Y Cyfarfod Llawn
Plenary
18/03/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Y cwestiynau i'r Prif Weinidog fydd yr eitem gyntaf. Y cwestiwn cyntaf, Laura Anne Jones.
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item will be questions to the First Minister, and the first question is from Laura Anne Jones.
1. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi busnesau yn y sector amddiffyn yng Nghymru? OQ62487
1. How is the Welsh Government supporting businesses in the defence sector in Wales? OQ62487
The Welsh Government offers comprehensive business support to companies in Wales, including those within the defence sector. This support includes innovation, export and skills development.
Mae Llywodraeth Cymru yn cynnig cymorth busnes cynhwysfawr i gwmnïau yng Nghymru, gan gynnwys y rhai yn y sector amddiffyn. Mae'r cymorth hwn yn cynnwys arloesi, allforio a datblygu sgiliau.
Diolch. During the rising global tensions, it’s imperative, of course, that Wales plays its part in the UK defence strategy. Last week, alongside my leader, Darren Millar, I visited Sierra Nevada Corporation Misson Systems UK in St Athan, a Welsh success story that develops and delivers critical defence capabilities to the UK and its allies. What I found—in my new portfolio role—so wonderful was that 60 per cent of its workforce is made up of veterans, as well as fantastic opportunities for science, technology, engineering and mathematics graduates as well, all to get to high-paid, high-tech jobs, and to be trained on the job, in terms of the veterans. What are you doing as a Government to foster connections and match-up more veterans with high-paid jobs across Wales? Diolch.
Diolch. Yn ystod y tensiynau byd-eang cynyddol, mae'n hanfodol, wrth gwrs, bod Cymru yn chwarae ei rhan yn strategaeth amddiffyn y DU. Yr wythnos diwethaf, ochr yn ochr â fy arweinydd, Darren Millar, ymwelais â Sierra Nevada Corporation Misson Systems UK yn Sain Tathan, stori lwyddiant yng Nghymru sy'n datblygu ac yn darparu galluoedd amddiffyn hanfodol i'r DU a'i chynghreiriaid. Yr hyn yr oeddwn i'n meddwl—yn fy swydd portffolio newydd—oedd mor wych oedd bod 60 y cant o'i weithlu wedi'i gyfansoddi o gyn-filwyr, yn ogystal â chyfleoedd gwych i raddedigion gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg hefyd, i gyd gael swyddi uwch-dechnoleg, â chyflogau uchel, ac i gael eu hyfforddi yn y swydd, o ran y cyn-filwyr. Beth ydych chi'n ei wneud fel Llywodraeth i feithrin cysylltiadau a rhoi mwy o gyn-filwyr mewn swyddi â chyflogau uchel ledled Cymru? Diolch.
Well, thanks very much. And that’s really good news that they are using some of the skills and talents that they have developed whilst serving in the armed services, to use those transferrable skills to help support jobs and the economy locally. So, that is very good news. And we hope, of course, that there will be opportunities. We know there’s going to be a significant increase in the amount spent on defence by the UK Government. It’s very important that, in Wales, we get our fair share of that funding. There are 285 companies in Wales related to defence, and eight of the top 11 global air and defence companies have a significant presence in Wales. So, there’s a real opportunity, but that is something that is, perhaps, worth pursuing even further, in terms of just making sure we link up the armed services’ veterans with those potential new jobs.
Wel, diolch yn fawr iawn. Ac mae hynny'n newyddion da iawn eu bod nhw'n defnyddio rhai o'r sgiliau a'r doniau y maen nhw wedi eu datblygu wrth wasanaethu yn y lluoedd arfog, i ddefnyddio'r sgiliau trosglwyddadwy hynny i helpu i gefnogi swyddi a'r economi yn lleol. Felly, mae hynny'n newyddion da iawn. Ac rydym ni'n gobeithio, wrth gwrs, y bydd cyfleoedd. Rydym ni'n gwybod y bydd cynnydd sylweddol i'r swm a fydd yn cael ei wario ar amddiffyn gan Lywodraeth y DU. Mae'n bwysig iawn ein bod ni, yng Nghymru, yn cael ein cyfran deg o'r cyllid hwnnw. Ceir 285 o gwmnïau yng Nghymru sy'n gysylltiedig ag amddiffyn, ac mae gan wyth o'r 11 o gwmnïau awyr ac amddiffyn byd-eang gorau bresenoldeb sylweddol yng Nghymru. Felly, ceir cyfle gwirioneddol, ond mae hynny'n rhywbeth y mae hi, efallai, yn werth mynd ar ei drywydd hyd yn oed ymhellach, dim ond o ran gwneud yn siŵr ein bod ni'n cysylltu cyn-filwyr y lluoedd arfog â'r swyddi newydd posibl hynny.
First Minister, I welcome that response. I, too, have visited a number and met with a number of defence companies in the last week, and they are looking towards expansion at the moment. I’d like to invite you to visit a factory with me in the Heads of the Valleys region to talk about how the Welsh Government can proactively support companies that are seeking to invest in the defence of this country, our democracy and our values at the most critical time for the world, and also ensure that companies are able to work together as a cluster, reinforcing supply lines and supply chains, investing in training for local people, and investing in an infrastructure that means that the investments that we are looking at making today are investments for the long term and not simply the short term.
Prif Weinidog, rwy'n croesawu'r ateb yna. Rwyf innau hefyd wedi ymweld â nifer ac wedi cyfarfod â nifer o gwmnïau amddiffyn yn ystod yr wythnos ddiwethaf, ac maen nhw'n edrych tuag at ehangu ar hyn o bryd. Hoffwn eich gwahodd i ymweld â ffatri gyda mi yn rhanbarth Blaenau'r Cymoedd i siarad am sut y gall Llywodraeth Cymru gynorthwyo'n rhagweithiol cwmnïau sy'n bwriadu buddsoddi mewn amddiffyn y wlad hon, yn ein democratiaeth a'n gwerthoedd ar yr adeg fwyaf tyngedfennol i'r byd, a hefyd sicrhau bod cwmnïau yn gallu cydweithio fel clwstwr, gan atgyfnerthu llinellau cyflenwi a chadwyni cyflenwi, buddsoddi mewn hyfforddiant i bobl leol, a buddsoddi mewn seilwaith sy'n golygu bod y buddsoddiadau yr ydym ni'n bwriadu eu gwneud heddiw yn fuddsoddiadau ar gyfer yr hirdymor ac nid y byrdymor yn unig.
Well, thanks very much. You’re quite right—I think it is important that we seek out these opportunities, and that significant increase that is going to be undertaken by the UK Government. I’m determined, as is, I know, the economy Secretary, who’s been doing a huge amount of work on this already, identifying what are those companies that we have who could offer to support the UK Government in their endeavours, but also making sure that we work with the defence industrial strategy that’s arising from the UK industrial strategy, and how that can benefit Wales. So, I know that the economy Secretary is very keen not just to look at manufacturing and components and things, but also to make sure our universities are active within this space as well. But I’d be more than happy to undertake a visit with you in your constituency.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n gwbl gywir—rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n chwilio am y cyfleoedd hyn, a'r cynnydd sylweddol hwnnw sy'n mynd i gael ei wneud gan Lywodraeth y DU. Rwy'n benderfynol, fel y mae, rwy'n gwybod, Ysgrifennydd yr economi, sydd wedi bod yn gwneud llawer iawn o waith ar hyn eisoes, gan nodi pa gwmnïau yw'r rheini sydd gennym ni a allai gynnig i gynorthwyo Llywodraeth y DU yn ei hymdrechion, ond hefyd gwneud yn siŵr ein bod ni'n gweithio gyda'r strategaeth ddiwydiannol amddiffyn sy'n deillio o strategaeth ddiwydiannol y DU, a sut y gall hynny fod o fudd i Gymru. Felly, rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd yr economi yn awyddus iawn nid yn unig i edrych ar weithgynhyrchu a chydrannau a phethau, ond hefyd i wneud yn siŵr bod ein prifysgolion yn weithredol yn y maes hwn hefyd. Ond byddwn yn fwy na pharod i fynd ar ymweliad gyda chi yn eich etholaeth.
2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cynlluniau i wella’r ddarpariaeth iechyd a llesiant ar gyfer trigolion dyffryn Nantlle? OQ62472
2. How is Welsh Government supporting plans to improve the health and well-being provision for Nantlle valley residents? OQ62472
Rŷn ni wedi ymrwymo i wella canlyniadau iechyd a llesiant ledled Cymru. Mae’r camau gweithredu ar gyfer 'Cymru Iachach' wedi cael eu diweddaru, ac maen nhw’n cynnwys mynediad cyfartal at y system iechyd a gofal cymdeithasol i sicrhau canlyniadau teg.
We have committed to improving health outcomes across Wales. The actions for 'A Healthier Wales' have been updated, and they include equal access to the health and social care system to improve fair outcomes.
Dwi yn bryderus am ddiffyg cynnydd sylweddol efo cynllun i wella’r cyfleusterau iechyd a llesiant yn nyffryn Nantlle yn fy etholaeth i. Er gwaethaf sawl addewid ac ymgynghoriad, ers o leiaf saith mlynedd, mae’r safle a glustnodwyd ar gyfer canolfan iechyd a llesiant Lleu yn parhau i fod yn wag. Does yna ddim sôn am y newidiadau mawr a addawyd ac mae pobl leol yn hynod siomedig, a dwi'n rhannu eu rhwystredigaeth. Mi fyddaf i'n cadeirio cyfarfod cymunedol, sy'n cael ei drefnu ar gyfer Ebrill 7, ym Mhen-y-groes. Fedrwch chi fy nghefnogi i, felly, os gwelwch yn dda, wrth ymuno yn y galwadau am ddiweddariad ar y sefyllfa gan y bwrdd iechyd a gan grŵp Cynefin? Rydyn ni wir angen diweddariad llawn erbyn y cyfarfod ar 7 Ebrill, ac mi fyddai cael cefnogaeth gan Brif Weinidog Cymru i gael y wybodaeth ddiweddaraf yn cael ei werthfawrogi'n fawr iawn gan y bobl dwi'n eu cynrychioli yn nyffryn Nantlle.
I am concerned about a lack of significant progress with a scheme to improve health and well-being facilities in the Nantlle valley in my constituency. Despite several promises and consultations, for at least seven years now, the site earmarked for the Lleu health and well-being centre continues to be empty. There is no sign of any of the major changes promised and local residents are very disappointed, and I share their frustration. I'll be chairing a community meeting that is being organised for 7 April in Pen-y-groes. Could you support me, therefore, please, in joining the calls for an update on the situation by the health board and by Cynefin group? We really need a full update by the meeting on 7 April, and having the support of the First Minister of Wales to gain the latest information would be very much appreciated by the people I represent in the Nantlle valley.
Diolch yn fawr i chi, Siân. Dwi'n gwybod bod yna frwdfrydedd aruthrol i ddatblygu prosiect o'r math yma yn nyffryn Nantlle. Dŷch chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru eisoes wedi rhoi £1.2 miliwn i grŵp Cynefin i ddatblygu'r syniad yma, felly dyw hwnna ddim yn swm bach o arian i ddatblygu cynllun. Mi oedden nhw, tra'u bod nhw'n datblygu hwn, yn edrych ar nifer o ffynonellau ariannol annibynnol a gwahanol, yn cynnwys Cyngor Gwynedd a'r Loteri Genedlaethol. Ond y ffaith yw bod yna nifer o bartneriaid wedi tynnu allan o'r prosiect, ac nid bai Llywodraeth Cymru yw hwnna. Nawr, dwi'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi cwrdd â Cynefin ym mis Chwefror, eu bod nhw'n ailasesu'r model gwreiddiol oedd wedi cael ei gynnig, ac mi fydd yna ddiweddariad ddiwedd y mis yma. Dwi'n meddwl bod Betsi'n cydnabod bod y feddygfa angen cael ei hadnewyddu, ond dwi'n gwybod bod y Gweinidog iechyd wedi trafod gyda chadeirydd y bwrdd iechyd ddoe ar y mater yma, ond rŷn ni'n aros i gael y diweddariad yna rŷn ni'n ei ddisgwyl erbyn diwedd y mis.
Thank you very much, Siân. I know that there is great enthusiasm for developing a project of this kind in the Nantlle valley. You will be aware that the Welsh Government has already provided £1.2 million to the Cynefin group to develop this concept, so that's not a small amount of money to develop a plan. Whilst they were developing this, they were looking at a number of different independent funding sources, including Cyngor Gwynedd and the National Lottery. But the fact is that there are a number of partners that have withdrawn from the project, and that is not the fault of the Welsh Government. Now, I know that the Welsh Government has met with Cynefin in February, and that they are reassessing the original model proposed, and there will be an update at the end of this month. I think Betsi recognises that the surgery needs to be renewed, but I know that the health Minister had discussions with the chair of the health board yesterday on this particular issue, but we are awaiting that update that we're expecting at the end of the month.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. First Minister, this weekend marks the fifth anniversary of the advent of lockdowns during the COVID pandemic that swept Wales. All of us had friends, neighbours or even relatives who became seriously ill. Some lost their lives due to the COVID-19 pandemic. So, it's vital, of course, that we learn every lesson possible from what happened. To this end, my party has consistently called for a full, Wales-specific public inquiry into the response to the pandemic here—something that your predecessor, the former First Minister Mark Drakeford, rejected. Do you share his view?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae'n bum mlynedd y penwythnos hwn ers cyflwyno cyfyngiadau symud yn ystod pandemig COVID a ysgubodd Gymru. Roedd gan bob un ohonom ni ffrindiau, cymdogion neu hyd yn oed berthnasau a oedd yn ddifrifol wael. Collodd rhai eu bywydau oherwydd pandemig COVID-19. Felly, mae'n hanfodol, wrth gwrs, ein bod ni'n dysgu pob gwers bosibl o'r hyn a ddigwyddodd. I'r perwyl hwn, mae fy mhlaid wedi galw yn gyson am ymchwiliad cyhoeddus llawn, penodol i Gymru i'r ymateb i'r pandemig yma—rhywbeth y gwrthododd eich rhagflaenydd, y cyn-Brif Weinidog Mark Drakeford. A ydych chi'n rhannu ei farn?
Yes. I think it is important that we allow the public inquiry, which has spent a huge number of hours and has taken evidence from Ministers across the Welsh Government—. I can't tell you how many hours of work has gone into this by, certainly, Government Ministers, and certainly officials, and to duplicate that work I don't think would make sense for anybody. What we have done is we have said if there are any gaps that are not covered by the official inquiry, then the committee that has been set up in the Senedd will look at those. I know I'd like to thank the two Chairs of the committee for the work that they're doing in relation to that.
Ydw. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n caniatáu i'r ymchwiliad cyhoeddus, sydd wedi treulio nifer enfawr o oriau ac sydd wedi cymryd tystiolaeth gan Weinidogion ar draws Llywodraeth Cymru—. Ni allaf ddweud wrthych chi faint o oriau o waith sydd wedi mynd i mewn i hyn gan, yn sicr, Gweinidogion y Llywodraeth, a swyddogion yn sicr, ac nid wyf i'n credu y byddai ailadrodd y gwaith hwnnw yn gwneud synnwyr i unrhyw un. Yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yw dweud os oes unrhyw fylchau nad ydyn nhw wedi cael sylw gan yr ymchwiliad swyddogol, yna bydd y pwyllgor a sefydlwyd yn y Senedd yn edrych ar y rheini. Rwy'n gwybod yr hoffwn ddiolch i ddau Gadeirydd y pwyllgor am y gwaith y maen nhw'n yn ei wneud o ran hynny.
Well, that falls far short, frankly, of what the public want to see, and certainly what the older people's commissioner, the COVID-bereaved families and every other party in this Senedd want to see, which is a Wales-specific public inquiry. Now, your party blocked the delivery of a Wales-specific inquiry, but what was agreed was this compromise position, with a special purpose COVID-19 inquiry committee here in Wales, to consider those gaps, as you've just indicated. Now, in order for that committee to be taken seriously, it must have the powers that it needs and give confidence to the public that it is doing its job properly. That's why, in January, the committee wrote to the Senedd's Business Committee to request the power to be able to require witnesses, such as Ministers and senior officials, and former Ministers and senior officials, to give evidence under oath. That would give public confidence in their work. So, why did your business manager this morning block that particular request from the committee?
Wel, mae hynny yn brin iawn, a dweud y gwir, o'r hyn y mae'r cyhoedd eisiau ei weld, ac yn sicr yr hyn y mae'r comisiynydd pobl hŷn, y teuluoedd sydd wedi dioddef profedigaeth COVID a phob plaid arall yn y Senedd hon eisiau ei weld, sef ymchwiliad cyhoeddus penodol i Gymru. Nawr, fe wnaeth eich plaid atal darpariaeth ymchwiliad penodol i Gymru, ond yr hyn y cytunwyd arno oedd y sefyllfa gyfaddawd hon, gyda phwyllgor ymchwiliad COVID-19 pwrpas arbennig yma yng Nghymru, i ystyried y bylchau hynny, fel yr ydych chi newydd ei nodi. Nawr, er mwyn i'r pwyllgor hwnnw gael ei gymryd o ddifrif, mae'n rhaid iddo gael y pwerau sydd eu hangen arno a rhoi hyder i'r cyhoedd ei fod yn gwneud ei waith yn iawn. Dyna pam, ym mis Ionawr, yr ysgrifennodd y pwyllgor at Bwyllgor Busnes y Senedd i ofyn am y grym i allu ei gwneud yn ofynnol i dystion, fel Gweinidogion ac uwch swyddogion, a chyn-Weinidogion ac uwch swyddogion, roi tystiolaeth o dan lw. Byddai hynny yn rhoi hyder i'r cyhoedd yn eu gwaith. Felly, pam wnaeth eich rheolwr busnes y bore yma rwystro'r cais penodol hwnnw gan y pwyllgor?
The answer is because it's not a public inquiry. That's the way the system works. We've made it very clear about how we're going to organise this. A vast amount of public money has been spent on this already, a vast amount of legal work has been done on this already. I recognise that people who suffered during the pandemic want answers. They are getting answers. It’s very interesting to look at the particular issue that they’re focused on at the moment, which is the personal protective equipment system. And we’ve made it very clear that, when it came to PPE in Wales, we did a much, much better job than the absolute scandalous waste that your party put up with, and the absolute corruption, where you had mates being given contracts worth millions upon millions of pounds for PPE that was unusable. It’s a scandal and I’m glad that it’s coming out in the public inquiry. You won’t find that in Wales.
Yr ateb yw oherwydd nad yw'n ymchwiliad cyhoeddus. Dyna sut mae'r system yn gweithio. Rydym ni wedi ei gwneud hi'n eglur iawn ynglŷn â sut rydym ni'n mynd i drefnu hyn. Mae llawer iawn o arian cyhoeddus wedi cael ei wario ar hyn eisoes, mae llawer iawn o waith cyfreithiol wedi cael ei wneud ar hyn eisoes. Rwy'n cydnabod bod pobl a ddioddefodd yn ystod y pandemig eisiau atebion. Maen nhw'n cael atebion. Mae'n ddiddorol iawn edrych ar y mater penodol y maen nhw'n canolbwyntio arno ar hyn o bryd, sef y system cyfarpar diogelu personol. Ac rydym ni wedi ei gwneud yn eglur iawn, o ran cyfarpar diogelu personol yng Nghymru, ein bod ni wedi gwneud gwaith llawer iawn gwell na'r gwastraff gwbl gywilyddus y gwnaeth eich plaid chi ei dderbyn, a'r anonestrwydd llwyr, lle'r oedd gennych chi ffrindiau yn cael contractau gwerth miliynau ar filiynau o bunnoedd ar gyfer cyfarpar diogelu personol nad oedd modd ei ddefnyddio. Mae'n sgandal ac rwy'n falch ei fod yn dod i'r amlwg yn yr ymchwiliad cyhoeddus. Ni fyddwch chi'n canfod hynny yng Nghymru.
I’m very disappointed by these answers, First Minister. The Government of Wales Act 2006 gives this Senedd the ability to call witnesses under oath to give evidence to our committees. Few will be persuaded by your argument that because this isn’t a public inquiry, the oaths ought not to be sworn. Why are you standing in the way of requiring witnesses simply to tell the truth by asking them to take an oath? Today, in Westminster, your colleagues announced a Hillsborough law, which will be passed this year to require officials giving evidence to inquiries to tell the truth. Now, that’s something that we on this side of the Chamber and, hopefully, everybody in this Chamber, would fully support. So, why are you blocking a simple request for a requirement to swear an oath before giving evidence to this special purpose committee of this Senedd? We know that the COVID pandemic destroyed lives, it destroyed livelihoods, and it’s consequences for people’s health, for their education and for their businesses are, unfortunately, still being felt across Wales. So, if your Government won’t agree to allowing that committee to take evidence under oath, will you at least agree to permitting this Senedd, in Government time, to consider this matter and give the ability for this Senedd to have a vote on whether to give these powers to that particular committee, because that’s what people are calling for?
Rwy'n siomedig iawn gyda'r atebion hyn, Prif Weinidog. Mae Deddf Llywodraeth Cymru 2006 yn rhoi'r gallu i'r Senedd hon alw tystion dan lw i roi tystiolaeth i'n pwyllgorau. Prin fydd y rhai sy'n cael eu perswadio gan eich dadl na ddylid tyngu llw oherwydd nad yw hwn yn ymchwiliad cyhoeddus. Pam ydych chi'n rhwystro ei gwneud yn ofynnol i dystion ddweud y gwir drwy ofyn iddyn nhw dyngu llw? Heddiw, yn San Steffan, cyhoeddodd eich cydweithwyr gyfraith Hillsborough, a fydd yn cael ei phasio eleni i'w gwneud yn ofynnol i swyddogion sy'n rhoi tystiolaeth i ymchwiliadau ddweud y gwir. Nawr, mae hynny'n rhywbeth y byddem ni ar yr ochr hon i'r Siambr a, gobeithio, pawb yn y Siambr hon, yn ei gefnogi'n llawn. Felly, pam ydych chi'n rhwystro cais syml am ofyniad i dyngu llw cyn rhoi tystiolaeth i'r pwyllgor pwrpas arbennig hwn yn y Senedd hon? Rydym ni'n gwybod bod pandemig COVID wedi dinistrio bywydau, ei fod wedi dinistrio bywoliaethau, ac mae ei ganlyniadau i iechyd pobl, i'w haddysg ac i'w busnesau, yn anffodus, yn dal i gael eu teimlo ledled Cymru. Felly, os na wnaiff eich Llywodraeth gytuno i ganiatáu i'r pwyllgor hwnnw gymryd tystiolaeth dan lw, a wnewch chi o leiaf gytuno i ganiatáu'r Senedd hon, yn amser y Llywodraeth, ystyried y mater hwn a rhoi'r gallu i'r Senedd hon gael pleidlais ar ba un a ddylid rhoi'r pwerau hyn i'r pwyllgor penodol hwnnw, oherwydd dyna mae pobl yn galw amdano?
Look, we have a public inquiry that is in the middle of reporting. It is a vast amount of work. I think it makes sense for us to allow that public inquiry to run its course. And what we’re doing is we’re looking at the various modules, one at a time, to see where the gaps are, and that is precisely what the special purpose committee is doing. If you started to introduce a different form, it would mean that many people would be excluded from being able to give their witness statements. What I can tell you is that that cautious approach that was undertaken in Wales was very much appreciated by the Welsh public, which is why they voted the Labour Party back in with a significant vote in the last election. I’ll tell you what they didn’t do is they didn’t appreciate the way that the Conservative Party partied in Downing Street on the day that the Queen was mourning her husband. That was scandalous. That is the kind of thing that needs to be exposed and none of that was happening here in Wales.
Edrychwch, mae gennym ni ymchwiliad cyhoeddus sydd yng nghanol y broses o adrodd. Mae'n llawer iawn o waith. Rwy'n credu ei bod yn gwneud synnwyr i ni adael i'r ymchwiliad cyhoeddus hwnnw gyflawni ei waith. A'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yw edrych ar y gwahanol fodiwlau, un ar y tro, i weld ble mae'r bylchau, a dyna'n union y mae'r pwyllgor pwrpas arbennig yn ei wneud. Pe baech chi'n dechrau cyflwyno gwahanol ffurf, byddai'n golygu y byddai llawer o bobl yn cael eu heithrio rhag gallu rhoi eu datganiadau tyst. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod y cyhoedd yng Nghymru yn gwerthfawrogi'r dull gofalus hwnnw a fabwysiadwyd yng Nghymru yn fawr, a dyna pam wnaethon nhw bleidleisio'r Blaid Lafur yn ôl i mewn gyda phleidlais sylweddol yn yr etholiad diwethaf. Fe ddywedaf wrthych chi'r hyn na wnaethon nhw ei wneud, doedden nhw ddim yn gwerthfawrogi'r ffordd y gwnaeth y Blaid Geidwadol gael parti yn Downing Street ar y diwrnod yr oedd y Frenhines yn galaru ei gŵr. Roedd hynny'n gywilyddus. Dyna'r math o beth y mae angen ei ddatgelu a doedd dim o hynny yn digwydd yma yng Nghymru.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. The UK Government has today announced punitive cuts to welfare that will, no doubt, lead to denying many disabled people a sense of dignity and trapping more people in poverty. There is a case to be made always for improving the welfare system, but cutting financial lifelines that allow the most vulnerable to undertake basic tasks is not it. Last week, I gave the First Minister two opportunities to condemn the actions of the UK Government in this respect, not least given the direct impact it will have on the Welsh Government’s own budgets. Twice she refused to do so. Now that she’s seen some of the detail, will she do so today?
Diolch, Llywydd. Mae Llywodraeth y DU heddiw wedi cyhoeddi toriadau cosbol i les a fydd, heb amheuaeth, yn arwain at ddwyn ymdeimlad o urddas oddi wrth llawer o bobl anabl ac at ddal mwy o bobl mewn tlodi. Mae dadl i'w gwneud bob amser dros wella'r system les, ond nid torri achubiaeth ariannol sy'n caniatáu i'r rhai mwyaf agored i niwed ymgymryd â thasgau sylfaenol yw hynny. Yr wythnos diwethaf, rhoddais ddau gyfle i'r Prif Weinidog gondemnio gweithredoedd Llywodraeth y DU yn hyn o beth, yn enwedig o ystyried yr effaith uniongyrchol y bydd yn ei chael ar gyllidebau Llywodraeth Cymru ei hun. Gwrthododd wneud hynny ddwywaith. Nawr ei bod wedi gweld rhywfaint o'r manylion, a wnaiff hi hynny heddiw?
Well, thanks very much. I know that there have been people across the whole of Wales who have been very concerned about the speculation that’s been going on over the past few days, and I recognise that concern. That’s why I personally spoke to No. 10 last week, to outline some of our concerns in terms of the potential impact on some of our communities in Wales. And I’m very pleased to see that many of those concerns have been taken on board and that the most vulnerable will continue to be protected. But I think it is important to recognise that there is a need for reform of the system. You talked yourself about people being trapped in poverty. Benefits trap people in poverty. We need to give people a ladder out of benefits and out of poverty. You need to do that through restoring trust and fairness, and I’m glad that that, in particular, will be addressed.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n gwybod y bu pobl ledled Cymru gyfan sydd wedi bod yn bryderus iawn am y dyfalu sydd wedi bod yn digwydd dros y diwrnodau diwethaf, ac rwy'n cydnabod y pryder hwnnw. Dyna pam y siaradais yn bersonol â Rhif 10 yr wythnos diwethaf, i amlinellu rhai o'n pryderon o ran yr effaith bosibl ar rai o'n cymunedau yng Nghymru. Ac rwy'n falch iawn o weld bod llawer o'r pryderon hynny wedi cael eu cymryd i ystyriaeth ac y bydd y rhai mwyaf agored i niwed yn parhau i gael eu diogelu. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod bod angen diwygio'r system. Fe wnaethoch chi siarad eich hun am bobl yn cael eu dal mewn tlodi. Mae budd-daliadau yn dal pobl mewn tlodi. Mae angen i ni roi ysgol i bobl allan o fudd-daliadau ac allan o dlodi. Mae angen i chi wneud hynny drwy adennill ymddiriedaeth a thegwch, ac rwy'n falch y bydd hynny, yn arbennig, yn cael sylw.
Again today we hear the First Minister here in Wales defend the actions of the UK Government that will have a detrimental impact on the people that she serves. When the Conservatives were in power at Westminster, the First Minister said, and I quote:
‘this is really difficult for us while the Tories are in power in Westminster making those kinds of cuts…. I do think that the cuts that are being introduced by the Tory Government are absolutely unacceptable.'
Why is it that Andy Burnham, the Labour mayor of Manchester, is able to find it within himself to criticise the actions of the Labour Government, while she chooses not to? As I said last week, and I repeat today, decisions taken will have a direct impact on the people of Wales and will no doubt lead to increased pressures on Welsh budgets.
The Cabinet Secretary for Social Justice is a member of interministerial groups between the Department for Work and Pensions and the Welsh Government. In 2015, the Welsh Government published a paper entitled ‘Mitigating the impact of the UK Government’s welfare reforms’. So, the First Minister has to stop pretending that this isn’t a matter for her, or that decisions taken by Labour in Westminster don’t have a direct impact on her Government.
She mentioned some informal discussions she had last week. Did Liz Kendall formally consult with the Welsh Government prior to today’s announcement? And if not, did the First Minister, other than those informal conversations last week, make formal representations to the UK Government on behalf of those who will suffer as a consequence of Labour’s hostile welfare environment?
Eto heddiw rydym ni'n clywed y Prif Weinidog yma yng Nghymru yn amddiffyn gweithredoedd Llywodraeth y DU a fydd yn cael effaith niweidiol ar y bobl y mae'n eu gwasanaethu. Pan oedd y Ceidwadwyr mewn grym yn San Steffan, dywedodd y Prif Weinidog, ac rwy'n dyfynnu:
'mae hyn yn anodd iawn i ni tra bod y Torïaid mewn grym yn San Steffan yn gwneud y mathau hynny o doriadau.... Rwy'n credu bod y toriadau sy'n cael eu cyflwyno gan y Llywodraeth Dorïaidd yn gwbl annerbyniol.'
Pam mae Andy Burnham, maer Llafur Manceinion, yn gallu canfod y nerth i feirniadu gweithredoedd y Llywodraeth Lafur, tra ei bod hi'n dewis peidio? Fel y dywedais i yr wythnos diwethaf, ac rwy'n ailadrodd heddiw, bydd penderfyniadau sy'n cael eu gwneud yn cael effaith uniongyrchol ar bobl Cymru ac yn arwain heb amheuaeth at fwy o bwysau ar gyllidebau Cymru.
Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol yn aelod o grwpiau rhyngweinidogol rhwng yr Adran Gwaith a Phensiynau a Llywodraeth Cymru. Yn 2015, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru bapur o'r enw 'Lliniaru effaith diwygiadau lles Llywodraeth y DU'. Felly, mae'n rhaid i'r Prif Weinidog roi'r gorau i esgus nad yw hwn yn fater iddi hi, neu nad yw penderfyniadau Llafur yn San Steffan yn cael effaith uniongyrchol ar ei Llywodraeth.
Soniodd am rai trafodaethau anffurfiol a gafodd yr wythnos diwethaf. A wnaeth Liz Kendall ymgynghori'n ffurfiol â Llywodraeth Cymru cyn y cyhoeddiad heddiw? Ac os na wnaeth, a wnaeth y Prif Weinidog, ac eithrio'r sgyrsiau anffurfiol hynny yr wythnos diwethaf, gyflwyno sylwadau ffurfiol i Lywodraeth y DU ar ran y rhai a fydd yn dioddef o ganlyniad i amgylchedd lles gelyniaethus Llafur?
Yes, I did. I spoke directly to No. 10 myself, and I wrote to Liz Kendall making sure that she assessed how any changes might impact Wales and people in Wales. There is a Green Paper, as I understand it, that will be published today. There will be an opportunity to respond to that. As you can imagine, we haven’t had time to look through the detail of what’s been proposed. But one thing that I’m pleased to say is that we were able to demonstrate how actually standing by people and with people in their efforts to get back into work, as we have done with our young person’s guarantee, makes a difference. What we’ve seen in particular with youth unemployment is that Wales stands at half that of England as a result of the initiatives that this Welsh Labour Government has presented and is delivering. They were very interested to learn from our experience and interested to copy what we’ve been doing here in Wales with those results.
Do, mi wnes i. Siaradais yn uniongyrchol â Rhif 10 fy hun, ac ysgrifennais at Liz Kendall yn gwneud yn siŵr ei bod yn asesu sut y gallai unrhyw newidiadau effeithio ar Gymru a phobl yng Nghymru. Mae Papur Gwyrdd, fel yr wyf i'n ei deall, a fydd yn cael ei gyhoeddi heddiw. Bydd cyfle i ymateb i hwnnw. Fel y gallwch chi ddychmygu, nid ydym wedi cael amser i edrych drwy fanylion yr hyn a gynigiwyd. Ond un peth yr wyf i'n falch o'i ddweud yw ein bod ni wedi gallu dangos sut mae sefyll gyda phobl ac ochr yn ochr â phobl yn eu hymdrechion i ddychwelyd i waith, fel yr ydym ni wedi ei wneud gyda'n gwarant i bobl ifanc, yn gwneud gwahaniaeth. Yr hyn yr ydym ni wedi ei weld yn arbennig o ran diweithdra ymhlith pobl ifanc yw bod diweithdra yng Nghymru hanner yr hyn y mae yn Lloegr o ganlyniad i'r mentrau y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi'u cyflwyno ac yn eu darparu. Roedd ganddyn nhw ddiddordeb mawr mewn dysgu o'n profiad ni ac roedd ganddyn nhw ddiddordeb mewn copïo'r hyn yr ydym ni wedi bod yn ei wneud yma yng Nghymru gyda'r canlyniadau hynny.
Again, no doubt, Labour supporters, people who have been faithful to Labour over the years, will be disappointed that the First Minister is again refusing to take the opportunity to criticise these decisions, which will impact heavily on people in Wales.
At the weekend, I was putting the finishing touches to my conference speech for this weekend. I don’t envy the First Minister, who presumably has to run hers past the Prime Minister as well. But if I were to say in my speech that I vehemently disagree with Labour’s cuts to welfare, that Labour’s refusal to devolve the Crown Estate and deliver HS2 consequentials is inexcusable, and if I were to say that it will be a win-win for Wales when we have a First Minister willing to stand up to Westminster on behalf of the people of Wales, how does the First Minister imagine the audience will respond?
Eto, heb amheuaeth, bydd cefnogwyr Llafur, pobl sydd wedi bod yn ffyddlon i Lafur dros y blynyddoedd, yn siomedig bod y Prif Weinidog unwaith eto yn gwrthod manteisio ar y cyfle i feirniadu'r penderfyniadau hyn, a fydd yn cael effaith drom ar bobl yng Nghymru.
Dros y penwythnos, roeddwn i'n rhoi'r cyffyrddiadau olaf i'm haraith gynhadledd ar gyfer y penwythnos hwn. Nid wyf i'n eiddigeddus o'r Prif Weinidog, yr wyf i'n tybio bod yn rhaid iddi ofyn am farn Prif Weinidog y DU ar ei un hi hefyd. Ond pe bawn i'n dweud yn fy araith fy mod i'n anghytuno'n chwyrn â thoriadau Llafur i les, bod gwrthodiad Llafur i ddatganoli Ystad y Goron a darparu cyllid canlyniadol HS2 yn anesgusodol, a phe bawn i'n dweud y bydd Cymru ar ei hennill pan fydd gennym ni Brif Weinidog sy'n barod i wrthwynebu San Steffan ar ran pobl Cymru, sut mae'r Prif Weinidog yn dychmygu y bydd y gynulleidfa yn ymateb?
I’ll tell you what they would respond to: they’d respond to the kind of priorities that we set out and that we’ve had as priorities in our budget—that you voted with the Tories on a couple of weeks ago, against £4 billion coming into those front-line services.
Let’s just be absolutely clear: we recognise that there is an impact in terms of welfare changes on Wales, which is why I personally got involved in this issue with No. 10. As I said, I’m very pleased that some of those points have been taken on board. I’m pleased that we will see a permanent above-inflation rise to universal credit, that we will see people on universal credit with severe lifelong disabilities not have to face benefits reassessment. Also, I welcome the fact that there will be a right to try work without the fear of putting benefits at risk. The fact is that there does need to be reform of the system. I don’t want to see people trapped on benefits.
I found it really fascinating to read this remarkable committee report, ‘Tackling the Disability Employment Gap’. This is what we should be focusing on: how do we get people who are desperate to get into work into work? We are very pleased that we have got a disabled people's rights plan, which will be published imminently, looking precisely at how we stand by and with people who are desperate to get into work. That's what the Labour Party is doing in Wales.
Fe ddywedaf i wrthych chi'r hyn y bydden nhw'n ymateb iddo: bydden nhw'n ymateb i'r math o flaenoriaethau a nodwyd gennym ni ac a fu gennym ni fel blaenoriaethau yn ein cyllideb—y gwnaethoch chi bleidleisio gyda'r Torïaid arno wythnos neu ddwy yn ôl, yn erbyn £4 biliwn yn dod i mewn i'r gwasanaethau rheng flaen hynny.
Gadewch i ni fod yn gwbl eglur: rydym ni'n cydnabod bod effaith o ran newidiadau lles ar Gymru, a dyna pam wnes i gysylltu fy hun yn bersonol â'r mater hwn gyda Rhif 10. Fel y dywedais i, rwy'n falch iawn bod rhai o'r pwyntiau hynny wedi cael eu cymryd i ystyriaeth. Rwy'n falch y byddwn ni'n gweld cynnydd uwch na chwyddiant parhaol i gredyd cynhwysol, na fyddwn ni'n gweld pobl ar gredyd cynhwysol ag anableddau gydol oes difrifol yn gorfod wynebu ailasesiad budd-daliadau. Hefyd, rwy'n croesawu'r ffaith y bydd hawl i roi cynnig ar waith heb ofni peryglu budd-daliadau. Y gwir amdani yw bod angen diwygio'r system. Nid wyf i eisiau gweld pobl yn cael eu dal ar fudd-daliadau.
Roedd yn ddiddorol iawn darllen yr adroddiad pwyllgor rhyfeddol hwn, 'Mynd i'r afael â'r Bwlch Cyflogaeth Anabledd'. Dyma'r hyn y dylem ni fod yn canolbwyntio arno: sut ydym ni'n cael pobl sy'n ysu i ddechrau gweithio i mewn i waith? Rydym ni'n falch iawn bod gennym ni gynllun hawliau pobl anabl, a fydd yn cael ei gyhoeddi'n fuan, yn edrych yn union ar sut rydym ni'n sefyll gyda ac ochr yn ochr â phobl sy'n ysu i ddechrau gweithio. Dyna mae'r Blaid Lafur yn ei wneud yng Nghymru.
3. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gomisiynu ei hadolygiad ei hun o'r diwydiant dŵr i asesu rhinweddau dod ag ef i berchnogaeth gyhoeddus? OQ62486
3. What plans does the Welsh Government have to commission its own review of the water industry to assess the merits of bringing it into public ownership? OQ62486
Rŷn ni wedi ymrwymo’n llawn i’r adolygiad annibynnol presennol o’r sector dŵr, a gafodd ei gomisiynu ar y cyd â Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Bydd yr adolygiad yma’n asesu heriau systemig ac yn gwneud argymhellion ar gyfer dyfodol Cymru. Ar ôl cael yr adroddiad terfynol, bydd y Dirprwy Brif Weinidog yn amlinellu camau nesaf Llywodraeth Cymru.
We are fully committed to the ongoing independent review of the water sector, commissioned jointly with the UK Government. This review will assess systemic challenges and provide recommendations for the future of Wales. After receiving the final report, the Deputy First Minister will outline the Welsh Government’s next steps.
Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae prif gwmni dŵr Cymru wedi bod yn ymddwyn yn fwyfwy tebyg i gwmnïau sector preifat ar draws y ffin, pa un ai trwy dalu bonysys anferth neu ollwng carthion i'n hafonydd, tra bod biliau yn cynyddu blwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae tystiolaeth o wledydd eraill yn awgrymu bod model ar sail perchnogaeth gyhoeddus yn dod â chanlyniadau gwell, ond mae'r comisiwn rydych chi newydd gyfeirio ato fe, Brif Weinidog, wedi cau mas yr opsiwn o wladoli oherwydd y gost y byddai yna o ran iawndal i gyfranddalwyr. Ond yn achos Dŵr Cymru, dyw hynny ddim yn codi achos bod yna ddim cyfranddalwyr. Felly, a fyddai Llywodraeth Cymru yn fodlon, yn gyfochrog â gwaith y comisiwn annibynnol, comisiynu cyngor annibynnol ynglŷn â'r model o greu awdurdod dŵr i Gymru a fyddai'n atebol nid i fwrdd o unigolion ond i Senedd a phobl Cymru?
Over recent years, the main water company in Wales has been behaving more and more like the private sector companies across the border, either by paying huge bonuses or releasing sewage into our rivers, while bills go up year on year. There is evidence from other nations that suggests that a public ownership model can bring better outcomes, but the commission that you've just referred to, First Minister, has shut out that option of nationalisation because of the cost in terms of compensation to shareholders. But in the case of Dŵr Cymru, that doesn't arise, because there are no shareholders. So, would the Welsh Government, alongside the work of the independent commission, be willing to commission independent advice on the model of creating a water authority for Wales that would be accountable not to a board of individuals but to the Welsh Senedd and the Welsh people?
Diolch yn fawr. We all know how sensitive the issue of water is in Wales, and it is important that we treat it as such. We've got a history of seeing things like Tryweryn and we need to make sure that we don't see those kinds of things repeated. This is one of the most extensive independent reviews of the water sector in terms of regulation since privatisation. So, this is a comprehensive review. The focus will be on restoring the health of rivers, lakes and seas, and also in driving economic growth. Nationalisation is not in scope because of the high costs, but also the delays that it would cause in achieving better outcomes for consumers and the environment. I'm sure you'll be pleased to hear that the new UK Water (Special Measures) Act 2025 will provide powers for Ofwat to ban the payment of bonuses to water bosses if they fail to meet high standards in terms of protecting the environment, consumers and their companies' finances.
Diolch yn fawr. Rydym ni i gyd yn gwybod pa mor sensitif yw pwnc dŵr yng Nghymru, ac mae'n bwysig ein bod ni'n ei drin yn briodol. Mae gennym ni hanes o weld pethau fel Tryweryn ac mae angen i ni wneud yn siŵr nad ydym ni'n gweld y mathau hynny o bethau yn cael eu hailadrodd. Dyma un o'r adolygiadau annibynnol mwyaf helaeth o'r sector dŵr o ran rheoleiddio ers preifateiddio. Felly, mae hwn yn adolygiad cynhwysfawr. Bydd y pwyslais ar adfer iechyd afonydd, llynnoedd a moroedd, a hefyd ar ysgogi twf economaidd. Nid yw gwladoli yn cael ei ystyried oherwydd y costau uchel, ond hefyd yr oedi y byddai'n ei achosi o ran sicrhau canlyniadau gwell i ddefnyddwyr a'r amgylchedd. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n falch o glywed y bydd Deddf Dŵr newydd y DU (Mesurau Arbennig) 2025 yn rhoi pwerau i Ofwat wahardd gwneud taliadau bonws i benaethiaid dŵr os byddan nhw'n methu â bodloni safonau uchel o ran diogelu'r amgylchedd, defnyddwyr a chyllid eu cwmnïau.
In the 2023 Natural Resources Wales performance report, Dŵr Cymru was responsible for 107 sewage pollution incidents. There have been improvements to self-reported pollution incidents reported to NRW, but at 70 per cent, it's still falling short of the 80 per cent target. However, Dŵr Cymru is currently accountable to NRW, with Natural Resources Wales issuing the company a stark warning that it needs to turn the tables on its downward performance trend. Dŵr Cymru are also taking steps, though, to invest £780 million in 2025-26 to improve services and to invest for the future. This will amount to around £4 billion over the next five years, and this level of funding will be difficult to replicate if the water industry is brought into public ownership. With this in mind, does the First Minister agree with me that keeping the water industry in Wales in the private ownership of Dŵr Cymru, as long as they show improvements, is the best way forward to see improvements to our water services, and when do you envisage the review being published?
Yn adroddiad ar berfformiad 2023 Cyfoeth Naturiol Cymru, roedd Dŵr Cymru yn gyfrifol am 107 o ddigwyddiadau llygredd carthffosiaeth. Bu gwelliannau i ddigwyddiadau llygredd hunan-adroddedig a adroddwyd i Cyfoeth Naturiol Cymru, ond ar 70 y cant, mae'n dal i fod yn brin o'r targed o 80 y cant. Fodd bynnag, mae Dŵr Cymru yn atebol i Cyfoeth Naturiol Cymru ar hyn o bryd, ac mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi rhoi rhybudd llym i'r cwmni bod angen iddo weddnewid ei duedd o berfformiad sy'n gwaethygu. Mae Dŵr Cymru hefyd yn cymryd camau i fuddsoddi £780 miliwn yn 2025-26 i wella gwasanaethau ac i fuddsoddi ar gyfer y dyfodol. Bydd hyn yn cyfateb i tua £4 biliwn dros y pum mlynedd nesaf, a bydd y lefel hon o gyllid yn anodd ei hailadrodd os yw'r diwydiant dŵr yn cael ei gymryd i berchnogaeth gyhoeddus. Gyda hyn mewn golwg, a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi mai cadw'r diwydiant dŵr yng Nghymru ym mherchnogaeth breifat Dŵr Cymru, cyn belled â'u bod nhw'n dangos gwelliannau, yw'r ffordd orau ymlaen i weld gwelliannau i'n gwasanaethau dŵr, a phryd ydych chi'n rhagweld y bydd yr adolygiad yn cael ei gyhoeddi?
In Wales, of course, you'll be aware that the main water company is a not-for-profit model, so it is different from what happens in other parts of the United Kingdom. Sir Jon Cunliffe will present his findings in June, so that's the time to look out for. But the other thing that I think probably is worth noting is that water quality in Wales is improving and 40 per cent of our water bodies are now achieving good or better status. There's a long way to go, let's be clear about that, and we want to see that significant investment. We know, however, that there's poor performance when it comes to leakage, per-capita consumption, supply interruptions, drinking water quality, mains repair, pollution incidents and treatment work compliance. So, there's a long way to go and I do hope that this review will help to drive those improvements.
Yng Nghymru, wrth gwrs, byddwch yn ymwybodol bod y prif gwmni dŵr yn fodel nid-er-elw, felly mae'n wahanol i'r hyn sy'n digwydd mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Bydd Syr Jon Cunliffe yn cyflwyno ei ganfyddiadau ym mis Mehefin, felly dyna'r amser i gadw llygad amdano. Ond y peth arall yr wyf i'n meddwl ei bod hi'n werth ei nodi yn ôl pob tebyg, yw bod ansawdd dŵr yng Nghymru yn gwella a bod 40 y cant o'n cyrff dŵr bellach yn cyrraedd statws da neu well. Mae ffordd bell i fynd, gadewch i ni fod yn eglur am hynny, ac rydym ni eisiau gweld y buddsoddiad sylweddol hwnnw. Rydym ni'n gwybod, fodd bynnag, bod perfformiad gwael o ran gollyngiadau, defnydd y pen, ymyriadau â'r gyflenwad, ansawdd dŵr yfed, atgyweirio prif bibellau, digwyddiadau llygredd a chydymffurfiad gwaith trin. Felly, mae ffordd bell i fynd ac rwy'n gobeithio y bydd yr adolygiad hwn yn helpu i ysgogi'r gwelliannau hynny.
Privatisation, be it electricity, gas, rail or water, has been a complete disaster for most people. Whilst everything was not perfect when these were in public ownership, it's got a lot worse since privatisation. Water used to be run mainly by local authorities, very successfully, but we had the creation first of the national water body and then Welsh Water. What is without doubt is that the cost has increased from being a small part of the local government rates bill to being a substantial water and sewerage bill, and lots of people are contacting me on a weekly basis complaining about it. What does the First Minister think are the disadvantages of a publicly owned Welsh water company?
Mae preifateiddio, boed yn drydan, nwy, rheilffyrdd neu ddŵr, wedi bod yn drychineb lwyr i'r rhan fwyaf o bobl. Er nad oedd popeth yn berffaith pan oedd y rhain mewn perchnogaeth gyhoeddus, mae wedi gwaethygu llawer ers preifateiddio. Roedd dŵr yn arfer cael ei redeg yn bennaf gan awdurdodau lleol, yn llwyddiannus iawn, ond crëwyd y corff dŵr cenedlaethol yn gyntaf, ac yna Dŵr Cymru. Yr hyn sydd heb amheuaeth yw bod y gost wedi cynyddu o fod yn rhan fach o'r bil ardrethi llywodraeth leol i fod yn fil dŵr a charthffosiaeth sylweddol, ac mae llawer o bobl yn cysylltu â mi yn wythnosol yn cwyno amdano. Beth mae'r Prif Weinidog yn ei gredu yw anfanteision cwmni dŵr sy'n eiddo i'r cyhoedd yng Nghymru?
Thanks very much. I think if you look at the model across the border, which is one of privatisation, you'll see that actually there are some scandalous things that have happened in terms of lack of investment, in terms of people profiteering at the expense of the public. That is not the situation in Wales, where we have a different kind of model, which is a not-for-profit model. But it is true to say that there is a need for further investment, and it's important, I think, for us to listen to the concerns. That independent review is the beginning of a process to ensure that the water sector performs better for Welsh consumers, prioritises sustainability and delivers fair pricing.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu os edrychwch chi ar y model dros y ffin, sy'n un o breifateiddio, fe welwch chi mewn gwirionedd bod pethau cywilyddus sydd wedi digwydd o ran diffyg buddsoddiad, o ran pobl yn elwa ar draul y cyhoedd. Nid dyna'r sefyllfa yng Nghymru, lle mae gennym ni wahanol fath o fodel, sy'n fodel dielw. Ond mae'n wir dweud bod angen buddsoddiad pellach, ac mae'n bwysig, rwy'n credu, i ni wrando ar y pryderon. Mae'r adolygiad annibynnol hwnnw yn gychwyn proses i sicrhau bod y sector dŵr yn perfformio'n well i ddefnyddwyr Cymru, yn blaenoriaethu cynaliadwyedd ac yn darparu prisiau teg.
4. Beth yw gweledigaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer hyfforddiant mewn swydd a chyflogaeth â chymorth? OQ62482
4. What is the Welsh Government's vision for job coaching and supported employment? OQ62482
The Welsh Government’s vision is to provide comprehensive specialist job coach support to individuals who need it, particularly those with learning disabilities and autism.
Gweledigaeth Llywodraeth Cymru yw darparu cymorth hyfforddwr swyddi arbenigol cynhwysfawr i unigolion sydd ei angen, yn enwedig y rhai ag anableddau dysgu ac awtistiaeth.
You made reference to the Equality and Social Justice Committee's report, and that is one of their conclusions: to provide job coaching. Engage to Change gave evidence to the committee and they're a partnership between the National Centre for Mental Health at Cardiff University and Learning Disability Wales. Since 2016, they've worked across Wales to support people with learning disabilities and learning difficulties and/or autism aged between 16 and 25. The good news is that they've provided job coaching across Wales and worked with over 1,300 young people and 800 employers. They've achieved a 41 per cent employment success rate, compared to 4.8 per cent nationally, where job coaching isn't provided in the same way. The Minister for Culture, Skills and Social Partnership has visited, and on Thursday, the Minister for Mental Health and Well-being will visit, but unfortunately, Engage to Change closes its doors on 31 March. Their work will continue in other forms, but I would like to see the Welsh Government support job coaching fully, ensure that job coaching continues, and that their legacy is continued throughout Wales. Can the First Minister ensure that that happens?
Fe wnaethoch chi gyfeirio at adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, a dyna un o'u casgliadau: darparu hyfforddiant swyddi. Rhoddodd Engage to Change dystiolaeth i'r pwyllgor ac maen nhw'n bartneriaeth rhwng Canolfan Genedlaethol Iechyd y Meddwl ym Mhrifysgol Caerdydd ac Anabledd Dysgu Cymru. Ers 2016, maen nhw wedi gweithio ledled Cymru i gynorthwyo pobl ag anableddau dysgu ac anawsterau dysgu a/neu awtistiaeth rhwng 16 a 25 oed. Y newyddion da yw eu bod nhw wedi darparu hyfforddiant swyddi ledled Cymru ac wedi gweithio gyda dros 1,300 o bobl ifanc ac 800 o gyflogwyr. Maen nhw wedi sicrhau cyfradd llwyddiant cyflogaeth o 41 y cant, o'i gymharu â 4.8 y cant yn genedlaethol, lle nad yw hyfforddiant swyddi yn cael ei ddarparu yn yr un modd. Mae'r Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol wedi ymweld, a ddydd Iau, bydd y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant yn ymweld, ond yn anffodus, bydd Engage to Change yn cau ei ddrysau ar 31 Mawrth. Bydd eu gwaith yn parhau ar ffurfiau eraill, ond hoffwn weld Llywodraeth Cymru yn cefnogi hyfforddiant swyddi yn llawn, gan sicrhau bod hyfforddi swyddi yn parhau, a bod eu hetifeddiaeth yn cael ei pharhau ledled Cymru. A all y Prif Weinidog sicrhau bod hynny'n digwydd?
Thanks very much, Hefin. Those really are staggering results. Clearly, we need to learn from those and make sure that we mainstream them. That's why the lessons learned from that Engage to Change project are integral to shaping future job coaching practices and policies in Wales. From 2027, the new Welsh Government employability support programme will include specialist job coaching services. We have, even on some of our current programmes, like Jobs Growth Wales and supported shared apprenticeships, already a system of job coaching services as part of the offer there. We're also piloting activities on ReAct+ and Communities for Work Plus.
Diolch yn fawr iawn, Hefin. Mae'r rhain yn ganlyniadau wirioneddol syfrdanol. Yn amlwg, mae angen i ni ddysgu o'r rheini a gwneud yn siŵr ein bod ni'n eu prif ffrydio. Dyna pam mae'r gwersi a ddysgwyd o'r prosiect Engage to Change hwnnw yn hollbwysig i lunio arferion a pholisïau hyfforddiant swyddi yng Nghymru yn y dyfodol. O 2027, bydd rhaglen cymorth cyflogadwyedd newydd Llywodraeth Cymru yn cynnwys gwasanaethau hyfforddiant swyddi arbenigol. Mae gennym ni eisoes, hyd yn oed yn rhai o'n rhaglenni presennol, fel Twf Swyddi Cymru a rhannu prentisiaeth â chymorth, system o wasanaethau hyfforddiant swyddi yn rhan o'r cynnig yno. Rydym ni hefyd yn treialu gweithgareddau ar ReAct+ a Cymunedau am Waith a Mwy.
Mae cwestiwn 5 [OQ62485] wedi'i dynnu'n ôl.
Question 5 [OQ62485] has been withdrawn.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella cysylltedd ffyrdd yn Sir Ddinbych? OQ62465
6. What steps is the Welsh Government taking to improve road connectivity in Denbighshire? OQ62465
Our current list of strategic road network infrastructure improvements is contained in the national transport delivery plan. We are also devolving decision making to the north through its regional transport plan.
Mae ein rhestr bresennol o welliannau i seilwaith y rhwydwaith ffyrdd strategol wedi'i chynnwys yn y cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth. Rydym ni hefyd yn datganoli'r broses o wneud penderfyniadau i'r gogledd trwy ei gynllun trafnidiaeth rhanbarthol.
It's no wonder that the lack of strategy from 26 years of perennial Welsh Labour Governments has led to no solutions for motorists in the Vale of Clwyd. It's potentially a reason why Labour lost the constituency in 2021. Since devolution, there has been next to no investment in our roads. The last major project was in 1997, with the opening of the Rhuddlan bypass. The local population has increased, which is welcome, but local road infrastructure hasn't, with issues being exacerbated by your 20 mph policy, with just 0.6 per cent of roads currently being exempt, your long-standing failure to deliver Llanerch bridge, despite four and a half years of me asking, and the 'dizzy bends' connecting Rhyl and Prestatyn not expanding or becoming safer since the days of horse and cart. So, what reassurances can the First Minister give to my constituents that the Welsh Government does have future strategic thinking on the future of private transport for people in the Vale of Clwyd, or do we just have to endure future years of more Welsh Government and local authority failures in this department, which is keeping a foot on the throat of people wanting to get from A to B sufficiently and get on in life?
Does dim rhyfedd bod y diffyg strategaeth o 26 mlynedd o Lywodraethau Llafur Cymru barhaol wedi arwain at ddim atebion i fodurwyr yn Nyffryn Clwyd. Mae o bosibl yn rheswm pam y collodd Llafur yr etholaeth yn 2021. Ers datganoli, bu'r nesaf peth at ddim buddsoddiad yn ein ffyrdd. Roedd y prosiect mawr diwethaf ym 1997, pan agorwyd ffordd osgoi Rhuddlan. Mae'r boblogaeth leol wedi cynyddu, sydd i'w groesawu, ond nid yw'r seilwaith ffyrdd lleol wedi cynyddu, gyda phroblemau'n cael eu gwaethygu gan eich polisi 20 mya, â dim ond 0.6 y cant o'r ffyrdd wedi'u heithrio ar hyn o bryd, eich methiant hirsefydlog i ddarparu pont Llanerch, er gwaethaf pedair blynedd a hanner ohonof yn gofyn, a'r 'troeon gwyllt' sy'n cysylltu'r Rhyl a Phrestatyn ddim yn ehangu nac yn dod yn fwy diogel ers dyddiau ceffyl a chert. Felly, pa sicrwydd all y Prif Weinidog ei roi i'm hetholwyr bod gan Lywodraeth Cymru syniadau strategol ar gyfer y dyfodol o ran dyfodol trafnidiaeth breifat i bobl yn Nyffryn Clwyd, neu a oes yn rhaid i ni ddioddef blynyddoedd i ddod o fwy o fethiannau Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yn y maes hwn, sy'n cadw troed ar wddf pobl sydd eisiau mynd o A i B yn ddigonol a symud ymlaen yn eu bywydau?
Well, thanks very much, Gareth. Look, if it was left to you, there would have been less money going into roads this year—that's the truth of it—and you voted against money going into precisely your constituency. So, when you go back to your constituents, make sure that they know what you did. You talk the talk, you don't walk the walk. I think it's really important for people to recognise that we are serious about making sure that we improve our roads, and that's one of the reasons why, this year, we're going to be giving £5 million in revenue to be able to unlock £60 million in borrowing so that we can fill 70,000 potholes.
Wel, diolch yn fawr iawn, Gareth. Edrychwch, pe bai'n cael ei adael i chi, byddai llai o arian wedi mynd i ffyrdd eleni—dyna'r gwir amdani—ac fe wnaethoch chi bleidleisio yn erbyn arian yn mynd i'ch union etholaeth chi. Felly, pan fyddwch chi'n mynd yn ôl at eich etholwyr, gwnewch yn siŵr eu bod nhw'n gwybod beth wnaethoch chi. Rydych chi'n gallu siarad yn iawn, ond dydych chi ddim yn gallu gweithredu. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i bobl gydnabod ein bod ni o ddifrif ynglŷn â gwneud yn siŵr ein bod ni'n gwella ein ffyrdd, a dyna un o'r rhesymau pam, eleni, yr ydym ni'n mynd i roi £5 miliwn mewn refeniw i allu datgloi £60 miliwn mewn benthyciadau fel y gallwn ni lenwi 70,000 o dyllau mewn ffyrdd.
7. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith Brexit ar Bontypridd? OQ62457
7. What assessment has the First Minister made of the impact of Brexit on Pontypridd? OQ62457
The EU is our most important trading partner. Figures vary, but we know Brexit has had a negative and damaging impact on Wales. The trade and co-operation agreement governs our relationship with the EU, but it cannot replace the market access we had previously, and it creates barriers for Welsh businesses.
Yr UE yw ein partner masnachu pwysicaf. Mae'r ffigurau'n amrywio, ond rydym ni'n gwybod bod Brexit wedi cael effaith negyddol a niweidiol ar Gymru. Mae'r cytundeb masnach a chydweithredu yn llywodraethu ein perthynas â'r UE, ond ni all ddisodli'r mynediad at y farchnad yr oedd gennym ni gynt, ac mae'n creu rhwystrau i fusnesau Cymru.
First Minister, thank you for that answer. It's very clear that the early signs of Brexit are that it's had a devastating consequence and impact on the Welsh economy. I wonder if you could outline what steps the Welsh Government is taking to analyse the economic impact, so that we have the full facts as to the full scale of impact of Brexit on the Welsh economy, and also then to understand what the benefits might be to the Welsh economy of being part of the single market.
Prif Weinidog, diolch am yr ateb yna. Mae'n amlwg iawn mai'r arwyddion cynnar o Brexit yw ei fod wedi cael canlyniad ac effaith ofnadwy ar economi Cymru. Tybed a allech chi amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddadansoddi'r effaith economaidd, fel bod gennym ni'r ffeithiau llawn ynglŷn â gwir faint effaith Brexit ar economi Cymru, a hefyd i ddeall beth allai'r manteision fod i economi Cymru o fod yn rhan o'r farchnad sengl.
Thanks very much. Nigel Farage and his crew of Brexiteers, along with most of the Tories, told the people of Wales that they wouldn't be worse off when they left the EU, but now we know they were duped. They were promised more money for the NHS, they were promised that we'd have amazing trade deals that would boost trade with the rest of the world. They said we could control our own borders and reduce immigration. Well, what we did get? We got an 8 per cent reduction in exports, so that Welsh businesses, which employ thousands of people, are worse off. We've seen a 17 per cent drop in food and drink exports. We've seen a 29 per cent reduction in imports from the EU, and that's before we start on the £772 million shortfall when it comes to structural funding, and that's before, don't forget, the £243 million that we're not getting in terms of EU rural funding. And on that big issue of, 'Oh, yes, this is all about stopping the immigrants', well, we've had more people migrating into this country than ever before, and many of them are very, very welcome, because they are supporting our public services.
They are trying to repeat the same game with the public again in the repackaged Reform party, offering really simple answers to complex questions that are going to leave people worse off. We need a much closer relationship than one we have now, and there's an opportunity to make that happen at the UK-EU summit in May.
Diolch yn fawr iawn. Dywedodd Nigel Farage a'i griw o gefnogwyr Brexit, ynghyd â'r rhan fwyaf o'r Torïaid, wrth bobl Cymru na fydden nhw'n waeth eu byd pan fydden nhw'n gadael yr UE, ond nawr rydym ni'n gwybod eu bod nhw wedi cael eu twyllo. Addawyd mwy o arian iddyn nhw ar gyfer y GIG, addawyd iddyn nhw y byddai gennym ni gytundebau masnach anhygoel a fyddai'n rhoi hwb i fasnach gyda gweddill y byd. Fe wnaethon nhw ddweud y gallem ni reoli ein ffiniau ein hunain a lleihau mewnfudo. Wel, beth gawsom ni? Fe gawsom ni ostyngiad o 8 y cant i allforion, fel bod busnesau Cymru, sy'n cyflogi miloedd o bobl, yn waeth eu byd. Rydym ni wedi gweld gostyngiad o 17 y cant i allforion bwyd a diod. Rydym ni wedi gweld gostyngiad o 29 y cant i fewnforion o'r UE, ac mae hynny cyn i ni ddechrau ar y diffyg o £772 miliwn o ran cyllid strwythurol, ac mae hynny cyn, peidiwch ag anghofio, y £243 miliwn nad ydym ni'n ei gael o ran cyllid gwledig yr UE. Ac ar y mater mawr hwnnw o, 'O, ie, mae hyn i gyd yn ymwneud ag atal y mewnfudwyr', wel, rydym ni wedi cael mwy o bobl yn mudo i'r wlad hon nag erioed o'r blaen, ac mae croeso mawr iawn i lawer ohonyn nhw, gan eu bod nhw'n cefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus.
Maen nhw'n ceisio ailadrodd yr un gêm gyda'r cyhoedd eto ym mhlaid Reform sydd wedi'i hail-becynnu, gan gynnig atebion syml iawn i gwestiynau cymhleth sy'n mynd i adael pobl yn waeth eu byd. Rydym ni angen perthynas llawer agosach na'r un sydd gennym ni nawr, ac mae cyfle i wneud i hynny ddigwydd yn yr uwchgynhadledd rhwng y DU a'r UE ym mis Mai.
First Minister, as you will remember, areas like my hometown of Pontypridd were in receipt of large-scale generational funding from the European Union, such as the Objective 1 funding. It is widely regarded that this money was poorly administered and ultimately failed to create sufficient jobs and infrastructure to lift Pontypridd and other Valleys communities out of poverty. In fact, First Minister, after the initial two rounds of funding, the south Wales Valleys actually became relatively poorer. West Wales and the Valleys, joined by Malta, two regions of Portugal and four regions of southern Italy, are the only areas that became poorer despite the investment. And if I remember rightly, West Wales and the Valleys was the only region that continually qualified for the Objective 1 funding right from its inception. Sorry, Minister; I’ve got a bit of a cold.
This overall wastage and lack of vision for areas such as Pontypridd was the ultimate reason why the EU was rejected by them. First Minister, I was proud to be the Pontypridd constituency representative for Vote Leave, and I was there on the night when all three constituencies—Pontypridd, Cynon Valley and the Rhondda—declared for 'leave'. I have no doubt they would do it again. First Minister, rather than dragging up old news from nearly 10 years ago, what is this Welsh Government actually doing to bring prosperity to Pontypridd and the south Wales Valleys?
