wrth gyflwyno cam 2 Superfast Cymru, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Wrth gwrs, mae ardaloedd gwledig yn fy ardal i hefyd yn rhan o ddinas-ranbarth ehangach Caerdydd, ac mae'r rhanbarth hwnnw'n cynnwys buddsoddiad mewn technoleg ddigidol, fel y mae bargen ddinesig Abertawe, yn wir. Felly, gellir mynd i'r afael ag e-chwaraeon ar lefel dinas-ranbarth, nid ar lefel leol yn unig, neu lefel Cymru, yn wir.
Felly, beth yw manteision hyn oll? Wel, fel y dywedodd David Melding wrth agor y ddadl, mae manteision gwybyddol i'w cael o hyrwyddo'r maes hwn. Mae modd ei ddefnyddio hefyd ar gyfer gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg. Gall e-chwaraeon helpu i ddatblygu sgiliau megis gwella'r broses o wneud penderfyniadau, hyrwyddo gwaith tîm, sgiliau cyfathrebu, a datblygu technoleg a sgiliau digidol. Mae'r rhain o fudd i nifer o feysydd o fewn a'r tu allan i'r sector digidol. Rydym yn gwybod am bwysigrwydd—. Rydym yn sôn yn aml yn y Siambr hon am bwysigrwydd STEM i economi ehangach Cymru. Fel aelod o'r grŵp trawsbleidiol ar wyddoniaeth yma yn y Senedd, grŵp sy'n cael ei gadeirio'n fedrus gan David Rees, mae'n faes sy'n bwysig i mi, a gwn ei fod yn bwysig i lawer o Aelodau Cynulliad eraill hefyd.
Mae cynllun gweithredu STEM Llywodraeth Cymru yn cydnabod yr angen i fynd i'r afael â'r ffaith nad oes digon o bobl ifanc yn dewis pynciau gwyddonol a gyrfaoedd gwyddonol, ac mae hwn, i bob golwg, yn un maes lle gallwn, drwy ddefnyddio'r diwydiannau creadigol a datblygu e-chwaraeon, annog mwy o bobl iau i ddod yn rhan o'r sector hwn. Mae prifysgolion ar draws y DU eisoes ar y blaen. Mae Prifysgol Caerefrog wedi bod yn edrych ar y maes hwn. Gadewch i ni obeithio y bydd prifysgolion Cymru hefyd yn gwneud yr un peth, ond gadewch i bawb ohonom gefnogi'r cynnig hwn heddiw a bwrw ymlaen â'r gwaith o annog e-chwaraeon a chefnogi'r diwydiannau creadigol yng Nghymru.
I am grateful to the Conservatives for bringing forward this debate. It is indeed a debut for this topic. It was interesting just watching the first speakers and wondering whether it was David Melding or Janet Finch-Saunders or Jack Sargeant that was most into e-gaming. I'm glad Jack Sargeant spilt the beans that it was him. I wouldn't have been ageist in any way by suggesting it wasn't the other two. I am an e-gamer myself—not to a professional standard, but I do have a 15-year-old son who I can still beat at FIFA from time to time, and count me in for the Assembly competition.
It is a sign of how we have moved on. When I was working at the BBC, we used to have Subbuteo competitions at lunch time—no need for fast broadband for that. But we are talking about the pastimes, the leisure activities, and, indeed, as we are establishing here, the sport of the future. And I say that as somebody who is passionate about pushing the agenda of physical activity for young children in particular. And I don't think we should confuse support for e-sports as an entity in itself with somehow that being a barrier to physical activity, because, obviously, we cannot think in that way. But I've learned a lot about the notion of e-sports and how it has grown and grown as an economic power over recent years—the idea that we have here a £1 billion industry, the idea that we have world championships in e-sports, the idea that university departments are putting on courses involving e-sports, the idea that US colleges have e-sports clubs that are growing in size from year to year. This is—
Rwy'n ddiolchgar i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl hon. Yn wir, dyma'r tro cyntaf i'r pwnc hwn gael ei gyflwyno. Roedd yn ddiddorol gwylio'r siaradwyr cyntaf a meddwl pwy oedd â'r diddordeb mwyaf mewn e-gemau, David Melding, Janet Finch-Saunders neu Jack Sargeant. Rwy'n falch fod Jack Sargeant wedi datgelu mai ef ydoedd. Ni fuaswn wedi bod yn oedraniaethol mewn unrhyw ffordd drwy awgrymu nad un o'r ddau arall oedd â'r diddordeb mwyaf. Rwy'n chwarae e-gemau fy hun—nid o safon broffesiynol, ond mae gennyf fab 15 oed y gallaf ei guro ar FIFA o bryd i'w gilydd, a hoffwn gymryd rhan yng nghystadleuaeth y Cynulliad.
Mae'n arwydd o sut rydym wedi symud ymlaen. Pan oeddwn yn gweithio yn y BBC, roeddem yn arfer cael cystadlaethau Subbuteo yn ystod amser cinio—nid oedd angen band eang cyflym ar gyfer hynny. Ond rydym yn sôn am y diddordebau, am y gweithgareddau hamdden, ac yn wir, fel rydym yn ei sefydlu yma, am gamp y dyfodol. A dywedaf hynny fel rhywun sy'n angerddol dros wthio'r agenda gweithgarwch corfforol ar gyfer plant ifanc yn arbennig. Ac nid wyf yn credu y dylem ddrysu rhwng cymorth i e-chwaraeon fel endid ynddo'i hun a bod hynny rywsut yn rhwystr i weithgarwch corfforol, oherwydd, yn amlwg, ni allwn feddwl yn y ffordd honno. Ond rwyf wedi dysgu llawer am y syniad o e-chwaraeon a sut y mae wedi tyfu fel grym economaidd dros y blynyddoedd diwethaf—y syniad fod gennym ddiwydiant £1 biliwn yma, y syniad fod gennym bencampwriaethau e-chwaraeon y byd, y syniad fod adrannau prifysgol yn cynnig cyrsiau'n cynnwys e-chwaraeon, y syniad fod gan golegau'r Unol Daleithiau glybiau e-chwaraeon sy'n tyfu o flwyddyn i flwyddyn. Mae hyn—
A wnewch chi gymryd ymyrraeth?
Will you take an intervention?
Wrth gwrs.
Yes, of course.
Diolch yn fawr. Roeddwn i jest eisiau tynnu sylw at y ffaith ces i'r pleser o ymweld â Choleg Llandrillo Menai yn ddiweddar, a'r adran yn fanna sydd yn cynorthwyo myfyrwyr i ddatblygu gemau. Ac roedd o'n dipyn o agoriad llygad i mi, oherwydd nid yn unig datblygu cysyniad gêm, ond datblygu'r feddalwedd a'r graffeg—mae angen cyfansoddi cerddoriaeth, mae angen storïo. Hynny yw, mae'r ystod o sgiliau sydd yn rhan o'r sector yma lawer iawn yn ehangach nag roeddwn i wedi ei feddwl. Ac roedd hi mor braf gweld myfyrwyr o Gymru yn cael y cyfle yna i hyfforddi, datblygu syniadau, a datblygu mentrau hefyd. Roedd mentergarwch yn rhan o'r cwrs, ac mae hynny, wrth gwrs, yn rhywbeth a fyddai'n dod â budd i'r economi yn y pen draw, yn ogystal â budd i'r unigolion.
Thank you. I just wanted to draw attention to the fact that I had the pleasure of visiting Coleg Llandrillo Menai recently, and the department there that supports students to develop games. And it was an eye opener for me, because not only are they developing the concept of the game, but developing the software, the graphics—you need to compose music, you need to storyboard. There’s a range of skills as part of the sector, and it’s much wider than I thought. And it was wonderful to see students from Wales having that opportunity to train, to develop ideas and develop initiative. Enterprise was part of the course, and that is something that would bring benefits to the economy and the individual.
Dŷch chi yn hollol iawn, ac roeddwn i'n mynd i ddod ymlaen at y pwynt yna, fod hwn yn gorfod rŵan ddod at graidd yr hyn dŷn ni'n ei gynnig i bobl o ran cyfleon—mewn addysg yn gyntaf, a chyfleon mewn busnes. Beth sydd angen i Gymru ei ddangos, a pham ei bod hi mor bwysig bod y Llywodraeth yn bwrw ymlaen i wneud gwaith ymchwil penodol yn y maes yma, fel mae'r mesur yn ei ofyn amdano, ydy ein bod ni'n chwilio am ffordd i fod yn flaengar, ein bod ni'n dweud bod Cymru'n eiddgar i fod ar y blaen. Ac, er mwyn gallu gwneud hynny, mae'n rhaid edrych ar beth sy'n digwydd allan yna, ac ystyried yn ofalus beth allwn ni ei gyflawni yng Nghymru, o osod uchelgais.
Mi fues i yn yr Alban yn ddiweddar—yn gwneud darn o waith ar geir trydan, fel mae'n digwydd, ac mi fyddaf i'n cyhoeddi adroddiad ar hynny yr wythnos nesaf. Mi fues i yn ninas Dundee. Newyddiaduraeth oedd y diwydiant mawr—jute, jam and journalism oedd y tair elfen i economi Dundee yn draddodiadol. Erbyn hyn, mae'r diwydiant gemau wrth galon y cyffro sydd yna yn Dundee ar hyn o bryd, a Rockstar North, un o'r cwmnïau mawr rhyngwladol yna ym myd y gemau, yn gyflogwr mawr yn lleol, ac yn arwydd i ni o'r hyn y gellir ei gyflawni o wneud y buddsoddiad iawn yn y lle iawn. Yn digwydd bod, mae Dundee hefyd yn flaengar iawn ym maes cerbydau trydan—dyna pam yr oeddwn i yno. A dwi'n meddwl mai beth sydd gennym ni yn fanna ydy arwydd, lle mae gennych chi gymuned, neu dref, neu wlad fel Cymru, yn penderfynu, 'Mae hyn yn rhywbeth dŷn ni'n benderfynol o'i wneud', yna mae'n bosib anelu tuag at y pwynt hwnnw.
Felly, dwi'n croesawu'r cynnig. Byddai, mi fyddai hi'n drueni pe bai cynnig y Llywodraeth yn cael ei basio. Er enghraifft, mae o'n nodi, onid ydy, y
'buddsoddiadau sylweddol a wnaed gan Lywodraeth Cymru a’i phartneriaid...sydd wedi helpu i greu sector Diwydiannau Creadigol ffyniannus yng Nghymru.'
Dŷn ni'n sôn yn fan hyn am sector penodol iawn o fewn y diwydiannau creadigol yng Nghymru y mae angen buddsoddiad penodol iawn iddo fo. Felly, byddai, mi fyddai hi yn drueni pe bai hwnnw yn cael ei basio, ond gan bod y Ceidwadwyr fel cynigwyr y cynnig gwreiddiol yn awgrymu ac yn argymell y dylem ni gefnogi y cynnig beth bynnag, os y pasith hwnnw, mi wnawn ninnau yr un modd.
You’re quite right, and I was going to come to that point, that this now has to be at the heart of what we offer to people in terms of opportunities—in education first of all, and then in business. What Wales needs to demonstrate, and why it’s so important that the Government does proceed to carry out specific research in this area, as the motion suggests, is that we are seeking a way to be innovative, that we are saying that Wales is eager to be in the vanguard. And, in order to do that, we must consider what’s happening out there, and consider carefully what we in Wales can achieve in setting an ambition.
I was in Scotland recently—doing a piece of work on electric vehicles, as it happens, and I will be publishing a report on that next week. I was in Dundee, where journalism was once the great industry—jute, jam and journalism were the three elements of the Dundee economy traditionally. But now the gaming industry is at the very heart of the excitement in Dundee at the moment, and Rockstar North, one of the major international companies in gaming, is a large local employer, and signals to us what can be achieved in making the right investment in the right place. As it happens, Dundee is also very innovative in terms of electric vehicles—that’s why I was there. And I think what we have there is a clear sign that, where you do have a community, or a town, or a nation such as Wales, deciding, 'This is something that we are determined to do', then it’s possible to aim towards that.
So, I do welcome the motion. Yes, it would be a shame if the Government’s amendment were to be passed. For example, it does note
'the significant investments made by the Welsh Government and its partners...that has helped establish a thriving Creative Industries sector in Wales.'
But we are talking here about a very specific sector within the creative industries in Wales, and we need specific investment for it. So, yes, it would be a shame if that amendment were to be passed, but as the Conservatives, as the movers of the main motion, do suggest that we should support an amended motion, if that is the case, then we will do likewise.
The skills associated with e-sports and gaming, such as decision making, problem solving, digital literacy and communication, have a wide implication within the economy. They are particularly relevant to those businesses based in science, technology, engineering and mathematics. Promoting e-sports, and using online gaming to help, emphasises the STEM agenda, may help to narrow the current skills gaps in Wales and to grow the Welsh economy. This has been highlighted by the Office for National Statistics, which recently produced figures that show that Wales has the lowest proportion of internet users with the five basic digital skills. They found that 66 per cent of internet users have the five basic skills, compared to the UK's average of 79 per cent. In England, the UK Government has taken action to tackle shortages in local digital skills by establishing digital skills partnerships. These bodies were set up to bring together regional businesses, the public sector, organisations and charities to tackle local challenges such as unemployment and skills gaps. The point I wish to emphasise is that there will be wider benefits in encouraging more people, particularly young people, into the digital games sector, due to its duplication of STEM subjects.
The applicability of skills achieved through games and games development are many. They include improved decision making and cognitive skills, promoting team work and communication skills and developing digital knowledge that may benefit a number of sectors within and outside the digital sector. The importance of STEM subject skills to the economy cannot be overemphasised. A recent report by the UK Government suggested that one in five new jobs in the United Kingdom by 2022 will require such skills. It is important, therefore, that the education system in Wales rises to meet this challenge.
The 'Talented Women for a Successful Wales' report in 2016 highlighted significant challenges in delivering education in Wales. One of the points it made was the low take-up of STEM subjects by girls and women. It went on to say and highlight the relatively small amount of primary and secondary school teachers with STEM-specific backgrounds and skills. According to the report, 44 per cent of A-level ICT students and 12 per cent of A-level computing students are women, whilst only 28 per cent of secondary school teachers have specialist STEM backgrounds. The need to increase the supply of STEM skills through greater numbers of young people pursuing these subjects as an option has been acknowledged by the Welsh Government. Online gaming and e-sports are particularly popular with young people and a growing number of girls. This could lead to a higher take-up of STEM-based subjects, if interest in gaming and game development is utilised.
Research by the University of Surrey shows that girls aged 13 and 14 who play games for over nine hours a week are three times more likely to take up a STEM-based degree. Dr Anesa Hosein, the lead author of the report said, and I quote:
'educators seeking to encourage more take up of PSTEM subjects should target girl gamers, as they already may have a natural interest in these subjects.'
She went on to say:
'We need to get better at identifying cues early to recognise which girls may be more interested in taking up PSTEM degrees.'
Quote closed. Deputy Presiding Officer, using games and e-sports to encourage interest in STEM subjects may help to develop multiskilled students and graduates with directly transferrable skills and experiences that provide a foundation for future careers. This can only be beneficial for the Welsh economy, the future and for our children. Thank you.
Mae'r sgiliau sy'n gysylltiedig ag e-chwaraeon a gemau, fel gwneud penderfyniadau, datrys problemau, llythrennedd digidol a chyfathrebu, yn creu goblygiadau mawr i'r economi. Maent yn arbennig o berthnasol i'r busnesau a seiliwyd ar wyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg. Gall hyrwyddo e-chwaraeon, a defnyddio gemau ar-lein i helpu, bwysleisio agenda STEM, gallai helpu i leihau'r bylchau sgiliau presennol yng Nghymru a thyfu economi Cymru. Tynnwyd sylw at hyn gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol, a gynhyrchodd ffigurau'n ddiweddar sy'n dangos mai Cymru sydd â'r gyfran isaf o ddefnyddwyr y rhyngrwyd sy'n meddu ar y pum sgìl digidol sylfaenol. Gwelsant mai 66 y cant o ddefnyddwyr y rhyngrwyd sydd â'r pum sgìl sylfaenol, o gymharu â chyfartaledd y DU o 79 y cant. Yn Lloegr, mae Llywodraeth y DU wedi cymryd camau i fynd i'r afael â phrinder sgiliau digidol lleol drwy sefydlu partneriaethau sgiliau digidol. Sefydlwyd y cyrff hyn er mwyn dod â busnesau rhanbarthol, y sector cyhoeddus, sefydliadau ac elusennau at ei gilydd i fynd i'r afael â heriau lleol fel diweithdra a bylchau sgiliau. Y pwynt yr hoffwn ei bwysleisio yw y bydd manteision ehangach yn deillio o annog mwy o bobl, yn enwedig pobl ifanc, i mewn i'r sector gemau digidol, oherwydd ei fod yn cadarnhau pynciau STEM.
Mae llawer iawn o ffyrdd o gymhwyso sgiliau a gaiff eu meithrin trwy gemau a datblygu gemau. Maent yn cynnwys gwell sgiliau gwneud penderfyniadau a sgiliau gwybyddol, gan hyrwyddo gwaith tîm a sgiliau cyfathrebu a datblygu gwybodaeth ddigidol a allai fod o fudd i nifer o sectorau o fewn y sector digidol a'r tu allan iddo. Ni ellir gorbwysleisio pwysigrwydd sgiliau pynciau STEM i'r economi. Awgrymodd adroddiad diweddar gan Lywodraeth y DU y bydd un o bob pum swydd newydd yn y Deyrnas Unedig erbyn 2022 yn galw am sgiliau o'r fath. Mae'n bwysig, felly, fod y system addysg yng Nghymru yn ymateb i'r her hon.
Roedd yr adroddiad 'Menywod Dawnus ar gyfer Cymru Lwyddiannus' yn 2016 yn tynnu sylw at heriau sylweddol wrth ddarparu addysg yng Nghymru. Un o'r pwyntiau a wnaeth oedd nifer isel y merched a menywod sy'n astudio pynciau STEM. Aeth ymlaen i nodi a thynnu sylw at y nifer gymharol fach o athrawon ysgolion cynradd ac uwchradd sydd â chefndir a sgiliau sy'n benodol i STEM. Yn ôl yr adroddiad, 44 y cant o fyfyrwyr TGCh Safon Uwch a 12 y cant o fyfyrwyr cyfrifiadura safon uwch sy'n fenywod, a dim ond 28 y cant o athrawon ysgolion uwchradd sydd â chefndir STEM arbenigol. Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod yr angen i gynyddu'r cyflenwad o sgiliau STEM drwy sicrhau bod mwy o bobl ifanc yn dilyn y pynciau hyn fel opsiwn. Mae gemau ar-lein ac e-chwaraeon yn arbennig o boblogaidd gyda phobl ifanc a nifer gynyddol o ferched. Gallai hyn arwain at fwy o fenywod yn dilyn pynciau sy'n seiliedig ar STEM, os cymerir mantais ar y diddordeb mewn gemau a datblygu gemau.
Mae ymchwil gan Brifysgol Surrey yn dangos bod merched 13 a 14 oed sy'n chwarae gemau am dros naw awr yr wythnos dair gwaith yn fwy tebygol o wneud gradd mewn STEM. Dywedodd Dr Anesa Hosein, awdur arweiniol yr adroddiad, a dyfynnaf:
dylai addysgwyr sy'n ceisio annog rhagor i ddewis pynciau gwyddorau ffisegol, technoleg, peirianneg a mathemateg (PSTEM) dargedu merched sy'n chwarae gemau, gan fod ganddynt ddiddordeb naturiol eisoes yn y pynciau hyn.
Aeth ymlaen i ddweud:
Mae angen i ni fod yn well am adnabod arwyddion yn gynnar i nodi pa ferched a allai fod â mwy o ddiddordeb mewn gwneud graddau PSTEM.
Cau'r dyfyniad. Ddirprwy Lywydd, gall defnyddio gemau ac e-chwaraeon i annog diddordeb mewn pynciau STEM fod o gymorth i ddatblygu myfyrwyr a graddedigion sgiliau lluosog gyda sgiliau a phrofiadau y gellir eu trosglwyddo'n uniongyrchol sy'n darparu sylfaen ar gyfer gyrfaoedd yn y dyfodol. Bydd hyn o fudd mawr i economi Cymru, i'r dyfodol ac i'n plant. Diolch.
I welcome the opportunity to take part in today's debate and thank David Melding for bringing forward the debate. I must admit that I was unaware of e-sports before seeing this debate on the agenda, but I recognise the potential value of the creative industries to the Welsh economy.
E-sports and video-gaming in general are a valuable part of our growing creative sector in Wales. However, I do not believe the Welsh Government should be hosting e-sports tournaments. That is the job of the British Esports Association, which can and do host competitions in the UK. A team from Ysgol John Bright were runners-up in the Overwatch section of the British Esports Championships, which took part at the Birmingham NEC a few weeks ago. The British Esports Championships are organised by the British Esports Association for school and college students aged 12 and over. A survey of pupils who have taken part in e-sports said it increases concentration, behaviour and attendance levels. E-sports are growing in popularity but are still only watched by around 3 million people in the UK. We shouldn't be spending taxpayers' money promoting this industry; instead Government resources should be spent ensuring that there are no barriers to its growth in Wales. We have to ensure Wales provides the right environment and has sufficient people with the necessary skills for e-sports and the wider video-game sector to thrive in Wales.
We also have to ensure that we are not promoting a sedentary lifestyle by encouraging young people to play video games exclusively in the hopes of becoming a world famous e-sports star. Unlike the majority of traditional sports, e-sports does not encourage greater physical activity. And I will, therefore, be supporting the Welsh Government's amendment and acknowledge that their approach is more likely to see a thriving e-sports sector in Wales. Thank you.
Rwy'n croesawu'r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl heddiw a diolch i David Melding am gyflwyno'r ddadl. Rhaid imi gyfaddef nad oeddwn yn ymwybodol o e-chwaraeon cyn gweld y ddadl hon ar yr agenda, ond rwy'n cydnabod gwerth posibl y diwydiannau creadigol i economi Cymru.
Mae e-chwaraeon a gemau fideo yn gyffredinol yn rhan werthfawr o'n sector creadigol sy'n tyfu yng Nghymru. Fodd bynnag, nid wyf yn credu y dylai Llywodraeth Cymru fod yn cynnal pencampwriaethau e-chwaraeon. Dyna yw gwaith Cymdeithas E-chwaraeon Prydain, sy'n gallu, ac sydd yn cynnal cystadlaethau yn y DU. Roedd tîm o Ysgol John Bright yn ail yn adran Overwatch Pencampwriaethau E-chwaraeon Prydain, a gynhaliwyd yn NEC Birmingham ychydig wythnosau yn ôl. Trefnir Pencampwriaethau E-chwaraeon Prydain gan Gymdeithas E-chwaraeon Prydain ar gyfer myfyrwyr ysgol a choleg 12 oed a hŷn. Nododd arolwg o ddisgyblion sydd wedi cymryd rhan mewn e-chwaraeon eu bod yn cynyddu lefelau canolbwyntio, ymddygiad a phresenoldeb. Mae e-chwaraeon yn tyfu yn eu poblogrwydd ond tua 3 miliwn yn unig o bobl yn y DU sy'n eu gwylio o hyd. Ni ddylem wario arian trethdalwyr yn hybu'r diwydiant hwn; yn lle hynny, dylid gwario adnoddau'r Llywodraeth ar sicrhau nad oes unrhyw rwystrau i'w dwf yng Nghymru. Rhaid inni sicrhau bod Cymru'n darparu'r amgylchedd cywir a bod ganddi ddigon o bobl â'r sgiliau angenrheidiol er mwyn i e-chwaraeon a'r sector gemau fideo yn ehangach allu ffynnu yng Nghymru.
Rhaid inni sicrhau hefyd nad ydym yn hyrwyddo gweithgaredd sy'n cynnig cyn lleied o ymarfer corff drwy annog pobl ifanc i chwarae gemau fideo yn unig yn y gobaith o fod yn seren e-chwaraeon sy'n enwog drwy'r byd. Yn wahanol i'r mwyafrif o chwaraeon traddodiadol, nid yw e-chwaraeon yn annog mwy o weithgarwch corfforol. Ac felly, byddaf yn cefnogi gwelliant Llywodraeth Cymru ac yn cydnabod bod eu dull o weithredu yn fwy tebygol o weld sector e-chwaraeon ffyniannus yng Nghymru. Diolch.
Thank you. Can I now call the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, Dafydd Elis-Thomas?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth, Dafydd Elis-Thomas?
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddweud yn gyntaf gymaint o bleser ydy hi i mi fod ar fy nhraed yn wythnosol yn y Siambr yma yn trafod materion yn ymwneud â'r diwydiannau creadigol? A dwi'n ddiolchgar i'r Ceidwadwyr am ddod â'r pwnc yma gerbron, ac mae'n ymddangos ein bod ni, yn y ddadl yma yn barod, wedi canfod unoliaeth annisgwyl a phleserus iawn yn y Cynulliad Cenedlaethol ar draws y pleidiau, o'r diwedd. A dwi'n gweld bod y Prif Weinidog yn gwenu, ar ôl y dathliad mawr ddoe, fod gyda ni sail i unoliaeth mewn chwaraeon electronig. Dwi'n meddwl bod y term 'chwaraeon electronig' yn esbonio'n gliriach efallai yn y Gymraeg nag ydy e-sports yn Saesneg beth yw natur y chwaraeon yma, sef mai chwarae mewn defnyddiau digidol ac electronig a olygir, a hynny yn aml, ac fel arfer, yn digwydd ar y we.
Ond dwi'n ddiolchgar iawn i bob Aelod sydd wedi cyfrannu, a dwi'n meddwl ein bod ni wedi cael trafodaeth sydd yn sail i ni ddatblygu ein polisi fel Llywodraeth ymhellach. Fe wnes i gyfeirio'n fyr yn y datganiad yr wythnos diwethaf ar y diwydiannau creadigol at y sector yma. Ond dwi'n derbyn nad ydy galw sector lle mae yna dros 450 o filiynau o bobl yn chwarae drwy'r byd—allwn ni ddim galw hwnna yn sector sydd yn sector gemau yn unig. Mae o'n sector ymarferiad digidol ac electronig ac mae'r cyfle i Gymru i gyfrannu i hwnna yn fater sydd o ddiddordeb arbennig i Lywodraeth Cymru.
Dwi'n derbyn bod adroddiad Bazalgette, y cyfeirir ato fo yn y cynnig, wedi rhoi cysylltiad rhwng y diwydiant chwaraeon electronig a'r posibiliadau datblygu ar yr agenda yn y Deyrnas Unedig. Ac mae'n bwysig dweud ein bod ni yng Nghymru yn barod yn cyfrannu yn y cyfeiriad yma. Mae cyfraniad Mochi Mode, o Brifysgol De Cymru, yn 2017 fel busnes newydd a'r llwyddiant a gawson nhw. Mae cyfraniad Prifysgol Glyndŵr yn y gogledd yn cael ei chydnabod yn 2018 yn ganolfan y flwyddyn mewn hwb yn y maes yma yn gyfraniad sydd yn bwysig i ni fel Llywodraeth i fanteisio arno fo.
Mae'r meysydd twf yma yn datblygu potensial deallusol ac rydyn ni'n cytuno â hynny. A dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn nad ydyn ni'n gosod dadl ffug rhwng y datblygiad deallusol wrth chwaraeon electronig yn erbyn y syniad o ddatblygiad corfforol drwy chwaraeon corfforol, oherwydd mae'r ddau beth yr un mor angenrheidiol i bobl ifanc, buaswn i'n tybio, ag i bobl o bob oed yn eu datblygiad fel dinasyddion ac fel personau. Yn yr ystyr yna, dŷn ni yn croesawu'r ymchwiliadau mae adran diwylliant Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn ei wneud yn y maes yma, ac mi fyddwn ni yn dilyn yn ofalus yr hyn y maen nhw yn ei gyhoeddi ac yn ceisio manteisio arno fo wrth ddatblygu yr hyn rŷm ni'n ei wneud yma yng Nghymru.
Mae'n bwysig imi ddweud—a dyma oedd pwynt ein gwelliant ni fel Llywodraeth—fod Llywodraeth Cymru wedi rhoi cefnogaeth weithredol gadarn i dwf y sector yma. Yn y daith fasnach lwyddiannus i'r gynhadledd datblygu gemau yn San Francisco, roedd yna wyth cwmni gemau o Gymru yn arddangos eu cynnyrch. Bu cyfle i gwrdd â buddsoddwyr a mynd i ddigwyddiadau rhyngweithiol. Mae'r rhagolygon yr ydym ni'n ymwybodol ohonyn nhw yn dangos bod yna fusnesau o Gymru wedi sicrhau dros £300,000 o waith newydd ers y gynhadledd yna, gyda chytundebau gwerth £1 miliwn arall yn cael eu trafod ar yr un pryd.
A derbyn bod y sector yma yn newydd a bod yna heriau yn cael eu hwynebu, mae'n bwysig datgan ein bod ni eisoes yn edrych ar sawl menter ar draws y Llywodraeth sydd yn ymwneud â hyn. Mae'r uned digwyddiadau mawr, sydd o fewn yr adran rydw i yn ei rhannu â'r Gweinidog, yn trafod yn rhyngweithiol gyda phartneriaid yng Nghymru, yn y Deyrnas Unedig a thu hwnt, gan gynnwys perchnogion hawliau a threfnwyr chwaraeon electronig, i achub ar gyfleoedd i ddenu digwyddiadau e-chwaraeon sylweddol i Gymru. Mae hynny'n cynnwys trafod gyda'r Gymdeithas Adloniant Rhyngweithiol Rhyngwladol yn y Deyrnas Unedig, Cynghrair Gemau Ewrop ac ESL, sef perchnogion sawl eiddo mawr rhyngwladol yn y sector yma. Mae Chwaraeon Cymru hefyd wedi trafod â Chymdeithas E-chwaraeon Prydain.
Mae'n ymddangos i mi, felly, bod gyda ni sail i gytundeb ar y pwnc yma heddiw, a dwi'n croesawu hynny'n fawr iawn. Wedi derbyn hynny, rydym ni yn gweld bod yna her inni fel Llywodraeth i fod yn fwy rhyngweithiol, ac i gydnabod bod technoleg chwaraeon electronig yn datblygu ffurfiau newydd sydd hefyd yn galluogi pobl i gynyddu eu gweithgarwch cymdeithasol. Dydyn ni ddim yn gweld chwaraeon electronig fel rhywbeth sydd, o angenrheidrwydd, yn cau pobl i mewn uwchben eu sgriniau, ond bod yna gyfle iddyn nhw gymryd rhan mewn cymdeithas estynedig fyd-eang. Felly, does yna ddim gwrthdrawiad, fel yr awgrymais yn gynharach, rhwng iechyd corfforol a diddordeb digidol a diddordeb mewn chwaraeon electronig.
Felly, i grynhoi, gan nad wyf i ddim yn gweld unrhyw wrthwynebiad difrifol yn y ddadl hon, am unwaith—ac mae hynny'n rhoi pleser mawr i mi, fel un o'r Aelodau Cynulliad a oedd yn meddwl ar ôl datganoli y byddai bron pob plaid yng Nghymru yn gallu cydweithio â'i gilydd—efallai ein bod ni wedi cael rhagweliad o ddyfodol electronig llawen yn nemocratiaeth Cymru heddiw. Diolch yn fawr i chi.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. And may I say at the outset how much of a pleasure it is for me to be on my feet on a weekly basis here in the Siambr discussing issues with regard to the creative industries? I’m very grateful to the Conservatives for raising this matter. And it appears that we, in this debate here, have discovered something very interesting here in the Senedd across the parties, at last. And I see that the First Minister is smiling once again, after the celebration yesterday, that we have a basis for unanimity in e-sports. And I think that the term for e-sports in Welsh, ‘chwaraeon electronig’, explains more clearly what the nature of this sport is. So, it’s play in the digital arena and in the electronic area, that often happens on the internet.
But I’m very grateful to all Members who have contributed, and I think that we have had a debate that is the basis for us to develop our policy as a Government further. I did refer in the statement last week on the creative industries to this particular sector, but I accept that we can’t call a sector where there are 450 million people playing worldwide a sector that is exclusively a gaming sector—it is a digital practice and an electronic practice and there’s an opportunity for Wales to contribute in that regard, and that is an issue that is of particular interest to the Welsh Government.
I accept that the Bazalgette review, which is referred to in the motion, has quite rightly highlighted the importance of innovation within the creative industries and the possibility of developing that sector on the agenda of the UK. And it’s important to say that we in Wales are already contributing in this direction. There's the contribution of Mochi Mode from the University of South Wales in 2017 as a new business start-up and the success that they have had. There’s also the contribution made by Glyndŵr University in north Wales, which was recognised in 2018 as hub of the year in this particular field, and that too is a very important contribution for us as a Government to benefit from.
Now, these growth areas do develop intellectual potential and we agree with that. And I think it’s very important that we don’t set up a false argument in terms of this intellectual development with regard to e-sports against the idea of physical development through physical activity, because both things are just as essential for young people, I would imagine, and for people of all ages in their development as citizens and as people. And in that regard we do welcome the inquiries that the DCMS has held into this field, and we will be following what they do very carefully and try to benefit from that research as we develop what we do here in Wales.
It’s important for me to say—and this was the point of our amendment as a Government—that the Welsh Government has actively supported the growth of the video games sector. We had a trade mission to the games development conference in San Francisco, where eight Welsh games companies demonstrated their products. They had an opportunity to meet with investors and to attend networking events, and the indications that we’re aware of are that these businesses from Wales have secured over £300,000 worth of new work to date, following the conference, with a further £1 million worth of deals in negotiation.
We accept that this is a new sector, and that there are challenges faced within it. But, it's important that we are already looking at several initiatives across Government in this particular area. The major events unit, within the department that I share with the Minister, is working proactively with partners in Wales, the UK and internationally, including a number of e-sports rights owners and organisers, to identify and pursue opportunities to attract major e-sports events to Wales. These include discussing with the UK Interactive Entertainment Association, the European Gaming League and ESL, the owners of several major international properties in this sector. Sport Wales has also had discussions with the British Esports Association.
It appears to me, therefore, that we have a basis for agreement on this issue today, and I do welcome that very much. Having accepted that, we do see that there is a challenge for us as a Government to be more interactive and proactive, and to recognise that e-sports does develop new technologies that allow people to increase their social activity. We don't see e-sports as something that is necessarily isolating for people, but that there is an opportunity, rather, for them to take part in an extended global society. So, there is no conflict, as I suggested earlier, between physical health and interest in the digital sphere and e-sports.
So, to conclude, because I don't see any serious opposition in this debate, for once—and that gives me great pleasure as one of the Assembly Members who thought, after devolution, that almost every party in Wales could work together—perhaps we've had a glimpse of a happy digital future today. Thank you.
Thank you. Can I call on David Melding to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw ar David Melding i ymateb i'r ddadl?
Well, I must follow the Minister's inspiring observation that, you know, perhaps this is the world that will now mark the next 20 years of devolution, where we debate subjects on which we have broad agreement, but subjects that are still critical to our society—and in this case the economy and creative industries. But, can I thank everyone who has taken part in this debate? It's been a really interesting, informative and generous debate.
Janet started the contributions, and emphasised the entertainment value that people find from games—and they are greatly liberating for so many people. I mean, it's no wonder that they are so valued and enjoyed by people. Then, she looked at some of the UK statistics, which I had not specifically highlighted myself, and NewZoo's estimation of a 6.5 million audience in the UK. She was the first of several speakers to talk about the jobs potential that there is in the future.
Jack Sargeant looked at the growth of the UK market, and really got practical and called for an Assembly competition on FIFA. Darren—that would be the derby match really, from neighbouring areas of north Wales. I thought Jack made a really important point: in fairness to the Welsh Government, it has a record of some success in hosting major events, and we should remember that this also is an area that would be worthy of such support.
Nick Ramsay said that his knowledge was limited but growing in this area, and then delivered a most accomplished, comprehensive speech, which took us to the Bazalgette review and the importance of that really comprehensive report. Again, that’s not something that I referred to, but I do think it’s an excellent piece of work. And he talked about the importance of infrastructure, superfast broadband, and then he also mentioned the importance of STEM, which was taken up by other speakers as well.
The secrets were now gushing all of a sudden, and Rhun said that he’s an e-gamer and he occasionally beats his 15-year-old son in FIFA. So, perhaps he’ll give us more details about where he is in that particular league. But, anyway, perhaps I shouldn’t intrude into family competition. And how much the world has moved away from Subbuteo at the BBC. I have to say I thought that was a lovely image. And Llyr intervened on him and talked about a recent visit he made to a college where the students were developing a game, and just seeing the range of skills that that required, I think that was a very vivid example.
Oscar spent most time on the issue of STEM, reflecting his long-standing interest in skills and the importance of decision making, problem solving, as well as the technical skills and the need to narrow the skills gap. And there is clear applicability here in terms of students picking up these skills whilst doing something they really enjoy. And I think there’s a key opportunity for that, including involving women, who are often very poorly represented in the study of STEM subjects.
Caroline also said that she was new to the subject, but immediately saw its potential as part of a creative industry. I think it’s fair that, of all the speakers, Caroline was the most laissez-faire in her approach, welcoming the growth from the grassroots up and warning against too much governmental activity. But I do think that this is an area where the market is expanding, where it’s not crowded at the moment. There’s an awful lot of potential there, so we’ve got to get ahead, and Government does have a role to play there, as we’re seeing with the likes of the Bazalgette review, the UK Government’s strategy that’s developing, the work in Korea, and last week in Denmark. So, we shouldn’t miss the lessons that that indicates to us as well.
And then, the Minister concluded by saying that this is a developing policy, a useful debate, and I thought he made the very, very important point that we shouldn’t set up e-sports and sports particularly by saying that e-sports stop people being active in real sports. Well, you know, you can do both; you can excel at both. You can enjoy both. That is not the competition. The world is an open and exciting enough place to have e-sport activity and traditional sporting activity. And I think he generally did indicate that the Government has got ambition and an open mind here. We have this slight disagreement about the amendment, but can I just say that I would urge Members to support our motion unamended? But should the motion get amended, then please support the amended motion. Thank you.
Wel, rhaid imi ddilyn sylw ysbrydoledig y Gweinidog sef, wyddoch chi, efallai mai dyma'r byd a fydd bellach yn nodi 20 mlynedd nesaf datganoli, lle byddwn yn trafod pynciau y byddwn yn cytuno'n fras arnynt, ond pynciau sy'n dal yn hanfodol i'n cymdeithas—ac yn yr achos hwn yr economi a'r diwydiannau creadigol. Ond a gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon? Mae wedi bod yn ddadl hynod ddiddorol, llawn gwybodaeth a hael.
Dechreuodd Janet y cyfraniadau, a phwysleisiodd y gwerth adloniadol y mae pobl yn ei gael o gemau—ac maent yn rhyddhaol iawn i gynifer o bobl. Hynny yw, nid yw'n syndod bod pobl yn eu gwerthfawrogi ac yn eu mwynhau cymaint. Yna, edrychodd ar rai o ystadegau'r DU, nad oeddwn wedi tynnu sylw penodol atynt fy hun, ac amcangyfrif NewZoo o gynulleidfa o 6.5 miliwn yn y DU. Hi oedd y gyntaf o nifer o siaradwyr i sôn am y potensial ar gyfer swyddi yn y dyfodol.
Edrychodd Jack Sargeant ar dwf marchnad y DU, a siaradodd yn ymarferol iawn wrth alw am gystadleuaeth FIFA i'r Cynulliad. Darren—dyna fyddai'r gêm ddarbi mewn gwirionedd, o ardaloedd cyfagos yng ngogledd Cymru. Roeddwn i'n meddwl bod Jack wedi gwneud pwynt pwysig iawn: er tegwch i Lywodraeth Cymru, mae wedi cael peth llwyddiant yn cynnal digwyddiadau mawr, a dylem gofio bod hwn hefyd yn faes a fyddai'n deilwng o gefnogaeth o'r fath.
Dywedodd Nick Ramsay fod ei wybodaeth yn gyfyngedig ond yn tyfu yn y maes hwn, ac yna cyflwynodd araith hynod gynhwysfawr a medrus, a aeth â ni i adolygiad Bazalgette a phwysigrwydd yr adroddiad gwirioneddol gynhwysfawr hwnnw. Unwaith eto, nid yw hynny'n rhywbeth y cyfeiriais ato, ond rwy'n credu ei fod yn waith ardderchog. A soniodd am bwysigrwydd seilwaith, band eang cyflym iawn, a nododd bwysigrwydd STEM, y cyfeiriodd siaradwyr eraill ato hefyd.
Roedd y cyfrinachau'n llifo erbyn hyn, a dywedodd Rhun ei fod e'n chwaraewr e-gemau ac mae'n curo'i fab 15 oed ar FIFA o bryd i'w gilydd. Felly, efallai y bydd yn rhoi mwy o fanylion inni ynglŷn â ble y mae'n sefyll yn y gynghrair arbennig honno. Ond beth bynnag, efallai na ddylwn ymyrryd mewn cystadleuaeth deuluol. Ac mae'r byd wedi symud ymlaen cymaint ers y Subbuteo yn y BBC. Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod o'r farn fod hwnnw'n ddarlun hyfryd. Ac ymyrrodd Llyr i sôn am ymweliad diweddar a wnaeth â choleg lle'r oedd y myfyrwyr yn datblygu gêm, a gweld yr ystod o sgiliau y galwai hynny amdanynt, credaf fod honno'n enghraifft fyw iawn.
Treuliodd Oscar y rhan fwyaf o'r amser ar STEM, gan adlewyrchu ei ddiddordeb hirsefydlog mewn sgiliau a phwysigrwydd gwneud penderfyniadau, datrys problemau, yn ogystal â'r sgiliau technegol a'r angen i leihau'r bwlch sgiliau. Ac mae yna berthnasedd clir yma o ran myfyrwyr yn meithrin y sgiliau yma tra'n gwneud rhywbeth y maent yn ei fwynhau'n fawr. Ac rwy'n credu bod cyfle allweddol ar gyfer hynny, gan gynnwys i fenywod, sy'n aml heb eu cynrychioli'n ddigonol o ran astudio pynciau STEM.
Dywedodd Caroline hefyd ei bod yn newydd i'r pwnc, ond ei bod yn gweld ei botensial ar unwaith fel rhan o ddiwydiant creadigol. Credaf ei bod yn deg dweud mai Caroline, o'r holl siaradwyr, oedd y mwyaf laissez-faire o ran ei hymagwedd, yn y modd y croesawodd y twf o lawr gwlad i fyny a rhybuddio yn erbyn gormod o weithgarwch llywodraethol. Ond rwy'n credu bod hwn yn faes lle mae'r farchnad yn ehangu, lle nad yw'n rhy llawn ar hyn o bryd. Mae llawer iawn o botensial yno, felly mae'n rhaid i ni fwrw ymlaen, ac mae gan y Llywodraeth ran i'w chwarae yn hynny o beth, fel y gwelwn gyda phethau fel adolygiad Bazalgette, strategaeth Llywodraeth y DU sy'n datblygu, y gwaith yng Nghorea, a'r wythnos diwethaf yn Nenmarc. Felly, ni ddylem fethu'r gwersi y mae hynny'n eu dangos inni hefyd.
Ac yna, gorffennodd y Gweinidog drwy ddweud mai polisi sy'n datblygu yw hwn, dadl ddefnyddiol, a thybiwn ei fod wedi gwneud y pwynt pwysig tu hwnt na ddylem sefydlu e-chwaraeon a gemau yn arbennig drwy ddweud bod e-chwaraeon yn atal pobl rhag cymryd rhan mewn chwaraeon go iawn. Wel, wyddoch chi, gallwch wneud y ddau; gallwch ragori yn y ddau beth. Gallwch fwynhau'r ddau. Nid dyna'r gystadleuaeth. Mae'r byd yn lle digon agored a chyffrous i gael gweithgaredd e-chwaraeon a gweithgaredd chwaraeon traddodiadol. Ac rwy'n credu iddo ddangos yn gyffredinol fod gan y Llywodraeth uchelgais a meddwl agored yma. Ceir ychydig o anghytuno rhyngom ynghylch y gwelliant, ond a gaf fi ddweud y buaswn yn annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig heb ei ddiwygio? Ond os caiff y cynnig ei ddiwygio, yna cefnogwch y cynnig fel y'i diwygiwyd. Diolch.
Thank you very much. So, the proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting under this item until voting time.
Diolch yn fawr iawn. Felly, y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans.
The next item on our agenda this afternoon is the Plaid Cymru debate on health boards, and I call on Helen Mary Jones to move the motion.
Yr eitem nesaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar fyrddau iechyd, a galwaf ar Helen Mary Jones i wneud y cynnig.
Cynnig NDM7046 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi cyhoeddi'r adroddiad Adolygiad o Wasanaethau Mamolaeth Bwrdd Iechyd Cwm Taf ar 30 Ebrill 2019.
2. Yn nodi bod pryderon mawr ynghylch ansawdd gofal a threfniadau llywodraethu byrddau iechyd hefyd wedi cael eu codi yn yr adroddiadau canlynol:
a) Ymddiried mewn Gofal: Adolygiad annibynnol o Ysbyty Tywysoges Cymru ac Ysbyty Castell-nedd Port Talbot ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, 2014;
b) Ymchwiliad allanol Donna Ockenden i bryderon a godwyd ynghylch gofal a thriniaeth cleifion ar ward Tawel Fan, 2014; ac
c) Adolygiad Donna Ockenden o'r trefniadau llywodraethu sy'n ymwneud â gofalu am gleifion ar ward Tawel Fan, 2018.
3. Wedi colli hyder bellach yn y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol presennol yn Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r methiannau systemig a godwyd yn yr adroddiadau hyn, ac mewn adroddiadau eraill.
Motion NDM7046 Rhun ap Iorwerth
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the publication of the Review of Maternity Services at Cwm Taf Health Board report on 30 April 2019.
2. Notes that major concerns about quality of care and governance of health boards has also been highlighted in the following reports:
a) Trusted to Care: An independent Review of the Princess of Wales Hospital and Neath Port Talbot Hospital at Abertawe Bro Morgannwg University Health Board, 2014;
b) Donna Ockenden External Investigation into concerns raised regarding the care and treatment of patients at Tawel Fan ward, 2014; and
c) Donna Ockenden Review of the Governance Arrangements relating to the care of patients on Tawel Fan ward, 2018.
3. No longer has confidence in the current Minister for Health and Social Services in the Welsh Government to address the systemic failings raised in these, and other reports.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Deputy Presiding Officer, I rise today to propose this motion in the spirit of utmost seriousness. It is no light matter to ask any parliament to express a lack of confidence in an appointed Minister. The threshold for making such a call is high, and rightly so. The Minister's party holds the highest number of Members in this place and, through arrangements with others, the First Minister has secured a majority. This gives him a mandate to govern and to choose his own Ministers.
However, faced with a systematic pattern of failures in our health service and the Minister's apparent unwillingness or inability either to hold senior managers to account for those failures or to take responsibility for them himself, we on this side of the Chamber felt we had no option but to table this motion today. At its heart is a matter of accountability, and in this context, it feels right to remind this Chamber where accountability for our national health service lies. Legislation passed in this place in 2009 restructured the service, removing market mechanisms and making the health service clearly accountable to the health Minister, and through her or him to this Assembly, and through this Assembly to the people. There is no ambiguity here. Health organisations are no longer, and have not been for many years, quasi-autonomous bodies.
Ddirprwy Lywydd, codaf heddiw i wneud y cynnig hwn yn yr ysbryd mwyaf difrifol. Nid mater ysgafn yw gofyn i unrhyw senedd fynegi diffyg hyder mewn Gweinidog a benodwyd. Mae'r trothwy ar gyfer gwneud galwad o'r fath yn uchel, ac yn briodol felly. Plaid y Gweinidog sydd â'r nifer uchaf o Aelodau yn y lle hwn a thrwy drefniadau gydag eraill, mae'r Prif Weinidog wedi sicrhau mwyafrif. Mae hyn yn rhoi mandad iddo lywodraethu ac i ddewis ei Weinidogion ei hun.
Fodd bynnag, yn wyneb patrwm systematig y methiannau yn ein gwasanaeth iechyd a'r ffaith bod y Gweinidog, i bob golwg, yn amharod neu'n analluog i ddwyn uwch-reolwyr i gyfrif am y methiannau hynny neu i gymryd cyfrifoldeb drostynt ei hun, roeddem ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn teimlo nad oedd gennym ddewis ond cyflwyno'r cynnig hwn heddiw. Yn y bôn, mae'n fater o atebolrwydd, ac yn y cyd-destun hwn, mae'n teimlo'n iawn inni atgoffa'r Siambr hon lle mae'r atebolrwydd am ein gwasanaeth iechyd gwladol. Ailstrwythurwyd y gwasanaeth gan ddeddfwriaeth a basiwyd yn y lle hwn yn 2009, gan ddileu mecanweithiau'r farchnad a gwneud y gwasanaeth iechyd yn amlwg atebol i'r Gweinidog iechyd, a thrwyddo ef neu hi i'r Cynulliad hwn, a thrwy'r Cynulliad hwn i'r bobl. Nid oes amwysedd yma. Nid yw cyrff iechyd bellach yn gyrff lled-ymreolaethol, ac nid ydynt wedi bod felly ers blynyddoedd lawer.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
The Wales Audit Office produced a memorandum in 2015 setting out clearly the accountability arrangements for the NHS. These roles are in the memorandum, in line with the legislation, and these are the roles that are attributed by that memorandum to the Minister, setting policy and strategic framework direction, agreeing in Cabinet as part of collective discussion overall resources for the NHS, determining strategic distribution of overall resources, setting the standards and performance framework, and crucially, Llywydd, holding the NHS leaders to account. We submit, Llywydd, that in this last regard the Minister has failed in his duties, and his failures had serious consequences for the people. It is our duty as an Assembly to hold him to account for this.
We discussed the Cwm Taf report at some length here last week, but I feel I must return to some of the issues raised. The experiences of families caught up in this situation have been truly terrible, and children's lives have been lost. The report highlights amongst other things the lack of consultant cover, the use of locum staff without effective induction programmes, the lack of awareness around appropriate action in response to serious incidents, and, crucially, a governance system that does not support safe practice, and a culture within the service that is still perceived as punitive. It is also clear that many families were treated with shocking disrespect and disdain, and that there was a culture in some wards and in some circumstances where the dignity and respect that should have been accorded to mothers and their families was shockingly and absolutely absent. That there was catastrophic failing in this service—of that there can be no doubt. The question for us today is: could and should the Minister have known and acted sooner?
The report lists eight separate reports between 2012 and 2018, any one of which should have been enough at least to trigger a close look, if not an intervention, by a Minister and his officials. I will not detail them all here. They are in the public domain and the report, which I am sure all Members will have read. Now, the Minister's defenders will undoubtedly say that some of these reports are internal, and that the report itself highlights a lack of transparency on the part of the board, and this is true. But the majority of these reports were available to the Minister and his officials. In 2012, the Healthcare Inspectorate Wales report raised serious concerns around the quality of patient experience, delivery of safe and effective care, and the quality of management and leadership. Questions should have been asked then.
The 2007 General Medical Council deanery visit identified six areas of concern around failings in the educational contract, including induction. The 2018 General Medical Council survey raised concerns with induction and clinical supervision. These reports, coupled with concerns being raised at the time by individual Assembly Members as a result of issues being brought to them by their constituents, should have shown the Minister and his officials a pattern. He should have stepped in sooner, and if he had, many families could have been saved the trauma and loss that they experienced in this failing service. So eventually, in the autumn last year, the Minister did take action. Reports were commissioned, and eventually that work went under way, though given the severity of the concerns, it seems pertinent to ask why a review commissioned in the autumn did not take place until January. We know, of course, what that review found.
So, how has the Minister responded to this? Well, he has apologised. He has placed the service into special measures. He has sent a board in to provide advice and challenge and he has spoken about the need to change the culture. But he has left in place all those senior individuals who presided over the development of this disastrous culture. The chief executive, who has held her role since 2011, has been allowed to remain in post. As far as we know, and more importantly, as far as the families know, no-one has been disciplined for allowing this situation to develop and continue. No-one has been held to account for the trauma to the mothers and the deaths of 26 children.
The Minister will no doubt be aware that there is extensive research in how to deliver effective cultural change within organisations. He should know that one of the key factors in delivering effective cultural change is fresh leadership—change at the top. Does he really expect the staff who were working in circumstances where it was impossible for them to raise concerns to believe that their managers want openness now, that they will be encouraged and supported to be open about service failings, by the same managers who silenced them before? Does he expect the families who have raised concerns and continue to feel ignored to believe that those same managers who have patronised them, belittled them, and in at least one case threatened legal action against them, will suddenly start treating them with respect and taking their concerns seriously? Are we expected to believe that these leaders, who have perpetuated a culture of silence and who have allowed terrible mistreatment of women and their babies to continue, are we to believe these people have suddenly come to the conclusion that openness and honesty is best? I doubt it. So, while the right things have been said, effectively nothing has been done and the families deserve better.
Now, I have focused my remarks on the Cwm Taf situation since this is the most recent and most grievous of the failings the motion highlights. Colleagues will speak to the situation in the north where Betsi Cadwaladr health board has been in special measures for four years without the necessary improvements having been achieved. Members will also recall the independent review of the Princess of Wales Hospital and the Neath Port Talbot Hospital in 2014 also highlighting serious failings.
What all these situations have in common is a failure on the part of the Government to hold senior managers to account. While front-line staff can be struck off and prevented from practice, managers appear to be able to move from one part of the service to another with impunity, with no sanction, regardless of how poorly they have performed. How can the Cwm Taf families and the front-line staff believe that there will be real change when, after four years of special measures, Betsi Cadwaladr continues to need intervention? This will not do.
We need a professional body for NHS managers with the ability to strike managers off for poor performance. We need to ensure true independence of Healthcare Inspectorate Wales. We need a legal duty of candour to apply to all health professionals including managers, and a genuine, robust and transparent complaints system that supports parents and families. Some of this has been promised, none of it has been delivered. A culture persists where it appears that managers are never held responsible. This is not new and it must change.
The Minister has presided over this service first as Deputy Minister and then as Minister since 2014 and the culture has not been challenged, let alone transformed. The Minister must take responsibility, and if he will not do so we must hold him to account. Presiding Officer, no-one doubts that any health Minister serving our nation has a very difficult job to do. She or he is accountable for a vast and complex service, a service that spends the lion's share of this Government's budget, and a service that is vital to every single one of us as citizens and every person that we represent.
We have to be able to rely on a health Minister to provide the service with really robust challenge, to ensure that where there is failure it is addressed, and where there is best practice it is shared. Instead, we have a series of serious failings with no-one held to account. There must be accountability for this series of failings and for the inadequate response to them. So, Presiding Officer, in the spirit of all seriousness, I must commend this motion, unamended, to this Assembly.
Cynhyrchodd Swyddfa Archwilio Cymru femorandwm yn 2015 yn nodi'n glir y trefniadau atebolrwydd ar gyfer y GIG. Mae'r rolau hyn yn y memorandwm, yn unol â'r ddeddfwriaeth, a'r rhain yw'r rolau a briodolir gan y memorandwm hwnnw i'r Gweinidog, sy'n pennu cyfeiriad polisi a fframwaith strategol, gan gytuno yn y Cabinet fel rhan o drafodaeth ar y cyd ar adnoddau cyffredinol i'r GIG, penderfynu sut i ddosbarthu adnoddau cyffredinol yn strategol, gosod y safonau a'r fframwaith perfformiad, ac yn hollbwysig, Lywydd, dwyn arweinwyr y GIG i gyfrif. Rydym yn cynnig, Lywydd, fod y Gweinidog, ar yr ystyriaeth olaf hon, wedi methu yn ei ddyletswyddau, ac mae i'w fethiannau ganlyniadau difrifol i'r bobl. Mae'n ddyletswydd arnom fel Cynulliad i'w ddwyn i gyfrif am hyn.
Trafodasom adroddiad Cwm Taf yn bur faith yma yr wythnos diwethaf, ond teimlaf fod yn rhaid imi ddychwelyd at rai o'r materion a godwyd. Mae profiadau teuluoedd a gafodd eu dal yn y sefyllfa hon wedi bod yn wirioneddol ofnadwy, ac mae plant wedi colli eu bywydau. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw, ymhlith pethau eraill, at y diffyg meddygon ymgynghorol, y defnydd o staff locwm heb raglenni sefydlu effeithiol, diffyg ymwybyddiaeth o'r camau priodol i'w cymryd mewn ymateb i ddigwyddiadau difrifol, ac yn hollbwysig, system lywodraethu nad yw'n cefnogi arferion diogel, a diwylliant o fewn y gwasanaeth sy'n dal i gael ei ystyried yn un cosbol. Mae'n amlwg hefyd i lawer o deuluoedd gael eu trin ag amarch a dirmyg dychrynllyd, a bod diwylliant mewn rhai wardiau ac mewn rhai amgylchiadau lle'r oedd yr urddas a'r parch a ddylai fod wedi cael eu rhoi i famau a'u teuluoedd yn frawychus ac yn gwbl absennol. Gwelwyd methiant trychinebus yn y gwasanaeth hwn—nid oes amheuaeth am hynny. Y cwestiwn i ni heddiw yw: a allai ac a ddylai'r Gweinidog fod wedi bod yn ymwybodol ohono a bod wedi gweithredu ynghynt?
Mae'r adroddiad yn rhestru wyth adroddiad gwahanol rhwng 2012 a 2018, a dylai unrhyw un ohonynt fod wedi bod yn ddigon o leiaf i sbarduno golwg fanwl, os nad ymyrraeth, gan Weinidog a'i swyddogion. Nid wyf am fanylu arnynt i gyd yma. Maent oll ar gael yn gyhoeddus ac rwy'n siŵr y bydd yr holl Aelodau wedi darllen yr adroddiad. Nawr, bydd amddiffynwyr y Gweinidog yn ddiau yn dweud bod rhai o'r adroddiadau hyn yn rhai mewnol, a bod yr adroddiad ei hun yn tynnu sylw at ddiffyg tryloywder ar ran y bwrdd, ac mae hyn yn wir. Ond roedd y rhan fwyaf o'r adroddiadau hyn ar gael i'r Gweinidog a'i swyddogion. Yn 2012, mynegodd adroddiad Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru bryderon difrifol ynglŷn ag ansawdd profiad cleifion, darparu gofal diogel ac effeithiol, ac ansawdd rheolaeth ac arweinyddiaeth. Dylid bod wedi gofyn cwestiynau bryd hynny.
Nododd ymweliad Deoniaeth y Cyngor Meddygol Cyffredinol yn 2007 chwe maes pryder ynghylch methiannau yn y contract addysgol, gan gynnwys ymsefydlu. Yn arolwg y Cyngor Meddygol Cyffredinol yn 2018 mynegwyd pryderon ynghylch ymsefydlu a goruchwyliaeth glinigol. Dylai'r adroddiadau hyn, ynghyd â phryderon a fynegwyd ar y pryd gan Aelodau Cynulliad unigol o ganlyniad i faterion a ddygwyd i'w sylw gan eu hetholwyr, fod wedi dangos patrwm i'r Gweinidog a'i swyddogion. Dylai fod wedi camu i mewn yn gynt, a phe bai wedi gwneud hynny, gellid bod wedi achub llawer o deuluoedd rhag y trawma a'r golled a gawsant yn y gwasanaeth diffygiol hwn. Felly, o'r diwedd, yn yr hydref y llynedd, fe wnaeth y Gweinidog weithredu. Comisiynwyd adroddiadau, ac yn y pen draw, aeth y gwaith yn ei flaen, er, o gofio difrifoldeb y pryderon, mae'n ymddangos yn berthnasol inni ofyn pam na chynhaliwyd adolygiad a gomisiynwyd yn yr hydref tan fis Ionawr. Gwyddom, wrth gwrs, beth a ganfu'r adolygiad hwnnw.
Felly, sut y mae'r Gweinidog wedi ymateb i hyn? Wel, mae wedi ymddiheuro. Mae wedi rhoi'r gwasanaeth mewn mesurau arbennig. Mae wedi anfon bwrdd i mewn i ddarparu cyngor a her ac mae wedi siarad am yr angen i newid y diwylliant. Ond gadawodd yr holl unigolion uwch hynny a fu'n llywyddu dros ddatblygiad y diwylliant trychinebus hwn. Mae'r prif weithredwr, sydd wedi cadw ei swydd ers 2011, wedi cael aros yn ei swydd. Hyd y gwyddom, ac yn bwysicach na hynny, hyd y gŵyr y teuluoedd, nid oes neb wedi'i ddisgyblu am ganiatáu i'r sefyllfa hon ddatblygu a pharhau. Nid oes neb wedi cael ei ddwyn i gyfrif am y trawma i'r mamau a marwolaethau 26 o blant.
Mae'n siŵr y bydd y Gweinidog yn ymwybodol fod ymchwil helaeth ar y gweill ynglŷn â sut i sicrhau newid diwylliannol effeithiol o fewn sefydliadau. Dylai wybod mai un o'r ffactorau allweddol ar gyfer cyflawni newid diwylliannol effeithiol yw arweinyddiaeth newydd—newid ar y brig. A yw o ddifrif yn disgwyl i'r staff a oedd yn gweithio mewn amgylchiadau lle'r oedd yn amhosibl iddynt fynegi pryderon gredu bod eu rheolwyr yn dymuno bod yn agored yn awr, y byddant yn cael eu hannog a'u cefnogi i fod yn agored am fethiannau yn y gwasanaeth, gan yr un rheolwyr a oedd yn eu tawelu cyn hynny? A yw'n disgwyl i'r teuluoedd a fynegodd bryderon ac sy'n dal i deimlo eu bod yn cael eu hanwybyddu gredu bod yr un rheolwyr a wnaeth eu trin yn nawddoglyd, eu bychanu, ac mewn o leiaf un achos a wnaeth fygwth camau cyfreithiol yn eu herbyn, yn sydyn yn mynd i ddechrau eu trin gyda pharch a bod o ddifrif ynglŷn â'u pryderon? A oes disgwyl inni gredu bod yr arweinwyr hyn, a barhaodd y diwylliant o dawelwch a chaniatáu i fenywod a'u babanod barhau i gael eu cam-drin yn ofnadwy, a ydym i fod i gredu bod y bobl hyn wedi dod i'r casgliad yn sydyn mai bod yn agored a gonest sydd orau? Rwy'n amau hynny. Felly, er bod y pethau cywir wedi cael eu dweud, nid oes unrhyw beth wedi cael ei wneud i bob pwrpas ac mae'r teuluoedd yn haeddu gwell.
Nawr, canolbwyntiais fy sylwadau ar sefyllfa Cwm Taf gan mai hwn yw'r methiant diweddaraf a mwyaf difrifol o'r methiannau y mae'r cynnig yn tynnu sylw atynt. Bydd cydweithwyr yn siarad am y sefyllfa yn y gogledd lle mae bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr wedi bod yn destun mesurau arbennig ers pedair blynedd heb fod y gwelliannau angenrheidiol wedi'u cyflawni. Bydd yr Aelodau hefyd yn cofio'r adolygiad annibynnol o Ysbyty Tywysoges Cymru ac Ysbyty Castell-nedd Port Talbot yn 2014 a oedd hefyd yn tynnu sylw at fethiannau difrifol.
Yr hyn sy'n gyffredin yn yr holl sefyllfaoedd hyn yw methiant ar ran y Llywodraeth i ddwyn uwch-reolwyr i gyfrif. Tra bo modd diswyddo staff rheng flaen a'u hatal rhag ymarfer, mae'n ymddangos bod rheolwyr yn gallu symud o un rhan o'r gwasanaeth i ran arall yn ddi-gosb, heb unrhyw sancsiwn, waeth pa mor wael y maent wedi perfformio. Sut y gall teuluoedd Cwm Taf a'r staff rheng flaen gredu y bydd newid go iawn pan fo Betsi Cadwaladr yn dal i fod angen ymyrraeth ar ôl pedair blynedd o fesurau arbennig? Nid yw hyn yn gwneud y tro.
Mae arnom angen corff proffesiynol ar gyfer rheolwyr y GIG gyda'r gallu i ddiswyddo rheolwyr am berfformiad gwael. Mae angen inni sicrhau gwir annibyniaeth Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru. Mae angen dyletswydd gyfreithiol o ddidwylledd ar gyfer pob gweithiwr iechyd proffesiynol gan gynnwys rheolwyr, a system gwyno ddidwyll, gadarn a thryloyw sy'n cefnogi rhieni a theuluoedd. Addawyd rhywfaint o hyn, ni chyflawnwyd dim ohono. Mae diwylliant yn parhau lle mae'n ymddangos nad yw rheolwyr byth yn cael eu dwyn i gyfrif. Nid yw hyn yn newydd a rhaid iddo newid.
Mae'r Gweinidog wedi llywyddu dros y gwasanaeth hwn yn gyntaf fel Dirprwy Weinidog ac yna fel Gweinidog ers 2014 ac nid yw'r diwylliant wedi cael ei herio, heb sôn am ei drawsnewid. Rhaid i'r Gweinidog gymryd cyfrifoldeb, ac os na wnaiff hynny, rhaid inni ei ddwyn ef i gyfrif. Lywydd, nid oes neb yn amau nad oes gan unrhyw Weinidog iechyd sy'n gwasanaethu ein gwlad waith anodd iawn i'w wneud. Mae hi neu ef yn atebol am wasanaeth eang a chymhleth, gwasanaeth sy'n gwario'r rhan helaethaf o gyllideb y Llywodraeth hon, a gwasanaeth sy'n hanfodol i bob un ohonom fel dinasyddion a phob unigolyn a gynrychiolir gennym.
Mae'n rhaid i ni allu dibynnu ar Weinidog iechyd i ddarparu her wirioneddol gadarn i'r gwasanaeth, er mwyn sicrhau, lle bo methiant, ei fod yn cael sylw, ac arferion gorau yn cael eu rhannu. Yn hytrach, mae gennym gyfres o fethiannau difrifol ac nid oes neb yn atebol. Rhaid cael atebolrwydd am y gyfres hon o fethiannau ac am yr ymateb annigonol iddynt. Felly, Lywydd, gyda'r difrifoldeb mwyaf, rhaid imi gymeradwyo'r cynnig hwn, heb ei ddiwygio, i'r Cynulliad hwn.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig ac rwy'n galw ar y Gweinidog iechyd i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans.
I have selected the amendment to the motion and I call on the Minister for health to move formally amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:
Yn derbyn argymhellion yr adroddiad ac yn cydnabod y trallod a'r trawma a achoswyd i deuluoedd;
Yn nodi’r camau sy’n cael eu cymryd i sicrhau gwelliannau ar unwaith ac yn barhaus i wasanaethau mamolaeth cyn Fwrdd Iechyd Cwm Taf; ac
Yn nodi’r camau sy’n cael eu cymryd i ganfod a mynd i’r afael ag unrhyw faterion llywodraethiant ehangach o fewn Bwrdd Iechyd Cwm Taf Morgannwg ac ar draws GIG Cymru.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all after point 1 and replace with:
Accepts the recommendations of the report and recognises the distress and trauma caused to families;
Notes the actions being taken to secure immediate and sustained improvement in maternity services in the former Cwm Taf Health Board; and
Notes the actions being taken to identify and address any wider governance issues within Cwm Taf Morgannwg Health Board and across the Welsh NHS.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
I rise with a very, very heavy heart today. We read last week—I can hear the huffs of breath on the benches opposite, and I'm very disappointed by that. I sincerely mean that I rise with a very, very heavy heart. Last week, we saw the publication of another stomach-churning report into failings in our precious national health service. In that report, we read about front-line staff that were overstretched and under-resourced. We read about a lack of dignity in the care of patients, vulnerable patients. We read about patients and family concerns being dismissed, and some individuals being regarded as troublemakers by the staff when they made those complaints. We read of a complaints system that failed to learn from mistakes; inadequate and missing patient records; an unhealthy culture amongst the staff; unprofessional behaviour that broke professional codes of practice; false assurances that were given to elected representatives raising constituency problems on behalf of individuals; many missed opportunities for intervention; failures in basic governance requirements; information not being disclosed to individuals where it ought to have been disclosed and, as a result, patients coming to harm—deaths, the needless deaths of vulnerable babies, with the distress and the heartache that comes from that. And each one of those issues was almost identical to the report that disclosed the terrible failures and scandals at the Tawel Fan unit in north Wales.
Rwy'n codi â chalon drom iawn heddiw. Darllenasom yr wythnos diwethaf—gallaf glywed yr ebychiadau ar y meinciau gyferbyn, ac rwy'n siomedig iawn am hynny. Rwy'n ddiffuant pan ddywedaf fy mod yn codi â chalon drom iawn. Yr wythnos diwethaf, gwelsom adroddiad arall a gorddai'r stumog yn cael ei gyhoeddi ar fethiannau yn ein gwasanaeth iechyd gwladol gwerthfawr. Yn yr adroddiad hwnnw, darllenasom am staff rheng flaen dan ormod o bwysau a heb adnoddau digonol. Darllenasom am ddiffyg urddas yng ngofal cleifion, cleifion sy'n agored i niwed. Darllenasom am bryderon cleifion a theuluoedd yn cael eu diystyru, a rhai unigolion yn cael eu hystyried gan y staff fel rhai a oedd â'u bryd ar achosi trwbl pan wnaethant y cwynion hynny. Darllenasom am system gwyno a fethodd ddysgu o gamgymeriadau; cofnodion cleifion a oedd yn annigonol neu ar goll; diwylliant afiach ymhlith y staff; ymddygiad amhroffesiynol a oedd yn torri codau ymarfer proffesiynol; sicrwydd ffug a roddwyd i gynrychiolwyr etholedig a oedd yn tynnu sylw at broblemau yn eu hetholaethau ar ran unigolion; llawer o gyfleoedd i ymyrryd wedi'u colli; methiannau o ran gofynion llywodraethu sylfaenol; gwybodaeth heb ei datgelu i unigolion lle dylid bod wedi'i datgelu ac o ganlyniad, cleifion yn cael niwed—marwolaethau, marwolaethau diangen babanod agored i niwed, a'r trallod a'r gofid a ddaw yn sgil hynny. Ac roedd pob un o'r pethau hynny bron yn union yr un fath â'r adroddiad a ddatgelodd y methiannau a'r sgandalau erchyll yn uned Tawel Fan yng ngogledd Cymru.
I could have listed any one of those and it would have been absolutely identical. And we were assured in north Wales that when that report was published into the failings at Tawel Fan, it would be the last of its kind because you would get to grips with those problems. You made statement after statement in the aftermath of the publication of the Tawel Fan report that things would change, that we would never see the likes of it again, and yet here we are, four years later, with the Betsi Cadwaladr health board still in special measures, still not delivering appropriate quality services, certainly in respect of its mental health care, and a situation where almost identical failings have been identified in terms of other services, this time for young babies and their mothers in Cwm Taf.
What will it take for our national health service to learn lessons, to change practices and to deliver the improvements that we need to see? It will only change if we change those at the top of the organisation. And Helen Mary Jones has quite rightly pointed out that the buck stops with you as the Minister for Health and Social Services here in Wales. You were given charge over the special measures situation at the Betsi Cadwaladr health board. You took responsibility, and each time we raised concerns about the lack of progress, you had a familiar refrain that you had made it clear that you wanted to see improvement. Well, words alone don't deliver the sort of improvement that we need to see. People want a health service in Wales that is accountable for its failures, where people own up and they accept responsibility when things go wrong. But I'm afraid that all too often in this Chamber we see you, Minister, taking the credit when things go right and washing your hands when things go wrong in our national health service. That's what we've seen, and that's no doubt what we will see you attempt to do today. I'm afraid that, unless you accept your responsibility for these failings and your responsibility for failing to put right the situation in north Wales, we are never going to see the change that we need, and that's why I've got absolutely no confidence in you to deliver the improvements in our health service that we need to see.
I don't doubt that there are many in this Chamber who would want to see you continue in your role, but I am afraid that I have lost confidence in your ability to do this particular job, and I think that people in north Wales, people in Cwm Taf and people elsewhere in this country deserve better. And, if I may say so as well, I think that where you have senior leaders in an organisation with dreadful failings, chief executives and chairs ought to resign, and if they don't resign, they ought to be sacked, with no pay-offs, no big retirement packages, they ought to go. When a board fails in its basic governance arrangements, the person responsible for those governance arrangements in the board, the chair, should leave. When a chief executive fails to show the leadership required to set the culture in an organisation, to make it open and transparent and to learn from mistakes, she ought to go. We've seen no resignations for these sorts of failings, and I would like to see people accept responsibility. It's about time we saw an accountable health service in Wales. We don't have one at the moment under your leadership.
Gallwn fod wedi rhestru unrhyw un o'r rheini a byddai wedi bod yn union yr un fath. Ac fe'n sicrhawyd yng ngogledd Cymru, pan gyhoeddwyd yr adroddiad ar fethiannau Tawel Fan, mai hwnnw fyddai'r olaf o'i fath oherwydd y byddech yn mynd i'r afael â'r problemau hynny. Gwnaethoch ddatganiad ar ôl datganiad yn sgil cyhoeddi adroddiad Tawel Fan y byddai pethau'n newid, na fyddem byth yn gweld y fath beth eto, ac eto dyma ni, bedair blynedd yn ddiweddarach, gyda bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn dal i fod mewn mesurau arbennig, yn dal i fethu darparu gwasanaethau o ansawdd priodol, o ran ei ofal iechyd meddwl yn bendant, a sefyllfa lle nodwyd methiannau bron yn union yr un fath mewn gwasanaethau eraill, y tro hwn ar gyfer babanod ifanc a'u mamau yng Nghwm Taf.