Prif Weinidog, fel y byddwch chi'n cofio, roedd ardaloedd fel fy nhref enedigol, Pontypridd, yn derbyn cyllid cenedliadol ar raddfa fawr gan yr Undeb Ewropeaidd, fel y cyllid Amcan 1. Ystyrir yn eang bod yr arian hwn wedi cael ei weinyddu'n wael ac yn y pen draw wedi methu â chreu digon o swyddi a seilwaith i godi Pontypridd a chymunedau eraill y Cymoedd allan o dlodi. A dweud y gwir, Prif Weinidog, ar ôl y ddwy rownd gychwynnol o gyllid, daeth Cymoedd y de yn dlotach yn gymharol. Gorllewin Cymru a'r Cymoedd, ynghyd â Malta, dau ranbarth o Bortiwgal a phedwar rhanbarth yn ne yr Eidal, yw'r unig ardaloedd a ddaeth yn dlotach er gwaethaf y buddsoddiad. Ac os cofiaf yn iawn, Gorllewin Cymru a'r Cymoedd oedd yr unig ranbarth a oedd yn gymwys yn barhaus ar gyfer y cyllid Amcan 1 o'i sefydlu. Mae'n ddrwg gen i, Gweinidog; mae gen i ychydig o annwyd.
Y gwastraff cyffredinol a'r diffyg gweledigaeth hwn ar gyfer ardaloedd fel Pontypridd oedd y prif reswm pam y gwrthodwyd yr UE ganddyn nhw. Prif Weinidog, roeddwn i'n falch o fod yn gynrychiolydd etholaeth Pontypridd dros Vote Leave, ac roeddwn i yno ar y noson pan wnaeth bob un o'r dair etholaeth—Pontypridd, Cwm Cynon a'r Rhondda—gyhoeddi dros 'adael'. Does gen i ddim amheuaeth y bydden nhw'n ei wneud eto. Prif Weinidog, yn hytrach na chodi hen newyddion i fyny o bron i 10 mlynedd yn ôl, beth mae'r Llywodraeth hon yn ei wneud mewn gwirionedd i ddod â ffyniant i Bontypridd a Chymoedd y de?
I'll tell you what we're doing to bring prosperity to Pontypridd. We've invested over £800 million in a new rail system, and you know what? Some of that money is from the EU. So, don't go and tell me that, actually, EU funding didn't help. It has transformed the transport mechanisms in the Valleys communities. I was really fortunate to go on one of those brand-new trains last week. What an experience. Trains that are made—half of them are made—here in Wales, jobs created in Wales. You want to talk about that relationship with the EU. That is fundamental. You heard the numbers that I quoted to Mick Antoniw earlier. It is clear that we are worse off as a result of the fact that we have left the EU.
You ask what we've done in Ponty—money was poured into Pontypridd as a result of the European regional development funding, and also to support people into work through European structural funding. It is unbelievable that you have the temerity to ask what has Europe done for Pontypridd. ‘A hell of a lot’ is the answer, and now we are going to have to find that money ourselves.
Fe wnaf i ddweud wrthych beth rydym ni'n ei wneud i ddod â ffyniant i Bontypridd. Rydym ni wedi buddsoddi dros £800 miliwn mewn system reilffyrdd newydd, ac wyddoch chi beth? Mae rhywfaint o'r arian hwnnw yn dod o'r UE. Felly, peidiwch â dweud wrthyf i, mewn gwirionedd, na wnaeth cyllid yr UE helpu. Mae wedi trawsnewid y mecanweithiau trafnidiaeth yng nghymunedau'r Cymoedd. Roeddwn i'n ffodus iawn o gael mynd ar un o'r trenau newydd sbon hynny yr wythnos diwethaf. Am brofiad. Trenau sy'n cael eu gwneud—mae hanner ohonyn nhw'n cael eu gwneud—yma yng Nghymru, swyddi wedi'u creu yng Nghymru. Rydych chi eisiau siarad am y berthynas honno gyda'r UE. Mae hynny'n hanfodol. Fe glywsoch chi'r rhifau y gwnes i eu dyfynnu i Mick Antoniw yn gynharach. Mae'n amlwg ein bod ni'n waeth ein byd o ganlyniad i'r ffaith ein bod ni wedi gadael yr UE.
Rydych chi'n gofyn beth rydym ni wedi ei wneud ym Mhontypridd—cafodd arian ei dywallt i Bontypridd o ganlyniad i gyllid datblygu rhanbarthol Ewrop, a hefyd i gynorthwyo pobl i mewn i waith trwy gyllid strwythurol Ewropeaidd. Mae'n anghredadwy bod gennych chi'r hyfdra i ofyn beth mae Ewrop wedi ei wneud i Bontypridd. 'Llawer iawn, iawn' yw'r ateb, ac nawr bydd yn rhaid i ni ddod o hyd i'r arian hwnnw ein hunain.
8. A fydd Llywodraeth Cymru yn ymateb yn ffurfiol i adroddiad y Comisiwn Cymunedau Cymraeg, 'Grymuso cymunedau, cryfhau’r Gymraeg', a gyhoeddwyd ym mis Awst 2024? OQ62484
8. Will the Welsh Government be formally responding to the Commission for Welsh-speaking Communities' report, 'Empowering communities, strengthening the Welsh language', published in August 2024? OQ62484
Rŷn ni’n gweithio ar draws y Llywodraeth wrth baratoi ymateb i argymhellion yr adroddiad. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a’r Gymraeg eisoes wedi datgan ei fwriad i gyhoeddi ein hymateb i'r adroddiad yn ystod Eisteddfod yr Urdd ym mis Mai eleni.
We’re working across the Government to prepare a response to the report’s recommendations. The Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language has already announced his intention to publish our response to the report at the Urdd Eisteddfod in May of this year.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch i glywed bod yna ddyddiad clir wedi cael ei nodi, achos fe gofiwch chi, saith mis yn ôl, fe wnaethoch chi dderbyn adroddiad terfynol y comisiwn yn yr Eisteddfod Genedlaethol ym Mhontypridd. Rŷch chi'n gwybod hefyd ei fod e'n ddarn o waith pwysig iawn sydd yn cynnwys nifer o argymhellion mewn meysydd allweddol o bwysig fel tai, addysg, cynllunio, yr economi, ac yn y blaen. Ac mae hyn yn dilyn, wrth gwrs, argyfwng yn y cadarnleoedd yna lle mae'r Gymraeg yn cael ei siarad fel iaith bob dydd, ardaloedd rŷch chi a fi yn eu cynrychioli yn rhanbarth Gorllewin a Chanolbarth Cymru. Ac o ran sir Gaerfyrddin, rŷn ni wedi gweld cwymp, wrth gwrs, o 50 y cant yn 2001 yn medru siarad Cymraeg, i 43.9 y cant yn 2011 a 39.9 y cant yn 2021. Felly, mae hi yn argyfwng.
Rŷch chi wedi ateb y cwestiwn yr oeddwn i yn bwriadu gofyn ar y diwedd, sef pryd yn union mae'r adroddiad yma yn mynd i gael ymateb gan y Llywodraeth, a'r cwestiwn ychwanegol felly yw: a fydd argymhellion yr adroddiad yn debygol o gael eu gweithredu yn ystod oes y Senedd hon?
Well, thank you very much. I'm pleased to hear that there is a clear date set, because you'll remember, seven months ago, you received the final report of the commission at the National Eisteddfod in Pontypridd. You know too that it is a very important piece of work that includes a number of recommendations in vitally important areas in terms of housing, education, planning, the economy, and so on. And this follows, of course, a crisis in those Welsh-speaking strongholds where Welsh is spoken as a language every day—the areas that you and I represent in the Mid and West Wales region. And in terms of Carmarthenshire, we've seen, of course, a decline from 50 per cent in 2001 of those able to speak Welsh to 43.9 per cent in 2011 and 39.9 per cent in 2021. So, it is a crisis.
You've responded to the question that I intended to ask at the end, namely when exactly this report will receive a response from the Government, and the additional question therefore is: will the recommendations of the report be acted upon during this Senedd term?
Diolch yn fawr. Dwi'n cofio derbyn yr adroddiad yma yn ffurfiol. Dyna oedd y digwyddiad ffurfiol cyntaf i fi fel Prif Weinidog, ac roeddwn i mewn tipyn bach o sioc ar y pryd. Dwi'n meddwl ei fod e'n adroddiad pwysig dros ben, ac mae'n bwysig ein bod ni'n cymryd amser nawr i fynd trwyddo a gweld pa argymhellion rŷn ni'n gallu eu derbyn.
Beth dwi yn gallu dweud yw y bydd isafswm o £100,000 y flwyddyn nesaf i bob menter iaith fel canlyniad i'r gyllideb—cyllideb rŷch chi wedi pleidleisio yn ei herbyn. Ond hefyd rŷn ni wedi dyrannu £1 miliwn i gefnogi Cymraeg yn sir Gâr. Rwy'n ymwybodol iawn ei fod e'n bwysig ein bod ni'n cadw lefel y Gymraeg yn ein cadarnleoedd. Bydd adroddiad arall yn dod yn dilyn yr un yma a fydd yn edrych ar y Gymraeg ar draws Cymru ymhellach. Ond mi fyddwch chi yn cael ymateb gan y Gweinidog yn Eisteddfod yr Urdd eleni.
Thank you very much. I remember formally receiving this report. It was the first formal event for me as First Minister, and I was in a state of shock at the time, I have to say. I do think it is a very important report, and it's important that we take time now to look at the recommendations and consider which ones we can accept.
What I can say is that next year there will be a minimum of £100,000 to every menter iaith as a result of the budget—the budget that you voted against. But also we have allocated £1 million to support Welsh in Carmarthenshire. I think it's very important that we keep the level of Welsh up in our strongholds. There will be another report following on from this one that will look at the Welsh language across the whole of Wales. But you will receive a response from the relevant Minister at the Urdd Eisteddfod of this year.
Un o'r pethau mae'r adroddiad hyn yn nodi yw pwysigrwydd pobl yn gallu defnyddio gwasanaethau yn yr iaith Gymraeg os ydyn nhw yn moyn eu defnyddio nhw. Dwi'n cofio—dwi'n credu y flwyddyn ddiwethaf, neu efallai'r flwyddyn cyn hynny—HSBC yn cau ei llinell cymorth bancio yn yr iaith Gymraeg, a llawer o sgyrsiau am hynny yn y Senedd ar y pryd. Ond un o'r rhesymau y gwnaeth HSBC ddweud pam eu bod nhw wedi cael gwared arno fe oedd bod neb yn gwybod amdano fe. Felly, pa waith mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda gwasanaethau, nid dim ond yn y sector cyhoeddus ond y sector preifat a'r trydydd sector hefyd, i hysbysebu'r ffaith fod gwasanaethau ar gael yn yr iaith Gymraeg ac i helpu pobl i'w defnyddio nhw?
One of the things that this report notes is the importance of people being able to use services through the medium of Welsh if they wish to do so. I remember—I think it was last year, or perhaps the year before that—HSBC closing its Welsh language line, and there was a great deal of attention given to that in the Senedd at the time. But one of the reasons that HSBC gave as to why they got rid of the line was that people didn't know about it. So, what work is the Welsh Government doing with services, not just in the public sector but also the private sector and the third sector too, to promote the fact that services are available through the medium of Welsh and to help people to use them?
Diolch yn fawr. Mae'n rili bwysig a dwi'n meddwl y dylem ni ddiolch i'r busnesau yna sydd yn gwerthfawrogi'r iaith Gymraeg ac yn defnyddio'r iaith Gymraeg yn eu gwasanaethau. Wrth gwrs, mae e i fyny iddyn nhw wneud y gwaith o sicrhau bod eu cwsmeriaid nhw yn ymwybodol o'r hyn sydd ar gael o ran gwasanaethau Cymraeg. Ond, wrth gwrs, mae gyda ni adran y Gymraeg yma yn Llywodraeth Cymru sydd yn gwneud gwaith aruthrol o hyrwyddo'r Gymraeg yn gyffredinol.
Thank you very much. It is very important and I do think that we should thank those businesses who do value the Welsh language and use Welsh in providing their services. Of course, it is up to them to do that work of ensuring that their customers are aware of what is available in terms of Welsh language services. But, of course, we do have a Welsh language division within Welsh Government that does great work in promoting the Welsh language more generally.
9. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drefniadau goruchwylio cwmnïau sydd ym mherchnogaeth lwyr Llywodraeth Cymru? OQ62483
9. Will the First Minister provide an update on the oversight arrangements of companies that are wholly owned by the Welsh Government? OQ62483
Welsh Government manages the oversight framework for all its companies through framework documents, remit letters and accounting officer arrangements, agreed with companies and monitored by the partnership teams in the Welsh Government.
Mae Llywodraeth Cymru yn rheoli'r fframwaith trosolwg ar gyfer ei holl gwmnïau trwy ddogfennau fframwaith, llythyrau cylch gwaith a threfniadau swyddogion cyfrifyddu, y cytunwyd arnyn nhw gyda chwmnïau ac wedi'u monitro gan y timau partneriaeth yn Llywodraeth Cymru.
Thank you for that answer, First Minister. There's an array of companies now that have been established over the last decade by the Welsh Government. A small but important one is Industry Wales that has had nearly £10 million of public money over the past decade. The Auditor General for Wales last week issued a report that said he was unable to sign off the accounts, and the principal asset of this particular company was a packing line. I'm not quite sure why the company that is there to promote business owns a packing line in its own right, and that packing line stands in the accounts at £0.75 million. I cannot hear the Deputy Minister chopsing from the side there. I appreciate he might want to contribute. [Interruption.] Former, sorry, former. If he wants to contribute, please do, but I'm trying to get answers—
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae yna lu o gwmnïau erbyn hyn sydd wedi cael eu sefydlu dros y degawd diwethaf gan Lywodraeth Cymru. Un bach ond pwysig yw Diwydiant Cymru sydd wedi cael bron i £10 miliwn o arian cyhoeddus dros y degawd diwethaf. Cyhoeddodd Archwilydd Cyffredinol Cymru adroddiad yr wythnos diwethaf yn dweud nad oedd yn gallu cadarnhau'r cyfrifon, ac mai prif ased y cwmni penodol hwn oedd llinell bacio. Nid wyf i'n hollol siŵr pam mae'r cwmni sydd yno i hyrwyddo busnes yn berchen ar linell bacio ynddo'i hun, ac mae'r llinell bacio honno yn sefyll yn y cyfrifon ar £0.75 miliwn. Ni allaf glywed y Dirprwy Weinidog yn clebran o'r ochr yn y fan yna. Rwy'n sylweddoli efallai ei fod eisiau cyfrannu. [Torri ar draws.] Cyn, mae'n ddrwg gen i, cyn. Os yw eisiau cyfrannu, gwnewch hynny â chroeso, ond rwy'n ceisio cael atebion—
[Inaudible.] He's not the First Minister.
[Anghlywadwy.] Nid ef yw'r Prif Weinidog.
I'm trying to get answers for the auditor general who's unable to get responded to by this company. Are you able to provide answers that say how this deplorable situation has been arrived at, where the auditor general finds himself in the position of not being able to sign off the accounts of a company that is wholly owned by the Welsh Government?
Rwy'n ceisio cael atebion i'r archwilydd cyffredinol nad yw'n gallu cael ymateb gan y cwmni hwn. A ydych chi'n gallu darparu atebion sy'n dweud sut y cyrhaeddwyd y sefyllfa druenus hon, lle mae'r archwilydd cyffredinol yn cael ei hun yn y sefyllfa o fethu â gallu cadarnhau cyfrifon cwmni sy'n eiddo llwyr i Lywodraeth Cymru?
Thanks very much. I think it's really important that we correct some of the reporting issues in relation to this. I think that it's not true to say that £9.7 million is what the auditor general was concerned about. He was concerned about three fixed assets to the value of around £1 million. My understanding is that those were for lines in relation to a very quick response to preparing and supporting us in relation to COVID and the pandemic. It is important, though, that we get the financial statements correct. My understanding is that there haven't been any concerns in terms of the rest of the financial statements. My understanding also is that Industry Wales has implemented all the recommendations in the auditor general's report and is confident in its robust accounts procedures moving forward.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cywiro rhai o'r materion adrodd o ran hyn. Rwy'n credu nad yw'n wir dweud mai £9.7 miliwn oedd yr hyn yr oedd yr archwilydd cyffredinol yn bryderus amdano. Roedd yn pryderu am dri ased sefydlog gwerth tua £1 filiwn. Fy nealltwriaeth i yw bod y rheini ar gyfer llinellau yn ymwneud ag ymateb cyflym iawn i'n paratoi a'n cynorthwyo o ran COVID a'r pandemig. Mae'n bwysig, fodd bynnag, ein bod ni'n cael y datganiadau ariannol yn gywir. Fy nealltwriaeth i yw na fu unrhyw bryderon o ran gweddill y datganiadau ariannol. Fy nealltwriaeth i hefyd yw bod Diwydiant Cymru wedi gweithredu'r holl argymhellion yn adroddiad yr archwilydd cyffredinol a'i fod yn hyderus yn ei weithdrefnau cyfrifon cadarn ar gyfer y dyfodol.
10. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cymunedau y mae cynigion ynni gwynt yn effeithio arnynt ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed? OQ62454
10. How is the Welsh Government supporting communities affected by wind energy proposals in Brecon and Radnorshire? OQ62454
The Welsh Government supports new renewable energy projects to boost UK energy security, create valuable jobs and attract new green industries to Wales. Developers need to involve communities to deliver projects and impacts on communities and the environment, and they are considered through the planning system.
Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi prosiectau ynni adnewyddadwy newydd i hybu diogelwch ynni'r DU, i greu swyddi gwerthfawr ac i ddenu diwydiannau gwyrdd newydd i Gymru. Mae angen i ddatblygwyr gynnwys cymunedau i ddarparu prosiectau ac effeithiau ar gymunedau a'r amgylchedd, ac maen nhw'n cael eu hystyried drwy'r system gynllunio.
First Minister, many of my constituents are very concerned about the proposals by Green GEN Cymru to put pylons right the way through my constituency and other Members' constituencies within this Chamber. The Welsh Government set up an independent advisory body to look at the cost analysis of overgrounding and undergrounding cables. Many people would have thought that, actually, the analysis would have been done by now and that data would have been published. So, can you provide an update to me of when that data is going to be published? And, when it is, will the Government send it for independent academic analysis, to make sure that everything has been looked at independently, to make sure that nothing is skewed one way for one proposal over another?
Prif Weinidog, mae llawer o fy etholwyr yn bryderus iawn am gynigion Green GEN Cymru i godi peilonau yr holl ffordd drwy fy etholaeth i ac etholaethau Aelodau eraill yn y Siambr hon. Sefydlodd Llywodraeth Cymru gorff cynghori annibynnol i edrych ar ddadansoddiad costau trosddaearu a thanddaearu ceblau. Byddai llawer o bobl wedi meddwl, mewn gwirionedd, y byddai'r dadansoddiad wedi cael ei gynnal erbyn hyn ac y byddai'r data wedi cael eu cyhoeddi. Felly, a allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi ynghylch pryd y bydd y data hynny yn cael eu cyhoeddi? A phan fyddan nhw'n cael eu cyhoeddi, a fydd y Llywodraeth yn ei anfon ar gyfer dadansoddiad academaidd annibynnol, i wneud yn siŵr bod popeth wedi cael ei ystyried yn annibynnol, i wneud yn siŵr nad oes unrhyw beth yn cael ei ogwyddo un ffordd i un cynnig dros un arall?
Thanks very much. I know there's a lot of concern in certain communities about proposals in relation to energy grids. That's one of the reasons why we've established this energy grid advisory board, and they will be reporting very, very soon. One of the things that, obviously, they have been considering is the fact that we do need to see an increase in the amount of energy that is produced in Wales. The fact is that estimates suggest we'll need three times as much electricity by 2050 as we do today. And that's got to come from somewhere, and it's got to be transported one way or another.
Now, it is absolutely right that we look at what is the best way to transport this energy, and we have to do that in a way that is sensitive. We're working with—. I had a conversation with WindEurope last week, to talk about how they do it on the continent, so we will be doing further studies in relation to that. But you're quite right; I spoke to the company themselves as well, and emphasised that, actually, any analysis that they do needs to be independently verified.
Diolch yn fawr i chi. Fe wn i fod llawer o bryder mewn rhai cymunedau ynghylch cynigion o ran gridiau ynni. Dyna un o'r rhesymau pam y gwnaethom ni sefydlu'r bwrdd cynghori hwn ar gyfer gridiau, ac fe fyddan nhw'n adrodd yn fuan iawn. Un o'r pethau y maen nhw wedi bod yn eu hystyried, yn amlwg, yw'r ffaith y bydd angen i ni weld cynnydd yn y swm o ynni a gynhyrchir yng Nghymru. Y gwir amdani yw bod amcangyfrifon yn awgrymu y bydd angen tair gwaith cymaint o drydan arnom ni erbyn 2050 nag sydd arnom ni heddiw. Ac mae'n rhaid i hwnnw ddod o rywle, a bydd yn rhaid ei gludo mewn un ffordd neu'r llall.
Nawr, mae hi'n gwbl briodol ein bod yn edrych ar y ffordd orau bosibl o gludo'r ynni hwn, ac mae'n rhaid i ni wneud hynny mewn ffordd sy'n arddangos dealltwriaeth. Rydym ni'n gweithio gyda—. Fe gefais i sgwrs gyda WindEurope yw wythnos diwethaf, i drafod sut y maen nhw'n gwneud hyn ar y cyfandir, felly fe fyddwn ni'n cynnal astudiaethau pellach ynglŷn â hynny. Ond rydych chi yn llygad eich lle; fe siaradais i â'r cwmni ei hun hefyd, a phwysleisio, mewn gwirionedd, y rheidrwydd i gael gwirhad annibynnol o ran unrhyw ddadansoddiad y byddan nhw'n ei wneud.
11. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar wasanaethau gofal llygaid i blant? OQ62488
11. Will the First Minister make a statement on eye care services for children? OQ62488
All children in Wales up to the age of 16 have access to eye care services through NHS Wales, including a sight test. Children who require glasses to correct their sight receive these free on the NHS, following changes to legislation by the Welsh Government in October 2023.
Mae pob plentyn yng Nghymru hyd at 16 oed yn gallu cael gafael ar wasanaethau gofal llygaid drwy GIG Cymru, ac mae hynny'n cynnwys prawf golwg. Mae plant sydd ag angen sbectol i gywiro eu golwg yn ei chael am ddim drwy'r GIG, yn dilyn newidiadau i'r ddeddfwriaeth gan Lywodraeth Cymru ym mis Hydref 2023.
Diolch ichi am hynny. Mae e wedi, serch hynny, dod i'm sylw i fod plant yng Nghymru yn gallu bod o dan anfantais o'u chymharu â phlant yn Lloegr a'r Alban pan fo'n dod i'r cynllun Vouchers at a Glance. Mae hon yn daleb sy'n cael ei rhoi i rieni lle mae angen prynu sbectol, ond dyw hi ddim ond hanner gwerth yr hyn yw hi yn y ddwy wlad arall. Nawr, yn amlwg, mae'r rhieni hynny yn ymwybodol hefyd, fel rŷn ni i gyd, fod gyda ni lefel gymharol uwch o dlodi plant yng Nghymru—30 y cant, wrth gwrs, o blant yn byw mewn tlodi fan hyn—ac mae yna nifer o deuluoedd yn poeni, wrth gwrs, yn sgil hynny, efallai, dyw'r plant ddim yn gallu cael mynediad i'r sbectol sydd eu hangen arnyn nhw, neu, yn wir, y sbectol y maen nhw angen eu cael. Wedyn, y cwestiwn yw: beth ŷch chi'n ei wneud i ddysgu oddi wrth gwledydd eraill yn y cyd-destun yma er mwyn sicrhau bod y plant yng Nghymru nid yn unig yn cael rhyw fath o faes chwarae gwastad, ond eu bod nhw'n cael y gofal gorau posib pan fo'n dod i anghenion gofal llygaid?
Thank you for that response. It has come to my attention, however, that children in Wales can be disadvantaged as compared to those in England and Scotland when it comes to the Vouchers at a Glance scheme. This is a voucher provided to parents where they need to buy glasses, but it's only half the value that it is in the other two nations that I mentioned. Now, clearly, those parents are aware, as are we all, that we have a relatively higher level of child poverty in Wales—30 per cent of children are living in poverty here—and a number of families are concerned, as a result of that, that the children can't access the glasses that they need. So, the question is: what are you doing to learn from other nations in this context in order to ensure that children in Wales not only have a level playing field, but also get the best possible care when it comes to eye care?
Diolch yn fawr, ac rŷch chi'n ymwybodol bod y ddeddfwriaeth yng Nghymru yn wahanol i weddill y Deyrnas Unedig.
Thank you very much, and you'll be aware that the legislation in Wales is different to that in the remainder of the United Kingdom.
In Wales, we legally compel optometry practices to provide glasses at no charge, under the NHS, for children and qualifying adults across all prescription ranges. Now, a basic pair of spectacles must be appropriate in terms of prescriptions and frame fit for the individual and be within the value of the relevant voucher to which the individual is entitled. What that does is to ensure an eligible person will be entitled to a basic appliance without further cost, thereby ensuring equity of access across all prescription ranges, ensuring they remain accessible for the most vulnerable. Now, that is not the case elsewhere across the UK, where an optical voucher is used as a contribution towards the cost of glasses, but there's no legal requirement to provide a pair of glasses at no additional cost.
Yng Nghymru, rydym ni'n gorfodi practisau optometreg i ddarparu sbectol heb gost, o dan y GIG, i blant ac oedolion cymwys ym mhob ystod o bresgripsiwn. Nawr, mae'n rhaid i sbectol sylfaenol fod yn addas o ran presgripsiwn a ffrâm sy'n ffitio'r unigolyn a bod o fewn pris y daleb y mae'r unigolyn â hawl iddi. Yr hyn y mae hynny'n ei wneud yw sicrhau y bydd unigolyn cymwys â hawl i gael teclyn sylfaenol heb gost ychwanegol, gan sicrhau gan hynny y bydd tegwch o ran argaeledd ar draws pob ystod o bresgripsiwn, a sicrhau eu bod yn dal i fod ar gael i'r rhai mwyaf agored i niwed. Nawr, nid dyna'r achos fan arall yn y DU, lle defnyddir taleb fel cyfraniad at gost sbectol, ond nid oes gofyniad cyfreithiol i ddarparu sbectol heb gost ychwanegol.
Diolch i'r Prif Weinidog. Mae'r Prif Weinidog wedi llwyddo i ateb pob un o'r cwestiynau oedd wedi cael eu gosod iddi hi, ac mae hynny siŵr o fod yn dipyn bach o record.
I thank the First Minister. The First Minister has managed to answer every one of the questions tabled for her, and that must be some kind of record.
Eitem 2 fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. Y Trefnydd, Jane Hutt, i wneud y datganiad hwnnw.
Item 2 is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Jane Hutt, to make that statement.
Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Trefnydd, I'd be grateful if we could have a statement from the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning on the next steps for the Celtic free port and for the free-port programme more generally. The Celtic free port will have an enormous impact on my constituency and, indeed, right across south Wales, providing thousands of jobs and attracting billions of pounds in public and private investment. Now, the Welsh Government has a significant role to play in the development of the free port, and it's crucial that we know what work is being done behind the scenes to develop the free port in order that we can better understand where the free port is in terms of issues like planning consents and, indeed, creating jobs. Therefore, I'd be grateful if we could have a statement from the Cabinet Secretary on this transformational project, and indeed the whole free-port programme, so that we can track the progress being made and learn more about the next steps forward. Diolch, Llywydd.
Trefnydd, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe caem ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio ar y camau nesaf ar gyfer y porthladd rhydd Celtaidd ac ar gyfer y rhaglen porthladdoedd rhydd yn fwy cyffredinol. Fe fydd y porthladd rhydd Celtaidd ag effaith enfawr ar fy etholaeth i ac, yn wir, ar draws y de, ac yn creu miloedd o swyddi gan ddenu biliynau o bunnau mewn buddsoddiad cyhoeddus a phreifat. Nawr, mae gan Lywodraeth Cymru swyddogaeth sylweddol yn natblygiad y porthladd rhydd, ac mae hi'n hanfodol ein bod ni'n gwybod pa waith sy'n cael ei wneud y tu ôl i'r llenni i ddatblygu'r porthladd rhydd er mwyn gallu deall sefyllfa'r porthladd rhydd yn well o ran materion fel caniatâd cynllunio a chreu swyddi, yn wir. Felly, fe fyddwn yn ddiolchgar pe caem ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet ar y prosiect trawsnewidiol hwn, ac yn wir y rhaglen porthladd rhydd yn ei chyfanrwydd, i ni allu olrhain y cynnydd ar hyn o bryd a dysgu mwy am y camau nesaf ymlaen. Diolch, Llywydd.
Diolch yn fawr, Paul Davies. Well, I know the questions to the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning are an appropriate place as well to raise this, but I'm sure that the Cabinet Secretary, who has heard that question today, will be very willing to, as you say, update on this transformational development in terms of the Celtic free port, and indeed the wider free-port developments.
Diolch yn fawr, Paul Davies. Wel, rwy'n gwybod bod y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio hefyd yn gyfle priodol i godi'r mater hwn, ond rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet, sydd wedi clywed y cwestiwn yna heddiw, yn barod iawn, fel roeddech chi'n sôn, i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â'r datblygiad trawsnewidiol hwn o ran y porthladd rhydd Celtaidd ac yn wir y datblygiadau mwy eang o ran y porthladd rhydd.
Trefnydd, mi hoffwn ofyn am ddatganiad ynglŷn â Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, oherwydd mi oedd ddoe yn nodi 10 mlynedd ers i'r Senedd hon basio'r Ddeddf honno. Wrth gwrs, ers hynny, mae yna gryn sylw rhyngwladol wedi bod, lot mawr o ddiddordeb, ond eto rydym ni'n gwybod bod yna'n dal rhai heriau o ran gweithredu'r Ddeddf. Rydym ni'n ei gweld hi'n cael ei herio weithiau o ran achosion cynllunio, er enghraifft. Rydym ni'n dal i weld, wrth gwrs, fod tlodi plant yn dal i gynyddu yma yng Nghymru, er bod gennym ni'r Ddeddf yma, ddegawd ymlaen. Felly, dwi'n meddwl ei fod o'n gyfle inni adlewyrchu fel Senedd ar rai o'r llwyddiannau, ond hefyd efallai i edrych ar y ddegawd nesaf o ran y Ddeddf bwysig hon.
Trefnydd, I'd like to request a statement on the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, because yesterday marked 10 years since this Senedd passed that Act. Since then, there's been international coverage, there's been a great deal of interest in the Act, but we do know that there are still some challenges in implementing the Act. We see it being challenged in the context of planning, for example. We're still seeing that child poverty is increasing here, although we have had this Act in place for 10 years. So, I think it's an opportunity for us to reflect on some of the successes as a Senedd, but also to look at the next decade in terms of this important legislation.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, am eich cwestiwn pwysig iawn i ni i gyd yn y Siambr.
Thank you very much, Heledd Fychan, for your very important question to all of us in the Chamber.
I would be very happy to table—find a way and time to table—an oral statement, because we are very proud that Wales has led the way on the future generations Act and the commitment to the well-being of future generations. We work, obviously—. He's very independent, the future generations commissioner, and we value that independence, as do the people of Wales, but we will be marking the tenth anniversary throughout 2025. Indeed, there are events happening all the time. On Thursday, I'm engaging in Light up the Future, future design of the well-being of future generations Act. And I think, with his 'Cymru Can' initiative, Derek Walker has been very pertinent and inspiring for Wales and in the world. So, yes, we will find a date to table that statement.
Fe fyddwn i'n hapus iawn i gyflwyno—canfod dull ac amser i gyflwyno—datganiad llafar, oherwydd rydym ni'n falch iawn fod Cymru wedi arwain y ffordd ar Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol a'r ymrwymiad i lesiant cenedlaethau'r dyfodol. Rydym ni'n amlwg yn gweithio—. Mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn annibynnol iawn, ac rydym ni'n gwerthfawrogi'r annibyniaeth honno, fel gwna pobl Cymru, ond fe fyddwn ni'n nodi deng mlynedd y comisiwn drwy gydol 2025. Yn wir, mae digwyddiadau yn digwydd drwy'r amser. Ddydd Iau, fe fyddaf i'n ymgysylltu â Goleuo'r Dyfodol, sef y wedd a fydd ar Ddeddf Llesiant cenedlaethau'r dyfodol i'r dyfodol. Ac rwy'n credu, gyda'i fenter ef 'Cymru Can', fod Derek Walker wedi bod yn berthnasol ac yn ysbrydoledig iawn i Gymru a thrwy'r byd. Felly, byddwn, fe fyddwn ni'n dod o hyd i ddyddiad i gyflwyno'r datganiad hwnnw.
I'd like to ask for two statements today. Could we have a statement by the Cabinet Secretary for housing on how the Welsh Government works with housing developers to ensure that housing in Wales is built to the appropriate standards? The St Edeyrns estate in my constituency is a new housing estate with over 1,000 properties, a new primary school and some retail units; it's a really lovely community in north Cardiff. But, over the past few years, constituents have continuously come to me for help as there are not enough bins, the roads are still not adopted by the local council, pavements and roads have not been finished to a proper standard, and it's also been reported that plumbing has not been fitted correctly in the houses, and, in one instance, a hair bobble was used as a washer as part of the plumbing. So, could we have a statement to say what the Welsh Government does to ensure that the developers are held to a very high standard?
I'd also like to ask for an update from the Welsh Government on the ways that we are supporting credit unions in Wales to counteract the appalling debt interest rates that were revealed by Michael Sheen in his programme, Michael Sheen's Secret Million Pound Giveaway. I know that Cardiff & Vale Credit Union are doing excellent work, and I'd like to congratulate them on winning the prestigious consumer credit award, but we know that people who are often hardest hit by the sky-high rates of interest are those who are also working very hard, often have multiple jobs. So, I think we should do all we can to support people who need the credit unions, and I'd value an update from the Welsh Government about what we're doing to support credit unions.
Fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad heddiw. A gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros dai ar sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda datblygwyr tai i sicrhau bod tai yng Nghymru yn cael eu hadeiladu hyd at y safonau priodol? Stad o dai newydd yn fy etholaeth i yw stad Edeyrn Sant sydd â thros 1,000 o dai, ysgol gynradd newydd a rhai unedau manwerthu; mae hi'n gymuned hyfryd iawn yng ngogledd Caerdydd. Ond, dros y blynyddoedd diwethaf, mae etholwyr wedi dod ataf i'n gyson i ofyn am gymorth oherwydd nad oes digon o finiau, nid yw'r ffyrdd yn cael eu mabwysiadu gan y cyngor lleol o hyd, nid yw'r palmentydd na'r ffyrdd wedi cyrraedd y safon briodol, ac fe adroddwyd hefyd nad yw'r gwaith plymio wedi ei osod yn iawn yn y tai, Ac, mewn un achos, fe ddefnyddiwyd bobl gwallt fel wasier yn rhan o'r gwaith plymio. Felly, a gawn ni ddatganiad i fynegi'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod datblygwyr yn cael eu dal at safon uchel iawn?
Fe hoffwn i ofyn hefyd am ddiweddariad gan Lywodraeth Cymru ar y ffyrdd yr ydym ni'n cefnogi undebau credyd yng Nghymru i geisio lleddfu effaith cyfraddau llog dyledion ofnadwy a ddatgelwyd gan Michael Sheen yn ei raglen, Michael Sheen's Secret Million Pound Giveaway. Fe wn i fod Undeb Credyd Caerdydd a'r Fro yn gwneud gwaith ardderchog, ac fe hoffwn i eu llongyfarch nhw ar ennill y wobr glodfawr i ddefnyddwyr, ond fe wyddom ni mai'r bobl sy'n cael eu taro galetaf gan gyfraddau llog uchel iawn, yw'r rhai sy'n aml yn gweithio yn galed iawn, mewn sawl swydd yn aml. Felly, rwyf i o'r farn y dylem ni wneud popeth sydd yn ein gallu i gefnogi pobl sydd ag angen am undebau credyd, ac fe fyddwn i'n gwerthfawrogi diweddariad gan Lywodraeth Cymru am yr hyn yr ydym ni'n ei wneud i gefnogi undebau credyd.
Thank you very much, Julie Morgan, and thank you for that question about the way in which housing is developed. We need more housing, as you say, in Wales, both now and for the future, but it has to be a key principle—it is a key principle—of our national planning policy that the quality of the development must not be sacrificed as a result. And that is about the place where housing is built; we need good design, but we need sustainable places where people can live, work and socialise, and I'm sure many of us across this Chamber are very much aware of the circumstances where there hasn't been that engagement with the natural and built environment, between people and places. You'll be interested that we're working with the UK Government and other devolved nations on the development of a UK-wide statutory new homes ombudsman service that will provide dispute resolution between purchasers and new-build developers. But we want this to be embedded in the planning policy design in terms of how new buildings and the public realm fit together in terms of the relationship with the surrounding area. So, thank you for that important question.
And thank you for the question about credit unions and the role that they can play. It is interesting that we have provided funding to ensure that credit unions can actually support those who have not been able to get credit from anywhere else, and that's where the Michael Sheen programme, of course, exposed the horrendous situations that people can get into when they go to those high interest rate, secondary debt market lenders, and the interest rates just increase and increase. So, we're very pleased that, actually, Cardiff & Vale is one example that have taken on the ways in which we're supporting credit unions through these loan arrangements, and have also not only helped those people in getting support for credit, and it may be credit that's needed for something that they weren't anticipating, and that happens in people's lives, in terms of employment, personal circumstances, needs in terms of households.
But thank you also for congratulating Cardiff & Vale, which won the consumer duty award for leadership in consumer finance. And I think that's a real testament to the ethical nature of credit unions, putting customers first, addressing customer needs and focusing on positive customer outcomes.
Diolch yn fawr iawn i chi, Julie Morgan, a diolch i chi am y cwestiwn yna am y ffordd y mae tai yn cael eu datblygu. Mae angen mwy o dai, fel rydych chi'n dweud, yng Nghymru, nawr ac i'r dyfodol, ond mae'n rhaid iddi fod yn egwyddor allweddol—mae hi'n egwyddor allweddol—o'n polisi cynllunio cenedlaethol na ddylid aberthu ansawdd y datblygiad o ganlyniad i hynny. Ac mae hynny'n ymwneud a'r safle y caiff y tai eu hadeiladu arni; mae angen dyluniad da arnom ni, ond mae angen safleoedd cynaliadwy lle gall pobl fyw, gweithio a chymdeithasu yno ac rwy'n siŵr fod llawer ohonom ni ar draws y Siambr hon yn ymwybodol iawn o achosion lle nad yw'r ymgysylltiad hwnnw yn bodoli rhwng yr amgylcheddau naturiol ac adeiledig, na rhwng pobl a lleoedd. Fe fyddwch chi'n falch o glywed ein bod ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU a'r gwledydd datganoledig eraill ar ddatblygu gwasanaeth statudol newydd ar gyfer ombwdsmon cartrefi ledled y DU a fydd yn ceisio datrys anghydfodau rhwng prynwyr a datblygwyr adeiladau newydd. Ond rydym ni'n awyddus i hyn gael ei ymgorffori yn nyluniad polisi cynllunio o ran sut mae adeiladau newydd a'r maes cyhoeddus yn cyd-fynd gyda'i gilydd o ran y berthynas â'r ardal gyfagos. Felly, diolch i chi am y cwestiwn pwysig yna.
A diolch i chi am y cwestiwn am undebau credyd a'u swyddogaeth nhw. Mae hi'n ddiddorol ein bod ni wedi darparu cyllid i sicrhau bod undebau credyd yn gallu cefnogi'r rhai nad ydyn nhw wedi gallu cael credyd o unrhyw fan arall, a dyna'r hyn y gwnaeth rhaglen Michael Sheen, wrth gwrs, ei ddatgelu o ran y sefyllfaoedd erchyll y gall pobl fod ynddyn nhw pan fyddan nhw'n mynd at fenthycwyr y farchnad dyled eilaidd sydd â chyfradd llog uchel ac mae'r cyfraddau llog yn cynyddu fwyfwy. Felly, rydym ni'n falch iawn fod Caerdydd a'r Fro yn un enghraifft sydd wedi ymgymryd â'r ffyrdd yr ydym ni'n cefnogi undebau credyd drwy'r trefniadau hyn ar gyfer benthyciadau, a hefyd, nid yn unig y maen nhw wedi helpu'r bobl hynny i gael cymorth ar gyfer credyd, ac efallai mai credyd sydd ei angen ar gyfer rhywbeth annisgwyl, ac mae pethau o'r fath yn digwydd ym mywydau pobl, o ran cyflogaeth, amgylchiadau personol, anghenion aelwydydd.
Ond diolch i chi hefyd am longyfarch Caerdydd a'r Fro, a enillodd y wobr dyletswydd i ddefnyddwyr am arweinyddiaeth mewn cyllid i ddefnyddwyr. Ac rwy'n credu bod hynny'n dystiolaeth wirioneddol o natur foesegol undebau credyd, sy'n rhoi cwsmeriaid yn gyntaf, yn mynd i'r afael ag anghenion cwsmeriaid ac sy'n canolbwyntio ar ganlyniadau adeiladol i gwsmeriaid.
Can I call for a statement from the Cabinet Secretary with the responsibility for the trunk road network in Wales? Unfortunately, on the A494 in Denbighshire, there are projects that were outstanding that were paused and shelved as a result of the moratorium on investment in new capital projects. One was the Lôn Fawr/Corwen Road junction, which the former First Minister visited to see for himself the dangers at that particular site, in Ruthin. And the other is the Maesgamedd junction in Gwyddelwern, which was also shelved, even though it had been on the schedule for capital investment for decades.
In addition, the A494 saw another fatality in Llanferres over the weekend, between Llanferres and Loggerheads. It is a dangerous road; there are safety issues that need to be addressed. Constituents are asking that these junctions be given a priority, and that the speed limit, particularly in Llanferres all the way through to Loggerheads, be reduced and average-speed cameras installed to prevent the sorts of terrible accidents—life-changing accidents and deaths—that we've seen in recent years.
A gaf i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet sydd â'r cyfrifoldeb am y rhwydwaith cefnffyrdd yng Nghymru? Yn anffodus, ar yr A494 yn sir Ddinbych, mae yna brosiectau rhagorol a gafodd eu gohirio a'u rhoi o'r neilltu o ganlyniad i'r moratoriwm ar fuddsoddiad mewn prosiectau cyfalaf newydd. Roedd cyffordd Lôn Fawr/Ffordd Corwen yn un ohonyn nhw, ac fe ymwelodd y cyn-Brif Weinidog â honno i weld y peryglon ar y safle penodol hwnnw, yn Rhuthun, â'i lygaid ei hun. Ac un arall yw cyffordd Maesgamedd yng Ngwyddelwern, a gafodd ei rhoi o'r neilltu hefyd, er iddi fod ar yr amserlen ar gyfer buddsoddiad cyfalaf ers degawdau.
Yn ogystal â hynny, fe welwyd damwain angheuol arall ar yr A494 yn Llanferres dros y penwythnos, rhwng Llanferres a Thafarn y Celyn. Mae hi'n ffordd beryglus; mae yna faterion o ran diogelwch y mae angen mynd i'r afael â nhw. Mae etholwyr yn gofyn am flaenoriaethu'r cyffyrdd hyn, a lleihau'r terfyn cyflymder, yn enwedig yn Llanferres yr holl ffordd drwodd i Dafarn y Celyn, a gosod camerâu cyflymder cyfartalog i atal y mathau hyn o ddamweiniau erchyll—damweiniau sy'n newid bywydau ac yn lladd—a welsom ni yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Thank you very much, Darren Millar, for drawing attention, in your question, to those particular issues in terms of the management of our trunk roads. I know that the Cabinet Secretary for Transport and North Wales, coming together on those points, will want to respond to you and hear the evidence of the particular issues that are affecting people at this point in time.
Diolch yn fawr iawn i chi, Darren Millar, am dynnu sylw, yn eich cwestiwn, at y materion penodol hynny o ran rheolaeth ar ein cefnffyrdd. Fe wn i y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru, gan ddod at ei gilydd ynglŷn â'r pwyntiau hynny, yn dymuno rhoi ymateb i chi a chlywed y dystiolaeth am y materion penodol sy'n effeithio ar bobl ar hyn o bryd.
Cabinet Secretary, several weeks ago my colleague Julie Morgan raised the issue of the contaminated blood scheme and raised a number of concerns about what seemed to be UK Government's failure to properly implement the recommendations of Sir Brian Langstaff with regard not only to the scheme and its independence, but also the speed at which payments were being made, and you indicated at that stage that there would be a Government statement. Could I ask if it's possible for that Government statement to be expedited? There's a lot of concern amongst the Haemophilia Wales group with regard to this.
Ysgrifennydd Cabinet, sawl wythnos yn ôl, fe gododd fy nghyd-Aelod, Julie Morgan, fater y cynllun gwaed halogedig ac fe gododd hi nifer o bryderon ynghylch yr hyn a oedd yn ymddangos fel methiant o ran Llywodraeth y DU i weithredu argymhellion Syr Brian Langstaff mewn ffordd briodol gyda'r cynllun ac annibyniaeth hwnnw, ond hefyd o ran pa mor gyflym yr oedd taliadau yn cael eu gwneud, ac fe wnaethoch chi nodi ar yr adeg honno y byddai datganiad yn dod gan y Llywodraeth. A gaf i ofyn a yw hi'n bosibl i'r datganiad hwnnw gan y Llywodraeth ddod yn gynt? Fe geir llawer o bryder ymhlith y grŵp Hemoffilia Cymru yn hyn o beth.
Thank you, Mick Antoniw, for raising that question. And, indeed, I can report back that the Cabinet Secretary, Jeremy Miles, on 3 March, met with the Minister for the Cabinet Office, Nick Thomas-Symonds, and Ministers from Scotland and Northern Ireland, to discuss the arrangements to support people infected and affected by the infected blood scandal. And, of course, all those infected and affected by this terrible healthcare scandal are encouraged to register on the Infected Blood Compensation Authority website for regular updates, which include information about the next steps.
But I think it is important that there have been concerns raised about timeliness, as you said, from those who are affected. And, indeed, the infected blood inquiry chair, Sir Brian Langstaff, has now gathered additional evidence, and plans to publish a further report, and that’s going to consider the timeliness and adequacy of the UK Government’s response on compensation.
And can we also recognise Haemophilia Wales? And, of course, we have Julie Morgan here as well, and yourself, Hefin David and others across the Chamber, who have raised these issues. And I recognise that Haemophilia Wales, with Lynne Kelly, the chair, is one of the 27 organisations to submit a statement.
Can I suggest that when there is this report on the update, as Sir Brian Langstaff is engaged in this, that we then bring this back in an updated statement to the Senedd?
Diolch i chi, Mick Antoniw, am godi'r cwestiwn yna. Ac, yn wir, fe allaf i adrodd yn ôl fod yr Ysgrifennydd Cabinet, Jeremy Miles, ar 3 Mawrth, wedi cwrdd â Gweinidog Swyddfa'r Cabinet, Nick Thomas-Symonds, a Gweinidogion o'r Alban a Gogledd Iwerddon, i drafod y trefniadau i gefnogi pobl a gafodd eu heintio ac yr effeithiwyd arnyn nhw gan sgandal y gwaed heintiedig. Ac, wrth gwrs, fe anogir pawb a gafodd eu heintio ac yr effeithiwyd arnynt gan y sgandal ofnadwy hwn o ran gofal iechyd i gofrestru ar wefan yr Awdurdod Iawndal Gwaed Heintiedig i gael diweddariadau rheolaidd, sy'n cynnwys gwybodaeth am y camau nesaf.
Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod pryderon wedi codi ynglŷn ag amseroldeb, fel roeddech chi'n dweud, gan y rhai yr effeithiwyd arnynt. Ac, yn wir, mae cadeirydd yr ymchwiliad gwaed heintiedig, Syr Brian Langstaff, wedi casglu tystiolaeth ychwanegol erbyn hyn, ac mae ef yn bwriadu cyhoeddi adroddiad pellach, ac fe fydd hwnnw'n ystyried amseroldeb a digonolrwydd ymateb Llywodraeth y DU o ran iawndal.
Ac a gawn ni gydnabod Hemoffilia Cymru hefyd? Ac, wrth gwrs, mae Julie Morgan gyda ni yma hefyd, a chwithau, Hefin David ac fe geir eraill ar draws y Siambr, sydd wedi codi'r materion hyn. Ac rwy'n cydnabod bod Hemoffilia Cymru, gyda Lynne Kelly, y cadeirydd, yn un o'r 27 sefydliad i gyflwyno datganiad.
A gaf i awgrymu, pan fydd yr adroddiad hwn ar y diweddariad yn barod, gan fod Syr Brian Langstaff yn gwneud y gwaith hwnnw, ein bod ni'n dod â hyn yn ei ôl gerbron y Senedd wedyn mewn datganiad wedi'i ddiweddaru?
Trefnydd, could I ask for an urgent statement from the First Minister regarding the ongoing situation in the United States of America regarding a woman who has found herself detained in the country due to a visa irregularity? Now, we are all aware of the deeply unfair situation facing this young woman from my constituency, indeed from my village, who has found herself detained in the United States due to this visa irregularity. This is a distressing case, and it is vital that everything possible is done to support her.
The Welsh Government maintains several overseas offices in the USA to foster good relations and promote Wales on the world stage. Given that, I must ask: have any of these offices raised this case with the relevant authorities, to intervene and assist this young woman in any way they can? I fully understand that matters relating to visas are reserved to the Home Office, and issues for UK citizens overseas fall to the Foreign, Commonwealth and Development Office, but given that Wales has this presence in America, I would welcome a statement from the First Minister to ascertain if any action has been taken to date, and to ask what can be done by the Welsh Government to support this young woman, and, if possible, to make representations on her behalf.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad brys gan y Prif Weinidog ynglŷn â'r sefyllfa barhaus yn Unol Daleithiau America ynghylch menyw sydd wedi cael ei chadw yn y ddalfa yn y wlad honno oherwydd afreoleidd-dra ynglŷn â'i fisa? Nawr, rydym ni i gyd yn ymwybodol o'r sefyllfa hynod annheg sy'n wynebu'r fenyw ifanc hon o'm hetholaeth i, o'r un pentref â mi, mewn gwirionedd, sydd wedi cael ei dal yn yr Unol Daleithiau oherwydd yr afreoleidd-dra hwn gyda'i fisa. Mae hwn yn achos gresynus, ac mae hi'n hanfodol fod popeth posibl yn cael ei wneud i'w chefnogi hi.
Mae Llywodraeth Cymru yn cynnal sawl swyddfa dramor yn UDA i feithrin cysylltiadau da a hyrwyddo Cymru ar lwyfan y byd. O ystyried hynny, mae'n rhaid i mi ofyn: a oes unrhyw un o'r swyddfeydd hyn wedi codi'r achos hwn gyda'r awdurdodau perthnasol, i ymyrryd a chynorthwyo'r fenyw ifanc hon mewn unrhyw ffordd y gellir gwneud hynny? Rwy'n deall yn llwyr fod materion yn ymwneud â fisâu yn rhai a gedwir yn ôl i'r Swyddfa Gartref, a bod materion ynglŷn â dinasyddion y DU dramor yn gyfrifoldeb i'r Swyddfa Dramor, y Gymanwlad a Datblygu, ond o ystyried bod y presenoldeb hwn gan Gymru yn America, fe fyddwn i'n croesawu datganiad gan y Prif Weinidog i ganfod a oes unrhyw gamau wedi cael eu cymryd hyd yn hyn, a gofyn beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi'r fenyw ifanc hon a chyflwyno, os yn bosibl, achos ar ei rhan.
Well, thank you very much, Peter Fox, for raising this question regarding this very unfortunate situation, where this woman has been detained in the United States. And thank you for raising this in the Chamber. I will, of course, explore this with the First Minister and our international relations officials, to see if they are aware. Of course, this is reserved to the UK Government and to the Foreign, Commonwealth and Development Office, but with the connections that we have, of course, to the UK Government, we will follow this up.
Wel, diolch yn fawr iawn i chi, Peter Fox, am godi'r cwestiwn hwn ynglŷn â'r sefyllfa anffodus iawn hon, lle cafodd y fenyw hon ei dal yn yr Unol Daleithiau. A diolch i chi am godi hyn yn y Siambr. Fe fyddaf i, wrth gwrs, yn archwilio hyn gyda'r Prif Weinidog a'n swyddogion cysylltiadau rhyngwladol, i weld a ydyn nhw'n ymwybodol o'r mater. Wrth gwrs, mae hwn yn fater a gedwir yn ol i Lywodraeth y DU ac i'r Swyddfa Dramor, y Gymanwlad a Datblygu, ond gyda'r cysylltiadau sydd gennym ni, wrth gwrs, â Llywodraeth y DU, fe fyddwn ni'n mynd ar ôl hyn.
Trefnydd, I would like to request an oral statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care outlining what the women’s health implementation group actually achieved before being disbanded in 2024, as well as an update on its replacement, the women’s health strategic network.
I’m alarmed at the testimonies of women who experience endometriosis, living not just in my region of South Wales West, but broadly within Wales. At an event hosted by Endometriosis UK and Fair Treatment for the Women of Wales, I heard first-hand how frustrated many women were with an average diagnosis time of nine years, 11 months, which is compounded by the fact that waits before receiving an appointment are utterly unacceptable. We are forcing women to live for years in horrendous pain.
Therefore, Trefnydd, could we have an update from the Cabinet Secretary on how the women's health strategic network will help to reduce these totally unacceptable waits for endometriosis care? Thank you.
Trefnydd, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad llafar gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn amlinellu'r hyn a gyflawnodd grŵp gweithredu iechyd menywod mewn gwirionedd cyn iddo gael ei ddiddymu yn 2024, yn ogystal â diweddariad ar yr hyn a ddaeth yn ei le, sef y rhwydwaith strategol iechyd menywod.
Rwy'n bryderus ynglŷn â thystiolaeth menywod sydd â chyflwr endometriosis, nid yn unig y rhai sy'n byw yn fy rhanbarth i yng Ngorllewin De Cymru, ond yn gyffredinol drwy Gymru. Mewn digwyddiad a gynhaliwyd gan Endometriosis UK a Triniaeth Deg i Fenywod Cymru, fe glywais i'n uniongyrchol pa mor rhwystredig yr oedd llawer o fenywod gydag amser diagnosis cyfartalog o naw mlynedd, 11 mis, sy'n cael ei waethygu gan y ffaith fod y cyfnodau aros cyn cael apwyntiad yn gwbl annerbyniol. Rydym ni'n gorfodi menywod i fyw am flynyddoedd mewn poen difrifol.
Felly, Trefnydd, a gawn ni ddiweddariad gan yr Ysgrifennydd Cabinet ar sut y bydd y rhwydwaith strategol iechyd menywod yn helpu i leihau'r cyfnodau aros cwbl annerbyniol hyn am ofal endometriosis? Diolch i chi.
Thank you very much, Altaf Hussain, for raising that question. Of course, this is something that the Deputy Minister for Mental Health and Well-being is now leading on, our women's health plan. Endometriosis and addressing the needs, the clinical needs, the wider needs, of those women experiencing and suffering endometriosis is high up on the agenda. As you know, that will lead to the appointment of more endometriosis nurses. But I will share with her your concerns in terms of the women's health strategic network, the circumstances, and how this will have an impact on the work that we all want to do—and I know this is very much supported across this Chamber—to support those experiencing endometriosis. And of course, it is something where there is this new pill that's coming into consideration, and we need to look at that of course. So, thank you for raising that.
Diolch yn fawr iawn i chi, Altaf Hussain, am godi'r cwestiwn yna. Wrth gwrs, mae hwn yn rhywbeth y mae'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant yn arwain arno nawr, sef ein cynllun iechyd menywod. Mae endometriosis yn ogystal â mynd i'r afael ag anghenion, anghenion clinigol, ac anghenion mwy eang y menywod hynny sydd â phrofiad ac yn dioddef oherwydd endometriosis yn uchel ar yr agenda. Fel gwyddoch chi, fe fydd hynny'n arwain at benodi mwy o nyrsys gofal endometriosis. Ond byddaf yn rhannu eich pryderon o ran rhwydwaith strategol iechyd menywod gyda hi o ran yr amgylchiadau, a sut y bydd hynny ag effaith ar y gwaith yr ydym ni yn awyddus i'w wneud—ac fe wn i y bydd hyn yn cael cefnogaeth fawr ar draws y Siambr hon—ar gyfer cefnogi'r rhai sy'n cael profiad o endometriosis. Ac wrth gwrs, mae'n rhywbeth lle mae'r bilsen newydd hon yn dod i ystyriaeth, ac mae angen i ni edrych ar hynny wrth gwrs. Felly, diolch i chi am godi hynna.
Trefnydd, Monmouthshire County Council will roll back their provision of school buses for children, starting in September, meaning that many learners in rural areas will have to rely on public transport or their parents' cars. But, unfortunately, in Monmouthshire, we're in a situation where a lot of public buses are often late, and sometimes don't even turn up, causing many young people who want to get to school to wait hours each side of school in the wet and the cold. I don't know if I have to declare an interest: my son is included in that. Many parents have already contacted me with major concerns about their children's well-being and safety, and I'm sure you'll agree with me that it's no start to a school day. I believe we have a responsibility to provide safe, reliable transport to schools, and especially at a time when we're trying to tackle soaring absenteeism, unreliable transport just isn't helping. I'm well aware of the ambition to save the council money, but the Welsh Government and council both have a responsibility to ensure that children get to school safely and on time. Children's welfare should be our No. 1 priority. So, Trefnydd, please can I have a statement updating the Senedd on learner travel policy, particularly in light of these concerns? Diolch.
Trefnydd, bydd Cyngor Sir Fynwy yn cwtogi ar ei ddarpariaeth o fysiau ysgol i blant, gan ddechrau ym mis Medi, sy'n golygu y bydd yn rhaid i lawer o ddysgwyr mewn ardaloedd gwledig ddibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus neu ar geir eu rhieni. Ond, yn anffodus, yn sir Fynwy, rydym ni mewn sefyllfa lle mae llawer o fysiau cyhoeddus yn hwyr yn aml, ac weithiau nid ydyn nhw'n troi i fyny hyd yn oed, sy'n achosi i lawer o bobl ifanc sy'n ceisio mynd i'r ysgol aros am oriau ar ddechrau a diwedd diwrnod ysgol yn y gwlybaniaeth a'r oerfel. Nid wyf i'n gwybod a oes raid i mi ddatgan buddiant: mae fy mab i'n gynwysedig yn hyn. Mae llawer o rieni wedi cysylltu â mi eisoes gyda phryderon mawr am lesiant a diogelwch eu plant, ac rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi nad yw'n ddechrau da i ddiwrnod ysgol. Rwy'n credu bod cyfrifoldeb arnom ni i ddarparu cludiant diogel, dibynadwy i ysgolion, ac yn enwedig ar adeg pan ydym ni'n ceisio mynd i'r afael ag absenoldeb cynyddol, nid yw cludiant annibynadwy o unrhyw gymorth. Rwy'n ymwybodol iawn o'r uchelgais i arbed arian sydd gan y cyngor, ond mae gan Lywodraeth Cymru a'r cyngor gyfrifoldeb i sicrhau bod plant yn cyrraedd yr ysgol yn ddiogel ac mewn da bryd. Fe ddylai lles plant fod yn flaenoriaeth bennaf i ni. Felly, Trefnydd, a gaf i ddatganiad i ddiweddaru'r Senedd ar bolisi teithio dysgwyr, yn enwedig yng ngoleuni'r pryderon hyn? Diolch.
Well, I think you'll be very glad to hear—and I'm sure you've seen that from the business statement—that we're having a debate next week, Laura Anne Jones, on learner travel.
Wel, rwy'n credu y byddwch chi'n falch iawn o glywed—ac rwy'n siŵr eich bod chi wedi gweld hynny yn y datganiad busnes—y byddwn ni'n cael dadl yr wythnos nesaf, Laura Anne Jones, ar deithio gan ddysgwyr.
I'm going to ask for a Government statement on Welsh Water—another example of the failure of privatisation. Currently, the major issue I'm receiving from constituents via e-mail is the increase in water bills, which are being described by many as 'eye-watering'. Can the statement outline any influence the Welsh Government have over Welsh Water and water bills? In 2021, chief executive Peter Perry received £892,000 in total remuneration. A previous chief executive said it was the going rate in the private sector. As Vincent Kane asked the previous chief executive, 'Who else can I get water from?'
Can I also ask for a statement from the Welsh Government on biodiversity and the introduction of apex predators? At the pinnacle of every food chain sits the apex predator. These formidable creatures are the top predators in the ecosystem, which means they have no natural enemies and play a crucial role in maintaining ecological balance. The number of apex predators has reduced. Where we do not have the apex predators, rats, gulls, and, in Australia, rabbits, increase rapidly, causing huge environmental problems.
Rwyf i am ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar Ddŵr Cymru—enghraifft arall o fethiant preifateiddio. Ar hyn o bryd, y brif broblem yr wyf i'n ei chlywed gan etholwyr mewn e-byst yw'r cynnydd mewn biliau dŵr, sy'n cael eu disgrifio gan lawer fel 'crocbris'. A all y datganiad amlinellu unrhyw ddylanwad y mae Llywodraeth Cymru yn ei gael ar filiau dŵr a Dŵr Cymru? Yn 2021, fe dderbyniodd y prif weithredwr Peter Perry gyfanswm tâl o £892,000. Roedd prif weithredwr blaenorol yn mynegi mai honno fyddai'r gyfradd arferol yn y sector preifat. Fel gofynnodd Vincent Kane i'r prif weithredwr blaenorol, 'At bwy arall yr af i am ddŵr?'
A gaf i ofyn hefyd am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar fioamrywiaeth a chyflwyniad ysglyfaethwyr ar ben y gadwyn fwyd? Ar ben pob cadwyn fwyd mae ysglyfaethwyr o'r fath. Y creaduriaid arswydus hyn yw'r prif ysglyfaethwyr yn yr ecosystem, sy'n golygu nad oes gelynion naturiol ganddyn nhw ac mae rhan hanfodol ganddyn nhw o ran cynnal cydbwysedd ecolegol. Mae nifer yr ysglyfaethwyr hyn wedi gostwng. Lle nad oes gennym ysglyfaethwyr fel hyn, mae llygod mawr, gwylanod, ac, yn Awstralia, cwningod, yn cynyddu yn gyflym iawn, sy'n achosi problemau amgylcheddol aruthrol.
Diolch yn fawr, Mike Hedges, am eich cwestiynau hefyd.
Thank you very much, Mike Hedges, for your questions too.
I think it's very important, the issue around water bills, and you do address that today, as we seek to support those who have low incomes in households. I would say, and there has been some discussion already this afternoon, that Dŵr Cymru does operate a social tariff. We have been calling for a social tariff in terms of our energy suppliers, and I'm meeting our energy suppliers next week. So, I think there are ways in which we must ensure that customers are aware of the social tariff, and, in fact, they've been piloting wider ways in which they can support vulnerable customers. But thank you for raising that again, and I know the Cabinet Secretary, the Deputy First Minister, is also mindful of these issues in his liaison relations with the water companies that serve Wales.
And you do raise important issues relating to biodiversity and also the apex predators. Just in terms of the apex predators, I understand that this is about ensuring that we have a really careful balance of the ecosystem restoration and that we balance that with public concern, so that any interventions are evidence based and sustainable. And that does include how we actually help deal with managing rats, and you’ve mentioned seagull populations, which can also be an issue. We know that fewer rats will be attracted to a site if food sources, such as spillages around refuse collection areas, are removed and supplies are protected by storing them in secure containers. There are many ways we know, in terms of just managing our waste, in terms of putting outdoor rubbish bags in metal bins where that might be appropriate to stop rats, and keeping gardens free from debris. This is something where, of course, property owners have a legal responsibility for taking steps within the law to control rodents. But this is important in terms of biodiversity and making sure, as we balance the ecosystem restoration, that we acknowledge these issues.
Can I just draw attention to the Nature Networks programme? The Nature Networks fund has had a significant positive impact, with 90 projects funded and over £54 million awarded since 2021, working with NRW and the National Lottery Heritage Fund. This is important about resilience, the protection of protected land and marine sites, but also biosecurity, engaging with those other important third sector organisations, like RSPB, looking at non-native invasive mammalian predators, particularly rats. And also, the project includes Jinx, a three-year-old working cocker spaniel and the UK’s first conservation detection dog.
Rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn, gyda'r mater ynghylch biliau dŵr, ac rydych chi wedi mynd i'r afael â hynny heddiw, wrth i ni geisio cefnogi'r rhai sydd mewn aelwydydd incwm isel. Fe fyddwn i'n dweud, ac mae rhywfaint o drafodaeth wedi bod ynglŷn â hyn eisoes y prynhawn yma, fod Dŵr Cymru yn rhedeg tariff cymdeithasol. Rydym ni wedi bod yn galw am dariff cymdeithasol o ran ein cyflenwyr ynni, ac fe fyddaf i'n cwrdd â'n cyflenwyr ynni ni'r wythnos nesaf. Felly, rwy'n credu bod ffyrdd i'w cael er mwyn i ni sicrhau bod cwsmeriaid yn ymwybodol o'r tariff cymdeithasol ac, mewn gwirionedd, maen nhw wedi bod yn treialu ffyrdd ehangach o roi cefnogaeth i gwsmeriaid agored i niwed. Ond diolch i chi am godi hyn eto, ac fe wn i fod yr Ysgrifennydd Cabinet, y Dirprwy Brif Weinidog, yn ymwybodol o'r materion hyn hefyd yn rhinwedd ei berthynas gyswllt â'r cwmnïau dŵr sy'n gwasanaethu Cymru.