Beth sydd ei angen i'n gwasanaeth iechyd gwladol ddysgu gwersi, i newid arferion a chyflawni'r gwelliannau sydd angen inni eu gweld? Nid yw'n mynd i newid heblaw ein bod yn newid y rheini sydd ar frig y sefydliad. Ac mae Helen Mary Jones, yn ddigon priodol, wedi tynnu sylw at y ffaith mai chi, fel y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yma yng Nghymru sydd â'r cyfrifoldeb yn y pen draw. Cawsoch gyfrifoldeb dros y sefyllfa mesurau arbennig ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Fe ysgwyddoch chi'r cyfrifoldeb hwnnw, a phob tro y byddem yn mynegi pryderon ynglŷn â'r diffyg cynnydd, roeddech yn canu'r un hen gân eich bod wedi egluro eich bod am weld gwelliant. Wel, nid yw geiriau ar eu pen eu hunain yn sicrhau'r math o welliant sydd angen i ni ei weld. Mae pobl am gael gwasanaeth iechyd yng Nghymru sy'n atebol am ei fethiannau, lle mae pobl yn cyfaddef ac yn derbyn cyfrifoldeb pan fydd pethau'n mynd o chwith. Ond mae arnaf ofn ein bod yn eich gweld chi, Weinidog, yn cymryd y clod yn rhy aml yn y Siambr hon pan fydd pethau'n mynd yn iawn ac yn golchi'ch dwylo pan fydd pethau'n mynd o chwith yn ein gwasanaeth iechyd gwladol. Dyna beth a welsom, ac nid oes amheuaeth mai dyna y byddwch yn ceisio ei wneud heddiw. Os nad ydych yn derbyn eich cyfrifoldeb am y methiannau hyn a'ch cyfrifoldeb am fethu datrys y sefyllfa yng ngogledd Cymru, mae arnaf ofn nad ydym byth yn mynd i weld y newid sydd ei angen arnom, a dyna pam nad oes gennyf unrhyw hyder ynoch i gyflawni'r gwelliannau sydd angen inni eu gweld yn ein gwasanaeth iechyd.
Nid wyf yn amau nad oes nifer yn y Siambr hon a fyddai am eich gweld yn parhau yn eich rôl, ond mae arnaf ofn fy mod wedi colli hyder yn eich gallu i wneud y swydd benodol hon, a chredaf fod pobl yng ngogledd Cymru, pobl yng Nghwm Taf a phobl mewn mannau eraill yn y wlad yn haeddu gwell. Ac os caf ddweud hefyd, lle mae gennych uwch-arweinwyr mewn sefydliad sydd â methiannau ofnadwy, credaf y dylai prif weithredwyr a chadeiryddion ymddiswyddo, ac os na fyddant yn ymddiswyddo, dylent gael eu diswyddo, heb unrhyw daliadau, heb unrhyw becynnau ymddeol mawr, dylent fynd. Pan fydd bwrdd yn methu yn ei drefniadau llywodraethu sylfaenol, dylai'r person sy'n gyfrifol am y trefniadau llywodraethu hynny yn y bwrdd, y cadeirydd, adael. Pan fydd prif weithredwr yn methu dangos yr arweinyddiaeth sydd ei hangen i bennu'r diwylliant mewn sefydliad, i'w wneud yn agored ac yn dryloyw ac i ddysgu o gamgymeriadau, dylai fynd. Nid ydym wedi gweld unrhyw ymddiswyddiadau am y mathau hyn o fethiannau, a hoffwn weld pobl yn derbyn cyfrifoldeb. Mae'n hen bryd i ni weld gwasanaeth iechyd atebol yng Nghymru. Nid oes gennym un ar hyn o bryd o dan eich arweinyddiaeth chi.
Today, I want to thank you, Minister, for taking the correct step in commissioning an independent review of the maternity services in Cwm Taf, a review which must act as a fresh foundation in rebuilding greater faith in these important services. The fact that the Minister himself commissioned the independent review tells me what I need to know at this point.
I believe that, last October, the Minister took the action that was required in order to understand the problems in these maternity services, not an internal, inward-looking report, but a completely independent report of Government and of the health board that took decisive action that followed to place that service in special measures.
The message that I've heard most clearly is that the service must improve, so that other women do not experience what the independent review brought to light, and I would certainly want to add my voice to that. And we will expect that to happen, including dealing robustly with any individuals that are found to be responsible for failings.
And because of my concerns, I've taken the time myself over the last week or so to review and learn from this recent experience. I hope we've all done the same. It's important, as a review such as this does lead to some fundamental questioning. While I totally and fully accept all the issues of failure raised by families, I can honestly say that since my election in May 2016, I had no individual casework relating to Cwm Taf maternity services raised with me. That is until these recent months, when the independent review was announced and was in progress.
However, since the review started in October 2018, I have had direct contact with two constituents, and the view that I clearly heard from them was the need to improve the experience for those women using the services. Then, in January, as the independent review was in progress, I was one of several AMs that received an anonymous letter from some staff expressing their concerns, primarily about the management of the service. Together with at least one other AM colleague, I made the content of that letter known to the health board. And now that the independent review is complete, I will be following up those concerns to make sure that the issues raised in it have been adequately addressed, and I will expect that to include information on actions taken against anyone found to be responsible.
Last year, I wrote an entirely unrelated report on local health and care services in my constituency, a large part of which, of course, falls within the Cwm Taf health board area, and that report included a section on what we do when things go wrong. In the context of our health services, my thoughts at that point were that we need to be open about the mistakes, we need to review and learn the lessons, apologise and compensate where that is necessary, correct matters going forward, and ensure robust follow-up.
Using my own words as a yardstick, then, it seems to me that the very important bit that we need to keep improving on is around openness about mistakes. As the independent report states, there are issues around culture that still need to be addressed, but as I wrote about the importance of robust follow-up, we need to look again at that. And as we review and learn, I know the public that I represent in Cwm Taf and those beyond will demand to be fully informed of the actions taken by this health board.
Finally, we will need the Minister's reassurance that there will be speedy notification about the progress being made, and I believe that we will get that reassurance. That is the responsibility upon the health Minister, and it is why I continue to have confidence in his leadership.
Heddiw, hoffwn ddiolch i chi, Weinidog, am gymryd y cam cywir yn comisiynu adolygiad annibynnol o'r gwasanaethau mamolaeth yng Nghwm Taf, adolygiad y mae'n rhaid iddo fod yn sylfaen newydd i ailadeiladu mwy o ffydd yn y gwasanaethau pwysig hyn. Mae'r ffaith fod y Gweinidog ei hun wedi comisiynu'r adolygiad annibynnol yn dweud wrthyf beth sydd angen imi ei wybod ar y pwynt hwn.
Credaf fod y Gweinidog, fis Hydref diwethaf, wedi cymryd y camau angenrheidiol i ddeall y problemau yn y gwasanaethau mamolaeth hyn, nid adroddiad mewnol mewnblyg, ond adroddiad cwbl annibynnol ar y Llywodraeth a'r bwrdd iechyd a roddodd gamau pendant ar waith i ddilyn hynny a gosod y gwasanaeth hwnnw mewn mesurau arbennig.
Y neges a glywais gliriaf yw bod yn rhaid i'r gwasanaeth wella, fel nad yw menywod eraill yn profi'r hyn a ddaeth i'r amlwg yn sgil yr adolygiad annibynnol, a buaswn yn sicr am ychwanegu fy llais at hynny. A byddwn yn disgwyl i hynny ddigwydd, gan gynnwys ymdrin y gadarn ag unrhyw unigolion y canfyddir eu bod yn gyfrifol am fethiannau.
Ac oherwydd fy mhryderon, rwyf wedi rhoi amser fy hun dros yr wythnos ddiwethaf i adolygu a dysgu o'r profiad diweddar hwn. Gobeithio ein bod i gyd wedi gwneud yr un peth. Mae'n bwysig, gan fod adolygiad fel hwn yn arwain at gwestiynau sylfaenol. Er fy mod yn derbyn yn llwyr ac yn llawn yr holl fethiannau a nodwyd gan deuluoedd, gallaf ddweud yn onest nad oes neb wedi dod ag unrhyw waith achos unigol yn ymwneud â gwasanaethau mamolaeth Cwm Taf i fy sylw ers fy ethol ym mis Mai 2016. Mae hynny'n wir tan y misoedd diwethaf hyn, pan gyhoeddwyd y byddai'r adolygiad yn digwydd a phan ddechreuodd ar ei waith.
Fodd bynnag, ers i'r adolygiad ddechrau ym mis Hydref 2018, rwyf wedi cael cyswllt uniongyrchol â dau etholwr, a'r farn a glywais ganddynt yn glir oedd yr angen i wella profiad y menywod sy'n defnyddio'r gwasanaethau. Yna, ym mis Ionawr, wrth i'r adolygiad annibynnol fynd rhagddo, roeddwn yn un o nifer o Aelodau Cynulliad a gafodd lythyr dienw gan aelodau o staff yn mynegi eu pryderon, yn bennaf ynghylch rheoli'r gwasanaeth. Ynghyd ag o leiaf un AC arall, gwneuthum gynnwys y llythyr hwnnw yn hysbys i'r bwrdd iechyd. A chan fod yr adolygiad annibynnol wedi'i gwblhau bellach, byddaf yn mynd ar drywydd y pryderon hynny er mwyn sicrhau bod sylw digonol wedi'i roi i'r materion a godwyd ynddo, a disgwyliaf i hynny gynnwys gwybodaeth am gamau a gymerir yn erbyn unrhyw un y canfyddir ei fod yn gyfrifol.
Y llynedd, ysgrifennais adroddiad cwbl ddigyswllt am wasanaethau iechyd a gofal lleol yn fy etholaeth i, y mae rhan helaeth ohoni, wrth gwrs, yn ardal bwrdd iechyd Cwm Taf, ac roedd yr adroddiad hwnnw'n cynnwys adran ar yr hyn a wnawn pan fydd pethau'n mynd o chwith. Yng nghyd-destun ein gwasanaethau iechyd, fy marn ar y pwynt hwnnw oedd bod angen inni fod yn agored ynghylch y camgymeriadau, mae angen inni adolygu a dysgu'r gwersi, ymddiheuro a gwneud iawn lle mae hynny'n angenrheidiol, cywiro materion yn y dyfodol, a sicrhau camau dilynol cadarn.
Gan ddefnyddio fy ngeiriau fy hun yn ffon fesur felly, mae'n ymddangos i mi mai'r tamaid pwysig iawn y mae angen inni barhau i'w wella yw'r angen i fod yn yn agored ynglŷn â chamgymeriadau. Fel y dywed yr adroddiad annibynnol, mae materion yn codi ynglŷn â diwylliant sy'n galw am sylw o hyd, ond fel yr ysgrifennais ynglŷn â phwysigrwydd camau dilynol cadarn, mae angen inni ailedrych ar hynny. Ac wrth i ni adolygu a dysgu, gwn y bydd y cyhoedd rwy'n eu cynrychioli yng Nghwm Taf a thu hwnt yn mynnu cael gwybod yn llawn am y camau a gymerwyd gan y bwrdd iechyd hwn.
Yn olaf, byddwn angen sicrwydd gan y Gweinidog y ceir gwybod yn gyflym am y cynnydd sy'n cael ei wneud, a chredaf y cawn y sicrwydd hwnnw. Dyna yw cyfrifoldeb y Gweinidog iechyd, a dyna pam rwy'n parhau i fod â hyder yn ei arweinyddiaeth.
Roeddwn i'n edrych ar un o'r adroddiadau sy'n cael ei gyfeirio ato yn y cynnig wrth baratoi ar gyfer y ddadl yma heddiw, ac roedd hwnnw yn sôn am sut bod yna ddiffyg yn y modd mae'r uwch arweinyddiaeth wedi gweithredu ar amser er mwyn delio â'r risgiau sy'n bodoli o fewn y gwasanaeth. Roedd yr adroddiad yn sôn am ddiffyg enfawr o ran adrodd digwyddiadau difrifol, bod oedi o ran ymateb i gwynion ac, mewn rhai achosion, fod y cwynion hynny ddim yn cael unrhyw fath o ymateb o gwbl. Pa adroddiad oedd hwnnw, meddech chi? Wel, adroddiad Ockenden, neu un o adroddiadau Ockenden ar Tawel Fan. Fe edrychais i ar adroddiad arall wedyn, a oedd yn ategu llawer o’r un negeseuon: system gwyno adversarial gyda rheolaeth araf, problemau gyda’r strategaethau sefydliadol ar ddiogelwch cleifion, ar ddatblygu capasiti, ar gynllunio’r gweithlu, a rhai enghreifftiau o ofal claf cwbl erchyll ac ysgytwol. Adroddiad Andrews oedd hwnnw, yn cyfeirio at Fwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg o 2014. A nawr, wrth gwrs, mae gennym ni adroddiad y coleg brenhinol, sy’n dangos eto fod staff yn cael eu gorweithio, yn gweithio o dan arweiniad rheolwyr sydd ddim yn cyflawni eu rôl yn effeithiol, bod yna dan-adrodd digwyddiadau difrifol yn digwydd. Mae’r adroddiad yn dangos nad yw diogelwch cleifion yn flaenoriaeth o ran y broses o wneud penderfyniadau a bod staff yn gyndyn i adrodd pryderon am ddiogelwch cleifion oherwydd ofn cael eu cam-feio neu eu hatal o’r gwaith dros dro, neu wynebu gweithredu disgyblu am adrodd eu pryderon. Ac mae pryderon hefyd am y broses gwyno eto yn cael eu hamlygu yn fan hyn.
Mae’r Gweinidog presennol, wrth gwrs, wedi bod yn gyfrifol am redeg yr NHS o ddydd i ddydd ers Medi 2014, oherwydd dyna oedd ei rôl e fel Dirprwy Weinidog bryd hynny. A mater o fisoedd yn unig yn dilyn cyhoeddiad adroddiad Andrews i ABMU, ac o gwmpas yr un amser yr oedd adroddiad Ockenden cyntaf yn cael ei ysgrifennu yr oedd e’n dod i’w rôl, wrth gwrs. Ac mi fyddai’n rhesymol, wrth gwrs, inni beidio â beio’r Gweinidog am fethu ag atal y sgandalau hyn, ond mae ganddo fe gyfrifoldeb dros ei ymateb e iddyn nhw.
Yn fy rhanbarth i yn y gogledd, wrth gwrs, mae bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, fel rŷm ni wedi clywed, wedi cael ei roi o dan fesurau arbennig, a hynny, wrth gwrs, pan oedd y Prif Weinidog yn Ysgrifennydd Cabinet iechyd ar y pryd. Roedd hynny i fod yn rhywbeth dros dro. Pedair blynedd o reolaeth uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru yn ddiweddarach, wrth gwrs, rŷm ni’n dal ddim wedi gweld y gwelliannau y byddem ni oll wedi gobeithio eu gweld pan aethon nhw i mewn i fesurau arbennig. Ac yn wir, mae yna derminoleg nid annhebyg i 'fesurau arbennig, arbennig' wedi bod yn cael ei defnyddio ers hynny, ac mae hynny, wrth gwrs, yn peri gofid i ni i gyd. Ac mae'r bwrdd wedi cael ei lethu gan nifer o sgandalau, wrth gwrs, dros y blynyddoedd. Un o'r materion cyntaf ar ôl i fi gael fy ethol oedd y sgandal C. difficile yn Ysbyty Glan Clwyd, os cofiwch chi, nifer o flynyddoedd yn ôl. Ond dim un aelod o'r bwrdd nac o’r uwch-reolwyr yn cael ei ddisgyblu am y methiant yna.
I was looking at one of the reports referred to in the motion in preparing for this debate today, and that mentioned how there were problems in terms of how senior management had acted in dealing with the risks that exist within the service. The report mentions huge problems in terms of reporting serious incidents, that there were delays in responding to complaints and, in some cases, those complaints received no response whatsoever. Well, what report was that? Well, the Ockenden report, or one of the Ockenden reports, on Tawel Fan. I looked at another report then, which echoed many of the same messages: an adversarial complaint system with slow management, problems with institutional issues, on patient safety, on developing capacity, on workforce planning, and some examples of appalling patient care. That was the Andrews report, referring to the Abertawe Bro Morgannwg University Health Board from 2014. And now, of course, we have the royal college report, which demonstrates once again that staff are overworked and are led by managers who don't deliver their roles effectively, that there is underreporting of serious incidents. The report demonstrates that patient safety is not a priority in terms of the decision-making process and that staff are reluctant to report concerns about patient safety because of fear of being barred from work over a period of time or facing disciplinaries for reporting concerns. And there are also concerns about the complaints process that are, again, outlined in this report.
The current Minister, of course, has been responsible for running the NHS on a day-to-day basis since September 2014, because that was his role as Deputy Minister at that time. And just a matter of months after the publication of the Andrews report on ABMU, and around the same time as the first Ockenden report was being drafted, was when he took up his role. And it would be reasonable, of course, for us not to blame the Minister for failing to halt the scandals, but he does have a responsibility for his response to them.
In my region of north Wales, of course, the Betsi Cadwaladr health board, as we've already heard, has been placed in special measures, and that was at a time when the First Minister was the Cabinet Secretary for health. That was supposed to be a temporary measure. Four years later, under direct management from the Welsh Government, and we still haven't seen the improvements that we would all hope to have seen when they were placed in special measures. Indeed, there is terminology similar to 'special, special measures' that has been used since then, and that is a cause of concern for us all. The board has faced a number of scandals over the years. One of the first issues following my election was the C. difficile scandal at Ysbyty Glan Clywyd, if you recall, and that was a number of years ago. But not a single member of the board or a single senior manager has been disciplined for that failing.
We've seen failures on workforce planning as well, and one recent example that I highlighted here previously, of course, was the farcical situation of nurses training in Wrexham Glyndŵr University, but unable to take up work placements just down the road at Wrexham Maelor Hospital and, as a result, of course, having to go out to the NHS in England and into private practice and those nurses being lost to the NHS in Wales. I raised yesterday the closure of community hospitals, including Llangollen, Flint, Prestatyn, Blaenau Ffestiniog, and the way the private sector is now stepping in to fill the void of those beds that have been lost.
We almost saw the first NHS staff in Wales transfer into the private sector under a new dialysis contract, hatched by the Minister's department recently. Because the staff actually contacted us, we eventually managed to ensure that they were not transferred, but that still leaves large chunks of the renal service in north Wales, of course, under the direct control of private companies. We've heard about Tawel Fan, and I don't need to revisit that particular example because, as we've been reminded, we were told that we would never see such a report in future because the lessons had been learnt.
Well, you know, we had two senior reports, as I mentioned at the start, that all highlighted the extent to which the culture of those boards and the way they operate needs to change, and we need to be seeing action to change those cultures. But what we see, of course, is that we get a third example and last week's royal college report, which highlights the very same failings, and we have to ask: what has been done to change the rotten culture that exists in some of these boards?
The symptoms are the same, of course, as I've listed, but I'm unaware of a single manager who's been disciplined for contributing to or maintaining this culture. Indeed, we are aware of one manager holding a senior position with responsibility for patient care in both Cwm Taf and Betsi Cadwaladr during the periods concerned who also secured employment in a similar position after the Tawel Fan scandal. Of course, at the same time, doctors and nurses have been struck off and faced criminal investigations for those scandals, but failing managers can just carry on.
As my colleague said, he's responsible for the performance of those boards and those chief executives. The Minister made a decision clearly last week to side with them and not with patients, and we can no longer have confidence in him.
Rydym wedi gweld methiannau o ran cynllunio'r gweithlu hefyd, ac un enghraifft ddiweddar y tynnais sylw ati yma yn y gorffennol, wrth gwrs, oedd sefyllfa chwerthinllyd nyrsys yn hyfforddi ym Mhrifysgol Glyndŵr Wrecsam, ond yn methu cael lleoliadau gwaith i lawr y lôn yn Ysbyty Maelor Wrecsam ac o ganlyniad, wrth gwrs, yn gorfod mynd i'r GIG yn Lloegr ac i ymarfer preifat a'r nyrsys hynny'n cael eu colli i'r GIG yng Nghymru. Ddoe, gofynnais gwestiwn ynglŷn â chau ysbytai cymunedol, gan gynnwys Llangollen, y Fflint, Prestatyn, Blaenau Ffestiniog, a'r modd y mae'r sector preifat yn camu i mewn yn awr i lenwi bwlch y gwelyau a gollwyd.
Bu bron inni weld y staff GIG cyntaf yng Nghymru yn trosglwyddo i'r sector preifat dan gontract dialysis newydd wedi'i lunio gan adran y Gweinidog yn ddiweddar. Oherwydd bod y staff wedi cysylltu â ni, llwyddasom yn y pen draw i sicrhau na chawsant eu trosglwyddo, ond mae hynny'n dal i adael talpiau mawr o'r gwasanaeth arennol yng ngogledd Cymru, wrth gwrs, dan reolaeth uniongyrchol cwmnïau preifat. Clywsom am uned Tawel Fan, ac nid oes angen i mi ailedrych ar yr enghraifft benodol honno oherwydd, fel y cawsom ein hatgoffa, dywedwyd wrthym na fyddem byth yn gweld adroddiad o'r fath yn y dyfodol am fod y gwersi wedi cael eu dysgu
Wel, wyddoch chi, cawsom ddau uwch-adroddiad, fel y crybwyllais ar y dechrau, a oedd yn tynnu sylw at y graddau y mae angen i ddiwylliant y byrddau a'r ffordd y maent yn gweithredu newid, ac mae angen inni weld camau'n cael eu cymryd i newid y diwylliannau hynny. Ond yr hyn a welwn, wrth gwrs, yw bod gennym drydedd enghraifft ac adroddiad y coleg brenhinol yr wythnos diwethaf, sy'n tynnu sylw at yr un methiannau, a rhaid inni ofyn: beth a wnaed i newid y diwylliant pwdr sy'n bodoli yn rhai o'r byrddau hyn?
Mae'r symptomau yr un fath, wrth gwrs, fel rwyf wedi'u rhestru, ond nid wyf yn ymwybodol o un rheolwr a ddisgyblwyd am gyfrannu at y diwylliant hwn neu am ei gynnal. Yn wir, gwyddom am un rheolwr mewn swydd uwch gyda chyfrifoldeb am ofal cleifion yng Nghwm Taf a Betsi Cadwaladr yn ystod y cyfnodau dan sylw, ac a gafodd ei gyflogi mewn swydd debyg ar ôl sgandal Tawel Fan. Wrth gwrs, ar yr un pryd, cafodd meddygon a nyrsys eu diswyddo a bu'n rhaid iddynt wynebu ymchwiliadau troseddol am y sgandalau hynny, ond gall rheolwyr sy'n methu barhau i weithio.
Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, ef sy'n gyfrifol am berfformiad y byrddau hynny a'r prif weithredwyr hynny. Gwnaeth y Gweinidog benderfyniad clir yr wythnos diwethaf i ochri gyda hwy ac nid gyda chleifion, ac ni allwn ymddiried ynddo mwyach.
Twenty years into devolved governance, you would expect that Wales and its population should be receiving high-quality essential services. Well, I can tell you that there is no greater example of mismanagement of the devolution process than those of failing health services. It is not devolution that is failing the hard-working medical professionals in our communities, but the Welsh Government's own handling and mismanagement of the Welsh NHS.
Now, we need look no further than the health board that encompasses the constituency that I am very honoured to represent to see the health board and the failings as a result of this Welsh Government. Despite Betsi Cadwaladr having been in special measures since June 2015, it has just recorded the worst A&E waiting times in Wales. Less than 60 per cent of patients were seen within four hours at Wrexham Maelor and Ysbyty Glan Clwyd. Despite these measures, it has seen the highest number of patient safety incidents out of all NHS trusts in Wales, and despite special measures, the health board treated the lowest percentage of people waiting for planned care within 26 weeks of GP referral in February. It also had over half the 13,000 people in Wales waiting more than 36 weeks for treatment in February and has just recorded the biggest deficit out of Wales's seven NHS health boards at £42 million.
Four years of special measures, still failure and frustration about future services. The Welsh Government knows this and the Minister, actually, admitted on 6 November 2018 that significant difficulties remain. Is this acceptable when considering that the health board has been under the direct control of you, our health Minister, for the longest time of any NHS body in Great Britain? My constituents and I think not. Indeed, Aberconwy says 'no'. Lack of progress was identified by Donna Ockenden, her review finding that, as of 2017, the board had failed to meet key targets, including governance leadership and oversight, mental health services, and reconnecting with the public and regaining public confidence. That is saying 'regaining public confidence'—that confidence isn't there, Minister. More so, Mrs Ockenden's more recent letter on insufficient progress in improving those mental health services—I'm shocked to learn that her offer to help, in fact, was declined.
I'm saddened that there are numerous areas that remain to be addressed before de-escalation from special measures can be considered. Clearly, the situation is not in my own constituents' best interest. However, it seems that the problems are prolific across Wales, with five, now, of the seven health boards in some type of special measures. These measures indicate failure. For example, the challenges faced at Cwm Taf. The review of maternity services at Cwm Taf found a lack of a coherent approach towards patient safety or an understanding of their roles and responsibilities towards patient safety beyond the care they provided for a specific woman or group of women, that assessors were repeatedly and consistently told by staff of a reluctance to report patient safety issues because of a fear of blame, suspension or disciplinary action, and there was hardly any evidence of effective clinical leadership at any level. A major revision of all aspects of maternity services is needed there so as to protect future families facing the losses we've witnessed and heard about. As your own Welsh Labour MP, Owen Smith, stated, the Welsh Government decision about reorganisation seems to have compounded the problems facing Wales. I'm aware that it has also taken far too long for the special measures action to be taken—nearly seven years after concerns were first formally raised. That is not proactive. You work on a reactive basis, Minister.
We are faced today with the Welsh Government's delays on action at Cwm Taf, continued failings to manage Betsi Cadwaladr. I certainly do not have confidence that the current Minister for Health and Social Services in the Welsh Government can address the systemic failings raised here today. Four years have passed since north Wales came under the direct control of the Welsh Government. So, how on earth can we be expected, Minister, to believe anything that you tell us any more? Now, I actually support wholeheartedly the motion today by Plaid Cymru, and I would ask that you do seriously consider your own position. I would, if I was you—I would resign. I would go one further: if you are not prepared to do the honourable thing so that my constituents and other patients across Wales can receive adequate healthcare, I would ask the First Minister to sack you. Thank you.
Ugain mlynedd i mewn i lywodraethu datganoledig, byddech yn disgwyl y dylai Cymru a'i phoblogaeth fod yn derbyn gwasanaethau hanfodol o safon uchel. Wel, gallaf ddweud wrthych nad oes enghraifft fwy o gamreoli'r broses ddatganoli na'r enghreifftiau o wasanaethau iechyd sy'n methu. Nid datganoli sy'n gwneud cam â'r gweithwyr meddygol proffesiynol gweithgar yn ein cymunedau, ond y ffordd y mae Llywodraeth Cymru ei hun yn trin ac yn camreoli GIG Cymru.
Nawr, nid oes angen inni edrych ymhellach na'r bwrdd iechyd ar gyfer yr etholaeth y mae'n anrhydedd fawr imi ei chynrychioli i weld y bwrdd iechyd a'r methiannau o ganlyniad i'r Llywodraeth hon. Er bod Betsi Cadwaladr wedi bod mewn mesurau arbennig ers mis Mehefin 2015, mae newydd gofnodi'r amseroedd aros damweiniau ac achosion brys gwaethaf yng Nghymru. Gwelwyd llai na 60 y cant o gleifion o fewn pedair awr yn Ysbyty Maelor Wrecsam ac Ysbyty Glan Clwyd. Er gwaethaf y mesurau hyn, dyma'r bwrdd a welodd y nifer uchaf o ddigwyddiadau diogelwch cleifion o holl ymddiriedolaethau'r GIG yng Nghymru, ac er gwaethaf mesurau arbennig, dyma'r bwrdd iechyd a oedd yn gyfrifol am drin y ganran isaf o bobl a oedd yn aros am ofal wedi'i gynllunio o fewn 26 wythnos i gael eu hatgyfeirio gan feddyg teulu ym mis Chwefror. Y bwrdd iechyd hwn oedd â dros hanner o'r 13,000 o bobl yng Nghymru a oedd yn aros dros 36 wythnos am driniaeth ym mis Chwefror ac mae newydd gofnodi'r diffyg mwyaf o blith saith bwrdd iechyd GIG Cymru, sef £42 miliwn.
Pedair blynedd o fesurau arbennig, a methiant a rhwystredigaeth o hyd ynghylch gwasanaethau yn y dyfodol. Mae Llywodraeth Cymru yn gwybod hyn a'r Gweinidog, mewn gwirionedd, wedi cyfaddef ar 6 Tachwedd 2018 fod anawsterau sylweddol yn parhau. A yw hyn yn dderbyniol wrth ystyried bod y bwrdd iechyd wedi bod o dan eich rheolaeth uniongyrchol chi, ein Gweinidog iechyd, am y cyfnod hwyaf o gymharu ag unrhyw un o gyrff y GIG ym Mhrydain? Nid yw fy etholwyr a minnau'n credu ei fod. Yn wir, mae Aberconwy'n dweud 'na'. Nodwyd diffyg cynnydd gan Donna Ockenden, a chanfu ei hadolygiad fod y bwrdd wedi methu cyrraedd targedau allweddol ers 2017, gan gynnwys arweinyddiaeth a goruchwyliaeth yn ei drefniadau llywodraethu, gwasanaethau iechyd meddwl, ac ailgysylltu â'r cyhoedd ac adennill hyder y cyhoedd. Mae hynny'n dweud 'adennill hyder y cyhoedd'—nid yw'r hyder hwnnw yno, Weinidog. Yn fwy na hynny, llythyr mwy diweddar Mrs Ockenden am gynnydd annigonol o ran gwella'r gwasanaethau iechyd meddwl hynny—rwy'n synnu clywed bod ei chynnig i helpu wedi'i wrthod mewn gwirionedd.
Mae'n fy nhristáu bod nifer o feysydd y mae angen mynd i'r afael â hwy o hyd cyn y gellir ystyried isgyfeirio o fesurau arbennig. Yn amlwg, nid yw'r sefyllfa er lles gorau fy etholwyr i. Fodd bynnag, mae'n ymddangos bod y problemau'n mynd yn waeth ar draws Cymru, gyda phump yn awr o'r saith bwrdd iechyd mewn rhyw fath o fesurau arbennig. Mae'r mesurau hyn yn dangos methiant. Er enghraifft, yr heriau a wynebir yng Nghwm Taf. Canfu'r adolygiad o wasanaethau mamolaeth yng Nghwm Taf ddiffyg ymagwedd gydlynol tuag at ddiogelwch cleifion neu ddealltwriaeth o'u rolau a'u cyfrifoldebau tuag at ddiogelwch cleifion y tu hwnt i'r gofal a ddarparwyd ganddynt ar gyfer menyw benodol neu grŵp o fenywod, fod aseswyr wedi eu hysbysu'n gyson gan staff ynglŷn ag amharodrwydd i roi gwybod am faterion yn ymwneud â diogelwch cleifion am eu bod ofn cael eu beio, eu hatal o'u gwaith dros dro neu wynebu camau disgyblu, a phrin iawn oedd y dystiolaeth o arweiniad clinigol effeithiol ar unrhyw lefel. Mae angen adolygiad mawr o bob agwedd ar wasanaethau mamolaeth yno er mwyn diogelu teuluoedd yn y dyfodol rhag wynebu'r colledion a welsom ac y clywsom amdanynt. Fel y dywedodd eich AS Llafur Cymru eich hun, Owen Smith, mae penderfyniad Llywodraeth Cymru ynghylch ad-drefnu i'w weld fel pe bai wedi dwysáu'r problemau sy'n wynebu Cymru. Rwy'n ymwybodol ei bod wedi cymryd llawer gormod o amser hefyd i roi'r mesurau arbennig ar waith—bron i saith mlynedd ar ôl i bryderon gael eu codi'n ffurfiol am y tro cyntaf. Nid yw hynny'n rhagweithiol. Rydych yn gweithio ar sail adweithiol, Weinidog.
Heddiw rydym yn wynebu oedi gan Lywodraeth Cymru rhag gweithredu yng Nghwm Taf, methiannau parhaus i reoli Betsi Cadwaladr. Yn sicr, nid oes gennyf hyder y gall y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol presennol yn Llywodraeth Cymru fynd i'r afael â'r methiannau systemig a nodwyd yma heddiw. Aeth pedair blynedd heibio ers i ogledd Cymru ddod o dan reolaeth uniongyrchol Llywodraeth Cymru. Felly, sut ar y ddaear y gellir disgwyl i ni gredu unrhyw beth a ddywedwch wrthym mwyach, Weinidog? Nawr, rwy'n cefnogi'n llwyr y cynnig heddiw gan Blaid Cymru, a hoffwn ofyn i chi ystyried eich sefyllfa o ddifrif. Pe bawn i yn eich esgidiau chi, buaswn yn ymddiswyddo. Buaswn yn mynd gam ymhellach: os nad ydych yn barod i wneud y peth anrhydeddus er mwyn i fy etholwyr i a chleifion eraill ledled Cymru gael gofal iechyd digonol, buaswn yn gofyn i'r Prif Weinidog eich diswyddo. Diolch.
It's been a deeply upsetting week for anyone who has read or been involved with the royal college's review of maternity services in Cwm Taf. The testimonies of the mothers whose babies died cannot but move any of us, and the way they've been treated is enough to make anyone angry. Now, I asked the question last week about whether this would have happened in another area—say, for example, a hospital service in a wealthier catchment area, where the patients would be more likely to be middle class. Would we see a report highlighting dismissive attitudes and a failure to apologise, and responses that were formulaic and seemed to be more interested in defending the reputation of individuals and the health board in a wealthier area? I very much doubt it. And this isn't a controversial point; it forms part of the inverse care law that the Minister himself has acknowledged in plenty of other circumstances. The dismissive tone in which these concerns were dismissed by the Minister last week doesn't inspire confidence in me that things will be put right. After all, the crux of the problem here is that people, mainly working-class women, have been dismissed, and here was the health Minister doing that all over again. But holding the Minister to account does not mean that those responsible at the health board should also not be held to account—of course they should—and right up until last week, there were questions over their actions.
In October last year, before the external review was commissioned, a Cwm Taf spokesperson told the media that their internal review was a routine exercise about whether things should be done differently. At the very same time, the health board were in possession of an internal report that said that things were far worse. Where is the transparency here? Hiding that report was misleading us: evidence that the board is more interested in defending its reputation than correcting the problems within the service. It remains a grave injustice, in my view, that doctors, nurses and midwives can be struck off and face criminal investigation—rightly, of course—for failures in patient care, whereas not a single manager, to our knowledge, has ever faced equivalent sanctions. That is not right and it's symptomatic of the class-based culture that infects public life. The chief executives of our health boards are paid substantially more than the First Minister, and they face no equivalent accountability, whereas we all know, if a low-paid or a low-grade worker did something of even a quarter of this magnitude in their workplace, there would be a very, very different result.
The Minister himself has not acknowledged that he runs the health service in Wales. He is responsible; the buck is meant to stop with him, but to date, this has meant very little. But here today, at least, we can send a message that Ministers can be struck off. This is, after all, an issue of more magnitude than recent sackings in Westminster. Liam Fox resigned for inviting an ex-special adviser abroad to meetings. Amber Rudd misled a committee, and Gavin Williamson allegedly leaked confidential information. Now, I would argue that service failures that led to that damning report last week are much more serious than the matters that those Westminster Ministers resigned over.
Let's contrast the behaviour of the health Minister here over the past week with that of the former health minister in Tunisia. In March of this year, 11 babies tragically died in a hospital in Tunis, following an infection outbreak attributed to poor practices on the ward. The health minister in Tunisia looked at his conscience, took responsibility and resigned, despite only having been in the post for four months. It's time that we applied those standards of accountability and responsibility here. I think it definitely is.
Mae wedi bod yn wythnos drist iawn i unrhyw un sydd wedi darllen neu wedi bod yn rhan o adolygiad y coleg brenhinol o wasanaethau mamolaeth yng Nghwm Taf. Mae tystiolaethau'r mamau y bu eu babanod farw yn cyffwrdd â phob un ohonom, ac mae'r ffordd y cawsant eu trin yn ddigon i wneud unrhyw un yn ddig. Nawr, gofynnais y cwestiwn yr wythnos diwethaf ynglŷn ag a fyddai hyn wedi digwydd mewn ardal arall—er enghraifft, gwasanaeth ysbyty mewn dalgylch cyfoethocach, dyweder, lle byddai'r cleifion yn fwy tebygol o fod yn perthyn i'r dosbarth canol. A fyddem yn gweld adroddiad yn amlygu agweddau diystyriol a methiant i ymddiheuro, ac ymatebion a oedd yn fformiwläig ac a oedd i'w gweld â mwy o ddiddordeb mewn amddiffyn enw da unigolion a'r bwrdd iechyd mewn ardal gyfoethocach? Rwy'n amau hynny'n fawr. Ac nid pwynt dadleugar yw hwn; mae'n ffurfio rhan o'r ddeddf gofal gwrthgyfartal y mae'r Gweinidog ei hun wedi'i chydnabod mewn digon o amgylchiadau eraill. Nid yw'r oslef ddiystyriol a ddefnyddiodd y Gweinidog i ddiystyru’r pryderon hyn yr wythnos diwethaf yn ennyn hyder ynof y caiff pethau eu hunioni. Wedi'r cyfan, craidd y broblem yma yw bod pobl, menywod dosbarth gweithiol yn bennaf, wedi cael eu diystyru, a dyma'r Gweinidog iechyd yn gwneud hynny wedyn. Ond nid yw dwyn y Gweinidog i gyfrif yn golygu na ddylai'r rhai sy'n gyfrifol yn y bwrdd iechyd gael eu dwyn i gyfrif hefyd—wrth gwrs y dylent—a hyd at yr wythnos diwethaf, roedd cwestiynau'n codi ynglŷn â'u gweithredoedd.