Ac rydych chi'n codi materion pwysig sy'n ymwneud â bioamrywiaeth a'r ysglyfaethwyr ar ben y gadwyn fwyd. O ran yr ysglyfaethwyr ar ben y gadwyn, rwy'n deall bod hyn yn ymwneud â sicrhau cydbwysedd gofalus iawn wrth adfer ecosystemau a'n bod ni'n cydbwyso hynny â phryderon y cyhoedd, fel bydd unrhyw ymyriadau yn seiliedig ar dystiolaeth ac yn gynaliadwy. Ac mae hynny'n cynnwys sut y byddwn ni'n helpu i ymdrin â rheoli llygod mawr, mewn gwirionedd, ac rydych chi wedi sôn am boblogaethau gwylanod, a all fod yn broblem hefyd. Fe wyddom ni y bydd llai o lygod mawr yn cael eu denu i safle os bydd ffynonellau o fwyd, megis pethau sydd wedi eu colli ar lawr o gwmpas ardaloedd casglu sbwriel, yn cael eu symud a bod cyflenwadau yn cael eu diogelu trwy eu storio yn sownd mewn cynwysyddion. Mae yna lawer o ffyrdd yr ydym ni'n gwybod amdanyn nhw, o ran dim ond rheoli ein gwastraff, fel rhoi bagiau sbwriel awyr agored mewn biniau metel lle gallai hynny fod yn briodol i atal llygod mawr, a chadw gerddi yn rhydd o falurion. Mae hyn yn rhywbeth lle mae gan berchnogion eiddo, wrth gwrs, gyfrifoldeb cyfreithiol dros gymryd camau o fewn y gyfraith i reoli cnofilod. Ond mae hyn yn bwysig o ran bioamrywiaeth a sicrhau, wrth i ni gydbwyso'r gwaith i adfer yr ecosystem, ein bod ni'n cydnabod y materion hyn.
A gaf i dynnu sylw at raglen Rhwydweithiau Natur? Mae cronfa Rhwydweithiau Natur wedi bod ag effaith gadarnhaol sylweddol, gyda 90 o brosiectau yn cael eu hariannu a thros £54 miliwn wedi ei ddyfarnu ers 2021, gan weithio gyda CNC a Chronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Mae hyn yn bwysig o ran cydnerthedd, diogelu tir gwarchodedig a safleoedd morol, ond o ran bioddiogelwch hefyd, gan ymgysylltu â'r sefydliadau trydydd sector pwysig hynny, fel yr RSPB, a chan edrych ar ysglyfaethwyr mamalaidd goresgynnol anfrodorol, llygod mawr yn arbennig. Hefyd, mae'r prosiect yn cynnwys Jinx, cocker spaniel, ci gwaith tair oed sy'n gi canfod cadwraeth cyntaf yn y DU.
Horse racing is a vital part of Wales’s culture, economy and sporting heritage. Our three racecourses—Chepstow, Ffos Las and Bangor-on-Dee in north Wales—attract thousands of visitors each year, supporting local businesses, creating jobs and boosting tourism. The Welsh contribution to the sport has been big this year, with Welshman Lorcan Williams winning the champion hurdle with Golden Ace at Cheltenham last week, and Rebecca Curtis and Sean Bowen also bringing wins home for Wales.
The industry contributes millions to our economy, and it’s the third largest sport after football and rugby, yet it faces challenges from competition with other racing jurisdictions due to rising costs. During the pandemic, the Welsh Government rightly provided financial support to help the sector survive, but, as we look to the future, we must ensure it thrives. Increased investment in facilities, prize money and infrastructure will help secure its sustainability and maintain Wales’s place in the racing world.
The recent announcement on the banning of greyhound racing has reasonably caused a lot of anxiety in the industry that they could be next. So, given the cultural and economic importance, will the Welsh Government confirm its continued support for horse racing and its growing industry in Wales? Thank you.
Mae rasio ceffylau yn rhan hanfodol o ddiwylliant, economi a threftadaeth chwaraeon Cymru. Mae ein tri chwrs rasio—Cas-gwent, Ffos Las a Bangor is-Coed yn y gogledd—yn denu miloedd o ymwelwyr bob blwyddyn, sy'n cefnogi busnesau lleol, yn creu swyddi ac yn hybu twristiaeth. Mae cyfraniad Cymru at y gamp wedi bod yn fawr iawn eleni, gyda'r Cymro Lorcan Williams yn ennill y ras glwydi i bencampwyr gyda Golden Ace yn Cheltenham yr wythnos diwethaf, a Rebecca Curtis a Sean Bowen yn dod adref i Gymru yn fuddugol hefyd.
Mae'r diwydiant yn cyfrannu miliynau at ein heconomi a rasio ceffylau sy'n drydydd, ar ôl pêl-droed a rygbi, ymhlith ein chwaraeon mawr ac eto mae rasio ceffylau yn wynebu heriau o ran cystadlu ag awdurdodaethau rasio eraill oherwydd costau cynyddol. Yn ystod y pandemig, rhoddodd Llywodraeth Cymru gymorth ariannol i helpu'r sector i oroesi a hynny'n briodol ond, wrth i ni edrych tua'r dyfodol, mae'n rhaid i ni sicrhau ei ffyniant. Fe fyddai mwy o fuddsoddiad mewn cyfleusterau, arian gwobr a seilwaith yn helpu i sicrhau ei gynaliadwyedd a chynnal safle Cymru yn y byd rasio.
Mae'r cyhoeddiad diweddar ar wahardd rasio milgwn wedi achosi llawer o bryder rhesymol yn y diwydiant y gallen nhw fod yn nesaf. Felly, o ystyried y pwysigrwydd diwylliannol ac economaidd, a fydd Llywodraeth Cymru yn cadarnhau ei chefnogaeth barhaus i rasio ceffylau a'i ddiwydiant sy'n tyfu yng Nghymru? Diolch i chi.
Well, I can assure you that the Welsh Government recognises the importance of horse racing in Wales, and can we congratulate those Welsh horsemen and women on their success recently? But obviously then we need to see that in the context of all the welfare standards that we would expect.
Wel, fe allaf i eich sicrhau chi bod Llywodraeth Cymru yn cydnabod pwysigrwydd rasio ceffylau yng Nghymru, ac a gawn ni longyfarch y marchogion hynny o Gymru ar eu llwyddiant diweddar? Ond yn amlwg mae angen i ni ystyried hynny wedyn yng nghyd-destun pob un o'r safonau lles y byddem ni'n eu disgwyl.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar y rhaglen rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol 2025-26. Huw Irranca-Davies, felly, i wneud y datganiad.
The next item, therefore, will be the statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on the flood and coastal erosion risk management programme 2025-26. Huw Irranca-Davies to make the statement.
Diolch, Llywydd, and I am very pleased to announce the flood and coastal erosion risk management programme for 2025-26. For the last two years, we have made over £75 million available to lead flood risk management authorities, the RMAs, right across Wales. This year, we will do the same again at £77 million, our highest ever level of investment, as we continue to deliver against our programme for government commitment to reduce flood risk to over 45,000 properties.
Diolch, Llywydd, ac rwy'n falch iawn o gyhoeddi'r rhaglen rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol ar gyfer 2025-26. Dros y ddwy flynedd ddiwethaf, rydym ni wedi sicrhau bod dros £75 miliwn ar gael i arwain awdurdodau rheoli perygl llifogydd, yr Awdurdodau Rheoli Risg (RMAs), ledled Cymru. Eleni, fe fyddwn ni'n gwneud yr un peth eto ar gyfradd o £77 miliwn, ein cyfradd uchaf o fuddsoddiad erioed, wrth i ni barhau i gyflawni yn unol â'n hymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu i liniaru perygl llifogydd ar gyfer dros 45,000 o dai.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Ond, dangosodd y gaeaf hwn unwaith eto realiti llym newid hinsawdd i ni. Nid oes angen i mi atgoffa'r Aelodau am effaith storm Bert ym mis Tachwedd, a effeithiodd ar dros 700 eiddo ledled Cymru, na'r dinistr a ddilynodd storm Darragh ym mis Rhagfyr.
However, this winter showed us, yet again, the harsh reality of climate change. I need not remind Members of the impact of storm Bert in November, which affected more than 700 properties across Wales, nor the destruction that followed storm Darragh in December.
The First Minister and I were very glad to confirm the £500 and £1,000 grants for affected households through the emergency financial assistance scheme, and I very much welcome the opportunity to bring key agencies and responders together following those storms to reflect on what worked and the lessons learnt. In early January, I also confirmed up to a further £8.1 million capital funding to RMAs to undertake emergency repair work.
Dirprwy Lywydd, this is what delivery looks like in a crisis: rapid, practical support, when people need it most. These events reinforce how our flood programme must be, and indeed is: robust to deliver both a planned pipeline of works and to manage the demands of any required emergency response. I will shortly outline how we are delivering again this year. But first, however, I think it's important to pay tribute to the RMAs who continue their work, day in, day out, to help us reduce flood risk in the face of significant challenge. Our local authorities and Natural Resources Wales continue to develop new and construct defences, provide warnings, respond to incidents and maintain vast numbers of assets, often hidden assets, right across Wales. In fact, the success of flood risk management so often is what we don’t see, both in minimising the flood incidents themselves, and often through invisible infrastructure and tools. This could be an underground culvert, a small grass embankment in a park, or a swale by a road. Every single asset requires investment, monitoring and maintenance. This does not happen by chance; it’s because we continue to make it a priority, and we fund it, and risk management authorities continue their tireless work.
Over the last year, indeed, our risk management authorities have made real achievements, supported by Welsh Government funding. Take, for example, NRW’s £6 million scheme in Ammanford, which the First Minister and I were delighted to officially open back in September. The scheme was designed with climate change in mind, it futureproofs over 380 properties against the risk of flooding. And then there’s the Hirael bay coastal defence scheme, which I had the pleasure of opening last May. The scheme is reducing the risk of coastal flooding to 186 homes and eight businesses, whilst also simultaneously rejuvenating the promenade and providing active travel routes for the local community and visitors. We also saw the construction of the final three schemes under the coastal risk management programme. We are investing £14.1 million in Kinmel Bay, £3.4 million in Llandudno, and £3.4 million in Barmouth viaduct gardens. This programme has now seen £291 million of investment from the Welsh Government over five years, and once all the schemes are complete they will benefit almost 14,000 homes and businesses.
And all of these schemes bring wider benefits to communities, including, by the way, job opportunities. For example, the central Rhyl coastal risk management scheme alone provided opportunities for seven apprenticeships and two graduate trainees. And during my recent visit to the £26.8 million coastal scheme in Aberaeron, I met apprentices who are actively involved in learning and developing skills and approaches to ensure sustainable construction methods. The construction company also visited local schools to raise awareness and encourage students to become our future civil engineers.
And, of course, there’s more work taking place that will benefit communities right across Wales. For example, I recently visited NRW’s Stephenson Street scheme in Newport. This flagship £21 million scheme, which is due for completion in early summer, will benefit an estimated 2,000 homes and businesses—2,000 homes and businesses. It is the largest scheme ever constructed by NRW, and I have to say I was also impressed by their innovative approach. For example, Dirprwy Lywydd, NRW used low-carbon steel for the 700m of sheet piling that the scheme required. They saved over 350 tonnes of CO2. These were installed using a silent sheet piler, which reduced noise and disruption to local people and businesses and, by the way, the wildlife as well.
But, that said, the success of our flood programme does not lie simply with major capital construction projects. Warning and informing are pivotal in ensuring communities are prepared to act. Back in July 2024, NRW launched their new flood warning information service for Wales, which received almost £6 million of Welsh Government funding. This was a business-critical capital investment project, which has enabled them to provide a service tailored to the needs of people in Wales. The new service has delivered improvements to warning message content and efficiencies that lessen the pressure on the duty officers during flood events, allowing them to focus on the big risks. And it also addresses learning from the floods in February 2020. Since it was launched back in July 2024, the new flood warning service has issued 553 flood alerts, 197 flood warnings and two severe flood warnings, and these alerts and warnings have been sent to over 42,000 customers.
This year, with our record levels of spending, we are investing £36 million in capital funding, which includes £22 million for NRW and £14 million for local authorities. So, we are funding flood alleviation schemes right across Wales, such as Bontnewydd in Gwynedd, Pentre in RCT, Gurnos in Powys, and Havens Head in Pembrokeshire. And, in addition, we will allocate over £24 million in revenue to NRW and nearly £16 million to our local authorities, including £11 million to support the continued construction of schemes under the coastal risk management programme.
And as we know, as well as building hard defences, working with nature is crucial in helping to keep our communities safe from flooding. An example of this is Caerphilly County Borough Council’s Parc Cwm Darren scheme, which involved planting 18,000 trees over 2.6 hectares to boost carbon sequestration, improve the soil health and slow the flow of the Nant Bargoed and Rhymney rivers. Now, moving forward, we’re investing an additional £2 million to support 23 similar projects across Wales, aimed at enhancing the natural environment and reducing flood risk for up to 2,800 properties.
Roedd y Prif Weinidog a minnau'n falch iawn o gadarnhau'r grantiau o £500 a £1,000 drwy'r cynllun cymorth ariannol brys i aelwydydd yr effeithiwyd arnynt, ac rwy'n croesawu'r cyfle yn fawr i ddod ag asiantaethau ac ymatebwyr allweddol ynghyd yn dilyn y stormydd hynny i fyfyrio ar yr hyn a fu'n effeithiol a'r gwersi a gafodd eu dysgu. Yn gynnar ym mis Ionawr, fe wnes i gadarnhau hefyd y byddai at £8.1 miliwn o gyllid cyfalaf pellach ar gael i'r awdurdodau rheoli perygl llifogydd i ymgymryd â gwaith atgyweirio brys.
Dirprwy Lywydd, dyma sut wedd sydd ar gyflawni mewn argyfwng: cefnogaeth gyflym, ymarferol, pan fydd ei angen fwyaf ar bobl. Mae'r digwyddiadau hyn yn atgyfnerthu sut y mae'n rhaid i'n rhaglen llifogydd fod, ac felly y mae hi'n wir: yn rhaglen sy'n ddigon cadarn i gyflawni llif o waith a gynllunir ac ar gyfer rheoli gofynion unrhyw ymateb brys sydd ei angen. Yn fuan, fe fyddaf i'n amlinellu sut yr ydym ni am gyflawni eto eleni. Ond yn gyntaf, serch hynny, rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig rhoi teyrnged i'r awdurdodau rheoli perygl llifogydd sy'n parhau â'u gwaith, ddydd ar ôl dydd, i'n helpu ni wrth leihau'r perygl o lifogydd yn wyneb her sylweddol. Mae ein hawdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru yn dal i ddatblygu a llunio amddiffynfeydd newydd, rhoi rhybuddion, ymateb i ddigwyddiadau a chynnal nifer helaeth o asedau, asedau sydd o'r golwg yn aml, ledled Cymru. Mewn gwirionedd, mae llwyddiant rheoli perygl llifogydd yn ymwneud mor aml â'r hyn nad ydym ni'n ei weld, o ran lleihau'r digwyddiadau llifogydd eu hunain, ac yn aml trwy gyfrwng seilwaith ac offer anweledig. Fe allai hynny fod yn gwlfer tanddaearol, yn arglawdd glaswellt bach mewn parc, neu bant ar fin ffordd. Mae pob ased unigol yn gofyn am fuddsoddiad, monitro a chynnal a chadw. Nid yw hynny'n digwydd ar hap a damwain; mae'n digwydd oherwydd ein bod ni'n ei gwneud hi'n flaenoriaeth barhaus, ac rydym ni'n ei hariannu, ac mae'r awdurdodau rheoli risg yn parhau â'u gwaith yn ddiflino.
Dros y flwyddyn ddiwethaf, yn wir, mae ein hawdurdodau rheoli risg wedi cyflawni yn wirioneddol, gyda chefnogaeth cyllid gan Lywodraeth Cymru. Cymerwch chi gynllun £6 miliwn Cyfoeth Naturiol Cymru yn Rhydaman er enghraifft, ac roedd y Prif Weinidog a minnau'n falch iawn o'i agor yn swyddogol ym mis Medi. Fe ddyluniwyd y cynllun gyda newid hinsawdd mewn golwg, mae'n diogelu dros 380 o dai yn erbyn y risg o lifogydd. Ac yna mae cynllun amddiffyn arfordirol Bae Hirael, ac fe gefais i'r pleser o agor hwnnw fis Mai'r llynedd. Mae'r cynllun yn lleihau'r risg o lifogydd arfordirol i 186 o gartrefi ac wyth busnes, gan adnewyddu'r promenâd ar yr un pryd â hynny a darparu llwybrau teithio llesol i'r gymuned leol ac ymwelwyr. Fe welsom ni adeiladu'r tri chynllun olaf o dan y rhaglen rheoli risg arfordirol hefyd. Rydym ni'n buddsoddi £14.1 miliwn ym Mae Cinmel, £3.4 miliwn yn Llandudno, a £3.4 miliwn yng ngerddi traphont Abermaw. Mae'r rhaglen hon wedi gweld buddsoddiad o £291 miliwn gan Lywodraeth Cymru dros bum mlynedd erbyn hyn, a phan fydd yr holl gynlluniau wedi eu cwblhau, fe fyddan nhw o fudd i bron i 14,000 o gartrefi a busnesau.
Ac mae'r cynlluniau hyn i gyd yn dwyn manteision ehangach i gymunedau, gan gynnwys, gyda llaw, gyfleoedd ar gyfer gweithio. Er enghraifft, roedd cynllun rheoli risg arfordirol canol y Rhyl ar ei ben ei hun yn darparu cyfleoedd ar gyfer saith o brentisiaethau a dau hyfforddai graddedig. Ac yn ystod fy ymweliad diweddar â'r cynllun arfordirol gwerth £26.8 miliwn yn Aberaeron, fe wnes i gyfarfod â phrentisiaid sy'n cymryd rhan weithredol o ran dysgu a datblygu sgiliau a dulliau i sicrhau dulliau cynaliadwy o adeiladu. Ymwelodd y cwmni adeiladu ag ysgolion lleol hefyd i godi ymwybyddiaeth ac annog myfyrwyr i fod yn beirianwyr sifil yn y dyfodol.
Ac, wrth gwrs, mae mwy o waith yn digwydd a fydd o fudd i gymunedau ledled Cymru. Er enghraifft, fe ymwelais i â chynllun Stryd Stephenson CNC yng Nghasnewydd yn ddiweddar. Bydd y cynllun blaenllaw hwn sy'n werth £21 miliwn, y dylid ei gwblhau ar ddechrau'r haf, o fudd i 2,000 o gartrefi a busnesau yn ôl yr amcangyfrif—2,000 o gartrefi a busnesau. Dyma'r cynllun mwyaf a adeiladodd CNC erioed, ac mae'n rhaid i mi ddweud bod eu dull arloesol wedi gwneud argraff arna' i hefyd. Er enghraifft, Dirprwy Lywydd, fe ddefnyddiwyd dur carbon isel gan CNC ar gyfer y 700m o seilbyst llen yr oedd eu hangen ar gyfer y cynllun. Arbedwyd dros 350 tunnell o CO2. Cafodd y rhain eu gosod drwy ddefnyddio peiriant tawel i osod y seilbyst llen, ac roedd hynny'n cyfyngu ar y sŵn a'r aflonyddwch i bobl a busnesau lleol a'r bywyd gwyllt hefyd, gyda llaw.
Ond, wedi dweud hynny, nid yw llwyddiant ein rhaglen llifogydd ni'n ymwneud yn unig â phrosiectau adeiladu cyfalaf mawr. Mae rhybudd a gwybodaeth yn hanfodol o ran sicrhau bod cymunedau yn barod i weithredu. Yn ôl ym mis Gorffennaf 2024, fe lansiodd CNC eu gwasanaeth gwybodaeth newydd ar gyfer rhybuddion llifogydd i Gymru, a gafodd bron i £6 miliwn o gyllid gan Lywodraeth Cymru. Roedd hwn yn brosiect buddsoddi cyfalaf hanfodol i fusnesau, sydd wedi caniatáu iddyn nhw ddarparu gwasanaeth wedi'i deilwra i anghenion pobl yng Nghymru. Mae'r gwasanaeth newydd wedi darparu gwelliannau i gynnwys negeseuon rhybuddio ac effeithlonrwydd sy'n lleihau'r pwysau ar y swyddogion sydd ar ddyletswydd yn ystod digwyddiadau llifogydd, gan ganiatáu iddyn nhw ganolbwyntio ar y peryglon mwyaf. Ac mae hyn yn mynd i'r afael hefyd â'r hyn a ddysgwyd o'r llifogydd ym mis Chwefror 2020. Ers ei lansio ym mis Gorffennaf 2024, mae'r gwasanaeth rhybuddion llifogydd newydd wedi cyhoeddi 553 o rybuddion llifogydd, 197 o rybuddion llifogydd a dau rybudd o lifogydd difrifol, ac mae'r rhybuddion a'r larymau hyn wedi cael eu hanfon i dros 42,000 o gwsmeriaid.
Eleni, gyda'r cyfraddau uchaf erioed o wariant, rydym ni'n buddsoddi £36 miliwn mewn cyllid cyfalaf, sy'n cynnwys £22 miliwn i CNC a £14 miliwn i'r awdurdodau lleol. Felly, rydym ni'n ariannu cynlluniau lliniaru llifogydd ledled Cymru, fel ym Montnewydd yng Ngwynedd, Pentre yn RhCT, Gurnos ym Mhowys, a Havens Head yn sir Benfro. Yn ogystal â hynny, fe fyddwn ni'n dyrannu dros £24 miliwn mewn refeniw i CNC a bron i £16 miliwn i'n hawdurdodau lleol, sy'n gynnwys £11 miliwn i gefnogi'r gwaith parhaus o adeiladu cynlluniau yn unol â'r rhaglen rheoli risg arfordirol.
Ac fel gwyddom ni, yn ogystal ag adeiladu amddiffynfeydd caled, mae gweithio gyda natur yn hanfodol er mwyn helpu i gadw ein cymunedau ni'n ddiogel rhag llifogydd. Enghraifft o hyn yw cynllun Parc Cwm Darren, Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, a oedd yn cynnwys plannu 18,000 o goed dros 2.6 hectar i hybu atafaelu carbon, gwella ansawdd y pridd ac arafu llif afonydd Nant Bargoed a Rhymni. Nawr, wrth symud ymlaen, rydym ni'n buddsoddi £2 filiwn ychwanegol i gefnogi 23 o brosiectau tebyg ledled Cymru, gyda'r nod o wella'r amgylchedd naturiol a lleihau'r perygl o lifogydd ar gyfer hyd at 2,800 o dai.
Mae’r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru wedi ymrwymo i helpu i gadw cymunedau’n ddiogel rhag llifogydd, a bydd yn parhau i ymrwymo i hynny. Rydyn ni’n ategu ein geiriau gyda'r buddsoddiad mwyaf erioed a gweithredu gwirioneddol i ddiogelu cymunedau ledled Cymru, o'r Rhyl i Aberdaugleddau, i Gasnewydd. Pan fyddwn ni’n gwneud addewidion, rydyn ni’n eu cyflawni, a gall y cymunedau rydyn ni’n eu gwasanaethu weld y gwahaniaeth.
This Welsh Labour Government is, and will continue to be, committed to helping keep communities safe from flooding. We're backing our words with record investment and tangible action to protect communities right across Wales, from Rhyl to Milford Haven and Newport. When we make promises, we deliver on them, and the communities we that serve can see the difference.
This is what, Dirprwy Lywydd, a delivering Government looks like. We don't just talk about climate resilience, we build it. We don't just sympathise with flood victims, we help them recover. And we don't just plan for the future, we secure the future. Diolch yn fawr iawn.
Dyma sut wedd, Dirprwy Lywydd, sydd ar Lywodraeth sy'n cyflawni. Nid dim ond siarad am gydnerthedd hinsawdd yr ydym ni, rydym ni'n ei adeiladu. Nid dim ond cydymdeimlo â dioddefwyr llifogydd yr ydym ni, rydym ni'n eu helpu nhw i gael adferiad. Ac nid dim ond cynllunio i'r dyfodol yr ydym ni, rydym yn diogelu'r dyfodol. Diolch yn fawr iawn.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement today. The capital projects that are undertaken by RMAs are intended to deliver the aims of the national strategy for flood and coastal erosion risk management in Wales and the programme for government commitment. However, we all know here—we've all been witness in recent years—that Wales has suffered devastating impacts from flooding, such as the impacts to homes, rail infrastructure and businesses. We saw what happened in Rhondda Cynon Taf following storm Dennis, with more recent examples coming from storms Bert and Darragh, which followed each other almost simultaneously. Storm Bert brought rainfall that was between 50 per cent and 100 per cent of the total average expected in just the month of November and, as a result, some rivers reached the highest levels ever recorded. More than 700 properties were flooded during Bert and around 95,000 houses were left without power during storm Darragh. And storm Darragh was quite frightening, really, when speaking with the Meteorological Office and the National Grid, about how that storm changed from being one where they were expecting a lot of rain to the massive and huge winds and turbulence that we had. Llandudno pier in Aberconwy suffered severe damage. Several kiosks were ripped from their foundations, causing £250,000 worth of damage.
Now, Natural Resources Wales are reporting that 272,817 properties are now at risk of flooding in Wales, and that's one in seven. So, that's actually seen an increase of 132,817 properties that will be at risk in 20 years. Now, we know from research undertaken that these flood incident levels and storms will increase, and will increase more frequently. You marvelled earlier about NRW and the money you've put into that, about flood incident alerts, but there have been concerns as well—you know, Cabinet Secretary—when we've been taking evidence on these in our committee, that it was storm Darragh that was issued as an amber, when, in real terms, it should have actually been a red. So, we really do need to be sure, when these alerts are going out, that they are accurate and that they don't allow any complacency in the system.
Now, with extreme weather events set to become more frequent, and flooding set to increase along the line, throwing money at NRW is not necessarily the answer. We know, don't we, that there were over 70 members of staff needed just to deal with our flooding responsibilities, going forward. What are the numbers now? How is the recruiting of people to work in that area taking place?
I know that my colleague Carolyn has often mentioned this, about riparian owners and ordinary watercourses across Wales. Sometimes these riparian owners do not know their own responsibilities. So, how can you bring this more to the fore? Will you also clarify what enforcement can be taken against riparian landowners that do not take any responsibility? Can the Cabinet Secretary clarify who will take responsibility where there is no identified landowner?
And finally, in the climate change committee, we have recently considered the problems caused by the lack of one register of vulnerable people or people in priority need. During the recent water outage that my colleague Darren Miller and I experienced, it turned out to be a gold command, but all the different responders and emergency services were using different lists. Dŵr Cymru themselves have 3,500 on their list. At the end of the few days of the crisis, it was up to 7,500, which tells me those figures were inaccurate at the start. So, how can we make sure we've got one, all-encompassing register? I know there are GDPR issues, but, in moments of crisis, that has to be the priority, that those people who are classed as vulnerable and those people classed as priority need get the help they need.
And also, finally, can we, as Members of this elected institution, be advised when a crisis incident occurs and it's a gold or a bronze or a silver command? Elected county councillors get to know, but we don't, and we are on the front line when these incidents occur. Diolch.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad heddiw. Bwriad y prosiectau cyfalaf sy'n cael eu cyflawni gan yr RMAs yw cyflawni nodau'r strategaeth genedlaethol ar gyfer rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol yng Nghymru ac ymrwymiad y rhaglen lywodraethu. Er hynny, fe wyddom ni i gyd yma—rydym ni i gyd wedi bod yn dystion yn y blynyddoedd diwethaf—fod Cymru wedi dioddef effeithiau dinistriol oherwydd llifogydd, fel effeithiau ar gartrefi, seilwaith rheilffyrdd a busnesau. Fe welsom ni'r hyn a ddigwyddodd yn Rhondda Cynon Taf yn dilyn storm Dennis, gydag enghreifftiau mwy diweddar yn deillio o stormydd Bert a Darragh, a ddilynodd ei gilydd bron ar unwaith. Daeth Storm Bert â glawogydd a oedd rhwng 50 y cant a 100 y cant o'r cyfanswm disgwyliedig ym mis Tachwedd yn unig ac, o ganlyniad i hynny, cyrhaeddodd lefelau rhai afonydd hyd at eu huchaf erioed ar gofnod. Cafodd dros 700 o dai eu boddi yn ystod storm Bert ac fe adawyd tua 95,000 o dai heb ynni yn ystod storm Darragh. Ac roedd storm Darragh yn frawychus iawn, a dweud y gwir, wrth siarad gyda'r Swyddfa Feteorolegol a'r Grid Cenedlaethol, ynglŷn â'r ffordd y newidiodd y storm honno o fod yn un lle roedden nhw'n disgwyl llawer o law i gynhyrchu'r gwyntoedd a'r tyrfedd aruthrol ac enfawr a welsom ni. Fe ddifrodwyd pier Llandudno yn Aberconwy yn ddifrifol. Cafodd nifer o gabanau eu rhwygo o'u sylfeini, gan achosi gwerth £250,000 o ddifrod.
Nawr, mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn adrodd bod 272,817 eiddo mewn perygl oherwydd lifogydd yng Nghymru erbyn hyn, ac mae hynny'n un ym mhob saith. Felly, mae hynny'n dangos cynnydd gwirioneddol o 132,817 eiddo a fydd mewn perygl ymhen 20 mlynedd. Nawr, fe wyddom ni oherwydd ymchwil a wnaethpwyd y bydd y lefelau hyn o lifogydd a stormydd yn cynyddu, ac y byddan nhw'n cynyddu ar fwy o gyflymder. Roeddech chi'n rhyfeddu'n gynharach at CNC a'r arian a roesoch chi i mewn i hynny, am rybuddion llifogydd, ond fe fu yna bryderon hefyd—wyddoch chi, Ysgrifennydd Cabinet—pan wnaethom ni gymryd tystiolaeth ar y rhain yn ein pwyllgor, mai fel storm categori oren y cyhoeddwyd Darragh pan, mewn termau gwirioneddol, y dylasai'r categori fod yn goch. Felly, mae gwir angen i ni fod yn sicr, pan fydd y rhybuddion hyn yn cael eu cyhoeddi, eu bod nhw'n gywir ac nad ydyn nhw'n caniatáu unrhyw hunanfodlonrwydd yn y system.
Nawr, gyda digwyddiadau tywydd eithafol yn digwydd yn amlach, ac fe fydd llifogydd yn cynyddu drwyddi draw, nid taflu arian at CNC yw'r ateb o reidrwydd. Fe wyddom ni, oni wnawn ni, fod angen dros 70 aelod o staff dim ond i ymdrin â'n cyfrifoldebau ni o ran llifogydd, wrth symud ymlaen. Beth yw'r rhifau nawr? Beth yw'r sefyllfa o ran recriwtio pobl i weithio yn y maes hwnnw?
Fe wn i fod fy nghyd-Aelod Carolyn wedi sôn am hyn yn aml, sef am berchnogion glannau afon a chyrsiau dŵr cyffredin ledled Cymru. Weithiau nid yw'r perchnogion glannau hyn yn ymwybodol o'u cyfrifoldebau eu hunain. Felly, sut allwch chi dynnu sylw at hyn? A wnewch chi egluro hefyd pa orfodaeth y gellir ei defnyddio yn erbyn tirfeddianwyr sy'n berchnogion glannau afon nad ydyn nhw'n cymryd unrhyw gyfrifoldeb? A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet egluro pwy fydd yn cymryd y cyfrifoldeb pryd nad oes tirfeddiannwr wedi ei nodi?
Ac yn olaf, yn y pwyllgor newid hinsawdd yn ddiweddar roeddem ni'n ystyried y problemau a achosir gan ddiffyg cofrestr unigol o bobl agored i niwed neu bobl sydd ag anghenion blaenoriaethol. Yn ystod y pall yn y cyflenwad dŵr a brofodd fy nghyd-Aelod Darren Miller a minnau'n ddiweddar, roedd honno'n drefn reoli aur fel roedd hi'n digwydd, ond roedd yr holl ymatebwyr amrywiol a'r gwasanaethau brys yn defnyddio rhestrau gwahanol. Mae gan Dŵr Cymru 3,500 ar eu rhestr eu hunain. Ar ddiwedd yr argyfwng o ychydig ddyddiau, roedd hyd at 7,500, sy'n dweud wrthyf i fod y ffigurau hynny'n anghywir ar y dechrau. Felly, sut allwn ni sicrhau bod un gofrestr hollgynhwysol gennym ni? Rwy'n ymwybodol o'r materion GDPR, ond, mewn adegau o argyfwng, mae'n rhaid i honno fod yn flaenoriaeth, bod angen i'r bobl hynny sy'n agored i niwed a'r bobl hynny sy'n cael eu hystyried yn flaenoriaeth gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw.
A hefyd, yn olaf, a gawn ni, yn Aelodau o'r sefydliad etholedig hwn, gael gwybod pan fydd digwyddiad o argyfwng yn digwydd a'i bod yn drefn reoli aur neu efydd neu arian? Mae cynghorwyr sir etholedig yn cael gwybod, ond nid ydym ni'n cael gwybod, ac rydym ni ar y rheng flaen pan fydd y digwyddiadau hyn yn digwydd. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Janet. Thank you, first of all, for what I'm taking as support for the level of investment that we're doing. We need to keep this investment going, but, simply to make the point, we need to vote for this investment as well, when the budget is in front of us, because that is a real issue. If we want to actually lever in the hundreds of millions of pounds on the scale I described, then, for all Members, it is incumbent upon them to make sure that the means are there as well as the will, and that means voting for the budget.
But in terms of flood alerts, you raise an important point there, because one of the things, in my short tenure in office, after storm Bert, storm Darragh, and after the incidents on the water outages as well in in north Wales, we've done is a very rapid, quick debrief, and I think it's been the right thing to do.
And the issue in terms of the storms, the flood alert system, and the need to learn lessons, I'm glad the committee is looking at this, and I'm looking forward to what recommendations they might bring forward. It doesn't take away from the fact that our investment into that now has been significant. If it needs to be fine-tuned and addressed, how they're used, particularly when we have rapid flash flooding on rivers, for example, then I'm sure NRW and the other agencies will want to fine-tune them to get that right.
In terms of the people in priority need, that was another thing that flowed out of the debriefing of the resilience forum themselves. But also, the debriefs that we did identified that it seems that different companies have slightly different lists of priority customers. Bear in mind that people can self-identify to go onto these lists, and what we saw in the north Wales example was that over the course of that event, hour by hour, two times, three times the number of people were coming forward saying, 'I'd like to be on the list as well', and they were trying to respond in live time to people putting themselves on the list. There is something about the joined-upness that has flowed out of recent events that we're doing work on, and I'm hopeful that we can come back to the Siambr at some point and give you an update on that, because I think there are ways to deal with this, but it does mean getting through some of the data constraints as well, so that we can actually, without jeopardising an individual's human rights, make sure that we can share, where necessary, where people are deemed to be vulnerable for one thing or another.
On the issue of recruitment, we've convened a round-table to discuss this matter with members of the flood committee to discuss skills. The skills piece goes right across NRW, contractors, local authorities and more. We need to lift everybody's boat with this and get more of those skilled people in it. I've committed Welsh Government resource into taking this forward. I've put money behind this as a result of the recent budget into a plan to develop the skills base as well.
And just to be clear on riparian owners—Janet, I’m glad you raised it, and Carolyn regularly raises this as well—local authorities have powers under the Land Drainage Act 1991 to enforce riparian responsibilities. Lots of people, I have to say, are unaware of their responsibilities. We frequently talk about this, and I frequently say here on the floor that the landowner has riparian responsibilities. NRW do have, by the way, information about the rules and responsibilities. You can look on their website. And I'd ask all Members to help spread the word on that, because it's not simply for our agencies to deal with this; we need landowners to step up to the mark as well.
Diolch yn fawr iawn, Janet. Diolch i chi, yn gyntaf i gyd, am yr hyn yr wyf i'n ei ystyried yn gefnogaeth i'r lefel o fuddsoddiad a roddwn ni. Mae angen i ni ddal ati gyda'r buddsoddiad hwn, ond, i wneud y pwynt yn unig, mae angen i ni bleidleisio dros y buddsoddiad hwn hefyd, pan fydd y gyllideb o'n blaenau ni, oherwydd mae hwnnw'n fater gwirioneddol. Os ydym ni'n dymuno ysgogi cannoedd o filiynau o bunnoedd ar y raddfa a ddisgrifiais i, yna, ar gyfer pob un o'r Aelodau, mae hi'n ddyletswydd arnyn nhw i sicrhau bod y modd yno yn ogystal â'r ewyllys, ac mae hynny'n golygu pleidleisio dros y gyllideb.
Ond o ran rhybuddion llifogydd, rydych chi'n codi pwynt pwysig yma, oherwydd un o'r pethau, yn fy nghyfnod byr yn y swydd, ar ôl storm Bert, storm Darragh, ac ar ôl y digwyddiadau o ran colli cyflenwad dŵr hefyd yn y gogledd, yr hyn a wnaethom ni oedd cael ôl-drafodaeth gryno a chyflym iawn, ac rwyf i o'r farn mai hwnnw oedd y peth iawn i'w wneud.
A'r broblem o ran y stormydd, y system rhybuddion llifogydd, a'r angen i ddysgu gwersi, rwy'n falch fod y pwyllgor yn edrych ar hyn, ac rwy'n edrych ymlaen at unrhyw argymhellion y bydd yn eu cyflwyno. Nid yw hynny'n tynnu oddi wrth y ffaith fod ein buddsoddiad ni yn honno wedi bod yn sylweddol erbyn hyn. Os oes angen ei mireinio yn fanwl a mynd i'r afael â hi, sut y caiff ei defnyddio, yn enwedig pan welwn ni fflachlifogydd sydyn ar afonydd, er enghraifft, yna rwy'n siŵr y bydd CNC a'r asiantaethau eraill yn dymuno ei mireinio er mwyn gwneud hynny'n iawn.
O ran y bobl ag anghenion blaenoriaethol, roedd hwnnw'n rhywbeth arall a darddodd allan o'r ôl-drafodaeth a gafwyd yn y fforwm cydnerthedd ei hun. Ond hefyd, mae'r ôl-drafodaethau a gawsom ni wedi nodi ei bod hi'n ymddangos bod gan wahanol gwmnïau restrau ychydig yn wahanol o ran pa gwsmeriaid sydd i'w blaenoriaethu. Cofiwch chi y gall pobl ystyried eu hunain eu bod nhw ar y rhestri hyn, a'r hyn a welsom ni yn esiampl y gogledd oedd nifer y bobl yn ymgyflwyno yn ystod y digwyddiad hwnnw, o awr i awr, ddwywaith, deirgwaith y nifer o bobl yn dod ymlaen gan ddweud, 'Fe hoffwn innau fod ar y rhestr hefyd', ac roedden nhw'n yn ceisio ymateb mewn amser real i bobl yn eu rhoi eu hunain ar y rhestr. Mae rhywbeth ynglŷn â'r cydlyniad a welsom ni yn sgil digwyddiadau diweddar yr ydym ni'n gweithio arnyn nhw, ac rwy'n obeithiol y gallwn ni ddod yn ôl i'r Siambr rywbryd a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am hynny, oherwydd rwyf i o'r farn fod yna ffyrdd o ymdrin â hyn, ond mae'n golygu mynd trwy rai o'r cyfyngiadau o ran data hefyd, er mwyn i ni, heb beryglu hawliau dynol unrhyw un, sicrhau y gallwn ni rannu gwybodaeth, lle bod angen, pan fernir bod pobl yn agored i niwed am ryw reswm neu'i gilydd.
O ran mater recriwtio, rydym ni wedi cynnull bwrdd crwn i drafod y mater gydag aelodau'r pwyllgor llifogydd ar gyfer trafod sgiliau. Mae'r mater ynglŷn â sgiliau yn cwmpasu CNC, contractwyr, awdurdodau lleol a mwy. Mae angen i ni wneud pethau gyda'n gilydd er budd pawb yn hyn o beth a denu mwy o'r bobl alluog hynny. Rwyf i wedi ymrwymo adnoddau Llywodraeth Cymru er mwyn bwrw ymlaen â hyn. Rwyf i wedi rhoi arian y tu ôl i hyn o ganlyniad i'r gyllideb ddiweddar mewn cynllun i ddatblygu'r sylfaen sgiliau hefyd.
Ac er mwyn bod yn eglur o ran perchnogion glannau afon—Janet, rwy'n falch eich bod chi wedi codi hyn, ac mae Carolyn yn codi hyn yn rheolaidd hefyd—mae gan awdurdodau lleol bwerau yn unol â Deddf Draenio Tir 1991 i orfodi cyfrifoldebau o ran perchnogion glannau afon. Mae llawer o bobl, mae'n rhaid i mi ddweud, nad ydyn nhw'n ymwybodol o'u cyfrifoldebau. Rydym ni'n sôn am hyn yn aml, ac yn aml fe fyddaf i'n dweud yma ar y llawr fod gan y tirfeddiannwr gyfrifoldebau fel perchnogion glannau afon. Mae gan CNC, gyda llaw, wybodaeth am y rheolau a'r cyfrifoldebau. Fe allech chi edrych ar eu gwefan. Ac fe fyddwn i'n gofyn i'r Aelodau i gyd gynorthwyo gyda lledaenu'r gair hwnnw, oherwydd nid mater i'n hasiantaethau ni yw trin hyn ar eu pennau eu hunain; mae angen i dirfeddianwyr ddod i'r adwy hefyd.
Diolch am y datganiad heddiw.
Thank you for this afternoon’s statement.
You'll know that flooding is a major issue in the region I represent, but obviously, it’s also of huge concern to so many Members. Not only have we seen serious instances of flooding, but also a number of near misses. There was a really close call in February in my region. You’ll know Clydach Terrace very well in Ynysybwl: it is one of the schemes listed. But obviously, you’ll also know that they were seriously impacted by flooding in 2020, again impacted to a slight degree last year during storm Bert, very nearly seriously flooded last month, but a solution won’t be in place till at least 2029. That’s nine years of having the highest risk to life of anywhere in Wales, nine years of watching that river every time it rains heavily.
Of course I welcome the investment, but we know that some of it will take time in order to be able to save lives, not only to keep properties from being flooded. But there will still remain many communities where that risk cannot be mitigated. Also, looking at Natural Resources Wales’s own report last year, they very clearly stated, looking at the long-term investment requirement for flood defences in Wales, that over the next 100 years, 24 per cent more properties will be at risk from river flooding, 47 per cent more from tidal flooding, and 34 per cent more properties also at risk of surface water flooding. That’s also the figure if we don’t build any more homes in Wales.
I know you know this, Cabinet Secretary, but in order for us to keep pace for all existing flood defences, it will require 3.4 times the current funding level, so it is an extremely serious situation, and obviously, with more extreme weather as well, it is extremely difficult for the work to be kept at pace. We know Natural Resources Wales have been through an extremely difficult and challenging time financially at a time when we’d want them to be able to put all their focus into this work and responding to the climate emergency. Obviously, they've also had to look at restructuring. Janet Finch-Saunders mentioned the 70 jobs that were highlighted after storm Dennis. I would like clarity in terms of where we're at in terms of staffing numbers and resources, because indications are that they are still desperate in terms of staff in order to be able to keep pace. So, I'd like clarity on that.
In terms of the National Infrastructure Commission for Wales's report, published in October, I would like to know when the Government intends to respond to that, because of that flood resilience piece that's required. I obviously appreciate that you mentioned the funding available to businesses and residents after they've been flooded. It's nowhere near enough, as you'll know, for those that fail to get insurance, especially businesses, because there is no insurance available for some businesses where they are at risk. It's welcome. But when you are, perhaps, flooded four times in a year, the costs are not just hitting you financially—it's that emotional cost as well. Many residents in my region have told me that they are now reliant on antidepressants and anti-anxiety medication. So, there are costs to the NHS—some have said about declining health, some have developed heart conditions. Obviously, they can't say it's because of this, but doctors are fearful. So, I fear that we don't understand the holistic impact it's having on our communities.
I was also extremely worried during the February weather that we had that people within our communities are desperate to go out and help others who are at risk, and that they are in danger of putting themselves at risk, because we don't have formalised systems to have flood forums locally where volunteers are trained to understand the risk. I had to encourage people not to go out when the river was about to burst its banks. We know how dangerous fast-flowing water is. So, how can we ensure that, in those communities that are at risk, people and volunteers understand those risks and are trained in order to not put themselves in danger?
Similarly, Janet Finch-Saunders mentioned some of our most vulnerable. I had instances where nobody was able to get to people, and, had it flooded, they would have been at risk of perhaps dying in their homes. So, I'm sorry for all the questions, but it's just to understand that bigger—. This is obviously welcome investment, but as every report says, it won't save every home, every business. I'd like to understand how we're supporting communities to ensure that no life is lost trying to help those who are being flooded, or that people die in their homes because they don't know to keep themselves safe.
Byddwch yn gwybod bod llifogydd yn broblem fawr yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli, ond yn amlwg, mae hefyd yn bryder mawr i gymaint o Aelodau. Nid yn unig rydym wedi gweld achosion difrifol o lifogydd, ond hefyd nifer o achosion y bu ond y dim iddynt ddigwydd. Cael a chael oedd hi ym mis Chwefror yn fy rhanbarth. Byddwch yn adnabod Rhes Clydach yn dda iawn yn Ynysybwl: mae'n un o'r cynlluniau rhestredig hynny. Ond yn amlwg, byddwch hefyd yn gwybod yr effeithiwyd arnynt yn ddifrifol gan lifogydd yn 2020, unwaith eto i raddau llai y llynedd yn ystod storm Bert, bron iawn yn dioddef llifogydd difrifol fis diwethaf, ond ni fydd ateb yn ei le tan o leiaf 2029. Mae hynny'n naw mlynedd o fod â'r risg uchaf i fywyd o'i gymharu ag unrhyw le yng Nghymru, naw mlynedd o wylio'r afon honno bob tro y mae glaw trwm.
Wrth gwrs, rwy'n croesawu'r buddsoddiad, ond gwyddom y bydd rhywfaint ohono yn cymryd amser er mwyn gallu achub bywydau, nid yn unig i amddiffyn eiddo rhag y llifogydd. Ond bydd llawer o gymunedau yn parhau o hyd lle na ellir lliniaru'r risg honno. Hefyd, wrth edrych ar adroddiad Cyfoeth Naturiol Cymru ei hun y llynedd, fe wnaethon nhw ddweud yn glir iawn, gan edrych ar y gofyniad buddsoddi hirdymor ar gyfer amddiffynfeydd rhag llifogydd yng Nghymru, y bydd 24 y cant yn fwy o eiddo mewn perygl o lifogydd afonydd, 47 y cant yn fwy yn sgil llifogydd llanw, a 34 y cant yn fwy o eiddo yn sgil llifogydd dŵr wyneb hefyd. Dyna'r ffigur hefyd os na fyddwn ni'n adeiladu mwy o gartrefi yng Nghymru.
Rwy'n gwybod eich bod chi'n gwybod hyn, Ysgrifennydd Cabinet, ond er mwyn i ni gadw i fyny o ran yr holl amddiffynfeydd llifogydd presennol, bydd angen 3.4 gwaith y lefel ariannu bresennol, felly mae'n sefyllfa hynod ddifrifol, ac yn amlwg, gyda thywydd mwy eithafol hefyd, mae'n anodd iawn cadw'r gwaith i fynd ar gyflymder. Rydym yn gwybod bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod trwy gyfnod hynod anodd a heriol yn ariannol ar adeg pan fyddem eisiau iddynt allu canolbwyntio'n llwyr ar y gwaith hwn ac ymateb i'r argyfwng hinsawdd. Yn amlwg, maen nhw hefyd wedi gorfod edrych ar ailstrwythuro. Soniodd Janet Finch-Saunders am y 70 o swyddi a amlygwyd ar ôl storm Dennis. Hoffwn eglurder o ran ble rydym ni o ran niferoedd staff ac adnoddau, oherwydd yr arwyddion yw eu bod yn dal i fod yn anobeithiol ynghylch eu staff o ran gallu parhau. Felly, hoffwn eglurder ar hynny.
O ran adroddiad Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru, a gyhoeddwyd ym mis Hydref, hoffwn wybod pryd mae'r Llywodraeth yn bwriadu ymateb i hwnnw, oherwydd y cydnerthedd hwnnw o ran llifogydd sydd ei angen. Rwy'n amlwg yn gwerthfawrogi eich bod wedi sôn am y cyllid sydd ar gael i fusnesau a thrigolion ar ôl iddynt ddioddef llifogydd. Nid yw'n hanner digon, fel y gwyddoch chi, i'r rhai sy'n methu â chael yswiriant, yn enwedig busnesau, oherwydd nid oes yswiriant ar gael ar gyfer rhai busnesau pan fyddan nhw mewn perygl. Mae'n cael ei groesawu. Ond pan fyddwch chi, efallai, yn dioddef llifogydd bedair gwaith mewn blwyddyn, nid yw'r costau yn rhai ariannol yn unig—mae yna gost emosiynol hefyd. Mae llawer o drigolion yn fy rhanbarth wedi dweud wrthyf eu bod bellach yn dibynnu ar wrth-iselyddion a meddyginiaeth lleihau gorbryder. Felly, mae yna gostau i'r GIG—mae rhai wedi sôn am iechyd yn dirywio, mae rhai wedi datblygu cyflyrau ar y galon. Yn amlwg, ni allant ddweud ei fod oherwydd hyn, ond mae meddygon yn ofnus. Felly, rwy'n ofni nad ydym yn deall yr effaith holistaidd y mae'n ei chael ar ein cymunedau.
Roeddwn hefyd yn bryderus iawn yn ystod tywydd mis Chwefror fod pobl yn ein cymunedau yn ysu am fynd allan i helpu eraill mewn perygl, ond bod risg iddyn nhw wedyn o roi eu hunain mewn perygl, oherwydd nad oes gennym systemau ffurfiol i gael fforymau llifogydd yn lleol lle mae gwirfoddolwyr yn cael eu hyfforddi i ddeall y risg. Roedd yn rhaid i mi annog pobl i beidio â mynd allan pan oedd yr afon ar fin gorlifo. Rydym yn gwybod pa mor beryglus yw dŵr sy'n llifo'n gyflym. Felly, sut allwn ni sicrhau bod pobl a gwirfoddolwyr yn deall y risgiau hynny ac yn cael eu hyfforddi er mwyn peidio â rhoi eu hunain mewn perygl?
Yn yr un modd, soniodd Janet Finch-Saunders am rai o'r rhai mwyaf agored i niwed. Roedd gennyf i achosion lle nad oedd neb yn gallu cyrraedd pobl, ac, pe bai yna lifogydd, byddent wedi bod mewn perygl o farw yn eu cartrefi. Felly, mae'n ddrwg gennyf am yr holl gwestiynau, ond dim ond i ddeall y—. Mae hyn yn amlwg yn fuddsoddiad i'w groesawu, ond fel y dywed pob adroddiad, ni fydd yn achub pob cartref, pob busnes. Hoffwn ddeall sut rydym ni'n cefnogi cymunedau i sicrhau nad oes bywyd yn cael ei golli wrth geisio helpu'r rhai sy'n dioddef llifogydd, neu fod pobl yn marw yn eu cartrefi oherwydd nad ydyn nhw'n gwybod sut i gadw eu hunain yn ddiogel.
Heledd, thank you very much, and thanks for your ongoing engagement with this, not just with Clydach Terrace, but on the general issue. You're absolutely right that the scale of the challenge that we face and the risks to homes and properties and, potentially, lives will increase as the years go by. We know this is coming. This is global warming made very, very real, both with rising sea levels and also the increasingly traumatic weather events we have. It'll manifest itself in very different ways, but we know it's going to get worse. In which case, we do need to keep that quantum of investment going, and we do need to grow that investment, actually, as we go forward as well.
Let me turn to some of the specific questions that you raised. On the staffing, in response to an earlier question from Janet, I mentioned that I'd commissioned work to look at those skills, because keeping the investment going is one thing, we also need the skilled people coming through. We face a not dissimilar challenge in other civil engineering/hydrology areas as well. So, for example, ramping up the work we need to do on coal tips as well. We also need to grow that cadre of people. Some of them are overlapping skills, but what we need to do is, and it comes back to this point, to lift everybody's boat, local authorities, NRW and others. So, I've commissioned some work on that. The good thing about this is that if we can grow that skills pool, these are really well-paid jobs, and they're jobs that are in our local communities, working in our local communities and recruiting from our local schools, colleges and universities as well. So, I think we need to do more in there and excite people about the opportunities in responding to climate change challenges.
In terms of insurance, just to say I'm meeting shortly with insurers to discuss a range of things with them. I'll be discussing how Flood Re is going in terms of the offer to householders. But, of course, you rightly flag that there is no similar offer in terms of businesses. There are reasons why the insurance industry says that that cannot be done, but I want to explore that with them and I want to talk about whether there are ways forward, either at a Wales level or at a UK level. This is something we do need to look at. But meanwhile, some of this investment is part of the deal, if you like, with the wider insurance industry, to say, 'We will keep our investment up as long as you can also provide that insurance to people, as well'.
You talked about responding on the climate adaptation piece, and we've had really good engagement with the NICW from my officials on that. We know that we need to bring forward the response very, very soon. So, we're working on it. It's good to see the anticipation here of that work coming forward.
Finally, on Clydach Terrace—very, very important—I often find that the best way to learn about what it feels like to be flooded is to meet people face to face. I know that you and I, and Andrew Morgan and Vikki, were up there together with residents in Clydach Terrace back in September. They're still very much in my mind. I know, as you know, that the work on the developing outline business case is due to be published this spring. It'll need to identify at least a potential option for addressing the flood risk to the community. We need to have that business case completed so that people can see it. But we know that there are real particular challenges; the characteristics of that community—being in a very short, steep catchment, with a very fast flash flood propensity within the river there—mean that the engineering options for that community are quite limited. But we want to see that coming forward.
Just to be clear, I want to continue engaging with you and with others on this as we go forward. It is difficult to justify what has been put forward as the possible feasibility of a buyout without first actually considering all other potential options to reduce risk to the community. I have met with the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language and the Cabinet Secretary for Housing and Local Government to discuss Clydach Terrace. I will update you and Vikki and other local representatives, including Andrew Morgan, in due course. We're trying to think this through. There is no precedent for the type of initiative that has been mooted by some, but we are exploring what options there could be for that particular community.
Heledd, diolch yn fawr iawn, a diolch am eich ymgysylltiad parhaus â hyn, nid yn unig gyda Rhes Clydach, ond ar y mater cyffredinol. Rydych chi'n hollol gywir y bydd graddfa'r her rydym ni'n ei hwynebu a'r risgiau i gartrefi ac eiddo ac, o bosibl, bywydau yn cynyddu wrth i'r blynyddoedd fynd heibio. Rydym ni'n gwybod bod hyn yn dod. Cynhesu byd-eang yw hwn, yn real iawn, gyda lefelau'r môr yn codi a hefyd y digwyddiadau tywydd trawmatig cynyddol sydd gennym. Bydd yn amlygu ei hun mewn ffyrdd gwahanol iawn, ond rydym ni'n gwybod ei fod yn mynd i waethygu. Felly mae angen i ni barhau â'r swm hwnnw o fuddsoddiad, ac mae angen i ni dyfu'r buddsoddiad hwnnw, mewn gwirionedd, wrth i ni fynd ymlaen hefyd.
Gadewch i mi droi at rai o'r cwestiynau penodol a godwyd gennych. Ar staffio, mewn ymateb i gwestiwn cynharach gan Janet, soniais fy mod wedi comisiynu gwaith i edrych ar y sgiliau hynny, oherwydd mae cadw'r buddsoddiad i fynd yn un peth, mae angen gweld y bobl fedrus hefyd yn dod drwodd. Rydym yn wynebu her nad yw'n annhebyg mewn meysydd peirianneg sifil/hydroleg eraill hefyd. Felly, er enghraifft, cynyddu'r gwaith y mae angen i ni ei wneud ar domenni glo hefyd. Mae angen i ni hefyd dyfu'r cnewyllyn hwnnw o bobl. Mae rhai ohonyn nhw'n sgiliau sy'n gorgyffwrdd, ond yr hyn sydd angen i ni ei wneud, ac mae'n dod yn ôl i'r pwynt hwn, yw gwneud pethau gyda'n gilydd er budd pawb, awdurdodau lleol, CNC ac eraill. Felly, rydw i wedi comisiynu rhywfaint o waith ar hynny. Y peth da am hyn yw os gallwn dyfu'r gronfa sgiliau honno, mae'r rhain yn swyddi sy'n cael eu talu'n dda, ac maen nhw'n swyddi sydd yn ein cymunedau lleol, yn gweithio yn ein cymunedau lleol ac yn recriwtio o'n hysgolion, colegau a phrifysgolion lleol hefyd. Felly, rwy'n credu bod angen i ni wneud mwy a chyffroi pobl o ran y cyfleoedd wrth ymateb i heriau newid hinsawdd.
O ran yswiriant, dim ond i ddweud fy mod i'n cwrdd cyn bo hir ag yswirwyr i drafod ystod o bethau gyda nhw. Byddaf yn trafod sut mae Flood Re yn mynd o ran y cynnig i ddeiliaid cartrefi. Ond, wrth gwrs, rydych chi'n iawn i nodi nad oes cynnig tebyg o ran busnesau. Mae yna resymau pam y mae'r diwydiant yswiriant yn dweud na ellir gwneud hynny, ond rwyf eisiau archwilio hynny gyda nhw ac rwyf eisiau siarad ynghylch a oes ffyrdd ymlaen, naill ai ar lefel Cymru neu ar lefel y DU. Mae hwn yn rhywbeth y mae angen i ni edrych arno. Ond yn y cyfamser, mae rhywfaint o'r buddsoddiad hwn yn rhan o'r fargen, os hoffech chi, gyda'r diwydiant yswiriant ehangach, i ddweud, 'Byddwn yn cadw ein buddsoddiad i fynd cyn belled ag y gallwch hefyd ddarparu'r yswiriant hwnnw i bobl'.
Fe wnaethoch chi sôn am ymateb i addasu i'r hinsawdd, ac mae fy swyddogion wedi cael ymgysylltiad da iawn â Chomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru ar hynny. Gwyddom fod angen i ni gyflwyno'r ymateb yn fuan iawn, iawn. Felly, rydym ni'n gweithio arno. Mae'n dda gweld y disgwyliad yma bod y gwaith hwnnw yn dod ymlaen.
Yn olaf, o ran Rhes Clydach—pwysig iawn, iawn—rwy'n aml yn gweld mai'r ffordd orau o ddysgu ynghylch sut deimlad yw dioddef llifogydd yw cwrdd â phobl wyneb yn wyneb. Rwy'n gwybod eich bod chi a minnau, ac Andrew Morgan a Vikki, wedi bod yno ynghyd â thrigolion Rhes Clydach yn ôl ym mis Medi. Maen nhw'n dal i fod yn fy meddwl. Rwy'n gwybod, fel y gwyddoch chi, bod y gwaith ar yr achos busnes amlinellol sy'n datblygu i fod i gael ei gyhoeddi y gwanwyn hwn. Bydd angen iddo nodi o leiaf opsiwn posibl ar gyfer mynd i'r afael â'r perygl o lifogydd i'r gymuned. Mae angen i ni gael yr achos busnes hwnnw wedi'i gwblhau fel y gall pobl ei weld. Ond gwyddom fod yna heriau penodol go iawn; nodweddion y gymuned honno—bod mewn dalgylch byr, serth iawn, gyda thuedd i fflachlif ddigwydd yn gyflym iawn yn yr afon yno—sy'n golygu bod yr opsiynau peirianyddol ar gyfer y gymuned honno yn eithaf cyfyngedig. Ond rydym ni eisiau gweld hynny'n dod ymlaen.
Dim ond i fod yn glir, rwyf am barhau i ymgysylltu â chi ac eraill ar hyn wrth i ni fynd ymlaen. Mae'n anodd cyfiawnhau'r hyn sydd wedi'i gynnig fel dichonoldeb posibl pryniant heb ystyried yn gyntaf yr holl opsiynau posibl eraill i leihau'r risg i'r gymuned. Rwyf wedi cwrdd ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol i drafod Rhes Clydach. Byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi a Vikki a chynrychiolwyr lleol eraill, gan gynnwys Andrew Morgan, maes o law. Rydym ni'n ceisio meddwl trwy hyn. Nid oes cynsail ar gyfer y math o fenter sydd wedi cael ei chrybwyll gan rai, ond rydym yn archwilio pa opsiynau y gallai fod ar gael i'r gymuned benodol honno.
The one thing we can be certain about is that climate change is no longer a distant threat; it's here and it's happening now. Coastal erosion is accelerating and reshaping our communities, and that includes most of my area of Mid and West Wales. The Welsh Government has responded, and you mentioned the record investment of £75 million this year alone and £300 million since 2021. I was in Aberaeron on Saturday, and it's incredible to see the work that's going on there, the involvement in the community and the schools. And £26.8 million is significant, as is the £3.4 million for Barmouth Viaduct Gardens and also the £6 million in Ammanford. But what we can be sure of is that we won't know where the next flood is going to happen.
I'm concerned that, this week alone, the temperatures are rising rapidly. It's about looking at those weather patterns now, because very often, after a sudden increase in temperature, the following week you have downpours of rain that will fall unexpectedly and flood unexpectedly. So, my question to you, Deputy First Minister, is that we work with all agencies to deliver, where possible, all the tools that are available in the toolbox, and that isn't just those schemes that we've mentioned in terms of infrastructure—
Yr un peth y gallwn fod yn sicr yn ei gylch yw nad yw newid hinsawdd bellach yn fygythiad pell i ffwrdd; mae yma ac mae'n digwydd nawr. Mae erydiad arfordirol yn cyflymu ac yn ail-lunio ein cymunedau, ac mae hynny'n cynnwys y rhan fwyaf o fy ardal i sef Canolbarth a Gorllewin Cymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymateb, ac fe wnaethoch chi sôn am y buddsoddiad uchaf erioed o £75 miliwn eleni yn unig a £300 miliwn ers 2021. Roeddwn i yn Aberaeron ddydd Sadwrn, ac mae'n anhygoel gweld y gwaith sy'n digwydd yno, y gymuned a'r ysgolion yn cymryd rhan. Ac mae £26.8 miliwn yn arwyddocaol, yn ogystal â'r £3.4 miliwn ar gyfer Gerddi'r Draphont, Abermaw a hefyd y £6 miliwn yn Rhydaman. Ond yr hyn y gallwn fod yn sicr ohono yw na fyddwn yn gwybod ble mae'r llifogydd nesaf yn mynd i ddigwydd.
Rwy'n pryderu, yr wythnos hon yn unig, bod y tymheredd yn codi'n gyflym. Mae'n ymwneud ag edrych ar y patrymau tywydd hynny nawr, oherwydd yn aml iawn, ar ôl cynnydd sydyn yn y tymheredd, yr wythnos ganlynol mae gennych law a fydd yn disgyn yn annisgwyl a llifogydd annisgwyl. Felly, fy nghwestiwn i chi, Dirprwy Brif Weinidog, yw ein bod yn gweithio gyda'r holl asiantaethau i ddarparu, lle bo hynny'n bosibl, yr holl offer sydd ar gael yn y blwch offer, ac nid y cynlluniau hynny yr ydym wedi'u crybwyll o ran seilwaith yn unig—
You need to ask the question, please, Joyce.
Mae angen i chi ofyn y cwestiwn, os gwelwch yn dda, Joyce.
It's also about the natural solutions, because the other thing that's happening, of course, is the biodiversity degradation.
Mae hefyd yn ymwneud â'r atebion naturiol, oherwydd y peth arall sy'n digwydd, wrth gwrs, yw dirywiad bioamrywiaeth.
Indeed. Thank you so much. You've taken us in a very important different direction here. There are two particular points that you raised there. One is that we are getting much better now at knowing, for example, where the threats of coastal inundation are: a combination of high tides, storm surges and traumatic weather incidents. You will know that we've put out there, for the public to see, those maps, but what we've also done—because that can be terrifying—is said, 'And this is how we can mitigate them on a priority basis.' So, we identify those communities where the business case is strong, because there are homes, there are businesses and there are lives to be protected and so on. That does mean that other areas may not have heavy embattlement protection, but we might be working with natural processes there as well. So, I think the piece of using natural processes, such as catchment management, what we do with the sustainable farming scheme, what we do with other ways of land management, planting, woodland creation—our woodland grants are still in place and so on—. We slow the flow of the rivers down as well, as we, at the same, improve biodiversity, carbon sequestration and so on. All of these things have a role to play. As you say, every tool in the toolbox needs to be deployed.
Yn wir. Diolch yn fawr. Rydych chi wedi mynd â ni i gyfeiriad gwahanol pwysig iawn yma. Mae dau bwynt penodol a godwyd gennych. Un yw ein bod ni'n dod yn llawer gwell nawr ar wybod, er enghraifft, ble mae'r bygythiadau o lifogydd o'r môr: cyfuniad o lanw uchel, ymchwyddiadau stormydd a digwyddiadau tywydd trawmatig. Byddwch chi'n gwybod ein bod wedi cyflwyno, i'r cyhoedd eu gweld, y mapiau hynny, ond yr hyn rydym ni hefyd wedi'i wneud—oherwydd gall hynny fod yn frawychus—yw dweud, 'A dyma sut y gallwn eu lliniaru ar sail blaenoriaeth.' Felly, rydym ni'n nodi'r cymunedau hynny lle mae'r achos busnes yn gryf, oherwydd mae yna gartrefi, mae yna fusnesau ac mae bywydau i'w diogelu ac ati. Mae hynny'n golygu efallai na fydd gan ardaloedd eraill amddiffyniadau cadarn, ond efallai y byddwn yn gweithio gyda phrosesau naturiol yno hefyd. Felly, rwy'n credu bod yr arfer o ddefnyddio prosesau naturiol, fel rheoli dalgylchoedd, yr hyn rydym ni'n ei wneud gyda'r cynllun ffermio cynaliadwy, yr hyn rydym ni'n ei wneud gyda ffyrdd eraill o reoli tir, plannu, creu coetiroedd—mae ein grantiau coetir yn dal i fod ar waith ac ati—. Rydym yn arafu llif yr afonydd hefyd, wrth i ni, ar yr un pryd, wella bioamrywiaeth, atafaelu carbon ac ati. Mae gan bob un o'r pethau hyn rôl i'w chwarae. Fel y dywedwch chi, mae angen defnyddio pob offeryn yn y blwch offer.