Ym mis Hydref y llynedd, cyn comisiynu'r adolygiad allanol, dywedodd llefarydd ar ran Cwm Taf wrth y cyfryngau fod eu hadolygiad mewnol yn ymarfer rheolaidd ynglŷn ag a ddylid gwneud pethau'n wahanol. Ar yr un pryd, roedd gan y bwrdd iechyd adroddiad mewnol yn ei feddiant a oedd yn dweud bod pethau'n llawer gwaeth. Ble mae'r tryloywder yma? Roedd cuddio'r adroddiad hwnnw yn ein camarwain: tystiolaeth fod gan y bwrdd fwy o ddiddordeb mewn amddiffyn ei enw da na chywiro'r problemau o fewn y gwasanaeth. Mae'n dal i fod yn anghyfiawnder difrifol, yn fy marn i, y gellir diswyddo meddygon, nyrsys a bydwragedd ac y gallant wynebu ymchwiliadau troseddol—yn briodol, wrth gwrs—am fethiannau ym maes gofal cleifion, ond nid oes yr un rheolwr hyd y gwyddom wedi wynebu sancsiynau cyfatebol erioed. Nid yw hynny'n iawn ac mae'n nodweddiadol o'r diwylliant seiliedig ar ddosbarth sy'n heintio bywyd cyhoeddus. Mae prif weithredwyr ein byrddau iechyd yn cael llawer mwy o gyflog na'r Prif Weinidog, ac nid ydynt yn wynebu atebolrwydd cyfatebol, er bod pawb ohonom yn gwybod, pe bai gweithiwr ar gyflog isel neu ar raddfa isel yn gwneud rhywbeth a fyddai chwarter mor ddifrifol yn eu gweithle, byddent yn wynebu canlyniad hollol wahanol.
Nid yw'r Gweinidog ei hun wedi cydnabod mai ef sy'n rhedeg y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Ef sy'n gyfrifol; mae'r cyfrifoldeb i fod arno ef, ond hyd yma, nid yw hyn wedi golygu fawr ddim. Ond yma heddiw, gallwn o leiaf anfon neges y gellir diswyddo Gweinidogion. Wedi'r cyfan, mae hwn yn fater mwy o faint na'r diswyddiadau diweddar yn San Steffan. Ymddiswyddodd Liam Fox am wahodd cyn gynghorydd arbennig dramor i gyfarfodydd. Fe wnaeth Amber Rudd gamarwain pwyllgor, a'r honiad yw bod Gavin Williamson wedi datgelu gwybodaeth gyfrinachol. Nawr, buaswn yn dadlau bod methiannau gwasanaethau a arweiniodd at yr adroddiad damniol hwn yr wythnos diwethaf yn llawer mwy difrifol na'r materion a arweiniodd at ymddiswyddiad y Gweinidogion yn San Steffan.
Beth am gyferbynnu ymddygiad y Gweinidog iechyd yma dros yr wythnos ddiwethaf â'r gweinidog iechyd blaenorol yn Tunisia. Ym mis Mawrth eleni, bu farw 11 o fabanod yn drasig mewn ysbyty yn Tunis, yn dilyn achosion o haint a briodolwyd i arferion gwael ar y ward. Gweithredodd y gweinidog iechyd yn Tunisia yn ôl ei gydwybod, cymerodd gyfrifoldeb ac ymddiswyddodd, er mai dim ond ers pedwar mis y bu yn y swydd. Rwy'n bendant iawn ei bod hi'n bryd i ni arfer yr un safonau o atebolrwydd a chyfrifoldeb yma.
We heard last week from Lynne Neagle that there had been problems in Cwm Taf over 16 years ago, and, clearly, we have to ensure that the problems that were identified then were then rectified, but, clearly, that doesn't appear to have been the case in that what other people are saying is that there continued to be problems throughout all this time. The question that I asked myself on reading this report was, 'Where was the supervisor of midwives in all this?' Because it was their duty to ensure that a unit was safe, and, if it wasn't safe, they had the powers to close it down. So, that is a big question mark that I'd like to have answered, because it isn't—. Their role was then changed in 2017, so that they wouldn't any longer have those investigating powers, but would instead be there in a supporting role, and that is, indeed, what midwives wanted. And Wales was, to some extent, ahead of the game in clarifying the role of the new clinical supervisors of midwives. But my understanding is that, in Cwm Taf, the role was never changed in line with the legislation, that they continued to be asked to investigate serious incidents as opposed to being tasked to support and develop good practice in midwifery. There were clearly lots of examples of why there were concerns about midwifery practice, because of the numbers of stillbirths, the numbers of caesarians, which should have been evident to the board at the time.
And, clearly, if neither the—. It's not fair on midwives, who are there to deliver normal births, if they don't have then the specialist people to call on when complications start to appear. The fact that the consultant obstetrician was often absolutely absent and was not available for up to an hour, which is a huge amount of time when a pregnancy is going wrong—. It was clear that the service—. It should have been clear, in plain sight, to all the very senior staff—the consultant obstetrician, the consultant paediatrician—that this was not a service that was equipped to look after the very immature 28-week gestation babies. And the whistle should have been blown by them.
I think the key moment occurred when the consultant midwife reported in September 2018, and it was clear that it was hidden from plain sight, because the assessors who went up there in January weren't even aware of it until the day that they arrived. But is it the case that the board didn't know about it, or they did know about it and they did nothing about it? Clearly, the Minister did know about it, because he then commissioned additional investigations in October last year. So, he took appropriate action, in my view. But I think that there are some very serious issues that shouldn't be blinded by trying to put on trial the health Minister. It's all of us who have to accept our collective duty to ensure that health boards have the powers, the remit and the responsibility for delivering the service for the community they've been tasked to serve.
So, what changes, if any, need to be made in the governance arrangements of health boards, and how do we ensure that the culture within health boards is one that strives for continuous improvement and better meeting the needs of populations? We have to ensure that staff on the wards are in an environment where they can blow the whistle if they do not think that the service is operating safely, and that clearly does not seem to have been in operation in Cwm Taf. So, I think those are the issues in front of us. I think that calling for the resignation of the health Minister is, frankly, a diversionary tactic. We absolutely have to get right the service—
Clywsom yr wythnos diwethaf gan Lynne Neagle fod problemau yng Nghwm Taf dros 16 mlynedd yn ôl, ac yn amlwg, rhaid inni sicrhau bod y problemau a ganfuwyd bryd hynny wedi cael eu cywiro wedyn, ond yn amlwg, nid yw'n ymddangos mai dyna'r sefyllfa yn yr ystyr fod pobl yn dweud bod problemau wedi parhau drwy gydol yr amser hwn. Y cwestiwn a ofynnais i mi fy hun wrth ddarllen yr adroddiad hwn oedd, 'Ble'r oedd goruchwyliwr y bydwragedd yn hyn oll?' Oherwydd eu dyletswydd hwy oedd sicrhau bod uned yn ddiogel, ac os nad oedd yn ddiogel, roedd ganddynt bwerau i'w chau. Felly, dyna farc cwestiwn mawr yr hoffwn fod wedi'i weld yn cael ei ateb, gan nad yw—. Newidiwyd eu rôl wedyn yn 2017, fel na fyddai ganddynt bwerau ymchwilio o'r fath mwyach, ond yn hytrach, y byddent yno mewn rôl gefnogol, sef yr hyn a ddymunai bydwragedd yn wir. Ac roedd Cymru, i ryw raddau, ar y blaen o ran egluro rôl newydd y goruchwylwyr clinigol bydwragedd. Ond yn ôl yr hyn a ddeallaf, yng Nghwm Taf, ni newidiwyd y rôl yn unol â'r ddeddfwriaeth, a'u bod wedi parhau i gael eu galw i ymchwilio i ddigwyddiadau difrifol yn hytrach na chyflawni'r gwaith o gefnogi a datblygu arferion da ym maes bydwreigiaeth. Roedd yn amlwg fod yna lawer o enghreifftiau o'r rheswm pam fod yna bryderon ynghylch arferion bydwreigiaeth, oherwydd y niferoedd o farw-enedigaethau, nifer y genedigaethau Cesaraidd, a ddylai fod wedi bod yn amlwg i'r bwrdd ar y pryd.
Ac yn amlwg, os nad oedd yr—. Nid yw'n deg â bydwragedd, sydd yno i gynorthwyo genedigaethau normal, os nad oes ganddynt arbenigwyr i alw arnynt pan fydd cymhlethdodau'n dechrau ymddangos. Mae'r ffaith bod yr obstetregydd ymgynghorol yn aml yn absennol ac nad oedd ar gael am hyd at awr, sy'n llawer iawn o amser pan fo beichiogrwydd yn mynd o'i le—. Roedd hi'n amlwg fod y gwasanaeth—. Dylai fod wedi bod yn glir, yn gwbl amlwg, i'r holl staff uwch—yr obstetregydd ymgynghorol, y paediatregydd ymgynghorol—nad oedd hwn yn wasanaeth a oedd wedi'i gyfarparu ar gyfer gofalu am y babanod a gâi eu geni'n gynnar iawn ar ôl 28 wythnos o feichiogrwydd yn unig. A dylent fod wedi chwythu'r chwiban.
Rwy'n credu bod y foment allweddol wedi digwydd pan gyflwynodd y fydwraig ymgynghorol ei hadroddiad ym mis Medi 2018, ac roedd yn amlwg ei fod wedi'i guddio o olwg pawb, oherwydd nid oedd yr aseswyr a aeth i fyny yno ym mis Ionawr yn ymwybodol ohono hyd yn oed tan y diwrnod y cyraeddasant. Ond a yw'n wir nad oedd y bwrdd yn gwybod amdano, neu eu bod yn gwybod amdano ac na wnaethant ddim yn ei gylch? Yn amlwg, nid oedd y Gweinidog yn gwybod am y peth, oherwydd wedyn comisiynodd ymchwiliadau ychwanegol ym mis Hydref y llynedd. Felly, cymerodd gamau priodol, yn fy marn i. Ond rwy'n credu bod rhai materion difrifol iawn na ddylid colli golwg arnynt drwy geisio rhoi'r Gweinidog iechyd ar brawf. Mae'n rhaid i bob un ohonom dderbyn ein dyletswydd gyfunol i sicrhau bod gan fyrddau iechyd bwerau, cylch gwaith a chyfrifoldeb am ddarparu'r gwasanaeth i'r gymuned y maent yn gyfrifol am ei gwasanaethu.
Felly, pa newidiadau, os o gwbl, sydd angen eu gwneud o ran trefniadau llywodraethu byrddau iechyd, a sut y gallwn sicrhau bod y diwylliant o fewn y byrddau iechyd yn un sy'n ceisio gwella'n barhaus a diwallu anghenion poblogaethau'n well? Rhaid inni sicrhau bod staff ar y wardiau mewn amgylchedd lle gallant chwythu'r chwiban os nad ydynt yn credu bod y gwasanaeth yn gweithredu'n ddiogel, ac yn amlwg nid yw'n ymddangos bod hynny wedi digwydd yng Nghwm Taf. Felly, credaf mai dyna'r problemau sydd ger ein bron. Rwy'n credu bod galw am ymddiswyddiad y Gweinidog iechyd, a siarad yn blaen, yn dacteg ddargyfeirio. Mae'n rhaid inni gael y gwasanaeth yn iawn—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
No, I won't. No.
—the service that we have in Cwm Taf and in all our maternity services to ensure that they are fit for purpose, in line with 'Better Births'. So, I think that is the issue in front of us and that's the one we should be scrutinising in detail.
Na wnaf.
—y gwasanaeth sydd gennym yng Nghwm Taf ac yn ein holl wasanaethau mamolaeth i sicrhau eu bod yn addas at y diben, yn unol â 'Genedigaethau Gwell'. Felly, credaf mai dyna'r mater sydd ger ein bron a dyna'r un y dylem fod yn craffu arno'n fanwl.
Yesterday, we saw another motion from this Labour Government that was little more than patting itself on the back, as if everything in the Welsh NHS was hunky-dory, and we see it regularly. The Minister's been sitting there most of this debate, with his little smirk on his face—I don't know how you can, Minister. Seriously, I don't know how you can.
The amendments tabled—[Interruption.] The amendments tabled by the Labour Government today demonstrate the denial and complacency, not that we needed more evidence of that. Yes, I note the actions the Welsh Government are taking in relation to Cwm Taf, but it's very little comfort. Do I think they'll be able to take the bull by the horns and make the tough decisions that they need to take to sort out the failures of Betsi Cadwaladr, Cwm Taf and others? No. It's pretty clear, particularly from the tragic reports of baby deaths last week, that the last thing Labour is entitled to is to congratulate itself, as it so often does, or sit in denial as it's doing today. It should instead be hanging its collective head in shame and submitting a motion giving a profuse apology to grieving families and giving us solid actions that they're going to take to recover the situation.
Labour have been running the NHS for 20 years in Wales, and every election they say they'll transform the NHS and that it's safe in their hands. Yet, every Assembly term, they make it worse. Why should we or the public believe that, all of a sudden, the services will improve when they've not done so for decades?
This Government bleats that our NHS is reliant on migrants and uses a recruitment crisis to hide behind—when, that is, the Minister isn't hiding behind the staff. But successive Governments, aided and abetted by this Welsh Labour Government, have created the recruitment problem in the NHS. It costs a great deal of money to train to be a doctor, making it that much more daunting a profession to join, as if the responsibilities involved weren't daunting enough. But, at the same time, training places have not kept pace with the population. In effect, UK and Welsh Governments have outsourced medical training to places like the third world, where we steal many of our doctors from communities that have desperate need of them.
And, of course, the recruitment problem is exacerbated by the reputation of some of the health boards in Wales. How can we hope to recruit staff when having some of the health boards in Wales on their curriculum vitae may damage their long-term career prospects? The point of having the NHS devolved to the Welsh Government was that it would be able to respond to local needs and perform better for the people of Wales than it had done previously. Instead, Welsh Government have damaged the NHS so it has problems, rather than benefits, unique to Wales. A health service that has every reason to be more responsive to local needs is in fact less responsive. There are longer waiting lists and worse outcomes than its English counterparts that Labour don't control, baby-killing levels of incompetence, waiting lists of thousands of per cent, young people having their lives ruined waiting for mental health treatment. How can people out there in the real world have any confidence that this Government can either come up with the ideas needed to solve the Welsh NHS chaos or implement the steps they're promising?
Of course, I welcome any ideas and actions that improve the NHS, but I, like many others in here and out across Wales, have no faith that this Government can deliver anything other than continued crisis for our nation's national health service. The people who voted for this Government put them in place to govern, not to try and duck out of accountability. Those same people trusted Labour and placed their NHS system in its hands and in the Minister's hands. The Minister must now bear the ultimate responsibility for the failures in the NHS, and I will be supporting Plaid's motion today, but the Labour group will no doubt defeat Plaid's motion, and that will demonstrate quite effectively how wrong Labour voters were to place their trust in Labour. Thank you.
Ddoe, gwelsom gynnig arall gan y Llywodraeth Lafur hon nad oedd yn gwneud fawr mwy na llongyfarch ei hun, fel pe bai popeth yn GIG Cymru'n fendigedig, ac rydym yn ei weld yn rheolaidd. Mae'r Gweinidog wedi bod yn eistedd yno dros y rhan fwyaf o'r ddadl hon, yn cilwenu—nid wyf yn gwybod sut y gallwch, Weinidog. O ddifrif, nid wyf yn gwybod sut y gallwch wneud hynny.
Mae'r gwelliannau a gyflwynwyd—[Torri ar draws.] Mae'r gwelliannau a gyflwynwyd gan y Llywodraeth Lafur heddiw'n dangos y gwadu a'r hunanfodlonrwydd, nid bod arnom angen mwy o dystiolaeth o hynny. Ydw, rwy'n nodi'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd mewn perthynas â Chwm Taf, ond nid yw'n fawr o gysur. A ydw i'n meddwl y byddant yn gallu mynd i'r afael â'r broblem go iawn a gwneud y penderfyniadau anodd y mae angen iddynt eu gwneud er mwyn datrys methiannau Betsi Cadwaladr, Cwm Taf ac eraill? Nac ydw. Mae'n eithaf clir, yn enwedig yn ôl yr adroddiadau trasig ar farwolaethau babanod yr wythnos diwethaf, mai'r peth olaf y mae gan Lafur hawl i'w wneud yw llongyfarch ei hun, fel y mae'n ei wneud mor aml, neu eistedd a gwadu pethau fel y mae'n ei wneud heddiw. Yn hytrach, dylai ostwng ei ben cyfunol mewn cywilydd a chyflwyno cynnig a fyddai'n ymddiheuro'n llaes i deuluoedd sy'n galaru ac yn darparu'r camau gweithredu cadarn y bwriadant eu rhoi ar waith i unioni'r sefyllfa.
Mae Llafur wedi bod yn rhedeg y GIG ers 20 mlynedd yng Nghymru, a phob etholiad dywedant y byddant yn trawsnewid y GIG a'i fod yn ddiogel yn eu dwylo hwy. Ac eto, ym mhob tymor Cynulliad, maent yn gwneud pethau'n waeth. Pam y dylem ni neu'r cyhoedd gredu, yn sydyn iawn, y bydd y gwasanaethau'n gwella pan nad ydynt wedi gwneud hynny ers degawdau?
Mae'r Llywodraeth hon yn cwyno bod ein GIG yn dibynnu ar ymfudwyr ac yn defnyddio argyfwng recriwtio i guddio y tu ôl iddo—hynny yw, pan nad yw'r Gweinidog yn cuddio y tu ôl i'r staff. Ond mae Llywodraethau olynol, wedi'u cefnogi gan y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, wedi creu'r broblem recriwtio yn y GIG. Mae'n costio llawer iawn o arian i hyfforddi i fod yn feddyg, sy'n golygu ei fod yn broffesiwn llawer mwy brawychus i ymuno ag ef, fel pe na bai'r cyfrifoldebau sydd ynghlwm wrth y gwaith yn ddigon brawychus. Ond ar yr un pryd, nid yw nifer y lleoedd hyfforddi wedi cynyddu ochr yn ochr â'r boblogaeth. I bob pwrpas, mae Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi rhoi hyfforddiant meddygol ar gontract allanol i leoedd fel y trydydd byd, lle'r ydym yn dwyn llawer o'n meddygon o gymunedau sydd eu hangen yn ddybryd eu hunain.
Ac wrth gwrs, gwaethygir y broblem recriwtio gan yr enw sydd gan rai o'r byrddau iechyd yng Nghymru. Sut y gallwn obeithio recriwtio staff pan fydd nodi rhai o'r byrddau iechyd yng Nghymru ar eu curriculum vitae yn gallu amharu ar eu rhagolygon gyrfa hirdymor? Diben cael y GIG wedi'i ddatganoli i Lywodraeth Cymru oedd y byddai'n gallu ymateb i anghenion lleol a pherfformio'n well i bobl Cymru nag a wnâi'n flaenorol. Yn hytrach, mae Llywodraeth Cymru wedi niweidio'r GIG fel bod ganddo broblemau, yn hytrach na manteision, sy'n unigryw i Gymru. Mae gwasanaeth iechyd sydd â phob rheswm i fod yn fwy ymatebol i anghenion lleol yn llai ymatebol mewn gwirionedd. Ceir rhestri aros hwy a chanlyniadau gwaeth na'r rhai cyfatebol yn Lloegr nad yw Llafur yn eu rheoli, lefelau anghymhwyster sy'n lladd babanod, rhestrau aros o filoedd y cant, pobl ifanc yn cael eu bywydau wedi'u difetha'n disgwyl am driniaeth iechyd meddwl. Sut y gall pobl yn y byd go iawn fod ag unrhyw hyder y gall y Llywodraeth hon naill ai gynnig y syniadau sydd eu hangen i ddatrys anrhefn y GIG yng Nghymru neu weithredu'r camau y maent yn eu haddo?
Wrth gwrs, rwy'n croesawu unrhyw syniadau a chamau gweithredu sy'n gwella'r GIG, ond fel llawer o rai eraill yma ac allan ledled Cymru, nid oes gennyf unrhyw ffydd y gall y Llywodraeth hon gyflawni dim heblaw argyfwng parhaus i wasanaeth iechyd gwladol ein gwlad. Fe wnaeth y bobl a bleidleisiodd dros y Llywodraeth hon eu rhoi yn eu lle i lywodraethu, nid i geisio osgoi atebolrwydd. Roedd yr un bobl yn ymddiried yn y Blaid Lafur ac yn gosod eu system GIG yn ei dwylo ac yn nwylo'r Gweinidog. Bellach, rhaid i'r Gweinidog ysgwyddo'r cyfrifoldeb eithaf am y methiannau yn y GIG, a byddaf yn cefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw, ond mae'n siŵr y bydd y grŵp Llafur yn trechu cynnig Plaid Cymru, a bydd hynny'n dangos yn dra effeithiol pa mor anghywir oedd pleidleiswyr Llafur i roi eu hyder yn y Blaid Lafur. Diolch.
I would like to begin my contribution this afternoon by joining with my colleague Dawn Bowden in thanking the Minister very sincerely for taking such decisive action as soon as the issues in Cwm Taf maternity services came to light, commissioning this independent review that has allowed us to shine a spotlight on the failings in the service and begin to put things right. So, for my contribution today, I'd like to pick up on two important themes that I mentioned in the Chamber last week, and I will focus my remarks on the Cwm Taf report, as that's the one that directly affects my constituents in the Cynon Valley.
As I stated here last week, there's no doubt that, since I was elected to this place three years ago, that report is the most distressing thing that I have had to read, and my thoughts remain very firmly with all of the families affected. Firstly, for all the women that I have spoken to from my constituency and also the women from Cynon Valley whose views are expressed in that report, there is one theme that stands out very clearly, and that relates to the issue of notes disappearing or not being taken, of record keeping not being accurate, of women going through a very difficult time in labour and repeatedly being asked by different members of staff to verbally pass on information, rather than that information being there at hand. Take the example of Mountain Ash resident Joann Edwards. Joann has spoken of being constantly asked to repeat reasons for induction and type of delivery, and noted poor communication between staff and shifts. As she said,
'Not one person seemed to refer to my notes which even included scan pictures from the consultant with details of fluid measurements.'
Or Chloe Williams from Ynysybwl—now, Chloe had contracted E. coli during her pregnancy, which wasn't captured in her notes. She suffered tremendous pain and, tragically, her son was stillborn. Now, the reason that I give these examples in such detail—as Members will be aware, the Public Accounts Committee recently considered NHS informatics and had some pretty clear findings on that, and, similarly, I've had useful discussions in the last week with organisations like the Royal College of Nursing to discuss this, and it's clear to me that informatics must be used more effectively to ensure that all the information that midwives and doctors need is at hand in order to make the right decisions at the right time for mothers and for babies.
Secondly, a point I made was that Cwm Taf has particular issues around its socioeconomic make-up. There are resultant health issues that arise from this, and, whilst this is no excuse, they clearly have an impact on outcomes. But other areas in Wales have the same challenges, and those other areas also have fewer interventions and safer outcomes for mothers and babies. So, it's really important that the Cwm Taf health board draws on these experiences of similar health boards and learns from them so that things can be different moving forward. I very much welcome the assurances that the Minister gave me personally in the Chamber last week around this co-working.
I also want to spend just a little time addressing the report’s findings around governance. The report talks about inadequacies in clinical leadership, no training and no evidence of board-level plans to develop skills or support leaders, a lack of visible accountability, and, what is worse, the provision of false assurances to the board. And, even when unannounced visits to the board raised concerns to which there should have been a response, the characterisation is of lack of action. Moving to the fourth term of reference, it strikes me as incomprehensible that reviews of governance arrangements should be commissioned and then just left on the shelf. Moreover, there was a lack of clinical involvement. Standard systems of data collection, validation and audit were just not in place. There were no leadership expectations for these functions, so they became nobody’s business.
I want to briefly touch on the last point of the Plaid motion, and explain why I believe that it is the wrong approach. When the Minister gave his statement last week, he outlined a range of interventions to make things right. His focus on establishing an independent maternity oversight panel, strengthening board leadership and providing external scrutiny and support is, to my mind, the correct approach, and I expect that this should lead to a resolution of the challenges in governance systems that I've just described—governance systems that can have such a devastating effect on the lives of people accessing the services.
Similarly, in response to the concerns I raised after his statement, I welcome the Minister's comments around better use of technology to provide greater robustness and certainty about record transfer. Let us not forget, it is only thanks to the Minister's intervention that a light has been shone on these issues. So, instead of scapegoating or looking for an easy headline, let's focus on making things right for the people who rely on these services, and that includes the staff themselves.
Hoffwn ddechrau fy nghyfraniad y prynhawn yma drwy ymuno â fy nghyd-Aelod, Dawn Bowden, i ddiolch yn ddiffuant iawn i'r Gweinidog am roi camau mor bendant ar waith cyn gynted ag y daeth y problemau yng ngwasanaethau mamolaeth Cwm Taf i'r amlwg, gan gomisiynu'r adolygiad annibynnol hwn sydd wedi ein galluogi i dynnu sylw at fethiannau yn y gwasanaeth ac i ddechrau unioni pethau. Felly, ar gyfer fy nghyfraniad heddiw, hoffwn grybwyll dwy thema bwysig y soniais amdanynt yn y Siambr yr wythnos diwethaf, a chanolbwyntiaf fy sylwadau ar adroddiad Cwm Taf, gan mai dyna'r un sy'n effeithio'n uniongyrchol ar fy etholwyr yng Nghwm Cynon.
Fel y dywedais yn y fan hon yr wythnos diwethaf, ers imi gael fy ethol i'r lle hwn dair blynedd yn ôl, nid oes amheuaeth mai'r adroddiad hwnnw yw'r peth mwyaf gofidus y bu'n rhaid imi ei ddarllen, ac mae fy meddyliau'n dal yn gadarn iawn gyda'r holl deuluoedd yr effeithiwyd arnynt. Yn gyntaf, i'r holl fenywod y siaradais â hwy o fy etholaeth a hefyd y menywod o Gwm Cynon y mynegir eu barn yn yr adroddiad hwnnw, mae un thema'n amlwg iawn, ac mae'n ymwneud â nodiadau'n diflannu neu ddim yn cael eu gwneud, o gofnodion nad oedd yn fanwl gywir, o fenywod yn mynd drwy gyfnod anodd iawn wrth esgor a'r honiad yw bod aelodau gwahanol o staff yn gofyn iddynt dro ar ôl tro i drosglwyddo gwybodaeth ar lafar, yn hytrach na bod y wybodaeth yno wrth law. Un enghraifft yw Joann Edwards sy'n byw yn Aberpennar. Mae Joann wedi sôn sut y gofynnwyd iddi'n gyson i ailadrodd rhesymau dros gymell geni a'r math o enedigaeth, a nododd y cyfathrebu gwael rhwng staff a sifftiau. Fel y dywedodd,
Nid oedd un person i'w weld fel pe bai'n cyfeirio at fy nodiadau a oedd hyd yn oed yn cynnwys lluniau sgan gan y meddyg ymgynghorol gyda manylion mesuriadau hylif.
Neu Chloe Williams o Ynysybwl—nawr, roedd Chloe wedi dal E. coli yn ystod ei beichiogrwydd, ond ni chafodd hynny ei gofnodi yn ei nodiadau. Dioddefodd boen aruthrol ac yn drasig, roedd ei mab yn farw-anedig. Nawr, y rheswm pam rwy'n rhoi'r enghreifftiau hyn mor fanwl—fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, bu'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn ystyried gwybodeg y GIG yn ddiweddar ac roedd ganddo ganfyddiadau go glir ar hynny, ac yn yr un modd, rwyf wedi cael trafodaethau defnyddiol yn ystod yr wythnos ddiwethaf gyda sefydliadau fel y Coleg Nyrsio Brenhinol i drafod hyn, ac mae'n amlwg i mi fod yn rhaid defnyddio gwybodeg yn fwy effeithiol i sicrhau bod yr holl wybodaeth sydd ei hangen ar fydwragedd a meddygon wrth law er mwyn gwneud y penderfyniadau cywir ar yr adeg gywir i famau a babanod.
Yn ail, pwynt a wneuthum oedd bod gan Gwm Taf broblemau penodol o ran ei gyfansoddiad economaidd-gymdeithasol. Ceir problemau iechyd sy'n deillio o hyn, ac er nad yw'n esgus, maent yn amlwg yn effeithio ar ganlyniadau. Ond mae gan ardaloedd eraill yng Nghymru yr un heriau, ac mae'r ardaloedd eraill hynny hefyd yn gweld llai o ymyriadau a chanlyniadau diogelach i famau a babanod. Felly, mae'n bwysig iawn fod bwrdd iechyd Cwm Taf yn defnyddio'r profiadau hyn gan fyrddau iechyd tebyg ac yn dysgu oddi wrthynt er mwyn i bethau fod yn wahanol wrth symud ymlaen. Rwy'n croesawu'n fawr y sicrwydd a roddodd y Gweinidog i mi'n bersonol yn y Siambr yr wythnos diwethaf ynghylch y cydweithio hwn.
Rwyf hefyd am dreulio ychydig o amser yn mynd i'r afael â chanfyddiadau'r adroddiad ynghylch llywodraethu. Mae'r adroddiad yn sôn am ddiffygion mewn arweinyddiaeth glinigol, dim hyfforddiant a dim tystiolaeth o gynlluniau ar lefel y bwrdd i ddatblygu sgiliau neu gefnogi arweinwyr, diffyg atebolrwydd gweladwy, a'r hyn sy'n waeth, darparu sicrwydd ffug i'r bwrdd. A hyd yn oed pan fynegwyd pryderon yn sgil ymweliadau dirybudd â'r bwrdd y dylid bod wedi cael ymateb iddynt, sonnir am ddiffyg gweithredu. Gan symud i'r pedwerydd cylch gorchwyl, mae'n ymddangos i mi'n anhygoel fod adolygiadau o drefniadau llywodraethu wedi'u comisiynu ac yna wedi'u gadael ar y silff. At hynny, roedd yna ddiffyg cyfranogiad clinigol. Nid oedd systemau safonol ar waith ar gyfer casglu, dilysu ac archwilio data. Nid oedd unrhyw ddisgwyliadau o ran arweinyddiaeth ar gyfer y swyddogaethau hyn, felly daethant i fod yn fusnes i neb.
Hoffwn gyfeirio'n fyr at bwynt olaf cynnig Plaid Cymru, ac egluro pam y credaf nad dyma'r dull cywir o weithredu. Pan roddodd y Gweinidog ei ddatganiad yr wythnos diwethaf, amlinellodd ystod o ymyriadau i wneud pethau'n iawn. Mae ei ffocws ar sefydlu panel goruchwylio mamolaeth annibynnol, cryfhau arweinyddiaeth y bwrdd a darparu craffu a chymorth allanol yn ddull gweithredu cywir, yn fy marn i, a disgwyliaf i hyn arwain at ddatrys yr heriau yn y systemau llywodraethu a ddisgrifiais yn awr—systemau llywodraethu a all gael effaith mor ddinistriol ar fywydau pobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau.
Yn yr un modd, mewn ymateb i'r pryderon a nodais ar ôl ei ddatganiad, rwy'n croesawu sylwadau'r Gweinidog ynglŷn â gwell defnydd o dechnoleg i ddarparu gwell cadernid a sicrwydd ynghylch trosglwyddo cofnodion. Gadewch inni beidio ag anghofio na fyddai'r problemau hyn wedi'u hamlygu heb ymyrraeth y Gweinidog. Felly, yn hytrach na chreu bwch dihangol ac edrych am benawdau hawdd, gadewch inni ganolbwyntio ar wneud pethau'n iawn i'r bobl sy'n dibynnu ar y gwasanaethau hyn, ac mae hynny'n cynnwys y staff eu hunain.
Galw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.
I call on the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. The report on Cwm Taf maternity services was published just last week. It shook everyone in this Chamber, as it should have done. The independent royal colleges review that I commissioned identified a range of failings and shone a light on poor care and distressing experiences for women and their families. I fully recognise the seriousness of the maternity review findings. I accept them in full. And I repeat again the apology that I have made to families that were failed.
Diolch, Lywydd. Cyhoeddwyd yr adroddiad ar wasanaethau mamolaeth Cwm Taf yr wythnos diwethaf. Roedd yn ysgytwad i bawb yn y Siambr hon, fel y dylai fod. Roedd adolygiad annibynnol y colegau brenhinol a gomisiynwyd gennyf yn nodi nifer o fethiannau ac yn amlygu gofal gwael a phrofiadau gofidus i fenywod a'u teuluoedd. Rwy'n llwyr gydnabod difrifoldeb canfyddiadau'r adolygiad mamolaeth. Rwy'n eu derbyn yn llawn. Ac fe ailadroddaf eto yr ymddiheuriad a roddais i deuluoedd a gafodd gam.
I do, though, want to set out what I will not do today. I will not be drawn into trying to unpick a selection of reports over the last five years of our NHS. Each of those reports was upsetting in its own right. Each one was incredibly difficult for the people affected. There were lessons to be learned from all of them: lessons for our NHS; lessons for our approach to intervention and escalation. So, I am not going to trade on examples of NHS performance, to point fingers at other people or other parts of the NHS in the UK. I'm clear that a party political fist fight, just a week after the report was published, takes all of us away from what families have told us really matters. Our job is to listen to them and to put right what should not have gone wrong, and that is why we have tabled our amendment.
None of us can truly understand how distressing this has been, and continues to be, for the families affected. But, I have been struck by the dignified way in which they have responded. The level of commitment that they have shown in expressing their wish to work with us, to inform and shape the improvements required in maternity services, is testament to that. My priority now is to take every necessary action to meet their expectation that this does not happen to other families.
The independent oversight panel will be key in providing that assurance. Mick Giannasi, as panel chair, has begun his work immediately. I spoke to him yesterday, and he fully understands the responsibility of his role. Mick Giannasi and Cath Broderick, the author of the families report, will join with me next week when I meet the families. I want those families to have their say in shaping the work of the panel, but I also want to thank them personally for the way in which they have engaged with the review and for being prepared to share their experiences. I hope that they can take some comfort in knowing that they are being listened to, and that action will follow.
There is no denying that the standards that became the norm in parts of these maternity services are completely unacceptable. The failures in governance processes that meant that outcomes were not escalated to the board are equally unacceptable. I have made it clear to the health board Chair that I expect him and the board to fully consider how this happened, as it is a critical part of ensuring that we do not see a similar system failure in the future. I expect Cwm Taf Morgannwg board to do everything necessary to have robust governance arrangements in place from ward to board, and David Jenkins's role is to help them to achieve this.
The overriding requirement is to ensure the safety, care and well-being of mothers and babies receiving maternity services. That must include the more open culture and practice that Dawn Bowden identified, to replace the punitive culture that the report describes. It must equally include the improvements in practice, experience and outcomes that Vikki Howells referred to. The improvement that we all seek must be rapid and sustained, and that will be the driving force that guides my actions as I discharge my responsibilities. I'm determined that the whole of NHS Wales learns from these system failures. I'll make that clear to health board Chairs when I meet them tomorrow. They have been given two weeks to review the report's findings and report on their own services. So, I will receive those reports next week.
We all know that the vast majority of people receive excellent care from our health services, but there are occasions where things go wrong. That is sadly true of every healthcare system. We have shown that we will take decisive action to identify and respond to failings when they arise. We've learned lessons, developed and then adapted our approach to escalation and intervention as a result. We've commissioned research from the Wales Centre for Public Policy to further help inform our approach, drawing on international comparators, and we reflect on our own experience. So, I'm far from complacent. I will continue to take the advice of regulators, the independent panel, my officials and, as I have said, to seek the views of families as we respond to the failings identified by this report. So, I will continue to act.
I recognise that women and families, Members in this Chamber, and the wider public will continue to expect transparency, to see the actions identified by the independent royal colleges review fully implemented, to hear that maternity care in the former Cwm Taf area is safe, dignified, and meets the needs of women and their families, and to see that evidenced by the independent panel and by those receiving care. To see and hear the outcome of the independent panel that I have appointed. That independent panel will therefore report regularly, and I confirm that I will continue to update Members and the wider public on their work and their recommendations for future action.