Thank you, Minister, for your statement today. It's important that we visit this issue on a regular basis. In February we marked the thirty-fifth anniversary of the Towyn floods, which I experienced, along with thousands of other people, when the sea defences in Towyn gave way back in February 1990. It was the largest evacuation since the second world war, with thousands of people having to be rehomed after the sea swept in. And, quite rightfully, the Welsh Government is now investing in the Towyn and Kinmel Bay area with those coastal defences. However, the biggest risk of flooding, once those defences have seen the investment take place, is going to actually come from the River Clwyd, and the west bank of the River Clwyd, which also desperately needs improvement. I wonder what discussions the Welsh Government is having, both with Natural Resources Wales, Conwy County Borough Council and other stakeholders, about making sure that those defences are fit for purpose, and that the drainage system in the Rhuddlan Morfa area is also improved, because that is causing, I’m afraid, flooding, whenever there are heavy downpours, in places like Belgrano, Abergele, Pensarn and, unfortunately, in Towyn as well.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Mae'n bwysig ein bod yn troi at y mater hwn yn rheolaidd. Ym mis Chwefror fe wnaethom nodi pymtheg ar hugain o flynyddoedd ers llifogydd Tywyn, a brofais i, ynghyd â miloedd o bobl eraill, pan dorrodd amddiffynfeydd y môr yn Nhywyn yn ôl ym mis Chwefror 1990. Dyma'r gwacâd mwyaf ers yr ail ryfel byd, gyda miloedd o bobl yn gorfod cael eu hailgartrefu ar ôl i'r môr lifo i mewn. Ac, yn hollol gywir, mae Llywodraeth Cymru bellach yn buddsoddi yn ardal Tywyn a Bae Cinmel gyda'r amddiffynfeydd arfordirol hynny. Fodd bynnag, mae'r risg fwyaf o lifogydd, ar ôl i'r amddiffynfeydd hynny weld y buddsoddiad yn digwydd, yn mynd i ddod o gyfeiriad Afon Clwyd, a glan orllewinol Afon Clwyd, sydd hefyd angen ei gwella'n sylweddol. Tybed pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael, gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy a rhanddeiliaid eraill, ynglŷn â sicrhau bod yr amddiffynfeydd hynny'n addas i'r diben, a bod y system ddraenio yn ardal Morfa Rhuddlan hefyd yn cael ei gwella, oherwydd mae honno'n achosi, mae gennyf ofn, lifogydd, pryd bynnag y bydd glaw trwm, mewn llefydd fel Belgrano, Abergele, Pensarn ac, yn anffodus, Tywyn hefyd.
Darren, thank you so much for that, and thank you as well for the welcome of the investment that we're taking forward in Kinmel Bay. You rightly remind us that we have seen, down the decades and down the generations, horrendous flooding incidents around Wales, and England as well. We need to keep learning from them and we know we need to keep a high level of investment going, and all the tools as well, I have to say, relating back to Joyce’s question, including natural flood management as well.
What I’d really strongly encourage you to do, and other Members who are looking at their own local areas, and their local watercourses, traditional drainage patterns, ditches and so on, is to engage with the RMA, who need to bring forward schemes that are properly joined up and holistic, and every asset actually plays a part within this. They’ll always do it on the basis of a business case. They’ll always do it on the basis of what they think those assets can contribute to the flood alleviation, and preventing floods as well. So, rather than me double-guessing what should happen on the ground, because what I have, very often, is lifted to me—the advice that says, 'Here’s the advice that comes from the RMA, from NRW and from my officials as well'—engage directly with them, because sometimes local knowledge is very important as well.
Darren, diolch yn fawr am hynna, a diolch hefyd am groesawu'r buddsoddiad yr ydym yn ei wneud ym Mae Cinmel. Rydych chi'n ein hatgoffa'n gywir ein bod wedi gweld, dros y degawdau ac i lawr y cenedlaethau, ddigwyddiadau llifogydd erchyll o amgylch Cymru, a Lloegr hefyd. Mae angen i ni barhau i ddysgu oddi wrthynt ac rydym yn gwybod bod angen i ni barhau â lefel uchel o fuddsoddiad, a'r holl offer hefyd, mae'n rhaid i mi ddweud, gan gyfeirio'n ôl at gwestiwn Joyce, gan gynnwys rheoli llifogydd naturiol hefyd.
Yr hyn y byddwn yn eich annog yn gryf i'w wneud, ac Aelodau eraill sy'n edrych ar eu hardaloedd lleol eu hunain, a'u cyrsiau dŵr lleol, patrymau draenio traddodiadol, ffosydd ac ati, yw ymgysylltu â'r Awdurdod Rheoli Risg, RMA, y mae angen iddo gyflwyno cynlluniau sydd wedi'u cydgysylltu'n gywir ac yn gyfannol, ac mae pob ased mewn gwirionedd yn chwarae rhan o fewn hyn. Byddant bob amser yn ei wneud ar sail achos busnes. Byddant bob amser yn gwneud hynny ar sail yr hyn maen nhw'n credu y gall yr asedau hynny gyfrannu at liniaru llifogydd, ac atal llifogydd hefyd. Felly, yn hytrach na minnau'n dyfalu beth ddylai ddigwydd ar lawr gwlad, oherwydd mae'r hyn sydd gennyf, yn aml iawn, wedi ei roi i mi—y cyngor sy'n dweud, 'Dyma'r cyngor gan yr RMA, gan CNC a gan fy swyddogion hefyd'—ymgysylltu'n uniongyrchol â nhw, oherwydd weithiau mae gwybodaeth leol yn bwysig iawn hefyd.
Ac yn olaf, Carolyn Thomas.
And finally, Carolyn Thomas.
With one in seven properties, I think—one in seven or one in eight—at risk of flooding, it’s a really frightening statistic, and this funding is very much welcomed. I walked from Rhyl to Prestatyn a weekend or so ago and saw the massive coastal defence—that rock armour being put in place. I see there’s a new golf club being built as well, as part of that, which is really welcome. But one of the biggest issues that we have is from surface water flooding, and when it happens, it happens really quickly and it’s really scary. So, I want to know what you are doing regarding capture in the uplands to prevent it.
And going back to this riparian ownership, we need to bring people along with us, to make sure they’re resilient, but people on the ground really need to know who’s responsible for those ditches, culverts et cetera. Local authorities are asking, so, please, can you support them, when they go out to say to landowners, 'You are responsible, not us, the council, not NRW'? I know you said there's information on NRW's website, but landowners aren't going to go to that. So, I'm asking, can you produce a leaflet or something that councils can hand out, and also for residents to know themselves who's responsible, so they can get involved and be more resilient? Thank you.
Gydag un o bob saith eiddo, rwy'n credu—un o bob saith neu un o bob wyth—mewn perygl o lifogydd, mae'n ystadegyn brawychus iawn, ac mae'r cyllid hwn yn cael ei groesawu'n fawr. Cerddais o'r Rhyl i Brestatyn rhyw benwythnos yn ôl a gweld yr amddiffyniad arfordirol enfawr—yr arfogaeth graig honno yn cael ei rhoi ar waith. Rwy'n gweld bod clwb golff newydd yn cael ei adeiladu hefyd, fel rhan o hynny, sy'n cael ei groesawu'n fawr. Ond un o'r problemau mwyaf sydd gennym yw llifogydd dŵr wyneb, a phan fydd yn digwydd, mae'n digwydd yn gyflym iawn ac mae'n wirioneddol frawychus. Felly, rydw i eisiau gwybod beth ydych chi'n ei wneud ynglŷn â'i ddal yn yr ucheldiroedd i'w atal.
Ac wrth fynd yn ôl at berchnogaeth glannau'r afon, mae angen i ni gael pobl ar ein hochr ni, i wneud yn siŵr eu bod yn gydnerth, ond mae angen i bobl ar lawr gwlad wybod pwy sy'n gyfrifol am y ffosydd hynny, cwlferi ac ati. Mae awdurdodau lleol yn gofyn, felly, os gwelwch yn dda, allwch chi eu cefnogi, pan fyddant yn mynd allan i ddweud wrth dirfeddianwyr, 'Chi sy'n gyfrifol, nid ni, nid y cyngor, nid CNC'? Rwy'n gwybod eich bod wedi dweud bod gwybodaeth ar wefan CNC, ond nid yw tirfeddianwyr yn mynd i droi at honno. Felly, rwy'n gofyn, a allwch chi gynhyrchu taflen neu rywbeth y gall cynghorau ei ddosbarthu, a hefyd er mwyn i drigolion wybod eu hunain pwy sy'n gyfrifol, fel y gallant gymryd rhan a bod yn fwy cydnerth? Diolch.
Carolyn, thank you very much. And do you know, I'm saying how much we've progressed now in terms of mapping things such as coastal inundation, and our Met Office engagement and weather forecasting allows us to be good at seeing when the traumatic incidents are moving to—not entirely 100 per cent, but far more than we were. But surface water is one of the biggest challenges, because with surface water, you cannot accurately map how a particular street, a townscape, will behave.
What we do need to do is actually work now with planners, both in terms of retrofitting and adjusting street design, but also as new communities are designed, to make sure that they're better. So, one example is the sustainable urban drainage that we see now in places like Cardiff and elsewhere, in my own community, using the natural assets, using water run-off into culverts and filtration, which is also a nice amenity, quite frankly, for people as well. But, yes, the surface water piece—that's why we need all partners engaged in this.
And on the riparian management and ownership, it is the landowners that have responsibility. I mentioned that NRW have very good, very comprehensible information on their website. I'll go back to NRW and ask them whether they also have leaflets and so on and that they can also engage with RMAs and local authorities, because we do need to get this out. But to go to a landowner and say, 'Well, look, you've also got a role'—it's what we should be doing. We can't expect the state to come in and do absolutely everything. If you have a watercourse, if you have a bund or an embankment that is part of the flood assets, whatever, then they need to be maintained by you as well. But I'll take that away and have a look at it.
But you rightly say, Dirprwy Lywydd, as many have said, that the scale of what we're now facing means this is why we have to keep this investment and expertise and skills going: 273,000 properties at risk of flooding from rivers, the sea and surface water; 400 properties at risk from coastal erosion. As the climate changes, these risks will heighten, so we need to lift our game to deal with it as well, and this Welsh Labour Government is proud to do so.
Carolyn, diolch yn fawr iawn. A wyddoch chi, rwy'n dweud faint rydym ni wedi symud ymlaen nawr o ran mapio pethau fel llifogydd o'r môr, ac mae ein hymgysylltiad â'r Swyddfa Dywydd a rhagolygon tywydd yn caniatáu i ni fod yn llwyddiannus wrth edrych i weld pryd mae'r digwyddiadau trawmatig yn symud i—nid 100 y cant yn hollol, ond llawer mwy nag yr oeddem ni. Ond dŵr wyneb yw un o'r heriau mwyaf, oherwydd gyda dŵr wyneb, ni allwch fapio yn gywir sut y bydd stryd benodol, treflun, yn ymddwyn.
Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw gweithio nawr gyda chynllunwyr, o ran ôl-osod ac addasu dylunio strydoedd, ond hefyd wrth i gymunedau newydd gael eu dylunio, i wneud yn siŵr eu bod yn well. Felly, un enghraifft yw'r draeniad trefol cynaliadwy a welwn nawr mewn llefydd fel Caerdydd ac mewn mannau eraill, yn fy nghymuned fy hun, gan ddefnyddio'r asedau naturiol, defnyddio dŵr ffo i gwlferi a hidlo, sydd hefyd yn amwynder braf, a bod yn onest, i bobl hefyd. Ond, ie, dŵr wyneb—dyna pam mae angen i bob partner ymgysylltu â hyn.
Ac ar reolaeth a pherchnogaeth glannau afon, y tirfeddianwyr sydd â chyfrifoldeb. Soniais fod gan CNC wybodaeth dda iawn, ddealladwy iawn ar eu gwefan. Fe af yn ôl at CNC a gofyn iddyn nhw a oes ganddyn nhw daflenni ac ati ac y gallant hefyd ymgysylltu ag Awdurdodau Rheoli Risg ac awdurdodau lleol, oherwydd mae angen i ni hyrwyddo hyn. Ond i fynd at dirfeddiannwr a dweud, 'Wel, edrychwch, mae gennych chi rôl hefyd'—dyna beth ddylem ni fod yn ei wneud. Ni allwn ddisgwyl i'r wladwriaeth ddod i mewn a gwneud popeth. Os oes gennych gwrs dŵr, os oes gennych fwnd neu arglawdd sy'n rhan o'r asedau llifogydd, beth bynnag, yna mae angen iddynt gael eu cynnal gennych chi hefyd. Ond byddaf yn edrych ar hynny yn y man.
Ond rydych chi'n dweud yn gywir, Dirprwy Lywydd, fel y mae llawer wedi dweud, oherwydd graddfa'r hyn yr ydym yn ei wynebu nawr mae'n rhaid i ni sicrhau bod y buddsoddiad a'r arbenigedd a'r sgiliau hyn yn parhau: 273,000 o eiddo mewn perygl o lifogydd gan afonydd, y môr a dŵr wyneb; 400 eiddo mewn perygl o erydiad arfordirol. Wrth i'r hinsawdd newid, bydd y risgiau hyn yn cynyddu, felly mae angen i ni ymdrechu'n well i ymdrin â hyn hefyd, ac mae'r Llywodraeth Lafur hon yn falch o wneud hynny.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 4 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol: diwygio deintyddiaeth y gwasanaeth iechyd gwladol. A galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i wneud y datganiad—Jeremy Miles.
Item 4 this afternoon is a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Care: NHS dental reform. And I call on the Cabinet Secretary to make the statement—Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fe wnaeth cyfyngiadau'r coronafeirws effeithio yn fawr iawn ar ddeintyddiaeth y gwasanaeth iechyd. Mae wedi bod yn araf i adfer yn llwyr o effaith y pandemig. Mae'r pum mlynedd diwethaf wedi bod yn heriol i'r gwasanaeth hwn. Mae dros filiwn o bobl nawr yn cael triniaeth reolaidd bob blwyddyn. Mae cleifion newydd, yn oedolion ac yn blant, yn cael eu gweld, diolch i'n gwaith i ehangu mynediad drwy amrywio’r contract.
Ond mae gormod o bobl yn dal i’w chael hi’n anodd dod o hyd i ddeintydd dan y gwasanaeth iechyd mewn rhai rhannau o Gymru. Rwy'n benderfynol o'i wneud yn haws cael mynediad at ddeintyddiaeth y gwasanaeth iechyd, a'r nod yw y bydd pawb sydd eisiau cael eu gweld gan ddeintydd dan y gwasanaeth iechyd yn gallu gwneud hynny.
Wrth wraidd hyn mae'r contract newydd ar gyfer gwasanaethau deintyddol cyffredinol. Mae e'n newid pethau yn sylfaenol. Mae'r model presennol wedi ei seilio ar gyflawni unedau o weithgarwch deintyddol, neu'r treadmill, fel mae'n cael ei alw. Cafodd y model hwn ei gyflwyno bron i 20 mlynedd yn ôl yn 2006. Ers y pandemig, rŷn ni wedi cyflwyno amrywiadau blynyddol i'r contract i ddelio gyda rhai o'r anawsterau yn y contract unedau o weithgarwch deintyddol. Ond heb gontract newydd, allwn ni ddim mynd yn ddigon pell i ddelio gyda’r holl broblemau unedau o weithgarwch deintyddol fel dull mesur.
Yn lle galw pawb yn ôl yn awtomatig bob chwe mis i gael apwyntiad arferol, bydd y contract newydd wedi ei seilio ar atal ac ar ddarparu triniaeth ddeintyddol yn ôl risg ac anghenion. Bydd hefyd yn cynnig tâl gyda chydnabyddiaeth deg a deniadol i'r proffesiwn deintyddol. Bydd hyn yn sicrhau bod deintyddiaeth y gwasanaeth iechyd yn parhau i fod yn ddeniadol.
Nid ar chwarae bach mae gwneud newid sylfaenol fel hwn, a rhaid mynd ati mewn ffordd sy'n cynnwys pawb gyda diddordeb yn y mater.
Thank you, Dirprwy Lywydd. NHS dentistry was one of the services most affected by the pandemic restrictions put in place to prevent the spread of coronavirus, and has been slow to fully recover from the impact of the pandemic. Over the course of the last five years, there have been challenges in the service. More than a million people are now routinely receiving treatment every year, and new adult and child patients are being seen, thanks to the work done to expand access through a variation to the contract.
But too many people are still experiencing difficulties in accessing an NHS dentist in some parts of Wales. I'm determined that we will make it easier to access NHS dentistry, and our aim is that everyone who wants to be seen by an NHS dentist will be able to be seen by one.
At the heart of this is a new contract for general dental services, and this new contract changes things fundamentally. The current model is based on the so-called 'treadmill' of units of dental activity. This model was introduced almost 20 years ago in 2006. Since coming out of the pandemic, we've introduced annual contract variations to address some of the issues in the UDA contract. But without a substantive new contract, we cannot go far enough to address all of the problems that the unit of dental activity measure has created.
Instead of automatically recalling everyone every six months for a routine check-up, the new contract will be based on prevention and on the provision of dental treatment on a risk and needs basis. It will also provide a fair and attractive remuneration offer for the dental profession. This will ensure that NHS dentistry continues to be attractive.
Making such a fundamental change is no small task, and it must be the product of detailed engagement with everyone who has an interest in the matter.
Dirprwy Lywydd, tripartite negotiations between the Welsh Government, the NHS and the Welsh general dental practice committee, which represents the dental profession in Wales, took place between September 2023 and October 2024 to design and develop the new contract. As is the case in all negotiations, there are aspects that all parties can readily agree on; there are some points that may be more contentious. Not everyone gets everything that they want, but it is an improvement for everyone.
The proposed new contract marks a significant change to the old 2006 contract. Some of the key aspects that are changing include: creating a single route of entry for people to access NHS dental services; implementing a different remuneration system that is fairer and more transparent; disincentivising unnecessary routine examinations; adjusting patient charges due to changes in the remuneration system, and a shift in how these charges are to be collected; changes to contract terms and conditions, such as around parental leave. Therefore, given the scale of the changes that affect both the public and the dental profession, I will be putting the new proposed contract out to consultation, to give the wider dental profession in Wales and the public a say. I can announce today, Dirprwy Lywydd, that the consultation will launch before the end of this month, and I would encourage all of those with an interest in NHS dentistry in Wales to consider the proposals carefully and to respond to this consultation at the earliest opportunity.
The contract has taken a long time to develop to this stage, and I want to see the new contract implemented from April 2026. In the meantime, I will continue increasing access to NHS dentistry within the limits of the current contract. Since April 2022, we have offered all practices a contract variation, which includes a requirement to see new patients. This has seen about eight out of 10 practices choosing to work under these arrangements, which ensure that people with the greatest need who don't have an existing relationship with an NHS dentist can be seen.
Dirprwy Lywydd, management information tells us that the variation arrangements have already resulted in more than 445,000 new patients receiving a full course of NHS dental treatment since April 2022. A further 163,000 appointments for new patients have also been provided since April 2023. There is much more to do but this variation is helping to open up access to NHS dentistry.
We are making it easier for people to find an NHS dentist. Last month we launched the digital access portal across Wales, which allows people to register their interest in receiving NHS dentistry if they haven’t had access to an NHS dentist in the last four years. This fundamentally changes the way people gain access to NHS dentistry, and there is no longer a need for anyone to ring around multiple practices to find one that might be taking on new patients.
People who have registered on the portal are allocated an appointment with an NHS dentist as they become available. It provides a single national waiting list service for the public who don't currently have access to a dental care service and will, for the first time, provide a clear picture of the true scale of demand for NHS dental services across Wales. Anyone with an urgent dental need can contact NHS 111 for help.
Dirprwy Lywydd, I want to close by repeating what I said in January. We've taken a series of small but important steps to make changes for the better as we have emerged from the pandemic over the last few years, but we are now focused on achieving what will be the biggest change to NHS dental services in nearly 20 years. I am committed to introducing a new dental contract that is truly responsive to and prioritises patient need, and is both fair and attractive to the dental profession, and to do so by April 2026.
Cynhaliwyd trafodaethau teirochrog rhwng Llywodraeth Cymru, y GIG a Phwyllgor Ymarfer Deintyddol Cyffredinol Cymru, sy'n cynrychioli'r proffesiwn deintyddol yng Nghymru, rhwng Medi 2023 a Hydref 2024 i ddylunio a datblygu'r contract newydd. Fel sy'n digwydd ym mhob trafodaeth, mae yna agweddau y gall pob parti gytuno arnynt yn hawdd; mae yna rai pwyntiau a allai fod yn fwy dadleuol. Nid yw pawb yn cael popeth y maen nhw ei eisiau, ond mae'n welliant i bawb.
Mae'r contract newydd arfaethedig yn nodi newid sylweddol i hen gontract 2006. Mae rhai o'r agweddau allweddol sy'n newid yn cynnwys: creu un llwybr mynediad i bobl gael mynediad at wasanaethau deintyddol y GIG; gweithredu system gydnabyddiaeth ariannol wahanol sy'n decach ac yn fwy tryloyw; datgymell rhag archwiliadau rheolaidd diangen; addasu taliadau a godir ar gleifion oherwydd newidiadau yn y system gydnabyddiaeth ariannol, a newid yn y ffordd y mae'r taliadau hyn i'w casglu; newidiadau i delerau ac amodau'r contract, megis ynghylch absenoldeb rhiant. Felly, o ystyried graddfa'r newidiadau sy'n effeithio ar y cyhoedd a'r proffesiwn deintyddol, byddaf yn cyflwyno'r contract arfaethedig newydd ar gyfer ymgynghoriad, er mwyn i'r proffesiwn deintyddol ehangach yng Nghymru a'r cyhoedd gael cyfle i ddweud eu dweud. Gallaf gyhoeddi heddiw, Dirprwy Lywydd, y bydd yr ymgynghoriad yn cael ei lansio cyn diwedd y mis hwn, a byddwn yn annog pawb sydd â buddiant yn neintyddiaeth y GIG yng Nghymru i ystyried y cynigion yn ofalus ac i ymateb i'r ymgynghoriad hwn cyn gynted â phosibl.
Mae'r contract wedi cymryd amser hir i'w ddatblygu i'r cam hwn, ac rwyf eisiau gweld y contract newydd yn cael ei weithredu o fis Ebrill 2026. Yn y cyfamser, byddaf yn parhau i gynyddu mynediad i ddeintyddiaeth y GIG o fewn terfynau'r contract presennol. Ers mis Ebrill 2022, rydym wedi cynnig contract ag amrywiad i bob practis, sy'n cynnwys gofyniad i weld cleifion newydd. Yn sgil hyn mae tua wyth allan o 10 practis yn dewis gweithio o dan y trefniadau hyn, sy'n sicrhau bod pobl sydd â'r angen mwyaf ac nad oes ganddynt berthynas bresennol â deintydd y GIG yn cael eu gweld.
Dirprwy Lywydd, mae gwybodaeth gan reolwyr yn dweud wrthym fod y trefniadau'r amrywiad eisoes wedi arwain at fwy na 445,000 o gleifion newydd yn derbyn cwrs llawn o driniaeth ddeintyddol y GIG ers mis Ebrill 2022. Mae 163,000 o apwyntiadau eraill ar gyfer cleifion newydd hefyd wedi'u darparu ers mis Ebrill 2023. Mae llawer mwy i'w wneud ond mae'r amrywiad hwn yn helpu i hwyluso mynediad i ddeintyddiaeth y GIG.
Rydym yn ei gwneud hi'n haws i bobl ddod o hyd i ddeintydd y GIG. Fis diwethaf, gwnaethom lansio'r porth mynediad digidol ledled Cymru, sy'n caniatáu i bobl gofrestru eu diddordeb mewn derbyn deintyddiaeth y GIG os nad ydyn nhw wedi cael mynediad at ddeintydd GIG yn ystod y pedair blynedd diwethaf. Mae hyn yn newid yn sylfaenol y ffordd y mae pobl yn cael mynediad at ddeintyddiaeth y GIG, ac nid oes angen bellach i unrhyw un ffonio sawl practis i ddod o hyd i un a allai fod yn derbyn cleifion newydd.
Mae pobl sydd wedi cofrestru ar y porth yn cael apwyntiad gyda deintydd y GIG pan fyddant ar gael. Mae'n darparu un gwasanaeth rhestr aros genedlaethol i'r cyhoedd nad oes ganddynt fynediad at wasanaeth gofal deintyddol ar hyn o bryd ac a fydd, am y tro cyntaf, yn rhoi darlun clir o wir raddfa'r galw am wasanaethau deintyddol y GIG ledled Cymru. Gall unrhyw un sydd ag angen deintyddol brys gysylltu â GIG 111 i gael cymorth.
Dirprwy Lywydd, rwyf eisiau cloi drwy ailadrodd yr hyn a ddywedais i ym mis Ionawr. Rydym wedi cymryd cyfres o gamau bach ond pwysig i wneud newidiadau er gwell wrth i ni ddod allan o'r pandemig dros y blynyddoedd diwethaf, ond rydym bellach yn canolbwyntio ar gyflawni'r hyn fydd y newid mwyaf i wasanaethau deintyddol y GIG mewn bron i 20 mlynedd. Rwy'n ymrwymedig i gyflwyno contract deintyddol newydd sy'n wirioneddol ymatebol i anghenion cleifion ac yn eu blaenoriaethu, ac sy'n deg ac yn ddeniadol i'r proffesiwn deintyddol, ac i wneud hynny erbyn Ebrill 2026.
Diolch, Deputy Presiding Officer. I’d like to thank the Cabinet Secretary for his statement today. In your statement, Cabinet Secretary, you state that over 1 million people receive NHS dental treatment annually. But your own Government figures show that patient numbers remain 30 per cent lower than what they were in 2019, and many people across Wales are still struggling to access an NHS dentist, with some waiting years for an appointment. So, I’d like to know: does the Welsh Government actually know how many people are actually waiting on a waiting list for a dental appointment?
You have announced a digital access portal, which you claim will make it easier for patients to get NHS treatment. However, all this does is register demand; it doesn’t actually increase the number of available NHS appointments. So, I’m just interested, Cabinet Secretary: how many patients have successfully received an NHS dentist through this system since its launch? And will you acknowledge, today, that, unless more NHS dentists are recruited and retained, the system will only serve as a waiting list rather than a real solution to the problem?
You state that this new general dental services contract will provide fairer, more transparent remuneration. But, let’s be clear, negotiations ended without full agreement between the Government and the British Dental Association. Since 2022, 189 NHS dentists have left the service in Wales. That represents 13 per cent of the workforce, and the BDA have warned that, in 2025, we could see the largest number of contracts being handed back in history, with more dentists reducing their NHS commitments due to financial pressures.
So, I’d be interested to know: how do you expect to prevent further dentist departures, when the contract has not been fully agreed with the profession, and what assurances can you give to NHS dentistry across Wales that they will remain financially viable for practices under this new contract? And how will you address the pay challenges faced by trainee dentists, with the issues with backpay in their salaries?
Cabinet Secretary, your statement outlines that the new contract variations have helped improve access. However, practices are facing severe financial pressures, including underfunded rises in employer national insurance and living wage costs, which are imposed by your Government in Westminster, and a 6 per cent contract uplift that the BDA says, in real terms, is a pay cut, due to double-digit inflation. This Government has said its hands are tied, yet it’s secured an 11 per cent uplift for GPs, while NHS dentists were given just 6 per cent, with added conditions. I’d just like to know: why is the Welsh Government failing to provide a fair financial settlement for NHS dentists across Wales, and what immediate support will you offer to dental practices struggling with rising costs to prevent further contract hand-backs?
You say that this Government is committed to improving access, but investment in NHS dentistry is actually declining. Your own figures show that, last year, less was spent on NHS dentistry in 2023-24 than in the previous year, despite an increase in patient demand. At the same time, patient costs have skyrocketed. Urgent care charges have more than doubled, and many patients are now paying up to 85 per cent of their treatment costs. I’d like to know, Cabinet Secretary: how do you justify record increases in patient charges, when overall spending on NHS dentistry in Wales is actually falling? And will you commit to freezing or reviewing these charges to ensure that patients are not being priced out of essential NHS care?
You say that this new contract will fundamentally reform the model to move away from the outdated units of dental activity system. However, the BDA has warned that the negotiating process was flawed and lacked the financial envelope to deliver real change. They argue that this contract is not the fundamental reform of the profession that they were promised, and patients were promised. So, can you confirm whether any additional funding will be made available to support this new contract beyond the existing budget, and how will you ensure that this contract doesn’t simply shift costs onto dentists and patients, rather than fixing the deep-rooted financial issues in the system?
Cabinet Secretary, NHS dentistry is in crisis. Patients are paying more while receiving less. Dentists are leaving in record numbers, and practices are struggling to stay afloat. What they need to see is action, not warm words, and a real commitment—a real commitment—to investment and reform. The new contract, though presented as progress, was not fully agreed upon with the profession. It lacks the funding that’s needed to make it more sustainable across Wales. As I said, patients charges are at a record high, while Government investment is falling. Practices are buckling under increasing costs, and, without urgent intervention, they’re all going to hand back their contracts, pushing NHS dentistry closer to collapse. So, Cabinet Secretary, will you act now to properly fund NHS dentistry, retain the workforce, protect patients from spiralling costs, or will you just stand by, as other Cabinet Secretaries have before, and just see the system fail?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad heddiw. Yn eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet, rydych chi'n nodi bod dros 1 miliwn o bobl yn derbyn triniaeth ddeintyddol y GIG bob blwyddyn. Ond mae ffigurau eich Llywodraeth eich hun yn dangos bod nifer y cleifion yn parhau i fod 30 y cant yn is na'r hyn oeddent yn 2019, ac mae llawer o bobl ledled Cymru yn dal i gael trafferth cael mynediad at ddeintydd y GIG, gyda rhai yn aros am flynyddoedd am apwyntiad. Felly, hoffwn wybod: a yw Llywodraeth Cymru yn gwybod faint o bobl sy'n aros ar restr aros am apwyntiad deintyddol?
Rydych wedi cyhoeddi porth mynediad digidol, yr ydych yn honni y bydd yn ei gwneud yn haws i gleifion gael triniaeth y GIG. Fodd bynnag, y cyfan y mae hwn yn ei wneud yw cofrestru'r galw; nid yw'n cynyddu nifer yr apwyntiadau GIG sydd ar gael mewn gwirionedd. Felly, mae gennyf ddiddordeb, Ysgrifennydd Cabinet: i wybod faint o gleifion sydd wedi llwyddo i gael gafael ar ddeintydd y GIG drwy'r system hon ers ei lansio? Ac a wnewch chi gydnabod, heddiw, oni bai bod mwy o ddeintyddion y GIG yn cael eu recriwtio a'u cadw, y bydd y system dim ond yn gwasanaethu fel rhestr aros yn hytrach na datrysiad go iawn i'r broblem?
Rydych chi'n nodi y bydd y contract gwasanaethau deintyddol cyffredinol newydd hwn yn darparu taliadau cydnabyddiaeth ariannol tecach, mwy tryloyw. Ond, gadewch i ni fod yn glir, daeth trafodaethau i ben heb gytundeb llawn rhwng y Llywodraeth a Chymdeithas Ddeintyddol Prydain. Ers 2022, mae 189 o ddeintyddion y GIG wedi gadael y gwasanaeth yng Nghymru. Mae hynny'n cynrychioli 13 y cant o'r gweithlu, ac mae Cymdeithas Ddeintyddol Prydain wedi rhybuddio, yn 2025, y gallem weld y nifer fwyaf mewn hanes o gontractau yn cael eu dychwelyd, gyda mwy o ddeintyddion yn lleihau eu hymrwymiadau GIG oherwydd pwysau ariannol.
Felly, byddai gen i ddiddordeb mewn gwybod: sut ydych chi'n bwriadu atal mwy o ddeintyddion rhag gadael, pan nad yw'r contract wedi'i gytuno'n llawn â'r proffesiwn, a pha sicrwydd allwch chi ei roi i ddeintyddiaeth y GIG ledled Cymru y byddant yn parhau i fod yn hyfyw yn ariannol ar gyfer practisau o dan y contract newydd hwn? A sut y byddwch chi'n mynd i'r afael â'r heriau cyflog sy'n wynebu deintyddion dan hyfforddiant, gyda'r problemau ynghylch ôl-daliadau yn eu cyflogau?
Ysgrifennydd Cabinet, mae eich datganiad yn amlinellu bod yr amrywiadau contract newydd wedi helpu i wella mynediad. Fodd bynnag, mae practisau'n wynebu pwysau ariannol difrifol, gan gynnwys codiadau mewn yswiriant gwladol cyflogwyr sydd wedi eu tanariannu a chostau cyflog byw, sy'n cael eu gorfodi gan eich Llywodraeth yn San Steffan, a chodiad contract o 6 y cant y mae Cymdeithas Ddeintyddol Prydain yn dweud ei fod yn doriad cyflog mewn termau real, oherwydd chwyddiant dau ddigid. Mae'r Llywodraeth hon wedi dweud bod ei dwylo wedi'u clymu, ond eto mae wedi sicrhau cynnydd o 11 y cant i feddygon teulu, tra bod deintyddion y GIG dim ond yn cael 6 y cant, gydag amodau ychwanegol. Hoffwn wybod: pam y mae Llywodraeth Cymru yn methu â darparu setliad ariannol teg i ddeintyddion y GIG ledled Cymru, a pha gymorth ar unwaith y byddwch yn ei gynnig i bractisau deintyddol sy'n cael trafferth gyda chostau cynyddol i atal rhagor o gontractau rhag cael eu dychwelyd?
Rydych chi'n dweud bod y Llywodraeth hon wedi ymrwymo i wella mynediad, ond mae buddsoddiad mewn deintyddiaeth y GIG mewn gwirionedd yn gostwng. Mae eich ffigurau eich hun yn dangos y llynedd cafodd lai ei wario ar ddeintyddiaeth y GIG yn 2023-24 nag yn y flwyddyn flaenorol, er gwaethaf cynnydd yn y galw o ran cleifion. Ar yr un pryd, mae costau cleifion wedi saethu i fyny. Mae taliadau gofal brys wedi mwy na dyblu, ac mae llawer o gleifion bellach yn talu hyd at 85 y cant o gost eu triniaeth. Hoffwn wybod, Ysgrifennydd Cabinet: sut ydych chi'n cyfiawnhau cynnydd hanesyddol mewn taliadau a godir ar gleifion, pan fo gwariant cyffredinol ar ddeintyddiaeth y GIG yng Nghymru yn gostwng mewn gwirionedd? Ac a wnewch chi ymrwymo i rewi neu adolygu'r taliadau hyn i sicrhau nad yw cleifion yn cael eu prisio allan o ofal hanfodol y GIG?
Rydych chi'n dweud y bydd y contract newydd hwn yn diwygio'r model yn sylfaenol i symud i ffwrdd o'r system uned o weithgaredd deintyddol sydd wedi dyddio. Fodd bynnag, mae Cymdeithas Ddeintyddol Prydain wedi rhybuddio bod y broses negodi yn ddiffygiol gyda diffyg amlen ariannol i gyflawni newid go iawn. Maent yn dadlau nad yw'r contract hwn yn ddiwygiad sylfaenol i'r proffesiwn a addawyd iddynt, ac a addawyd i gleifion. Felly, a allwch chi gadarnhau a fydd unrhyw gyllid ychwanegol ar gael i gefnogi'r contract newydd hwn y tu hwnt i'r gyllideb bresennol, a sut y byddwch chi'n sicrhau nad yw'r contract hwn yn symud costau a'u rhoi ar ysgwyddau deintyddion a chleifion, yn hytrach na thrwsio'r problemau ariannol dwfn sydd yn y system?
Ysgrifennydd Cabinet, mae deintyddiaeth y GIG mewn argyfwng. Mae cleifion yn talu mwy ac yn derbyn llai. Mae deintyddion yn gadael yn y niferoedd uchaf erioed, ac mae practisau'n ei chael hi'n anodd aros mewn busnes. Yr hyn sydd angen iddynt ei weld yw gweithredu, nid geiriau caredig, ac ymrwymiad go iawn—ymrwymiad go iawn—i fuddsoddi a diwygio. Er iddo gael ei gyflwyno fel cynnydd, ni chytunwyd yn llawn ar y contract newydd, gyda'r proffesiwn. Nid oes ganddo'r cyllid sydd ei angen i'w wneud yn fwy cynaliadwy ledled Cymru. Fel y dywedais, mae taliadau a godir ar gleifion ar ei lefel uchaf erioed, tra bod buddsoddiad y Llywodraeth yn gostwng. Mae practisau'n gwegian o dan gostau cynyddol, a heb ymyrraeth frys, byddant i gyd yn dychwelyd eu contractau, gan wthio deintyddiaeth y GIG yn agosach at y dibyn. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, a wnewch chi weithredu nawr i ariannu deintyddiaeth y GIG yn iawn, cadw'r gweithlu, amddiffyn cleifion rhag costau cynyddol, neu a wnewch chi sefyll i'r ochr, fel y mae Ysgrifenyddion Cabinet eraill wedi'i wneud o'r blaen, a dim ond edrych ar y system yn methu?
Well, the Member's questions bear absolutely no relationship to reality or to the statement that I've just given today. The truth of it is—[Interruption.] I take from the fact that he presented almost no challenge to what I said about the new contract that he at least accepts the principles that we're trying to deliver through the reforms. He asked a number of questions, and I will do my best to answer some of them.
The dental access portal has been in operation for, I think, four weeks at this point. So, the true effect of it obviously will not yet be felt, as the Member wouldn't expect it to be. It does, as he says, help us understand the true level of demand for NHS dentistry in the system in Wales. It is a portal, and, therefore, self-evidently, does not itself provide access to more NHS dentistry overall. However, it is important—which I presume is why the committee recommended that we explore this—in providing a single point of access and a more convenient way for those members of the public seeking NHS dentistry to get access to it without having to ring round a number of practices, which has been what's been required previously. So, I think that is a positive step forward. We know that, broadly, half the population have access to NHS dentistry, and we absolutely understand that there's a greater level of demand than there is supply of the service at the moment.
He makes the point about the change in the number of dentists. My figures tell me that the number of dentists providing NHS treatment has actually remained broadly static over the last 10 years. So, in 2023-24, there were 1,398 dentists that recorded NHS activity, which is about 40 fewer than 10 years ago. There is clearly more demand than there is supply, but I think the position is not quite as the Member described it. What we want to make sure is that doing more NHS activity is attractive to more dentists. So, the purpose of the contract is to seek to improve that, both from the point of view of dentists, so that they get a fairer package of remuneration—and he will see, when the consultation is published, that some of the points he made about that will have been addressed in the contract—whilst also making sure that we extend NHS dentistry to more of the public.
He made some points about charges for patients. He will, I'm sure, be pleased to know that the overall effect of the new contract will be that more people will be paying less for their dental treatments than would be the case under the current regime. So, that is a positive.
He made a point about pay. I think it's important to bear in mind that the arrangements that I unilaterally introduced at the start of this year, a few weeks ago, represented the single biggest increase in dental independent practitioner pay ever. So, he may make whatever comments he wants about that; that is in fact the position. I was not prepared to delay any further providing—[Interruption.]—providing dentists with the funding that they need, and that is why I took the decision that I took—[Interruption.]—a few weeks ago.
Wel, nid oes gan gwestiynau'r Aelod unrhyw gysylltiad â realiti nac â'r datganiad yr wyf newydd ei roi heddiw. Y gwir amdani yw—[Torri ar draws.] Rwy'n cymryd o'r ffaith na heriodd bron dim o'r hyn a ddywedais i am y contract newydd, ei fod o leiaf yn derbyn yr egwyddorion yr ydym yn ceisio eu cyflawni trwy'r diwygiadau. Gofynnodd nifer o gwestiynau, a gwnaf fy ngorau i ateb rhai ohonynt.
Mae'r porth mynediad deintyddol wedi bod ar waith ers pedair wythnos erbyn hyn rwy'n credu. Felly, mae'n amlwg na fydd ei wir effaith yn cael ei theimlo eto, fel na fyddai'r Aelod yn disgwyl i hynny ddigwydd ychwaith. Mae'n ein helpu i ddeall gwir lefel y galw am ddeintyddiaeth y GIG yn y system yng Nghymru. Mae'n borth, ac, felly, yn amlwg, nid yw ar ei ben ei hun yn darparu mynediad i fwy o ddeintyddiaeth y GIG yn gyffredinol. Fodd bynnag, mae'n bwysig—rwy'n tybio mai dyna pam yr argymhellodd y pwyllgor ein bod yn archwilio hyn—i ddarparu un pwynt mynediad a ffordd fwy cyfleus i'r aelodau hynny o'r cyhoedd sy'n ceisio deintyddiaeth y GIG i gael mynediad ati heb orfod ffonio nifer o bractisau, sef yr hyn yr oedd angen i rywun ei wneud o'r blaen. Felly, rwy'n credu bod hynny'n gam cadarnhaol ymlaen. Rydym yn gwybod bod gan hanner y boblogaeth fynediad at ddeintyddiaeth y GIG, ac rydym yn deall yn llwyr fod mwy o alw na sydd o gyflenwad y gwasanaeth ar hyn o bryd.
Mae'n gwneud y pwynt am y newid yn nifer y deintyddion. Mae fy ffigurau yn dweud wrthyf fod nifer y deintyddion sy'n darparu triniaeth y GIG wedi aros yn gyson yn gyffredinol dros y 10 mlynedd diwethaf. Felly, yn 2023-24, roedd 1,398 o ddeintyddion a gofnododd weithgaredd GIG, sydd tua 40 yn llai na 10 mlynedd yn ôl. Mae'n amlwg bod mwy o alw nag na sydd o cyflenwad, ond rwy'n credu nad yw'r sefyllfa yn union fel y disgrifiodd yr Aelod. Yr hyn yr ydym eisiau sicrhau yw bod gwneud mwy o weithgaredd GIG yn ddeniadol i fwy o ddeintyddion. Felly, diben y contract yw ceisio gwella hynny, o safbwynt deintyddion, fel eu bod yn cael pecyn tecach o gydnabyddiaeth ariannol—a bydd yn gweld, pan fydd yr ymgynghoriad yn cael ei gyhoeddi, y bydd rhai o'r pwyntiau a wnaeth am hynny wedi cael sylw yn y contract—gan hefyd sicrhau ein bod yn ymestyn deintyddiaeth y GIG i fwy o'r cyhoedd.
Gwnaeth rai pwyntiau am ffioedd a godir ar gleifion. Rwy'n siŵr, bydd yn falch o wybod mai effaith gyffredinol y contract newydd fydd y bydd mwy o bobl yn talu llai am eu triniaethau deintyddol nag y byddai'n wir o dan y drefn bresennol. Felly, mae hynny'n gadarnhaol.
Gwnaeth bwynt am gyflog. Rwy'n credu ei bod yn bwysig cofio bod y trefniadau a gyflwynais yn unochrog ar ddechrau'r flwyddyn hon, ychydig wythnosau yn ôl, yn cynrychioli'r cynnydd mwyaf mewn cyflog ymarferwyr annibynnol deintyddol erioed. Felly, gall wneud pa bynnag sylwadau y mae ei eisiau am hynny; dyna mewn gwirionedd yw'r sefyllfa. Nid oeddwn yn barod i oedi ymhellach—[Torri ar draws.]—rhag rhoi i'r deintyddion y cyllid sydd ei angen arnynt, a dyna pam y gwnes y penderfyniad hwnnw—[Torri ar draws.]—ychydig wythnosau yn ôl.
Ignore the Member's commentary from a sedentary position.
Anwybyddwch sylwadau'r Aelod ar ei eistedd.
I'm pleased that we have been able to do that. Dentistry required the funding, and we were glad to have been able to make it available. It is the Government's position, for which I make absolutely no apology, that, where we provide significant uplifts to independent contractor contracts, we do and will and always will require in return modifications and reforms. That is a perfectly reasonable position for us to take, and it's completely consistent with wise stewardship of public funding, and I make no apologies for doing that. And, by the way, I think my experience to date suggests that that broad package has been generally welcomed by the profession, and I think that is a positive thing.
He makes an important point about viability of dental practice. Clearly, we need to make sure that the contract is attractive to dentists, because what we want to see is more members of the public having access to NHS dentistry, and we will only achieve that if dentists choose to take on the NHS contract. The variations we've seen so far have been taken up in very large numbers. They do not, by any means, solve all the challenges. And whilst it is the case that not all aspects of the contract on which I’ll be consulting from next week onwards have been agreed with the BDA, large parts of it have been; I would contend that the most important parts of it have been. And I’ve made an offer to the BDA to continue discussing with them the refinement of those elements that have not yet been agreed, but I was simply not prepared to wait any longer. It is clear that there needs to be contract reform; it is clear that dentists expect and are entitled to a lead-in time for those arrangements to be in place. And so I'm absolutely clear that we want the new contract to be in place by April of next year, so we are consulting on it, we will take the views of the profession and the public, and we will respond accordingly.
Rwy'n falch ein bod wedi gallu gwneud hynny. Roedd deintyddiaeth angen yr arian, ac roeddem yn falch ein bod wedi gallu ei ddarparu. Safbwynt y Llywodraeth, ac nid wyf yn ymddiheuro o gwbl drosto, yw pan fyddwn yn darparu cynnydd sylweddol i gontractau contractwyr annibynnol, rydym bob amser, a byddwn bob amser yn gofyn am addasiadau a diwygiadau yn gyfnewid am hynny. Mae hwnnw'n safbwynt gwbl resymol i ni ei gymryd, ac mae'n gwbl gyson â stiwardiaeth ddoeth o gyllid cyhoeddus, ac nid wyf yn ymddiheuro am hynny. A gyda llaw, rwy'n credu bod fy mhrofiad hyd yma yn awgrymu bod y pecyn eang hwnnw wedi'i groesawu'n gyffredinol gan y proffesiwn, ac rwy'n credu bod hynny'n beth cadarnhaol.
Mae'n gwneud pwynt pwysig am hyfywedd practis deintyddol. Yn amlwg, mae angen i ni sicrhau bod y contract yn ddeniadol i ddeintyddion, oherwydd yr hyn yr ydym eisiau ei weld yw mwy o aelodau o'r cyhoedd yn cael mynediad at ddeintyddiaeth y GIG, a byddwn dim ond yn cyflawni hynny os yw deintyddion yn dewis derbyn y contract GIG. Mae'r amrywiadau yr ydym wedi'u gweld hyd yn hyn wedi cael eu derbyn mewn niferoedd mawr iawn. Nid ydynt, mewn unrhyw fodd, yn datrys yr holl heriau. Ac er ei bod yn wir nad yw pob agwedd ar y contract y byddaf yn ymgynghori arnynt o'r wythnos nesaf ymlaen wedi'u cytuno gyda'r Gymdeithas Ddeintyddol Brydeinig, mae rhannau helaeth ohono wedi'u cytuno; byddwn i'n dadlau bod y rhannau pwysicaf ohono wedi'u cytuno. Ac rwyf wedi gwneud cynnig i'r Gymdeithas Ddeintyddol Brydeinig sef y byddaf yn parhau i drafod gyda nhw a mireinio'r elfennau hynny nad ydynt wedi'u cytuno eto, ond yn syml, nid oeddwn yn barod i aros yn hwy. Mae'n amlwg bod angen diwygio'r contract; mae'n amlwg bod deintyddion yn disgwyl, ac mae hawl ganddynt, gael amser rhagarweiniol ar gyfer rhoi'r trefniadau hynny ar waith. Ac felly rwy'n gwbl glir ein bod eisiau i'r contract newydd fod ar waith erbyn mis Ebrill y flwyddyn nesaf, felly rydym yn ymgynghori arno, byddwn yn cymryd barn y proffesiwn a'r cyhoedd, a byddwn yn ymateb yn unol â hynny.
Os ydym ni i gredu sbin y Llywodraeth yma, ac, yn wir, Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol, yna ddeintyddiaeth ydy’r un lle ble mae Cymru yn rhagori o ran darpariaeth iechyd. Mae pawb yma yn cofio’r datganiad a wnaed yng nghynhadledd hydref y Blaid Lafur yn Lerpwl, wrth i Lywodraeth newydd Llafur San Steffan ddweud eu bod nhw am gymryd ysbrydoliaeth o arferion da Llywodraeth Cymru ar ddeintyddiaeth. Ac ers hynny, mae’r Prif Weinidog yma wedi ail-adrodd sawl gwaith bod Cymru o flaen Lloegr pan fo’n dod at ddatgloi apwyntiadau deintyddol y gwasanaeth iechyd yma. Ond pan fo’r BDA yn cyhuddo’r Llywodraeth o beidio â bod yn onest am niferoedd apwyntiadau, gan ddweud bod yna anialwch deintyddol yn lledaenu ar draws Cymru, ac ein bod ni yn clywed am gleifion yn gorfod tynnu eu dannedd eu hunain, yna mae’n amlwg bod yna rywbeth yn bwdr o fewn deintyddiaeth yma yng Nghymru.
If we are to believe this Government's spin, and, indeed, the UK Government's spin, then dentistry is the one area where Wales is doing very well in terms of health provision. Everyone remembers the statement made in the autumn conference of the Labour Party in Liverpool, as the new Labour Government in Westminster said that they would take inspiration from good practice introduced by Welsh Government in dentistry. And since then, the First Minister here has repeated many times that Wales is ahead of England when it comes to unlocking dental appointments within the NHS here. But when the BDA accuses the Government of failing to be honest on the number of appointments, saying that there is a dental desert spreading across Wales, and when we hear of patients having to remove their own teeth, then clearly there is something rotten in Welsh dentistry.
These problems have been glaringly apparent for some time. Back in 2019, the then Health, Social Care and Sport Committee held an inquiry on dentistry, in which the BDA and the chair of the Welsh general dental committee warned of the demoralisation of the workforce as a result of contract reforms and the widespread disaffection, in particular, with arbitrarily determined unit of dental activity metrics that have, essentially, disincentivised NHS dentists from taking on new patients. But, instead of engaging constructively with these concerns, the Welsh Government has ploughed ahead on the same road to ruin and, in characteristic fashion, simply turned a blind eye to the rapidly unfolding crisis in the sector. This issue was left unresolved for many years, and things have consequently worsened to the extent that the NHS work is no longer financially viable and dentists are handing back their contracts in droves. So, when the Cabinet Secretary talks about improved remuneration, does this mean scrapping the UDA completely? And what system is he proposing to put in its place to make NHS work as appealing as the private sector?
The Cabinet Secretary describes the contract reform as the result of a tripartite negotiation, but the BDA have been kept in the dark since September. Does the Cabinet Secretary recognise the BDA as a key stakeholder—after all, the Government’s own legislation stresses the importance of social partnership—and is he confident that their members will, overall, support these new proposals? There seems to have been a breakdown in relations between the Government and the BDA. On the one hand, this Government says that it is unlocking hundreds of thousands of extra appointments, but the BDA accuses them of cooking the books, saying that the Government’s statements are not an actual reflection of enhanced provision in the dental services. So, we need honesty and transparency from the Government. Can the Cabinet Secretary account for this discrepancy? And can we have confidence that your figures—the figures that this contract will be based on—are rooted in facts?
Moving on to the limited detail that was announced, the Cabinet Secretary referred to a consultation period. Firstly, can he confirm that the points he made have been negotiated in good faith and are not being imposed on the sector? And how will the Cabinet Secretary ensure that the 12-week consultation process is genuinely inclusive and that dental professionals’ concerns are actively listened to, especially given that the Welsh Government has already pulled out of consultation with the BDA, as I mentioned earlier? With data showing that 35 of 55 practices in north Wales failed to meet existing metrics in 2023-24, why is there a move to make these metrics even more challenging for the coming year?
Dental practices are already full and struggling with capacity. So, what additional funding measures are being introduced to support practices in meeting new patient targets and to ensure that practices are not financially penalised for taking on more work? How does the Government plan to safeguard patient choice in the dental access portal system, ensuring that patients are not randomly allocated to practices against their preferences? Finally, once this contract, post consultation, becomes active, how confident is the Cabinet Secretary that these reforms will put NHS dentistry on a more sustainable footing and will stop the rot that has been allowed to set in over the last decade?
Mae'r problemau hyn wedi bod yn amlwg ers peth amser. Yn ôl yn 2019, cynhaliodd y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar y pryd ymchwiliad ar ddeintyddiaeth, lle rhybuddiodd Cymdeithas Ddeintyddol Prydain a chadeirydd pwyllgor deintyddol cyffredinol Cymru y byddai'r gweithlu yn gwangalonni o ganlyniad i ddiwygiadau contractau gydag anfodlonrwydd eang, yn arbennig, gyda metrigau uned o weithgaredd deintyddol a bennwyd yn fympwyol sydd yn y bôn, wedi datgymell deintyddion y GIG rhag derbyn cleifion newydd. Ond, yn hytrach nag ymgysylltu'n adeiladol â'r pryderon hyn, mae Llywodraeth Cymru wedi bwrw ymlaen ar yr un llwybr i ddistryw ac, mewn modd nodweddiadol, wedi cau llygad ar argyfwng sy'n datblygu'n gyflym yn y sector. Gadawyd y mater hwn heb ei ddatrys ers blynyddoedd lawer, ac o ganlyniad mae pethau wedi gwaethygu i'r graddau nad yw gwaith ar gyfer y GIG bellach yn ariannol hyfyw ac mae deintyddion yn dychwelyd eu contractau mewn niferoedd. Felly, pan fydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn siarad am well cydnabyddiaeth ariannol, a yw hyn yn golygu sgrapio'r uned o weithgaredd deintyddol yn llwyr? A pha system y mae'n bwriadu ei rhoi yn ei le i wneud gwaith ar gyfer y GIG mor ddeniadol â'r sector preifat?
Mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn disgrifio diwygio'r contract fel canlyniad i negodi teirochrog, ond mae Cymdeithas Ddeintyddol Prydain wedi cael eu cadw yn y tywyllwch ers mis Medi. A yw'r Ysgrifennydd Cabinet yn cydnabod Cymdeithas Ddeintyddol Prydain fel rhanddeiliad allweddol—wedi'r cyfan, mae deddfwriaeth y Llywodraeth ei hun yn pwysleisio pwysigrwydd partneriaeth gymdeithasol—ac a yw'n hyderus y bydd eu haelodau, yn gyffredinol, yn cefnogi'r cynigion newydd hyn? Mae'n ymddangos bod y berthynas rhwng y Llywodraeth a Chymdeithas Ddeintyddol Prydain wedi torri i lawr. Ar un llaw, dywed y Llywodraeth hon ei bod yn datgloi cannoedd o filoedd o apwyntiadau ychwanegol, ond mae'r Gymdeithas yn eu cyhuddo o gamdrafod ffigurau, gan ddweud nad yw datganiadau'r Llywodraeth yn adlewyrchiad gwirioneddol o ddarpariaeth well yn y gwasanaethau deintyddol. Felly, mae arnom angen gonestrwydd a thryloywder gan y Llywodraeth. A all yr Ysgrifennydd Cabinet gyfrif am yr anghysondeb hwn? Ac a allwn ni fod yn ffyddiog fod eich ffigurau—y ffigurau y bydd y contract hwn yn seiliedig arnyn nhw—yn ffeithiol gywir?
Gan symud ymlaen at y manylion cyfyngedig a gyhoeddwyd, cyfeiriodd yr Ysgrifennydd Cabinet at gyfnod o ymgynghori. Yn gyntaf, a all gadarnhau bod y pwyntiau a wnaeth wedi cael eu trafod yn ddidwyll ac nad ydynt yn cael eu gorfodi ar y sector? A sut y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn sicrhau bod y broses ymgynghori 12 wythnos yn wirioneddol gynhwysol ac y gwrandewir ar bryderon gweithwyr proffesiynol deintyddol, yn enwedig o ystyried bod Llywodraeth Cymru eisoes wedi tynnu allan o'r ymgynghoriad â Chymdeithas Ddeintyddol Prydain, fel y soniais i yn gynharach? Gyda data'n dangos bod 35 o 55 o bractisau yn y gogledd wedi methu â chwrdd â metrigau presennol yn 2023-24, pam y mae yna symudiad i wneud y metrigau hyn hyd yn oed yn fwy heriol ar gyfer y flwyddyn i ddod?
Mae practisau deintyddol eisoes yn llawn ac yn cael trafferth gyda chapasiti. Felly, pa fesurau cyllido ychwanegol sy'n cael eu cyflwyno i gefnogi practisau i gyrraedd targedau cleifion newydd ac i sicrhau nad yw practisau yn cael eu cosbi'n ariannol am gymryd mwy o waith? Sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu diogelu dewis cleifion yn y system porth mynediad deintyddol, gan sicrhau nad yw cleifion yn cael eu dyrannu ar hap i bractisau yn erbyn eu dewisiadau? Yn olaf, unwaith y bydd y contract hwn, ar ôl ymgynghori, yn weithredol, pa mor hyderus yw'r Ysgrifennydd Cabinet y bydd y diwygiadau hyn yn rhoi deintyddiaeth y GIG ar sail fwy cynaliadwy ac yn atal y pydredd sydd wedi cael ei ganiatáu i ymsefydlu dros y degawd diwethaf?
The contract is a contribution to solving the overall challenge, as I made clear in my answer to James Evans. I don’t think it’ll solve all the challenges in the system, but it is intended to extend access to NHS dentistry and to do that by making it more attractive to dentists and to provide that greater resilience for dental practices. I think I’ve set out our position in relation to that.
He asked me some specific questions in relation to UDAs, and it is the case that there will be a new mechanism for charging and remuneration in the new contract, which will be more reflective of the activity undertaken and address some of the challenges that dentists have told me themselves they face with the current broad banding of activities. So, it will go to the heart of that. That is one of the most important aspects that have been agreed.
Just to be clear, there have been tripartite negotiations. I spelt out in my answers to the previous question why it is that those negotiations had to be concluded in the autumn of last year, but they extended over 13 months and were very, very detailed. Everything that we know from the profession is that they want a new contract in place that gets to grips with the challenges that we’ve all articulated perfectly reasonably in this Chamber for some time. This contract addresses most of those larger challenges.
We will listen to the response from the dental profession at large, and importantly the public, and we’ll take those comments and responses into account as we do in any consultation. We’ve already had some consultation events with dentists, to make them aware that this is coming, so that people are prepared and are engaging with the process. It’s really important that people do that.
I think that the best means of progressing discussions around pay and other terms and conditions is in social partnership. We’ve done two years’ worth of negotiations in that spirit, certainly—[Interruption.] Sorry?
Mae'r contract yn gyfraniad at ddatrys yr her gyffredinol, fel y gwnes yn glir yn fy ateb i James Evans. Nid wyf yn credu y bydd yn datrys yr holl heriau yn y system, ond mae'n bwriadu ymestyn mynediad i ddeintyddiaeth y GIG a gwneud hynny trwy ei wneud yn fwy deniadol i ddeintyddion ac i ddarparu'r cydnerthedd hwnnw i bractisau deintyddol. Rwy'n credu fy mod wedi nodi ein safbwynt mewn perthynas â hynny.
Gofynnodd rai cwestiynau penodol i mi mewn perthynas ag unedau o weithgaredd deintyddol, ac mae'n wir y bydd mecanwaith newydd ar gyfer codi tâl a chydnabyddiaeth ariannol yn y contract newydd, a fydd yn adlewyrchu'r gweithgaredd yn well ac yn mynd i'r afael â rhai o'r heriau y mae deintyddion wedi dweud wrthyf eu hunain eu bod yn eu hwynebu gyda'r bandio eang presennol o weithgareddau. Felly, bydd yn mynd at galon hynny. Dyna un o'r agweddau pwysicaf y cytunwyd arnynt.
I fod yn glir, bu trafodaethau teirochrog. Dywedais yn fy atebion i'r cwestiwn blaenorol pam yr oedd rhaid cwblhau'r trafodaethau hynny yn hydref y llynedd, ond fe wnaethant ymestyn dros 13 mis ac roeddent yn fanwl iawn, iawn. Y cyfan a wyddom oddi wrth y proffesiwn yw eu bod eisiau contract newydd yn ei le sy'n mynd i'r afael â'r heriau yr ydym i gyd wedi'u mynegi'n berffaith resymol yn y Siambr hon ers peth amser. Mae'r contract hwn yn ymdrin â'r rhan fwyaf o'r heriau mwyaf hynny.
Byddwn yn gwrando ar ymateb y proffesiwn deintyddol yn gyffredinol, ac yn bwysig, ar y cyhoedd, a byddwn yn ystyried y sylwadau a'r ymatebion hynny fel y gwnawn mewn unrhyw ymgynghoriad. Rydym eisoes wedi cael rhai digwyddiadau ymgynghori gyda deintyddion, i'w gwneud yn ymwybodol bod hyn yn dod, fel bod pobl yn barod ac yn ymgysylltu â'r broses. Mae'n bwysig iawn bod pobl yn gwneud hynny.
Rwy'n credu mai'r ffordd orau o ddatblygu trafodaethau ynghylch cyflog a thelerau ac amodau eraill yw mewn partneriaeth gymdeithasol. Rydym ni wedi cyflawni gwerth dwy flynedd o drafodaethau yn yr ysbryd hwnnw, yn sicr—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i?
With the BDA?
Gyda Chymdeithas Ddeintyddol Prydain?
With the BDA. We’ve done that over two years in relation to the last two year settlements. We concluded the first year in agreement; the second, as I said, we were not able to reach agreement, and I made a unilateral decision earlier this year to increase independent contractor dentist pay by the largest ever single payment, and I’m pleased that we were able to do that.
There are some matters that have not been resolved in relation to the contract in the discussions over the 13 months with the BDA, and when I last met with them, which I think at this point was probably about three or four weeks ago, I made the offer to be guided by them about whether they wished to continue those discussions in social partnership, in parallel with the consultation, or whether they wished to be at one remove and simply comment on developments. It’s entirely in their hands which they would prefer. I’m certainly very clearly of the mind that a social partnership approach is the better approach. I’ve advocated for that in previous Government roles with some success, and I’m committed to that, as is the Government, but at the end of the day, we will proceed in whatever way works for both parties.
There is a period ahead where we will listen to the profession, the public, and comments the BDA will wish to make to us, either in social partnership or in some other way, and we will reflect on those at the end of the consultation period. I would encourage people to engage with this. It’s one of the biggest changes, probably the biggest change in dentistry within the NHS in coming up to close to a quarter of a century, so it’s important that we hear all those voices.
Gyda Chymdeithas Ddeintyddol Prydain. Rydym ni wedi gwneud hynny dros ddwy flynedd mewn perthynas â'r setliadau dwy flynedd ddiwethaf. Fe wnaethom gwblhau'r flwyddyn gyntaf mewn cytundeb; yr ail, fel y dywedais i, nid oeddem yn gallu dod i gytundeb, a gwnes benderfyniad unochrog yn gynharach eleni i gynyddu cyflog deintydd contractwr annibynnol drwy'r taliad sengl mwyaf erioed, ac rwy'n falch ein bod wedi gallu gwneud hynny.
Mae rhai materion nad ydynt wedi'u datrys mewn perthynas â'r contract yn y trafodaethau dros y 13 mis gyda Chymdeithas Ddeintyddol Prydain, a phan wnes i gyfarfod â nhw ddiwethaf, ac rwy'n credu yn ôl pob tebyg, tua thair neu bedair wythnos yn ôl, fe wnes i'r cynnig i gael fy arwain ganddynt ynghylch a oeddent yn dymuno parhau â'r trafodaethau hynny mewn partneriaeth gymdeithasol, ochr yn ochr â'r ymgynghoriad, neu a oeddent yn dymuno cadw pellter hyd braich a dim ond gwneud sylwadau ar ddatblygiadau. Mae'n gyfan gwbl yn eu dwylo nhw pa un fyddai'n well ganddynt. Rwy'n sicr yn fy meddwl mai dull partneriaeth gymdeithasol yw'r dull gorau. Rwyf wedi eirioli dros hynny mewn rolau blaenorol yn y Llywodraeth gyda rhywfaint o lwyddiant, ac rwy'n ymrwymedig i hynny, fel y mae'r Llywodraeth, ond ar ddiwedd y dydd, byddwn yn symud ymlaen ym mha bynnag ffordd sy'n gweithio i'r ddau barti.
Mae cyfnod o'n blaenau pan fyddwn yn gwrando ar y proffesiwn, y cyhoedd, a'r sylwadau y bydd Cymdeithas Ddeintyddol Prydain yn dymuno eu cyflwyno i ni, naill ai mewn partneriaeth gymdeithasol neu mewn rhyw ffordd arall, a byddwn yn myfyrio ar y rheini ar ddiwedd y cyfnod ymgynghori. Byddwn yn annog pobl i ymgysylltu â hyn. Mae'n un o'r newidiadau mwyaf, mae'n debyg y newid mwyaf mewn deintyddiaeth o fewn y GIG mewn bron i chwarter canrif, felly mae'n bwysig ein bod ni'n clywed yr holl leisiau hynny.
Can I thank the Cabinet Secretary for his statement? Pre-COVID, large numbers of dentists left the NHS because they could make a lot more money in private practice. Those left behind were committed to the NHS principles. Following withdrawal from the European Union, eastern and southern European dentists stopped coming to practice in Wales in the numbers they previously did. I speak as somebody who had both a southern European and an eastern European dentist at my local practice. Too many people have experienced difficulties in finding an NHS dentist. I never understood why six-monthly check-ups were needed, or even more why a qualified dentist was needed to clean my teeth at the end of the check-up.
Contracts in recent years have been over-complicated and served neither patients nor those running dental practices well. Can I urge the Welsh Government to produce a system that funds individual treatments rather than, as happened at one time, paying the same for one or three fillings to the same patient? If we want NHS dentistry to continue, we need a fair remuneration system, acceptable to dentists, and the Welsh Government need to take advice from current or previous dentists who have worked in community practices and who know exactly what it's like running those practices.
A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad? Cyn COVID, gadawodd nifer fawr o ddeintyddion y GIG oherwydd gallent wneud llawer mwy o arian mewn practis preifat. Roedd y rhai a adawyd ar ôl wedi ymrwymo i egwyddorion y GIG. Ar ôl ymadael a'r Undeb Ewropeaidd, rhoddodd deintyddion dwyrain a de Ewrop y gorau i ddod i ymarfer yng Nghymru yn y niferoedd a oedd yn dod yn flaenorol. Rwy'n siarad fel rhywun a oedd â deintydd o dde Ewrop a dwyrain Ewrop yn fy mhractis lleol. Mae gormod o bobl wedi profi anawsterau wrth ddod o hyd i ddeintydd y GIG. Doeddwn i byth yn deall pam roedd angen archwiliadau chwe misol, neu'n waeth na hynny, pam yr oedd angen deintydd cymwys i lanhau fy nannedd ar ddiwedd yr archwiliad.
Mae contractau yn ystod y blynyddoedd diwethaf wedi bod yn or-gymhleth ac nid ydynt wedi gwasanaethu cleifion na'r rhai sy'n rhedeg practisau deintyddol yn dda. A gaf i annog Llywodraeth Cymru i greu system sy'n ariannu triniaethau unigol yn hytrach na'r hyn oedd yn digwydd ar un adeg, sef talu'r un faint am un neu dri llenwad i'r un claf? Os ydym eisiau i ddeintyddiaeth y GIG barhau, mae arnom angen system gydnabyddiaeth ariannol deg, sy'n dderbyniol i ddeintyddion, ac mae angen i Lywodraeth Cymru gael cyngor gan ddeintyddion presennol neu flaenorol sydd wedi gweithio mewn practisau cymunedol ac sy'n gwybod yn union sut beth yw rhedeg y practisau hynny.
I thank Mike Hedges for that. I think I agree with all of that. I certainly do want to make sure that we're hearing the voice of dental practitioners in a range of different settings in response to the consultation. I do think that he makes a powerful point in relation to how we remunerate, and the current banding arrangements are challenging from a dentist's perspective, and so I think that the Member will be happy when he sees the consultation when it's published before the end of this month. And he will know that it is the Government's existing position that moving away from routine but unnecessary check-ups will free up capacity for a more needs-based service, which is after all the basis upon which the entirety of the NHS is predicated, and so that should apply in dentistry as elsewhere. And my understanding is that with the steps that we've been able to take, as it were, within the framework of the existing contractual arrangements, which will be superseded by the new contract, we've been able to make some changes to disincentivise, if you like, those unnecessary check-ups, to apply the National Institute for Health and Care Excellence guidelines, which move us in a different direction, but we'll be able to do much more of that with the provisions in the new contract as we plan to consult on that.
Diolch i Mike Hedges am hynna. Rwy'n credu fy mod i'n cytuno â hynna i gyd. Yn sicr, rwyf eisiau sicrhau ein bod yn clywed llais ymarferwyr deintyddol mewn ystod o wahanol leoliadau mewn ymateb i'r ymgynghoriad. Rwy'n credu ei fod yn gwneud pwynt pwerus mewn perthynas â sut yr ydym yn talu cydnabyddiaeth ariannol, ac mae'r trefniadau bandio presennol yn heriol o safbwynt deintydd, ac felly rwy'n credu y bydd yr Aelod yn hapus pan fydd yn gweld yr ymgynghoriad pan gaiff ei gyhoeddi cyn diwedd y mis hwn. A bydd yn gwybod mai sefyllfa bresennol y Llywodraeth yw y bydd symud i ffwrdd o archwiliadau arferol ond diangen yn rhyddhau capasiti ar gyfer gwasanaeth sy'n seiliedig yn fwy ar anghenion, sydd wedi'r cyfan yr hyn y mae'r GIG cyfan wedi'i seilio arno, ac felly dylai hynny fod yn berthnasol mewn deintyddiaeth fel mewn mannau eraill. A fy nealltwriaeth yw, gyda'r camau yr ydym wedi gallu eu cymryd, fel petai, o fewn fframwaith y trefniadau cytundebol presennol, a fydd yn cael eu disodli gan y contract newydd, ein bod wedi gallu gwneud rhai newidiadau i ddatgymell, os hoffech chi, rhag yr archwiliadau diangen hynny, i gymhwyso canllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, sy'n ein symud i gyfeiriad gwahanol, ond byddwn yn gallu gwneud llawer mwy o hynny gyda'r darpariaethau yn y contract newydd wrth i ni gynllunio i ymgynghori ar hynny.
'For too long the Welsh Government have offered spin, half-truths or doublespeak on dentistry.'
Those are the words of the British Dental Association, not mine. That was from the industry themselves, in their open letter last month. And I would suggest that you need to take the industry with you. I'm sure you would agree. But, clearly, there has been a breakdown between the Welsh Government and the industry themselves. How are you going to address that? I appreciate that, in your statement, you talk about the negotiation that takes place, and there will be different positions, but surely you've got to build back that trust with the industry, and I wonder how you're going to do that.
In your new contract, I wonder what assurances you can give in terms of the future negotiations to deal with cost pressures, rising costs and also workforce retention, because in terms of rising costs, it's a big pressure on practices, particularly the national insurance contributions. How are you going to factor that into your negotiation and the new contract?
And finally, just this afternoon, a constituent contacted me. For regular check-ups, four times he has had his appointment cancelled, and this afternoon it was cancelled again with just 15 minutes' notice. Five times the constituent's regular check-up has been cancelled. Can you outline how the Welsh Government intends to address the ongoing regional inequalities that exist to access an NHS dentist, particularly in rural areas? There's a problem everywhere, but particularly in rural areas, how are you going to sustain and attract dentists to come and work and remain in areas like mid Wales?
'Ers gormod o amser mae Llywodraeth Cymru wedi cynnig sbin, hanner gwirioneddau neu siarad dwbl ar ddeintyddiaeth.'
Dyna eiriau Cymdeithas Ddeintyddol Prydain, nid fy ngeiriau i. Roedd hynny o'r diwydiant ei hun, yn ei lythyr agored fis diwethaf. A byddwn yn awgrymu bod angen i chi gael y diwydiant ar eich ochr chi. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno. Ond, yn amlwg, bu methiant rhwng Llywodraeth Cymru a'r diwydiant eu hun. Sut ydych chi'n mynd i fynd i'r afael â hynny? Rwy'n gwerthfawrogi, yn eich datganiad, eich bod yn siarad am y negodi sy'n digwydd, a bydd gwahanol safbwyntiau, ond heb os nac oni bai mae'n rhaid i chi adeiladu'r ymddiriedaeth honno gyda'r diwydiant, a tybed sut rydych chi'n mynd i wneud hynny.
Yn eich contract newydd, tybed pa sicrwydd y gallwch ei roi o ran trafodaethau'r dyfodol ynghylch ymdrin â phwysau costau, costau cynyddol a chadw'r gweithlu, oherwydd o ran costau cynyddol, mae'n bwysau mawr ar bractisau, yn enwedig y cyfraniadau yswiriant gwladol. Sut ydych chi'n mynd i ystyried hynny yn eich trafodaethau a'r contract newydd?
Ac yn olaf, dim ond y prynhawn yma, cysylltodd etholwr â mi. Ar gyfer archwiliadau rheolaidd, cafodd ei apwyntiad ei ganslo bedair gwaith, a'r prynhawn yma cafodd ei ganslo eto gyda dim ond 15 munud o rybudd. Bum gwaith mae archwiliad rheolaidd yr etholwr wedi cael ei ganslo. A allwch amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau rhanbarthol parhaus sy'n bodoli o ran cael mynediad at ddeintydd y GIG, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig? Mae 'na broblem ym mhob man, ond yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, sut ydych chi'n mynd i gynnal a denu deintyddion i ddod i weithio ac aros mewn ardaloedd fel y canolbarth?
Thanks to Russell George for those questions. So, there have been fruitful discussions with the BDA over a period of more than 12 months to get us to the place where we are now in relation to the new contract. There is a pressure of time that everybody in the system would recognise as important. There is a need to put in place contractual arrangements. They won't give us everything we want, they won't give the NHS or the dental profession everything that each of us wants separately; that's obviously the nature of a negotiation. They were productive discussions for 13 months. I had a meeting myself with the BDA a few weeks ago to explore the next period ahead in terms of the consultation and the approach that they wanted to take, recognising, as we both do, that there are some aspects that have not been negotiated, but actually this is for consultation with the public. So, it is important to hear from the public and the wider profession about how the proposals work for them as well, in the way that any consultation hopes to achieve.
So, from my point of view, there is no question of trust. I try to be very straightforward about these things. I've tried to set out today what I think we ought to be trying to achieve, and I've set out, from my point of view, my approach to how we've addressed contract variations so far. Whether people agree with them is up to them, but I think it's a perfectly reasonable position to have taken.
He makes a number of very important points about cost pressures and, you know, viability, I suppose, in that broader sense, and the new contract arrangements, the proposals, are designed to address some of those. So, there are issues around cash flow and clawback in the system, which I'm sure he'll be aware of, and there will be some adjustments to that, which I hope will be attractive, from a practitioner point of view. Those are things that won't affect the public and their experience, but it'll be, I hope, helpful and positive from a practitioner's point of view.
He makes an important point about regional inequalities, or making sure that provision is available in all parts of the UK. So, from a demand point of view, the dental access portal is a national portal, so that enables us to have a clearer understanding of demand in different parts of Wales. We already have incentives to encourage dentists to train in parts of Wales, including in mid Wales, so we plan to continue with that. But at the heart of it, really, is to try and make sure that more and more of the profession that we have are spending more and more of their time, wherever they are in Wales, delivering services through the NHS, and that's why it's really important to have arrangements that are attractive. I would say, in Powys, for example, they've been very innovative, actually, from the health board point of view, in using some of the funding from contract returns. So, they're funding a dental therapist who works through the waiting list, identifying children who need to be prioritised for their treatment. So, there is actually quite innovative work happening in mid Wales, in Powys specifically, in dental treatment, even within the constraints of the current arrangements.
Diolch i Russell George am y cwestiynau yna. Felly, bu trafodaethau ffrwythlon gyda Chymdeithas Ddeintyddol Prydain dros gyfnod o fwy na 12 mis i'n cael i'r man lle rydym ni nawr mewn perthynas â'r contract newydd. Mae yna bwysau amser y byddai pawb yn y system yn ei gydnabod fel rhywbeth pwysig. Mae angen rhoi trefniadau cytundebol ar waith. Ni fyddant yn rhoi popeth rydym ni ei eisiau, ni fyddant yn rhoi popeth i'r GIG nac i'r proffesiwn deintyddol yr ydym yn dymuno ar wahân; dyna yn amlwg yw natur trafodaeth. Roedden nhw'n drafodaethau cynhyrchiol am 13 mis. Cefais gyfarfod fy hun gyda Chymdeithas Ddeintyddol Prydain ychydig wythnosau yn ôl i archwilio'r cyfnod nesaf o ran yr ymgynghoriad a'r dull yr oeddent eisiau ei gymryd, gan gydnabod, fel y mae'r ddau ohonom yn ei wneud, bod rhai agweddau nad ydynt wedi'u negodi, ond mewn gwirionedd mae hyn ar gyfer ymgynghoriad gyda'r cyhoedd. Felly, mae'n bwysig clywed gan y cyhoedd a'r proffesiwn ehangach ynghylch sut mae'r cynigion yn gweithio iddyn nhw hefyd, yn y ffordd y mae unrhyw ymgynghoriad yn gobeithio ei gyflawni.
Felly, o fy safbwynt i, nid oes unrhyw gwestiwn o ymddiriedaeth. Rwy'n ceisio gwneud pethau'n syml iawn o ran y pethau hyn. Rydw i wedi ceisio nodi heddiw yr hyn rwy'n credu y dylem fod yn ceisio ei gyflawni, ac rydw i wedi nodi, o fy safbwynt i, fy null i o ran sut rydym ni wedi mynd i'r afael ag amrywiadau contract hyd yn hyn. P'un a yw pobl yn cytuno â nhw, wel mae i fyny iddyn nhw, ond rwy'n credu ei fod yn safbwynt hollol resymol i'w gymryd.
Mae'n gwneud nifer o bwyntiau pwysig iawn am bwysau costau ac, wyddoch chi, hyfywedd, mae'n debyg, yn yr ystyr ehangach hwnnw, a threfniadau'r contract newydd, y cynigion, maent wedi'u cynllunio i fynd i'r afael â rhai o'r rheini. Felly, mae materion yn ymwneud â llif arian ac adfachu yn y system, ac rwy'n siŵr y bydd yn ymwybodol ohonynt, a bydd rhai addasiadau i hynny, a fydd, gobeithio, yn ddeniadol, o safbwynt ymarferydd. Mae'r rheini'n bethau na fydd yn effeithio ar y cyhoedd a'u profiad, ond bydd, rwy'n gobeithio, yn ddefnyddiol ac yn gadarnhaol o safbwynt ymarferydd.
Mae'n gwneud pwynt pwysig am anghydraddoldebau rhanbarthol, neu sicrhau bod darpariaeth ar gael ym mhob rhan o'r DU. Felly, o safbwynt y galw, mae'r porth mynediad deintyddol yn borth cenedlaethol, felly mae hynny'n ein galluogi i gael dealltwriaeth gliriach o'r galw mewn gwahanol rannau o Gymru. Mae gennym eisoes gymhellion i annog deintyddion i hyfforddi mewn rhannau o Gymru, gan gynnwys yn y canolbarth, felly rydym yn bwriadu parhau â hynny. Ond wrth wraidd y peth, mewn gwirionedd, mae ceisio gwneud yn siŵr bod mwy a mwy o'r proffesiwn sydd gennym yn treulio mwy a mwy o'u hamser, ble bynnag maen nhw yng Nghymru, yn darparu gwasanaethau drwy'r GIG, a dyna pam y mae hi'n bwysig iawn cael trefniadau sy'n ddeniadol. Byddwn i'n dweud, ym Mhowys, er enghraifft, maen nhw wedi bod yn arloesol iawn, mewn gwirionedd, o safbwynt y bwrdd iechyd, wrth ddefnyddio rhywfaint o'r cyllid o enillion contractau. Felly, maen nhw'n ariannu therapydd deintyddol sy'n gweithio trwy'r rhestr aros, gan nodi plant sydd angen eu blaenoriaethu ar gyfer eu triniaeth. Felly, mae gwaith eithaf arloesol yn digwydd yn y canolbarth, ym Mhowys yn benodol, ym maes triniaeth ddeintyddol, hyd yn oed o fewn cyfyngiadau'r trefniadau presennol.
Y gwir yw, wrth gwrs, ŷn ni yng ngogledd Cymru, ŷn ni wedi colli saith practis deintyddol sydd wedi cyhoeddi eu bod nhw'n rhoi'r cytundebau NHS yn ôl a'u bod yn symud i'r sector breifat: ym Mwcle, y Fali, Llandudno, Llandrillo-yn-Rhos, Dinbych, Coed-poeth a Bae Colwyn. Mae yna filoedd wedi colli mynediad at wasanaethau deintyddol ar yr NHS. Nawr, ŷch chi'n dweud yn eich datganiad eich bod chi'n gobeithio y bydd y cytundeb newydd yn weithredol o Ebrill y flwyddyn nesaf ymlaen, wel, mae hynny'n 12 mis arall, onid yw e, o bobl efallai yn fotio gyda'u traed, y deintyddion yn cael digon ac yn gadael yr NHS. Ydych chi'n rhagweld, o dan y cytundeb newydd ŷch chi'n gobeithio y bydd yn dod i rym ymhen blwyddyn, y bydd rhai o'r rheini'n dod nôl? Ydych chi wir yn disgwyl, unwaith y byddan nhw wedi mynd i'r sector breifat, y bydd y cytundeb y byddwch chi'n gallu ei gynnig iddyn nhw yn eu denu nhw nôl i'r sector gyhoeddus? Ac a gaf i hefyd ofyn—? Dwi'n ymwybodol o un etholwraig sydd wedi cychwyn gwaith deintyddol ar yr NHS, ond sydd nawr yn mynd i orfod talu'n breifat i orffen y gwaith hwnnw, oherwydd bod y practis wedi mynd i'r sector breifat. Ydych chi'n cytuno â fi fod gwaith deintyddol sydd wedi'i gychwyn ar yr NHS angen ei orffen ar yr un telerau, er tegwch i'r claf?
The truth is, of course, is that we in north Wales have lost seven dental practices that have announced that they will be returning their NHS contracts and they'll be moving into the private sector: in Buckley, Valley, Llandudno, Rhos-on-Sea, Denbigh, Coedpoeth and Colwyn Bay. Thousands have lost access to NHS dental services. Now, you say in your statement that you hope that the new contract will be implemented from April next year onwards, well, that's another 12 months, isn't it, of people possibly voting with their feet, the dentists giving up and leaving the NHS. Do you foresee, under the new contract that you hope will come into force in a year's time, that some of those will return? Do you truly expect, once they've gone to the private sector, that the contract that you will be able to offer will attract them back to the public sector? May I also ask—? I'm aware of one constituent who started dental treatment on the NHS, but is now going to have to pay for private treatment to complete that work, because the practice has gone into the private sector. Do you agree with me that dental treatment that has been started on the NHS needs to be completed on the same terms, in order to be fair to the patient?
Wel, dyna beth hoffwn i weld yn digwydd. O ran y rhestr wnaeth yr Aelod ei rhoi o'r practisys sydd wedi rhoi'r contract yn ôl, bydd e hefyd yn gwybod, o ran y gwaith caffael sydd wedi digwydd gan fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, fod gweithgarwch NHS wedi ymestyn yn Amlwch, yng Nghei Connah—mae syrjeri newydd yng Nghei Connah; mae'r Aelod yn ysgwyd ei ben, ond mae yno. Yn Nolgellau, yng Nghaernarfon, ym Mae Colwyn, mae estyniad wedi bod i waith deintyddiaeth y gwasanaeth iechyd. Felly, mae hwnna'n beth calonogol. Dwi'n siŵr bod yr Aelod yn croesawu'r datblygiadau hynny, oherwydd mae'n dangos, er gwaethaf y cyfyngiadau ar y cytundeb presennol, fod pobl yn awyddus i wneud mwy o waith gwasanaeth iechyd hefyd.
Dwi ddim yn amau'r ffigurau mae'r Aelod yn sôn amdanyn nhw, y colledion hynny, ond mae hefyd galw ymhlith practisys i wneud mwy o waith gwasanaeth iechyd, ac ŷn ni'n gweld hynny'n beth positif, wrth gwrs. Byddwn i yn cytuno y byddem ni eisiau gweld bod y cytundeb newydd yn denu deintyddion sydd wedi symud allan o'r gwasanaeth iechyd nôl i'r ddarpariaeth gyhoeddus honno; dyna sydd wrth wraidd y diwygiadau yw sicrhau bod y cytundeb yn apelgar i'r cyhoedd, ond i'r proffesiwn hefyd.
Well, that's what I would like to see happening. In terms of the list that the Member gave of the practices that have handed back their contracts, he will also know, in terms of the procurement work that's been done by the Betsi Cadwaladr health board, that NHS activity has extended in Amlwch, Connah's Quay—there's a new surgery in Connah's Quay; the Member is shaking his head, but it's there. In Dolgellau, Caernarfon and Colwyn Bay, there's been an extension to NHS dental services. So, that's encouraging. I'm sure that the Member would welcome those developments, because it does show that, despite the limitations of the current contract, people are eager to do more work on the NHS too.
I don't doubt the figures that the Member mentioned, those losses, but there is also demand among practices to do more NHS work, and we see that as being a positive thing, of course. I would agree that we would want to see the new contract attracting dentists who've moved out of the NHS back into that public provision; that's what's at the heart of the reforms, to ensure that we have a contract that is attractive to the public, but to the profession too.
Ac yn olaf, Carolyn Thomas.
Finally, Carolyn Thomas.
Thank you. I welcome this statement and all that you're trying to do to improve the situation with dentistry. At the moment, many dentists only offer an NHS appointment in an emergency, so, will this be the case going forward, that somebody needs to have a toothache to be able to get an appointment? And what about prevention, is that part of this as well, going forward? I welcome that there will be a portal, so that people won't have to phone round to find an NHS dentist. Will those appointments be local? Will they try to aim to be local for people, so that they don't have to travel very far? Recently, a local dentist did offer NHS appointments again, which was really welcome. Somebody local advertised it on Facebook, and within a day, they were full. I just wanted to get that across. So, there have been some new NHS appointments coming up, but they've been taken very, very quickly. But I welcome the statement. Thank you.
Diolch. Rwy'n croesawu'r datganiad hwn a'r cyfan rydych chi'n ceisio ei wneud i wella'r sefyllfa o ran deintyddiaeth. Ar hyn o bryd, mae llawer o ddeintyddion dim ond yn cynnig apwyntiad GIG mewn argyfwng, felly, a fydd hyn yn wir yn y dyfodol, bod angen i rywun fod â'r ddannoedd er mwyn gallu cael apwyntiad? A beth am atal, a yw hynny'n rhan o hyn hefyd, yn y dyfodol? Rwy'n croesawu y bydd porth, fel na fydd pobl yn gorfod ffonio i ddod o hyd i ddeintydd y GIG. A fydd y penodiadau hynny'n lleol? Ai'r nod yw bod y rhain yn lleol i bobl, fel nad oes rhaid iddynt deithio yn bell iawn? Yn ddiweddar, cynigiodd deintydd lleol apwyntiadau'r GIG unwaith eto, ac roedd croeso mawr iddo. Fe wnaeth rhywun lleol ei hysbysebu ar Facebook, ac o fewn diwrnod, roedden nhw'n llawn. Roeddwn i ond eisiau mynegi hynny. Felly, mae rhai apwyntiadau GIG newydd wedi dod i'w amlwg, ond maen nhw wedi cael eu cymryd yn gyflym iawn, iawn. Ond rwy'n croesawu'r datganiad. Diolch.
The portal is already in existence; it has been up and running for about a month. It was trialled previously in parts of Wales, but it's now a national offer. That's been available since, I think, 12 February, so your constituents are already able to register their interest in NHS dentistry. As the Member says, the intention is to be able to point them in the direction of the nearest convenient provision. I think part of the objective is to seek to avoid the scenario that she described in her question, which I do recognise: when there are new places available, clearly there's a level of demand for those places that is often very immediate. The portal, I hope, will bring some element of order to some of those situations.
The Member made an important point in relation to urgent treatment and in relation to prevention. Some of the challenges in the current arrangements have been around making sure that practices are able and are required to provide more urgent treatment, but in a way that is also predictable from their point of view. Finding that balance has been critical. I think she'll be pleased to hear that, in the new arrangements, when she sees the consultation published, there is an element of the contract that's bespoke to urgent treatment for new patients, and an element of the funding that is dedicated specifically to prevention as well—whether that's around the 'Delivering better oral health' compliance or consultations specifically in relation to prevention. I hope that she will find that her concerns are allayed by that.
Mae'r porth yn bodoli eisoes; mae wedi bod yn weithredol ers tua mis. Cafodd ei dreialu'n flaenorol mewn rhannau o Gymru, ond mae bellach yn cael ei gynnig yn genedlaethol. Mae hynny wedi bod ar gael ers 12 Chwefror, rwy'n credu, felly mae eich etholwyr eisoes yn gallu cofrestru eu diddordeb mewn deintyddiaeth y GIG. Fel y dywed yr Aelod, y bwriad yw gallu eu cyfeirio at y ddarpariaeth gyfleus agosaf. Rwy'n credu mai rhan o'r amcan yw ceisio osgoi'r senario a ddisgrifiwyd ganddi yn ei chwestiwn, yr wyf yn ei gydnabod: pan fo lleoedd newydd ar gael, yn amlwg mae yna lefel o alw am y lleoedd hynny sy'n aml yn cael ei weld yn syth iawn. Bydd y porth, gobeithio, yn dod â rhyw elfen o drefn i rai o'r sefyllfaoedd hynny.
Gwnaeth yr Aelod bwynt pwysig o ran triniaeth frys ac o ran atal. Mae rhai o'r heriau o ran y trefniadau presennol wedi bod yn gysylltiedig â sicrhau bod practisau'n gallu darparu triniaeth fwy brys a'i bod yn ofynnol iddynt wneud hynny, ond mewn ffordd sydd hefyd yn rhagweladwy o'u safbwynt nhw. Mae dod o hyd i'r cydbwysedd hwnnw wedi bod yn hanfodol. Rwy'n credu y bydd hi'n falch o glywed, yn y trefniadau newydd, pan fydd hi'n gweld yr ymgynghoriad yn cael ei gyhoeddi, fod elfen o'r contract sy'n bwrpasol ar gyfer triniaeth frys i gleifion newydd, ac elfen o'r cyllid sydd wedi'i neilltuo'n benodol i atal hefyd—boed hynny o amgylch cydymffurfiaeth â 'Darparu iechyd y geg gwell' neu ymgyngoriadau sy'n ymwneud yn benodol ag atal. Rwy'n gobeithio y bydd hynny'n tawelu ei phryderon.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol: y rhaglen trawsnewid gwasanaethau cymdeithasol plant. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Dawn Bowden.
The next item is a statement by the Minister for Children and Social Care: the transformation programme for children's social services. I call on the Minister to make the statement—Dawn Bowden.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Today is my opportunity to update Members on the delivery of our transformation programme for children's social services in Wales. The transformation programme has a framework of eight programme for government commitments and three key themes: radical reform, future provision of services, and the whole system working together. At its core is the voice of care-experienced children and young people.
Our annual care experience summits and the resultant declaration, the first of its kind in the UK, have enabled Ministers to hear directly from care-experienced children and young people about their experiences and thoughts. At the last summit, in March 2024, we fed back on progress towards the vision in the summit's declaration, and we will update participants on further delivery at our next summit in May.
Our transformation delivery group is about driving change. With representatives from across the sector, and, most importantly, care-experienced young people, it is currently focused on data and metrics, and early help and prevention, recognising the need for intensive support to reduce the risk of children coming into care.
We are working hard to deliver what we formerly referred to as the national practice framework to improve consistency of practice, engaging with local authorities, health, the third sector, police, and safeguarding boards to gather opinions and evidence about how it can most add value. We've shared drafts and we've listened to feedback resulting in greater strategic emphasis on multi-agency practice. We will publish the now retitled multi-agency practice framework this April.
The Health and Social Care (Wales) Bill completed the final stage of the Senedd scrutiny process on 4 February, with Royal Assent expected later this month. Implementing the eliminating profit provisions as quickly as possible, in a way that minimises disruption to the sector and to the placements of individual children, remains a very high priority for this Government. We're working closely with our sector partners to ensure rapid progress and will provide regular updates on implementation.
We are investing heavily in the development of therapeutic residential accommodation and specialist services for children and young people with complex needs through regional partnership boards. This year, seven new residential homes for children with complex needs have already opened, with a further 14 homes in development that are expected to complete by the end of March. In line with their placement commissioning strategies, local authorities have embarked on the planning and design stages of another eight homes to complete next year.
We are committed to supporting vulnerable families to remain together through early intervention and support, and we continue to collate and analyse information on the performance of the edge-of-care services funded through the regional integration fund. In the first half of 2024-25, specialist edge-of-care services supported close to 1,800 families and 3,300 children.
We know, of course, about the benefits of parental advocacy, which supports parents to positively engage with social workers, third-sector organisations, the family courts and other professionals to resolve issues that are negatively impacting their family. With £1.6 million invested in this Senedd term, existing parental advocacy regional projects have now been rolled out on a regional basis. These projects support parents whose children are on the edge of care, helping to avoid statutory social services involvement, escalation of needs, and reducing the risk of children entering the care system.
I'm also delighted to have the opportunity to work with the Fostering Network to deliver the Step Up, Step Down pilot in Wales over a three-year period within Pembrokeshire and Powys local authority areas to support children to remain with their families. I recently visited Northern Ireland to see first-hand how it is delivering this pioneering approach to reduce the number of children entering care. The project has seen great success by offering a flexible, nurturing and trauma-informed approach to supporting families to stay together. I now look forward to observing how this new preventative approach can benefit families on the edge of care here in Wales.
In Wales, we treat all unaccompanied asylum-seeking children as children looked after. We're proud to take a 'child first' approach, which upholds the best interests, rights and entitlements to providing care and support to all children in Wales.
We continue to invest in our national fostering scheme, Foster Wales, to improve the ability of local authority fostering services to recruit and retain foster carers. We're seeing a positive impact from our investment, with a rise in the number of enquiries from prospective fosters carers, alongside an increase in the number of foster carer households.
We're committed to ensuring that kinship foster carers receive the same support as mainstream foster carers and, through the Foster Wales national commitment, we're working towards an agreed package of training, support and rewards being consistently available to all foster carers through all 22 local authority fostering services in Wales.
Finally, Dirprwy Lywydd, I'm pleased with the progress our corporate parenting charter has made, with 64 organisations now signed up to date, including all local authorities and local health boards. We continue to encourage all public bodies, as well as private bodies and the third sector, to sign up and to become corporate parents. Last month, I opened the first national corporate parenting best-practice event, with over 100 attendees. There was a real energy in the room, and care-experienced young people were able to share their ask of corporate parents directly with those organisations signed up or those wanting more information. Before the end of this Senedd term, we will strengthen current guidance on corporate parenting with a dedicated chapter on corporate parenting within the Part 6 code of practice under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014.
In conclusion, Dirprwy Lywydd, considerable progress has been made, but we still have much work to do, and our focus will be on delivery for the remainder of this Senedd term and beyond. Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw yw fy nghyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am gyflawni ein rhaglen drawsnewid ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol plant yng Nghymru. Mae gan y rhaglen drawsnewid fframwaith o wyth ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu a thair thema allweddol: diwygio radical, darparu gwasanaethau yn y dyfodol, a'r system gyfan yn gweithio gyda'i gilydd. Yn ganolog iddi mae llais plant a phobl ifanc sydd â phrofiad o fod mewn gofal.
Mae ein huwchgynadleddau profiad gofal blynyddol a'r datganiad canlyniadol, y cyntaf o'i fath yn y DU, wedi galluogi Gweinidogion i glywed yn uniongyrchol gan blant a phobl ifanc sydd â phrofiad o fod mewn gofal am eu profiadau a'u meddyliau. Yn yr uwchgynhadledd ddiwethaf, ym mis Mawrth 2024, fe wnaethom fwydo'n ôl ar gynnydd tuag at y weledigaeth yn natganiad yr uwchgynhadledd, a byddwn yn diweddaru cyfranogwyr ar gyflawni pellach yn ein huwchgynhadledd nesaf ym mis Mai.
Mae ein grŵp cyflawni trawsnewid yn ymwneud ag ysgogi newid. Gyda chynrychiolwyr o bob rhan o'r sector, ac, yn bwysicaf oll, pobl ifanc sydd â phrofiad o fod mewn gofal, mae'n canolbwyntio ar hyn o bryd ar ddata a metrigau, a chymorth cynnar ac atal, gan gydnabod yr angen am gymorth dwys i leihau'r risg y bydd plant yn dod i ofal.
Rydym yn gweithio'n galed i gyflawni'r hyn y cyfeiriwyd ato'n flaenorol fel y fframwaith ymarfer cenedlaethol i wella cysondeb ymarfer, gan ymgysylltu ag awdurdodau lleol, iechyd, y trydydd sector, yr heddlu a byrddau diogelu i gasglu barn a thystiolaeth am sut y gall ychwanegu gwerth fwyaf. Rydym wedi rhannu drafftiau ac rydym wedi gwrando ar adborth sydd wedi arwain at fwy o bwyslais strategol ar ymarfer amlasiantaeth. Byddwn yn cyhoeddi'r fframwaith ymarfer amlasiantaeth, y teitl newydd a roddwyd iddo, ym mis Ebrill.
Cwblhaodd y Bil Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Cymru) gam olaf proses graffu'r Senedd ar 4 Chwefror, a disgwylir Cydsyniad Brenhinol yn ddiweddarach y mis hwn. Mae gweithredu'r darpariaethau dileu elw cyn gynted â phosibl, mewn ffordd sy'n lleihau aflonyddwch i'r sector ac i leoliadau plant unigol, yn parhau i fod yn flaenoriaeth uchel iawn i'r Llywodraeth hon. Rydym yn gweithio'n agos gyda'n partneriaid yn y sector i sicrhau cynnydd cyflym a byddwn yn darparu diweddariadau rheolaidd ar weithredu.
Rydym yn buddsoddi'n helaeth mewn datblygu llety preswyl therapiwtig a gwasanaethau arbenigol i blant a phobl ifanc ag anghenion cymhleth trwy fyrddau partneriaeth rhanbarthol. Eleni, mae saith cartref preswyl newydd i blant ag anghenion cymhleth eisoes wedi agor, gyda 14 o gartrefi eraill yn cael eu datblygu y disgwylir iddynt gael eu cwblhau erbyn diwedd mis Mawrth. Yn unol â'u strategaethau comisiynu lleoliadau, mae awdurdodau lleol wedi cychwyn ar gamau cynllunio a dylunio wyth cartref arall i'w cwblhau y flwyddyn nesaf.
Rydym wedi ymrwymo i gefnogi teuluoedd bregus i aros gyda'i gilydd drwy ymyrraeth gynnar a chymorth, ac rydym yn parhau i gasglu a dadansoddi gwybodaeth am berfformiad y gwasanaethau ar ffiniau gofal a ariennir drwy'r gronfa integreiddio ranbarthol. Yn hanner cyntaf 2024-25, gwnaeth gwasanaethau arbenigol ar ffiniau gofal gefnogi bron i 1,800 o deuluoedd a 3,300 o blant.
Rydym yn gwybod, wrth gwrs, am fanteision eiriolaeth rhieni, sy'n cefnogi rhieni i ymgysylltu'n gadarnhaol â gweithwyr cymdeithasol, sefydliadau trydydd sector, llysoedd teulu a gweithwyr proffesiynol eraill i ddatrys materion sy'n cael effaith negyddol ar eu teulu. Gydag £1.6 miliwn wedi'i fuddsoddi yn nhymor y Senedd hon, mae prosiectau rhanbarthol eiriolaeth rhieni sy'n bodoli eisoes bellach wedi'u cyflwyno ar sail ranbarthol. Mae'r prosiectau hyn yn cefnogi rhieni y mae eu plant ar ffiniau gofal, gan helpu i osgoi cynnwys gwasanaethau cymdeithasol statudol, atal anghenion rhag gwaethygu, a lleihau'r risg y bydd plant yn mynd i mewn i'r system ofal.
Rwyf hefyd yn falch iawn o gael y cyfle i weithio gyda'r Rhwydwaith Maethu i gyflwyno'r cynllun peilot Camu i’r Adwy Cyn Camu Yn Ôl yng Nghymru dros gyfnod o dair blynedd yn ardaloedd awdurdodau lleol sir Benfro a Phowys i gefnogi plant i aros gyda'u teuluoedd. Fe ymwelais â Gogledd Iwerddon yn ddiweddar i weld drosof fi fy hun sut mae'n cyflawni'r dull arloesol hwn i leihau nifer y plant sy'n mynd i mewn i ofal. Mae'r prosiect wedi cael llwyddiant mawr trwy gynnig dull hyblyg, meithringar sy'n ystyriol o drawma o gefnogi teuluoedd i aros gyda'i gilydd. Rwy'n edrych ymlaen nawr at weld sut y gall y dull ataliol newydd hwn fod o fudd i deuluoedd sydd ar ffiniau gofal yma yng Nghymru.
Yng Nghymru, rydym yn trin pob plentyn digwmni sy'n ceisio lloches fel plentyn sy'n derbyn gofal. Rydym yn falch o fabwysiadu ymagwedd 'plentyn yn gyntaf', sy'n cynnal y buddiannau gorau a'r hawliau i ddarparu gofal a chymorth i bob plentyn yng Nghymru.
Rydym yn parhau i fuddsoddi yn ein cynllun maethu cenedlaethol, Maethu Cymru, i wella gallu gwasanaethau maethu awdurdodau lleol i recriwtio a chadw gofalwyr maeth. Rydym yn gweld effaith gadarnhaol o'n buddsoddiad, gyda chynnydd yn nifer yr ymholiadau gan ddarpar ofalwyr maeth, ynghyd â chynnydd yn nifer yr aelwydydd gofalwyr maeth.
Rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod gofalwyr maeth sy'n berthnasau yn derbyn yr un gefnogaeth â gofalwyr maeth prif ffrwd a, thrwy ymrwymiad cenedlaethol Maethu Cymru, rydym yn gweithio tuag at sicrhau bod pecyn o hyfforddiant, cymorth a gwobrau y cytunwyd arno ar gael yn gyson i bob gofalwr maeth drwy bob un o'r 22 o wasanaethau maethu awdurdodau lleol yng Nghymru.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, rwy'n falch o'r cynnydd y mae ein siarter rhianta corfforaethol wedi'i wneud, gyda 64 o sefydliadau wedi cofrestru hyd yma, gan gynnwys yr holl awdurdodau lleol a byrddau iechyd lleol. Rydym yn parhau i annog pob corff cyhoeddus, yn ogystal â chyrff preifat a'r trydydd sector, i gofrestru a dod yn rhieni corfforaethol. Y mis diwethaf, fe agorais y digwyddiad ymarfer gorau rhianta corfforaethol cenedlaethol cyntaf, gyda dros 100 yn bresennol. Roedd yna egni gwirioneddol yn yr ystafell, ac roedd pobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal yn gallu rhannu'r hyn maen nhw'n gofyn amdano gan rieni corfforaethol yn uniongyrchol â'r sefydliadau hynny sydd wedi cofrestru neu'r rhai oedd eisiau mwy o wybodaeth. Cyn diwedd tymor y Senedd hon, byddwn yn cryfhau canllawiau cyfredol ar rianta corfforaethol gyda phennod benodol ar rianta corfforaethol yng nghod ymarfer Rhan 6 o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014.
I gloi, Dirprwy Lywydd, mae cynnydd sylweddol wedi'i wneud, ond mae gennym lawer o waith i'w wneud o hyd, a byddwn yn canolbwyntio ar gyflawni am weddill tymor y Senedd hon a thu hwnt. Diolch yn fawr.
Thank you, Minister, for your statement today. I think I speak for all of us here when I say that providing the best possible service for children in care is paramount. While we have a different outlook on how this can be achieved, I hope that you nonetheless agree that robust scrutiny is always needed, not for any political gain, but in the interests of those children in care.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Rwy'n credu fy mod i'n siarad ar ran pob un ohonom yma pan fyddaf yn dweud bod darparu'r gwasanaeth gorau posibl i blant mewn gofal yn hollbwysig. Er bod gennym ni farn wahanol ar sut y gellir cyflawni hyn, gobeithio eich bod chi'n cytuno, serch hynny, fod angen craffu cadarn bob amser, nid er budd gwleidyddol, ond er budd y plant hynny mewn gofal.
Previously, the Welsh Conservatives have argued that the private model is better suited for delivering children's care services, and I won't labour on this point any further. It's ultimately your prerogative as Government to set out how you believe these services can be improved. However, I do, nonetheless, have a few questions on how the eliminating profit provisions are going to work, and how you believe it will improve on the current situation.
At present, all 22 local authorities in Wales are members of the Children's Commissioning Consortium Cymru, which, as you will be aware, supports them to comply with their duties of sufficiency, affordability and sustainability. This is by analysing the need to identify gaps in the market and leading developments on a national, regional and local level to respond to unmet needs. However, even when future needs are anticipated, local authorities have said that they struggle to convert this understanding to current care providers, who, through the profit model, are themselves incentivised to understand as best as they can what local authorities will need in the future.
How is the not-for-profit model you propose going to help improve this? How will you ensure that non-profit care homes are incentivised to look towards future demands? I ask this because I believe that the not-for-profit model is not incentivised enough to understand future needs, and since local authorities would only be paying for the services offered, not-for-profit providers won't, unlike for-profit providers, have the additional income to build capacity, even if they know what capacity they need.
Another major issue that we face in Wales across many sectors is that we do not have enough trained people for specialist roles. It takes years to train people, and, in general, people access courses based upon future job prospects. The for-profit model has capacity within it to fund upfront for personnel to provide a future service, meaning that you can start planning for jobs and training people for the jobs that you will need in future. The not-for-profit provider won't be able to do this, meaning that there could be a greater shortage of specialist workers in child services in the future, because people will be accessing courses and training ahead of demand. Therefore, Minister, how are you going to encourage not-for-profit providers to continually invest in people to access specialist training for future child services if they don't have the financial capacity to do so?
As you are aware, one of the current major issues facing this sector is that around 31 per cent of looked-after children in Wales are placed outside their local authority area, including 5 per cent who are placed outside of Wales and away from family networks. This has a negative impact on maintaining fragile family relationships. The reason behind this, it would seem, is that it's extremely difficult to find placements for older children and for children with more complex care needs. You have mentioned that seven new residential homes for children with complex needs have already opened, with a further 14 homes in development that are expected to be complete by the end of March, and another eight homes to complete next year. Are these homes strategically placed so that looked-after children with complex needs are not placed outside of their local authority? Will some children still be placed outside of Wales? I ask this because I'm wondering if you have considered enforcing a minimum requirement for distance away from family.
It has also been almost two and a half years since the publication of the child practice review into the death of Logan Mwangi, which made it crystal clear that change is absolutely necessary and that there needs to be an improvement in safeguarding practice. Although there has been some improvement in regional safeguarding boards' joint working, those working on the ground still feel that there isn't improved practice. They believe that rather than an improved 'learning from mistakes' approach, it's a systematic change that is needed in the way that vulnerable children are identified and cared for, which ensures that vulnerable children have a full offer of support, from universal through to edge of care. What actions are you taking to address this, in particular reviewing health, social care, education, police recording, information gathering and the ability to share information? At present, there are still far too many information systems, which inhibit decision making.
This brings me to my last point, Dirprwy Lywydd. Minister, it's a long-term issue in Wales that we have seen varying degrees of co-operation between local authorities. Despite some regional collaboration being widely seen as beneficial, local authorities are still struggling to collaborate successfully, due to risk aversion, budgetary constraints, differences in governance and the difficulties of aligning priorities and sharing costs. For children's services, this means that departments within the 22 local authorities are not working well together. The Welsh Government have, as far as I can see, made no clear progress in encouraging them to do so. So, with this in mind, Minister, what plans do you have to set a minimum level of activity at local authority children's services that must be carried out collectively? Thank you.
Yn flaenorol, mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi dadlau bod y model preifat yn fwy addas ar gyfer darparu gwasanaethau gofal plant, ac ni fyddaf yn llafurio ar y pwynt hwn ymhellach. Yn y pen draw, eich uchelfraint chi fel Llywodraeth yw nodi sut rydych chi'n credu y gellir gwella'r gwasanaethau hyn. Fodd bynnag, mae gennyf, serch hynny, rai cwestiynau ar sut mae'r darpariaethau dileu elw yn mynd i weithio, a sut rydych chi'n credu y bydd yn gwella'r sefyllfa bresennol.
Ar hyn o bryd, mae pob un o'r 22 o awdurdodau lleol yng Nghymru yn aelodau o Gonsortiwm Comisiynu Plant Cymru, sydd, fel y gwyddoch chi, yn eu cefnogi i gydymffurfio â'u dyletswyddau o ddigonolrwydd, fforddiadwyedd a chynaliadwyedd. Mae hyn drwy ddadansoddi'r angen i nodi bylchau yn y farchnad ac arwain datblygiadau ar lefel genedlaethol, ranbarthol a lleol i ymateb i anghenion nas diwallwyd. Fodd bynnag, hyd yn oed pan ragwelir anghenion yn y dyfodol, mae awdurdodau lleol wedi dweud eu bod yn ei chael hi'n anodd trosi'r ddealltwriaeth hon i ddarparwyr gofal presennol, sydd, drwy'r model elw, yn cael eu cymell eu hunain i ddeall cystal ag y gallant yr hyn y bydd ei angen ar awdurdodau lleol yn y dyfodol.
Sut mae'r model nid-er-elw rydych chi'n ei gynnig yn mynd i helpu i wella hyn? Sut fyddwch chi'n sicrhau bod cartrefi gofal nid-er-elw yn cael eu cymell i edrych tuag at ofynion yn y dyfodol? Rwy'n gofyn hyn oherwydd, yn fy marn i, nid yw'r model nid-er-elw yn ddigon cymhellol i ddeall anghenion yn y dyfodol, a chan mai dim ond am y gwasanaethau a gynigir y byddai awdurdodau lleol yn talu, ni fydd gan ddarparwyr nid-er-elw, yn wahanol i ddarparwyr er elw, yr incwm ychwanegol i feithrin gallu, hyd yn oed os ydynt yn gwybod pa allu sydd ei angen arnynt.
Mater pwysig arall sy'n ein hwynebu yng Nghymru ar draws sawl sector yw nad oes gennym ddigon o bobl wedi'u hyfforddi ar gyfer rolau arbenigol. Mae'n cymryd blynyddoedd i hyfforddi pobl, ac, yn gyffredinol, mae pobl yn cael mynediad at gyrsiau yn seiliedig ar ragolygon swyddi yn y dyfodol. Mae gan y model er elw y gallu i ariannu ymlaen llaw bersonél i ddarparu gwasanaeth yn y dyfodol, sy'n golygu y gallwch chi ddechrau cynllunio ar gyfer swyddi a hyfforddi pobl ar gyfer y swyddi y bydd eu hangen arnoch yn y dyfodol. Ni fydd y darparwr nid-er-elw yn gallu gwneud hyn, sy'n golygu y gallai fod mwy o brinder o weithwyr arbenigol mewn gwasanaethau plant yn y dyfodol, oherwydd bydd pobl yn cael mynediad at gyrsiau a hyfforddiant cyn y galw. Felly, Gweinidog, sut ydych chi'n mynd i annog darparwyr nid-er-elw i fuddsoddi'n barhaus mewn pobl i gael mynediad at hyfforddiant arbenigol ar gyfer gwasanaethau plant yn y dyfodol os nad oes ganddynt y gallu ariannol i wneud hynny?
Fel y gwyddoch chi, un o'r prif faterion sy'n wynebu'r sector hwn ar hyn o bryd yw bod tua 31 y cant o blant sy'n derbyn gofal yng Nghymru yn cael eu lleoli y tu allan i ardal eu hawdurdod lleol, gan gynnwys 5 y cant sy'n cael eu lleoli y tu allan i Gymru ac i ffwrdd oddi wrth rwydweithiau teuluol. Mae hyn yn cael effaith negyddol ar gynnal perthnasoedd teuluol bregus. Y rheswm y tu ôl i hyn, mae'n debyg, yw ei bod yn anodd iawn dod o hyd i leoliadau ar gyfer plant hŷn ac ar gyfer plant ag anghenion gofal mwy cymhleth. Rydych chi wedi sôn bod saith cartref preswyl newydd i blant ag anghenion cymhleth eisoes wedi agor, gyda 14 o gartrefi eraill yn cael eu datblygu y disgwylir iddynt gael eu cwblhau erbyn diwedd mis Mawrth, ac wyth cartref arall i'w cwblhau y flwyddyn nesaf. A yw'r cartrefi hyn wedi'u lleoli'n strategol fel nad yw plant ag anghenion cymhleth sy'n derbyn gofal yn cael eu lleoli y tu allan i'w hawdurdod lleol? A fydd rhai plant yn dal i gael eu lleoli y tu allan i Gymru? Rwy'n gofyn hyn oherwydd tybed a ydych wedi ystyried gorfodi gofyniad sylfaenol ar gyfer pellter i ffwrdd o'r teulu.
Mae hefyd wedi bod bron i ddwy flynedd a hanner ers cyhoeddi'r adolygiad ymarfer plant i farwolaeth Logan Mwangi, a wnaeth hi'n hollol glir bod newid yn gwbl angenrheidiol a bod angen gwella arferion diogelu. Er bod rhywfaint o welliant wedi bod o ran y cydweithio rhwng byrddau diogelu rhanbarthol, mae'r rhai sy'n gweithio ar lawr gwlad yn dal i deimlo nad yw arferion wedi gwella. Maen nhw'n credu, yn hytrach na gwell dull 'dysgu o gamgymeriadau', mae newid systematig sydd ei angen yn y ffordd y mae plant agored i niwed yn cael eu hadnabod a'r gofal a roddir iddynt, sy'n sicrhau bod plant agored i niwed yn cael cynnig llawn o gefnogaeth, o gyffredinol i ffiniau gofal. Pa gamau rydych chi'n eu cymryd i fynd i'r afael â hyn, yn enwedig adolygu iechyd, gofal cymdeithasol, addysg, cofnodi'r heddlu, casglu gwybodaeth a'r gallu i rannu gwybodaeth? Ar hyn o bryd, mae yna lawer gormod o systemau gwybodaeth o hyd, sy'n atal penderfyniadau rhag cael eu gwneud.
Mae hyn yn dod â mi at fy mhwynt olaf, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, mae'n fater hirdymor yng Nghymru ein bod ni wedi gweld gwahanol raddau o gydweithredu rhwng awdurdodau lleol. Er bod rhywfaint o gydweithredu rhanbarthol yn cael ei ystyried yn fuddiol, mae awdurdodau lleol yn dal i'w chael hi'n anodd cydweithio'n llwyddiannus, oherwydd osgoi mentro, cyfyngiadau cyllidebol, gwahaniaethau mewn llywodraethu a'r anawsterau wrth alinio blaenoriaethau a rhannu costau. O ran gwasanaethau plant, mae hyn yn golygu nad yw adrannau o fewn y 22 o awdurdodau lleol yn gweithio'n dda gyda'i gilydd. Nid yw Llywodraeth Cymru, hyd y gwelaf, wedi gwneud unrhyw gynnydd clir wrth eu hannog i wneud hynny. Felly, gyda hyn mewn golwg, Gweinidog, pa gynlluniau sydd gennych i osod isafswm lefel o weithgarwch yng ngwasanaethau plant awdurdodau lleol y mae'n rhaid ei gynnal ar y cyd? Diolch.
Can I thank Joel James for those series of questions? And he’s quite right, of course, to point out that we take a very different approach to where we think the care of looked-after children should be developed, but we are where we are, and I think it’s probably incumbent on me in response to those questions to set that out in a little more detail.
You’re quite right to point out, Joel, that all local authorities have to undertake their sufficiency assessment to identify what the requirement is for looked-after children, identify the gaps in the market, and you were asking the question specifically: how will not-for-profit organisations help with that? I think it’s probably important to say that what we’re talking about here is not a like-for-like replacement of existing for-profit provision for looked-after children just transferring to not-for-profit provision for looked-after children, although that will be the ultimate position once we get to the end of the transition period. But the whole of the transformation of children’s services programme is about reducing the number of children that will ultimately need to be looked after, and the whole provision around the moving from profit to not-for-profit is actually the complete reverse of the scenario that you set out, with for-profit organisations having profits to be able to invest in training and staffing and so on.
What we are saying is that moving to a not-for-profit model is not to suggest that in any of those organisations don’t make a profit; they will have to reinvest that profit back into the services that they’re providing, rather than paying out into the pockets of the shareholders. So, the not-for-profit organisation, once it takes out its operating costs and the running costs that it will need to provide the service that it has to provide, will be able to reinvest all of the rest of those profits into the service for delivering better outcomes for the children who are looked after. And that absolutely is about the determination of need, and that will involve the investment in training and support and recruitment of the appropriate staff.
So, you also ask about safeguarding and how we are working with local authorities to improve the situation following the very tragic case of Logan Mwangi. And I think one of the things that is important to identify here is that, following on from that, we were looking at the national safeguarding review. We’ve done two things, really. One is we have introduced now a single unified safeguarding review, which actually deals with the very specific point that was identified not just in the Mwangi case but in other cases of safeguarding, where we know that the agencies are not sharing information, they’re not talking to each other, and as a result of that, opportunities to safeguard the child have been missed. So, very much the single unified safeguarding review is about seeking to address that so that we have one safeguarding review involving multi-agencies, and we will be introducing, as I’ve said in my statement, the multi-agency framework in this year, which will be setting out the way in which all of the agencies will have to work together on both the SUSR and the way that they develop safeguarding practice and investigation into those safeguarding areas.
A gaf i ddiolch i Joel James am y gyfres yna o gwestiynau? Ac mae'n gwbl iawn, wrth gwrs, i dynnu sylw at y ffaith ein bod ni'n cymryd ymagwedd wahanol iawn at lle rydym yn credu y dylid datblygu'r gofal y mae plant sy'n derbyn gofal yn ei gael, ond rydym ni lle'r ydym ni, ac rwy'n credu bod rheidrwydd arnaf, fwy na thebyg, i ymateb i'r cwestiynau hynny er mwyn nodi hynny mewn ychydig mwy o fanylder.
Rydych chi'n eithaf iawn i nodi, Joel, bod yn rhaid i bob awdurdod lleol gynnal ei asesiad digonolrwydd i nodi beth yw'r gofyniad ar gyfer plant sy'n derbyn gofal, nodi'r bylchau yn y farchnad, ac roeddech chi'n gofyn y cwestiwn yn benodol: sut y bydd sefydliadau nid-er-elw yn helpu gyda hynny? Rwy'n credu ei bod yn bwysig dweud, fwy na thebyg, nad yw'r hyn rydym yn siarad amdano yma yn ddisodli tebyg am debyg lle mae darpariaeth er elw bresennol ar gyfer plant sy'n derbyn gofal yn trosglwyddo i ddarpariaeth nid-er-elw ar gyfer plant sy'n derbyn gofal, er mai dyna fydd y sefyllfa derfynol unwaith y byddwn ni'n cyrraedd diwedd y cyfnod pontio. Ond mae'r holl raglen trawsnewid gwasanaethau plant yn ymwneud â lleihau nifer y plant y bydd angen iddynt gael gofal yn y pen draw, ac mae'r holl ddarpariaeth ynghylch symud o elw i nid-er-elw, mewn gwirionedd, yn gwbl wahanol i'r senario rydych chi'n ei nodi, gyda sefydliadau er elw yn cael elw i allu buddsoddi mewn hyfforddiant a staffio ac yn y blaen.
Yr hyn rydym yn ei ddweud yw nad yw symud i fodel nid-er-elw yn awgrymu na fydd unrhyw un o'r sefydliadau hynny yn gwneud elw; bydd yn rhaid iddyn nhw ail-fuddsoddi'r elw hwnnw yn ôl i'r gwasanaethau maen nhw'n eu darparu, yn hytrach na thalu allan i bocedi'r cyfranddalwyr. Felly, bydd y sefydliad nid-er-elw, unwaith y bydd yn tynnu ei gostau gweithredu a'r costau rhedeg y bydd eu hangen arno i ddarparu'r gwasanaeth y mae'n rhaid iddo ei ddarparu, yn gallu ail-fuddsoddi'r holl elw hwnnw sy'n weddill yn y gwasanaeth er mwyn sicrhau canlyniadau gwell i'r plant sy'n derbyn gofal. Ac mae hynny, yn sicr, yn ymwneud â phennu angen, a bydd hynny'n cynnwys buddsoddi mewn hyfforddiant a chymorth a recriwtio'r staff priodol.
Felly, rydych chi'n gofyn hefyd am ddiogelu a sut rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol i wella'r sefyllfa yn dilyn achos trasig iawn Logan Mwangi. Ac rwy'n credu mai un o'r pethau sy'n bwysig i'w nodi yma yw, yn dilyn hynny, roeddem yn edrych ar yr adolygiad diogelu cenedlaethol. Rydym wedi gwneud dau beth, mewn gwirionedd. Un yw ein bod wedi cyflwyno adolygiad diogelu unedig sengl nawr, sy'n ymdrin mewn gwirionedd â'r pwynt penodol iawn a nodwyd nid yn unig yn achos Mwangi ond mewn achosion diogelu eraill hefyd, lle rydym yn gwybod nad yw'r asiantaethau'n rhannu gwybodaeth, dydyn nhw ddim yn siarad â'i gilydd, ac o ganlyniad i hynny, mae cyfleoedd i ddiogelu'r plentyn wedi cael eu colli. Felly, mae'r adolygiad diogelu unedig sengl yn ymwneud â cheisio mynd i'r afael â hynny fel bod gennym un adolygiad diogelu sy'n cynnwys nifer o asiantaethau, a byddwn ni'n cyflwyno, fel y dywedais yn fy natganiad, y fframwaith amlasiantaeth yn ystod y flwyddyn hon, a fydd yn nodi'r ffordd y bydd yn rhaid i'r holl asiantaethau weithio gyda'i gilydd ar yr adolygiad diogelu unedig sengl a'r ffordd maen nhw'n datblygu arferion diogelu ac yn ymchwilio i'r meysydd diogelu hynny.
A gaf i ddechrau trwy ddatgan budd? Mae fy ngwraig yn gweithio i elusen yn y sector.
Mae pob un ohonon ni am weld y gorau i’n plant, ac rydyn ni'n gwybod bod gweithwyr cymdeithasol a’r rhai hynny sydd yn gweithio mewn gwasanaethau plant yn gwneud gwaith hanfodol eithriadol o anodd a'u bod hwythau hefyd am weld y gorau i’r plant a phobl ifainc sydd o dan eu gofal, ond mae angen y systemau cywir, yr adnoddau cywir a’r arweiniad cywir i wneud hynny yn effeithiol. Ac fel y saif pethau, dydy’r sylfeini hynny ddim yn ddigon cadarn. Yn y degawd diwethaf, mae nifer y plant mewn gofal wedi cynyddu bron i 30 y cant, ond y tu ôl i’r ystadegau mae plant a phobl ifanc sydd wedi profi trawma a cholled. Maen nhw am weld gweithredu yn y maes yma, nid geiriau ac addewidion yn unig.
Mae felly angen newid radical. Mae pobl â phrofiad gofal wedi bod yn gwbl glir: maen nhw am weld newid. Maen nhw am wybod bod y plant fydd yn dod ar eu holau nhw yn cael profiadau gwell na’r hyn y cawson nhw. Fe wnaeth y Llywodraeth yma addewid iddyn nhw, gan lofnodi y datganiad. Mae’r bobl ifanc yma yn haeddu gweld newid, felly, er gwell, a gweld byw i fyny i’r datganiad, ond eto mae’r camau ymlaen wedi bod yn fychain ac yn araf.
May I declare an interest at the start? My wife works for a charity in the sector.
All of us want to see the best for our children, and we know that social workers and those who work in children's services do vital work in exceptionally difficult circumstances and they too want to see the best for the children and young people under their care, but the right systems needs to be in place, the right resources and the right leadership in order to do that effectively. And as things currently stand, those foundations aren't sufficiently robust. In the past decade, the number of children in care has increased by almost 30 per cent, but behind the statistics are children and young people who have experienced trauma and loss. They want to see action in this field, not warm words and promises alone.
So, we need radical change. Care-experienced people have been clear: they want to see change. They want to know that the children who will follow them will have better experiences than they did. The Government made a promise to them, signing up to the declaration. These young people deserve to see change, therefore, for the better, and see the declaration being lived up to, but the steps forward have been very small and a long time coming.
The Children, Young People and Education Committee's report, 'If not now, then when?', gives clear recommendations on how to improve outcomes for children in care. Despite this, progress has been frustratingly limited, and the delay in publishing a clear framework leaves us uncertain about how success will be measured. Real reform must be backed by clear outcomes, or how can we ensure that resources are being used effectively? While there have been some improvements in safeguarding collaboration, front-line services are still failing too many children, so we need systemic change, ensuring children and families are supported at every stage, from universal services to intensive interventions when needed.
Placing the corporate parenting charge, therefore, on a statutory footing is one way that the Welsh Government could drive real progress. Yet they continue to resist this. How can we expect every local authority to raise standards if there's no legal obligation for them to do so?
Lastly, the Welsh Government's commitment to improving support for kinship carers and those with special guardianship orders is welcome. But it must be properly funded. Without the budget to match these commitments, promises risk becoming empty words. We all want Wales to be the best place for children to grow up, but to make that happen, this Government must turn promises into action. Our children can't afford to wait any longer. Diolch yn fawr.
Mae adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, 'Os nad nawr, pryd?', yn rhoi argymhellion clir ar sut i wella canlyniadau i blant mewn gofal. Er gwaethaf hyn, mae'r cynnydd wedi bod yn rhwystredig o gyfyngedig, ac mae'r oedi wrth gyhoeddi fframwaith clir yn ein gadael ni'n ansicr ynghylch sut y bydd llwyddiant yn cael ei fesur. Rhaid i ddiwygiadau go iawn gael eu cefnogi gan ganlyniadau clir, neu sut allwn ni sicrhau bod adnoddau'n cael eu defnyddio'n effeithiol? Er bod rhai gwelliannau wedi bod wrth gydweithredu ar faterion diogelu, mae gwasanaethau rheng flaen yn dal i fethu gormod o blant, felly mae angen newid systemig arnom sy'n sicrhau bod plant a theuluoedd yn cael eu cefnogi ar bob cam, o wasanaethau cyffredinol i ymyriadau dwys pan fo angen.
Felly, mae gosod y ddyletswydd rhianta corfforaethol ar sail statudol yn un ffordd y gallai Llywodraeth Cymru ysgogi cynnydd gwirioneddol. Eto i gyd, maen nhw'n parhau i wrthsefyll hyn. Sut allwn ni ddisgwyl i bob awdurdod lleol godi safonau os nad oes unrhyw rwymedigaeth gyfreithiol arnyn nhw i wneud hynny?
Yn olaf, mae ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wella cymorth i ofalwyr sy'n berthnasau a'r rhai sydd â gorchmynion gwarcheidiaeth arbennig i'w groesawu. Ond mae'n rhaid iddo gael ei ariannu'n iawn. Heb y gyllideb i gyd-fynd â'r ymrwymiadau hyn, mae risg y bydd addewidion yn dod yn eiriau gwag. Rydym i gyd eisiau i Gymru fod y lle gorau i blant dyfu i fyny, ond er mwyn gwneud i hynny ddigwydd, rhaid i'r Llywodraeth hon droi addewidion yn gamau gweithredu. All ein plant ddim fforddio aros yn hirach. Diolch yn fawr.
Diolch, Mabon, for those comments, and I've said on many occasions when we've been across the Chamber here that we're not on different pages on this. We have absolutely set out very clearly through our programme for government what we're seeking to do to transform children's services. We have eight programme for government commitments that focus on that new vision for children's services. That is about making a whole-system, radical reform. Now, it doesn't happen overnight. I think we have made a good start on that, but as I said in my statement we've certainly still got a long way to go.
We know—. Sorry, Joel, I should have answered your further question as well about collaboration; Mabon has raised it as well. What we do see with local authorities and health boards is really good practices across Wales in particular areas. So, we have excellent examples of collaboration and what we need to do, and part of the process of the transformation of children's services is about scaling up those good practices.
The new residential centres that we're introducing for those children that have got the most challenging and complex needs—we will expect to have those regional centres right the way across Wales, close to where those children are living and their families and connections and communities exist. There will be the odd occasion where the need will be so specialised that it may not be available in Wales, and there may be the odd occasion where a child will still have to be placed in England, but we expect that to minimise as we develop the further regional centres that we are rolling out.
As I say, there is no question that these are hugely challenging times, and the financial element of all of this is hugely challenging as well. But to be very, very clear, particularly around our work on the elimination programme, the option of doing nothing is not an option. If we carry on the way that we are, seeing how much it's costing to look after children, particularly those children with the most challenging and complex needs, then the prices that local authorities have to pay will be absolutely off the scale. So, moving towards a new model where we reduce the need for the number of children to be in care is absolutely something that is important for us to do. And through the work that we have been doing thus far, what we have seen is very specialist work, the kind of wraparound work that we've been doing with children and their families, and we've seen somewhere in the region of 360 children who have been prevented from having to go into care. So, this is work with children on the edge of care who, had we not had those interventions, we would probably have seen ending up in care. So, I am anxious to see the number of children we have in care reducing and we are seeing very small movement around that at the moment; it's not quick enough and we still need to do more work around that. But if we hadn't been doing the work that we have been doing, those 360 children I just mentioned would also be added to those figures of looked-after children. So, we are seeing progress around that.
In terms of—
Diolch, Mabon, am y sylwadau hynny, ac rwyf wedi dweud droeon pan ydym wedi bod ar draws y Siambr yma nad ydym ar wahanol dudalennau o ran hyn. Rydym wedi nodi'n glir iawn trwy ein rhaglen lywodraethu yr hyn rydym yn ceisio ei wneud i drawsnewid gwasanaethau plant. Mae gennym wyth ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu sy'n canolbwyntio ar y weledigaeth newydd honno ar gyfer gwasanaethau plant. Mae hynny'n ymwneud â gwneud diwygiadau radical, system gyfan. Nawr, dydy e ddim yn digwydd dros nos. Rwy'n credu ein bod ni wedi gwneud dechrau da ar hynny, ond fel y dywedais yn fy natganiad, mae gennym ffordd bell i fynd yn sicr.
Rydym yn gwybod—. Mae'n ddrwg gennyf, Joel, fe ddylwn i fod wedi ateb eich cwestiwn pellach hefyd am gydweithio; mae Mabon wedi ei godi hefyd. Yr hyn rydym yn ei weld gydag awdurdodau lleol a byrddau iechyd yw arferion da iawn ledled Cymru mewn ardaloedd penodol. Felly, mae gennym enghreifftiau ardderchog o gydweithio a'r hyn y mae angen i ni ei wneud, ac mae rhan o'r broses o drawsnewid gwasanaethau plant yn ymwneud â chynyddu'r arferion da hynny.
Y canolfannau preswyl newydd rydym yn eu cyflwyno ar gyfer y plant hynny sydd â'r anghenion mwyaf heriol a chymhleth—byddwn yn disgwyl cael y canolfannau rhanbarthol hynny yr holl ffordd ar draws Cymru, yn agos at lle mae'r plant hynny'n byw a lle mae eu teuluoedd a'u cysylltiadau a'u chymunedau. Bydd ambell achlysur lle bydd yr angen mor arbenigol fel na fydd ar gael yng Nghymru, ac efallai y bydd ambell achlysur lle bydd plentyn yn dal i orfod cael ei leoli yn Lloegr, ond rydym yn disgwyl i hynny leihau wrth i ni ddatblygu'r canolfannau rhanbarthol pellach rydym yn eu cyflwyno.