As Members are aware, the work undertaken by the independent panel and David Jenkins will be complemented by the work of Healthcare Inspectorate Wales and the Wales Audit Office. Those bodies are independent of Government. They will set the terms of their own activity for themselves based on their analysis of the issues. And their findings will, as usual, be published.
Over the past week, there have been calls from a range of opposition Members for somebody to be sacked. As a result of the action that I have taken, the independent panel or board may find evidence of conduct that requires action by the employer or a professional regulator. In those circumstances, I expect them to act appropriately, but I have not—and will not require them to take action for my benefit. Their remit is to help improve our service, to help better serve our public. There are no silver bullets. That is why I chose to take the approach that I have announced. I made a choice, and I will not go back now to look for an alternative scalp for my benefit, to give false assurance, to give a false impression of a quick fix that would do little to deliver the improvements that women and their families expect and deserve.
A week ago, I published in full the independent royal colleges report that I commissioned. I set out the action that I am taking. I believe that women and their families who have been let down, women and families who still need maternity services, must be our focus. They certainly are mine.
Fodd bynnag, hoffwn nodi'r hyn nad wyf yn mynd i'w wneud heddiw. Ni chaf fy nhynnu i mewn i geisio dadansoddi detholiad o adroddiadau dros bum mlynedd diwethaf ein GIG. Roedd pob un o'r adroddiadau hynny'n peri gofid ynddo'i hun. Roedd pob un yn eithriadol o anodd i'r bobl yr effeithiwyd arnynt. Roedd gwersi i'w dysgu o bob un ohonynt: gwersi ar gyfer ein GIG; gwersi o ran ein hymagwedd tuag at ymyrraeth ac uwchgyfeirio. Felly, nid wyf am ddefnyddio enghreifftiau o berfformiad y GIG er mwyn pwyntio bys at bobl eraill neu rannau eraill o'r GIG yn y DU. Rwy'n glir fod gornest gwleidyddiaeth plaid, wythnos yn unig ar ôl cyhoeddi'r adroddiad, yn tynnu sylw pawb ohonom oddi wrth yr hyn y mae teuluoedd wedi dweud wrthym sy'n bwysig mewn gwirionedd. Ein gwaith ni yw gwrando arnynt ac unioni'r hyn na ddylai fod wedi mynd o'i le, a dyna pam y cyflwynasom ein gwelliant.
Ni all yr un ohonom ddeall yn iawn pa mor ofidus y mae hyn wedi bod, ac yn parhau i fod, i'r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt. Ond mae'r ffordd urddasol y maent wedi ymateb yn creu argraff arnaf. Mae lefel yr ymrwymiad y maent wedi'i ddangos wrth fynegi eu dymuniad i weithio gyda ni, i lywio a llunio'r gwelliannau sydd eu hangen mewn gwasanaethau mamolaeth, yn dyst i hynny. Fy mlaenoriaeth yn awr yw cymryd pob cam angenrheidiol i fodloni eu disgwyliad na fydd hyn yn digwydd i deuluoedd eraill.
Bydd y panel goruchwylio annibynnol yn allweddol i roi'r sicrwydd hwnnw. Mae Mick Giannasi, fel cadeirydd y panel, wedi dechrau ar ei waith ar unwaith. Siaradais ag ef ddoe, ac mae'n llwyr ddeall cyfrifoldeb ei rôl. Bydd Mick Giannasi a Cath Broderick, awdur yr adroddiad teuluoedd, yn ymuno â mi yr wythnos nesaf pan fyddaf yn cyfarfod â'r teuluoedd. Rwyf am i'r teuluoedd hynny gael dweud eu barn wrth lunio gwaith y panel, ond rwyf hefyd am ddiolch iddynt yn bersonol am y ffordd y maent wedi cymryd rhan yn yr adolygiad ac am fod yn barod i rannu eu profiadau. Gobeithio y gallant gael rhyw gysur o wybod bod rhywun yn gwrando arnynt, ac y bydd camau'n dilyn.
Ni ellir gwadu bod y safonau a ddaeth yn norm mewn rhannau o'r gwasanaethau mamolaeth hyn yn gwbl annerbyniol. Mae'r methiannau yn y prosesau llywodraethu a olygai nad oedd canlyniadau'n cael eu huwchgyfeirio i'r bwrdd yr un mor annerbyniol. Rwyf wedi dweud yn glir wrth Gadeirydd y bwrdd iechyd fy mod yn disgwyl iddo ef a'r bwrdd ystyried yn llawn sut y digwyddodd hyn, gan fod hynny'n rhan hanfodol o sicrhau na welwn fethiant tebyg yn y system yn y dyfodol. Rwy'n disgwyl i fwrdd Cwm Taf Morgannwg wneud popeth sydd ei angen i sicrhau bod trefniadau llywodraethu cadarn ar waith o'r ward i'r bwrdd, a rôl David Jenkins yw eu helpu i gyflawni hyn.
Y prif ofyniad yw sicrhau diogelwch, gofal a lles mamau a babanod sy'n derbyn gwasanaethau mamolaeth. Rhaid i hynny gynnwys y diwylliant a'r arferion mwy agored a nodwyd gan Dawn Bowden, i ddisodli'r diwylliant cosbol a ddisgrifir yn yr adroddiad. Yn yr un modd, rhaid iddo hefyd gynnwys y gwelliannau o ran ymarfer, profiadau a chanlyniadau y cyfeiriodd Vikki Howells atynt. Rhaid i'r gwelliant y mae pawb ohonom yn ei geisio fod yn gyflym ac yn barhaus, a dyna fydd y sbardun sy'n llywio fy ngweithredoedd wrth imi gyflawni fy nghyfrifoldebau. Rwy'n benderfynol fod GIG Cymru yn ei gyfanrwydd yn dysgu o'r methiannau hyn yn y system. Byddaf yn gwneud hynny'n glir i gadeiryddion y byrddau iechyd pan fyddaf yn cyfarfod â hwy yfory. Rhoddwyd pythefnos iddynt adolygu canfyddiadau'r adroddiad a chyflwyno adroddiad ar eu gwasanaethau eu hunain. Felly, byddaf yn cael yr adroddiadau hynny yr wythnos nesaf.
Gwyddom i gyd fod y mwyafrif helaeth o bobl yn cael gofal rhagorol gan ein gwasanaethau iechyd, ond ceir adegau pan fydd pethau'n mynd o chwith. Mae hynny'n wir yn anffodus am bob system gofal iechyd. Rydym wedi dangos y byddwn yn rhoi camau pendant ar waith i nodi ac ymateb i fethiannau pan fyddant yn codi. Rydym wedi dysgu gwersi, wedi datblygu ac yna wedi addasu ein dull o ymdrin ag uwchgyfeirio ac ymyrraeth o ganlyniad i hynny. Rydym wedi comisiynu ymchwil gan Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru i helpu i lywio ein dull o weithredu, gan ddefnyddio cymaryddion rhyngwladol, ac rydym yn ystyried ein profiad ein hunain. Felly, rwyf ymhell o fod yn hunanfodlon. Byddaf yn parhau i gymryd cyngor rheoleiddwyr, y panel annibynnol, fy swyddogion ac fel y dywedais, i geisio barn teuluoedd wrth inni ymateb i'r diffygion a nodwyd yn yr adroddiad hwn. Felly, byddaf yn parhau i weithredu.
Rwy'n cydnabod y bydd menywod a theuluoedd, Aelodau yn y Siambr hon, a'r cyhoedd yn gyffredinol yn parhau i ddisgwyl tryloywder, gweld y camau a nodwyd gan adolygiad annibynnol y colegau brenhinol yn cael eu gweithredu'n llawn, clywed bod gofal mamolaeth yn hen ardal Cwm Taf yn ddiogel, yn urddasol, ac yn diwallu anghenion menywod a'u teuluoedd, a gweld tystiolaeth o hynny gan y panel annibynnol a chan y rhai sy'n derbyn gofal. Gweld a chlywed canlyniad y panel annibynnol a benodais. Bydd y panel annibynnol hwnnw'n adrodd yn rheolaidd felly, a chadarnhaf y byddaf yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau a'r cyhoedd yn ehangach am eu gwaith a'u hargymhellion ar gyfer gweithredu yn y dyfodol.
Fel y gŵyr yr Aelodau, bydd y gwaith a wneir gan y panel annibynnol a David Jenkins yn cael ei ategu gan waith Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a Swyddfa Archwilio Cymru. Mae'r cyrff hynny'n annibynnol ar y Llywodraeth. Byddant yn gosod telerau eu gweithgaredd eu hunain iddynt eu hunain yn seiliedig ar eu dadansoddiad o'r problemau. A bydd eu canfyddiadau, yn ôl yr arfer, yn cael eu cyhoeddi.
Dros yr wythnos ddiwethaf, cafwyd galwadau gan amryw o Aelodau'r gwrthbleidiau i rywun gael ei ddiswyddo. O ganlyniad i'r camau a gymerais, gallai'r panel annibynnol neu'r bwrdd ddod o hyd i dystiolaeth o ymddygiad sy'n galw ar y cyflogwr neu reoleiddiwr proffesiynol i weithredu. O dan yr amgylchiadau hynny, rwy'n disgwyl iddynt weithredu'n briodol, ond nid wyf wedi—ac ni fyddaf yn gofyn iddynt gymryd camau er fy lles i. Eu cylch gwaith yw helpu i wella ein gwasanaeth, er mwyn helpu i wasanaethu ein cyhoedd yn well. Nid oes bwledi arian ar gael. Dyna pam y dewisais y dull o weithredu a gyhoeddais. Gwneuthum ddewis, ac nid wyf am fynd ar ôl gwaed neb arall er fy lles i, i roi sicrwydd ffug, i roi camargraff o ateb sydyn na fyddai'n gwneud fawr ddim i sicrhau'r gwelliannau y mae menywod a'u teuluoedd yn eu disgwyl ac yn eu haeddu.
Wythnos yn ôl, cyhoeddais adroddiad annibynnol llawn y colegau brenhinol a gomisiynwyd gennyf. Amlinellais y camau rwy'n eu cymryd. Credaf fod yn rhaid inni roi'r ffocws ar fenywod a'u teuluoedd sydd wedi cael cam, menywod a theuluoedd sy'n dal i fod angen gwasanaethau mamolaeth. Yn sicr, dyna yw fy ffocws i.
Helen Mary Jones i ymateb i'r ddadl.
Helen Mary Jones to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Llywydd. We celebrated, yesterday, 20 years of this place as a parliament. The function of a parliament is to hold a government to account, and I am therefore profoundly disappointed to have just heard the Minister describe this serious and, I thought, on the whole very dignified debate as a political bun fight. I have to say to the Minister that if we wanted a political bun fight, we could have one on a weekly basis. We have not chosen to do so.
I am very grateful to the majority of Members who have contributed to this debate. I can’t possibly refer to all their contributions, but what we have seen across those contributions is a pattern, and I am profoundly disappointed that the Minister cannot see that pattern. He says that he is committed that what happened to the Cwm Taf families won’t happen to other families. Well, as we heard from Darren Millar, it is very, very similar to what happened to the Tawel Fan families.
The Minister said he would not be drawn into making comparisons. It is profoundly worrying that he does not see the commonalities. It is his failure to see those commonalities, and it is his failure to address those commonalities—the failure of management across the system, the failure to hold people to account—that has led to us bringing this motion before us today.
Now, Dawn Bowden rightly highlights some of the issues. She says that service improvement must deal robustly with individuals. I do not understand, on the evidence of today’s debate or last week’s statement, why she has that confidence. And I was touched by Vikki Howells's contribution. She obviously feels deeply what has happened to her constituents. She knows the impact that that’s had on her life. And yet, she thanks the Minister. She rightly highlights failures. She talks about the lack of action by the board. She talks about a wrong approach. Surely, those board members need to be held to account.
Now, Llywydd, I have known many Members on the Labour benches for many years, and I know them to be honourable people. And I know them to be loyal. But I feel I have to ask them today to whom their loyalty is due. Is it due to a Minister—and I should stress this is in no way personal—who has failed to understand the commonalities of the problems facing him, and failed to respond appropriately? Or is it due to their constituents, the people of Wales? I do not underestimate how difficult this must be for some of them, but it is our duty, as an opposition loyal to the people of Wales, to call upon them to reflect.
Yesterday I met—I've spoken to a number of families over the phone and by email, but yesterday I met a young father. He believes that his wife and his child would be dead if he hadn't happened himself to be a medical professional, and to be able to pick up on some of the issues that the service was failing to address. He had received first-class support from one of his local Assembly Members. She knows who she is. I will not name her. He said to me that he is grateful to us for speaking out because he does not believe that the service can change while the same people who dismissed his concerns, who belittled his wife, who mocked her while she was in labour, and who, when he raised concerns, eventually threatened him with legal action—he does not believe that while those same people are still in charge, that service would change. That young mother is expecting another child. She will not give birth to that child in Cwm Taf.
It is the duty of this Assembly to scrutinise Ministers and to hold them to account. It is what we are here to do. This was the point of the creation of this Assembly. This is what democracy is about. Now I think, Llywydd, we know how the vote is likely to go today. But I can say this to these families, to the Cwm Taf families: on these benches, we will not forget you. That was the message from the young father to me yesterday—please don't forget us. Don't forget what's happened. On these benches, we will not forget you, and if the Minister will not take his responsibility, then through the committee structures, through debates on the floor of this Chamber, through questions, we will continue to hold the Minister to account for the shocking experiences of those families and for those children gone.
The health committee will shortly undertake scrutiny of Cwm Taf on these matters, and I have sought assurances from the Chair that the voices of those families will be at the heart of that scrutiny. We will not listen to nonsense from unaccountable bureaucrats. We will take those families' voices to the Minister, and I'm grateful for the fact that he is intending to meet them, but I wonder how safe they will feel to be truly open and honest with him, faced with the complacency he's displayed last week and this.
It is with great regret, Llywydd, that I have felt the need to bring this debate to this Chamber. I would infinitely prefer that the Minister could see the systematic failures across the management of the system and be prepared to address them. He has told us today he will not do that. So it will come down to us, to the opposition in this place, to be the voice of those families—[Interruption.]—and I will happily take an intervention if anybody wishes to make one. No? I thought not.
I will end—
Diolch yn fawr, Lywydd. Ddoe, roeddem yn dathlu 20 mlynedd o'r lle hwn fel senedd. Swyddogaeth senedd yw dwyn llywodraeth i gyfrif, ac rwy'n hynod siomedig felly fy mod newydd glywed y Gweinidog yn disgrifio'r mater difrifol hwn a'r hyn a oedd, yn fy marn i, yn ddadl urddasol iawn, fel gornest wleidyddol. Mae'n rhaid i mi ddweud wrth y Gweinidog pe baem eisiau gornest wleidyddol y gallem gael un yn wythnosol. Nid ydym wedi dewis gwneud hynny.
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r rhan fwyaf o'r Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon. Ni allaf gyfeirio at eu holl gyfraniadau, ond yr hyn a welsom drwy drwch y cyfraniadau hynny yw patrwm, ac rwy'n siomedig iawn na all y Gweinidog weld y patrwm hwnnw. Dywed ei fod wedi ymrwymo i sicrhau na fydd yr hyn a ddigwyddodd i deuluoedd Cwm Taf yn digwydd i deuluoedd eraill. Wel, fel y clywsom gan Darren Millar, mae'n debyg iawn i'r hyn a ddigwyddodd i deuluoedd Tawel Fan.
Dywedodd y Gweinidog na fyddai'n cael ei ddenu i wneud cymariaethau. Mae'n peri pryder difrifol nad yw'n gweld yr hyn sy'n gyffredin rhwng y ddau beth. Ei fethiant ef i weld yr elfennau cyffredin hynny, a'i fethiant i fynd i'r afael â'r pethau sy'n gyffredin—methiant rheolwyr ym mhob rhan o'r system, y methiant i ddwyn pobl i gyfrif—sydd wedi golygu ein bod wedi cyflwyno'r cynnig hwn heddiw.
Nawr, mae Dawn Bowden yn tynnu sylw'n briodol at rai o'r pethau sy'n codi. Dywed fod yn rhaid i'r gwaith o wella gwasanaethau ymdrin yn gadarn ag unigolion. Ar dystiolaeth y ddadl heddiw neu ddatganiad yr wythnos diwethaf, nid wyf yn deall sut y gall fod â'r hyder hwnnw. Ac fe'm cyffyrddwyd gan gyfraniad Vikki Howells. Mae'n amlwg ei bod yn teimlo'n ddwfn iawn ynglŷn â beth sydd wedi digwydd i'w hetholwyr. Mae'n gwybod am yr effaith a gafodd hynny ar ei bywyd. Ac eto, mae hi'n diolch i'r Gweinidog. Mae'n llygad ei lle'n tynnu sylw at fethiannau. Mae'n sôn am ddiffyg gweithredu ar ran y bwrdd. Mae'n sôn am ddull gweithredu anghywir. Yn sicr, mae angen i'r aelodau hynny o'r bwrdd gael eu dwyn i gyfrif.
Nawr, Lywydd, rwyf wedi adnabod llawer o Aelodau ar y meinciau Llafur ers blynyddoedd lawer, a gwn eu bod yn bobl anrhydeddus. A gwn eu bod yn bobl deyrngar. Ond rwy'n teimlo bod yn rhaid i mi ofyn iddynt heddiw i bwy y dylent ddangos teyrngarwch. A ddylent ei ddangos i Weinidog—a dylwn bwysleisio nad yw hyn yn bersonol mewn unrhyw ffordd—sydd wedi methu deall yr elfennau cyffredin yn y problemau sy'n ei wynebu, ac sydd wedi methu ag ymateb yn briodol? Neu a ddylent ei ddangos i'w hetholwyr, pobl Cymru? Nid wyf yn tanbrisio pa mor anodd yw hyn i rai ohonynt, ond ein dyletswydd ni, fel gwrthblaid sy'n deyrngar i bobl Cymru, yw galw arnynt i ystyried.
Ddoe, cyfarfûm—rwyf wedi siarad â nifer o deuluoedd dros y ffôn a thrwy e-bost, ond ddoe cyfarfûm â thad ifanc. Mae'n credu y byddai ei wraig a'i blentyn wedi marw pe na bai'n digwydd bod yn weithiwr proffesiynol meddygol ei hun, ac wedi gallu sylwi ar rai o'r problemau yr oedd y gwasanaeth yn methu gwneud rhywbeth yn eu cylch. Cafodd gefnogaeth o'r radd flaenaf gan un o'i Aelodau Cynulliad lleol. Mae hi'n gwybod pwy yw hi. Ni wnaf ei henwi. Dywedodd wrthyf ei fod yn ddiolchgar inni am godi llais am nad yw'n credu y gall y gwasanaeth newid tra bo'r un bobl a ddiystyrodd ei bryderon, a fychanodd ei wraig, a wnaeth hwyl am ei phen tra oedd yn esgor, ac a'i bygythiodd yn y pen draw y byddent yn dwyn camau cyfreithiol yn ei erbyn pan fynegodd ei bryderon—nid yw'n credu y byddai'r gwasanaeth hwnnw'n newid tra bo'r un bobl yn dal i fod yn gyfrifol. Mae'r fam ifanc honno'n disgwyl plentyn arall. Ni fydd yn rhoi genedigaeth i'r plentyn hwnnw yng Nghwm Taf.
Dyletswydd y Cynulliad hwn yw craffu ar waith Gweinidogion a'u dwyn i gyfrif. Yma i wneud hynny rydym ni. Dyma oedd diben creu'r Cynulliad hwn. Dyma yw ystyr democratiaeth. Nawr, Lywydd, rwy'n credu ein bod yn gwybod pa ffordd y mae'r bleidlais yn debygol o fynd heddiw. Ond gallaf ddweud hyn wrth y teuluoedd, wrth deuluoedd Cwm Taf: ar y meinciau hyn, ni fyddwn yn eich anghofio. Dyna oedd neges y tad ifanc wrthyf ddoe—peidiwch ag anghofio amdanom. Peidiwch ag anghofio beth sydd wedi digwydd. Ar y meinciau hyn, ni fyddwn yn eich anghofio, ac os na fydd y Gweinidog yn ysgwyddo'i gyfrifoldeb, yna drwy'r strwythurau pwyllgor, drwy ddadleuon ar lawr y Siambr hon, drwy gwestiynau, byddwn yn parhau i ddwyn y Gweinidog i gyfrif am brofiadau brawychus y teuluoedd a'r plant sydd wedi mynd.
Bydd y pwyllgor iechyd yn craffu ar Gwm Taf yn fuan mewn perthynas â'r materion hyn, ac rwyf wedi gofyn am sicrwydd gan y Cadeirydd y bydd lleisiau'r teuluoedd hyn wrth wraidd y gwaith craffu hwnnw. Ni fyddwn yn gwrando ar nonsens gan fiwrocratiaid nad ydynt yn atebol. Byddwn yn mynd â lleisiau'r teuluoedd at y Gweinidog, ac rwy'n ddiolchgar ei fod yn bwriadu eu cyfarfod, ond tybed pa mor ddiogel y byddant yn teimlo i fod yn wirioneddol agored a gonest gydag ef, yn wyneb yr hunanfodlonrwydd a ddangosodd yr wythnos diwethaf a'r wythnos hon.
Gyda chryn ofid, Lywydd, y teimlais yr angen i gyflwyno'r ddadl hon i'r Siambr. Byddai'n llawer iawn gwell gennyf pe gallai'r Gweinidog weld y methiannau systematig yn y modd y rheolir y system a bod yn barod i fynd i'r afael â hwy. Mae wedi dweud wrthym heddiw na fydd yn gwneud hynny. Felly, mater i ni, yr wrthblaid yn y lle hwn, yw bod yn llais i'r teuluoedd hynny—[Torri ar draws.]—ac fe dderbyniaf ymyriad yn llawen os oes rhywun yn dymuno gwneud un. Nac oes? Dyna a feddyliais.
Rwyf am orffen—
Oh, get hold of yourself.
O, peidiwch â cholli arnoch.
I am perfectly in command of myself, Mr Waters. It seems to me that you may not be.
Mae gennyf reolaeth lwyr arnaf fy hun, Mr Waters. Mae'n ymddangos i mi efallai nad oes gennych chi.
Allow Helen Mary to conclude her speech, please.
Gadewch i Helen Mary orffen ei haraith, os gwelwch yn dda.
I have to end my contribution, Llywydd, by asking what level of failure by a public service in our nation will it take for a Labour Minister—and that's my only party political point today—what level of failure will it take for a Labour Minister to do the honourable thing?
Mae'n rhaid i mi ddod â fy nghyfraniad i ben, Lywydd, drwy ofyn pa lefel o fethiant gan wasanaeth cyhoeddus yn ein gwlad y mae'n mynd i gymryd i Weinidog Llafur—a dyna fy unig bwynt gwleidyddol bleidiol heddiw—pa lefel o fethiant y mae'n mynd i gymryd i Weinidog Llafur wneud y peth anrhydeddus?
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriaf y bleidlais ar yr eitem tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendments. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting on this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Mae'r eitem nesaf, sef dadl Plaid Cymru ar ddur Tata wedi'i thynnu yn ôl.
The next item, namely the Plaid Cymru debate on Tata Steel has been withdrawn.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliant 2 yn enw Darren Millar.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans and amendment 2 in the name of Darren Millar.
Mae hynny'n dod â ni at ddadl UKIP ar weithio gartef, a dwi'n galw ar Gareth Bennett i wneud y cynnig. Gareth Bennett.
That brings us to the UKIP debate on homeworking, and I call on Gareth Bennett to move the motion. Gareth Bennett.
Cynnig NDM7045 Gareth Bennett
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi y cynhelir Wythnos Genedlaethol Gwaith Doeth rhwng dydd Sul 12 Mai a dydd Sadwrn 18 Mai 2019.
2. Yn credu bod gweithio gartref yn rhoi mwy o hyblygrwydd ar gyfer cyfrifoldebau teuluol, a bod iddo fanteision ehangach hefyd, megis llai o draffig a llygredd, gwaith mwy hygyrch i bobl anabl, a chadw costau adeiladau yn isel i fusnesau.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod gan bob corff cyhoeddus yng Nghymru ddyletswydd i gynnwys gweithio gartref yn y broses o gynllunio swyddi a recriwtio.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth benodol ar gyfer gweithio gartref o fewn y prosiect sy'n olynu Superfast Cymru, er mwyn sicrhau nad yw pobl sy'n dymuno gweithio gartref yn cael eu rhwystro gan ddiffyg mynediad at fand eang.
Motion NDM7045 Gareth Bennett
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that National Work Wise Week takes place from Sunday 12 May to Saturday 18 May 2019.
2. Believes that home working provides more flexibility for family responsibilities, and also has wider benefits, such as less traffic and pollution, more accessible work for disabled people, and keeping premises costs down for businesses.
3. Calls on the Welsh Government to ensure that all public bodies in Wales have a duty to include home working in job design and recruitment.
4. Calls on the Welsh Government to develop a specific strategy for home working within the successor project to Superfast Cymru, to ensure that people who wish to work from home are not impeded by a lack of broadband access.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. [Interruption.]
Diolch, Lywydd. [Torri ar draws.]
Make a start.
Dechreuwch.
Thank you. Diolch again, Llywydd. Today's debate is on the subject of working from home, which hopefully Members will agree is an interesting topic and worthy of some Chamber time in which to investigate it. We in UKIP think that, in general, allowing more employees to work from home is a good objective, as long, of course, as that is what the employees themselves want to do. So I think we need to look at the levers we have here in the Assembly to see what we might do to facilitate a higher level of homeworking in Wales.
Diolch. Diolch eto, Lywydd. Mae'r ddadl heddiw'n ymwneud â gweithio gartref, a gobeithio y bydd yr Aelodau'n cytuno bod y pwnc yn un diddorol ac yn haeddu rhywfaint o amser i'w archwilio yn y Siambr. Rydym ni yn UKIP yn meddwl, yn gyffredinol, fod caniatáu i fwy o weithwyr weithio gartref yn amcan da, cyn belled, wrth gwrs, â mai dyna y mae'r gweithwyr eu hunain eisiau ei wneud. Felly, rwy'n credu bod angen i ni edrych ar y dulliau sydd gennym yma yn y Cynulliad i weld beth y gallwn ei wneud i hyrwyddo lefel uwch o weithio gartref yng Nghymru.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
That is in essence what today's motion is about. It isn't particularly a partisan subject that needs to divide people along party lines. Today's motion is more about trying to find a consensus between the different parties here, as of course we always attempt to do in UKIP. So, I am approaching the amendments today with that in mind.
The Government seem to be in broad agreement with our objectives. Their amendments only delete part of one of our four points. However, while that much is true, it does delete our wish for a specific Welsh Government strategy for homeworking within the successor project to Superfast Cymru. We do need Welsh Government ultimately to commit to specifics if we are to get anywhere with this mission. So, we don't agree with this amendment, although we recognise that it is the only bit that the Government is looking to amend. They aren't doing a 'delete all' on us on this occasion. So, that much is promising.
The Conservative amendment raises the point that there can be disadvantages to homeworking. I'm not denying that homeworking won't necessarily work for everyone. So, the aim isn't to push people into homeworking against their will, but rather to make it easier for those people who would prefer to work from home to be able to do so. In fact, the point that is quoted in the Conservative amendment is from one part of a report that is generally favourable to the idea of homeworking. But, of course, we have to be mindful that we don't want to push people into something that they don't want to do. So, we accept the logic of the amendment and we will support the Conservative amendment today.
The driving force behind today's motion is new technology and the changes in lifestyle that may be enabled by new technology. The UK Government is currently mired in a very expensive transport project—I refer to HS2—which has been extremely controversial and which has been an albatross around the neck of the Westminster Government for almost the entire time it has been in office. Interestingly, although we may have almost forgotten this now, HS2 was actually the idea originally of the last Labour Government. It was first proposed in 2009 when Gordon Brown was still in office. Here in Wales, the Welsh Government has been in a similar muddle over the M4 relief road. This scheme has also had spiralling costs, which will inevitably impede other areas of spending if the project does ever actually get the go ahead.
The reason I mention these transport schemes is that, in a way, they may be almost redundant. I know that sounds strange when we have so much traffic congesting the roads, but a point to bear in mind is that, in some ways, investing in roads and railways is investing in old technology. It is investment that is predicated on a notion that countless millions of people will forever be needing to travel physically from one place to another on a daily basis in order to undertake their work.
When you think about it, if we were to develop a reliable, fast broadband network throughout the UK, we wouldn't need so many people to be travelling on trains or cars or even on buses. We wouldn't need so many people travelling into an office every day if all of the work that they did in the office they could equally well undertake at home. Admittedly, of course, homeworking won't have much effect on manufacturing, processing or agricultural sectors. But of course administrative jobs have become a large part of the economy and homeworking could have a big effect on that sector. If contact is needed between the employee and the manager or middle manager, this can be facilitated these days by telephone, including by conference call or by Skype, by e-mail including via e-mail chains involving many people, and by other methods of electronic messaging.
I'm not suggesting that all office workers can work from home all of the time, but if we can cut down on the number of people travelling into work each day, that would help to ease the pressure on road and rail networks. However, currently, there may not be much incentive for companies to move towards more homeworking. For company bosses, introducing more homeworking might be regarded as something of a nuisance. That's why we have to think about using tax incentives and/or contractual processes to try and get companies to think more along these lines.
I have made some inquiries of the Welsh Government as to what they are doing precisely to encourage more homeworking. I have done two First Minister's questions on this subject, for instance. The responses I have received have been thus far, although broadly in agreement with the aims, somewhat vague as to the specifics. We do realise in UKIP that there is a big Welsh Government project going on to improve the quality and speed of broadband throughout Wales, and obviously that project will have a major effect on how far we can usher in an era of more homeworking. So, we do acknowledge that. But, as for specific schemes incentivising companies in Wales to introduce or extend homeworking, I haven't been able to locate any. Of course, I'm interested in the Minister's response today and, if I have overlooked important work that the Welsh Government is doing specifically in this area, then I will of course admit the error. But, certainly, I haven't been able to locate any Welsh Government work specific to this area.
I know that there is a business exploitation programme, which aims to highlight to Welsh small and medium-sized enterprises the advantages of using the better broadband connectivity once it exists in their area, and there is recent academic work that also highlights the commercial benefits of doing so. There is also a connection with the work being done by the Fair Work Commission, part of which is to try to get companies to think about outputs, rather than hours worked. This is another lever that might help companies to think about more homeworking, although, again, neither angle is specific to the precise issue of homeworking.
So, are there other things the Welsh Government could be doing? In the past, we were told that they would be facilitating the appointment of travel plan co-ordinators, who were supposed to be working with employers across Wales to encourage sustainable travel, and they would be encouraging things like car sharing, but also, more to the point for today's motion, video-conferencing and working from home. I've struggled, though, to find much information on these travel plan co-ordinators, and it may be an idea that is in danger of slipping through the cracks.
We are, in today's motion, asking for some specific measures, such as calling on the Welsh Government to ensure that all public bodies in Wales have a duty to include homeworking in the design of jobs and how those jobs are advertised and how people are recruited. We're also calling on the Welsh Government to develop a specific strategy for homeworking within the successor project to Superfast Cymru, to ensure that people who wish to work from home are not impeded by a lack of broadband access.
I mentioned the benefits to the transport system of encouraging more homeworking, and that isn't the only benefit, potentially. There is also the fact that one of the problems afflicting British industry is productivity. If people are working in an environment that is more pleasant to them, it may well be that output does go up, as long, of course, as homeworkers are properly trained to do the job and kept in the loop as regards ongoing training. There are also advantages for those with childcare or other caring responsibilities, who tend to be more likely to be women, and also those with physical disabilities of bringing in a work environment in Wales that is more receptive to homeworking.
These points have also been made by the Trades Union Congress general secretary, Frances O'Grady. She pointed out in May 2018 that the number of people regularly working from home in the UK the previous year was still only 1.6 million, a figure that had remained unchanged from the year before. She identified two reasons why homeworking has stalled. One was the UK's extremely variable broadband speeds, the other was that too many line managers still believe that workers can't be trusted without constant supervision. So, there is a bit of a cultural battle to be won with regard to the second point.
To some extent, people working in management also need to be convinced of the benefits of homeworking. Interestingly, though, 12 per cent of managers work from home on a permanent basis, but only about 2 per cent of employees do. Another startling statistic is that, in the UK, only 6 per cent of administrators work from home, even though many of their tasks could surely just as easily be performed remotely these days. So, throughout the UK, there is obviously a lot of work to be done on this issue. Perhaps we can try to lead the way on that here in Wales.
Yn ei hanfod, dyna yw pwrpas y cynnig heddiw. Nid yw'n bwnc arbennig o bleidiol sy'n galw am rannu pobl ar hyd llinellau pleidiau. Mae'r cynnig heddiw yn ymwneud mwy â cheisio dod o hyd i gonsensws rhwng y gwahanol bleidiau yma, fel rydym ni yn UKIP bob amser yn ceisio ei wneud wrth gwrs. Felly, rwy'n ystyried y gwelliannau heddiw gan gadw hynny mewn cof.
Mae'n ymddangos bod y Llywodraeth yn cytuno'n fras â'n hamcanion. Nid yw eu gwelliannau ond yn dileu rhan o un o'n pedwar pwynt. Fodd bynnag, er bod cymaint â hynny'n wir, mae'n dileu ein hawydd am strategaeth benodol gan Lywodraeth Cymru ar weithio gartref o fewn y prosiect i olynu Superfast Cymru. Mae arnom angen i Lywodraeth Cymru yn y pen draw ymrwymo i fanylion os ydym am gyrraedd unman gyda'r genhadaeth hon. Felly, nid ydym yn cytuno â'r gwelliant hwn, er ein bod yn cydnabod mai dyna'r unig ran y mae'r Llywodraeth yn awyddus i'w newid. Nid ydynt yn dweud 'dileu popeth' yn ein cynnig y tro hwn. Felly, mae hynny fach yn addawol.
Mae gwelliant y Ceidwadwyr yn nodi'r pwynt y gall fod anfanteision i weithio gartref. Nid wyf yn gwadu na fydd gweithio gartref yn gweithio i bawb o reidrwydd. Felly, nid y nod yw gwthio pobl i weithio gartref yn erbyn eu hewyllys, ond yn hytrach ei gwneud yn haws i'r bobl y byddai'n well ganddynt weithio gartref i allu gwneud hynny. Mewn gwirionedd, mae'r pwynt a ddyfynnir yng ngwelliant y Ceidwadwyr yn deillio o un rhan o adroddiad sydd, ar y cyfan, yn ffafriol i'r syniad o weithio gartref. Ond wrth gwrs, mae'n rhaid i ni gofio nad ydym am wthio pobl i wneud rhywbeth nad ydynt am ei wneud. Felly, rydym yn derbyn rhesymeg y gwelliant a byddwn yn cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr heddiw.
Y sbardun y tu ôl i'r cynnig heddiw yw technoleg newydd a'r newidiadau yn ein ffordd o fyw y gallai technoleg newydd eu galluogi. Ar hyn o bryd, mae Llywodraeth y DU wedi cael ei llethu gan brosiect trafnidiaeth drud iawn—rwy'n cyfeirio at HS2—sydd wedi bod yn hynod o ddadleuol ac a fu'n faen melin am wddf Llywodraeth San Steffan am bron yr holl amser y bu mewn grym. Yn ddiddorol, er ein bod bron â bod wedi anghofio hyn yn awr o bosibl, syniad gwreiddiol y Llywodraeth Lafur ddiwethaf oedd HS2 mewn gwirionedd. Cafodd ei gynnig yn gyntaf yn 2009 pan oedd Gordon Brown yn dal yn ei swydd. Yma yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru wedi wynebu dryswch tebyg ynglŷn â ffordd liniaru'r M4. Mae'r cynllun hwn hefyd wedi gweld costau cynyddol, a fydd yn anochel yn atal gwariant mewn meysydd eraill os bydd y prosiect yn cael ei gymeradwyo mewn gwirionedd.
Y rheswm pam y soniaf am y cynlluniau trafnidiaeth hyn yw y gallent fod bron yn ddiangen mewn ffordd. Rwy'n gwybod bod hynny'n swnio'n rhyfedd pan fo gennym gymaint o draffig yn llenwi'r ffyrdd, ond y pwynt i'w gadw mewn cof yw bod buddsoddi mewn ffyrdd a rheilffyrdd, mewn rhai ffyrdd, yn gyfystyr â buddsoddi mewn hen dechnoleg. Mae'n fuddsoddiad sy'n seiliedig ar syniad y bydd angen am byth i filiynau lawer o bobl deithio'n ffisegol o un lle i'r llall yn ddyddiol er mwyn gwneud eu gwaith.