Fel y dywedais i, does dim amheuaeth bod y rhain yn amseroedd heriol iawn, ac mae'r elfen ariannol o hyn i gyd yn heriol iawn hefyd. Ond i fod yn glir iawn, iawn, yn enwedig o ran ein gwaith ar y rhaglen dileu, dydy'r opsiwn o wneud dim ddim yn opsiwn. Os byddwn ni'n cario ymlaen yn yr un ffordd, o ystyried faint mae'n ei gostio i ofalu am blant, yn enwedig y plant hynny sydd â'r anghenion mwyaf heriol a chymhleth, yna bydd y prisiau y mae'n rhaid i awdurdodau lleol eu talu yn mynd drwy'r to. Felly, mae symud tuag at fodel newydd lle rydym yn sicrhau bod angen i lai o blant fod mewn gofal yn sicr yn rhywbeth sy'n bwysig i ni ei wneud. A thrwy'r gwaith rydym wedi bod yn ei wneud hyd yn hyn, yr hyn rydym wedi'i weld yw gwaith arbenigol iawn, y math o waith cofleidiol rydym wedi bod yn ei wneud gyda phlant a'u teuluoedd, ac rydym wedi gweld tua 360 o blant y llwyddwyd i sicrhau nad oedd angen iddyn nhw fynd i mewn i ofal. Felly, mae hyn yn waith gyda phlant ar ffiniau gofal y byddem, fwy na thebyg, wedi'u gweld yn mynd i mewn i ofal yn y pen draw pe na bai'r ymyriadau hynny wedi bod ar gael i ni. Felly, rwy'n awyddus i weld nifer y plant sydd gennym mewn gofal yn lleihau ac rydym yn gweld symudiad bach iawn o gwmpas hynny ar hyn o bryd; dydy e ddim yn ddigon cyflym ac mae angen i ni wneud mwy o waith o gwmpas hynny o hyd. Ond pe na baem wedi bod yn gwneud y gwaith rydym wedi bod yn ei wneud, byddai'r 360 o blant hynny y soniais i amdanyn nhw yn cael eu hychwanegu hefyd at y ffigurau hynny o ran plant sy'n derbyn gofal. Felly, rydym yn gweld cynnydd o gwmpas hynny.
O ran—
Corporate parenting?
Rhianta corfforaethol?
Sorry?
Mae'n ddrwg gen i?
Corporate parenting.
Rhianta corfforaethol.
Corporate parenting—I'm just coming on to it. So, in terms of corporate parenting, we do intend to strengthen the guidelines, and there was a very good reason why we didn't put it into legislation—I'll come onto that in a moment, about what we are doing. But we made it voluntary because we wanted those organisations that were signing up to become corporate parents to understand and to commit to what they were doing and not feel that they were being forced into doing it and not, then, taking that step voluntarily and with the commitment that it needed. We've had these conversations before about certain things that you can put into legislation, the offer of statutory advocacy for children who are looked after, the carers' assessments, and we know that there is still a huge amount of inconsistency and work to be done with those. And what that demonstrates to me is that just the act of putting something into a piece of legislation doesn't, in and of itself, deliver the objective. What delivers the objective for us, as far as corporate parenting is concerned, is to get organisations to sign up in the willing knowledge that they have a piece of work to do and that they're prepared to do that.
But we are going to be strengthening the guidance to them, and we are putting a dedicated chapter on corporate parenting into Part 6, the code of practice, of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, and that chapter is going to set out what the local authorities' duties, as corporate parents, are. And that will help to support a more strategic approach to that. So, that is work in progress and that will develop. But certainly, the 64 organisations, including all local authorities and health boards that we have signed up at the moment, are absolutely on board for doing what we are doing. But that is not to say that we won't explore the possibility of legislation as we grow the number of organisations that become corporate parents.
The other issue that you raised with me was foster carers and kinship and I'm very aware—and we have commissioned a piece of work around this—that, not only do we need to do a lot of work on it—. And I would have to say that I don't think that, generally, foster carers go into foster caring because of the money that's available to them for doing it; I absolutely don't think that that is the case. But that is not to say that we shouldn't give them fair recompense for doing it, because it is a hugely, hugely important thing that they do. But one of the things that I am particularly concerned about is that kinship carers are not getting the same recompense as foster carers, who are registered through Foster Wales and so on. So, we are looking at that, because I'm absolutely determined that there should be equity there, because whether you're a kinship carer or a registered foster carer, your expenses in looking after a child are exactly the same. I can't pretend to you that we have the immediate answer to that yet, but we have done this piece of work, we are working with our stakeholders and it is our ambition. But you will appreciate it when I say to you that that is also a hugely expensive ambition and it's probably something that we would have to look at phasing in over a period of time. But it's something we're absolutely committed to doing.
Rhianta corfforaethol—rwyf ar fin sôn amdano. Felly, o ran rhianta corfforaethol, rydym yn bwriadu cryfhau'r canllawiau, ac roedd rheswm da iawn pam na wnaethon ni ei roi mewn deddfwriaeth—fe ddof i at hynny yn y man, am yr hyn rydym yn ei wneud. Ond fe wnaethom ni ei wneud yn wirfoddol oherwydd roeddem am i'r sefydliadau hynny a oedd yn cofrestru i ddod yn rhieni corfforaethol ddeall ac ymrwymo i'r hyn roedden nhw'n ei wneud a pheidio â theimlo eu bod yn cael eu gorfodi i'w wneud a pheidio wedyn â chymryd y cam hwnnw'n wirfoddol a chyda'r ymrwymiad yr oedd ei angen. Rydym wedi cael y sgyrsiau hyn o'r blaen am rai pethau y gallwch chi eu rhoi mewn deddfwriaeth, y cynnig o eiriolaeth statudol i blant sy'n derbyn gofal, asesiadau gofalwyr, ac rydym yn gwybod bod llawer iawn o anghysondeb a gwaith i'w wneud gyda'r rheini o hyd. A'r hyn mae hynny'n ei ddangos i mi yw nad yw'r weithred o roi rhywbeth mewn darn o ddeddfwriaeth, ynddo'i hun, yn cyflawni'r amcan. Yr hyn sy'n cyflawni'r amcan i ni, o ran rhianta corfforaethol, yw cael sefydliadau i gofrestru gan wybod bod ganddyn nhw ddarn o waith i'w wneud a'u bod yn barod i wneud hynny.
Ond rydym yn mynd i gryfhau'r canllawiau iddynt, ac rydym yn rhoi pennod bwrpasol ar rianta corfforaethol yn Rhan 6, y cod ymarfer, o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, ac mae'r bennod honno'n mynd i nodi beth yw dyletswyddau awdurdodau lleol, fel rhieni corfforaethol. A bydd hynny'n helpu i gefnogi ymagwedd fwy strategol at hynny. Felly, mae hynny'n waith sydd ar y gweill a bydd hynny'n datblygu. Ond yn sicr, mae'r 64 o sefydliadau, gan gynnwys yr holl awdurdodau lleol a byrddau iechyd sydd wedi cofrestru ar hyn o bryd, yn gwbl hapus i wneud yr hyn rydym yn ei wneud. Ond nid yw hynny'n golygu na fyddwn yn archwilio'r posibilrwydd o ddeddfwriaeth wrth i ni gynyddu nifer y sefydliadau sy'n dod yn rhieni corfforaethol.
Y mater arall y gwnaethoch chi ei godi gyda mi oedd gofalwyr maeth a pherthnasau ac rwy'n ymwybodol iawn—ac rydym wedi comisiynu darn o waith o gwmpas hyn—nid yn unig y mae angen i ni wneud llawer o waith arno—. A byddai'n rhaid i mi ddweud nad wyf i'n credu bod gofalwyr maeth, yn gyffredinol, yn mynd i mewn i ofal maeth oherwydd yr arian sydd ar gael iddyn nhw am wneud hynny; dydw i ddim yn credu bod hynny'n wir o gwbl. Ond nid yw hynny'n golygu na ddylem ni roi tâl teg iddyn nhw am wneud hynny, oherwydd mae'n beth hynod o bwysig, yr hyn maen nhw'n ei wneud. Ond un o'r pethau rwy'n arbennig o bryderus amdano yw nad yw gofalwyr sy'n berthnasau yn cael yr un tâl â gofalwyr maeth, sydd wedi'u cofrestru drwy Maethu Cymru ac yn y blaen. Felly, rydym yn edrych ar hynny, oherwydd rwy'n hollol benderfynol y dylai fod tegwch yno, oherwydd p'un a ydych chi'n ofalwr sy'n berthynas neu'n ofalwr maeth cofrestredig, mae eich treuliau wrth ofalu am blentyn yn union yr un fath. Alla i ddim esgus i chi fod gennym yr ateb ar unwaith i hynny eto, ond rydym wedi gwneud y darn hwn o waith, rydym yn gweithio gyda'n rhanddeiliaid a dyma ein huchelgais. Ond fe fyddwch chi'n gwerthfawrogi pan ddywedaf wrthych fod honno'n uchelgais drud iawn hefyd, ac mae'n debyg ei fod yn rhywbeth y byddai'n rhaid i ni ystyried ei gyflwyno'n raddol dros gyfnod o amser. Ond mae'n rhywbeth rydym wedi ymrwymo'n llwyr i'w wneud.
I am pleased to see that all local authorities and health boards have signed up to the corporate parent charter, and also a number of private and third sector organisations as well, and that they have all voluntarily committed to spread the principles of corporate parenting beyond their own organisations. I think this will help us build a Wales where we provide the support needed to care-experienced children and young people to ensure that they have the same life chances as other young people in Wales, which is really important.
Strengthening public bodies in their role as a corporate parent was a programme for government commitment, so I’m really pleased to see this progress now. When I was a county councillor, we had corporate parent training, and I attended an annual event where we celebrated the successes of the looked-after children, which was a lovely event. But, when I talked to the young people at the event, their biggest ask was for continuity of care, whether it’s a social worker or staying with the same family. Could the Minister say something about how the transformation of children’s services will help to improve that continuity for our looked-after young people? Thank you.
Rwy'n falch o weld bod pob awdurdod lleol a bwrdd iechyd wedi cofrestru ar gyfer y siarter rhieni corfforaethol, a nifer o sefydliadau preifat a thrydydd sector hefyd, a'u bod nhw i gyd wedi ymrwymo'n wirfoddol i ledaenu egwyddorion rhianta corfforaethol y tu hwnt i'w sefydliadau eu hunain. Rwy'n credu y bydd hyn yn ein helpu i adeiladu Cymru lle rydym yn darparu'r cymorth sydd ei angen ar blant a phobl ifanc sydd â phrofiad o fod mewn gofal i sicrhau eu bod yn cael yr un cyfleoedd bywyd â phobl ifanc eraill yng Nghymru, sy'n bwysig iawn.
Roedd cryfhau cyrff cyhoeddus yn eu rôl fel rhiant corfforaethol yn un o ymrwymiadau'r rhaglen lywodraethu, felly rwy'n falch iawn o weld y cynnydd hwn nawr. Pan oeddwn i'n gynghorydd sir, fe gawsom ni hyfforddiant rhiant corfforaethol, ac fe fynychais i ddigwyddiad blynyddol lle buom yn dathlu llwyddiannau'r plant oedd yn derbyn gofal, a oedd yn ddigwyddiad hyfryd. Ond, pan siaradais i â'r bobl ifanc yn y digwyddiad, yr hyn roedden nhw'n gofyn amdano fwyaf oedd parhad gofal, p'un a yw'n weithiwr cymdeithasol neu'n aros gyda'r un teulu. A allai'r Gweinidog ddweud rhywbeth am sut y bydd trawsnewid gwasanaethau plant yn helpu i wella'r parhad hwnnw i'n pobl ifanc sy'n derbyn gofal? Diolch.
Thank you, Carolyn Thomas, for that question. I think you’re absolutely right. The whole concept of what we’re trying to do is to ensure that care-experienced children get the best start in life that they can, the best outcomes, and the fact that they are care-experienced shouldn’t interfere with their life chances. And so that is absolutely part of what we are seeking to do.
One of the things that struck me—. We had our first corporate parenting charter event with all the organisations that had signed up and a number of organisations that were wanting to find out more about what being a corporate parent was. We had this event just back in February, so not very long ago, and we had this event with care-experienced ambassadors. And if you’ve ever had the opportunity to talk to some of these young people, they are quite inspirational. One of them said something to the gathered audience there, who were, as I say, both corporate parents and potential corporate parents; when being asked what it is they should do, and what would a corporate parent be looking to do, what they said, what one of them said, and that stuck with me, is: ‘What would you want for your own child?’ If you start from that basis of, as a corporate parent, you have this overarching responsibility, and it may seem huge in terms of what you have to do, but, actually, if you funnel that down and just say, as somebody who is responsible for this, ‘What would I want my own child’s life to be like?’, and if everything you do is guided by that, then you should be getting the outcomes that you need. And the outcomes that we want are that care-experienced children should not have those different experiences and not be hindered in the progress that we make.
The continuity of care, Carolyn, is an issue, because we have 22 different local authorities, and they do things differently. But the work that happens on the regional footprints and through the regional partnership boards is shifting that, and we are seeing, as I said in the answer to Mabon earlier, really good practice in some areas. It is just a question of how we upscale the good practice, so that’s rolled out and it doesn’t become a bit of a postcode lottery in terms of it's where you are that determines that you get the best care.
Diolch, Carolyn Thomas, am y cwestiwn hwnnw. Rwy'n credu eich bod chi'n hollol iawn. Yr holl syniad o'r hyn rydym yn ceisio ei wneud yw sicrhau bod plant sydd â phrofiad o fod mewn gofal yn cael y dechrau gorau posibl mewn bywyd, y canlyniadau gorau, ac ni ddylai'r ffaith bod ganddyn nhw brofiad o fod mewn gofal ymyrryd â'u cyfleoedd bywyd. Ac felly mae hynny'n sicr yn rhan o'r hyn rydym yn ceisio ei wneud.
Un o'r pethau a'm trawodd—. Fe gawson ni ein digwyddiad siarter rhianta corfforaethol cyntaf gyda'r holl sefydliadau a oedd wedi cofrestru a nifer o sefydliadau a oedd eisiau darganfod mwy am yr hyn mae bod yn rhiant corfforaethol yn ei olygu. Fe gawson ni'r digwyddiad hwn ychydig yn ôl ym mis Chwefror, felly nid yn bell iawn yn ôl, ac fe gawson ni'r digwyddiad hwn gyda llysgenhadon sydd â phrofiad o fod mewn gofal. Ac os ydych chi erioed wedi cael y cyfle i siarad â rhai o'r bobl ifanc hyn, maen nhw'n eithaf ysbrydoledig. Fe ddywedodd un ohonyn nhw rywbeth wrth y gynulleidfa a oedd wedi casglu yno, a oedd, fel y dywedais i, yn rhieni corfforaethol ac yn ddarpar rieni corfforaethol; pan ofynnwyd beth ddylsen nhw ei wneud, a beth fyddai rhiant corfforaethol yn edrych i'w wneud, yr hyn a ddywedodd, yr hyn a ddywedodd un ohonyn nhw, ac fe arhosodd hynny gyda mi, yw: 'Beth fyddech chi ei eisiau ar gyfer eich plentyn eich hun?' Os dechreuwch chi o'r sail honno bod gennych chi, fel rhiant corfforaethol, y cyfrifoldeb cyffredinol hwn, ac efallai ei fod yn ymddangos yn enfawr o ran yr hyn y mae'n rhaid i chi ei wneud, ond, mewn gwirionedd, os gwnewch chi sianelu hynny a dweud, fel rhywun sy'n gyfrifol am hyn, 'Beth fyddwn i eisiau i fywyd fy mhlentyn fy hun i fod fel?', ac os yw popeth rydych chi'n ei wneud yn cael ei arwain gan hynny, yna dylech chi fod yn cael y canlyniadau sydd eu hangen arnoch. A'r canlyniadau rydym ni eu heisiau yw dylai plant sydd â phrofiad o fod mewn gofal ddim cael y profiadau gwahanol hynny a dylen nhw ddim cael eu rhwystro yn y cynnydd a wnawn.
Mae parhad gofal, Carolyn, yn broblem, oherwydd mae gennym ni 22 o awdurdodau lleol gwahanol, ac maen nhw'n gwneud pethau'n wahanol. Ond mae'r gwaith sy'n digwydd ar yr olion traed rhanbarthol a thrwy'r byrddau partneriaeth ranbarthol yn newid hynny, ac rydym yn gweld, fel y dywedais i yn yr ateb i Mabon yn gynharach, arferion da iawn mewn rhai ardaloedd. Mae'n gwestiwn o sut rydym yn cynyddu'r arferion da er mwyn sicrhau bod hynny'n cael ei gyflwyno ac nad yw'n dod yn dipyn o loteri cod post o ran lle rydych chi sy'n penderfynu eich bod chi'n cael y gofal gorau.
Minister, I’ve got two issues I’d like to raise with you today—one I’ve raised with you before, about the personal expenses allowance that young people in local authority residential homes get. I was in contact with a very young individual who told me that they only get a certain amount of money every week to pay for toiletries, sanitary products and little expenses. It’s about £39 a week that they get to cover that. Children who are in foster care get an awful lot more money than they do living in residential care. There is a disparity there. So, I’d like to understand why there is the difference and what could be done to bring them more in line together.
And my second question, Minister, is around those young people who are having children who’ve been in care before. Because what we do know is those people who are having children do tend to face discrimination from the social care sector, and people automatically are put under care orders because they’ve been under care proceedings themselves before when they were children. That is discrimination against those people. It's something that was raised in the report that the Children, Young People and Education Committee did, and I'm just interested in what work is the Government doing around this area, because I don't think in Wales we should have any place for that sort of discrimination against children who have been in care.
Gweinidog, mae gen i ddau fater yr hoffwn eu codi gyda chi heddiw—rwyf wedi codi un gyda chi o'r blaen, ynglŷn â'r lwfans treuliau personol y mae pobl ifanc mewn cartrefi preswyl awdurdodau lleol yn ei gael. Roeddwn i mewn cysylltiad ag unigolyn ifanc iawn a ddywedodd wrthyf mai dim ond swm penodol o arian mae'n ei gael bob wythnos i dalu am bethau ymolchi, cynhyrchion glanweithiol a threuliau bach. Mae'n cael tua £39 yr wythnos i dalu am hynny. Mae plant sydd mewn gofal maeth yn cael llawer mwy o arian nag y maen nhw os ydyn nhw'n byw mewn gofal preswyl. Mae gwahaniaeth yn y fan yna. Felly, hoffwn ddeall pam mae'r gwahaniaeth a beth y gellid ei wneud i ddod â nhw'n fwy cyson â'i gilydd.
Ac mae fy ail gwestiwn, Gweinidog, yn ymwneud â'r bobl ifanc hynny sy'n cael plant sydd wedi bod mewn gofal o'r blaen. Oherwydd yr hyn rydym yn ei wybod yw bod y bobl hynny sy'n cael plant yn tueddu i wynebu gwahaniaethu gan y sector gofal cymdeithasol, ac mae pobl yn cael eu rhoi yn awtomatig dan orchmynion gofal oherwydd eu bod nhw wedi bod o dan achosion gofal eu hunain o'r blaen pan oedden nhw'n blant. Mae hynny'n wahaniaethu yn erbyn y bobl hynny. Mae'n rhywbeth a godwyd yn yr adroddiad a wnaeth y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, ac mae gen i ddiddordeb ym mha waith mae'r Llywodraeth yn ei wneud o amgylch y maes hwn, oherwydd dydw i ddim yn credu yng Nghymru y dylai fod unrhyw le ar gyfer y math hwnnw o wahaniaethu yn erbyn plant sydd wedi bod mewn gofal.
You have raised the issue of the personal expenses allowance, and I think I did write to you about it. Did I not write to you about it? I do apologise, James. Maybe I spoke to you about it, then, rather than writing to you about it. So, I will write to you about it, because the official position is that there shouldn't be a difference, and if that is happening then we probably need to have a little bit more information about where that is happening so that we can do some further exploration on that. So, thank you for raising that again.
And in terms of care-experienced parents, we know only too well, as you quite rightly say, that if a mother in particular is care experienced herself then she is at greater risk of her children also being taken into care. But that is exactly what this programme of transformation of children's social services is about.
And in answer to the question from Mabon earlier, with that kind of work that we've been doing with children on the edge of care, and this is what we're talking about here—. So, these are children that are born at risk of going into our looked-after system, and the services that we now have in place to wrap around those families have prevented 360 children over the last couple of years from entering the care system. So, it is about that early intervention, and this is exactly what this programme is about. It's not making an automatic assumption that a child born to a mother who was care experienced herself should be in care, but obviously acknowledging that there are determining factors in those cases that need early and immediate intervention. But working with those families at an early stage is exactly what we are trying to do to prevent that child from being taken into care. With a number of children it is working out very successfully; for some, it doesn't work, and the ultimate assessment will always be the safety of a child and whether that child can remain with their family safely, and that's the work that we undertake to try to ensure that that happens.
Rydych chi wedi codi mater y lwfans treuliau personol, ac rwy'n credu fy mod wedi ysgrifennu atoch amdano. Wnes i ddim ysgrifennu atoch chi amdano? Rwy'n ymddiheuro, James. Efallai fy mod wedi siarad â chi amdano te, yn hytrach nag ysgrifennu atoch chi amdano. Felly, fe wna i ysgrifennu atoch amdano, oherwydd y safbwynt swyddogol yw na ddylai fod gwahaniaeth, ac os yw hynny'n digwydd, mae'n debyg bod angen i ni gael ychydig mwy o wybodaeth am ble mae hynny'n digwydd er mwyn i ni allu gwneud rhywfaint o archwilio pellach ar hynny. Felly, diolch am godi hynny eto.
Ac o ran rhieni sydd â phrofiad o fod mewn gofal, rydym yn gwybod yn rhy dda, fel rydych chi'n ei ddweud yn iawn, os oes gan fam yn arbennig brofiad o fod mewn gofal ei hun, yna mae mwy o risg y bydd ei phlant hefyd yn cael eu cymryd i mewn i ofal. Ond dyna'n union yw pwrpas y rhaglen hon o drawsnewid gwasanaethau cymdeithasol plant.
Ac wrth ateb y cwestiwn gan Mabon yn gynharach, gyda'r math yna o waith rydym wedi bod yn ei wneud gyda phlant ar ffiniau gofal, a dyma beth rydym yn sôn amdano yma—. Felly, mae'r rhain yn blant sy'n cael eu geni mewn perygl o fynd i mewn i'n system derbyn gofal, ac mae'r gwasanaethau sydd ar waith gennym nawr i gofleidio'r teuluoedd hynny wedi atal 360 o blant dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf rhag mynd i mewn i'r system ofal. Felly, mae'n ymwneud â'r ymyrraeth gynnar honno, a dyna'n union yw pwrpas y rhaglen hon. Nid yw'n gwneud rhagdybiaeth awtomatig y dylai plentyn a anwyd i fam sydd â phrofiad o fod mewn gofal ei hun fod mewn gofal, ond yn amlwg mae'n cydnabod bod ffactorau penderfynu yn yr achosion hynny sydd angen ymyrraeth gynnar ac uniongyrchol. Ond gweithio gyda'r teuluoedd hynny yn gynnar yw'r union beth rydym yn ceisio ei wneud i atal y plentyn hwnnw rhag cael ei gymryd i mewn i ofal. Gyda nifer o blant mae'n gweithio allan yn llwyddiannus iawn; i rai, nid yw'n gweithio, a'r asesiad yn y pen draw bob amser fydd diogelwch plentyn ac a all y plentyn hwnnw aros gyda'i deulu'n ddiogel, a dyna'r gwaith rydym yn ei wneud i geisio sicrhau bod hynny'n digwydd.
Ac yn olaf, Lee Waters.
And finally, Lee Waters.
Thank you, Deputy Minister. I just want to acknowledge what a significant series of reforms is contained in the statement, and to thank you for bringing them forward, and recognise the sincerity of your commitment and the commitment of others who have come before you, particularly the former First Minister, the former deputy children's Minister, Julie Morgan, but also others, people like David Melding, who led the ministerial advisory board, Sally Holland as the children's commissioner, committees of this Assembly, both the children's committee and the Public Accounts Committee in the last Senedd term. So, it's fantastic to see these therapeutic residential centres now beginning to start taking young people into them.
In terms of the next steps you mentioned around the corporate parenting statutory guidance, I'm very conscious that the next step that young people make after these homes is often that sharp transition from children's social services to adult social services, and, when you speak to people working in the system and the children who've gone through it, it is a traumatic and often a very blunt transition. So, in terms of these summits you've been holding and the gathering of good practice, can you give some reassurance that, as part of the next guidance you are developing, this transition will be addressed?
Diolch, Dirprwy Weinidog. Rwyf am gydnabod pa mor bwysig yw'r gyfres o ddiwygiadau sydd wedi'u cynnwys yn y datganiad, a diolch i chi am ddod â nhw ymlaen, a chydnabod didwylledd eich ymrwymiad ac ymrwymiad eraill sydd wedi dod o'ch blaen, yn enwedig y cyn-Brif Weinidog, y cyn Ddirprwy Weinidog plant, Julie Morgan, ond eraill hefyd, pobl fel David Melding, a arweiniodd y bwrdd cynghori gweinidogol, Sally Holland fel y comisiynydd plant, pwyllgorau'r Cynulliad hwn, y pwyllgor plant a'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn nhymor diwethaf y Senedd. Felly, mae'n wych gweld y canolfannau preswyl therapiwtig hyn nawr yn dechrau cymryd pobl ifanc i mewn iddynt.
O ran y camau nesaf y sonioch chi amdanyn nhw ynghylch y canllawiau statudol rhianta corfforaethol, rwy'n ymwybodol iawn mai'r cam nesaf y mae pobl ifanc yn ei wneud ar ôl y cartrefi hyn yn aml yw'r trawsnewidiad sydyn hwnnw o wasanaethau cymdeithasol plant i wasanaethau cymdeithasol oedolion, a phan fyddwch chi'n siarad â phobl sy'n gweithio yn y system a'r plant sydd wedi mynd trwyddi, mae'n drawsnewidiad trawmatig a sydyn iawn yn aml. Felly, o ran yr uwchgynadleddau hyn rydych chi wedi bod yn eu cynnal a'r arferion da a gasglwyd, allwch chi roi rhywfaint o sicrwydd yr eir i'r afael â'r trawsnewidiad hwn fel rhan o'r canllawiau nesaf rydych chi'n eu datblygu?
Can I thank you, Lee, for that question? And I also add my thanks to my predecessors, both the former First Minister, Julie Morgan, David Melding and others who really blazed the trail for these very, very significant changes that are making a huge difference to the lives of some of the most challenging young people in society—or, rather, the young people with the most challenging sets of circumstances, yes.
The very point that you've raised, actually, was a point I've raised just recently, because I've seen this in my own constituency casework, where children are transitioning from children's social services into adult social care, and it is hugely traumatic when all of the relationships and the services that have been built up around the child are then pulled away as they're then moved into adult services. I want to see a piece of work being developed—and this is what I've been discussing with officials—where we have that softer transition from children’s to adult social services. What we have, unfortunately, is a system where we have children's social workers and adult social workers and nothing in between, and we don't really seem to have transitional social workers that can that can help ease that path through. Now, I don't know how difficult that is. It doesn't seem to me as though that should be as difficult as it presents itself as being to the system. But, actually, given that everything that we are trying to do is about this process being child centred or person centred, it should be that the needs of the person going through the system and has to experience it that actually determines how the policy direction goes. So, it is absolutely a piece of work that is on my radar and is something that I think will be one of the next phases of how we can deliver the improvements in children's services.
A allaf ddiolch i chi, Lee, am y cwestiwn hwnnw? A hoffwn ychwanegu fy niolch i hefyd i'm rhagflaenwyr, y cyn-Brif Weinidog, Julie Morgan, David Melding ac eraill a arweiniodd y ffordd ar gyfer y newidiadau pwysig iawn, iawn hyn sy'n gwneud gwahaniaeth enfawr i fywydau rhai o'r bobl ifanc mwyaf heriol mewn cymdeithas—neu, yn hytrach, y bobl ifanc sydd â'r setiau mwyaf heriol o amgylchiadau, ie.
Mae'r union bwynt rydych wedi'i godi, mewn gwirionedd, yn bwynt rwyf wedi'i godi yn ddiweddar, oherwydd rwyf wedi gweld hyn yng ngwaith achos fy etholaeth fy hun, lle mae plant yn trosglwyddo o wasanaethau cymdeithasol plant i ofal cymdeithasol oedolion, ac mae'n drawmatig iawn pan fydd yr holl berthnasoedd a'r gwasanaethau sydd wedi'u hadeiladu o amgylch y plentyn yn cael eu tynnu i ffwrdd wrth iddyn nhw gael eu symud wedyn i wasanaethau oedolion. Rwyf eisiau gweld darn o waith yn cael ei ddatblygu—a dyma'r hyn rwyf wedi bod yn ei drafod gyda swyddogion—lle mae gennym y trosglwyddiad meddalach hwnnw o wasanaethau cymdeithasol plant i rai oedolion. Yr hyn sydd gennym, yn anffodus, yw system lle mae gennym weithwyr cymdeithasol plant a gweithwyr cymdeithasol oedolion a dim yn y canol, a dydy e ddim yn ymddangos bod gennym ni weithwyr cymdeithasol trosiannol a all helpu i leddfu'r llwybr hwnnw drwodd. Nawr, dydw i ddim yn gwybod pa mor anodd yw hynny. Dydy e ddim yn ymddangos i mi fel y dylai hynny fod mor anodd ag y mae'n cyflwyno ei hun i fod i'r system. Ond, mewn gwirionedd, o ystyried bod popeth rydym yn ceisio ei wneud yn ymwneud â'r broses hon yn canolbwyntio ar y plentyn neu'n canolbwyntio ar yr unigolyn, dylai fod mai anghenion y person sy'n mynd drwy'r system ac sy'n gorfod ei phrofi sy'n penderfynu mewn gwirionedd sut mae'r cyfeiriad polisi yn mynd. Felly, mae'n ddarn o waith sydd ar fy radar, yn sicr, ac mae'n rhywbeth rwy'n credu fydd yn un o'r camau nesaf o ran sut y gallwn gyflawni'r gwelliannau mewn gwasanaethau plant.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 6 heddiw yw dadl ar yr ail gyllideb atodol, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg i wneud y cynnig—Mark Drakeford.
Item 6 today is the debate on the second supplementary budget, and I call on the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language to move the motion—Mark Drakeford.
Cynnig NDM8831 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 20.30, yn cymeradwyo'r Ail Gyllideb Atodol ar gyfer y flwyddyn ariannol 2024-25 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 18 Chwefror 2025.
Motion NDM8831 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 20.30, approves the Second Supplementary Budget for the financial year 2024-25 laid in the Table Office on 18 February 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae'r gyllideb atodol yn cyflwyno cynlluniau gwario terfynol Llywodraeth Cymru ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol. Mae'r ail gyllideb atodol hon yn rheoleiddio nifer o newidiadau a dyraniadau a gafodd eu gwneud yn ystod 2024-25. Roedd hyn yn bennaf oherwydd y cynnydd sylweddol i gyllideb Llywodraeth Cymru yng nghyllideb Llywodraeth y Deyrnas Unedig ddiwedd mis Hydref.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. The supplementary budget introduces the final spending plans of the Welsh Government for the current financial year. This second supplementary budget regulates a number of changes and allocations that were made during 2024-25. This was mainly because of the significant increase in the Welsh Government budget contained within the UK Government's budget at the end of October.
As a result, Dirprwy Lywydd, our overall spending limits have increased by £629 million in revenue and £256 million in capital. The single largest new investment reflected in this second supplementary budget is the £264 million allocated to cover the impact of public sector pay awards announced in December. The additional funding fully covers the difference between original budget planning assumptions and the agreed awards for staff in the health service, teachers and other public sector workers.
And as you would expect, investment in the health service features prominently in the decision Members are asked to make today: £25 million for superannuation contributions; £50 million to reduce waiting times; £27 million to support the 50-day challenge; £31 million in capital investment in digital and diagnostic equipment; £26 million to invest in general practice; and £15 million to address a shortfall in the immigration health surcharge funding.
Beyond the health service, this second supplementary budget reflects the major additional investment we've been able to make in education in this financial year: £63.5 million to improve school standards, support additional learning needs provision and to support education at all levels, with a further £53.5 million for school and college repairs and maintenance and digital costs.
Dirprwy Lywydd, transport and active travel remain a priority of this Welsh Labour Government. The figures available to Members today include a further £167 million in investment to support rail and to secure a pipeline of future active travel schemes; £147 million of that additional expenditure has been invested in the core Valleys lines, the single greatest investment of its sort anywhere in Europe.
O ganlyniad, Dirprwy Lywydd, mae ein terfynau gwariant cyffredinol wedi cynyddu £629 miliwn mewn refeniw a £256 miliwn mewn cyfalaf. Y buddsoddiad newydd mwyaf sydd wedi'i adlewyrchu yn yr ail gyllideb atodol hon yw'r £264 miliwn sydd wedi’i ddyrannu i dalu am effaith dyfarniadau cyflog y sector cyhoeddus a gafodd eu cyhoeddi ym mis Rhagfyr. Mae'r cyllid ychwanegol yn talu yn llawn y gwahaniaeth rhwng y rhagdybiaethau cynllunio cyllideb gwreiddiol a'r dyfarniadau y cytunwyd arnynt ar gyfer staff yn y gwasanaeth iechyd, athrawon a gweithwyr eraill y sector cyhoeddus.
Ac fel y byddech chi'n disgwyl, mae buddsoddiad yn y gwasanaeth iechyd yn nodwedd amlwg yn y penderfyniad y mae gofyn i'r Aelodau ei wneud heddiw: £25 miliwn ar gyfer cyfraniadau blwydd-daliadau; £50 miliwn i leihau amseroedd aros; £27 miliwn i gefnogi'r her 50 diwrnod; £31 miliwn mewn buddsoddiad cyfalaf ar gyfer offer digidol a diagnostig; £26 miliwn i fuddsoddi mewn ymarfer cyffredinol; a £15 miliwn i ymdrin â diffyg yn y cyllid gordal iechyd mewnfudo.
Y tu hwnt i'r gwasanaeth iechyd, mae'r ail gyllideb atodol hon yn adlewyrchu'r buddsoddiad ychwanegol mawr yr ydyn ni wedi gallu'i wneud mewn addysg yn y flwyddyn ariannol hon: £63.5 miliwn i wella safonau ysgolion, cefnogi'r ddarpariaeth anghenion dysgu ychwanegol ac i gefnogi addysg ar bob lefel, a £53.5 miliwn arall ar gyfer atgyweirio a chynnal a chadw ysgolion a cholegau a chostau digidol.
Dirprwy Lywydd, mae trafnidiaeth a theithio llesol yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Lafur Cymru. Mae'r ffigurau sydd ar gael i'r Aelodau heddiw yn cynnwys £167 miliwn arall mewn buddsoddiad i gefnogi rheilffyrdd ac i sicrhau llif o gynlluniau teithio llesol yn y dyfodol; mae £147 miliwn o'r gwariant ychwanegol hwnnw wedi'i fuddsoddi yn rheilffyrdd craidd y Cymoedd, y buddsoddiad mwyaf o'i fath unrhyw le yn Ewrop.
Dirprwy Lywydd, nid dim ond bygwth cenedlaethau'r dyfodol mae newid hinsawdd; mae'n effeithio ar y ffordd rydym ni'n byw heddiw. Dyna pam mae'n rhaid i ni newid y ffordd rydym ni'n teithio a dyna pam mae Llywodraeth Cymru wedi camu i mewn eto eleni i helpu awdurdodau lleol i ymateb i stormydd Bert a Darragh. Mae £10 miliwn o gymorth brys wedi ei adlewyrchu yn y penderfyniadau sydd o'ch blaen.
Er bod yr ail gyllideb atodol yn cynnwys gwariant sylweddol, cam technegol yw hwn yn y bôn. Tu ôl i'r penawdau, mae dyraniadau symiau i mewn ac allan o gronfeydd wrth gefn, diwygio'r addasiad grant bloc, diwygio rhagolwg trethi datganoledig, amcangyfrif atodol Llywodraeth y Deyrnas Unedig a throsglwyddo o fewn a rhwng adrannau.
Pwrpas yr ail gyllideb atodol yw dod â phenderfyniadau at eu gilydd mewn un lle, fel eu bod yn fwy amlwg ac fel bod modd gweld newidiadau unigol yng nghyd-destun y gwaith mwy eang o reoli'r gyllideb yn ystod y flwyddyn. Ac rwy'n arbennig o ddiolchgar i aelodau'r Pwyllgor Cyllid ac i'r Cadeirydd, Peredur Owen Griffiths, am yr ystyriaeth ofalus sydd y tu ôl i'w hadroddiad nhw. Diolch iddynt hefyd am fod yn barod i drin a thrafod nid yn unig y manylion sylweddol sydd yn y dogfennau, ond hefyd y dadleuon a'r penderfyniadau ehangach sydd y tu ôl i'r elfennau unigol.
Rwy'n gofyn i'r Aelodau nodi casgliad y pwyllgor fod y gyllideb atodol hon yn debyg i gyllidebau atodol blaenorol, gan ei bod yn rheoleiddio gwariant o fewn Llywodraeth Cymru ac yn esbonio lle mae symudiadau wedi digwydd. Mae'r pwyllgor wedi gwneud naw o argymhellion, a dwi'n edrych ymlaen at ymateb iddynt cyn hir. Rwy'n gofyn, Llywydd, i'r Aelodau gefnogi'r cynnig.
Dirprwy Lywydd, climate change isn't just a threat to future generations; it impacts on the way that we live today. That's why we have to change the way we travel, and that's why the Welsh Government has stepped in again this year to help local authorities to respond to storms Bert and Darragh. Ten million pounds of emergency support is reflected in the determinations before you.
Although the second supplementary budget includes significant spending, this is essentially a technical step. Behind the headlines, there are allocations of sums into and out of reserves, reform to the block grant adaptation, reform to the devolved taxes forecast, the UK Government's supplementary forecast and virements within and between departments.
The purpose of the second supplementary budget is to bring the decisions together in one place, so that they are clearer and so that one can identify individual changes in the context of the broader work of managing the budget during the year. I am particularly grateful to members of the Finance Committee and the Chair, Peredur Owen Griffiths, for their careful consideration that lies behind their report. I also thank them for being willing to discuss not only the significant detail contained within the documents, but also the broader arguments and decisions behind the individual elements.
I urge Members to note the conclusion of the committee that this supplementary budget is similar to previous supplementary budgets, because it regulates expenditure within Welsh Government and explains where virements have taken place. The committee has made nine recommendations, and I look forward to responding to them in due course. Llywydd, I urge Members to support the motion.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid nawr i gyfrannu. Peredur Owen Griffiths.
I call on the Chair of the Finance Committee now to contribute. Peredur Owen Griffiths.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae'n bleser cael siarad yn y ddadl yma heddiw ar ran y Pwyllgor Cyllid. Bu’r pwyllgor yn craffu ar yr ail gyllideb atodol ar 6 Mawrth, a hoffwn ddiolch i’r Ysgrifennydd Cabinet a’i swyddogion am fod yn bresennol. Mae ein hadroddiad yn gwneud naw o argymhellion ac yn dod i un casgliad.
Mae’r pwynt cyntaf yn un cyffredinol, sef bod y pwyllgor yn croesawu’r cynnydd a welir yn y cyllid yn y gyllideb atodol hon. Serch hynny, rydym wedi nodi meysydd a fyddai’n elwa o ragor o eglurder. Yn benodol, er ein bod yn ddiolchgar i’r Ysgrifennydd Cabinet am egluro sut y mae’n rheoli tanwariant adrannol wrth i ni agosáu at ddiwedd y flwyddyn ariannol, gofynnwn iddo rannu manylion am y mecanweithiau a ddefnyddir gan Lywodraeth Cymru wrth benderfynu sut y caiff tanwariant o’r fath ei ddyrannu. Rydym hefyd o’r farn y dylid ystyried gwneud dyraniadau ychwanegol i gyrff sydd â’r gallu i ddwyn cyllid ymlaen i 2025-26, a hynny er mwyn helpu gyda phwysau ariannu, megis awdurdodau lleol. Gofynnwn i’r Ysgrifennydd Cabinet ymateb i’r awgrym hwn.
Thank you very much, Llywydd. I'm very pleased to speak in this debate today on behalf of the Finance Committee. The committee scrutinised the second supplementary budget on 6 March, and I'd like to thank the Cabinet Secretary and his officials for their attendance. Our report makes nine recommendations and comes to one conclusion.
Firstly, on a general point, the committee welcomes the increased funds in this supplementary budget. Nonetheless, we have identified areas that would benefit from further clarity. In particular, while we are grateful to the Cabinet Secretary for explaining how he is managing departmental underspends as we head towards the end of the financial year, we do ask for details to be shared on the mechanisms used by the Welsh Government when deciding how such underspends are allocated. We also believe that consideration should be given to making additional allocations to bodies that can carry funding forward into 2025-26, to help with funding pressures, such as local authorities, and we ask the Cabinet Secretary to respond to this suggestion.
With regard to capital funding, we share the Cabinet Secretary’s anxieties about the ability of public sector budgets to absorb increases in this area before the year end, and have called for assurances on how this is monitored. We also welcome that funding relating to the First Minister’s priorities are clearly visible in the supplementary budget. However, it is not immediately clear to us whether the First Minister or another member of the Cabinet is accountable for these areas, and we have asked for further clarity on this.
Llywydd, turning now to other areas within our report, we welcome the arrangements in place within the Welsh Government to monitor in-year spending across budgets and recognise that having access to accurate and readily available data is essential for this purpose. Although we welcome the Cabinet Secretary’s explanation of these mechanisms currently available to capture data, we ask for more information on the initiatives that exist within the Welsh Government to improve existing processes.
In terms of specific allocations, we believe that spending in the transport main expenditure group needs particular attention and are particularly concerned with the unanticipated pressure of £100 million within that MEG. That is why we have asked for a breakdown of costs relating to these pressures, so that we can get a firm idea of the reasons behind them. We are also concerned that overspends in this area may indicate wider weaknesses in financial planning processes within the transport MEG, and have asked for further information on forecast spending to cover costs relating to Transport for Wales.
It was also interesting to hear that the Cabinet Secretary remains in discussions with the UK Government on recognising the condition of the rail assets transferred to Wales, and that discussions around funding for enhancements to the core Valleys lines will form part of the UK spending review, and have asked for updates on these points. The committee also wanted further clarity regarding the additional £25 million allocated to the central services and administration MEG. Although we note the Cabinet Secretary’s explanation that this allocation covers staff pay as well as tribunal costs, we believe they warrant a further breakdown, and have asked for this to be provided.
O ran cyllid cyfalaf, rydyn ni'n rhannu pryderon yr Ysgrifennydd Cabinet ynglŷn â gallu cyllidebau'r sector cyhoeddus i amsugno'r cynnydd yn y maes hwn cyn diwedd y flwyddyn, ac rydyn ni wedi galw am sicrwydd o ran sut mae hyn yn cael ei fonitro. Rydyn ni hefyd yn croesawu bod cyllid sy'n ymwneud â blaenoriaethau'r Prif Weinidog yn amlwg i'w gweld yn y gyllideb atodol. Fodd bynnag, nid yw'n gwbl amlwg i ni p'un ai'r Prif Weinidog neu aelod arall o'r Cabinet sy'n atebol am y meysydd hyn, ac rydyn ni wedi gofyn am eglurder pellach ar hyn.
Llywydd, gan droi yn awr at feysydd eraill yn ein hadroddiad, rydyn ni'n croesawu'r trefniadau sydd ar waith o fewn Llywodraeth Cymru i fonitro gwariant yn ystod y flwyddyn ar draws cyllidebau a chydnabod bod cael mynediad at ddata cywir sydd ar gael yn rhwydd yn hanfodol at y diben hwn. Er ein bod yn croesawu esboniad yr Ysgrifennydd Cabinet o'r dulliau hyn sydd ar gael ar hyn o bryd i gasglu data, rydyn ni'n gofyn am fwy o wybodaeth am y mentrau sy'n bodoli o fewn Llywodraeth Cymru i wella'r prosesau presennol.
O ran dyraniadau penodol, rydyn ni'n credu bod angen sylw penodol ar wariant yn y prif grŵp gwariant trafnidiaeth ac rydyn ni'n arbennig o bryderus am y pwysau annisgwyl o £100 miliwn yn y MEG hwnnw. Dyna pam yr ydyn ni wedi gofyn am ddadansoddiad o gostau sy'n ymwneud â'r pwysau hyn, fel y gallwn ni gael syniad cadarn o'r rhesymau y tu ôl iddyn nhw. Rydyn ni hefyd yn pryderu y gallai gorwariant yn y maes hwn ddangos gwendidau ehangach mewn prosesau cynllunio ariannol o fewn y MEG trafnidiaeth, ac rydyn ni wedi gofyn am fwy o wybodaeth am y rhagolwg gwariant i dalu costau sy'n ymwneud â Trafnidiaeth Cymru.
Roedd hefyd yn ddiddorol clywed bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn parhau i drafod gyda Llywodraeth y DU o ran cydnabod cyflwr asedau'r rheilffyrdd a drosglwyddwyd i Gymru, ac y bydd trafodaethau ynghylch cyllid ar gyfer gwelliannau i linellau craidd y Cymoedd yn rhan o adolygiad gwariant y DU, ac rydyn ni wedi gofyn am y diweddaraf ar y pwyntiau hyn. Roedd y pwyllgor hefyd eisiau eglurder pellach ynglŷn â'r £25 miliwn ychwanegol a ddyrannwyd i'r MEG gwasanaethau canolog a gweinyddu. Er ein bod ni'n nodi esboniad yr Ysgrifennydd Cabinet bod y dyraniad hwn yn cynnwys cyflogau staff yn ogystal â chostau tribiwnlys, rydyn ni'n credu eu bod yn cyfiawnhau dadansoddiad pellach, ac rydyn ni wedi gofyn i hyn gael ei ddarparu.
Yn olaf, mae’r pwyllgor yn croesawu’r manylion a ddarparwyd gan yr Ysgrifennydd Cabinet ynghylch adolygiadau o wariant y Deyrnas Unedig a Chymru, a’r ffaith y bydd Llywodraeth Cymru yn cael cyfleoedd i lywio hynt ymarfer y Deyrnas Unedig cyn i'r adolygiad gael ei gyhoeddi ar 11 Mehefin. Roeddem hefyd yn falch bod y berthynas rhwng y Trysorlys a Llywodraeth Cymru wedi gwella, ac yn croesawu'n benodol y ffaith bod camau'n cael eu cymryd i sefydlu llyfr rheolau i godeiddio'r broses o rannu gwybodaeth rhwng Llywodraethau. Fel pwyllgor, rydym wedi galw am hyn ers tro, ac rydym yn falch o weld cynnydd yn cael ei wneud. Fodd bynnag, rydym yn galw am ddiweddariad ar y trafodaethau hyn, gan gynnwys manylion yr hyn a gaiff ei godeiddio.
Fel bob amser, rydym yn croesawu ymgysylltiad parhaus y Gweinidog â ni fel rhan o’n gwaith craffu parhaus ar gyllideb Llywodraeth Cymru, a gofynnwn fod gwaith ar y meysydd yr ydym wedi’u nodi yn ein hadroddiad yn cael ei ddatblygu.
Finally, the committee welcomes the details provided by the Cabinet Secretary regarding both the UK and Welsh spending reviews, and the fact that the Welsh Government will have opportunities to inform the progress of the UK exercise ahead of the review's publication on 11 June. We were also pleased that the relationship between the Treasury and the Welsh Government has improved, and we particularly welcome the fact that steps are being taken to establish a rulebook to codify the sharing of information between Governments. As a committee, we have long called for this, and we are pleased to see progress being achieved. However, we have called for an update on these discussions, including details of what will be codified.
As ever, we welcome the Minister's continued engagement with us as part of our continuous scrutiny of the Welsh Government's budget, and we ask that the areas that we have identified in our report are taken forward. Thank you very much.
I'm grateful to the Cabinet Secretary for his statement here this afternoon. I'm also grateful for the continued engagement through this process with myself and others. I'm very conscious that this is my first supplementary budget to be commenting on in my shadow role. I'm also conscious that this particular supplementary budget has movements that are of a larger scale than usual. As the Cabinet Secretary has pointed out, there is a reason for that, with further allocation of funding within this financial year.
But I think there are a couple of areas that, perhaps, would warrant a little further commentary. The Chair of the Finance Committee has already pointed to the increase in the central services and administration budget. On top of the £117 million increase in the last two years, there's a £25 million additional budget for that central services and administration budget. So, I'd support the Chair of the Finance Committee's calls and the calls of the committee for that clarity as to how that additional £25 million is likely to be—or has been—spent through this time. Granted, there are explanations around increasing tribunal fees, as has already been described, but I'd appreciate the Cabinet Secretary commenting on that in particular in his response at the end of this.
I share the concerns about what looks like a regular intervention requirement in terms of funding for TfW. I think my question to the Cabinet Secretary is really to understand the assurances that he has around the controls that are in place within TfW to be able to properly manage their budget year on year. So, I'd be grateful if the Cabinet Secretary could comment on that point as well.
In terms of the First Minister's priorities, we've clearly heard that a significant amount of the reallocation of funding within this year is the result of the First Minister's priorities. As well as having some clarity as to who should be scrutinised for the spending of that money, whether it's the First Minister, the portfolio holder to whom it relates, whether it's the Minister for delivery or somebody else, I'd be grateful to hear from the Cabinet Secretary whether he believes that, as a result of that movement in money within the First Minister's priorities, we'll see concrete and sustained improvements in those areas in the time we have ahead of us within this Senedd term.
I think it's particularly important that the auditor general, as you'll be aware, has previously called for a change in approach from what he described as relentless firefighting to, instead, executing sustainable public service delivery. So, I ask the question: does the Cabinet Secretary believe that the First Minister's priorities and the second supplementary budget as a whole, and other fiscal measures at hand, embrace that drive for sustainable public service delivery and address the long-term challenges in areas of responsibility, in particular health and education? Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n ddiolchgar i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad yma y prynhawn yma. Rwyf i hefyd yn ddiolchgar am yr ymgysylltu parhaus â mi ac eraill drwy'r broses hon. Rwy'n ymwybodol iawn mai hon yw'r gyllideb atodol gyntaf i mi wneud sylwadau arni yn fy rôl yn yr wrthblaid. Rwyf hefyd yn ymwybodol bod gan y gyllideb atodol benodol hon symudiadau ar raddfa fwy na'r arfer. Fel y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi nodi, mae rheswm dros hynny, gyda dyraniad pellach o gyllid o fewn y flwyddyn ariannol hon.
Ond rwy'n credu bod yna gwpl o feysydd a fyddai, efallai, yn cyfiawnhau ychydig mwy o sylwadau. Mae Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid eisoes wedi tynnu sylw at y cynnydd yn y gyllideb gwasanaethau canolog a gweinyddu. Ar ben y cynnydd o £117 miliwn yn y ddwy flynedd ddiwethaf, mae yna gyllideb ychwanegol o £25 miliwn ar gyfer y gyllideb gwasanaethau canolog a gweinyddu honno. Felly, byddwn i'n cefnogi galwadau Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid a galwadau'r pwyllgor am yr eglurder hwnnw ynghylch sut mae'r £25 miliwn ychwanegol hwnnw yn debygol o gael ei wario—neu wedi ei wario—trwy'r cyfnod hwn. Rwy'n derbyn bod yna esboniadau ynghylch cynyddu ffioedd tribiwnlysoedd, fel sydd wedi'i ddisgrifio eisoes, ond byddwn i'n gwerthfawrogi pe byddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn gwneud sylwadau ar hynny'n benodol yn ei ymateb ar ddiwedd hwn.
Rwy'n rhannu'r pryderon am yr hyn sy'n edrych fel gofyniad ymyrraeth reolaidd o ran cyllid ar gyfer Trafnidiaeth Cymru. Rwy'n credu mai fy nghwestiwn i i'r Ysgrifennydd Cabinet yw i ddeall y sicrwydd sydd ganddo ynglŷn â'r rheolaethau sydd ar waith o fewn Trafnidiaeth Cymru i allu rheoli eu cyllideb yn gywir flwyddyn ar ôl blwyddyn. Felly, byddwn i'n ddiolchgar os gallai'r Ysgrifennydd Cabinet wneud sylwadau ar y pwynt hwnnw hefyd.
O ran blaenoriaethau'r Prif Weinidog, rydyn ni wedi clywed yn glir bod swm sylweddol o'r ailddyraniad cyllid eleni o ganlyniad i flaenoriaethau'r Prif Weinidog. Yn ogystal â chael rhywfaint o eglurder ynghylch pwy y dylai craffu arno ar gyfer gwario'r arian hwnnw, p'un ai'r Prif Weinidog ydyw, deiliad y portffolio y mae'n berthnasol iddo, p'un ai'r Gweinidog cyflenwi ydyw, neu rywun arall, byddwn i'n ddiolchgar o glywed gan yr Ysgrifennydd Cabinet a yw'n credu, o ganlyniad i'r symudiad hwnnw mewn arian o fewn blaenoriaethau'r Prif Weinidog, y byddwn ni'n gweld gwelliannau pendant a pharhaus yn y meysydd hynny yn yr amser sydd gennym ni o'n blaenau yn nhymor y Senedd hwn.
Rwy'n credu ei bod yn arbennig o bwysig bod yr archwilydd cyffredinol, fel y byddwch yn ymwybodol, wedi galw eisoes am newid dull gweithredu o'r hyn y disgrifiodd yn ymladd tân di-baid i, yn hytrach, weithredu darpariaeth gwasanaethau cyhoeddus cynaliadwy. Felly, rwy'n gofyn y cwestiwn: a yw'r Ysgrifennydd Cabinet yn credu bod blaenoriaethau'r Prif Weinidog a'r ail gyllideb atodol yn eu cyfanrwydd, a mesurau cyllidol eraill wrth law, yn croesawu'r ymgyrch honno i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus yn gynaliadwy ac ymdrin â'r heriau hirdymor mewn meysydd cyfrifoldeb, yn enwedig iechyd ac addysg? Diolch yn fawr iawn.
A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am roi diweddariad yn gynharach heddiw hefyd? Mae'n dda ein bod ni wedi bod yn cael cyfarfodydd rheolaidd er mwyn deall yr arian ychwanegol hwn. Yn amlwg, pan gawson ni drafodaeth, rai misoedd yn ôl erbyn hyn, ynglŷn â'r gyllideb ddrafft atodol gyntaf, mi wnaeth Plaid Cymru, wrth gwrs, groesawu'r buddsoddiad o ran cyflogau sector cyhoeddus. Mi oedden ni'n gwybod bod hynny'n gyfan gwbl angenrheidiol, ac mae o’n hollbwysig, wrth gwrs, ein bod ni'n gallu parhau i fuddsoddi o ran tâl cyhoeddus. Mi fyddwch chi'n gwybod bod hi'n anodd edrych ar y gyllideb atodol hon heb, wrth gwrs, edrych ar beth fydd yn digwydd nesaf. A thra bod yna bethau, wrth gwrs, i'w croesawu o ran tâl cyhoeddus, byddwch chi yn gwybod, wrth gwrs, fod yna bryderon o ran beth fydd yn bosib yn y blynyddoedd i ddod, yn enwedig o ystyried y sefyllfa o ran yswiriant gwladol.
May I thank the Cabinet Secretary for providing an update earlier today too? It's good that we have been having regular meetings in order to understand this additional funding. Clearly, when we had a debate, some months ago now, on the first draft supplementary budget, Plaid Cymru, of course, welcomed the investment in terms of public sector pay. We knew that that was entirely essential, and it's critical, of course, that we can continue to invest in public sector pay. You'll know that it's difficult to look at this supplementary budget without also looking at what's to come next. And whilst there are things to be welcomed, of course, in terms of public sector pay, you will know that there are also concerns regarding what will be possible in future years, particularly given the situation around national insurance.
Representing South Wales Central, of course I've seen the core Valleys line investment. I think everybody that came to Pontypridd for the National Eisteddfod saw that investment, and, obviously, it's incredibly welcome. Of course, I share some of the concerns that have been raised, both by the Finance Committee and by the shadow spokesperson from the Conservatives, in terms of that expenditure with Transport for Wales, and I think trying to understand why there is such a vast difference in terms of what's budgeted and what needs to be allocated in order to realise such ambitious projects is something that I think we would all appreciate clarity on.
Of course, I also welcome the emergency funding and support that's been provided in terms of storms. I wonder, in future years, given that we are seeing this having to happen so frequently and more extreme weather events—. We had a discussion earlier in terms of funding being allocated for flood protection measures, but I wonder how you see, or foresee in future years, having funding available for those unexpected weather events that are, unfortunately, becoming much more frequent, and understanding how that investment is value for money.
Looking at the investment in terms of £20 million of capital funding allocated to school buildings, of course we welcome the investment, but Cefin Campbell recently questioned the Cabinet Secretary for Education, following a freedom of information request, in terms of the maintenance backlog faced by schools across Wales at present, which showed £543 million-worth of backlog. So, it's really to understand how do we ensure that continued investment.
In terms of the First Minister's priorities, we note that investment. Obviously, I think every Senedd Member would welcome anything that gets to grips with waiting lists, but one of the things that were raised in the Finance Committee's report—and can I thank the Finance Committee for their detailed work and report on this—were the questions around data. And I note that, in your responses, you'd mentioned, Cabinet Secretary, in terms of ensuring that whatever investment was put in, in terms of that supplementary budget, was something that you were monitoring very carefully, as well as the Cabinet Secretary for health, in terms of how effective those interventions were. I assume, therefore, from the allocations in next year’s budget, that that funding has proved to be effective. I think that's one of the things that we would all want to see.
On the question on data, though, raised more broadly by the Finance Committee, I think one of the things that many of us have been calling for, in terms of that prevention agenda and where we will be able to see a measure, is that data comes up time and time again in different areas of not being quite clear where that connectivity is between that investment and output and results. So, I wonder, therefore, in terms of that additional expenditure in health, which has been considerable and has been consistently considerable in recent years, we still failed to meet the Government's own targets in these areas. So, it's to understand whether you think this has been effective. Has it achieved what you hoped it would when that money was allocated?
As this is money already spent, Plaid Cymru will be abstaining on today's budget. As I've said, there are things we welcome and, of course, if we had the opportunity, there are areas where we'd spend differently, but I think there are some points of clarity that would be welcome, and specifically in terms of what the impact has been of that further investment.
Gan gynrychioli Canol De Cymru, wrth gwrs, rwyf i wedi gweld y buddsoddiad yn rheilffordd graidd y Cymoedd. Rwy'n credu bod pawb a ddaeth i Bontypridd ar gyfer yr Eisteddfod Genedlaethol wedi gweld y buddsoddiad hwnnw, ac yn amlwg, mae i'w groesawu'n fawr. Wrth gwrs, rwy'n rhannu rhai o'r pryderon y gwnaeth y Pwyllgor Cyllid a llefarydd yr wrthblaid y Ceidwadwyr eu codi, o ran y gwariant hwnnw gyda Trafnidiaeth Cymru, ac rwy'n credu bod ceisio deall pam mae gwahaniaeth mor enfawr o ran yr hyn sydd wedi'i gyllidebu a'r hyn sydd angen ei ddyrannu er mwyn gwireddu prosiectau mor uchelgeisiol yn rhywbeth yr wyf i'n credu y byddem ni i gyd yn gwerthfawrogi eglurder arno.
Wrth gwrs, rwyf i hefyd yn croesawu'r cyllid a'r cymorth brys a ddarparwyd o ran stormydd. Tybed, yn y blynyddoedd i ddod, o gofio ein bod ni'n gweld hyn yn gorfod digwydd mor aml a mwy o ddigwyddiadau tywydd eithafol—. Cawsom ni drafodaeth yn gynharach o ran cyllid sy'n cael ei ddyrannu ar gyfer mesurau amddiffyn rhag llifogydd, ond tybed sut yr ydych chi'n gweld, neu'n rhagweld yn y blynyddoedd i ddod, sicrhau bod cyllid ar gael ar gyfer y digwyddiadau tywydd annisgwyl hynny sydd, yn anffodus, yn dod yn fwy aml o lawer, a deall sut mae'r buddsoddiad hwnnw'n werth am arian.
Wrth edrych ar y buddsoddiad o ran £20 miliwn o gyllid cyfalaf wedi'i ddyrannu i adeiladau ysgol, wrth gwrs rydyn ni'n croesawu'r buddsoddiad, ond yn ddiweddar cwestiynodd Cefin Campbell Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, yn dilyn cais rhyddid gwybodaeth, am yr ôl-groniad cynnal a chadw sy'n wynebu ysgolion ledled Cymru ar hyn o bryd, a oedd yn dangos gwerth £543 miliwn o ôl-groniadau. Felly, mewn gwirionedd, mae hyn i ddeall sut yr ydyn ni'n sicrhau'r buddsoddiad parhaus hwnnw.
O ran blaenoriaethau'r Prif Weinidog, rydyn ni'n nodi'r buddsoddiad hwnnw. Yn amlwg, rwy'n credu y byddai pob Aelod o'r Senedd yn croesawu unrhyw beth sy'n ymdrin â rhestrau aros, ond un o'r pethau a godwyd yn adroddiad y Pwyllgor Cyllid—ac a gaf i ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid am ei waith manwl a'i adroddiad ar hyn—oedd y cwestiynau ynghylch data. Ac rwy'n nodi, yn eich ymatebion, eich bod chi wedi sôn, Ysgrifennydd Cabinet, am sicrhau bod unrhyw fuddsoddiad a gafodd ei ychwanegu, o ran y gyllideb atodol honno, yn rhywbeth yr oeddech chi'n ei fonitro'n ofalus iawn, yn ogystal a'r Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd, o ran pa mor effeithiol oedd yr ymyraethau hynny. Rwy'n tybio, felly, o'r dyraniadau yng nghyllideb y flwyddyn nesaf, bod y cyllid hwnnw wedi profi i fod yn effeithiol. Rwy'n credu mai dyna un o'r pethau y byddem ni i gyd eisiau'i weld.
O ran y cwestiwn ar ddata, fodd bynnag, a gafodd ei godi'n ehangach gan y Pwyllgor Cyllid, rwy'n credu mai un o'r pethau y mae llawer ohonom ni wedi bod yn galw amdano, o ran yr agenda atal honno a lle byddwn ni'n gallu gweld mesur, yw bod data yn codi dro ar ôl tro mewn gwahanol feysydd nad yw'n hollol glir ble mae'r cysylltedd hwnnw rhwng y buddsoddiad hwnnw a'r allbwn a'r canlyniadau. Felly, tybed, o ran y gwariant ychwanegol hwnnw ym maes iechyd, sydd wedi bod yn sylweddol ac sydd wedi bod yn gyson sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, rydyn ni'n dal i fethu â chyflawni targedau'r Llywodraeth ei hun yn y meysydd hyn. Felly, mae'n ymwneud â deall a ydych chi'n credu bod hyn wedi bod yn effeithiol. A yw wedi cyflawni'r hyn yr oeddech chi'n gobeithio y byddai pan gafodd yr arian hwnnw ei ddyrannu?
Gan mai arian sydd wedi'i wario'n barod yw hwn, bydd Plaid Cymru yn atal ein pleidlais ar y gyllideb heddiw. Fel y dywedais i, mae yna bethau yr ydyn ni'n eu croesawu ac, wrth gwrs, os byddai'r cyfle gennym ni, mae yna feysydd lle byddem ni'n gwario'n wahanol, ond rwy'n credu y byddai eglurhad ar rai pwyntiau i'w groesawu, ac yn benodol o ran pa effaith y mae'r buddsoddiad pellach hwnnw wedi'i gael.
I will be supporting this second supplementary budget and ask those opposing it a question: what would you do differently? It's easy saying, 'We'd spend it differently.' Where? And what would you not spend it on? This is always a strange debate, following on shortly after the main event, which was the 2025-26 budget. I was a member of the Finance Committee that scrutinised this budget and thank the Cabinet Secretary and his officials for giving the explanations and the thinking behind the decisions made.
I welcome the increase in funds in this second supplementary budget. This is how having a Labour Government at both ends of the M4 works for public services in Wales. This supplementary budget regularises allocations to and from reserves, transfers within and between portfolios, and includes adjustments to the Wales budget to reflect the impact of UK Government fiscal events. In the second supplementary budget, the money, or almost all the money, has been spent. It has all been allocated. Most has been spent. I'm not sure what happens if a supplementary budget is rejected. Are you going to take money off people? Are you going to tell hospitals that they have to stop doing anything in the next two weeks, in order to bring the budget under control? I think that sometimes we have some of these debates and there's only one possible answer, and sometimes people voting against or abstaining are very pleased that the Government actually wins.
I have a number of points. The movement of money into and out of reserves, and revenue to capital, or capital to revenue, should be the decision of the Welsh Government, not the decision of the Treasury. The money's been allocated to Wales; how we spend it should be the decision of the Welsh Government, supported by the Senedd, not be decided by the Treasury, which doesn't seem to have grasped the fact that it is not another Government department, it is a devolved institution and is a Government in its own right. That's a problem we've had with the Treasury for the whole time I've been here, and I expect it to continue. I'm not convinced that movement within departmental budgets needs to be approved. A written report on such movements would be sufficient. However, more detail is needed on how departmental underspends are reallocated to other departments, including the cause of the underspend, and an explanation of why other departments need it.
I'll ask the Minister some questions. Can the finance Minister assure us that no money will be paid back to the Treasury? If that assurance cannot be made, can I suggest that the money is spent? I would suggest giving it to local government, which always has a need for additional money. We could pay any organisation the Welsh Government funds that is not part of the Welsh Government consolidated accounts. Why can't updates on expenditure be given more regularly to the Senedd, even if only in written form to the Finance Committee?
Byddaf i'n cefnogi'r ail gyllideb atodol hon ac yn gofyn cwestiwn i'r rhai sy'n ei gwrthwynebu: beth fyddech chi'n ei wneud yn wahanol? Mae'n hawdd dweud, 'Byddem ni'n ei wario'n wahanol.' Ble? Ar beth na fyddech chi'n ei wario? Mae hon bob amser yn ddadl ryfedd, yn dilyn yn fuan ar ôl y prif ddigwyddiad, sef cyllideb 2025-26. Roeddwn i'n aelod o'r Pwyllgor Cyllid a graffodd ar y gyllideb hon a diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet a'i swyddogion am roi'r esboniadau a'r rhesymeg y tu ôl i'r penderfyniadau a wnaed.
Rwy'n croesawu'r cynnydd yn yr arian yn yr ail gyllideb atodol hon. Dyma sut mae cael Llywodraeth Lafur ar ddau ben yr M4 yn gweithio ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Mae'r gyllideb atodol hon yn unioni dyraniadau i, ac o, gronfeydd wrth gefn, trosglwyddiadau o fewn a rhwng portffolios, ac mae'n cynnwys addasiadau i gyllideb Cymru i adlewyrchu effaith digwyddiadau cyllidol Llywodraeth y DU. Yn yr ail gyllideb atodol, mae'r arian, neu bron yr holl arian, wedi cael ei wario. Mae'r cyfan wedi'i ddyrannu. Mae'r rhan fwyaf wedi cael ei wario. Nid wyf i'n siŵr beth sy'n digwydd os yw cyllideb atodol yn cael ei gwrthod. Ydych chi'n mynd i dynnu arian oddi ar bobl? Ydych chi'n mynd i ddweud wrth ysbytai bod yn rhaid iddyn nhw roi'r gorau i wneud unrhyw beth yn ystod y pythefnos nesaf, er mwyn rheoli'r gyllideb? Rwy'n credu weithiau ein bod ni'n cael rhai o'r dadleuon hyn a dim ond un ateb posibl sydd yna, ac weithiau mae pobl sy'n pleidleisio yn erbyn neu'n atal eu pleidlais yn falch iawn, a dweud y gwir, bod y Llywodraeth yn ennill.
Mae gennyf i nifer o bwyntiau. Dylai symud arian i mewn ac allan o gronfeydd wrth gefn, a refeniw i gyfalaf, neu gyfalaf i refeniw, fod yn benderfyniad gan Lywodraeth Cymru, nid yn benderfyniad gan y Trysorlys. Mae'r arian wedi ei ddyrannu i Gymru; dylai sut yr ydym ni'n ei wario fod yn benderfyniad gan Lywodraeth Cymru, gyda chefnogaeth y Senedd, nid i'w benderfynu gan y Trysorlys, nad yw, mae'n ymddangos, wedi deall y ffaith nad yw'n adran arall y Llywodraeth, mae'n sefydliad datganoledig ac yn Llywodraeth ynddo'i hun. Mae hon yn broblem yr ydyn ni wedi'i chael gyda'r Trysorlys am yr holl amser yr wyf i wedi bod yma, ac rwy'n disgwyl iddo barhau. Nid wyf i'n argyhoeddedig bod angen cymeradwyo symudiadau o fewn cyllidebau adrannau. Byddai adroddiad ysgrifenedig ar symudiadau o'r fath yn ddigonol. Fodd bynnag, mae angen mwy o fanylion ar sut mae tanwariant adrannau yn cael eu hailddyrannu i adrannau eraill, gan gynnwys achos y tanwariant, ac esboniad o pam mae ei angen ar adrannau eraill.
Fe ofynnaf rai cwestiynau i'r Gweinidog. A all y Gweinidog cyllid ein sicrhau ni na fydd unrhyw arian yn cael ei dalu'n ôl i'r Trysorlys? Os nad yw'n bosibl rhoi'r sicrwydd hwnnw, a gaf i awgrymu bod yr arian yn cael ei wario? Byddwn i'n awgrymu ei roi i lywodraeth leol, sydd bob amser angen arian ychwanegol. Gallem ni dalu unrhyw sefydliad y mae Llywodraeth Cymru yn ei gyllido nad yw'n rhan o gyfrifon cyfunol Llywodraeth Cymru. Pam nad oes modd rhoi diweddariadau ar wariant yn fwy rheolaidd i'r Senedd, hyd yn oed os mai dim ond ar ffurf ysgrifenedig i'r Pwyllgor Cyllid?
I'd like to thank the Cabinet Secretary for finance for his update today. An issue I want to raise, Cabinet Secretary, is something I've raised before, and it's about the time that we give to consider everything to do with the budget here within the Senedd. It's a £23 billion budget, and we debate it over the stretch of a couple of hours. I personally believe that we should look, perhaps with the Business Committee and the Government, at how we allocate more time within this Senedd to look at individual policy matters. In Westminster, for example, they spend a whole four days going over different policy areas, which gives an opportunity for all Members who've got an interest in other areas, other than just the committees they sit on, an opportunity to ask Ministers and the finance Secretary directly about issues that they want to see brought up in the budget, or how the budget could be improved. So, I think that's something that we really do need to look at going forward, especially in the context of Senedd reform—[Interruption.] Yes, I'll take an intervention, Mike.
Hoffwn i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid am ei ddiweddariad heddiw. Mae mater yr wyf i eisiau'i godi, Ysgrifennydd Cabinet, yn rhywbeth yr ydw i wedi'i godi o'r blaen, ac mae'n ymwneud â'r amser yr ydyn ni'n ei roi i ystyried popeth sy'n ymwneud â'r gyllideb yma yn y Senedd. Mae'n gyllideb o £23 biliwn, ac rydyn ni'n ei drafod dros gwpl o oriau. Yn bersonol, rwy'n credu y dylem ni edrych, efallai gyda'r Pwyllgor Busnes a'r Llywodraeth, ar sut yr ydyn ni'n neilltuo mwy o amser yn y Senedd hon i ystyried materion polisi unigol. Yn San Steffan, er enghraifft, maen nhw'n treulio pedwar diwrnod cyfan yn mynd dros wahanol feysydd polisi, sy'n rhoi cyfle i bob Aelod sydd â buddiant mewn meysydd eraill, heblaw am y pwyllgorau maen nhw'n eistedd arnyn nhw, holi Gweinidogion a'r Ysgrifennydd Cyllid yn uniongyrchol am faterion y maen nhw eisiau'u gweld yn cael eu codi yn y gyllideb, neu sut y byddai modd gwella'r gyllideb. Felly, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y mae angen i ni ei ystyried wrth fynd ymlaen, yn enwedig yng nghyd-destun diwygio'r Senedd—[ymyriad.] Gwnaf, fe wnaf gymryd yr ymyriad, Mike.
I've raised it several times that we treat agreeing the budget here with the same level of importance as a one-hour opposition debate.
Rwyf i wedi codi sawl gwaith ein bod ni'n trin cytuno ar y gyllideb yma â'r un lefel o bwysigrwydd â dadl awr yr wrthblaid.
I don't disagree with you, Mike—I totally agree. I think, from a personal perspective, that setting the budget here is probably the most fundamentally important thing we do. It sets the tone for how we fund public services across Wales. I think when I was back in council, we gave almost more time to debating our council budget than what we do actually to the budget setting the strategic priorities of Wales. So, I think it does need to be looked at.
There's one final thing I'd like to raise with the Cabinet Secretary. Ahead of the UK Government's spring budget announcements coming, I think, next week, I'm just interested to know what discussions you've had with the Chancellor or the chief finance Secretary around some of the national insurance issues that are facing some of the public sector bodies across Wales—mainly the third sector, our dentists, our GP practices, who are all really struggling with the rising costs of NI. I want to know what representations you've made ahead of that statement around that. And also around that, do you see any impacts for Wales ahead of that statement, and if there are, how are you factoring that into the budget discussions here? Diolch, Llywydd.
Nid ydw i'n anghytuno â chi, Mike—rwy'n cytuno'n llwyr. Rwy'n credu, o safbwynt personol, mai pennu y gyllideb yma yw'r peth pwysicaf yr ydyn ni'n ei wneud. Mae'n gosod y naws ar gyfer sut yr ydyn ni'n ariannu gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru. Rwy'n credu pan oeddwn i nôl yn y cyngor, roeddem ni wedi rhoi bron mwy o amser i drafod cyllideb ein cyngor na'r hyn yr ydyn ni wir yn ei wneud i'r gyllideb sy'n pennu blaenoriaethau strategol Cymru. Felly, rwy'n credu bod angen ei ystyried.
Mae un peth olaf yr hoffwn i ei godi gyda'r Ysgrifennydd Cabinet. Cyn cyhoeddiadau cyllideb gwanwyn Llywodraeth y DU, sy'n dod, rwy'n credu, yr wythnos nesaf, mae gennyf i ddiddordeb mewn gwybod pa drafodaethau yr ydych chi wedi'u cael gyda'r Canghellor neu'r Prif Ysgrifennydd Cyllid ynghylch rhai o'r materion yswiriant gwladol sy'n wynebu rhai o'r cyrff sector cyhoeddus ledled Cymru—yn bennaf y trydydd sector, ein deintyddion, ein practisau meddygon teulu, sydd i gyd yn cael trafferth gyda chostau cynyddol yswiriant gwladol. Rwyf i eisiau gwybod pa sylwadau yr ydych chi wedi'u gwneud cyn y datganiad hwnnw ynglŷn â hynny. A hefyd ynghylch hynny, a ydych chi'n gweld unrhyw effeithiau ar gyfer Cymru cyn y datganiad hwnnw, ac os oes yna, sut ydych chi'n cynnwys hynny yn y trafodaethau ar y gyllideb yma? Diolch, Llywydd.
Yr Ysgrifennydd Cabinet dros gyllid nawr i ymateb i'r ddadl. Mark Drakeford.
The Cabinet Secretary for finance now to reply to the debate. Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch i bob un sydd wedi cyfrannu at y ddadl. Diolch yn enwedig i Gadeirydd y pwyllgor. Dwi'n cytuno, wrth gwrs. Bob tro, rŷn ni'n edrych am ffyrdd i symleiddio pethau sy'n gymhleth, sy'n dechnegol, a ble mae lot o bethau yn symud, yn enwedig pan ŷn ni'n dod at ddiwedd y flwyddyn ariannol.
Thank you very much, Llywydd, and thank you to everyone who has contributed to the debate. Thank you in particular to the Chair of the committee. I agree, of course. We are always looking for ways to simplify things that are complex, that are technical in nature, and where there are many moving parts, particularly when we come towards the end of the financial year.
I will respond, as ever, to the constructive proposals of the Finance Committee to see how we can make more progress in that area.
A number of colleagues, Llywydd, have mentioned the transport MEG, and I, too, as the finance Secretary, would like to be at a more settled position than we are in relation to investment in rail. I’d just caution Members against too simplistic a view of how the transport MEG, and rail particularly, operates. Members here will know—as Heledd Fychan said—there’s been an enormous investment in rolling stock to make sure that we have modern trains that people can travel on. Transport for Wales is not always in control of when that rolling stock arrives with them. It’s very largely in the hands of manufacturers, and sometimes you can be expecting quite a large bill to arrive in one financial year, only to find that the rolling stock arrives a few weeks later than was originally planned, and now the bill appears in another financial year. So, some of these big movements are not necessarily to do with the way Transport for Wales manages its budget; it’s just to do with where particular expenditures happen to fall.
I agree with Sam Rowlands, of course, that the key difference between this supplementary budget and others is not in the job that it does, but in the scale of investment that it represents, and that, as Mike Hedges says, is because we have a Labour Government now at Westminster, and the additional money we were allocated in-year was significantly higher than it would have been in earlier years. As a result, we have a greater flow of funding through this second supplementary budget.
Sam Rowlands also asked me about the £25 million in the CSA MEG; again, I’d just ask colleagues to make sure they’ve looked at the detail of some of these movements, because I am not just the Cabinet Secretary for finance, but Cabinet Secretary for the Welsh language. All the budgets that are associated with the Welsh language have now been moved into the CSA MEG from elsewhere, so although that one budget appears to go up, it’s not a real increase, it’s just a movement of funding between MEGs to reflect ministerial responsibilities.
More generally, let me say, Llywydd, that it’s been a rule of mine in earlier years that, when our budgets were under very significant strain, and we weren’t always able to fund those who rely on the Welsh Government to the extent that we would have liked to, I would never fund the Welsh Government better than I was able to fund, let's say, the health service or local government. Conversely, when we are in a better year, and there is more money to invest in those other services, I don’t believe that the Welsh Government should be treated worse than any other public service. I’ve faced complaints on the floor of the Senedd here before that there are things that we want to do as a Senedd but we don’t have the capacity within the Welsh Government to take those things forward. That is a reflection of more than a decade of austerity and treating ourselves no differently to the way we would treat any other public service.
On the issue of the £50 million that was provided to the health service for waiting times—Heledd Fychan raised this, as well as Sam Rowlands—I think we can see the impact of that. I met recently with the health Secretary. He has the most detailed weekly accounts of how that money is being spent and the difference that it is making. It gave me significant confidence to sit in on one of those meetings to hear those reports, and it is as a result of that evidence that the money invested is making a difference that we will go on investing in that way next year.
On the points that Heledd Fychan asked about funding for local authorities following storms, I completely agree with what Heledd said. We’re going to have more of this in the future, not less. There are two sorts of help that are provided. The £10 million was the result of what used to be called the Bellwin formula, which is for immediate and emergency action. There will be a need for some additional funding for the longer term impacts of storm damage, and I’ve recently been in discussions with the WLGA about all of that.
Finally, Llywydd, I was asked by Mike Hedges to give a confirmation that no money will be paid back to the Treasury this year. I give you that assurance. We have been able to manage the year end in a way where the Wales reserve for next year can accommodate money that I'm keen to make available to colleagues to manage pressures in the next year and that there is no need, in managing the budget, to hand money back to Whitehall. With all of that, Llywydd, again, I ask colleagues to allow the second supplementary budget to proceed.
Byddaf i'n ymateb, fel bob amser, i gynigion adeiladol y Pwyllgor Cyllid i weld sut y gallwn ni wneud mwy o gynnydd yn y maes hwnnw.
Mae nifer o gyd-Aelodau, Llywydd, wedi sôn am y MEG Trafnidiaeth, a hoffwn i hefyd, fel yr Ysgrifennydd Cyllid, fod mewn sefyllfa fwy sefydlog nag yr ydyn ni o ran buddsoddi mewn rheilffyrdd. Byddwn i'n gofyn i'r Aelodau ochel rhag bod â golwg rhy syml ar sut mae'r MEG trafnidiaeth, a rheilffyrdd yn arbennig, yn gweithredu. Bydd Aelodau yma'n gwybod—fel y dywedodd Heledd Fychan—bod buddsoddiad enfawr wedi bod mewn cerbydau rheilffyrdd i wneud yn siŵr bod gennym ni drenau modern y gall pobl deithio arnynt. Nid yw Trafnidiaeth Cymru bob amser yn rheoli pryd mae'r cerbydau hynny'n eu cyrraedd nhw. Mae hynny yn nwylo'r gweithgynhyrchwyr yn fwy na dim, ac weithiau gallwch chi fod yn disgwyl bil eithaf mawr i gyrraedd mewn un flwyddyn ariannol, dim ond i ddarganfod bod y cerbydau yn cyrraedd ychydig wythnosau'n hwyrach nag a gynlluniwyd yn wreiddiol, ac nawr mae'r bil yn ymddangos mewn blwyddyn ariannol arall. Felly, nid yw rhai o'r symudiadau mawr hyn o reidrwydd yn ymwneud â'r ffordd y mae Trafnidiaeth Cymru yn rheoli ei gyllideb; mae'n ymwneud â lle mae gwariant penodol yn digwydd disgyn.
Rwy'n cytuno â Sam Rowlands, wrth gwrs, nad yn y swyddogaeth y mae'n ei chyflawni y mae'r gwahaniaeth allweddol rhwng y gyllideb atodol hon ac eraill, ond yng ngraddfa'r buddsoddiad y mae'n ei gynrychioli, ac mae hynny, fel y mae Mike Hedges yn ei ddweud, oherwydd bod gennym ni Lywodraeth Lafur erbyn hyn yn San Steffan, ac roedd yr arian ychwanegol a ddyrannwyd i ni o fewn y flwyddyn yn sylweddol uwch nag y byddai wedi bod yn y blynyddoedd cynharach. O ganlyniad, mae gennym ni fwy o lif cyllid trwy'r ail gyllideb atodol hon.
Gofynnodd Sam Rowlands i mi hefyd am y £25 miliwn ym MEG gwasanaethau canolog a gweinyddu; unwaith eto, byddwn yn gofyn i gyd-Aelodau sicrhau eu bod wedi edrych ar fanylion rhai o'r symudiadau hyn, oherwydd nid Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid yn unig ydw i, ond Ysgrifennydd y Cabinet dros y Gymraeg. Mae'r holl gyllidebau sy'n gysylltiedig â'r Gymraeg erbyn hyn wedi'u symud i MEG gwasanaethau canolog a gweinyddu o rywle arall, felly er ei bod yn ymddangos bod un gyllideb yn cynyddu, nid yw'n gynnydd gwirioneddol, dim ond cyllid yn symud rhwng prif grwpiau gwariant i adlewyrchu cyfrifoldebau gweinidogol.
Yn fwy cyffredinol, gadewch i mi ddweud, Llywydd, ei bod hi wedi bod yn rheol i mi mewn blynyddoedd cynharach, pan oedd ein cyllidebau dan straen sylweddol iawn, ac nad oedden ni bob amser yn gallu ariannu'r rhai sy'n dibynnu ar Lywodraeth Cymru i'r graddau y bydden ni wedi hoffi'i wneud, na fyddwn i byth yn ariannu Llywodraeth Cymru yn well nag yr oeddwn i'n gallu ariannu, gadewch i ni ddweud, y gwasanaeth iechyd neu lywodraeth leol. I'r gwrthwyneb, pan fyddwn mewn blwyddyn well, ac mae mwy o arian i'w fuddsoddi yn y gwasanaethau eraill hynny, nid wyf i'n credu y dylai Llywodraeth Cymru gael ei thrin yn waeth nag unrhyw wasanaeth cyhoeddus arall. Rwyf wedi wynebu cwynion ar lawr y Senedd yma o'r blaen bod yna bethau yr ydyn ni eisiau'u gwneud fel Senedd ond nad oes gennym ni'r capasiti o fewn Llywodraeth Cymru i ddatblygu'r pethau hynny. Mae hynny'n adlewyrchiad o fwy na degawd o gyni ac o beidio â thrin ein hunain yn wahanol i'r ffordd y byddem ni'n trin unrhyw wasanaeth cyhoeddus arall.
O ran mater y £50 miliwn a gafodd ei darparu i'r gwasanaeth iechyd ar gyfer amseroedd aros—cododd Heledd Fychan hyn, yn ogystal â Sam Rowlands—rwy'n credu y gallwn ni weld effaith hynny. Fe wnes i gwrdd yn ddiweddar â'r Ysgrifennydd iechyd. Mae ganddo'r cyfrifon wythnosol mwyaf manwl o sut mae'r arian hwnnw'n cael ei wario a'r gwahaniaeth y mae'n ei wneud. Gwnaeth eistedd yn un o'r cyfarfodydd hynny i glywed yr adroddiadau hynny roi hyder sylweddol i mi, ac mae hi o ganlyniad i'r dystiolaeth honno bod yr arian a gafodd ei fuddsoddi yn gwneud gwahaniaeth ac y byddwn ni'n mynd ymlaen i fuddsoddi yn y ffordd honno y flwyddyn nesaf.
O ran y pwyntiau y cododd Heledd Fychan am arian i awdurdodau lleol yn dilyn stormydd, rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn ddywedodd Heledd. Byddwn yn cael mwy o hyn yn y dyfodol, nid llai. Mae dau fath o help yn cael ei ddarparu. Roedd y £10 miliwn o ganlyniad i'r hyn a arferai gael ei alw'n fformiwla Bellwin, sydd ar gyfer gweithredu ar unwaith ac mewn argyfwng. Bydd angen rhywfaint o gyllid ychwanegol ar gyfer effeithiau tymor hir difrod stormydd, ac yn ddiweddar rwyf wedi bod mewn trafodaethau gyda CLlLC ynglŷn â hynny i gyd.
Yn olaf, Llywydd, gofynnodd Mike Hedges i mi roi cadarnhad na fydd unrhyw arian yn cael ei dalu'n ôl i'r Trysorlys eleni. Rwy'n rhoi'r sicrwydd hwnnw i chi. Rydyn ni wedi llwyddo i reoli diwedd y flwyddyn mewn ffordd lle y gall cronfa wrth gefn Cymru ar gyfer y flwyddyn nesaf gynnwys arian yr wyf i'n awyddus i'w ddarparu i gyd-Aelodau i reoli pwysau yn ystod y flwyddyn nesaf ac nid oes angen, wrth reoli'r gyllideb, i roi arian yn ôl i Whitehall. Gyda hynny i gyd, Llywydd, unwaith eto, gofynnaf i gyd-Aelodau ganiatáu i'r ail gyllideb atodol fynd yn ei blaen.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebu.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, gwnawn ni adael y bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. Therefore, we will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Paul Davies, a gwelliant 3 yn enw Heledd Fychan.
The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Paul Davies, and amendment 3 in the name of Heledd Fychan.
Eitem 7 sydd nesaf. Dadl ar adroddiad blynyddol Estyn 2023-24 yw hon. Yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg i wneud y cynnig. Lynne Neagle.
Item 7 is next: the debate on the Estyn annual report for 2023-24. The Cabinet Secretary for Education to move the motion. Lynne Neagle.
Cynnig NDM8856 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi Adroddiad Blynyddol 2023-24 gan Brif Arolygydd Addysg a Hyfforddiant Ei Fawrhydi yng Nghymru a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 21 Chwefror 2025.
2. Yn nodi bod gan sectorau addysg a hyfforddiant Cymru gryfderau sylweddol ond bod yna feysydd sydd yn parhau i fod angen gwelliant.
Motion NDM8856 Jane Hutt
To propose that the Senedd:
1. Notes the 2023-24 Annual Report of His Majesty’s Chief Inspector of Education and Training in Wales that was laid in Table Office on 21 February 2025.
2. Notes that the Welsh education and training sectors have significant strengths but there are areas that continue to require improvement.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I would like to open this debate by thanking Owen Evans, His Majesty's Chief Inspector of Education and Training in Wales, for his annual report. This report is a vital, independent reflection of how our schools and education and training providers are performing and helping our learners progress. For us as a Government, and indeed everybody invested in education, it provides a crucial evidence base. It helps us understand not just where we are, but what we need to do to make progress in classrooms across Wales.
Llywydd, I want to express again my heartfelt thanks to all school leaders and teachers in Wales. Their unwavering dedication and commitment to learners does not go unnoticed. I have the privilege in my role as Cabinet Secretary of meeting many leaders and teachers, and seeing their passion first-hand is both humbling and inspiring.
I share the chief inspector's overall assessment: we have significant strengths within our education and training sectors. That is reflected in a number of case studies Estyn highlight in this report that showcase many of the strengths across our education and training sectors. But I know too that we need to address the challenges we still face.
I welcome Estyn's approach to publishing the report in two phases, as it has done over the past couple of years. The sector summary report published last October offered an early insight into what's working well and where improvement is needed. The full annual report published in February provides a deeper analysis, including cross-cutting themes that provide valuable insights into our system.
The report identifies some key challenges: attendance, skills development, pupil progression, teaching quality and assessment, recruitment and self-evaluation. These are consistent with the issues the Welsh Government is tackling head on. As I have said on many occasions, if learners are not in school or alternative provision, they aren't going to learn. While mainstream school isn't right for every child, we must ensure that all young people have the support they need to learn. Our attendance figures are showing signs of improvement, but progress has been too slow and there is more to do.
I want to see pre-pandemic levels restored within this Senedd term. That will require a collective, sustained effort, supporting individual learners while addressing disparities across local authorities, year groups and between learners from different backgrounds. The significant amount of learning lost by those eligible for free school meals is a particular concern and must improve. I am making significant investments to support this improvement, particularly in family engagement officers, whose work is crucial in keeping children and their families connected to their education.
Linked to attendance is the issue of behaviour in schools. Recent discussion and incidents have reinforced our concerns about school environments and staff safety. As I have said before, schools must be safe spaces. No-one should go to work or attend lessons fearing for their well-being or safety. But we all need to recognise that behaviour issues are complex, often rooted in broader societal challenges that schools cannot address alone. Estyn's thematic review on behaviour expected in May and our upcoming behaviour summit will explore these complexities and help to address this issue.
Diolch, Llywydd. Fe hoffwn i agor y ddadl hon drwy ddiolch i Owen Evans, Prif Arolygydd Ei Fawrhydi dros Addysg a Hyfforddiant yng Nghymru, am ei adroddiad blynyddol. Mae'r adroddiad hwn yn adlewyrchiad hanfodol, annibynnol o sut mae ein hysgolion a'n darparwyr addysg a hyfforddiant yn perfformio ac yn helpu ein dysgwyr i symud ymlaen. I ni'r Llywodraeth, ac yn wir pawb sy'n buddsoddi mewn addysg, mae'n darparu sylfaen dystiolaeth hanfodol. Mae'n ein helpu i ddeall nid yn unig ble rydym ni arni, ond beth sydd angen i ni ei wneud i wneud cynnydd mewn ystafelloedd dosbarth ledled Cymru.
Llywydd, fe hoffwn i eto ddiolch o galon i holl arweinwyr ysgolion ac athrawon yng Nghymru. Mae eu hymroddiad a'u hymrwymiad diwyro i ddysgwyr yn gwbl amlwg. Mae gen i'r fraint yn fy swyddogaeth yn Ysgrifennydd Cabinet o gwrdd â llawer o arweinwyr ac athrawon, ac mae gweld eu hangerdd yn uniongyrchol yn ysbrydoli rhywun ac yn gwneud ichi deimlo'n wylaidd iawn.
Rwy'n rhannu barn gyffredinol y prif arolygydd: mae gennym ni gryfderau sylweddol yn ein sectorau addysg a hyfforddiant. Mae hynny i'w weld mewn nifer o astudiaethau achos y mae Estyn yn eu hamlygu yn yr adroddiad hwn sy'n arddangos llawer o'r cryfderau ar draws ein sectorau addysg a hyfforddiant. Ond rwy'n gwybod hefyd bod angen i ni fynd i'r afael â'r heriau rydym ni'n dal i'w hwynebu.
Rwy'n croesawu ymagwedd Estyn at gyhoeddi'r adroddiad mewn dau gam, fel y mae wedi gwneud dros y blynyddoedd diwethaf. Mae'r adroddiad cryno am y sector a gyhoeddwyd fis Hydref diwethaf yn cynnig cipolwg cynnar ar yr hyn sy'n gweithio'n dda a lle mae angen gwella. Mae'r adroddiad blynyddol llawn a gyhoeddwyd ym mis Chwefror yn rhoi dadansoddiad manylach, gan gynnwys themâu trawsbynciol sy'n darparu dirnadaeth werthfawr am ein system.
Mae'r adroddiad yn nodi rhai heriau allweddol: presenoldeb, datblygu sgiliau, dilyniant disgyblion, ansawdd addysgu ac asesu, recriwtio a hunanwerthuso. Mae'r rhain yn gyson â'r materion y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â nhw. Fel y dywedais ar sawl achlysur, os nad yw dysgwyr yn yr ysgol neu mewn darpariaeth amgen, dydyn nhw ddim yn mynd i ddysgu. Er nad yw ysgol brif ffrwd yn iawn i bob plentyn, mae'n rhaid i ni sicrhau bod pob person ifanc yn cael y gefnogaeth sydd ei angen arnyn nhw i ddysgu. Mae ein ffigurau presenoldeb yn dangos arwyddion o welliant, ond mae cynnydd wedi bod yn rhy araf ac mae mwy i'w wneud.
Fe hoffwn i weld lefelau cyn y pandemig yn cael eu hadfer o fewn tymor y Senedd hon. Bydd hynny'n gofyn am ymdrech gydweithredol, barhaus, gan gefnogi dysgwyr unigol wrth fynd i'r afael â gwahaniaethau ar draws awdurdodau lleol, grwpiau blwyddyn a rhwng dysgwyr o wahanol gefndiroedd. Mae'r swm sylweddol o ddysgu a gollir gan y rhai sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yn bryder arbennig ac mae'n rhaid gwella. Rwy'n gwneud buddsoddiadau sylweddol i gefnogi'r gwelliant hwn, yn enwedig mewn swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, y mae eu gwaith yn hanfodol i gadw plant a'u teuluoedd mewn cysylltiad â'u haddysg.
Yn gysylltiedig â phresenoldeb mae'r mater o ymddygiad mewn ysgolion. Mae trafodaethau a digwyddiadau diweddar wedi atgyfnerthu ein pryderon am amgylcheddau ysgol a diogelwch staff. Fel y dywedais o'r blaen, rhaid i ysgolion fod yn fannau diogel. Ni ddylai unrhyw un fynd i'r gwaith na mynychu gwersi gan ofni am eu llesiant neu eu diogelwch. Ond mae angen i ni gyd gydnabod bod materion ymddygiad yn gymhleth, yn aml wedi'u gwreiddio mewn heriau cymdeithasol ehangach na all ysgolion fynd i'r afael â nhw ar eu pennau eu hunain. Bydd adolygiad thematig Estyn ar ymddygiad a ddisgwylir ym mis Mai a'n huwchgynhadledd ymddygiad sydd ar ddod yn archwilio'r cymhlethdodau hyn ac yn helpu i fynd i'r afael â'r mater hwn.
Literacy and numeracy are the foundations of learning and are key to improving the Welsh education system. We will consult later this year on a revised literacy and numeracy framework that will provide teachers with the tools to develop these skills across the curriculum regardless of their specialism. This will become statutory guidance reflecting its importance in driving improvement. Alongside changes to the guidance, I've invested an additional £1.1 million this year in successful programmes to support literacy, numeracy and science. This includes extending the research on the instruction of language with literacy programme, which has already seen learners improve their reading skills by up to 20 per cent. The additional work streams including whole-class RILL for seven to nine-year-olds, developing a junior RILL programme for younger learners aged five to seven years old and expanding professional learning on the science of reading and spelling in up to 40 schools.
We are working with local authorities and other partners to develop a package of national support for literacy and numeracy that will ensure that all practitioners have access to high-quality training to improve the quality of teaching in these areas. This will be based on evidence about how learners develop and what effective practice looks like. I have allocated a further £10 million to support this in the next financial year. I recently announced that Wales will now participate in international assessments for literacy, numeracy and science for year 5 learners. Participation in PIRLS—progress in international reading literacy study—and TIMSS—trends in international mathematics and science study—will offer an opportunity to provide national-level assurance on the achievement of learners at an earlier stage and to support teaching and learning.
High-quality learning is not possible without high-quality teaching. Teachers need access to the best professional learning to meet the needs of their learners. From September this year a new national body for professional learning and leadership will be established to simplify and streamline support for schools. I've also recently announced that we'll be working with local authorities, trade unions, Estyn and other stakeholders to develop a strategic education workforce plan. Addressing how we improve the quality of teaching will be a key part of this plan.
As the annual report highlights, there are difficulties in the recruitment of teachers in some secondary subjects. To tackle this, we are providing targeted incentivisation to graduates in priority subject areas. This offers up to £15,000 for students training to teach in these subjects. Further incentives are offered for students who train to teach through the medium of Welsh. Again, recruitment and retention will be key to our strategic workforce plan.
Our review of school improvement arrangements across Wales affirmed the key role and commitment of schools leaders and teachers to drive a self-improving system through high-quality collaboration. This chimes with Estyn's ongoing emphasis on self-evaluation and the opportunity to provide all our schools with the tools to improve consistently across Wales. We are working closely with Estyn to ensure that we provide school practitioners and local authorities with the support to take forward this new model of improvement. Local authorities will now lead on local school improvement arrangements, enabling them to develop a holistic local improvement system that meets the distinct needs of their communities. This provides clear accountability and ownership for the full range of education policy, from curriculum, additional learning needs, improvement, to equity and well-being. We know that some schools need more intensive support and intervention from their local authorities. That's why, in 2024-25, I have made £5 million available to local authorities to provide more targeted support for schools causing concern.
At the same time, national leadership is essential. To strengthen our shared efforts, we’ve established a new education improvement team within the Welsh Government to work directly with local authorities. This will drive a focus on shared priorities between Welsh Government, local authorities and schools, and a national commitment to sharing good practice across Wales.
To ensure rigour and independent oversight of the system, Estyn is now undertaking more frequent inspection activity—a core inspection and an interim visit within a six-year period to every school in Wales. This provides regular independent advice and challenge for the system. The interim visit will support providers with self-evaluation and improvement plans.
I’ve already discussed the report in detail with the chief inspector and look forward to continued engagement with Estyn on their work. Llywydd, it isn’t possible for me to cover every aspect of the report in this opening speech, but I have focused on areas where the Government is taking, and will continue to take, action. I’m determined to build on the progress made already to drive improvement and deliver the very best education system for Wales, and I look forward to hearing the contributions from Members. Diolch yn fawr.
Llythrennedd a rhifedd yw sylfeini dysgu ac maen nhw'n allweddol i wella system addysg Cymru. Byddwn yn ymgynghori yn ddiweddarach eleni ar fframwaith llythrennedd a rhifedd diwygiedig a fydd yn rhoi'r offer i athrawon ddatblygu'r sgiliau hyn ar draws y cwricwlwm ni waeth beth fo'u harbenigedd. Bydd hyn yn ganllaw statudol sy'n adlewyrchu ei bwysigrwydd o ran ymgyrraedd at welliannau. Ochr yn ochr â newidiadau i'r canllawiau, rwyf wedi buddsoddi £1.1 miliwn ychwanegol eleni mewn rhaglenni llwyddiannus i gefnogi llythrennedd, rhifedd a gwyddoniaeth. Mae hyn yn cynnwys ymestyn yr ymchwil ar raglen addysgu iaith gyda llythrennedd, sydd eisoes wedi gweld dysgwyr yn gwella eu sgiliau darllen hyd at 20 y cant. Mae'r ffrydiau gwaith ychwanegol yn cynnwys prosiect y Rhaglen Iaith a Llythrennedd dosbarth cyfan ar gyfer plant saith i naw oed, datblygu rhaglen iaith a llythrennedd i blant iau ar gyfer dysgwyr iau rhwng pump a saith oed ac ehangu dysgu proffesiynol ynghylch gwyddor darllen a sillafu mewn hyd at 40 o ysgolion.
Rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol a phartneriaid eraill i ddatblygu pecyn o gymorth cenedlaethol ar gyfer llythrennedd a rhifedd a fydd yn sicrhau bod gan bob ymarferydd fynediad at hyfforddiant o ansawdd uchel i wella ansawdd addysgu yn y meysydd hyn. Bydd hyn yn seiliedig ar dystiolaeth ynghylch sut mae dysgwyr yn datblygu a sut beth yw ymarfer effeithiol. Rwyf wedi dyrannu £10 miliwn arall i gefnogi hyn yn y flwyddyn ariannol nesaf. Cyhoeddais yn ddiweddar y bydd Cymru nawr yn cymryd rhan mewn asesiadau rhyngwladol ar gyfer llythrennedd, rhifedd a gwyddoniaeth ar gyfer dysgwyr blwyddyn 5. Bydd cyfranogiad yn PIRLS—cynnydd mewn astudiaeth llythrennedd darllen rhyngwladol—a TIMSS—tueddiadau mewn astudiaeth mathemateg a gwyddoniaeth ryngwladol—yn cynnig cyfle i ddarparu sicrwydd ar lefel genedlaethol ynghylch cyflawniad dysgwyr yn gynharach ac i gefnogi addysgu a dysgu.
Nid yw dysgu o ansawdd uchel yn bosibl heb addysgu o ansawdd uchel. Mae angen i athrawon allu manteisio ar y dysgu proffesiynol gorau i ddiwallu anghenion eu dysgwyr. O fis Medi eleni bydd corff cenedlaethol newydd ar gyfer dysgu ac arweinyddiaeth broffesiynol yn cael ei sefydlu i symleiddio a chyflymu cefnogaeth i ysgolion. Rwyf hefyd wedi cyhoeddi yn ddiweddar y byddwn yn gweithio gydag awdurdodau lleol, undebau llafur, Estyn a rhanddeiliaid eraill i ddatblygu cynllun gweithlu addysg strategol. Bydd mynd i'r afael â sut rydym ni'n gwella ansawdd addysgu yn rhan allweddol o'r cynllun hwn.
Fel y mae'r adroddiad blynyddol yn tynnu sylw ato, mae anawsterau wrth recriwtio athrawon mewn rhai pynciau uwchradd. Er mwyn mynd i'r afael â hyn, rydym yn darparu cymhelliant penodol i raddedigion mewn meysydd pwnc blaenoriaeth. Mae hyn yn cynnig hyd at £15,000 i fyfyrwyr sy'n hyfforddi i ddysgu'r pynciau hyn. Cynigir cymhellion pellach i fyfyrwyr sy'n hyfforddi i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Unwaith eto, bydd recriwtio a chadw yn allweddol i'n cynllun gweithlu strategol.
Cadarnhaodd ein hadolygiad o drefniadau gwella ysgolion ledled Cymru swyddogaeth ac ymrwymiad allweddol arweinwyr ysgolion ac athrawon i arwain system o hunan-wella trwy gydweithredu o ansawdd uchel. Mae hyn yn cyd-fynd â phwyslais parhaus Estyn ar hunanwerthuso a'r cyfle i ddarparu'r offer i'n holl ysgolion wella'n gyson ledled Cymru. Rydym yn gweithio'n agos gydag Estyn i sicrhau ein bod yn rhoi'r gefnogaeth i ymarferwyr ysgol ac awdurdodau lleol i fwrw ymlaen â'r model newydd hwn o wella. Bydd awdurdodau lleol nawr yn arwain ar drefniadau gwella ysgolion lleol, gan eu galluogi i ddatblygu system wella leol gyfannol sy'n diwallu anghenion unigryw eu cymunedau. Mae hyn yn darparu atebolrwydd a pherchnogaeth glir ar gyfer yr ystod lawn o bolisi addysg, o'r cwricwlwm, anghenion dysgu ychwanegol, gwelliant, a thegwch a llesiant. Rydym yn gwybod bod ar rai ysgolion angen cymorth ac ymyrraeth fwy dwys gan eu hawdurdodau lleol. Dyna pam, yn 2024-25, rwyf wedi rhoi £5 miliwn i awdurdodau lleol ddarparu cymorth mwy penodol i ysgolion sy'n achosi pryder.
Ar yr un pryd, mae arweinyddiaeth genedlaethol yn hanfodol. Er mwyn cryfhau ein hymdrechion ar y cyd, rydym ni wedi sefydlu tîm gwella addysg newydd o fewn Llywodraeth Cymru i weithio'n uniongyrchol gydag awdurdodau lleol. Bydd hyn yn rhoi pwyslais ar flaenoriaethau ar y cyd rhwng Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol ac ysgolion, ac ymrwymiad cenedlaethol i rannu arfer da ledled Cymru.
Er mwyn sicrhau goruchwyliaeth annibynnol o'r system, mae Estyn bellach yn ymgymryd â gweithgarwch arolygu amlach—arolygiad craidd ac ymweliad interim o fewn cyfnod o chwe blynedd i bob ysgol yng Nghymru. Mae hyn yn darparu cyngor annibynnol rheolaidd a her i'r system. Bydd yr ymweliad interim yn cefnogi darparwyr gyda chynlluniau hunanwerthuso a gwella.
Rwyf eisoes wedi trafod yr adroddiad yn fanwl gyda'r prif arolygydd ac edrychaf ymlaen at barhau i ymgysylltu ag Estyn ar eu gwaith. Llywydd, nid yw'n bosibl i mi ymdrin â phob agwedd ar yr adroddiad yn yr araith agoriadol hon, ond rwyf wedi canolbwyntio ar feysydd lle mae'r Llywodraeth yn gweithredu, ac y bydd yn parhau i weithredu. Rwy'n benderfynol o adeiladu ar y cynnydd a wnaed eisoes i hyrwyddo gwelliant a darparu'r system addysg orau i Gymru, ac edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau yr Aelodau. Diolch yn fawr.
Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar Tom Giffard, yn gyntaf, i gynnig gwelliannau 1 a 2.
I have selected the three amendments to the motion, and I call on Tom Giffard to move amendments 1 and 2.
Gwelliant 1—Paul Davies
Ychwanegu fel pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn gresynu bod Adroddiad Blynyddol Estyn ar gyfer 2024-25 wedi tynnu sylw at faterion yn ymwneud â phresenoldeb is, ymddygiad gwael disgyblion a heriau o ran recriwtio staff, sy'n cael effaith negyddol ar addysg yng Nghymru.
Amendment 1—Paul Davies
Add as new point at end of motion:
Regrets that Estyn's 2024-25 Annual Report has highlighted issues around reduced attendance, poor pupil behaviour and challenges around recruiting staff, which are having a negative impact on education in Wales.
Gwelliant 2—Paul Davies
Ychwanegu fel pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn gresynu mai canlyniadau PISA diweddaraf Cymru ar gyfer mathemateg, darllen ac ysgrifennu yw'r rhai isaf yn y Deyrnas Unedig.
Amendment 2—Paul Davies
Add as new point at end of motion:
Regrets that Wales's latest PISA results for maths, reading and writing are the lowest in the United Kingdom.
Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.
Amendments 1 and 2 moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Before starting, I just wanted to declare an interest for the record that a family member of mine does occasional work for Estyn, but wasn’t involved in the production of this report.
The report, I think, is the latest, isn’t it, in a long line of depressing reports that lay bare the awful state of education in Wales after 26 long years of hard Labour. The Programme for International Student Assessment report told us that we have the worst educational outcomes anywhere in the UK. The Institute of Fiscal Studies report made clear that the failings of the education system in Wales were not to do with our demographics or poverty, but decisions taken by this Welsh Labour Government. And now, today, the Estyn report shows a Welsh Government asleep at the wheel, failing to support teaching staff and failing to take seriously the problems in our education system. Llywydd, we need a Government that prioritises the evidence over the ideology in education, to follow what has worked in other parts of the world, rather than a 'we know best', centralised approach. What we need is an education revolution, and that means we need a Welsh Conservative Government at the next election.
One of the areas of concern that the report identifies is the recruitment and retention of our teaching staff, and it’s one that I know I and other Members have raised with you several times in this Chamber, Cabinet Secretary. The report noted that the decline in recruitment is of, I quote, 'significant concern', with secondary schools in particular suffering exponentially, as the number of initial teacher education students has reduced by nearly half since 2014. That is a plummet virtually beyond comprehension and something we probably yet haven’t even felt the full force of to date. In addition, the chief inspector cited concerns around the impact of these recruitment issues on specific subject areas, such as maths, science and Welsh. And given that Wales’s latest PISA results for maths were the lowest in the UK, that makes those concerns all the more urgent.
And whilst the recruitment and retention of Welsh teachers is an issue that runs through the report, we still don’t have an adequate workforce plan to accompany the Welsh Language and Education (Wales) Bill. The Bill is ambitious and it’s one that’s been supported in principle by my party, but we, as well as the Children, Young People and Education Committee, have raised concerns that the whole thing will be undeliverable unless it is accompanied by an adequate workforce plan that delivers the teaching staff we need to actually deliver it. Instead, the onus has been put far too much on our schools to sort out workforce shortages themselves, without one iota of responsibility being taken by the Welsh Labour Government to deliver it.
The report also focuses on two further areas that I wanted to make reference to: the curriculum and around attendance. On the curriculum, we know that this skills-based approach is one that has failed practically everywhere it’s been rolled out, and yet, this is the exact model that the Welsh Government seeks to copy. When countries like Scotland and New Zealand introduced this model, they ended up having to roll back on it because it failed their children. And we know that this Welsh Labour Government, at some point, will end up having to do the same thing. Even so, the report notes that, quote, more support is needed to help teachers understand the curriculum in the first place. How can it be that a failed model is being copied and adopted, and even that is not sufficiently understood by our workforce? It beggars belief.
Finally, on attendance the report highlights the percentage of secondary-age pupils who are absent for more than 20 per cent of sessions more than tripled from 4.6 per cent to 16.3 per cent between 2018-19 and 2022-23. We've previously seen the Welsh Government welcome the slight increase in attendance numbers in Wales compared to the last academic year, but again completely ignore the fact that our numbers are so much lower than the rest of the United Kingdom.
The inspector reported that schools and local authorities don't have the capacity to cope with a substantial increase in persistent absences, so it's down to the Welsh Government to take a lead. But time and again, whether it's workforce attendance, curriculum, educational standards, we've got a Government here in Wales that doesn't want to take responsibility. Year on year we see attendance, recruitment, retention and support with the curriculum raised, with significant concerns, and yet year on year we see no real plan to fix any of those concerns. It's time we implemented a radical, fresh approach that is so desperately needed in our schools, the kind of approach that education saw under a Conservative UK Government that followed the evidence, looked at what actually worked, pursued that evidence when implementing that policy, and watched results climb year on year as a result.
These are our children's futures, not Welsh Labour's ideological experiment. They deserve better, along with our Welsh teachers, who work tirelessly year-round to help them build those futures. It's clear that having had 26 years to progress in education, this tired Welsh Labour Government has no plan and no direction when it comes to education in Wales. Only the Welsh Conservatives have that plan. It's an approach that is proven to work when it comes to fixing it, and that is what we will relentlessly pursue ourselves from now until the next Senedd election in a year's time.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Cyn dechrau, roedd arna i eisiau dim ond datgan buddiant, fel ei fod ar gofnod, bod aelod o'm teulu yn gwneud gwaith achlysurol i Estyn, ond nid oedd yn rhan o gynhyrchu'r adroddiad hwn.
Yr adroddiad, rwy'n credu, yw'r diweddaraf, ynte, mewn cyfres hir o adroddiadau digalon sy'n datgelu cyflwr ofnadwy addysg yng Nghymru ar ôl 26 mlynedd hir o Lafur digyfaddawd. Dywedodd adroddiad y Rhaglen Asesu Myfyrwyr Rhyngwladol wrthym ni fod gennym ni'r canlyniadau addysgol gwaethaf o'u cymharu ag unrhyw le yn y DU. Roedd adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn glir nad oedd methiannau'r system addysg yng Nghymru yn ymwneud â'n demograffeg na'n tlodi, ond â phenderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Lafur Cymru. A nawr, heddiw, mae adroddiad Estyn yn dangos Llywodraeth Cymru yn cysgu wrth y llyw, yn methu â chefnogi staff addysgu ac yn methu â chymryd o ddifrif y problemau yn ein system addysg. Llywydd, mae angen Llywodraeth sy'n blaenoriaethu'r dystiolaeth dros yr ideoleg mewn addysg, i ddilyn yr hyn sydd wedi gweithio mewn rhannau eraill o'r byd, yn hytrach na dull canolog 'rydym ni'n gwybod orau'. Yr hyn sydd ei angen arnom ni yw chwyldro addysg, ac mae hynny'n golygu bod angen Llywodraeth Geidwadol arnom ni yng Nghymru yn yr etholiad nesaf.
Un o'r meysydd pryder y mae'r adroddiad yn ei nodi yw recriwtio a chadw ein staff addysgu, ac mae'n un yr wyf yn gwybod fy mod i ac Aelodau eraill wedi sôn wrthych chi amdano sawl gwaith yn y Siambr hon, Ysgrifennydd Cabinet. Mae'r adroddiad yn nodi bod y gostyngiad mewn recriwtio yn 'bryder sylweddol', gydag ysgolion uwchradd yn arbennig yn dioddef yn sylweddol, gan fod nifer y myfyrwyr addysg gychwynnol athrawon wedi gostwng bron i hanner ers 2014. Mae hynny'n gwymp bron y tu hwnt i ddealltwriaeth ac yn rhywbeth nad ydym ni hyd yn oed wedi teimlo'i effaith yn llawn hyd yn hyn. Yn ogystal, cyfeiriodd y prif arolygydd at bryderon ynghylch effaith y materion recriwtio hyn ar feysydd pwnc penodol, fel mathemateg, gwyddoniaeth a Chymraeg. Ac o ystyried mai canlyniadau PISA diweddaraf Cymru ar gyfer mathemateg oedd yr isaf yn y DU, mae hynny'n gwneud y pryderon hynny hyd yn oed yn fwy brys.
Ac er bod recriwtio a chadw athrawon Cymraeg yn fater sy'n cael sylw cyson drwy'r adroddiad, nid oes gennym ni gynllun gweithlu digonol i gyd-fynd â'r Bil Iaith ac Addysg Gymraeg (Cymru). Mae'r Bil yn uchelgeisiol ac mae'n un sydd wedi cael ei gefnogi mewn egwyddor gan fy mhlaid i, ond rydym ni, yn ogystal â'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, wedi codi pryderon na fydd modd cyflawni'r holl beth oni bai ei fod yn cyd-fynd â chynllun gweithlu digonol sy'n darparu'r staff addysgu sydd eu hangen arnom ni i'w gyflawni mewn gwirionedd. Yn hytrach, rhoddwyd llawer gormod o gyfrifoldeb ar ein hysgolion i ddatrys prinder gweithlu drostynt eu hunain, heb i Lywodraeth Lafur Cymru gymryd yr un iot o gyfrifoldeb i gyflawni hynny.
Mae'r adroddiad hefyd yn canolbwyntio ar ddau faes arall yr oeddwn am gyfeirio atyn nhw: y cwricwlwm a phresenoldeb. O ran y cwricwlwm, gwyddom fod y dull hwn sy'n seiliedig ar sgiliau yn un sydd wedi methu bron ym mhob man y mae wedi'i gyflwyno, ac eto, dyma'r union fodel y mae Llywodraeth Cymru yn ceisio ei gopïo. Pan gyflwynodd gwledydd fel yr Alban a Seland Newydd y model hwn, fe wnaethon nhw orfod cefnu arno oherwydd ei fod wedi siomi eu plant. Ac rydym ni'n gwybod y bydd Llywodraeth Lafur Cymru, ryw bryd, yn gorfod gwneud yr un peth. Serch hynny, mae'r adroddiad yn nodi bod angen, ac rwy'n dyfynnu, mwy o gefnogaeth i helpu athrawon i ddeall y cwricwlwm yn y lle cyntaf. Pam y mae model diffygiol yn cael ei gopïo a'i fabwysiadu, a hyd yn oed wedyn nad yw ein gweithlu yn ei ddeall yn ddigonol? Mae'n anghrediniol.
Yn olaf, o ran presenoldeb, mae'r adroddiad yn tynnu sylw fod canran y disgyblion oedran uwchradd sy'n absennol am fwy nag 20 y cant o'r sesiynau wedi mwy na threblu o 4.6 y cant i 16.3 y cant rhwng 2018-19 a 2022-23. Rydym ni wedi gweld Llywodraeth Cymru o'r blaen yn croesawu'r cynnydd bach yn niferoedd presenoldeb yng Nghymru o'i gymharu â'r flwyddyn academaidd ddiwethaf, ond unwaith eto yn anwybyddu'n llwyr y ffaith bod ein niferoedd yn llawer is na gweddill y Deyrnas Unedig.
Dywedodd yr arolygydd nad oes gan ysgolion ac awdurdodau lleol y gallu i ymdopi â chynnydd sylweddol mewn absenoldebau parhaus, felly lle Llywodraeth Cymru yw cynnig arweiniad. Ond dro ar ôl tro, boed hynny'n bresenoldeb y gweithlu, y cwricwlwm, safonau addysgol, mae gennym ni Lywodraeth yma yng Nghymru nad oes arni eisiau ysgwyddo cyfrifoldeb. Flwyddyn ar ôl blwyddyn rydym yn gweld presenoldeb, recriwtio, cadw disgyblion a chefnogaeth gyda'r cwricwlwm yn cael sylw, gyda phryderon sylweddol, ac eto flwyddyn ar ôl blwyddyn nid ydym yn gweld unrhyw gynllun go iawn i ddatrys unrhyw un o'r pryderon hynny. Mae'n bryd i ni weithredu dull radical, ffres sydd ei angen mor ddybryd yn ein hysgolion, y math o ymagwedd a welodd addysg o dan Lywodraeth Geidwadol y DU a weithredodd ar y dystiolaeth, edrych ar yr hyn a weithiodd mewn gwirionedd, a weithredodd ar y dystiolaeth honno wrth roi'r polisi hwnnw ar waith, a gwylio canlyniadau'n cynyddu flwyddyn ar ôl blwyddyn o ganlyniad.
Dyma ddyfodol ein plant, nid arbrawf ideolegol Llafur Cymru. Maen nhw'n haeddu gwell, ynghyd â'n hathrawon Cymraeg, sy'n gweithio'n ddiflino drwy gydol y flwyddyn i'w helpu i adeiladu'r dyfodol hynny. Mae'n amlwg, ar ôl cael 26 mlynedd i symud ymlaen ym maes addysg, nad oes gan y Llywodraeth Lafur lipa hon gynllun na chyfeiriad o ran addysg yng Nghymru. Dim ond y Ceidwadwyr Cymreig sydd â'r cynllun hwnnw. Mae'n ddull a brofwyd sy'n gweithio o ran trwsio rhywbeth, a dyna beth fyddwn ni'n eiriol yn daer amdano o nawr tan etholiad nesaf y Senedd ymhen blwyddyn.
Cefin Campbell i gynnig gwelliant 3.
Cefin Campbell to move amendment 3.
Gwelliant 3—Heledd Fychan
Ychwanegu fel pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn gresynu bod yr Adroddiad Blynyddol yn nodi:
a) ar y gyfradd wella bresennol, byddai’n cymryd dros 10 mlynedd i bresenoldeb uwchradd wella i’r lefelau cyn y pandemig;
b) bod recriwtio athrawon i bynciau sydd â phrinder neu’n medru darparu drwy gyfrwng y Gymraeg, yn parhau i beri pryder arbennig; ac
c) mewn gormod o achosion, nid yw ansawdd addysgu ac asesu’n ddigon da.
Amendment 3—Heledd Fychan
Add as a new point at the end of the motion:
Regrets that the Annual Report notes that:
a) at the current rate of improvement, it would take over 10 years for secondary attendance to improve to pre-pandemic levels;
b) teacher recruitment to subjects with a shortage or can deliver through the medium of Welsh, continues to cause particular concern; and
c) in too many cases, the quality of teaching and assessment is not good enough.
Cynigiwyd gwelliant 3.
Amendment 3 moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a dwi'n hapus i gynnig y gwelliant yna. Ar yr un pwynt, mae'n braf cael cyfle i drafod adroddiad Estyn y prynhawn yma. Gaf i ddiolch, yn yr un ffordd ag y mae eraill wedi gwneud, i'r prif arolygydd a staff Estyn am eu gwaith caled yn paratoi'r adroddiad yma, ac i athrawon a staff yn ein hysgolion ar draws Cymru hefyd am y gwaith aruthrol maen nhw'n ei wneud o ddydd i ddydd er lles plant a phobl ifanc Cymru?
Nawr, mae Plaid Cymru yn cydnabod y cyd-destun heriol mae ysgolion wedi'i wynebu dros y cyfnod diwethaf, gyda'r sialensiau o weithredu newidiadau a diwygiadau i'r system addysg tra bod cyllidebau ysgolion yn crebachu ar yr un pryd. Er gwaethaf yr holl waith caled mae nifer o athrawon a disgyblion yn ei wneud, mae'r heriau yn parhau, fel rŷn ni wedi clywed eisoes, ac mae hynny o ganlyniad i ddiffyg gweithredu pwrpasol gan y Llywodraeth Lafur hon. Dyna pam mae ein gwelliant ni yn debyg i welliant y Ceidwadwyr, ac yn tynnu sylw yn benodol at yr heriau hyn.
Gaf i ddechrau â rhai pwyntiau allan o adroddiad Estyn? Presenoldeb: rŷn ni wedi clywed yn barod fod lefelau presenoldeb mewn ysgolion ers y pandemig wedi syrthio. Mae adroddiad Estyn yn dweud hyn:
'Ar y gyfradd wella bresennol, byddai’n cymryd dros 10 mlynedd i bresenoldeb uwchradd wella i’r lefelau cyn y pandemig.'
Mae data diweddaraf y Llywodraeth yn dangos bod y gyfradd presenoldeb yn 2023-4 yn 90.5 y cant. Roedd hwnna'n bedwar pwynt canran i lawr ar bum mlynedd yn ôl. Ac i'r rhai sydd yn derbyn prydau ysgol am ddim, y gyfradd yw 84.8 y cant. Mae hynny yn ostyngiad o dros chwe phwynt mewn pum mlynedd.
Rŷn ni'n gwybod pa mor bwysig yw presenoldeb mewn ysgolion er mwyn sicrhau bod disgyblion yn cael mynediad llawn at y cwricwlwm a chael cyfle hefyd i wella eu sgiliau a'u gwybodaeth, sydd yn sail ac yn sylfaen bwysig ar gyfer eu bywydau yn y dyfodol, yn broffesiynol a hefyd yn bersonol. Allwn ni ddim caniatàu i'r genhedlaeth nesaf yn enwedig, a'r rhai mwyaf difreintiedig yn arbennig, aros mor hir â degawd nes gweld gwelliannau. Felly, a gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet a ydy hi'n gallu rhoi sicrwydd i ni fod pethau yn mynd i wella ynghynt na'r 10 mlynedd y mae Estyn yn ei nodi o ran lefelau presenoldeb yn ein hysgolion, yn arbennig ysgolion uwchradd?
Y pwynt nesaf o ran recriwtio athrawon—mae'r adroddiad hefyd yn nodi nifer o bethau sy'n peri pryder, ac, dwi'n dyfynnu,
'mae recriwtio athrawon cymwys priodol yn parhau i fod yn risg i’r system addysg.'
Mae'r adroddiad yn mynd ymlaen i ddweud bod yr heriau recriwtio yn fwy amlwg ar gyfer addysg ysgol uwchradd, yn arbennig mewn pynciau fel mathemateg a gwyddoniaeth. Ond, o bryder i ni i gyd, mae'r diffyg athrawon cymwys sy’n gallu addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg yn broblem benodol, ac yn bryder mawr wrth i ni weld taith Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru) drwy'r Senedd yma, sydd yn gosod nodau uchelgeisiol iawn o ran datblygu sgiliau dwyieithog ein plant ni ar gyfer y dyfodol, a hefyd y nod, wrth gwrs, o gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg. Mae diffyg recriwtio athrawon i mewn i hyfforddiant athrawon hefyd yn broblem.
Felly, wrth ystyried hyn i gyd, beth rŷn ni'n gweld yn digwydd yn rhy aml yw bod athrawon sydd ddim yn athrawon mewn pwnc penodol yn gorfod dysgu'r pwnc hwnnw oherwydd does yna ddim athrawon arbenigol yn yr ysgol. A does dim rhyfedd wedyn bod adroddiad Estyn yn dweud hyn:
'Mewn gormod o achosion, nid yw ansawdd addysgu ac asesu’n ddigon uchel.'
Mae’r adroddiad hefyd yn awgrymu y dylid ailedrych ar y cymhelliant sydd yn cael ei roi i ddenu athrawon i mewn i'r proffesiwn, ac i ddenu pobl ifanc yn arbennig i mewn i gael eu hyfforddi i fod yn athrawon. Mae hyn yn rhywbeth mae arbenigwyr o Brifysgol Met Caerdydd wedi ei nodi yn ddiweddar. Felly, dwi am ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet: a ydy'r ddwy ffrwd waith y mae hi wedi cyfeirio atynt sawl gwaith yn y Senedd yma yn mynd i gael eu gweithredu, sef yr ymchwil ar y system cymhelliant sy'n mynd i gael ei gyhoeddi cyn diwedd y tymor yma, ac a fyddwn ni'n gweld ffrwyth gwaith y cynllun strategol yn ei gyfanrwydd cyn yr etholiad nesaf?
Jest i gloi, Llywydd, un pwynt bach am safonau. Rŷm ni wedi clywed yn barod am y safonau gwaethaf yn hanes Cymru. A ydy'r Ysgrifennydd Cabinet yn gallu rhoi sicrwydd i ni fod cynlluniau yn eu lle i sicrhau cynnydd mewn safonau dros y blynyddoedd nesaf? Diolch yn fawr.
Thank you very much, Llywydd, and I'm very pleased to move the amendment. It's good to have the opportunity to discuss this report by Estyn this afternoon. May I too, in the same way as others, thank the chief inspector and the Estyn staff for their hard work in preparing this report, and the teachers and staff in our schools across Wales too for all of their hard work on a day-to-day basis for the benefit of children and young people in Wales.
Now, Plaid Cymru acknowledges the challenging context that schools have faced over recent months, with challenges in implementing a number of changes and reforms to the education sector while school budgets are shrinking at the same time. Despite all of the hard work by teachers and pupils, the challenges continue, as we've heard, and that is as a result of a lack of purposeful action by this Labour Government. That's why our amendment is similar to the Conservative amendment, and draws attention specifically to these challenges.
May I begin with some points emanating from the Estyn report. Attendance: we've already heard that attendance levels in schools since the pandemic have declined. The report notes the following:
'At the current rate of improvement, it would take over 10 years for secondary attendance to recover to pre-pandemic levels.'
The latest Welsh Government data show that the average rate of attendance in 2023-24 was 90.5 per cent. That was four percentage points down on the figure five years ago. And for those in receipt of free school meals, the rate is 84.8 per cent. That's a decrease of over six percentage points in five years.
We know how important attendance at school is to ensure that pupils receive full access to the curriculum and that they also have the opportunity to develop the skills and knowledge that they need, which is such an important foundation for their future lives, be that professional or personal. We cannot allow the next generation, particularly those who are most disadvantaged, to wait as long as a decade to see improvements. May I ask the Cabinet Secretary whether she can give us an assurance that things will improve more swiftly than the 10-year timescale stated by Estyn, in terms of attendance levels in school, particularly in secondary schools?
The next point is with regard to teacher recruitment; the report notes a number of issues that raise concerns, and, I quote,
'recruiting suitably qualified teachers remains a risk for the education system.'
The report goes on to state that the recruitment challenges are more acute for secondary education, particularly for mathematics and sciences. Worryingly for all of us, the lack of suitably qualified teachers able to teach through the medium of Welsh is a particular issue, and is of particular concern as we see the journey of the Welsh Language and Education (Wales) Bill through this Senedd, which sets out very ambitious aims for developing bilingual skills for our children, and for the aim of reaching a million Welsh speakers. The lack of recruitment into initial teacher training is also a problem.
So, bearing all of this in mind, what we see happening all too often is that teachers who aren't experts in a particular subject have to teach that subject because there are no specialist teachers available at that school. It is therefore no surprise that the Estyn report states that:
'In too many cases, the quality of teaching and assessment is not high enough.'
The report also suggests that we must look again at the incentives that are available to attract teachers into the profession, and to attract young people into being trained as teachers. This is something that experts from Cardiff Metropolitan University have noted recently. So, I would like to ask the Cabinet Secretary whether the two work streams she has referred to several times in this Senedd are going to be acted upon, namely the research on the incentives system that will be published before the end of this Senedd term, and will we also be able to see the fruits of the work on the strategic plan in its entirety before the next election?
Just to conclude, one point on standards. We've already heard about the poorest standards in the history of Wales. Can the Cabinet Secretary give us an assurance that plans are in place to ensure that progress is made on standards over years to come? Thank you.
I read a different report to Tom Giffard, because I thought there was an enormous amount to celebrate in this, and I think we should commend the work of all our teaching profession in the work they're doing.
There are lots of challenges that have been presented; particularly, many of you will have seen Panorama last night about the problems generated for children during the COVID pandemic, having had much of the ways in which children normally learn denied to them by simply not being allowed to go out, unable to meet their grandparents, not able to experience going to the park and all those sorts of things. These children are now in the reception classes and year 1, and we have to acknowledge that and some of the problems it's created for our schools.
Particularly in the school where I'm a governor, I know that some young people have simply lost the habit of getting up in the morning, and they're spending the night watching television or other screened programmes. Clearly, they're exhausted first thing in the morning and they don't make it to school on time, and that is a very challenging issue and one we need to continue to try and work on.
On behaviour, I do want to reiterate the results of the randomised blind controlled trial that took place at the young offender institution in Aylesbury, which is in Kevin Morgan's latest book, where people fed a nutritionally rich diet reduced their offending behaviour, in the case of the most violent offenders, by 37 per cent. I do hope that, in the conference that you're going to be holding in May, you will look at this in the context of our secondary schools, because I'm afraid the cafeteria provision in secondary schools encourages people to eat all the wrong things, and that obviously impacts on their behaviour.
I think that the new curriculum is working well, and I think we should celebrate that. There was a wonderful quote in a report on the Chuckles Nursery in Bettws, in Newport:
'The New Curriculum...is now allowing children to be children and to grow and learn in a way that is fun, which means they are so willing to experiment and take new things on board.'
That's absolutely what we need, and that nursery is designed to ensure that happens, and they see the results every day. They spend time on creating activities for their children that challenge the children and are not buried in meaningless paperwork. So, these are things that we really, really must celebrate. That's fantastic news for both the children and for the teachers who are doing such great work.
I want to just go back briefly to the importance of universal primary free school meals, because I think it would be wonderful to see that more embedded into the whole curriculum, the whole concept of what food is, what's good for you, where it comes from, seasonality, as well as obvious things like how to count, how much do things cost, where do they come from, what's the carbon cost, what's the cost to the environment, and just to acknowledge that some local authorities are more advanced in the journey of using the procurement of local food, which is obviously fresher, more nourishing, than others. I'm shocked to learn that most local authorities are still procuring Thai chicken, rather than Red Tractor.
But, today, I met year 2 pupils from Glyncoed Primary School in Pentwyn, and, when I asked them whether they were growing any vegetables and fruit, they gave me a huge long list, which was absolutely fantastic—year 2 pupils this was. One of them told me that she was growing watermelon, and I thought, 'Hmm, maybe not.' I said, 'Well, I'll have to come and see that.' But I think there are so many benefits in schools that do actually have good outdoor provision being able to grow food, and it has such a calming effect on anxious children, if they're going through some trauma in the rest of their lives. And it also supports family learning. Chuckles Nursery was really good at laying on healthy food workshops, cookery days, providing food and menu cards for families to use at home. I think these are all really good ways in which family learning, along with school learning, is so important, because the child's only there in the school for six hours; the rest of its waking time is in the home, and so we have to have a partnership.