Pan feddyliwch am y peth, pe baem yn datblygu rhwydwaith band eang cyflym a dibynadwy ledled y DU, ni fyddai angen i gynifer o bobl deithio ar drenau neu geir neu hyd yn oed ar fysiau. Ni fyddai angen i gymaint o bobl deithio i swyddfa bob dydd pe bai modd iddynt wneud yr holl waith y byddent yn ei wneud yn y swyddfa yr un mor hawdd gartref. Rhaid cyfaddef na fydd gweithio gartref, wrth gwrs, yn effeithio fawr ddim ar y sector gweithgynhyrchu, y sector prosesu neu'r sector amaethyddol. Ond wrth gwrs, mae swyddi gweinyddol wedi dod yn rhan fawr o'r economi a gallai gweithio gartref effeithio'n fawr ar y sector hwnnw. Os oes angen cyswllt rhwng y cyflogai a'r rheolwr neu'r rheolwr canol, gellir hwyluso hyn dros y ffôn y dyddiau hyn, gan gynnwys drwy alwad gynadledda neu drwy Skype, drwy e-bost gan gynnwys drwy gadwyni e-bost sy'n cynnwys llawer o bobl, a dulliau eraill o negeseua electronig.
Nid wyf yn awgrymu y gall pob gweithiwr swyddfa weithio gartref drwy'r amser, ond os gallwn leihau nifer y bobl sy'n teithio i'r gwaith bob dydd, byddai hynny'n helpu i leddfu'r pwysau ar rwydweithiau ffyrdd a rheilffyrdd. Fodd bynnag, ar hyn o bryd, efallai nad oes llawer o gymhelliant i gwmnïau symud tuag at fwy o weithio gartref. I benaethiaid cwmnïau, gellid ystyried bod cyflwyno mwy o weithio gartref yn niwsans. Dyna pam y mae'n rhaid i ni feddwl am ddefnyddio cymhellion treth a/neu brosesau cytundebol i geisio cael cwmnïau i feddwl mwy ar hyd y llinellau hyn.
Rwyf wedi holi Llywodraeth Cymru beth yn union y mae'n ei wneud i annog mwy o weithio gartref. Rwyf wedi gofyn dau gwestiwn i'r Prif Weinidog ar y pwnc hwn, er enghraifft. Er eu bod yn cytuno'n fras â'r nodau, mae'r atebion a gefais hyd yn hyn braidd yn amwys ynglŷn â'r manylion. Rydym yn sylweddoli yn UKIP fod prosiect mawr yn mynd rhagddo gan Lywodraeth Cymru i wella ansawdd a chyflymder band eang ledled Cymru, ac yn amlwg bydd y prosiect hwnnw'n effeithio'n fawr ar ba mor bell y gallwn esgor ar oes o fwy o weithio gartref. Felly, rydym yn cydnabod hynny. Ond o ran cynlluniau penodol sy'n cymell cwmnïau yng Nghymru i gyflwyno neu ymestyn gweithio gartref, nid wyf wedi gallu dod o hyd i rai. Wrth gwrs, mae gennyf ddiddordeb yn ymateb y Gweinidog heddiw ac os wyf wedi methu gwaith pwysig y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn benodol yn y maes hwn, byddaf yn bendant yn syrthio ar fy mai. Ond yn sicr, nid wyf wedi gallu dod o hyd i unrhyw waith penodol gan Lywodraeth Cymru yn y maes hwn.
Gwn fod yna raglen datblygu busnesau ar gael, sy'n ceisio tynnu sylw busnesau bach a chanolig eu maint yng Nghymru at fanteision defnyddio cysylltedd band eang gwell pan fydd yn bodoli yn eu hardal, a cheir gwaith academaidd diweddar sydd hefyd yn amlygu manteision masnachol gwneud hynny. Ceir cysylltiad hefyd â'r gwaith a wneir gan y Comisiwn Gwaith Teg, gyda rhan ohono'n ceisio annog cwmnïau i feddwl am allbynnau yn hytrach na'r oriau a weithir. Mae hwn yn ddull arall a allai helpu cwmnïau i feddwl am fwy o weithio gartref, er nad yw'r naill ongl na'r llall yn ymwneud yn benodol ag union fater gweithio gartref.
Felly, a oes pethau eraill y gallai Llywodraeth Cymru eu gwneud? Yn y gorffennol, dywedwyd wrthym y byddent yn hwyluso'r broses o benodi cydlynwyr cynlluniau teithio, a oedd i fod i weithio gyda chyflogwyr ledled Cymru i annog teithio cynaliadwy, a byddent yn annog pethau fel rhannu ceir, ond hefyd, yn fwy at y pwynt ar gyfer y cynnig heddiw, fideogynadledda a gweithio gartref. Serch hynny, cefais drafferth dod o hyd i lawer o wybodaeth am y cydlynwyr cynlluniau teithio hyn, ac efallai ei fod yn syniad sydd mewn perygl o lithro drwy'r craciau.
Yn y cynnig heddiw, gofynnwn am fesurau penodol, megis galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod dyletswydd ar bob corff cyhoeddus yng Nghymru i gynnwys gweithio gartref yn y gwaith o gynllunio swyddi a sut y caiff y swyddi hynny eu hysbysebu a sut y caiff pobl eu recriwtio. Rydym hefyd yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth benodol ar gyfer gweithio gartref o fewn y prosiect i olynu Superfast Cymru, er mwyn sicrhau nad yw pobl sy'n dymuno gweithio gartref yn cael eu llyffetheirio gan ddiffyg mynediad at fand eang.
Soniais am y manteision i'r system drafnidiaeth o annog mwy o weithio gartref, ac nid dyna'r unig fantais, o bosibl. Mae'n ffaith hefyd mai un o'r problemau sy'n effeithio ar ddiwydiant Prydain yw cynhyrchiant. Os yw pobl yn gweithio mewn amgylchedd sy'n fwy dymunol iddynt, mae'n ddigon posibl y bydd y cynnyrch yn cynyddu, cyn belled, wrth gwrs, â bod y rhai sy'n gweithio gartref wedi'u hyfforddi'n briodol i wneud y gwaith ac yn cael hyfforddiant parhaus. Mae manteision hefyd i'r rheini sydd â chyfrifoldebau gofal plant neu gyfrifoldebau gofalu eraill, sy'n tueddu i fod yn fwy tebygol o fod yn fenywod, a hefyd rhai ag anableddau corfforol o gyflwyno amgylchedd gwaith yng Nghymru sy'n fwy parod i dderbyn gweithio gartref.
Mae'r pwyntiau hyn wedi'u gwneud hefyd gan ysgrifennydd cyffredinol Cyngres yr Undebau Llafur, Frances O'Grady. Nododd ym mis Mai 2018 mai dim ond 1.6 miliwn oedd nifer y bobl a weithiodd yn rheolaidd o gartref yn y DU yn y flwyddyn flaenorol, ffigur a oedd wedi aros yr un fath ers y flwyddyn cynt. Nododd ddau reswm pam y mae gweithio gartref wedi arafu. Un oedd cyflymder band eang hynod amrywiol y DU, y llall oedd bod gormod o reolwyr llinell yn dal i gredu na ellir ymddiried mewn gweithwyr heb eu goruchwylio'n gyson. Felly, mae yna frwydr ddiwylliannol i'w hennill o ran yr ail bwynt.
I ryw raddau, mae angen i bobl sy'n gweithio ym maes rheoli gael eu hargyhoeddi o fanteision gweithio gartref. Fodd bynnag, yn ddiddorol, mae 12 y cant o reolwyr yn gweithio gartref yn barhaol, ond tua 2 y cant yn unig o gyflogeion sy'n gwneud hynny. Ystadegyn trawiadol arall yw mai 6 y cant yn unig o weinyddwyr sy'n gweithio gartref yn y DU er y gellid yn hawdd gyflawni llawer o'u tasgau o bell y dyddiau hyn. Felly, ledled y DU, mae'n amlwg fod llawer o waith i'w wneud ar y mater hwn. Efallai y gallwn geisio arwain y ffordd ar hynny yma yng Nghymru.
Thank you. I have selected two amendments to the motion, and I call on the Minister for Housing and Local Government to move amendment 1, formally, tabled in the name of Rebecca Evans.
Diolch. Rwyf wedi dethol dau welliant i'r cynnig, a galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Ym mhwynt 4, dileu:
'ddatblygu strategaeth benodol ar gyfer gweithio gartref o fewn y prosiect sy'n olynu Superfast Cymru, er mwyn'.
Amendment 1—Rebecca Evans
In point 4, delete:
'to develop a specific strategy for home working within the successor project to Superfast Cymru,'.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. I call on Russell George to move amendment 2, tabled in the name of Darren Millar.
Diolch. Galwaf ar Russell George i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
Gwelliant 2—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi bod yr Athro Sharon Clarke a Dr Lyn Holdsworth o Ysgol Fusnes Manceinion wedi datgan bod gweithwyr hyblyg, yn enwedig gweithwyr cartref, yn wynebu'r posibilrwydd o gynnydd mewn straen galwedigaethol o ganlyniad i ddwysáu gwaith, gwrthdaro â chyd-weithwyr, ac amharu ar lif gwybodaeth ac mae'n cydnabod yr angen i'r materion hyn gael eu hystyried wrth lunio polisïau yn y dyfodol.
Amendment 2—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Notes that Professor Sharon Clarke and Dr Lyn Holdsworth of Manchester Business School have stated that flexible workers, and particularly home workers, face 'the potential for occupational stress to be increased as a result of work intensification, conflicts with co-workers, and disrupted information flow' and acknowledges the need for these issues to be factored into future policy making.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and can I move amendment 2 in the name of my colleague Darren Millar?
You will note that we have not deleted any part of UKIP's motion. We agree with UKIP's motion as it has been laid. And I believe that there is, I suspect, broad consensus about the right to request flexible working, which is largely supported, I think, also by the business community as well. The objective of our amendment to this motion today is to ensure that the debate doesn't solely paint an exclusively positive picture, but also recognises the potential implications of flexible working arrangements, especially homeworking, which can potentially lead to occupational stress for some people and potential conflicts with co-workers who are not afforded the same flexibility.
This has been demonstrated by research from Professor Clarke and Dr Holdsworth of Manchester Business School in their report on flexibility in the workplace. So, it certainly is important, I think, that this debate and any future policy making in this area considers these potential ramifications, as well as the many potential benefits that have been pointed out by Gareth Bennett. And I agree with, I think, if not all of Gareth Bennett's comments in his opening remarks today, especially in regards to the connectivity issues that he points out, which are of course an obstacle for homeworking in many parts of Wales. Perhaps I'd urge Members after voting time to remain in the Chamber to listen to my colleague Paul Davies's short debate later this afternoon.
The 2017 Taylor review of modern working practices states, and I'm quoting here,
'Flexibility in the labour market is important and must be retained in order to keep participation rates high'.
So, it is important, I think, to reiterate what I said in last week's debate in ensuring that opposition to casual contracts from some in this Chamber does not have the unintended consequence of limiting the flexibility of workers, preventing employers from offering work patterns that suit their circumstances and meet customer demand at peak times, and, in turn, preventing employees from being able to work in a way that suits them.
It ought to be recognised, of course, that the UK Government's 'Good Work Plan' sets out a commitment to ensuring that all workers can secure fair and decent work. Again, I would point out that we on these benches agree with the motion put forward by UKIP today, and we hope that our amendment has added to this debate in a constructive way.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi gynnig gwelliant 2 yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar?
Byddwch yn sylwi nad ydym wedi dileu unrhyw ran o gynnig UKIP. Cytunwn gyda chynnig UKIP fel y mae wedi cael ei osod. A chredaf fod consensws cyffredinol ynghylch yr hawl i ofyn am weithio hyblyg, a gefnogir i raddau helaeth, rwy'n credu, gan y gymuned fusnes hefyd. Amcan ein gwelliant i'r cynnig hwn heddiw yw sicrhau nad yw'r ddadl ond yn rhoi darlun cwbl gadarnhaol yn unig, ond ei bod hefyd yn cydnabod goblygiadau posibl trefniadau gweithio hyblyg, yn enwedig gweithio gartref, a all arwain o bosibl at straen galwedigaethol i rai pobl a gwrthdaro posibl â chydweithwyr nad ydynt yn cael yr un hyblygrwydd.
Dangoswyd hyn gan ymchwil gan yr Athro Clarke a Dr Holdsworth o Ysgol Fusnes Manceinion yn eu hadroddiad ar hyblygrwydd yn y gweithle. Felly, mae'n sicr yn bwysig, rwy'n credu, fod y ddadl hon ac unrhyw bolisïau a wneir yn y maes hwn yn y dyfodol yn ystyried y goblygiadau posibl hyn, yn ogystal â'r manteision niferus posibl y tynnodd Gareth Bennett sylw atynt. Ac rwy'n cytuno â'r rhan fwyaf, os nad y cyfan, o sylwadau Gareth Bennett yn ei anerchiad agoriadol heddiw, yn enwedig y materion cysylltedd y mae'n tynnu sylw atynt, sydd wrth gwrs yn rhwystr i weithio gartref mewn sawl rhan o Gymru. Efallai y buaswn yn annog yr Aelodau ar ôl y cyfnod pleidleisio i aros yn y Siambr i wrando ar ddadl fer fy nghyd-Aelod Paul Davies yn ddiweddarach y prynhawn yma.
Mae adolygiad Taylor 2017 o arferion gwaith modern yn nodi, ac rwy'n dyfynnu yma,
Mae hyblygrwydd yn y farchnad lafur yn bwysig a rhaid ei gadw er mwyn cadw cyfraddau cyfranogiad yn uchel.
Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig ailadrodd yr hyn a ddywedais yn y ddadl yr wythnos diwethaf i sicrhau nad yw'r gwrthwynebiad i gontractau achlysurol gan rai yn y Siambr hon yn arwain yn anfwriadol at gyfyngu ar hyblygrwydd gweithwyr, gan atal cyflogwyr rhag cynnig patrymau gwaith sy'n gweddu i'w hamgylchiadau ac sy'n ateb galw cwsmeriaid ar adegau prysur, ac yn ei dro, yn atal gweithwyr rhag gallu gweithio mewn ffordd sy'n gweddu iddynt hwy.
Dylid cydnabod, wrth gwrs, fod 'Good Work Plan' Llywodraeth y DU yn nodi ymrwymiad i sicrhau y gall pob gweithiwr sicrhau gwaith teg a gweddus. Unwaith eto, hoffwn dynnu sylw at y ffaith ein bod ni ar y meinciau hyn yn cytuno â'r cynnig a gyflwynwyd gan UKIP heddiw, a gobeithiwn fod ein gwelliant wedi ychwanegu at y ddadl hon mewn modd adeiladol.
Homeworking in certain circumstances can be very valuable for both employer and worker, but I just don't see the advantages claimed by this motion as actually being there. Homeworking obviously has to be carefully considered and not forced on employers or employees, whether they're in the private or public sector, but homeworking really, really isn't feasible for a lot of roles, particularly in the public sector where jobs are more likely to be public facing. Gareth was talking about administrative workers. I don't see how your average administration clerk would be able to effectively work from home. These roles tend to rely on an input and output of some sort of hard-copy documentation, so I just don't see how it would work for many, many classes of staff, even those who are normally based in an office. Again, with the public sector, those jobs tend to be more public facing so, again, I just don't see how it's feasible.
The proposal I think is questionable on a number of fronts. I think for a start it's conflating homeworking with flexible working. When I talk about homeworking, I mean working at home during your standard hours as opposed to working in a central point. It doesn't mean necessarily an effective cut or rearrangement of working hours to allow for an improved work-life balance. Homeworking itself also doesn't necessarily bring flexibility for family responsibilities either, although inevitably it means that the work is accessible to the family at home, which, ironically, might actually increase the stress of working at home, because you're having to juggle family stuff and work things as well while trying to maintain a relationship with your team.
As Darren Millar's amendment makes clear, there's a valid concern that working from home may add to stress levels rather than be of help, and I've mentioned one reason why that might be. But, ultimately, humans are social animals and not designed for living in isolation. Healthy teams have a sense of camaraderie and provide support for when that employee faces a work difficulty. And, again, achieving a healthy work balance is actually harder for homeworkers, because they don't have that psychological cut-off from work of leaving the workplace at the end of the day, or even if you take work home with you, you still at some point pack it away and that's it—that's your psychological cut-off for that day. Homeworkers don't have that kind of cut-off, because their work is actually in their home; it's more difficult for them to get away from it.
As far as increased access for disabled people is concerned, I fear that the proposal would be letting employers off the hook on making sure that they abide by disability equality laws. Organisations should already be making their workplaces accessible to all, not being given a get-out by offering homeworking as a way of saving themselves the expense and effort. And cutting pollution using homeworking isn't as clear-cut as it may first seem. Homeworkers will have to heat their homes for additional time, they're going to have to use additional electricity; that's going to come off their utility bills, not the employer's, and the employers normally would bear those costs. I don't think it's right to transfer costs that would normally be borne by the employer to workers. So, that's certainly a reason why it wouldn't be particularly popular with workers, I'd argue.
So, homeworking, of course, eliminates the commute and resulting pollution on the days that the worker works at home, but that cut in pollution will be more than outweighed by the pollution created by the duplication of resources that would otherwise be shared in the workplace, such as equipment, heating, lighting et cetera. As well, you're going to have additional equipment in the office, additional equipment at the home. It's a lot more complicated than I think the UKIP group think it is. We could also perhaps just as easily cut down on rush-hour congestion by persuading employers to stagger their operating hours, so that entire industrial estates aren't disgorging everyone onto the same roads at the same time. But you've got to get employers to co-operate with that.
And on a cost and practicality basis, I don't think there's any merit in requiring public bodies to include homeworking in the job design and recruitment. Much of the time, it'll be a wasted exercise. It will distract both time and money from the organisation that could be used to better perform their core function. And, as I said, lots of roles just aren't suitable for homeworking. As any business case grows for homeworking, I'm sure employers—those reasonable employers, that is—will look to provide it as part of the recruitment package without the idea being given to them by Gareth. A case for the Government to develop a specific strategy for homeworking within the successor project to Superfast Cymru hasn't been convincingly made, and I think Rebecca Evans's amendment does make a lot of sense. However, I won't be supporting the proposal today, amended or otherwise. I think it has a danger of overburdening public bodies, while not delivering the benefits it claims, and I also don't think it's a priority for people in Wales. Thank you.
Gall gweithio gartref o dan rai amgylchiadau fod yn werthfawr iawn i'r cyflogwr a'r gweithiwr, ond nid wyf yn gweld y manteision a honnir yn y cynnig hwn. Yn amlwg mae'n rhaid ystyried gweithio gartref yn ofalus ac nid ei orfodi ar gyflogwyr na chyflogeion, boed yn y sector preifat neu'r sector cyhoeddus, ond nid yw gweithio gartref yn ymarferol o gwbl mewn llawer o swyddi, yn enwedig yn y sector cyhoeddus lle mae swyddi'n fwy tebygol o alw am gysylltiad uniongyrchol â'r cyhoedd. Roedd Gareth yn sôn am weithwyr gweinyddol. Nid wyf yn gweld sut y byddai eich clerc gweinyddol arferol yn gallu gweithio gartref yn effeithiol. Mae'r rolau hyn yn tueddu i ddibynnu ar fewnbwn ac allbwn o ryw fath o ddogfennaeth copi caled, felly nid wyf yn gweld sut y byddai'n gweithio i lawer iawn o ddosbarthiadau o staff, hyd yn oed y rhai sydd fel rheol wedi'u lleoli mewn swyddfa. Unwaith eto, gyda'r sector cyhoeddus, mae'r swyddi hynny'n tueddu i ddod i gysylltiad mwy uniongyrchol â'r cyhoedd, felly unwaith eto, nid wyf yn gweld sut y mae'n ymarferol.
Mae'r cynnig yn amheus ar sawl ystyr yn fy marn i. Rwy'n meddwl i ddechrau ei fod yn cyfuno gweithio gartref gyda gweithio hyblyg. Pan fyddaf yn sôn am weithio gartref, rwy'n golygu gweithio gartref yn ystod eich oriau arferol yn hytrach na gweithio mewn man canolog. Nid yw o reidrwydd yn golygu cwtogi neu ad-drefnu oriau gwaith yn effeithiol er mwyn sicrhau cydbwysedd gwell rhwng bywyd a gwaith. Nid yw gweithio gartref ynddo'i hun o reidrwydd yn cynnig hyblygrwydd ar gyfer cyfrifoldebau teuluol ychwaith, er ei fod yn anochel yn golygu bod y gwaith yn hygyrch i'r teulu yn y cartref, a allai, yn eironig, gynyddu'r straen o weithio gartref, oherwydd eich bod yn gorfod jyglo pethau teuluol a phethau gwaith tra'n ceisio cynnal perthynas gyda'ch tîm.
Fel y mae gwelliant Darren Millar yn ei ddweud yn glir, mae pryder dilys y gall gweithio gartref ychwanegu at lefelau straen yn hytrach na bod o gymorth, ac rwyf wedi sôn am un rheswm pam y gallai hynny fod. Ond yn y pen draw, mae pobl yn anifeiliaid cymdeithasol ac nid ydynt wedi'u cynllunio ar gyfer byw ar eu pen eu hunain. Mae gan dimau iach ymdeimlad o gyfeillgarwch ac maent yn darparu cymorth pan fydd gweithiwr yn wynebu anhawster gyda'i waith. Ac unwaith eto, mae sicrhau cydbwysedd gwaith iach yn anos mewn gwirionedd i rai sy'n gweithio gartref am nad ydynt yn cael y toriad seicolegol o'r gwaith a ddaw o adael y gweithle ar ddiwedd y dydd, neu hyd yn oed os ydych yn mynd â'ch gwaith adref gyda chi, rydych yn dal i fod ar ryw adeg yn ei roi i gadw a dyna ni—dyna yw eich toriad seicolegol ar gyfer y diwrnod hwnnw. Nid oes gan rai sy'n gweithio gartref y math hwnnw o doriad, oherwydd bod eu gwaith yn eu cartref mewn gwirionedd; mae'n anos iddynt ddianc oddi wrtho.
O ran mynediad cynyddol i bobl anabl, ofnaf y byddai'r cynnig yn galluogi cyflogwyr i osgoi cadw at gyfreithiau cydraddoldeb anabledd. Dylai sefydliadau fod yn gwneud eu gweithleoedd yn hygyrch i bawb eisoes, nid cael cyfle i osgoi gwneud hynny drwy gynnig gweithio gartref fel ffordd o arbed y gost a'r ymdrech. Ac nid yw lleihau llygredd drwy ddefnyddio gweithio gartref mor amlwg ag y gallai ymddangos ar yr olwg gyntaf. Bydd yn rhaid i rai sy'n gweithio gartref wresogi eu cartrefi am amser ychwanegol, bydd yn rhaid iddynt ddefnyddio trydan ychwanegol; daw hynny oddi ar eu biliau cyfleustodau hwy, nid biliau'r cyflogwyr, a'r cyflogwyr fyddai'n talu'r costau hynny fel rheol. Nid wyf yn credu ei bod hi'n iawn trosglwyddo costau a fyddai fel arfer yn cael eu talu gan y cyflogwr i weithwyr. Felly, buaswn yn dadlau bod hynny'n sicr yn rheswm pam na fyddai'n arbennig o boblogaidd gyda gweithwyr.
Felly bydd gweithio gartref, wrth gwrs, yn cael gwared ar y cymudo a'r llygredd sy'n deillio o hynny ar y diwrnodau y mae'r gweithiwr yn gweithio gartref, ond bydd y llygredd sy'n cael ei greu wrth ddyblygu adnoddau a fyddai fel arall yn cael eu rhannu yn y gweithle, megis cyfarpar, gwres, goleuo ac ati yn mwy na gwrthbwyso'r toriad yn y llygredd. Hefyd, byddwch yn cael offer ychwanegol yn y swyddfa, offer ychwanegol yn y cartref. Mae'n llawer mwy cymhleth nag y credaf fod grŵp UKIP yn ei feddwl. Efallai y gallai fod yr un mor hawdd inni leihau tagfeydd oriau brig drwy ddarbwyllo cyflogwyr i drefnu eu horiau gweithredu ar adegau gwahanol, fel nad yw ystadau diwydiannol cyfan yn gollwng pawb ar yr un ffyrdd ar yr un pryd. Ond mae'n rhaid i chi gael cyflogwyr i gydweithredu â hynny.
Ac ar sail cost ac ymarferoldeb, nid wyf yn credu bod unrhyw rinwedd mewn mynnu bod cyrff cyhoeddus yn cynnwys trefniadau gweithio gartref yn y broses o gynllunio swyddi a recriwtio. Am lawer o'r amser, bydd yn ymarfer gwastraffus. Bydd yn mynd ag amser ac arian oddi wrth y sefydliad y gellid eu defnyddio i gyflawni eu swyddogaeth graidd yn well. Ac fel y dywedais, nid yw llawer o swyddi'n addas ar gyfer gweithio gartref. Wrth i unrhyw achos busnes ar gyfer gweithio gartref dyfu, rwy'n siŵr y bydd cyflogwyr—y cyflogwyr rhesymol, hynny yw—yn ystyried ei ddarparu fel rhan o'r pecyn recriwtio heb i Gareth roi'r syniad iddynt. Nid yw'r achos dros weld y Llywodraeth yn datblygu strategaeth benodol ar gyfer gweithio gartref o fewn y prosiect a fydd yn olynu Superfast Cymru wedi'i wneud yn argyhoeddiadol, ac rwy'n meddwl bod gwelliant Rebecca Evans yn gwneud llawer o synnwyr. Fodd bynnag, ni fyddaf yn cefnogi'r cynnig heddiw, wedi'i ddiwygio nac fel arall. Credaf fod perygl y bydd yn gorlwytho cyrff cyhoeddus, heb sicrhau'r manteision y mae'n eu honni, ac nid wyf ychwaith yn credu ei fod yn flaenoriaeth i bobl yng Nghymru. Diolch.
Thank you. Can I now call the Minister for Housing and Local Government, Julie James?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, Julie James?
Thank you, Deputy Presiding Officer. Now, as I said during my statement on fair work yesterday, we want Wales to be a place where everyone can access work that is decent and life enhancing, free of exploitation and poverty and where people have the opportunity to develop their skills and to progress. We are committed to delivering inclusive economic growth in Wales. We want thriving businesses, with workers benefiting through fair and secure, well-rewarded employment.
Social partnership provides a mechanism to help deliver this objective. Through involving Government, unions and businesses in decisions that help shape the working environment at both local and national level, we can work together to deliver a fairer economy. Welsh Government is fully committed to those objectives of social partnership. Working alongside the trade unions, we have taken a lead in the UK, promoting the importance of job security, decent pay and working conditions. The challenges we face mean we have to strengthen our social partnership model further, putting equality at its heart. We are committed to legislating, therefore, to put social partnership on that statutory footing we discussed only yesterday during my statement.
Alongside this work, the Welsh Government is promoting flexible working and other fair employment practices, doing this through our economic contract, the employability plan and the code of practice on ethical employment in supply chains by way of example. The Business Wales website provides information to employers on how to improve productivity through flexible working arrangements, and the Fair Work Commission was set up to advise us on what more we can do. It has completed its work and, as I said only yesterday during my statement, the report has been published and we will respond shortly.
The Fair Work Commission's call for evidence provided a prime opportunity for the Welsh public sector, the private sector and individuals across Wales to promote and provide views on fair work, including flexible working practices, and it is, as Russell George pointed out, very important to balance what is right for individuals as well as employers and businesses. Employee well-being, I agree with you entirely, is paramount, and Welsh Government is committed to ensuring fair and ethical working practices, while protecting the rights and responsibilities of individuals employed as well. Our economic contract, which is set out in our economic action plan, presents our opportunity to engage in dialogue with employers on issues that have the potential to support individuals as well as their businesses. It requires businesses seeking direct financial support to commit to a range of criteria, including fair work and the promotion of health, upskilling and learning in the workplace, and that includes promoting the adoption of flexible—or modern, as they're called, actually—working practices. All companies applying for direct business grant support from Welsh Government will need to demonstrate that they are committed to that fair work and to promoting health in the workplace—and by workplace, I of course also mean people's homes, if that is, in part, their workplace.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Nawr, fel y dywedais yn ystod fy natganiad ar waith teg ddoe, rydym am i Gymru fod yn fan lle gall pawb gael gafael ar waith sy'n weddus ac yn gwella bywyd, yn rhydd o gamfanteisio a thlodi a lle caiff pobl gyfle i ddatblygu eu sgiliau ac i symud ymlaen. Rydym wedi ymrwymo i sicrhau twf economaidd cynhwysol yng Nghymru. Rydym am gael busnesau llewyrchus, gyda gweithwyr yn elwa drwy gyflogaeth deg a sicr ar gyflog da.
Mae partneriaeth gymdeithasol yn darparu mecanwaith i helpu i gyflawni'r amcan hwn. Drwy gynnwys y Llywodraeth, undebau a busnesau mewn penderfyniadau sy'n helpu i lunio'r amgylchedd gwaith ar lefel leol a chenedlaethol, gallwn weithio gyda'n gilydd i sicrhau economi decach. Mae Llywodraeth Cymru yn gwbl ymrwymedig i amcanion partneriaeth gymdeithasol. Gan weithio law yn llaw â'r undebau llafur, rydym wedi arwain yn y DU, gan hyrwyddo pwysigrwydd sicrwydd swydd, cyflog ac amodau gwaith gweddus. Mae'r heriau a wynebwn yn golygu bod yn rhaid i ni gryfhau ein model partneriaeth gymdeithasol ymhellach, gan roi lle canolog i gydraddoldeb. Rydym wedi ymrwymo i ddeddfu, felly, i roi partneriaeth gymdeithasol ar y sail statudol honno a drafodwyd gennym ddoe ddiwethaf yn ystod fy natganiad.
Ar y cyd â'r gwaith hwn, mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo gweithio hyblyg ac arferion cyflogaeth deg eraill, gan wneud hyn drwy ein contract economaidd, y cynllun cyflogadwyedd a'r cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol mewn cadwyni cyflenwi er enghraifft. Mae gwefan Busnes Cymru yn rhoi gwybodaeth i gyflogwyr ar sut i wella cynhyrchiant drwy drefniadau gweithio hyblyg, a sefydlwyd y Comisiwn Gwaith Teg i'n cynghori ar beth arall y gallwn ei wneud. Mae wedi cwblhau ei waith ac fel y dywedais ddoe yn ystod fy natganiad, mae'r adroddiad wedi'i gyhoeddi a byddwn yn ymateb cyn bo hir.
Roedd galwad y Comisiwn Gwaith Teg am dystiolaeth yn rhoi cyfle gwych i'r sector cyhoeddus yng Nghymru, y sector preifat ac unigolion ledled Cymru hyrwyddo a darparu safbwyntiau ar waith teg, gan gynnwys arferion gwaith hyblyg, ac fel y nododd Russell George, mae'n bwysig iawn cydbwyso'r hyn sy'n iawn i unigolion yn ogystal â chyflogwyr a busnesau. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi fod lles gweithwyr yn hollbwysig, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau arferion gweithio teg a moesegol, tra'n amddiffyn hawliau a chyfrifoldebau unigolion a gyflogir hefyd. Mae ein contract economaidd, sydd wedi'i nodi yn ein cynllun gweithredu economaidd, yn cyflwyno ein cyfle i gynnal deialog gyda chyflogwyr ar faterion sydd â'r potensial i gefnogi unigolion yn ogystal â'u busnesau. Mae'n ei gwneud yn ofynnol i fusnesau sy'n ceisio cymorth ariannol uniongyrchol ymrwymo i ystod o feini prawf, gan gynnwys gwaith teg a hybu iechyd, uwchsgilio a dysgu yn y gweithle, ac mae hynny'n cynnwys hyrwyddo arferion gweithio hyblyg—neu fodern, fel y'u gelwir mewn gwirionedd. Bydd angen i bob cwmni sy'n gwneud cais am gymorth grant busnes uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru ddangos ei fod wedi ymrwymo i waith teg ac i hybu iechyd yn y gweithle—ac wrth ddweud gweithle, wrth gwrs, rwyf hefyd yn golygu cartrefi pobl, os mai dyna, yn rhannol, yw eu gweithle.
We also recognise that too few disabled people are in work. The commitments in our employability plan are aimed at tackling this. We will work with our partners to address the issues behind this, including employer attitudes, job design and working practices. We reaffirm our commitment to the social model of disability and to overcome the many and varied barriers that society can put in the way of disabled people in order for them to pursue their career aspirations. We know that there is no quick fix and action is indeed needed to overcome barriers such as transport, the attitudes of employers and, in some cases, employment practices, which can either directly or inadvertently discriminate against people with disabilities. We also know, though, that there are many employers who are exemplars and others can learn a lot about their good practice.
Within the Welsh Government, officials have set up an equalities working group for our employability plan. The first priority of that group is to look at disability and employment and to oversee activities supporting our commitments to reduce the disability employment gap. We recognise that the broader structures and culture of workplaces will have a direct impact on the employability of disabled people, and in the employability plan we commit to increasing the number of employers who place emphasis on creating workplaces that are inclusive and supportive environments, or 'disability confident', as we like to call them.
We are challenging employers to think creatively about how they design jobs and recruit the people to fill them, and if I might say also, that encompasses, actually, many of the views that we've heard here today. What we want to see is employers who are empowered to look at the output of their employees and not where they work or the hours that they work. So, an employee who is capable of producing the outputs necessary, can do the job well, and if they do that job from home or in work or a combination of both of those, that should make absolutely no difference.
We continue to work closely with the UK Government through its work and health unit and the Department for Work and Pensions to link up with the delivery of their UK-wide target to get more than 1 million more disabled people into work by 2027. We definitely want to see more positive results being delivered for more disabled people and for those with limiting health conditions across Wales. Welsh Government, to that end, is exploring the potential for a disability employment champion network. The role will be to work with employers across Wales to help recognise the talents of disabled people and to encourage inclusive recruitment practices. In doing so, we will work with the disability sector, employers and stakeholders to ensure we establish an inclusive approach in the recruitment and employment process. But we should also remember, as various people have pointed out, that not everyone wants to work from home and there is a need to develop fully inclusive workplaces for those who wish to work at a workplace.
Turning to the Superfast Cymru successor project and the broadband issue, I quite agree that where it's possible and desirable we should ensure the technology is in place to enable this. Superfast Cymru—I'll just remind everyone—fundamentally altered the broadband landscape in Wales, bringing superfast broadband to areas of Wales that simply would not ever have been connected without the project. We need to recognise the significant achievement that this large-scale engineering project represented, and as a result of it, homes and businesses the length and breadth of Wales enjoy the benefits of the investment and the access to digital services. The vast majority of premises in Wales can now access the Superfast broadband service compared to barely half five years ago. And in those areas, both businesses and individuals are now enjoying the benefits that fast broadband brings, including the ability to work from home or more flexibly or on an output basis. However, Members will also be aware that there's more to do to reach the remaining premises that are not yet able to benefit from fast broadband. Given the scale of the task in providing fast, reliable broadband to those premises currently unable to access it, we will need a range of interventions in future, and that's why our amendment specifically deletes one line, only because we want a range of interventions, not just the successor programme. Because there is no one-size-fits-all solution, we need to make sure that these interventions are complementary, address the remaining need for fast broadband, and reflect local demand for services. There are three elements to our approach: individual support through our voucher schemes, support for communities through our voucher schemes and community-led interventions, and publicly funded roll-outs through the successor project to Superfast Cymru. Therefore, the successor project fills one part of that suite of interventions, as I said.
An initial 26,000 premises will be provided by access to fast, reliable broadband by March 2021, at a cost of nearly £22.5 million to the public purse, but we are also investigating with BT whether future premises can be added to that project. We're also committed to providing individual support to those premises unable to access fast broadband by continuing the Access Broadband Cymru scheme. We also announced earlier this year that agreement had been reached with the UK Government to provide additional funding for premises in Wales through the UK Government's gigabit broadband voucher scheme, and for group projects, the Welsh Government will pay up to an additional £3,000 per small to medium-sized business and an additional £300 per residential property. This means that for group projects in Wales, up to £5,500 is available per business and up to £800 is available per residential property.
In addition to our interventions, the UK Government are also devising a new programme to tackle rural and very rural premises. And given the significant challenges posed by the geography as Wales, it is vital that Wales benefits from those new opportunities.
So, Deputy Presiding Officer, we are committed to creating a better working future for everyone in Wales. We agree with the motion in large, but there's a small, minor amendment for a technical reason, but other than that, I'm pleased to say that there seems to be a consensus that everyone here is committed to creating a better working future for everyone in Wales. Diolch.
Rydym hefyd yn cydnabod nad oes digon o bobl anabl mewn gwaith. Nod yr ymrwymiadau yn ein cynllun cyflogadwyedd yw mynd i'r afael â hyn. Byddwn yn gweithio gyda'n partneriaid i fynd i'r afael â'r materion sy'n sail i hyn, gan gynnwys agweddau cyflogwyr, cynllun swyddi ac arferion gweithio. Rydym yn ailddatgan ein hymrwymiad i'r model cymdeithasol o anabledd a goresgyn y rhwystrau niferus ac amrywiol y gall cymdeithas eu rhoi yn ffordd pobl anabl er mwyn iddynt allu dilyn eu dyheadau gyrfaol. Gwyddom nad oes ateb cyflym ac mae angen gweithredu i oresgyn rhwystrau fel trafnidiaeth, agweddau cyflogwyr ac mewn rhai achosion, arferion cyflogaeth, a all wahaniaethu'n uniongyrchol neu'n anfwriadol yn erbyn pobl ag anableddau. Gwyddom hefyd, fodd bynnag, fod llawer o gyflogwyr yn gosod esiampl a gall eraill ddysgu llawer am eu harferion da.
O fewn Llywodraeth Cymru, mae swyddogion wedi sefydlu gweithgor cydraddoldeb ar gyfer ein cynllun cyflogadwyedd. Blaenoriaeth gyntaf y grŵp yw edrych ar anabledd a chyflogaeth a goruchwylio gweithgareddau sy'n cefnogi ein hymrwymiadau i leihau'r bwlch cyflogaeth i bobl anabl. Rydym yn cydnabod y bydd strwythurau a diwylliant ehangach gweithleoedd yn effeithio'n uniongyrchol ar gyflogadwyedd pobl anabl, ac yn y cynllun cyflogadwyedd rydym yn ymrwymo i gynyddu nifer y cyflogwyr sy'n rhoi pwyslais ar greu gweithleoedd sy'n amgylcheddau cynhwysol a chefnogol, neu'n 'hyderus o ran anabledd', fel rydym yn hoff o'u galw.
Rydym yn herio cyflogwyr i feddwl yn greadigol am y modd y maent yn cynllunio swyddi ac yn recriwtio'r bobl i'w llenwi, ac os caf ddweud hefyd, mae hynny'n cynnwys llawer o'r safbwyntiau a glywsom yma heddiw mewn gwirionedd. Yr hyn yr ydym am ei weld yw cyflogwyr sydd wedi'u grymuso i edrych ar allbwn eu gweithwyr ac nid lle maent yn gweithio na'r oriau y maent yn eu gweithio. Felly, gall gweithiwr sy'n gallu cynhyrchu'r allbynnau angenrheidiol, wneud y gwaith yn dda, ac os byddant yn gwneud y gwaith hwnnw o'r cartref neu yn y gwaith neu gyfuniad o'r ddau, ni ddylai hynny wneud unrhyw wahaniaeth o gwbl.
Rydym yn parhau i weithio'n agos gyda Llywodraeth y DU drwy ei huned gwaith ac iechyd a'r Adran Gwaith a Phensiynau i gysylltu â'r gwaith o gyflawni eu targed ar draws y DU i gael mwy nag 1 filiwn yn rhagor o bobl anabl i mewn i waith erbyn 2027. Rydym yn bendant am weld mwy o ganlyniadau cadarnhaol yn cael eu cyflwyno i fwy o bobl anabl ac i'r rheini sydd â chyflyrau iechyd cyfyngus ledled Cymru. I'r perwyl hwnnw, mae Llywodraeth Cymru yn ymchwilio i'r posibilrwydd o gael rhwydwaith hyrwyddwyr cyflogaeth i bobl anabl. Y rôl fydd gweithio gyda chyflogwyr ledled Cymru i helpu i gydnabod talentau pobl anabl ac annog arferion recriwtio cynhwysol. Wrth wneud hynny, byddwn yn gweithio gyda'r sector anabledd, cyflogwyr a rhanddeiliaid i sicrhau ein bod yn sefydlu ymagwedd gynhwysol yn y broses recriwtio a chyflogi. Ond dylem gofio hefyd, fel y mae amryw o bobl wedi ei nodi, nad yw pawb am weithio gartref ac mae angen datblygu gweithleoedd cwbl gynhwysol i'r rheini sy'n dymuno gweithio mewn gweithle.
Gan droi at brosiect olynol Superfast Cymru a band eang, rwy'n cytuno'n llwyr, lle bo hynny'n bosibl ac yn ddymunol, y dylem sicrhau bod y dechnoleg yn ei lle i alluogi hyn. Mae Superfast Cymru—hoffwn atgoffa pawb—wedi newid tirwedd band eang Cymru yn sylfaenol, gan ddod â band eang cyflym iawn i ardaloedd o Gymru na fyddent byth wedi cael eu cysylltu heb y prosiect. Mae angen inni gydnabod cyflawniad sylweddol y prosiect peirianneg mawr hwn, ac o ganlyniad iddo, mae cartrefi a busnesau ar hyd a lled Cymru'n mwynhau manteision y buddsoddiad a'r mynediad at wasanaethau digidol. Gall y mwyafrif helaeth o safleoedd yng Nghymru ddefnyddio'r gwasanaeth band eang cyflym iawn o'i gymharu â phrin hanner bum mlynedd yn ôl. Yn yr ardaloedd hynny, mae busnesau ac unigolion yn mwynhau'r manteision a ddaw yn sgil band eang cyflym erbyn hyn, gan gynnwys y gallu i weithio gartref neu'n fwy hyblyg neu ar sail allbwn. Fodd bynnag, bydd yr Aelodau hefyd yn ymwybodol fod mwy i'w wneud i gyrraedd gweddill y safleoedd nad ydynt eto'n gallu manteisio ar fand eang cyflym. O ystyried maint y dasg o ddarparu band eang cyflym, dibynadwy i'r safleoedd na allant gael mynediad iddo ar hyn o bryd, bydd angen amrywiaeth o ymyriadau arnom yn y dyfodol, a dyna pam y mae ein gwelliant yn dileu un linell yn benodol, a hynny ddim ond am ein bod am gael ystod o ymyriadau, nid y rhaglen olynol yn unig. Gan nad oes un ateb sy'n addas i bawb, mae angen i ni sicrhau bod yr ymyriadau hyn yn ategu ei gilydd, yn ymdrin â'r angen sy'n weddill am fand eang cyflym, ac yn adlewyrchu'r galw lleol am wasanaethau. Mae tair elfen i'n dull o weithredu: cymorth unigol drwy ein cynlluniau talebau, cymorth i gymunedau drwy ein cynlluniau talebau ac ymyriadau a arweinir gan y gymuned, a rhaglenni cyflwyno wedi'u hariannu'n gyhoeddus drwy'r prosiect sy'n olynu Superfast Cymru. Felly, mae'r prosiect olynol yn llenwi un rhan o'r gyfres honno o ymyriadau, fel y dywedais.
Bydd 26,000 safle cychwynnol yn cael eu darparu drwy fynediad at fand eang cyflym, dibynadwy erbyn Mawrth 2021, ar gost o bron i £22.5 miliwn i'r pwrs cyhoeddus, ond rydym hefyd yn ymchwilio gyda BT a ellir ychwanegu safleoedd at y prosiect hwnnw yn y dyfodol. Rydym hefyd yn ymrwymedig i ddarparu cymorth unigol i'r safleoedd nad ydynt yn gallu cael mynediad at fand eang cyflym drwy barhau â'r cynllun Allwedd Band Eang Cymru. Fe wnaethom gyhoeddi yn gynharach eleni hefyd ein bod wedi dod i gytundeb gyda Llywodraeth y DU i ddarparu arian ychwanegol ar gyfer safleoedd yng Nghymru drwy gynllun talebau band eang gigabit Llywodraeth y DU, ac ar gyfer prosiectau grŵp, y bydd Llywodraeth Cymru yn talu hyd at £3,000 ychwanegol i bob busnes bach a chanolig a £300 ychwanegol fesul eiddo preswyl. Golyga hyn fod hyd at £5,500 ar gael i bob busnes ar gyfer prosiectau grŵp yng Nghymru, a bod hyd at £800 ar gael ar gyfer pob eiddo preswyl.
Yn ogystal â'n hymyriadau, mae Llywodraeth y DU hefyd yn dyfeisio rhaglen newydd i fynd i'r afael â safleoedd gwledig a gwledig iawn. Ac o gofio'r heriau sylweddol sy'n codi yn sgil daearyddiaeth Cymru, mae'n hanfodol fod Cymru'n elwa o'r cyfleoedd newydd hynny.
Felly, Ddirprwy Lywydd, rydym wedi ymrwymo i greu dyfodol gwell i bawb sy'n gweithio yng Nghymru. Rydym yn cytuno â'r cynnig at ei gilydd, ond ceir mân welliant am reswm technegol, ond heblaw am hynny, rwy'n falch o ddweud ei bod yn ymddangos bod yna gonsensws fod pawb yma wedi ymrwymo i greu dyfodol gwell i bawb sy'n gweithio yng Nghymru. Diolch.
Thank you very much. I call on Gareth Bennett to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Gareth Bennett i ymateb i'r ddadl.
Thanks, Deputy Presiding Officer, and thanks to the participants in what was an interesting debate. Thanks to Russell George, who said that the Conservative group broadly supported the aims of today's motion. And as I said in my opening remarks, I understood the logic of their amendments and we were supportive of their amendments. Now, Russell did raise some of the potential difficulties of homeworking that we should be mindful of. They were points that were also taken up by Michelle, and more fulsomely, I would say, in Michelle's case; she certainly was not so enthusiastic.
Now, we have to appreciate there are potential downsides, of course. Issues that have been mentioned, even by advocates of more homeworking, have included potential social isolation and lack of camaraderie of employees and feeling out of the loop. Conflict with other workers was a point that Russell raised specifically, and Michelle also—well, she mentioned a number of things. Now, these are all very valid issues, and we do have to be mindful of them, but the point of the motion today was that people should be enabled to work at home if they want to do so. It wasn't about people being forced to work from home. And I did make that clear in the opening remarks and I'd like to reassert those points.
Now, the Government response—thank you for your broad support, and I accept that you feel the need to amend it for the reasons that the Minister gave. Now, we do accept that Superfast Cymru has been a good programme. There are considerable difficulties with the physical geography of Wales, and providing a very good broadband speed and a reliable broadband speed is, of course, probably the major issue that will allow us to move forward with more homeworking. Lots of general things from the Government to do with equalities and fair work practices, which, of course, are good objectives, but we would like some more commitment, if possible, to the actual specifics of working from home in future. So, hopefully, we will get that and we can move forward with this and develop some specific measures to improve homeworking, but thanks for participating and diolch yn fawr iawn.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i'r rhai a gymerodd ran yn yr hyn a fu'n ddadl ddiddorol. Diolch i Russell George, a ddywedodd fod y grŵp Ceidwadol at ei gilydd yn cefnogi amcanion y cynnig heddiw. Ac fel y dywedais yn fy sylwadau agoriadol, roeddwn yn deall rhesymeg eu gwelliannau ac roeddem yn cefnogi eu gwelliannau. Nawr, fe wnaeth Russell godi rhai o'r anawsterau posibl o weithio gartref y dylem fod yn ymwybodol ohonynt. Roeddent yn bwyntiau a godwyd hefyd gan Michelle, ac yn fwy gwenieithus yn achos Michelle, buaswn yn ei ddweud; yn sicr, nid oedd hi mor frwdfrydig.
Nawr, rhaid inni sylweddoli bod yna anfanteision posibl, wrth gwrs. Mae'r problemau a grybwyllwyd, hyd yn oed gan y rhai a oedd yn cefnogi mwy o weithio gartref, wedi cynnwys arwahanrwydd cymdeithasol posibl a diffyg cyfeillgarwch gweithwyr a theimlo allan ohoni. Roedd gwrthdaro â gweithwyr eraill yn bwynt a gododd Russell yn benodol, a Michelle hefyd—wel, fe soniodd hi am nifer o bethau. Nawr, mae'r rhain i gyd yn faterion dilys iawn, ac mae'n rhaid inni eu hystyried, ond pwynt y cynnig heddiw oedd y dylid galluogi pobl i weithio gartref os ydynt yn dymuno gwneud hynny. Nid oedd yn golygu bod pobl yn cael eu gorfodi i weithio gartref. Ac fe wneuthum hynny'n glir yn y sylwadau agoriadol a hoffwn ailbwysleisio'r pwyntiau hynny.
Nawr, ymateb y Llywodraeth—diolch i chi am eich cefnogaeth gyffredinol, ac rwy'n derbyn eich bod yn teimlo'r angen i'w newid am y rhesymau a roddodd y Gweinidog. Nawr, rydym yn derbyn bod Superfast Cymru wedi bod yn rhaglen dda. Ceir anawsterau sylweddol gyda daearyddiaeth ffisegol Cymru, ac mae'n debyg mai darparu cyflymder band eang da iawn a chyflymder band eang dibynadwy, wrth gwrs, yw'r mater pwysicaf a fydd yn ein galluogi i symud ymlaen gyda mwy o weithio gartref. Llawer o bethau cyffredinol gan y Llywodraeth yn ymwneud â chydraddoldeb ac arferion gwaith teg sydd, wrth gwrs, yn amcanion da, ond hoffem fwy o ymrwymiad, os oes modd, i union fanylion gweithio gartref yn y dyfodol. Felly, gobeithio y cawn hynny ac y gallwn fwrw ymlaen â hyn a datblygu mesurau penodol i wella gweithio gartref, ond diolch yn fawr iawn am gymryd rhan.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. Therefore, we defer voting under this item until voting time.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
I do now propose to go to voting time, unless three Members wish for the bell to be rung. No. Right.
Rwy'n bwriadu symud ymlaen yn awr i'r cyfnod pleidleisio, oni bai fod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu. Na. Iawn.
We turn to voting time, then, and the first vote this afternoon is on the Welsh Conservative debate on e-sports. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we vote on the amendments tabled to that motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 24, no abstentions, 30 against. Therefore, the motion is not agreed.
Trown at y cyfnod pleidleisio, felly, ac mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar e-chwaraeon. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 24, neb yn ymatal, a 30 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM7044 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 24, Yn erbyn: 30, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7044 - Welsh Conservatives Debate, motion without amendment: For: 24, Against: 30, Abstain: 0
Motion has been rejected
We now go to vote on the amendments and I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the amendment 30, no abstentions, 24 against, therefore amendment 1 is agreed.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar y gwelliannau, a galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 30, neb yn ymatal, 24 yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 1.
NDM7044 - Gwelliant 1: O blaid: 30, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7044 - Amendment 1: For: 30, Against: 24, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7044 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod yr effaith gynyddol y mae'r diwydiant e-chwaraeon yn ei chael ar economïau lleol ledled y byd, megis twrnameintiau 2017 yn Valencia a Cologne a ddenodd rhwng 15,000 a 40,000 o gefnogwyr.
2. Yn nodi bod Adran Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon Llywodraeth y DU yn cynnal ymchwiliad i archwilio'r potensial ar gyfer e-chwaraeon yn y DU, ymhlith tueddiadau eraill o ran technoleg.
3. Yn croesawu argymhellion adolygiad Bazalgette o'r diwydiannau creadigol, a gomisiynwyd gan Lywodraeth y DU, sy'n amlinellu argymhellion ar gyfer sut y gall y sector e-chwaraeon fod yn sail i dwf economaidd y DU yn y dyfodol, drwy:
a) godi statws e-chwaraeon gyda chystadlaethau a noddir gan y Llywodraeth, timau cenedlaethol, a sylw yn y cyfryngau; a
b) cynyddu buddsoddiad Llywodraeth y DU o £23.7 miliwn yn ychwanegol dros bum mlynedd i ymestyn rhaglenni datblygu lwyddiannus ac arloesol cronfa gemau'r DU a'r 'Transfuzer'.
4. Yn nodi’r buddsoddiadau sylweddol a wnaed gan Lywodraeth Cymru a’i phartneriaid dros y blynyddoedd diwethaf sydd wedi helpu i greu sector Diwydiannau Creadigol ffyniannus yng Nghymru.
5. Yn nodi bwriad Llywodraeth Cymru i fabwysiadu dull trawslywodraethol o ehangu’r diwydiant e-chwaraeon yng Nghymru, gan gydnabod y ffaith y bydd y Sector Diwydiannau Creadigol yn cyfrannu’n sylweddol at ei lwyddiant.
6. Yn galw ar Lywodraeth y DU i sicrhau bod Cymru a’r gweinyddiaethau datganoledig eraill yn derbyn cyllid ychwanegol ar gyfer y diwydiannau creadigol fel bod modd iddynt fanteisio ar gyfleoedd newydd o fewn yr economi greadigol.
Motion NDM7044 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the growing impact that the esports industry is having on local economies around the world, such as the 2017 tournaments in Valencia and Cologne which attracted between 15,000 – 40,000 attendees.
2. Notes that the UK Government's Department for Digital, Culture, Media and Sport are undertaking an inquiry to explore the potential for esports in the UK, among other technology trends.
3. Welcomes the recommendations of the UK Government commissioned Bazalgette Review into the Creative Industries, which outlines recommendations for how the esports sector can underpin the UK’s future economic growth, by:
a) raising the status of esports with government sponsored competitions, national teams, and media coverage; and
b) increasing the UK Government’s investment by an extra £23.7 million over five years to extend the highly successful and innovative UK Games Fund and Transfuzer development programmes.
4. Notes the significant investments made by the Welsh Government and its partners in recent years that has helped establish a thriving Creative Industries sector in Wales.
5. Notes the Welsh Government’s intention to take a cross government approach to grow the esports industry in Wales, acknowledging that the Creative Industries Sector is a driving force for its continued success.
6. Calls on the UK Government to ensure that additional funding for creative industries is made available to Wales and other devolved administrations to exploit new opportunities in the creative economy.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 52, one abstention, one against, therefore the motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 52, un yn ymatal, un yn erbyn, felly derbyniwyd y cynnig.
NDM7044 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 52, Yn erbyn: 1, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7044 - Welsh Conservatives Debate, motion as amended: For: 52, Against: 1, Abstain: 1
Motion as amended has been agreed
We now move to vote on the Plaid Cymru debate on health boards. And again I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If the proposal is not agreed to, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 23, no abstentions, 31 against, therefore the motion is not agreed.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl Plaid Cymru ar fyrddau iechyd. Ac unwaith eto, galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 23, neb yn ymatal, 31 yn erbyn, felly gwrthodwyd y cynnig.
NDM7046 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 23, Yn erbyn: 31, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7046 - Plaid Cymru Debate, Motion without amendment: For: 23, Against: 31, Abstain: 0
Motion has been rejected
We move to vote on the amendments and I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the amendment 30, no abstentions, 24 against, therefore amendment 1 is agreed.
Symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliannau a galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 30, neb yn ymatal, 24 yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 1.
NDM7046 - Gwelliant 1: O blaid: 30, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7046 - Amendment 1: For: 30, Against: 24, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7046 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi cyhoeddi'r adroddiad Adolygiad o Wasanaethau Mamolaeth Bwrdd Iechyd Cwm Taf ar 30 Ebrill 2019.
2. Yn derbyn argymhellion yr adroddiad ac yn cydnabod y trallod a'r trawma a achoswyd i deuluoedd;
3. Yn nodi’r camau sy’n cael eu cymryd i sicrhau gwelliannau ar unwaith ac yn barhaus i wasanaethau mamolaeth cyn Fwrdd Iechyd Cwm Taf; a
4. Yn nodi’r camau sy’n cael eu cymryd i ganfod a mynd i’r afael ag unrhyw faterion llywodraethiant ehangach o fewn Bwrdd Iechyd Cwm Taf Morgannwg ac ar draws GIG Cymru.
Motion NDM7046 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the publication of the Review of Maternity Services at Cwm Taf Health Board report on 30 April 2019.
2. Accepts the recommendations of the report and recognises the distress and trauma caused to families;
3. Notes the actions being taken to secure immediate and sustained improvement in maternity services in the former Cwm Taf Health Board; and
4. Notes the actions being taken to identify and address any wider governance issues within Cwm Taf Morgannwg Health Board and across the Welsh NHS.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 41, one abstention, 12 against, therefore the amended motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig wedi'i ddiwygio 41, un yn ymatal, 12 yn erbyn, felly derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7046 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 41, Yn erbyn: 12, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7046 - Plaid Cymru Debate, Motion as amended: For: 41, Against: 12, Abstain: 1
Motion as amended has been agreed
We now move to vote on the UKIP debate on homeworking, and again I call for a vote on the motion tabled in the name of Gareth Bennett. If the proposal is not agreed to, we will vote on the amendment tabled to the motion. Therefore, I call for a vote on the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion four, no abstentions, 50 against, therefore the motion is not agreed.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar ddadl UKIP ar weithio gartref, ac unwaith eto galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Gareth Bennett. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliant a gyflwynwyd i'r cynnig. Felly, galwaf am bleidlais ar y cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig pedwar, neb yn ymatal, 50 yn erbyn, felly gwrthodwyd y cynnig.
NDM7045 - Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 4, Yn erbyn: 50, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7045 - UKIP debate, motion without amendment: For: 4, Against: 50, Abstain: 0
Motion has been rejected
I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the amendment 30, eight abstentions, 15 against, therefore amendment 1 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 30, wyth yn ymatal, 15 yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 1.
NDM7045 - Gwelliant 1: O blaid: 30, Yn erbyn: 15, Ymatal: 8
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7045 - Amendment 1: For: 30, Against: 15, Abstain: 8
Amendment has been agreed
I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 45, one abstention, eight against, therefore amendment 2 is agreed.
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 45, un yn ymatal, wyth yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 2.
NDM7045 - Gwelliant 2: O blaid: 45, Yn erbyn: 8, Ymatal: 1
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7045 - Amendment 2: For: 45, Against: 8, Abstain: 1
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7045 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi y cynhelir Wythnos Genedlaethol Gwaith Doeth rhwng dydd Sul 12 Mai a dydd Sadwrn 18 Mai 2019.
2. Yn credu bod gweithio gartref yn rhoi mwy o hyblygrwydd ar gyfer cyfrifoldebau teuluol, a bod iddo fanteision ehangach hefyd, megis llai o draffig a llygredd, gwaith mwy hygyrch i bobl anabl, a chadw costau adeiladau yn isel i fusnesau.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod gan bob corff cyhoeddus yng Nghymru ddyletswydd i gynnwys gweithio gartref yn y broses o gynllunio swyddi a recriwtio.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau nad yw pobl sy'n dymuno gweithio gartref yn cael eu rhwystro gan ddiffyg mynediad at fand eang.
5. Yn nodi bod yr Athro Sharon Clarke a Dr Lyn Holdsworth o Ysgol Fusnes Manceinion wedi datgan bod gweithwyr hyblyg, yn enwedig gweithwyr cartref, yn wynebu'r posibilrwydd o gynnydd mewn straen galwedigaethol o ganlyniad i ddwysáu gwaith, gwrthdaro â chyd-weithwyr, ac amharu ar lif gwybodaeth ac mae'n cydnabod yr angen i'r materion hyn gael eu hystyried wrth lunio polisïau yn y dyfodol.
Motion NDM7045 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes that National Work Wise Week takes place from Sunday 12 May to Saturday 18 May 2019.
2. Believes that home working provides more flexibility for family responsibilities, and also has wider benefits, such as less traffic and pollution, more accessible work for disabled people, and keeping premises costs down for businesses.
3. Calls on the Welsh Government to ensure that all public bodies in Wales have a duty to include home working in job design and recruitment.
4. Calls on the Welsh Government to ensure that people who wish to work from home are not impeded by a lack of broadband access.
5. Notes that Professor Sharon Clarke and Dr Lyn Holdsworth of Manchester Business School have stated that flexible workers, and particularly home workers, face 'the potential for occupational stress to be increased as a result of work intensification, conflicts with co-workers, and disrupted information flow' and acknowledges the need for these issues to be factored into future policy making.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 43, 10 abstentions, one against, therefore the amended motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 43, roedd 10 yn ymatal, un yn erbyn, felly derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7045 - Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig - Cynnig wedi'i ddiwygio : O blaid: 43, Yn erbyn: 1, Ymatal: 10
Derbyniwyd y cynnig
NDM7045 - UKIP debate, motion as amended: For: 43, Against: 1, Abstain: 10
Motion has been agreed
We now move to the short debate, so if Members are not stopping for the short debate, can you please leave quickly and quietly? If Members are not staying in for the debate, can they leave quickly and quietly? We now move to the short debate and I call on Paul Davies to speak to the topic he has chosen—Paul Davies.
Symudwn ymlaen yn awr at y ddadl fer, felly os nad yw'r Aelodau'n aros ar gyfer y ddadl fer, a allwch adael yn gyflym ac yn dawel os gwelwch yn dda? Os nad yw'r Aelodau'n aros ar gyfer y ddadl, a allant adael yn gyflym ac yn dawel? Symudwn yn awr at y ddadl fer a galwaf ar Paul Davies i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddo—Paul Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm pleased to once again take the opportunity to raise the issue of broadband connectivity in this Chamber, and I'm happy to give Russell George a minute of my time.
Aside from the issue of protecting services at Withybush hospital, the issue of broadband connectivity is, without a shadow of a doubt, the most frequently raised matter amongst my constituents, and has been since I was elected to this place back in 2007. Whilst I accept that the Welsh Government has announced funding to expand broadband services throughout the whole of Wales, it is essential that the needs of those with limited broadband or no broadband at all will be met and not neglected at the expense of delivering superfast broadband in other areas. People in rural areas of Wales, and particularly people living in Pembrokeshire, continue to struggle to achieve basic broadband provision, while some people living in other areas are now moving forward and enjoying superfast broadband services.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gael cyfle unwaith eto i godi mater cysylltedd band eang yn y Siambr hon, ac rwy'n hapus i roi munud o fy amser i Russell George.
Ar wahân i fater diogelu gwasanaethau yn Ysbyty Llwynhelyg, cysylltedd band eang, heb os nac oni bai, yw'r mater sy'n cael ei grybwyll amlaf ymysg fy etholwyr, ac mae hynny wedi digwydd ers imi gael fy ethol i'r lle hwn yn ôl yn 2007. Er fy mod yn derbyn bod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi cyllid i ehangu gwasanaethau band eang drwy Gymru gyfan, mae'n hanfodol y bydd anghenion y rheini sydd â band eang cyfyngedig neu ddim band eang o gwbl yn cael eu diwallu ac na chânt eu hesgeuluso ar draul darparu band eang cyflym iawn mewn ardaloedd eraill. Mae pobl yn ardaloedd gwledig Cymru, ac yn arbennig pobl sy'n byw yn sir Benfro, yn parhau i frwydro i sicrhau darpariaeth band eang sylfaenol, tra mae pobl sy'n byw mewn ardaloedd eraill yn symud ymlaen yn awr ac yn mwynhau gwasanaethau band eang cyflym iawn.
Superfast broadband coverage in Wales has increased to 93 per cent of homes and businesses from 89 per cent last year, according to Ofcom's 'Connected Nations 2018' report, and so, whilst I accept that some progress is being made, much more needs to be done to tackle those areas left with substandard broadband provision. I'm sure that the Deputy Minister will agree with me that it's absolutely crucial that areas like Pembrokeshire are brought up to speed to enable local communities to be on an even playing field with the rest of Wales, and indeed the rest of the United Kingdom.
According to the Welsh Government's own figures, £85 million has been allocated for the second phase of Openreach's efforts to roll out an adequate broadband service across Wales. Now, we know that phase 2 of the project is expected to cost £22 million, which would leave over £60 million left in Openreach's pocket. I understand that, in responding to recent questions on this specific matter from my colleague Russell George, the Deputy Minister confirmed that he was not aware of how the surplus money will be used, as the Government is still thinking through the implications of how to do just that. Therefore, perhaps, in responding to today's debate, at the very least the Deputy Minister will now commit to providing a breakdown of exactly how much money will be spent in each local authority area so that, in the interests of transparency, the people of Wales can see where the money will be targeted and how their communities will be prioritised once the Welsh Government makes a decision on how to move forward.
Now, Members will remember the 2012 Welsh Affairs Select Committee report into broadband in Wales, which found that
'Increasingly, reliable internet access is seen as a driver of economic performance and vital for business, education and people living alone or in isolated areas.'
Indeed, that's certainly the case in my constituency, where small businesses and farmers have been disadvantaged by limited broadband coverage. That Welsh Affairs Select Committee report highlighted evidence from the Country Land and Business Association, who argued that, and I quote:
'Without broadband, rural areas will continue to struggle, this being exacerbated by Government efforts to digitalise most forms of administration, such as the single farm payment and the whole-farm approach.'
Unquote. Indeed, the annual National Farmers Union broadband and mobile survey also showed that 45 per cent believe their current speed is not fast enough for their business needs. At this point, it's worth reminding Members that farmers in Wales are having to become increasingly reliant on online services and applications, and so it is crucial that they have adequate access. In areas like Pembrokeshire, farming is a hugely important industry for the local area, and so it is crucial that those farmers have every tool possible to help their businesses continue to flourish. Therefore, the Welsh Government must redouble its efforts to provide adequate broadband in rural areas so that these farmers can continue to be competitive in the future.
However, it's not just farmers in Pembrokeshire that are struggling, but small businesses, families and even a school. As Members will be aware, Pembrokeshire enjoys a healthy tourist industry, largely made up of smaller accommodation providers and food and drink businesses. It goes without saying that those businesses desperately need to be able to market themselves online in order to attract and generate business and to attract visitors from other parts of the UK and, indeed, from all over the world.
Dennis O'Connor, tourism liaison manager for Pembrokeshire Tourism recently said, and I quote, 'Tourism is worth circa £585 million annually to the Pembrokeshire economy, but, in order for future growth to be achieved, tourism providers need to have a good connectivity to be able to maintain or increase market share. They are no longer able to rely upon destination marketing being undertaken by the local authority, because of shrinking budgets, which means increased emphasis is on the business to carry the burden.' Unquote.
It remains the case that Pembrokeshire's tourist operators are at a disadvantage compared with other parts of Wales, and certainly the rest of UK.
Now, the 2017 digital exclusion heatmap by Go ON UK has identified Pembrokeshire as one of the Welsh counties where digital exclusion is high. It shows that 3,747 households in Pembrokeshire do not receive broadband speeds of at least 10 Mbps, with just over 13 per cent of adults in the county having not been online in the last three months.
Mae signal band eang cyflym iawn yng Nghymru wedi cynyddu i 93 y cant o gartrefi a busnesau o 89 y cant y llynedd, yn ôl adroddiad 'Cysylltu'r Gwledydd 2018' Ofcom, ac felly, er fy mod yn derbyn bod rhywfaint o gynnydd yn cael ei wneud, mae angen gwneud llawer mwy i fynd i'r afael â'r ardaloedd a adawyd â darpariaeth band eang is na'r safon. Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn cytuno ei bod yn gwbl hanfodol fod ardaloedd fel sir Benfro yn cael eu cysylltu er mwyn galluogi cymunedau lleol i chwarae eu rhan yn gyfartal â gweddill Cymru, a gweddill y Deyrnas Unedig yn wir.
Yn ôl ffigurau Llywodraeth Cymru ei hun, mae £85 miliwn wedi'i ddyrannu ar gyfer ail gam ymdrechion Openreach i gyflwyno gwasanaeth band eang digonol ledled Cymru. Nawr, gwyddom fod disgwyl i gam 2 y prosiect gostio £22 miliwn, a fyddai'n gadael dros £60 miliwn yn weddill ym mhoced Openreach. Rwy'n deall, wrth ymateb i gwestiynau diweddar ar y mater penodol hwn gan fy nghyd-aelod Russell George, fod y Dirprwy Weinidog wedi cadarnhau nad oedd yn gwybod sut y caiff yr arian dros ben ei ddefnyddio, gan fod y Llywodraeth yn dal i ystyried goblygiadau sut yn union y dylai wneud hynny. Felly, wrth ymateb i'r ddadl heddiw, efallai y bydd y Dirprwy Weinidog o leiaf yn ymrwymo'n awr i ddarparu dadansoddiad o faint yn union o arian a gaiff ei wario ym mhob ardal awdurdod lleol fel y gall pobl Cymru, er budd tryloywder, weld lle bydd yr arian yn cael ei dargedu a sut y bydd eu cymunedau'n cael eu blaenoriaethu pan fydd Llywodraeth Cymru yn penderfynu sut i symud ymlaen.
Nawr, bydd yr Aelodau'n cofio adroddiad y Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig yn 2012 ar y band eang yng Nghymru, a ganfu fod
mynediad dibynadwy i'r rhyngrwyd yn cael ei ystyried yn gynyddol yn sbardun i berfformiad economaidd ac yn hanfodol i fusnes, addysg a phobl sy'n byw ar eu pen eu hunain neu mewn ardaloedd anghysbell.
Mae hynny'n sicr yn wir yn fy etholaeth i, lle mae busnesau bach a ffermwyr wedi bod o dan anfantais oherwydd y ddarpariaeth band eang gyfyngedig. Tynnodd yr adroddiad hwnnw gan y Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig sylw at dystiolaeth gan Gymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad, a ddadleuai, ac rwy'n dyfynnu:
Heb fand eang, bydd ardaloedd gwledig yn parhau i frwydro, a gwaethygir hyn gan ymdrechion y Llywodraeth i ddigideiddio'r rhan fwyaf o ffurfiau ar weinyddiaeth, megis y taliad sengl a'r dull fferm gyfan.
Cau'r dyfyniad. Yn wir, dangosodd arolwg blynyddol Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr o'r ddarpariaeth fand eang a symudol fod 45 y cant yn credu nad yw eu cyflymder presennol yn ddigon cyflym ar gyfer eu hanghenion busnes. Yn y fan hon, mae'n werth atgoffa'r Aelodau fod ffermwyr yng Nghymru yn gorfod bod yn gynyddol ddibynnol ar wasanaethau a chymwysiadau ar-lein, ac felly mae'n hanfodol fod ganddynt fynediad digonol. Mewn ardaloedd fel sir Benfro, mae ffermio'n ddiwydiant hynod bwysig i'r ardal leol, ac felly mae'n hanfodol fod y ffermwyr hynny'n cael pob arf posibl i helpu eu busnesau i barhau i ffynnu. Felly, rhaid i Lywodraeth Cymru gryfhau ei hymdrechion i ddarparu band eang digonol mewn ardaloedd gwledig fel y gall y ffermwyr hyn barhau i fod yn gystadleuol yn y dyfodol.
Fodd bynnag, nid ffermwyr yn sir Benfro yn unig sy'n ei chael hi'n anodd, ond busnesau bach, teuluoedd, ac ysgol hyd yn oed. Fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, mae gan sir Benfro ddiwydiant twristiaeth iach, sy'n cynnwys darparwyr llety a busnesau bwyd a diod llai o faint yn bennaf. Afraid dweud bod angen dirfawr i'r busnesau hynny farchnata eu hunain ar-lein er mwyn denu a chreu busnes a denu ymwelwyr o rannau eraill o'r DU, ac yn wir, o bob rhan o'r byd.
Meddai Dennis O'Connor, rheolwr cyswllt twristiaeth ar gyfer Twristiaeth Sir Benfro yn ddiweddar, ac rwy'n dyfynnu, 'Mae twristiaeth yn werth tua £585 miliwn y flwyddyn i economi sir Benfro, ond er mwyn sicrhau twf yn y dyfodol, mae angen i ddarparwyr twristiaeth gael cysylltedd da i allu cynnal neu gynyddu'r gyfran o'r farchnad. Ni allant bellach ddibynnu ar yr awdurdod lleol i farchnata cyrchfannau, oherwydd cyllidebau sy'n crebachu, sy'n golygu bod mwy o bwyslais ar fusnes i gario'r baich.' Cau'r dyfyniad.
Mae'n wir o hyd fod gweithredwyr twristiaeth sir Benfro o dan anfantais o gymharu â rhannau eraill o Gymru, a gweddill y DU yn sicr.
Nawr, mae map allgáu digidol 2017 gan Go ON UK wedi nodi bod sir Benfro yn un o siroedd Cymru lle ceir llawer o allgáu digidol. Dengys nad yw 3,747 o gartrefi yn sir Benfro yn derbyn band eang ar gyflymder o 10 Mbps neu fwy, gydag ychydig dros 13 y cant o'r oedolion yn y sir heb fod ar-lein yn y tri mis diwethaf.
Once again, yet another report that makes for grim reading if you live in Pembrokeshire, and it again reminds us that Pembrokeshire continues to lag behind other areas. And the seriousness of that digital exclusion cannot be overstated. Sadly, one of the most serious and pressing matters relating to broadband provision in Pembrokeshire is at Ysgol Llanychllwydog in north Pembrokeshire, which continues to hold the title for being the only school in the entire country not to have access to broadband. Earlier this year, the school's headteacher, Mrs Lawrence, said, and I quote:
'It's important to me that a child has the same rights and access to education wherever they are.'
Unquote. And she's absolutely right. Whilst I appreciate that the location of the school provides a particular challenge, surely the fact that this is the only school in Wales without broadband should be a wake-up call. It's simply unacceptable that in 2019 there are learners at a disadvantage simply because the school that they attend does not have an adequate broadband provision. However, I do understand that some progress is currently being discussed, and perhaps, in responding to this afternoon's debate, the Deputy Minister could update the Chamber on what immediate steps the Welsh Government are taking to ensure that the problems at Ysgol Llanychllwydog are now addressed as soon as possible. If urgent action isn't taken to address these problems, then learners living in rural areas like Pembrokeshire will continue to fall behind, and this will affect children's education.
Now, as I said earlier, I accept that the Welsh Government has committed to resolving Wales's digital connectivity problems and that additional money has been allocated to addressing those communities that cannot access superfast broadband. However, it's also important that all communities across Wales feel engaged in the process and that there is a healthier interaction with service providers, and so I hope the Deputy Minister will do all that he can to actually facilitate this.
Now, as the Deputy Minister is aware, I've received concerns from people in Pembrokeshire who genuinely believe that service providers aren't doing enough to help communities access better broadband services, and that is deeply worrying. A constituent recently sent me this message, and I quote: 'We are still all suffering with download speeds around the 1 Mbps to 1.5 Mbps download. Very occasionally it can reach close to 2 Mbps download. We all feel we are totally forgotten. Banks close locally, shops close. Our internet speeds are so low it is sometimes difficult, if not impossible, to use the internet to do online banking. We have to drive further and further to use banks, shops and other services that are available online. We were supposed to have a smart meter fitted, and a technician drove from Llanelli to fit one. There was not sufficient mobile coverage or internet to make this work. Our mobile phones only work here if they are set to "internet Wi-Fi calls".' Unquote.
I think it's fair to say that better engagement and support for rural communities is now vital in moving Wales forward, and service providers have a role in strengthening their relationships with local communities. Therefore, I extend an invitation to the Deputy Minister to come to Pembrokeshire, to meet with people directly affected by substandard broadband services, so that he can tell them first hand exactly what the Welsh Government will be doing to address their specific concerns.
As I understand it, currently only 375 properties in Pembrokeshire will be taken forward as part of the Superfast 2 project. The disappointing announcement comes against a backdrop of Pembrokeshire being eighteenth out of 22 counties in Wales who have access to superfast broadband. I think it's fair to say that, yet again, Pembrokeshire remains one of the lowest constituency areas for the next roll-out phase, and that begs the question why. Surely it's time for the Welsh Government to redouble its efforts and ensure that those areas that have previously not been served by previous roll-out phases are now actually prioritised.
For many communities in Pembrokeshire, people are asking to simply be put on a level playing field with other parts of Wales. Until then, Assembly Members like myself and other politicians will continue to receive correspondence telling us that the lack of broadband in their local area has left people isolated and businesses being less commercially competitive.
Let me also remind the Deputy Minister that areas like Pembrokeshire are also seeing a particularly high number of bank closures. We know that Barclays will close its Milford Haven branch in July, and that follows on from previous bank closures in recent years from NatWest, HSBC and Lloyds. In fact, the town of Fishguard is now a town without a single bank, which, considering the strategic importance of the town to the regional and national economy, is simply staggering. So, without access to a decent broadband service, many people living in these communities feel unable to make the simplest of banking transactions without having to travel further afield. Dirprwy Lywydd, that is simply not how twenty-first century Wales should be.
Therefore, in closing, something urgently needs to take place. I'm sure that we'd all agree that, in modern times, a successful economy is dependent on a fast and efficient broadband service. However, rural areas like Pembrokeshire must not be left behind. Sadly, while some parts of Wales are taking steps in the right direction, limited broadband coverage in my constituency is disadvantaging farmers, businesses and local communities. So, it's essential that no stone is left unturned in ensuring that communities in Pembrokeshire have access to a decent broadband service. Therefore, the Welsh Government must ensure that its digital policies fully take into consideration the needs of communities right across Wales. When substantial amounts of money are being allocated, a detailed strategy must be delivered, delivering much-needed broadband services for those living in rural areas. My message is quite simple here this afternoon, Dirprwy Lywydd: Pembrokeshire must not be left behind. My constituents deserve a broadband service fit for the twenty-first century.
Unwaith eto, adroddiad arall sy'n ddeunydd darllen annymunol os ydych yn byw yn sir Benfro, ac mae'n ein hatgoffa eto fod sir Benfro'n dal i lusgo y tu ôl i ardaloedd eraill. Ac ni ellir gorbwysleisio difrifoldeb yr allgáu digidol hwn. Yn anffodus, gwelir un o'r enghreifftiau mwyaf difrifol a dybryd o ran y ddarpariaeth band eang yn sir Benfro yn Ysgol Llanychllwydog yng ngogledd sir Benfro, sy'n dal i fod yr unig ysgol yn y wlad gyfan heb fand eang. Yn gynharach eleni, dywedodd pennaeth yr ysgol, Mrs Lawrence, ac rwy'n dyfynnu:
Mae'n bwysig i mi fod gan blentyn yr un hawliau a mynediad at addysg lle bynnag y bo.
Cau'r dyfyniad. Ac mae hi'n llygad ei lle. Er fy mod yn derbyn bod lleoliad yr ysgol yn creu her arbennig, does bosibl na ddylai'r ffaith mai hon yw'r unig ysgol yng Nghymru heb fand eang fod yn ysgytwad. Mae'n gwbl annerbyniol fod dysgwyr o dan anfantais yn 2019 yn syml oherwydd nad oes gan yr ysgol y maent yn ei mynychu ddarpariaeth band eang digonol. Fodd bynnag, rwy'n deall bod rhywfaint o gynnydd yn cael ei drafod ar hyn o bryd, ac efallai, wrth ymateb i'r ddadl y prynhawn yma, y gallai'r Dirprwy Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr am y camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd ar unwaith i sicrhau bod y problemau yn Ysgol Llanychllwydog yn cael sylw cyn gynted ag y bo modd. Os na chymerir camau brys i fynd i'r afael â'r problemau hyn, bydd dysgwyr sy'n byw mewn ardaloedd gwledig fel sir Benfro yn parhau i lusgo ar ei hôl hi, a bydd hyn yn effeithio ar addysg plant.
Nawr, fel y dywedais yn gynharach, rwy'n derbyn bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddatrys problemau cysylltedd digidol Cymru a bod arian ychwanegol wedi'i ddyrannu i fynd i'r afael â'r cymunedau hynny nad ydynt yn gallu cael mynediad at fand eang cyflym iawn. Fodd bynnag, mae hefyd yn bwysig fod pob cymuned ledled Cymru yn teimlo eu bod yn rhan o'r broses a bod rhyngweithio iachach gyda darparwyr gwasanaethau, ac felly rwy'n gobeithio y bydd y Dirprwy Weinidog yn gwneud popeth yn ei allu i hwyluso hyn.
Nawr, fel y gŵyr y Dirprwy Weinidog, rwyf wedi clywed pryderon gan bobl yn sir Benfro sy'n credu o ddifrif nad yw darparwyr gwasanaethau'n gwneud digon i helpu cymunedau i gael gwell gwasanaethau band eang, ac mae hynny'n destun pryder mawr. Yn ddiweddar, anfonodd un o fy etholwyr y neges hon ataf, ac rwy'n dyfynnu: 'Mae pawb ohonom yn dioddef o hyd gyda chyflymderau lawrlwytho rhwng 1 Mbps a 1.5 Mbps. Yn achlysurol iawn gall gyrraedd yn agos at 2 Mbps o gyflymder lawrlwytho. Rydym i gyd yn teimlo ein bod wedi cael ein hanghofio'n llwyr. Mae banciau lleol yn cau, mae siopau'n cau. Mae ein cyflymder rhyngrwyd mor wael fel ei bod weithiau'n anodd, os nad yn amhosibl, defnyddio'r rhyngrwyd i fancio ar-lein. Rhaid inni yrru ymhellach ac ymhellach i ddefnyddio banciau, siopau a gwasanaethau eraill sydd ar gael ar-lein. Roeddem i fod i gael mesurydd clyfar wedi'i osod, a gyrrodd technegydd o Lanelli draw i osod un. Nid oedd digon o signal symudol na chysylltedd rhyngrwyd i wneud i hyn weithio. Nid yw ein ffonau symudol yn gweithio yma oni bai eu bod wedi eu gosod i dderbyn galwadau rhyngrwyd Wi-Fi.' Cau'r dyfyniad.
Credaf ei bod yn deg dweud bod ymgysylltiad a chymorth gwell i gymunedau gwledig yn hanfodol bellach er mwyn symud Cymru yn ei blaen, ac mae gan ddarparwyr gwasanaethau swyddogaeth i gryfhau eu perthynas â chymunedau lleol. Felly, estynnaf wahoddiad i'r Dirprwy Weinidog ddod i sir Benfro, i gyfarfod â phobl yr effeithir yn uniongyrchol arnynt gan wasanaethau band eang is na'r safon, fel y gall ddweud wrthynt yn uniongyrchol beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â'u pryderon penodol.
Yn ôl yr hyn a ddeallaf, dim ond 375 eiddo yn sir Benfro fydd yn rhan o'r prosiect Superfast 2 ar hyn o bryd. Daw'r cyhoeddiad siomedig yn erbyn cefndir y ffaith mai sir Benfro yw'r ddeunawfed sir allan o 22 o siroedd Cymru sydd â mynediad at fand eang cyflym iawn. Credaf ei bod yn deg dweud bod sir Benfro, unwaith eto, yn dal i fod yn un o'r ardaloedd etholaethol isaf ar gyfer y cyfnod cyflwyno nesaf, ac mae hynny'n peri i rywun ofyn pam. Does bosibl nad yw'n bryd i Lywodraeth Cymru gryfhau ei hymdrechion a sicrhau bod yr ardaloedd nas gwasanaethwyd o'r blaen gan gamau cyflwyno blaenorol yn cael eu blaenoriaethu yn awr.
I lawer o gymunedau yn sir Benfro, gofyn yn syml am gael yr un fath â rhannau eraill o Gymru y mae pobl. Tan hynny, bydd Aelodau'r Cynulliad fel fi a gwleidyddion eraill yn parhau i gael gohebiaeth yn dweud wrthym fod diffyg band eang yn eu hardal leol wedi gadael pobl yn ynysig a busnesau'n llai cystadleuol yn fasnachol.
Gadewch imi hefyd atgoffa'r Dirprwy Weinidog fod ardaloedd fel sir Benfro hefyd yn gweld nifer arbennig o uchel o fanciau'n cau. Gwyddom y bydd Barclays yn cau ei gangen yn Aberdaugleddau ym mis Gorffennaf, ac mae hynny'n dilyn yr achosion blaenorol o gau banciau yn y blynyddoedd diwethaf gan NatWest, HSBC a Lloyds. Yn wir, mae tref Abergwaun bellach yn dref heb unrhyw fanc, sy'n gwbl syfrdanol o ystyried pwysigrwydd strategol y dref i'r economi ranbarthol a chenedlaethol. Felly, heb fynediad at wasanaeth band eang o safon, mae llawer o bobl sy'n byw yn y cymunedau hyn yn teimlo na allant wneud y trafodion bancio symlaf heb orfod teithio ymhellach. Ddirprwy Lywydd, nid dyma sut y dylai pethau fod yng Nghymru'r unfed ganrif ar hugain.
Felly, wrth gloi, mae angen i rywbeth ddigwydd ar frys. Rwy'n siŵr y byddai pawb ohonom yn cytuno bod economi lwyddiannus yn y byd modern yn dibynnu ar wasanaeth band eang cyflym ac effeithlon. Fodd bynnag, ni ddylai ardaloedd gwledig fel sir Benfro gael eu gadael ar ôl. Yn anffodus, er bod rhai rhannau o Gymru'n cymryd camau i'r cyfeiriad iawn, mae band eang cyfyngedig yn fy etholaeth yn rhoi ffermwyr, busnesau a chymunedau lleol o dan anfantais. Felly, mae'n hanfodol fod pob ymdrech yn cael ei gwneud er mwyn sicrhau bod cymunedau yn sir Benfro yn gallu cael gwasanaeth band eang teilwng. Felly, rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod ei pholisïau digidol yn rhoi ystyriaeth lawn i anghenion cymunedau ledled Cymru. Pan fydd symiau sylweddol o arian yn cael eu dyrannu, rhaid darparu strategaeth fanwl, gan ddarparu gwasanaethau band eang mawr eu hangen i'r rhai sy'n byw mewn ardaloedd gwledig. Mae fy neges yn eithaf syml yma y prynhawn yma, Ddirprwy Lywydd: rhaid i sir Benfro beidio â chael ei gadael ar ôl. Mae fy etholwyr yn haeddu gwasanaeth band eang sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain.
I'd like to thank Paul Davies for allowing me a minute of his time in this debate today. It remains the case that 13 per cent of premises in Montgomeryshire are unable to receive decent broadband connectivity, and the urban-rural divide only frustrates people all the more. What frustrates people further is when they see infrastructure hanging from poles but not being able to access that infrastructure—so near but yet so far.
The Deputy Minister will, no doubt, talk about phase 2 of the project, but I would point out that 10,000 premises in Montgomeryshire are yet to receive any kind of superfast broadband. Only 11 per cent of those 10,000 properties—just 11 per cent—will be serviced by phase 2; 89 per cent will not be. So, it would be useful if the Welsh Government could confirm now that they will consider providing financial assistance to meet the excess cost in part or in full if the cost of providing broadband to a property is above the universal service obligation cost threshold of £3,400.
Paul Davies invited you to his constituency to speak to constituents about broadband issues. I would like to offer the same invitation myself to Montgomeryshire. I thank Paul Davies for using his time in this short debate today to highlight the plight of broadband when it comes to issues in rural Wales.
Hoffwn ddiolch i Paul Davies am ganiatáu munud o'i amser i mi yn y ddadl hon heddiw. Y gwir o hyd yw bod 13 y cant o safleoedd yn sir Drefaldwyn yn methu cael cysylltedd band eang derbyniol, ac nid yw'r rhaniad trefol-gwledig ond yn peri mwyfwy o rwystredigaeth i bobl. Yr hyn sy'n gwneud pobl hyd yn oed yn fwy rhwystredig yw gweld seilwaith yn hongian o bolion ond heb allu cael mynediad at y seilwaith hwnnw—mor agos ond eto mor bell.
Mae'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn sôn am gam 2 y prosiect, ond hoffwn dynnu sylw at y ffaith nad yw 10,000 o safleoedd yn sir Drefaldwyn wedi cael unrhyw fath o fand eang cyflym iawn eto. Dim ond 11 y cant o'r 10,000 safle hwnnw—dim ond 11 y cant—a gaiff eu gwasanaethu gan gam 2; ni fydd 89 y cant yn cael hynny. Felly, byddai'n ddefnyddiol pe gallai Llywodraeth Cymru gadarnhau yn awr y bydd yn ystyried darparu cymorth ariannol i dalu'r gost ychwanegol yn rhannol neu'n llawn os yw'r gost o ddarparu band eang i eiddo yn uwch na throthwy cost yr ymrwymiad gwasanaeth cyffredinol o £3,400.
Cawsoch wahoddiad gan Paul Davies i'w etholaeth i siarad ag etholwyr am broblemau gyda band eang. Hoffwn gynnig yr un gwahoddiad i sir Drefaldwyn. Diolch i Paul Davies am ddefnyddio ei amser yn y ddadl fer hon heddiw i dynnu sylw at drafferthion band eang yn y Gymru wledig.
Thank you. I now call on the Deputy Minister for Economy and Transport to reply to the debate. Lee Waters.
Diolch. Galwaf yn awr ar Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth i ymateb i'r ddadl. Lee Waters.
Thank you very much. I'm delighted to be invited by so many Members to be shouted at by their constituents in village halls across Wales. I've already had the pleasure in Carmarthenshire, and in the next couple of weeks I'm going to Breconshire, where I shall also meet very frustrated people, and I completely understand their frustration.
The Minister for housing very generously recounted much of the Government's position in her winding-up speech in the last debate, so I shan't go through the litany of achievements that the Welsh Government has done—in the space of five years doubling the number of premises in Wales that have access to superfast broadband. But, just to note, there has been considerable improvement. I do want to make three points. I appreciate the constructive way that the Member has made his case, and I'd like to respond in kind, but I think there are three points that do need to be made.
First of all, this is not a devolved area. This is no small matter. In any telecommunications revolution, the pace of change has been rapid but it hasn't been even. It took some time for telephone poles to go up all over Wales and for television aerials too. The same is true of this telecommunications revolution. It is particularly hard to reach rural areas. It is more expensive than it is to reach urban areas. The geography and the topography are very difficult, and that has a very real and very practical impact. This is something that has to be dealt with on a UK-wide basis until it's devolved.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch iawn o gael fy ngwahodd gan gynifer o Aelodau i gyfarfodydd er mwyn i'w hetholwyr gael gweiddi arnaf mewn neuaddau pentref ledled Cymru. Rwyf eisoes wedi cael y pleser yn sir Gaerfyrddin, ac yn yr wythnosau nesaf rwy'n mynd i sir Frycheiniog hefyd, lle byddaf yn cyfarfod â phobl rwystredig iawn, ac rwy'n deall eu rhwystredigaeth yn llwyr.
Yn hael iawn, nododd y Gweinidog tai lawer o safbwynt y Llywodraeth yn ei haraith i gloi'r ddadl ddiwethaf, felly nid wyf am fynd drwy restr o gyflawniadau Llywodraeth Cymru—dyblu nifer y safleoedd yng Nghymru sydd â mynediad at fand eang cyflym iawn o fewn pum mlynedd. Ond hoffwn nodi fod gwelliant sylweddol wedi bod. Hoffwn wneud tri phwynt. Rwy'n gwerthfawrogi'r ffordd adeiladol y cyflwynodd yr Aelod ei achos, a hoffwn ymateb yn yr un modd, ond rwy'n credu bod angen gwneud tri phwynt.
Yn gyntaf, nid yw hwn yn faes sydd wedi'i ddatganoli. Nid mater bach yw hwn. Mewn unrhyw chwyldro telathrebu, mae cyflymder y newid wedi bod yn sydyn, ond ni fu'n gyfartal. Cymerodd beth amser i bolion ffôn godi ar draws Cymru ac erialau teledu hefyd. Mae'r un peth yn wir am y chwyldro telathrebu hwn. Mae'n arbennig o anodd cyrraedd ardaloedd gwledig. Mae'n ddrutach nag y mae i gyrraedd ardaloedd trefol. Mae'r ddaearyddiaeth a'r dopograffeg yn anodd iawn, ac mae effaith real ac ymarferol iawn i hynny. Mae'n rhywbeth y bydd yn rhaid ymdrin ag ef ar sail y DU gyfan hyd nes y caiff ei ddatganoli.
Now, unfortunately, the UK Government have not taken the view of treating broadband as a key utility. I agree with what Paul Davies said: in modern times, we expect the ability to connect quickly to a fast online service to be able to reach the services that we all now take for granted. That is why there should be a genuine universal service obligation. Just as Royal Mail has to deliver a postcard down the end of a farm track in the same way as it does in a row of terraces in an urban centre, or electricity has to be provided to everywhere that wants it, the same should be the case of broadband, but it is not. The UK Government has refused to treat broadband in the same way as it treats other utilities. I think that that is a mistake, and I certainly welcome the support of the leader of the Welsh Conservatives to make the case to his own Government for a change of view. And we would certainly work together on that one.
They have announced something they call the universal service obligation, which is not quite what it seems on the surface, because it is a right to request a connection, not a right to have one. And the amount of money that is able to be claimed is far short of the amount of money that would be needed. You’re only able to request a download speed of 10 Mbps and claim up to £3,400. Anything on top of that has to be funded by themselves. Now, that is not by any common sense definition a universal service obligation. We think it should be set at 30 Mbps and there should be no threshold financially of that order.
So, I think it is legitimate to point out that it’s not devolved. We do recognise its vital impact; that is why we have been willing to spend devolved moneys on trying to intervene where the market and where the Government have failed. We have spent £200 million of Welsh Government and EU funding in the last five years on the Superfast Cymru broadband scheme, and that is money that is not available for schools and hospitals and public services, because we've had to intervene where the UK Government has not. So, I think it’s only fair to recognise the efforts the Welsh Government has made in an area where it shouldn’t be having to do any activity at all, because it is the responsibility of the UK Government.
The second point to make is that there is failure of the market here. Paul Davies mentioned the phenomenon we're seeing, where service providers are falling over themselves to get even faster speeds to people in urban settings and are not interested in providing any speeds to people in some rural settings. Now, that is a market failure. We hear often from the benches there of the importance of allowing the market to be supreme, and this is what happens when the market is supreme: there is exclusion.
Now, we did put on the table a further £80 million in what is known to Members who correspond regularly as lot 2. We said there was £80 million for the market to bid for, to reach those properties that had not been reached under the Superfast project. And of the £80 million we made available to be bid into, only £26 million has been bid for by Openreach, able to spend by 2021. So, the market itself is not interested in getting public subsidy to reach those premises they’ve yet to reach under the previous programme that we funded. So, we have a problem. It’s not that the money isn’t there or that we’re not willing to spend it, even though it’s not devolved. It is there. We’ve made that choice, but we simply don’t have the private sector partners willing to spend and reach deep into the areas that we want to reach. Paul Davies has mentioned that, even though Pembrokeshire under Superfast has the third highest level of spending in the whole of Wales, with £15 million in Pembrokeshire alone, under the next scheme, only 300 or so premises are going to be included in lot 2, and that is deeply disappointing. It’s certainly not a situation that we want to see.
But I think that we need to confront the fact that the market’s appetite, even with subsidy, for reaching premises with fibre-to-the-premises broadband is coming to an end. And many of these premises—let’s bear in mind, 20 per cent of premises in Wales don’t have a gas connection, and yet we are expecting them to have fibre-to-the-premises superfast broadband, and it’s simply not going to happen in the short term. Now, if the UK Government is willing to step in and have a genuine universal service obligation, then that could be done, but the Welsh Government alone cannot do that, and I think we need to be honest about that and confront it.
So, my third point is: what can we do? And we are working closely with the UK Government; we’ve agreed to top up their gigabit broadband voucher scheme, so there is a much more generous subsidy available now in Wales than there is in England, because the UK Government and the Welsh Government have worked together. And it's under that gigabit connectivity programme that the school that Paul Davies mentioned, Ysgol Llanychllwydog, will be connected, we expect, by the start of the academic year. But that is a project that's been done directly with the UK Government. That's not something that the Welsh Government has been involved in, but hopefully they'll be able to get a connection for when they're back after the summer break.
We are looking now at non-conventional interventions, as I say, because we do think that fibre to the premises is reaching the limits of what the market is willing to provide. There's a very interesting project in Nick Ramsay's constituency, in Monmouth, where they're using what's called tv white space to deliver speeds of up to 10 Mbps. This is using the old analogue tv signal where gaps were left between the channels to allow for interference, and in that white space they're able to transmit broadband signals up to 10 Mbps. I've been to visit the village scheme that Monmouthshire council are doing a very good job in running, and it looks very promising. The advantage of using the tv signal is that it is able to reach across hills and into valleys in a way that fibre to the premises is clearly going to find very expensive and very difficult to do. So, a project like that, I think, does have significant potential, and we'd certainly be willing—[Interruption.] I'm happy to take an intervention if I'm allowed, Llywydd.
Nawr, yn anffodus, nid yw Llywodraeth y DU wedi ystyried trin band eang fel cyfleustod allweddol. Cytunaf â'r hyn a ddywedodd Paul Davies: yn y byd modern, rydym yn disgwyl gallu cysylltu'n gyflym â gwasanaeth ar-lein cyflym er mwyn gallu cyrraedd y gwasanaethau y mae pawb ohonom yn eu cymryd yn ganiataol erbyn hyn. Dyna pam y dylai fod ymrwymiad gwasanaeth cyffredinol go iawn. Yn union fel y mae'n rhaid i'r Post Brenhinol ddosbarthu cerdyn post i ben draw trac fferm yn yr un ffordd ag y mae'n gorfod gwneud hynny i res o dai teras mewn canolfan drefol, neu fel y mae'n rhaid darparu trydan i bobman sydd am ei gael, dylai'r un peth fod yn wir am fand eang, ond nid felly y mae. Mae Llywodraeth y DU wedi gwrthod trin band eang yn yr un ffordd ag y mae'n trin cyfleustodau eraill. Credaf fod hynny'n gamgymeriad, ac rwy'n sicr yn croesawu cefnogaeth arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig i gyflwyno'r achos i'w Lywodraeth ei hun newid ei safbwynt. A byddem yn sicr yn gweithio gyda'n gilydd ar hynny.
Maent wedi cyhoeddi rhywbeth a elwir ganddynt yn ymrwymiad gwasanaeth cyffredinol, nad yw'n hollol fel y mae'n ymddangos ar yr wyneb, oherwydd mae'n rhoi hawl i ofyn am gysylltiad, nid hawl i gael un. Ac mae'r swm o arian y gellir ei hawlio yn llawer llai na'r swm o arian y byddai ei angen. Nid ydych ond yn gallu gofyn am gyflymder lawrlwytho o 10 Mbps a hawlio hyd at £3,400. Rhaid i unrhyw beth uwchlaw hynny gael ei ariannu ganddynt hwy eu hunain. Nawr, nid yw hynny'n ymrwymiad gwasanaeth cyffredinol yn ôl unrhyw ddiffiniad rhesymol. Credwn y dylid ei osod ar 30 Mbps ac na ddylai fod trothwy ariannol o'r math hwnnw.
Felly, credaf ei bod yn deg nodi nad yw wedi'i ddatganoli. Rydym yn cydnabod ei effaith hanfodol; dyna pam rydym wedi bod yn barod i wario arian datganoledig ar geisio ymyrryd lle mae'r farchnad a lle mae'r Llywodraeth wedi methu. Rydym wedi gwario £200 miliwn o arian Llywodraeth Cymru a'r UE yn y pum mlynedd diwethaf ar gynllun band eang Superfast Cymru, ac mae hwnnw'n arian nad yw ar gael i ysgolion ac ysbytai a gwasanaethau cyhoeddus, oherwydd bu'n rhaid inni ymyrryd lle nad yw Llywodraeth y DU wedi gwneud hynny. Felly, rwy'n credu ei bod ond yn deg cydnabod ymdrechion Llywodraeth Cymru mewn maes lle na ddylai fod yn gorfod gweithredu o gwbl, am mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw hyn.
Yr ail bwynt i'w wneud yw bod y farchnad yn methu yma. Soniodd Paul Davies am y ffenomen a welwn, lle mae darparwyr gwasanaethau'n baglu dros ei gilydd i gael cyflymder cyflymach byth i bobl mewn lleoliadau trefol ac nad oes ganddynt ddiddordeb mewn darparu unrhyw gyflymder i bobl mewn rhai ardaloedd gwledig. Nawr, methiant yn y farchnad yw hynny. Clywn yn aml gan y meinciau yn y fan honno am bwysigrwydd caniatáu i'r farchnad fod yn oruchaf, a dyma beth sy'n digwydd pan fydd y farchnad yn oruchaf: mae allgáu'n digwydd.
Nawr, rhoesom £80 miliwn pellach ar y bwrdd yn yr hyn y mae'r Aelodau sy'n gohebu'n rheolaidd ar hyn yn ei adnabod fel lot 2. Dywedasom fod £80 miliwn ar gael i'r farchnad wneud cais amdano, er mwyn cyrraedd yr eiddo nas cyrhaeddwyd o dan y prosiect Superfast. Ac o'r £80 miliwn a roddwyd gennym i wneud cais amdano, gwnaeth Openreach gais am £26 miliwn yn unig, i'w wario erbyn 2021. Felly, nid oes gan y farchnad ei hun ddiddordeb mewn cael cymhorthdal cyhoeddus i gyrraedd y safleoedd nad ydynt eto wedi'u cyrraedd o dan y rhaglen flaenorol a ariannwyd gennym. Felly, mae gennym broblem. Nid nad yw'r arian yno neu nad ydym yn barod i'w wario, er nad yw wedi'i ddatganoli. Mae yno. Rydym wedi dewis ei wneud, ond yn syml iawn, nid oes gennym bartneriaid sector preifat sy'n barod i wario ac estyn yn ddwfn i mewn i'r ardaloedd rydym am eu cyrraedd. Fel y soniodd Paul Davies, er mai sir Benfro o dan Superfast sydd â'r lefel uchaf ond dwy o wariant ledled Cymru, gyda £15 miliwn yn sir Benfro yn unig, o dan y cynllun nesaf, dim ond 300 o safleoedd sy'n mynd i gael eu cynnwys yn lot 2, ac mae hynny'n siomedig dros ben. Yn sicr, nid yw'n sefyllfa rydym ni'n awyddus i'w gweld.
Ond credaf fod angen inni wynebu'r ffaith bod awydd y farchnad, hyd yn oed gyda chymhorthdal, i gyrraedd safleoedd gyda band eang ffibr i'r eiddo yn dod i ben. Ac mae llawer o'r safleoedd hyn—gadewch inni gofio, mae 20 y cant o safleoedd yng Nghymru heb gysylltiad nwy, ac eto rydym yn disgwyl iddynt gael band eang cyflym iawn i'r eiddo, ac nid yw hynny'n mynd i ddigwydd yn y tymor byr. Nawr, os yw Llywodraeth y DU yn barod i gamu i'r adwy a chael ymrwymiad gwasanaeth cyffredinol go iawn, yna gellid gwneud hynny, ond ni all Llywodraeth Cymru ei wneud ar ei phen ei hun, a chredaf fod angen inni fod yn onest ynglŷn â hynny a'i wynebu.
Felly, fy nhrydydd pwynt yw hwn: beth y gallwn ei wneud? Ac rydym yn cydweithio'n agos â Llywodraeth y DU; rydym wedi cytuno i ychwanegu at eu cynllun talebau band eang gigabit, felly mae cymhorthdal llawer mwy hael ar gael yn awr yng Nghymru nag yn Lloegr am fod Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi gweithio gyda'i gilydd. Ac o dan y rhaglen cysylltedd gigabit honno y disgwyliwn i'r ysgol y soniodd Paul Davies amdani, Ysgol Llanychllwydog, gael ei chysylltu erbyn dechrau'r flwyddyn academaidd. Ond mae hwnnw'n brosiect sydd wedi'i wneud yn uniongyrchol gyda Llywodraeth y DU. Nid yw'n rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ymwneud ag ef, ond gobeithio y bydd modd iddynt gael cysylltiad erbyn pan fyddant yn dychwelyd ar ôl gwyliau'r haf.
Rydym yn edrych yn awr ar ymyriadau anghonfensiynol, fel y dywedais, oherwydd ein bod yn credu bod ffeibr i'r safle'n cyrraedd terfynau'r hyn y mae'r farchnad yn barod i'w ddarparu. Ceir prosiect diddorol iawn yn etholaeth Nick Ramsay, yn Nhrefynwy, lle maent yn defnyddio'r hyn a elwir yn ofod gwyn teledu i sicrhau cyflymderau o hyd at 10 Mbps. Mae'n defnyddio'r hen signal teledu analog lle gadawyd bylchau rhwng y sianelau er mwyn caniatáu ar gyfer ymyriant, ac yn y gofod gwyn hwnnw gallant drosglwyddo signalau band eang hyd at 10 Mbps. Ymwelais â'r cynllun pentref y mae Cyngor Sir Fynwy yn gwneud gwaith da iawn o'i redeg, ac mae'n edrych yn addawol iawn. Mantais defnyddio'r signal teledu yw ei fod yn gallu ymestyn ar draws bryniau ac i mewn i gymoedd mewn modd sy'n amlwg yn mynd i fod yn anodd iawn ac yn ddrud iawn i ffibr i'r safle ei wneud. Felly, mae gan brosiect o'r fath botensial sylweddol yn fy marn i, a byddem yn sicr yn fodlon—[Torri ar draws.] Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad os caf, Lywydd.
Thanks for giving way, Deputy Minister. You're quite right—I'm aware of that project as well, and perhaps sometimes we do spend too much time worrying and focusing on the traditional ways of delivering broadband where, in certain rural areas, where it's going to be very expensive and very difficult to connect people up, perhaps what you just said, the use of white space, is one innovative area the Welsh Government could look at.
Diolch am ildio, Ddirprwy Weinidog. Rydych yn llygad eich lle—rwy'n ymwybodol o'r prosiect hwnnw hefyd, ac efallai ein bod weithiau'n treulio gormod o amser yn poeni ac yn canolbwyntio ar y ffyrdd traddodiadol o ddarparu band eang lle bydd yn gostus iawn ac yn anodd iawn cysylltu pobl mewn rhai ardaloedd gwledig, ac efallai fod yr hyn rydych newydd ei ddweud, y defnydd o ofod gwyn, yn un maes arloesol y gallai Llywodraeth Cymru edrych arno.
Absolutely. It is being trialled, and they are certainly having issues about the stability of the connection, but the level of intervention is minimal—it's just a small aerial on the side of the house. Similarly, using 3G and 4G is a way of getting broadband to lots of people, which could be a lot more realistic and doable than fibre to the premises. So, we would certainly be keen to work with Pembrokeshire council to see if we can roll out the learning from the Monmouthshire project to Pembrokeshire. I know Carmarthenshire council, for example, have themselves employed somebody to work with communities to try and access the various vouchers that are available, which we provide and the UK Government provide. But it is often difficult for communities to be able to organise and access these funds, and it's right, I think, that local authorities recognise their role in this too. I see a number of local authorities now doing that, and I've mentioned already the good work happening in Monmouthshire.
So, I think there are things that we can do, but simply bemoaning the failure of the Welsh Government to reach communities in an area that is not devolved, in an area that the market has decided it isn't able to serve, when we have spent over £200 million already, and put more money on the table that the market isn't interested in accessing—I think it's only fair to give that account, too. But we are trying our best. My officials and I work patiently with Members when they do get in touch with correspondence to try and offer as much of a personal service as we can to overcome these practical difficulties. So, I think, in all fairness, we are doing what we can, but this is a really difficult issue. It is not a simple issue, and as I say, we are at a time of incredible pace of change and it is difficult to spread these benefits evenly.
But to return to the point the Member made, I entirely agree that we must try harder to do it, because it is an essential service, and I'd like to work together, so far as we can, with local authorities, the UK Government and Members of all parties to give this essential service to all parts of Wales.
Yn hollol. Mae'n cael ei dreialu, ac yn sicr maent yn cael problemau gyda sefydlogrwydd y cysylltiad, ond mae lefel yr ymyrraeth yn fach iawn—dim ond erial bach ar ochr y tŷ. Yn yr un modd, mae defnyddio 3G a 4G yn ffordd o gael band eang i lawer o bobl, a gallai fod yn llawer mwy realistig ac ymarferol na ffibr i'r safle. Felly, byddem yn sicr yn awyddus i weithio gyda Chyngor Sir Penfro i weld a allwn gyflwyno'r dysgu o brosiect sir Fynwy i sir Benfro. Gwn fod Cyngor Sir Gâr, er enghraifft, wedi cyflogi rhywun i weithio gyda chymunedau i geisio cael gafael ar y talebau amrywiol sydd ar gael, talebau rydym ni a Llywodraeth y DU yn eu darparu. Ond mae'n anodd yn aml i gymunedau allu trefnu a chael gafael ar y cronfeydd hyn, ac mae'n iawn, rwy'n meddwl, fod awdurdodau lleol yn cydnabod eu rôl yn hyn hefyd. Rwy'n gweld nifer o awdurdodau lleol yn gwneud hynny'n awr, ac rwyf eisoes wedi sôn am y gwaith da sy'n digwydd yn sir Fynwy.
Felly, credaf fod yna bethau y gallwn eu gwneud, ond yn hytrach na chwyno am fethiant Llywodraeth Cymru i gyrraedd cymunedau mewn maes nad yw wedi'i ddatganoli, mewn ardal y mae'r farchnad wedi penderfynu nad yw'n gallu ei gwasanaethu, a ninnau wedi gwario dros £200 miliwn eisoes, a rhoi mwy o arian ar y bwrdd nad oes gan y farchnad ddiddordeb yn ei ddefnyddio—rwy'n meddwl ei bod ond yn deg i ni nodi hynny hefyd. Ond rydym yn gwneud ein gorau. Mae fy swyddogion a minnau'n gweithio'n amyneddgar gydag Aelodau pan fyddant yn cysylltu â gohebiaeth i geisio cynnig cymaint o wasanaeth personol ag y gallwn i oresgyn yr anawsterau ymarferol hyn. Felly, a bod yn deg, credaf ein bod yn gwneud yr hyn a allwn, ond mae hwn yn fater anodd iawn. Nid yw'n fater syml, ac fel y dywedais, rydym yn wynebu cyfnod o newid aruthrol o gyflym ac mae'n anodd lledaenu'r manteision hyn yn gyfartal.
Ond i ddychwelyd at y pwynt a wnaeth yr Aelod, rwy'n cytuno'n llwyr fod yn rhaid inni ymdrechu'n galetach i'w wneud, gan ei fod yn wasanaeth hanfodol, a hoffwn gydweithio, cyn belled ag y gallwn, gydag awdurdodau lleol, Llywodraeth y DU ac Aelodau o bob plaid i roi'r gwasanaeth hanfodol hwn i bob rhan o Gymru.
Thank you very much. That brings today's proceedings to a close.
Diolch yn fawr iawn. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:59.
The meeting ended at 17:59.