I see that I've run out of time, but I think there's a really key issue around additional learning needs. We have fewer children with additional learning needs but more children who are getting that top level of a statutory plan, and we have to ensure that all schools are good at intervening early in order to reduce the likelihood of them ever escalating into a statutory plan.
Darllenais adroddiad gwahanol i Tom Giffard, oherwydd roeddwn i'n meddwl bod llawer iawn i'w ddathlu yn hyn, ac rwy'n credu y dylem ni ganmol gwaith ein holl broffesiynau addysgu am y gwaith maen nhw'n ei wneud.
Mae yna lawer o heriau wedi'u cyflwyno; yn arbennig, bydd llawer ohonoch chi wedi gweld Panorama neithiwr am y problemau a grëwyd i blant yn ystod pandemig COVID, ar ôl gwarafun i blant lawer o'r ffyrdd y maen nhw fel arfer yn dysgu drwy beidio â chaniatáu iddyn nhw fynd allan, methu cwrdd â'u neiniau a theidiau, methu mynd i'r parc a'r holl fathau hynny o bethau. Mae'r plant hyn bellach yn y dosbarthiadau derbyn a blwyddyn 1, ac mae'n rhaid i ni gydnabod hynny a rhai o'r problemau y mae'n eu creu i'n hysgolion.
Yn enwedig yn yr ysgol lle rydw i'n llywodraethwr, rwy'n gwybod bod rhai pobl ifanc wedi colli'r arfer o godi yn y bore, ac maen nhw'n treulio'r nos yn gwylio'r teledu neu raglenni eraill sy'n cael eu sgrinio. Yn amlwg, maen nhw'n flinedig y peth cyntaf yn y bore ac nid ydyn nhw'n cyrraedd yr ysgol ar amser, ac mae hynny'n fater heriol iawn ac mae angen i ni barhau i geisio gweithio arno.
O ran ymddygiad, fe hoffwn i ailadrodd canlyniadau'r treial hapsamplu rheolyddedig dall a gynhaliwyd yn y sefydliad troseddwyr ifanc yn Aylesbury, sydd yn llyfr diweddaraf Kevin Morgan, lle mae pobl sy'n bwyta deiet maethlon yn lleihau eu hymddygiad troseddol, yn achos y troseddwyr mwyaf treisgar, 37 y cant. Rwy'n gobeithio, yn y gynhadledd y byddwch chi'n ei chynnal ym mis Mai, y byddwch chi'n edrych ar hyn yng nghyd-destun ein hysgolion uwchradd, oherwydd rwy'n ofni bod y ddarpariaeth gaffeteria mewn ysgolion uwchradd yn annog pobl i fwyta'r holl bethau anghywir, ac mae hynny'n amlwg yn effeithio ar eu hymddygiad.
Rwy'n credu bod y cwricwlwm newydd yn gweithio'n dda, ac rwy'n credu y dylem ni ddathlu hynny. Roedd dyfyniad gwych mewn adroddiad ar Feithrinfa Chuckles ym Metws, yng Nghasnewydd:
'Mae'r Cwricwlwm Newydd... yn awr yn caniatáu i blant fod yn blant ac i dyfu a dysgu mewn ffordd sy'n hwyl, sy'n golygu eu bod mor barod i arbrofi ac ystyried pethau newydd.'
Dyna'n union beth sydd ei angen arnom ni, ac mae'r feithrinfa honno wedi'i chynllunio i sicrhau bod hynny'n digwydd, ac maen nhw'n gweld y canlyniadau bob dydd. Maen nhw'n treulio amser ar greu gweithgareddau i'w plant sy'n herio'r plant ac nid ydyn nhw wedi'u claddu mewn gwaith papur diystyr. Felly, mae'r rhain yn bethau y mae'n rhaid i ni eu dathlu mewn gwirionedd. Mae hynny'n newyddion gwych i'r plant ac i'r athrawon sy'n gwneud gwaith mor wych.
Fe hoffwn i ddychwelyd yn fyr at bwysigrwydd prydau ysgol gynradd cyffredinol am ddim, oherwydd rwy'n credu y byddai'n wych gweld hynny'n fwy ymgorfforedig yn y cwricwlwm cyfan, yr holl gysyniad o beth yw bwyd, beth sy'n dda i chi, o ble mae'n dod, tymhoroldeb, yn ogystal â phethau amlwg fel sut i gyfrif, faint mae pethau'n ei gostio, o ble maen nhw'n dod, beth yw'r gost carbon, beth yw'r gost i'r amgylchedd, a dim ond i gydnabod bod rhai awdurdodau lleol yn bellach ar hyd y llwybr o ran caffael bwyd lleol, sy'n amlwg yn fwy ffres, mwy maethlon, nag eraill. Cefais sioc o glywed bod y rhan fwyaf o awdurdodau lleol yn dal i gaffael cyw iâr Thai, yn hytrach na Red Tractor.
Ond, heddiw, cwrddais â disgyblion blwyddyn 2 o Ysgol Gynradd Glyncoed ym Mhentwyn, a phan ofynnais iddyn nhw a oedden nhw'n tyfu unrhyw lysiau a ffrwythau, fe roeson nhw restr hir enfawr i mi, a oedd yn hollol wych—disgyblion blwyddyn 2 oedd y rhain. Dywedodd un ohonyn nhw wrthyf ei bod hi'n tyfu melonau dŵr, ac roeddwn i'n meddwl, 'Hmm, efallai ddim.' Dywedais, 'Wel, bydd yn rhaid i mi ddod i weld hynny.' Ond rwy'n credu bod cymaint o fanteision mewn ysgolion sydd mewn gwirionedd â darpariaeth awyr agored dda i allu tyfu bwyd, ac mae'n cael effaith wych o ran tawelu plant pryderus, os ydyn nhw'n ymdopi â rhywfaint o drawma yng ngweddill eu bywydau. Ac mae hefyd yn cefnogi dysgu teuluol. Roedd Chuckles Nursery yn dda iawn am gynnal gweithdai bwyd iach, diwrnodau coginio, darparu cardiau bwyd a bwydlen i deuluoedd eu defnyddio gartref. Rwy'n credu bod y rhain i gyd yn ffyrdd da iawn lle mae dysgu teuluol, ynghyd â dysgu ysgol, mor bwysig, oherwydd dim ond am chwe awr y mae'r plentyn yno yn yr ysgol; mae gweddill ei amser deffro yn y cartref, ac felly mae'n rhaid i ni gael partneriaeth.
Gwelaf fod amser wedi cario'r dydd arnaf, ond rwy'n credu bod yna fater allweddol iawn ynghylch anghenion dysgu ychwanegol. Mae gennym ni lai o blant ag anghenion dysgu ychwanegol ond mwy o blant sydd ar y lefel uchaf o gynllun statudol, ac mae'n rhaid i ni sicrhau bod pob ysgol yn dda am ymyrryd yn gynnar er mwyn lleihau'r tebygolrwydd y byddant byth yn cyrraedd cam lle mae'n rhaid cael cynllun statudol.
Well, I welcome the report. It's key to giving us an insight into the health of our education system and a barometer of progress that we know is so desperately needed. Educational improvement is fundamental to ensuring our young people have the skills they need to reach their full potential. Children have only one formal education, and, if not delivered well, the effects are profound not only for the individual child but for society as a whole. So, I welcome the positives in the report, notably the care and support offered in our schools at both primary and secondary; I welcome that safeguarding and well-being were strong and that early years was performing well—absolutely key in laying the foundations for what lies ahead. However, it was concerning to read that there is still an inconsistent approach across schools in many areas, including attendance and curriculum development. It was also concerning to read that the quality of teaching and assessment was found to be under par, leading to shortcomings in teaching that will directly be affecting learners. Robust and consistent school improvement is absolutely a necessity in driving up standards. If strong self-assessment and performance management aren't in place, standards won't improve. In my past experience, where I've seen these things lacking, there's often been a clear link with school leadership. Without strong leadership—in any service—improvement is unlikely.
Sadly, this report shows that there are still far too many areas of concern and inconsistency. We all know the implications of what a weak education system brings; we only have to look at our own PISA results in Wales, as well as the shocking number of pupils leaving our schools illiterate.
Challenges facing our schools: as we've already heard a couple of times, one of those key issues is the retention of teachers. That's the same within the health service: retention of professional people and recruiting are really quite fundamental. And as we've heard—and, again, I don't want to repeat what others have said—clearly, it's been difficult to recruit staff to the right subject areas, leading to teachers delivering subjects outside of their main areas of experience, which can cause a problem.
Now, we also heard about Estyn suggesting those incentives for teachers. I know that the Cabinet Secretary mentioned some of the interventions that might be put in around some of that, so you've partly answered some of my questions there. But I'd also like to further understand what further interventions the Government can put in place to drive up teaching standards across our schools—and we heard some of that, I know—especially secondary schools, where things have been far too varied, with the quality of teaching and assessment not being high enough.
The report highlights how around a third of schools inspected received a recommendation to address inconsistencies in the quality of teaching. Often, in these schools, teachers did not provide purposeful feedback to pupils to help them understand the how and the why of learning, as well as the what. This feedback and assessment is key in order to allow our pupils to push themselves and to improve their own learning.
The poor standard of education is one of the reasons that too many people are leaving Wales in an attempt to ensure that their children get the best education. So, we can't afford for our children to fall any further behind the rest of the UK if we really want the best for them. Welsh Government really do have to get to grips with the state of education here in Wales. Things can't go on like this. Perhaps it might be better still if they step away and let the Welsh Conservatives have a go. Thank you.
Wel, rwy'n croesawu'r adroddiad. Mae'n allweddol i roi cipolwg i ni ar iechyd ein system addysg ac yn argoel o'r cynnydd rydym ni'n gwybod y mae ei angen yn ddirfawr. Mae gwella addysgol yn sylfaenol i sicrhau bod gan ein pobl ifanc y sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw i gyrraedd eu potensial llawn. Dim ond un addysg ffurfiol gaiff blant, ac, os na chaiff honno ei chyflwyno'n dda, mae'r effeithiau'n bellgyrhaeddol nid yn unig i'r plentyn unigol ond i'r gymdeithas gyfan. Felly, rwy'n croesawu'r pethau positif yn yr adroddiad, yn enwedig y gofal a'r gefnogaeth a gynigir yn ein hysgolion cynradd ac uwchradd; rwy'n croesawu bod cryn bwyslais ar ddiogelu a llesiant a bod y blynyddoedd cynnar yn perfformio'n dda—yn hollol allweddol wrth osod y sylfeini ar gyfer yr hyn sydd ar y gorwel. Fodd bynnag, roedd yn bryderus darllen bod anghysondeb rhwng ysgolion mewn llawer o feysydd, gan gynnwys presenoldeb a datblygu cwricwlwm. Roedd hefyd yn bryderus darllen y canfuwyd fod ansawdd yr addysgu a'r asesu yn is na'r disgwyl, gan arwain at ddiffygion mewn addysgu a fydd yn effeithio'n uniongyrchol ar ddysgwyr. Mae gwella ysgolion mewn modd cadarn a chyson yn gwbl angenrheidiol i gynyddu safonau. Os na cheir prosesau hunanasesu a rheoli perfformiad cadarn, ni fydd safonau yn gwella. Yn fy mhrofiad blaenorol, lle rydw i wedi gweld y pethau hyn yn ddiffygiol, mae cysylltiad clir wedi bod yn aml ag arweinyddiaeth ysgol. Heb arweinyddiaeth gref—mewn unrhyw wasanaeth—mae gwelliant yn annhebygol.
Yn anffodus, mae'r adroddiad hwn yn dangos bod gormod o feysydd pryder ac anghysondeb o hyd. Rydym ni i gyd yn gwybod goblygiadau beth mae system addysg wan yn ei gynnig; does ond angen i ni edrych ar ein canlyniadau PISA ein hunain yng Nghymru, yn ogystal â'r nifer syfrdanol o ddisgyblion sy'n gadael ein hysgolion yn anllythrennog.
Heriau sy'n wynebu ein hysgolion: fel yr ydym ni eisoes wedi clywed ambell waith, un o'r materion allweddol hynny yw cadw athrawon. Mae'r un peth yn wir yn y gwasanaeth iechyd: mae cadw pobl broffesiynol a recriwtio mewn gwirionedd yn eithaf sylfaenol. Ac fel rydym ni wedi clywed—ac, eto, does arna i ddim eisiau ailadrodd yr hyn y mae eraill wedi'i ddweud—yn amlwg, mae wedi bod yn anodd recriwtio staff i'r meysydd pwnc cywir, gan arwain at athrawon yn cyflwyno pynciau y tu allan i'w prif feysydd profiad, a all achosi problem.
Nawr, fe glywsom ni hefyd am Estyn yn awgrymu'r cymhellion hynny i athrawon. Rwy'n gwybod bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi sôn am rai o'r ymyriadau posib o ran hynny, felly rydych chi wedi ateb rhai o'm cwestiynau yno'n rhannol. Ond fe hoffwn i hefyd ddeall ymhellach pa ymyriadau pellach y gall y Llywodraeth eu rhoi ar waith i gynyddu safonau addysgu yn ein hysgolion—ac fe glywsom ni rywfaint o hynny, rwy'n gwybod—yn enwedig mewn ysgolion uwchradd, lle mae pethau wedi bod yn llawer rhy amrywiol, gydag ansawdd addysgu ac asesu ddim yn ddigon da.
Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at sut y derbyniodd tua thraean o'r ysgolion a arolygwyd argymhelliad i fynd i'r afael ag anghysondebau yn ansawdd yr addysgu. Yn aml, yn yr ysgolion hyn, nid oedd athrawon yn darparu adborth pwrpasol i ddisgyblion i'w helpu i ddeall sut a pham roedden nhw'n dysgu, yn ogystal â beth. Mae'r adborth a'r asesiad hwn yn allweddol er mwyn caniatáu i'n disgyblion herio eu hunain ac i wella eu dysgu eu hunain.
Mae safon wael addysg yn un o'r rhesymau pam mae gormod o bobl yn gadael Cymru mewn ymgais i sicrhau bod eu plant yn cael yr addysg orau. Felly, ni allwn ni fforddio i'n plant syrthio ymhellach y tu ôl i weddill y DU os ydym ni wir eisiau'r gorau iddyn nhw. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â chyflwr addysg yma yng Nghymru. Ni all pethau fynd ymlaen fel hyn. Efallai y byddai'n well fyth pe baen nhw'n camu o'r neilltu a gadael i'r Ceidwadwyr Cymreig roi cynnig arni. Diolch.
I will be making a short contribution today in my capacity as Chair of the Children, Young People and Education Committee. We appreciate the open and constructive engagement from the chief inspector and his team, and would like to thank them for their time with us in committee on 5 March.
We heard that, since arriving in post, more frequent school inspections have been the priority. During the 2023-24 academic year, Estyn used these visits to hold school leaders to account and to offer practical support for schools. We welcome this approach. Improving attendance, driving up standards, implementing reforms and supporting the well-being of both pupils and staff are all significantly difficult challenges for our schools. The school system needs Estyn's front-line support in developing solutions, alongside robust accountability, to overcome those challenges.
Estyn's report sets out some examples of good practice, but it is also clear that, in some areas, the school system in Wales is not performing as it should. I would like to bring Members' attention to two forthcoming pieces of committee work that draw heavily on Estyn's findings. The first will look at teacher recruitment and retention. The chief inspector has stressed that teacher shortages are having a tangible impact on the quality of teaching and learning, particularly in certain subject areas. We know that effective learning is impossible without effective teaching, so learner outcomes will suffer if schools continue to struggle to recruit and retain high-quality teachers.
The second will focus on school improvement and learner attainment. The Welsh Government is in the process of dismantling the regional consortia and placing school improvement services back in the hands of local authorities. This is a big change, as regional consortia were established just a decade or so ago, and will have significant implications for schools. We will consider how well placed local authorities are to deliver school improvement services, alongside the new national bodies that the Welsh Government has recently established to help them. And we will look in more detail at Estyn's concerns about the quality of teaching and learning, particularly amongst secondary schools.
I'm looking forward to working with my committee colleagues, Estyn, and a range of stakeholders to scrutinise the Welsh Government's plans. As always, I hope that our work, carried out on a cross-party basis, can set out practical steps to help the school system deliver for learners across Wales. Diolch.
Byddaf yn gwneud cyfraniad byr heddiw yn rhinwedd fy swyddogaeth yn Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Rydym yn gwerthfawrogi'r ymgysylltiad agored ac adeiladol gan y prif arolygydd a'i dîm, ac fe hoffem ni ddiolch iddyn nhw am eu hamser gyda ni yn y pwyllgor ar 5 Mawrth.
Fe glywsom ni, ers imi ddechrau ar y swydd, y bu arolygiadau ysgol amlach yn flaenoriaeth. Yn ystod blwyddyn academaidd 2023-24, defnyddiodd Estyn yr ymweliadau hyn i ddwyn arweinwyr ysgolion i gyfrif ac i gynnig cefnogaeth ymarferol i ysgolion. Rydym yn croesawu'r dull hwn. Mae gwella presenoldeb, cynyddu safonau, gweithredu diwygiadau a chefnogi llesiant disgyblion a staff i gyd yn heriau sylweddol anodd i'n hysgolion. Mae angen cefnogaeth rheng flaen Estyn ar y system ysgol i ddatblygu atebion, ochr yn ochr ag atebolrwydd cadarn, i oresgyn yr heriau hynny.
Mae adroddiad Estyn yn nodi rhai enghreifftiau o arfer da, ond mae hefyd yn amlwg, mewn rhai meysydd, nad yw'r system ysgolion yng Nghymru yn perfformio fel y dylai. Fe hoffwn i dynnu sylw'r Aelodau at ddau ddarn o waith pwyllgor sydd ar ddod sy'n tynnu'n helaeth ar ganfyddiadau Estyn. Bydd y cyntaf yn ystyried recriwtio a chadw athrawon. Mae'r prif arolygydd wedi pwysleisio bod prinder athrawon yn cael effaith ddiriaethol ar ansawdd addysgu a dysgu, yn enwedig mewn rhai meysydd pwnc. Fe wyddom ni fod dysgu effeithiol yn amhosibl heb addysgu effeithiol, felly bydd canlyniadau dysgwyr yn dioddef os bydd ysgolion yn parhau i gael trafferth recriwtio a chadw athrawon o ansawdd uchel.
Bydd yr ail yn canolbwyntio ar wella ysgolion a chyrhaeddiad dysgwyr. Mae Llywodraeth Cymru yn y broses o ddatgymalu'r consortia rhanbarthol a rhoi gwasanaethau gwella ysgolion yn ôl yn nwylo awdurdodau lleol. Mae hyn yn newid mawr, gan fod consortia rhanbarthol wedi'u sefydlu dim ond degawd yn ôl, a bydd goblygiadau sylweddol i ysgolion yn sgil hyn. Byddwn yn ystyried a yw awdurdodau lleol mewn sefyllfa ddigon da i ddarparu gwasanaethau gwella ysgolion, ochr yn ochr â'r cyrff cenedlaethol newydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'u sefydlu yn ddiweddar i'w helpu. A byddwn yn edrych yn fanylach ar bryderon Estyn am ansawdd addysgu a dysgu, yn enwedig ymhlith ysgolion uwchradd.
Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda fy nghyd-Aelodau ar y pwyllgor, Estyn, ac amrywiaeth o randdeiliaid i graffu ar gynlluniau Llywodraeth Cymru. Fel bob amser, rwy'n gobeithio y gall ein gwaith, sy'n cael ei wneud ar sail drawsbleidiol, nodi camau ymarferol i helpu'r system ysgol i gyflawni ar gyfer dysgwyr ledled Cymru. Diolch.
Dwi’n croesawu'r cyfle i ni gael trafodaeth ar yr adroddiad pwysig hwn heddiw. Hoffwn innau ategu fy niolch i Estyn a hefyd, wrth gwrs, i'n holl ddarparwyr addysg ni. Dwi'n gwybod bod yna ganolbwyntio wedi bod heddiw ar ysgolion, ac, wrth gwrs, mae honno'n un elfen, ond yn amlwg mae hwn yn adroddiad sy'n edrych ar addysg yn ei chyfanrwydd gydol oes, ac mae yna sylwadau pwysig iawn, dwi'n meddwl, y mae angen i ni adlewyrchu arnyn nhw o ran hynny hefyd.
Mi oeddwn i eisiau gofyn yn benodol, Ysgrifennydd Cabinet, o ran y sylwadau o ran y Gymraeg. Yn amlwg, mae hwn yn ffocws pendant o ran yr adroddiad hwn. Wrth gwrs, mae yna rai astudiaethau achos sydd yn wych i'w gweld, yn ysbrydoledig, ond mae yna bryderon amlwg y mae sylw wedi'i dynnu atyn nhw yn yr adroddiad hwn—yr anghysondeb, yn arbennig, felly, o ran ysgolion sydd ddim yn rhai cyfrwng Cymraeg. Byddwn i'n hoffi gwybod beth ydy rhai o'r camau rydych chi wedi eu cymryd yn sgil rhai o'r pethau hyn. Yn amlwg, mae gennym ni Fil y Gymraeg ac Addysg (Cymru), ond mae yna bryderon mawr yn dod drwodd mewn rhai meysydd fan hyn.
Dwi'n gwybod fy hun o waith achos yn fy rhanbarth i, mewn rhai ysgolion cyfrwng Saesneg nad ydyn nhw'n rhedeg lefel A yn y Gymraeg, er bod yna ddysgwyr eisiau gwneud lefel A yn y Gymraeg. Felly, sut ydym ni'n sicrhau bod y ddarpariaeth honno ar gael? Dwi hefyd yn gwybod am rai ysgolion cyfrwng Cymraeg, lle mae'r niferoedd sydd eisiau cymryd lefel A yn y Gymraeg wedi bod yn isel, lle mae yna anogaeth wedi bod iddyn nhw beidio â rhedeg y cwrs hwnnw. Dwi'n meddwl bod hynny yn gyfan gwbl annerbyniol. Rydyn ni'n gwybod, o ran sicrhau parhad, o ran y rheini efo’r Gymraeg, o ran recriwtio athrawon yn y dyfodol, pa mor bwysig ydy lefel A Cymraeg fel pwnc. Felly, byddwn i'n hoffi cael rhai adlewyrchiadau gan y Llywodraeth ar hynny.
Un o'r elfennau eraill oedd yn tynnu sylw oedd, os caf i ddyfynnu'r adroddiad fan hyn:
'Yn aml, roedd cysylltiad disgyblion â hanes a diwylliant Cymru wedi’i gyfyngu i ddigwyddiadau cul, fel eisteddfod yr ysgol.'
Dwi'n meddwl, unwaith eto, rydyn ni'n dod yn ôl i'r anghysondeb hwnnw o ran profiadau. Felly, mi ydw eisiau gofyn, o ran rhai o'r pethau sydd wedi bod yn digwydd, o ran dysgu hanes yn ein hysgolion ni: sut ydyn ni'n sicrhau bod y profiad hwnnw’n gyson i bawb?
Byddwn i'n hoffi tynnu sylw at un llwyddiant o ran y Gymraeg, sef y sector Cymraeg i oedolion, lle mae'r adroddiad yn tynnu sylw bod y sector hwn yn dangos cryfder sylweddol unwaith eto. Mae'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Cenedlaethol yn cael canmoliaeth hefyd, a'r bartneriaeth efo Llywodraeth Cymru, felly mae'n bwysig tynnu sylw at hynny.
Dwi'n meddwl, o ran ein carchardai ni, fod yr anghysondeb yn parhau o ran profiadau addysgu. Rydyn ni'n gwybod pa mor bwysig ydy hynny. Felly, efallai rhai o'r sylwadau byddwn i'n gofyn i chi adlewyrchu arnyn nhw, y tu hwnt i ysgolion: sut ydyn ni'n sicrhau bod y profiadau hynny yn gyson? Sut ydyn ni'n sicrhau bod y profiadau hynny hefyd ar gael yn y Gymraeg? A sut ydyn ni'n parhau efo'r gwaith gwych sy'n cael ei wneud o ran y sector Cymraeg i oedolion, ond ein bod ni'n sicrhau ein bod ni ddim yn methu ein pobl ifanc ni yn y maes hwn? Dydyn ni ddim eisiau iddyn nhw aros tan eu bod nhw'n oedolion i gael y cyfleoedd i ddod yn siaradwyr Cymraeg hyderus, felly cysondeb mwy na dim.
Gaf i hefyd adlewyrchu o ran rhai o'r sylwadau ar anghenion dysgu ychwanegol? Mae hynny hefyd yn dod drosodd yn yr adroddiad hwn. Dwi'n gwybod bod yna fuddsoddi wedi ei wneud, ond yr un peth fyddwn i'n meddwl byddem ni i gyd eisiau ei weld fyddai bod yr astudiaethau achos arbennig yma ddim yn rhai sy'n haeddu cael sylw wedi'i dynnu atyn nhw, gan fod y profiadau yma yn gyson ledled Cymru. Ddylai fo ddim fod yn loteri cod post o ran eich hawl chi i gael y math o addysg sydd yn gadael ichi allu cyflawni'r hyn rydych chi'n gallu ei gyflawni i'r gorau y gallwch. Mae'r un peth yn wir, wrth gwrs, o ran y Gymraeg. Felly, gaf i ofyn o ran yr heriau sydd fan hyn, sut ydyn ni am sicrhau'r arferion da hyn, bod athrawon ledled Cymru yn cael y cyfle i fynd ati i roi'r math yma o astudiaethau achos ar waith yn eu hysgolion nhw, a chael yr amser hefyd o ran dyblygu rhai o'r pethau rydyn ni wedi eu gweld sydd yn gweithio'n dda?
I welcome the opportunity to have a debate on this important report today. I would like to give my own thanks to Estyn and also, of course, to all our education providers. I know there's been a focus today on schools, and, of course, that's one element, but obviously this is a report that looks at education in its life-long learning entirety, and there are some very important comments, I think, that we need to reflect upon in that regard too.
I did want to ask specifically, Cabinet Secretary, in terms of comments on the Welsh language. Clearly, this is a very definite focus in terms of this report. Of course, there are some case studies that are wonderful to see, they're inspiring, but there are also clear concerns that have been outlined in this report—the inconsistencies, particularly, therefore, in terms of schools that are not Welsh-medium schools. I would like to know what steps you have taken as a result of some of these issues. Clearly, we have the Welsh Language and Education (Wales) Bill, but there are major concerns in certain areas reflected here.
I know myself from casework in my own region, that in some English-medium schools they don't provide A-level Welsh, although there are learners that want to study A-level Welsh. So, how do we ensure that that provision is available? I’m also aware of some Welsh-medium schools, where the numbers that want to take Welsh as an A-level have been low, where they've been encouraged not to run that particular course. I think that that's entirely unacceptable. We know, in terms of ensuring continuity, in terms of those who have Welsh language skills, in terms of future teacher recruitment, how important A-level Welsh is as a subject. So, I would like to hear some of the Government's reflections on that.
One of the other elements that were highlighted, and if I can quote the report here:
'Often, pupils’ exposure to Welsh history and culture was limited to narrow events such as the school eisteddfod.'
I think, once again, we return to that inconsistency in terms of experiences. So, I wanted to ask, in terms of some of the things that have been happening, in terms of the teaching of history in our schools: how do we ensure that that experience is consistent for all?
I would like to draw attention to one success in terms of the Welsh language, which is the Welsh for adults sector, where the report draws attention to the fact that this sector is showing great strength once again. The National Centre for Learning Welsh is also praised, as is the partnership with the Welsh Government, so it's important to highlight that.
I think, in terms of our prisons, there is still inconsistency in terms of learning experiences. We know how important that is. So, some of the comments I'd ask you to reflect on, beyond schools: how are we ensuring that those experiences are consistent? How do we ensure that those experiences are also available through the medium of Welsh? And how do we continue with the excellent work being done in the Welsh for adults sector, while ensuring that we don't fail our young people in this area? We don't want them to have to wait until they're adults to have these opportunities to become confident Welsh speakers, so it's a matter of consistency more than anything.
May I also refer to some of the comments on additional learning needs? That's also reflected in this report. I know that there has been investment, but the one thing that I would think that we would all want to see would be that these particular case studies wouldn't be ones that deserved to be highlighted, because these experiences would be consistent across Wales. It should not be a postcode lottery in terms of your right to access the kind of education that enables you to achieve your full potential. The same, of course, is true in terms of the Welsh language. So, may I ask in terms of the challenges here, how will we ensure good practice, that teachers across Wales have the opportunity to implement these kinds of case studies in their own schools, and have the time to replicate some of the things that we know are working well?
I want to concentrate on 14 to 19-year-olds, which I think does require some focus and some greater attention and improvement. I've mentioned before, a number of times in Plenary debates and questions, that I often get complaints from parents and pupils that, at 14 years of age, they want a more vocational offer than is available in their school. But, of course, the colleges of further education are not funded to provide that vocational education at that age, and the schools are very keen, understandably, to retain their budget for those pupils, and that does then impact on the quality of the education that some of these pupils receive, and indeed their attendance. Sometimes, they lose interest in school and disengage, because they're not having the choices that they want and the education that they want. And if their attendance falls off, then of course when they may be ready and able to undertake a vocational course at 16, and they go along to their further education college, they may well not have the required standards in English or maths that would enable them to do those vocational courses that they wish to pursue. So, then, they have to try and attain those standards before going any further. Sometimes, they lose interest completely and fall into the NEET category—not in education, employment or training.
So, I think it's a very strong set of issues for those learners, those families, those communities, and indeed our economy. And it does require much greater collaboration between our schools and our colleges of further education. It requires much better advice in terms of careers and a more independent element of advice for those school pupils. I think many of these issues have long been recognised, but we haven't really seen the level of progress that's required if we are going to make major inroads into providing solutions or at least making progress. And I think these sorts of issues would be an important part of a vocational education and training strategy that would look at all aspects of taking forward those vocational choices, extending choice and opportunity. So, I do hope that we see more focus from Welsh Government and key partners on these issues and substantial progress in the near future.
The other issue that I wanted to mention today is the Estyn report's mention of Langstone Primary School in Newport East, which is very good to see, given they're cited as examples of good practice in implementing the new curriculum and providing a sort of quality and imaginative education that makes it a big step forward for our learners here in Wales, and that, of course, includes the leadership in a school finding these effective ways of engaging learners' attention and imagination. And I do think that it's absolutely right that we recognise good practice when it's sighted and when we know about it, because it's important to make sure that it's recognised and spread. And of course, those schools, those school teams, those pupils and the families that support them, deserve recognition and deserve the encouragement of mention in reports, such as this year's Estyn annual report.
So, I'm very pleased to see that, Llywydd, and I know that there's much other really good practice across Newport East and across Wales, and it's making sure that all of the standards are of that particular value that would really take education forward here in Wales.
Fe hoffwn i ganolbwyntio ar bobl ifanc 14 i 19 oed, sydd yn fy marn i angen rhywfaint o bwyslais a mwy o sylw a gwelliant. Rwyf wedi sôn o'r blaen, sawl gwaith mewn dadleuon a chwestiynau yn y Cyfarfod Llawn, fy mod yn aml yn cael cwynion gan rieni a disgyblion eu bod eisiau cynnig mwy galwedigaethol nag sydd ar gael yn eu hysgol. Ond, wrth gwrs, nid yw'r colegau addysg bellach yn cael eu hariannu i ddarparu'r addysg alwedigaethol honno yn yr oedran hwnnw, ac mae'r ysgolion yn awyddus iawn, yn ddealladwy, i gadw eu cyllideb ar gyfer y disgyblion hynny, ac mae hynny'n effeithio wedyn ar ansawdd yr addysg y mae rhai o'r disgyblion hyn yn ei derbyn, ac yn wir eu presenoldeb. Weithiau, maen nhw'n colli diddordeb yn yr ysgol ac yn diflasu, oherwydd nad ydyn nhw'n cael y dewisiadau maen arnyn nhw eu heisiau a'r addysg mae arnyn nhw ei eisiau. Ac os bydd eu presenoldeb yn gostwng, yna wrth gwrs pan fyddant yn barod ac yn gallu ymgymryd â chwrs galwedigaethol yn 16, ac yn mynd ymlaen i'w coleg addysg bellach, efallai nad oes ganddyn nhw'r safonau gofynnol mewn Saesneg neu fathemateg a fyddai'n eu galluogi i wneud y cyrsiau galwedigaethol hynny y maen nhw'n dymuno eu dilyn. Felly, yna, mae'n rhaid iddyn nhw geisio cyrraedd y safonau hynny cyn mynd ymhellach. Weithiau, maen nhw'n colli diddordeb yn llwyr ac yn disgyn i'r categori NEET—ddim mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant.
Felly, rwy'n credu ei bod hi'n gyfres bwysig iawn o faterion i'r dysgwyr hynny, y teuluoedd hynny, y cymunedau hynny, ac yn wir ein heconomi. Ac mae'n gofyn am lawer mwy o gydweithrediad rhwng ein hysgolion a'n colegau addysg bellach. Mae'n gofyn am gyngor llawer gwell o ran gyrfaoedd ac elfen fwy annibynnol o gyngor i'r disgyblion ysgol hynny. Rwy'n credu bod llawer o'r materion hyn wedi cael eu cydnabod ers amser maith, ond nid ydym ni wedi gweld lefel y cynnydd sydd ei angen os ydym ni am wneud cynnydd mawr i ddarparu atebion neu o leiaf wneud cynnydd. Ac rwy'n credu y byddai'r mathau hyn o faterion yn rhan bwysig o strategaeth addysg a hyfforddiant galwedigaethol a fyddai'n edrych ar bob agwedd ar fwrw ymlaen â'r dewisiadau galwedigaethol hynny, gan ymestyn dewis a chyfleoedd. Felly, rwy'n gobeithio y gwelwn ni fwy o bwyslais gan Lywodraeth Cymru a phartneriaid allweddol ar y materion hyn a chynnydd sylweddol yn y dyfodol agos.
Y mater arall roedd arnaf i eisiau ei grybwyll heddiw yw adroddiad Estyn ar Ysgol Gynradd Langstone yn Nwyrain Casnewydd, sy'n dda iawn i'w weld, o ystyried eu bod yn cael eu dyfynnu fel enghreifftiau o arfer da wrth weithredu'r cwricwlwm newydd a darparu math o addysg safonol a dychmygus sy'n ei wneud yn gam mawr ymlaen i'n dysgwyr yma yng Nghymru, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys yr arweinwyr mewn ysgol yn canfod y ffyrdd effeithiol hyn o ennyn sylw a dychymyg dysgwyr. Ac rwyf yn credu ei bod hi'n hollol briodol ein bod yn cydnabod arfer da pan gaiff ei weld a phan ydym ni'n gwybod am hynny, oherwydd mae'n bwysig gwneud yn siŵr y caiff ei gydnabod a'i ledaenu. Ac wrth gwrs, mae'r ysgolion hynny, y timau ysgol hynny, y disgyblion hynny a'r teuluoedd sy'n eu cefnogi, yn haeddu cydnabyddiaeth ac yn haeddu'r anogaeth o'u crybwyll mewn adroddiadau, fel adroddiad blynyddol Estyn eleni.
Felly, rwy'n falch iawn o weld hynny, Llywydd, ac rwy'n gwybod bod yna lawer o arferion da iawn eraill ar draws Dwyrain Casnewydd ac ar draws Cymru, a gwneud yn siŵr bod yr holl safonau o'r gwerth arbennig hwnnw fyddai'n fodd o ddatblygu addysg yma yng Nghymru.
I just want to focus my remarks on one particular area, and that's around child poverty. The Estyn report actually highlights the impact of child poverty on education. We know that the projection is that child poverty in Wales may reach over 34 per cent of our children by the end of this decade, so we must take the bold steps that we need to break the link between poverty and low educational attainment. In the report, there is definitely inspiring leadership and dedication in many schools across Wales, and they are going above and beyond to support children facing hardship, but despite the dedication of our school leaders, we can't ignore the troubling trends that continue to affect our poorest pupils.
As Cefin Campbell pointed out, one the most alarming is around a lower school attendance. Since the pandemic, we've seen only a small, 0.5 per cent, increase in attendance, and many of those children are from poorer backgrounds. So, I wonder if I could ask the Cabinet Secretary to outline what plans she has to reduce absenteeism and, in particular, to close that gap between disadvantaged children and their peers.
One of the other major barriers to school attendance is the financial cost of education. The 2024 Children in Wales annual survey on child and family poverty found that 25 per cent of parents have kept their children home due to financial hardship. Many felt that they had no choice but to do so to spare their children the embarrassment of not having the right clothing or equipment, ultimately impacting their children's confidence, development and sense of belonging.
School uniforms, as we know, are a particularly heavy cost. Over 80 per cent of parents find them the hardest school-related expense to manage, with 73 per cent having to buy uniforms from specialist retailers, which are much more expensive than high-street alternatives. The school essentials grant offers crucial financial support to many families, and it's good to see that the eligibility has expanded. However, as the survey highlights, the grant's criteria remain restrictive and the amount provided is still insufficient. For low-income families, even a shortfall of just £12 or £20 can make a significant difference. So, could the Welsh Government please outline the action you plan to take with schools in terms of those children who have to buy their uniforms from those specialist retailers, and also whether you're going to raise the school essentials grant in line with inflation?
And finally I want to focus on early years education. The Estyn thematic review highlights the ongoing and stubborn impact that poverty and disadvantage have on our youngest children. The findings are sadly familiar: access to early education remains inconsistent, with huge disparities across regions. Estyn reports a deeply inequitable system, where many parents have no choice where to send their children for early years education. They report that early years settings are overwhelmed, providing food, clothing and practical support to families experiencing hardship at levels far worse than previously seen. So, could I ask the Cabinet Secretary about the steps that you are planning to take to address poverty, particularly in our early years settings? Diolch yn fawr iawn.
Fe hoffwn i ganolbwyntio yn fy sylwadau ar un maes penodol, a hynny'n ymwneud â thlodi plant. Mae adroddiad Estyn mewn gwirionedd yn tynnu sylw at effaith tlodi plant ar addysg. Fe wyddom ni mai'r amcanestyniad yw y gallai tlodi plant yng Nghymru effeithio ar dros 34 y cant o'n plant erbyn diwedd y degawd hwn, felly mae'n rhaid i ni gymryd y camau beiddgar sydd eu hangen arnom ni i dorri'r cysylltiad rhwng tlodi a chyrhaeddiad addysgol isel. Yn yr adroddiad, mae arweinyddiaeth ac ymroddiad ysbrydoledig mewn llawer o ysgolion ledled Cymru, ac maen nhw'n mynd y tu hwnt i'r hyn a ddisgwylir i gefnogi plant sy'n wynebu caledi, ond er gwaethaf ymroddiad ein harweinwyr ysgolion, ni allwn ni anwybyddu'r tueddiadau pryderus sy'n parhau i effeithio ar ein disgyblion tlotaf.
Fel y nododd Cefin Campbell, un o'r rhai mwyaf pryderus yw ynghylch presenoldeb ysgol is. Ers y pandemig, rydym ni wedi gweld dim ond cynnydd bach, 0.5 y cant, mewn presenoldeb, ac mae llawer o'r plant hynny o gefndiroedd tlotach. Felly, tybed a gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet amlinellu pa gynlluniau sydd ganddi i leihau absenoldeb ac, yn benodol, i gau'r bwlch hwnnw rhwng plant difreintiedig a'u cyfoedion.
Un o'r rhwystrau mawr eraill rhag mynychu'r ysgol yw cost ariannol addysg. Canfu arolwg blynyddol Plant yng Nghymru 2024 ar dlodi plant a theuluoedd fod 25 y cant o rieni wedi cadw eu plant gartref oherwydd caledi ariannol. Roedd llawer yn teimlo nad oedd ganddyn nhw ddewis ond gwneud hynny i arbed eu plant rhag y cywilydd o beidio â chael y dillad neu'r offer cywir, gan effeithio ar hyder, datblygiad ac ymdeimlad o berthyn eu plant yn y pen draw.
Mae gwisgoedd ysgol, fel y gwyddom ni, yn gost arbennig o drwm. Mae dros 80 y cant o rieni yn teimlo mai dyma'r gost anoddaf i'w rheoli, gyda 73 y cant yn gorfod prynu gwisgoedd gan fanwerthwyr arbenigol, sy'n llawer drutach na dewisiadau amgen y stryd fawr. Mae'r grant hanfodion ysgol yn cynnig cymorth ariannol hanfodol i lawer o deuluoedd, ac mae'n dda gweld bod y cymhwysedd wedi ehangu. Fodd bynnag, fel y mae'r arolwg yn tynnu sylw ato, mae meini prawf y grant yn parhau i fod yn bur gyfyng ac mae'r swm a ddarperir yn dal i fod yn annigonol. I deuluoedd incwm isel, gall hyd yn oed diffyg o ddim ond £12 neu £20 wneud gwahaniaeth sylweddol. Felly, a allai Llywodraeth Cymru amlinellu'r hyn rydych chi'n bwriadu ei wneud gydag ysgolion o ran y plant hynny sy'n gorfod prynu eu gwisgoedd gan y manwerthwyr arbenigol hynny, a hefyd a ydych chi'n mynd i gynyddu'r grant hanfodion ysgol yn unol â chwyddiant?
Ac yn olaf fe hoffwn i ganolbwyntio ar addysg blynyddoedd cynnar. Mae adolygiad thematig Estyn yn tynnu sylw at yr effaith barhaus y mae tlodi ac anfantais yn ei chael ar ein plant ieuengaf, sy'n anodd iawn ei wrth-droi. Mae'r canfyddiadau'n anffodus yn gyfarwydd: mae mynediad at addysg gynnar yn parhau i fod yn anghyson, gyda gwahaniaethau enfawr rhwng rhanbarthau. Mae Estyn yn adrodd am system hynod annheg, lle nad oes gan lawer o rieni ddewis ble i anfon eu plant ar gyfer addysg blynyddoedd cynnar. Maen nhw'n adrodd bod lleoliadau blynyddoedd cynnar wedi'u llethu, gan ddarparu bwyd, dillad a chymorth ymarferol i deuluoedd sy'n profi caledi ar lefelau llawer gwaeth nag a welwyd o'r blaen. Felly, a gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet am yr hyn rydych chi'n bwriadu ei wneud i fynd i'r afael â thlodi, yn enwedig yn ein lleoliadau blynyddoedd cynnar? Diolch yn fawr iawn.
We need inspectors’ reports to present a warts-and-all snapshot of our education system. We should welcome that; we should not be defensive in response to it. It’s helpful that an honest challenge is presented about the state of the schools in our country, and it’s clear from the report that there is excellent practice right across Wales—initiatives to improve attendance at Pontarddulais comprehensive, curriculum reform in Langstone primary in Newport, and sector-leading numeracy numerous rework in Ysgol y Creuddyn in Conwy. There is excellent practice, but it’s also clear that there continues to be very uneven professional practice too. Estyn reports over half of all secondary schools have teaching and assessment that isn’t good enough—over half. It says that there is too much variation on the teaching of maths and a real problem with teacher recruitment, particularly to teaching maths, science, digital, geography and languages. The Welsh Government is targeting a range of incentives at priority subject areas where there are shortages—in fact, a £15,000 sum for students training to teach maths, chemistry, physics, biology, design, technology, IT, Welsh and modern foreign languages, as well as a range of other targeted measures, and that’s needed because we have a clear problem. Estyn says that, since 2014, the number of students training to be secondary school teachers has declined by nearly a half and, in the most recent year, recruitment is, what they say, 'well below pre-pandemic levels'—a 'significant concern', the report says. And heads report to Estyn that
'the quality of candidates is too often not up to the required standard.'
And that puts pressure on the existing workforce, because they then have to teach often outside of their area of expertise and that adds to retention problems. Let me just quote a very brief section from the chief inspector’s report. He says:
‘Despite recent increases in the starting salary of new entrants to the profession, there are several underlying issues that hinder effective recruitment. These include the relative inflexibility of teachers’ working conditions, a decline in the number of people aged between 20 and 25 and the poor public perception of teaching as a profession.’
And I think we should reflect on this:
‘the poor public perception of teaching as a profession’.
When you consider the public debate about teaching that we’ve had over a generation or more, it’s been a very negative one, and we all know what the power of good teaching is, and can be, and we know teachers who see the job as a vocation, as a calling. I was fortunate to have a number of teachers who made an impact on me, one in particular at Amman Valley comprehensive, as it was called at the time, my A-level politics teacher, Adrian Phillips—and I’m sure colleagues can imagine what I was like as a 17-year-old; much as I’m like today, to be honest, but with a few rougher edges, believe it or not—and he was somebody who harnessed that, who challenged that, who channelled that, and had a profound impact on me, which, over 30 years later, I still cherish and value and think about often, and I’m still in touch with him. Good teachers change lives. Good teachers inspire a generation of people, and I’m not convinced that we’ll inspire a new generation of teachers by taking an instrumental approach. We don’t talk enough about teachers as public servants, teachers as inspirational figures, teachers as people who can lift up others, and that’s what I think we should start talking about again as a motivation for getting people into teaching and for keeping them there.
I’m not overly worried about people leaving teaching; I think that’s a good thing. It’s a tough job and we all know people who’ve just had enough, and it’s good for them and it’s good for the system that they move out to do other things, but we need to be attracting a new generation.
And I think and I’ll finish on this, Llywydd: it’s dangerous to reflect on anecdote, but, as a father of children in the education system, I’ve been struck by how joyless we have made the teaching of some subjects and how joyless we’ve made learning of some subjects, and I think we all know, even in subjects we may not be necessarily inspired by, a good teacher can bring it alive and a bad teacher can kill it to death. I think we've created a system where we teach to a test, we push for a set of results and metrics, and it's killed the joy of learning and the spirit of inquiry too much. So, I think, as part of engaging more people in teaching, we need to talk more about its power to inspire and its power to change. Diolch.
Mae angen adroddiadau arolygwyr arnom ni sy'n cyflwyno cipolwg cynhwysfawr ar ein system addysg yn ei holl ffaeleddau. Fe ddylem ni groesawu hynny; ni ddylem ni fod yn amddiffynnol mewn ymateb iddo. Mae'n ddefnyddiol bod her onest yn cael ei chyflwyno ynglŷn â chyflwr yr ysgolion yn ein gwlad, ac mae'n amlwg o'r adroddiad bod arfer rhagorol ledled Cymru—mentrau i wella presenoldeb yn Ysgol Gyfun Pontarddulais, diwygio'r cwricwlwm yn ysgol gynradd Langstone yng Nghasnewydd, a mentrau ailweithio rhifedd sy'n arwain y sector yn Ysgol y Creuddyn yng Nghonwy. Mae yna ymarfer rhagorol, ond mae hefyd yn amlwg bod yna ymarfer proffesiynol anghyson iawn hefyd. Mae Estyn yn adrodd nad yw dros hanner yr holl ysgolion uwchradd yn ddigon da yn eu haddysgu a'u hasesu—dros hanner. Mae'n dweud bod gormod o amrywiaeth ar addysgu mathemateg a phroblem wirioneddol gyda recriwtio athrawon, yn enwedig o ran dysgu mathemateg, gwyddoniaeth, digidol, daearyddiaeth ac ieithoedd. Mae Llywodraeth Cymru yn targedu ystod o gymhellion at feysydd pwnc blaenoriaeth lle mae prinder—mewn gwirionedd, swm o £15,000 i fyfyrwyr sy'n hyfforddi i ddysgu mathemateg, cemeg, ffiseg, bioleg, dylunio, technoleg, TG, Cymraeg ac ieithoedd tramor modern, yn ogystal ag ystod o fesurau eraill penodol, ac mae angen hynny oherwydd bod gennym ni broblem amlwg. Dywed Estyn, ers 2014, fod nifer y myfyrwyr sy'n hyfforddi i fod yn athrawon ysgol uwchradd wedi gostwng bron i hanner ac, yn y flwyddyn ddiweddaraf, mae recriwtio, yr hyn maen nhw'n ei ddweud, 'ymhell islaw’r lefelau cyn y pandemig'—yn 'bryder sylweddol', meddai'r adroddiad. Ac mae'r penaethiaid yn adrodd wrth Estyn
yn rhy aml...nad yw ansawdd ymgeiswyr yn cyrraedd y safon ofynnol.'
Ac mae hynny'n rhoi pwysau ar y gweithlu presennol, oherwydd mae'n rhaid iddyn nhw addysgu'n aml y tu allan i'w maes arbenigedd ac mae hynny'n ychwanegu at broblemau cadw staff. Gadewch i mi ddyfynnu adran fer iawn o adroddiad y prif arolygydd. Dywed:
'Er gwaethaf y cynnydd diweddar i gyflog cychwynnol newydd-ddyfodiaid i’r proffesiwn, mae sawl mater sylfaenol sy’n llesteirio recriwtio effeithiol. Mae’r rhain yn cynnwys anhyblygrwydd cymharol amodau gwaith athrawon, gostyngiad yn nifer y bobl rhwng 20 a 25 oed a chanfyddiad gwael y cyhoedd o addysgu fel proffesiwn.'
Ac rwy'n credu y dylem ni fyfyrio ar hyn:
'canfyddiad gwael y cyhoedd o addysgu fel proffesiwn'.
Pan fyddwch chi'n ystyried y ddadl gyhoeddus am addysgu a gawsom ni dros genhedlaeth neu fwy, mae wedi bod yn un negyddol iawn, ac rydym ni i gyd yn gwybod beth yw grym addysgu da, a beth y gall fod, ac rydym ni'n adnabod athrawon sy'n gweld y swydd fel galwedigaeth, fel galwad. Roeddwn i'n ffodus i gael nifer o athrawon a wnaeth effaith arnaf, un yn arbennig yn Amman Valley Comprehensive fel y'i gelwid ar y pryd, fy athro gwleidyddiaeth Safon Uwch, Adrian Phillips—ac rwy'n siŵr y gall cyd-Aelodau ddychmygu sut oeddwn i yn 17 oed; yn union fel rydw i heddiw, i fod yn onest, ond ychydig yn arwach, credwch neu beidio—ac roedd yn rhywun a harneisiodd hynny, a heriodd hynny, a sianelodd hynny, a gafodd effaith ddofn arnaf, sydd, dros 30 mlynedd yn ddiweddarach, yn rhywbeth rwy'n dal i'w werthfawrogi a'i drysori ac yn meddwl amdano yn aml, ac rwy'n dal i fod mewn cysylltiad ag ef. Mae athrawon da yn newid bywydau. Mae athrawon da yn ysbrydoli cenhedlaeth o bobl, ac nid wyf yn argyhoeddedig y byddwn yn ysbrydoli cenhedlaeth newydd o athrawon trwy fynd ati o safbwynt gwahanol offerynnau. Nid ydym yn siarad digon am athrawon fel gweision cyhoeddus, athrawon fel ffigyrau ysbrydoledig, athrawon fel pobl sy'n gallu dyrchafu eraill, a dyna beth rwy'n credu y dylem ni ddechrau siarad amdano eto fel cymhelliant i gael pobl i'r proffesiwn addysgu ac i'w cadw yno.
Dydw i ddim yn poeni gormod am bobl sy'n gadael y byd addysg; rwy'n credu bod hynny'n beth da. Mae'n swydd anodd ac rydym ni i gyd yn adnabod pobl sydd wedi cael digon, ac mae'n dda iddyn nhw ac mae'n dda i'r system eu bod nhw'n symud i wneud pethau eraill, ond mae angen i ni fod yn denu cenhedlaeth newydd.
Ac rwy'n meddwl a byddaf yn gorffen ar hyn, Llywydd: mae'n beryglus myfyrio ar straeon, ond, fel tad plant yn y system addysg, rwyf wedi cael fy nharo gan ba mor ddigalon rydym wedi troi rhai pynciau i'w haddysgu a pha mor ddigalon rydym ni wedi troi rhai pynciau i ddysgu amdanyn nhw, ac rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwybod, hyd yn oed mewn pynciau efallai nad ydym ni o reidrwydd yn cael ein hysbrydoli ganddyn nhw, gall athro da ddod ag ef yn fyw a gall athro drwg ei fygu i farwolaeth. Rwy'n credu ein bod ni wedi creu system lle rydym ni'n addysgu i brofi, rydym ni'n gwthio am gyfres o ganlyniadau a metrigau, ac mae wedi lladd gormod ar lawenydd dysgu ac ysbryd ymchwilio. Felly, rwy'n credu, fel rhan o ymgysylltu â mwy o bobl yn y byd addysgu, mae angen i ni siarad mwy am ei rym i ysbrydoli a'i rym i newid. Diolch.
Yr Ysgrifennydd Cabinet nawr i ymateb—Lynne Neagle.
The Cabinet Secretary now to reply—Lynne Neagle.
Thank you very much, Llywydd. Obviously, there were a lot of points there that I've listened to carefully. I'm not going to be able to respond to them all, but I'll try and pick up on the main ones.
Tom, like Jenny Rathbone said, I think you read a different report, and can I say to you very clearly that, for me, the Estyn report and my speech are all about taking responsibility, and I will never shirk our responsibility to deliver the best possible education for our children and young people? I really do regret that, unlike Peter Fox, you didn't focus on a much more balanced assessment of the report and chose to parrot the usual points that you make, which are actually inaccurate. It is not a solely skills-based curriculum; it is a curriculum that involves skills and knowledge, and the reality is that you need both of those things in order for children and young people to succeed.
Cefin Campbell, thank you for your contribution and your acknowledgement of the work of the teaching profession. Obviously, I am really concerned about the messages in the report about attendance, and I can say to you absolutely that we are not waiting 10 years to restore our attendance levels to what they need to be. That's why I announced £8.8 million to tackle the attendance challenges that we face. A lot of that money will go on family engagement officers who will work directly with children and families to tackle those barriers into education. We've got lots of them already, and we are seeing really good evidence of their work, and that additional funding will enable us to really build on and enhance that work.
Several Members have made really important points about recruitment and retention, and I just wanted to say that I do take those issues incredibly seriously. I think it's important to note that they are not just issues that are unique to Wales. This is a problem that we are seeing across the world, actually. We are doing well on primary recruitment. It is much more challenging in secondary recruitment, for those specialist subjects in particular, and we are also having challenges recruiting to Welsh language teaching, which we absolutely have to address.
I have announced the new strategic workforce plan, which we are going to be working on in a holistic way to look at the range of challenges that we're facing across the board, and they all feed into this. It's about well-being, it's about behaviour, it's about attendance. I do agree very much with what Lee said about the status of the teaching profession and the difference that I get between what we hear in this Chamber about the negative aspects of this and what I get when I go out and talk to school leaders and teachers. I've had quite a few teachers and heads say to me, 'Best job in the world,' and it is really inspirational. We have to draw on that, because I think teaching is a vocation. It has changed—it's not just about transmitting information to children and young people any more; it is about that range of support wrapped around children and young people. We have got the research on the incentive payments, and, obviously, we need to evaluate those, but we will also be looking at what more we can do in this space and looking at international good practice to tackle these challenges as well.
Cefin, you raised specific concerns, as did Heledd, around the Welsh language, and, on the Welsh language, there were concerns in the report that were very important, that need serious consideration, particularly in English-medium schools. We've got work to do there. It's a key part of our new curriculum, enhancing what we're offering through Hwb. We're also investing lots in enhancing the skills of our practitioners to teach through the medium of Welsh, but we are going to have to have a step change to deliver that legislation, and we're all committed to working on that.
Peter and a number of other Members made points about the quality of teaching, and thank you again, Peter, for your balanced contribution, and for welcoming the positives about well-being, and a number of Members have mentioned the positives around early years as well. Estyn are currently undertaking a thematic review considering how well schools are teaching. That will provide us with more information to help with our work in this space. We're continuing to invest around £35 million every year in the professional development of the workforce, and in this coming year, this will involve £13.5 million directly to schools to invest in professional learning. And as I said in my speech, we are establishing a new national body for professional learning and leadership, which I hope will help with a more coherent offer in that space. And on top of that, we've got our national support programmes. I've introduced national support on curriculum design and assessment, which responds to the concerns some schools have raised about curriculum development, and we also have national programmes on support for literacy and numeracy as well.
If I can just turn to Jane Dodds's points about poverty, I know this is something you feel very passionately about. I think we have a good record in Wales of supporting children who are living in poverty in schools, and, as you'll have seen in the Estyn report, the work that schools are doing in that space is commended. We're already investing over £13 million in the school essentials grant. That's a demand-led grant and we do promote the uptake of that grant, as well as our offer around school food, which is really important. We've also recently funded poverty-proofing pilots to work in schools, and we support the Children in Wales work around training on the impact of poverty in schools. But that goes along, then, with our funding for the PDG, which is being protected to make sure that we can focus specifically on those pupils, and we also have a partnership with the Education Endowment Foundation to tackle those issues around poverty. But that is, obviously, going to continue to be a focus for us as we aim to close the attainment gap.
And I can see, Llywydd, that I am out of time. I tried to respond to some of the points in the round. If I can just thank everybody for their contributions, and I do welcome us having our feet held to the fire on this report. As Lee said, it's important we have that warts-and-all feedback, and I do take that seriously and will continue to work with Estyn, with our local authorities and with our school leaders and teachers to tackle these issues. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Yn amlwg, roedd yna lawer o bwyntiau yn y fan yna rwyf wedi gwrando arnyn nhw'n ofalus. Dydw i ddim yn mynd i allu ymateb iddyn nhw i gyd, ond fe wna i geisio ymdrin â'r prif rai.
Tom, fel y dywedodd Jenny Rathbone, rwy'n credu eich bod chi wedi darllen adroddiad gwahanol, ac a gaf i ddweud wrthych chi'n glir iawn, i mi, mae adroddiad Estyn a fy araith i gyd yn ymwneud â chymryd cyfrifoldeb, ac fe fyddaf i byth yn osgoi'r cyfrifoldeb sydd arnom i ddarparu'r addysg orau bosibl i'n plant a'n pobl ifanc? Rwyf wir yn gresynu, yn wahanol i Peter Fox, nad oeddech chi wedi canolbwyntio ar asesiad llawer mwy cytbwys o'r adroddiad a'ch bod wedi dewis nodi'r pwyntiau arferol rydych chi'n eu gwneud, sy'n anghywir mewn gwirionedd. Nid yw'n gwricwlwm sy'n seiliedig ar sgiliau yn unig; mae'n gwricwlwm sy'n cynnwys sgiliau a gwybodaeth, a'r gwir yw bod angen y ddau beth hynny er mwyn i blant a phobl ifanc lwyddo.
Cefin Campbell, diolch am eich cyfraniad a'ch cydnabyddiaeth o waith y proffesiwn addysgu. Yn amlwg, rwy'n bryderus iawn am y negeseuon yn yr adroddiad am bresenoldeb, a gallaf ddweud wrthych chi'n sicr nad ydym yn aros 10 mlynedd i adfer ein lefelau presenoldeb i'r hyn y mae angen iddyn nhw fod. Dyna pam y cyhoeddais £8.8 miliwn i fynd i'r afael â'r heriau presenoldeb rydym yn eu hwynebu. Bydd llawer o'r arian hwnnw yn mynd ar swyddogion ymgysylltu â theuluoedd a fydd yn gweithio'n uniongyrchol gyda phlant a theuluoedd i fynd i'r afael â'r rhwystrau hynny rhag addysg. Mae gennym lawer ohonyn nhw eisoes, ac rydym yn gweld tystiolaeth dda iawn o'u gwaith, a bydd y cyllid ychwanegol hwnnw'n ein galluogi ni i adeiladu ar y gwaith hwnnw a'i wella.
Mae sawl Aelod wedi gwneud pwyntiau pwysig iawn ynglŷn â recriwtio a chadw, ac roeddwn i eisiau dweud fy mod i'n cymryd y materion hynny o ddifrif. Rwy'n credu ei bod yn bwysig nodi nad materion sy'n unigryw i Gymru yn unig ydyn nhw. Mae hon yn broblem rydym yn ei gweld ledled y byd, mewn gwirionedd. Rydym yn gwneud yn dda o ran recriwtio cynradd. Mae recriwtio uwchradd yn llawer mwy heriol, i'r pynciau arbenigol hynny yn arbennig, ac rydym hefyd yn wynebu heriau o ran recriwtio i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, y mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â nhw yn sicr.
Rwyf wedi cyhoeddi'r cynllun gweithlu strategol newydd, yr ydym yn mynd i fod yn gweithio arno mewn ffordd gyfannol i edrych ar yr ystod o heriau rydym yn eu hwynebu drwyddi draw, ac maen nhw i gyd yn bwydo i mewn i hyn. Mae'n ymwneud â llesiant, mae'n ymwneud ag ymddygiad, mae'n ymwneud â phresenoldeb. Rwy'n cytuno'n fawr â'r hyn a ddywedodd Lee am statws y proffesiwn addysgu a'r gwahaniaeth a gaf rhwng yr hyn rydym yn ei glywed yn y Siambr hon am yr agweddau negyddol ar hyn a'r hyn rwy'n ei gael pan fyddaf yn mynd allan i siarad ag arweinwyr ysgol ac athrawon. Mae cryn dipyn o athrawon a phenaethiaid wedi dweud wrthyf, 'Y swydd orau yn y byd,' ac mae'n wirioneddol ysbrydoledig. Mae'n rhaid i ni ddefnyddio hynny, oherwydd rwy'n credu bod addysgu yn alwedigaeth. Mae wedi newid—nid yw'n ymwneud â throsglwyddo gwybodaeth i blant a phobl ifanc yn unig mwyach; mae'n ymwneud â'r ystod honno o gymorth cofleidiol i blant a phobl ifanc. Mae gennym yr ymchwil ar y taliadau cymhelliant, ac, yn amlwg, mae angen i ni werthuso'r rheini, ond byddwn ni hefyd yn edrych ar beth mwy y gallwn ni ei wneud yn y maes hwn ac edrych ar arferion da rhyngwladol i fynd i'r afael â'r heriau hyn hefyd.
Cefin, fe wnaethoch chi godi pryderon penodol, fel y gwnaeth Heledd, ynglŷn â'r Gymraeg, ac, o ran y Gymraeg, roedd yna bryderon yn yr adroddiad a oedd yn bwysig iawn, y mae angen eu hystyried o ddifrif, yn enwedig mewn ysgolion cyfrwng Saesneg. Mae gennym waith i'w wneud yno. Mae gwella'r hyn rydym yn ei gynnig trwy Hwb yn rhan allweddol o'n cwricwlwm newydd. Rydym hefyd yn buddsoddi llawer i wella sgiliau ein hymarferwyr i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, ond bydd yn rhaid i ni gael newid sylweddol i gyflwyno'r ddeddfwriaeth honno, ac rydym i gyd wedi ymrwymo i weithio ar hynny.
Gwnaeth Peter a nifer o Aelodau eraill bwyntiau am ansawdd addysgu, a diolch eto, Peter, am eich cyfraniad cytbwys, ac am groesawu'r pethau cadarnhaol am lesiant, ac mae nifer o Aelodau wedi sôn am y pethau cadarnhaol ynghylch y blynyddoedd cynnar hefyd. Ar hyn o bryd, mae Estyn yn cynnal adolygiad thematig sy'n ystyried pa mor dda mae ysgolion yn addysgu. Bydd hwnnw'n rhoi mwy o wybodaeth i ni i helpu gyda'n gwaith yn y maes hwn. Rydym yn parhau i fuddsoddi tua £35 miliwn bob blwyddyn yn natblygiad proffesiynol y gweithlu, ac yn y flwyddyn sydd i ddod, bydd £13.5 miliwn yn cael ei roi'n uniongyrchol i ysgolion i fuddsoddi mewn dysgu proffesiynol. Ac fel y dywedais yn fy araith, rydym yn sefydlu corff cenedlaethol newydd ar gyfer dysgu ac arweinyddiaeth broffesiynol, yr wyf yn gobeithio y bydd yn helpu gyda chynnig mwy cydlynol yn y maes hwnnw. Ac ar ben hynny, mae gennym ein rhaglenni cymorth cenedlaethol. Rwyf wedi cyflwyno cymorth cenedlaethol ar ddylunio ac asesu'r cwricwlwm, sy'n ymateb i'r pryderon y mae rhai ysgolion wedi'u codi am ddatblygu'r cwricwlwm, ac mae gennym hefyd raglenni cenedlaethol ar gymorth ar gyfer llythrennedd a rhifedd hefyd.
Os gallaf droi at bwyntiau Jane Dodds am dlodi, rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth rydych chi'n teimlo'n angerddol iawn amdano. Rwy'n credu bod gennym ni hanes da yng Nghymru o ran cefnogi plant sy'n byw mewn tlodi mewn ysgolion, ac, fel y byddwch wedi'i weld yn adroddiad Estyn, mae'r gwaith mae ysgolion yn ei wneud yn y maes hwnnw yn cael ei ganmol. Rydym eisoes yn buddsoddi dros £13 miliwn yn y grant hanfodion ysgol. Mae hwnnw'n grant sy'n cael ei arwain gan alw ac rydym yn hyrwyddo'r defnydd o'r grant hwnnw, yn ogystal â'n cynnig o ran bwyd ysgol, sy'n bwysig iawn. Yn ddiweddar, rydym hefyd wedi ariannu cynlluniau treialu diogelu rhag tlodi i weithio mewn ysgolion, ac rydym yn cefnogi gwaith Plant yng Nghymru o ran hyfforddiant ar effaith tlodi mewn ysgolion. Ond mae hynny'n mynd ochr yn ochr, wedyn, â'n cyllid ar gyfer y grant datblygu disgyblion, sy'n cael ei ddiogelu i wneud yn siŵr y gallwn ni ganolbwyntio'n benodol ar y disgyblion hynny, ac mae gennym ni hefyd bartneriaeth â'r Sefydliad Gwaddol Addysgol i fynd i'r afael â'r materion hynny sy'n ymwneud â thlodi. Ond mae hynny, yn amlwg, yn mynd i barhau i fod yn ffocws i ni wrth i ni anelu at gau'r bwlch cyrhaeddiad.
A gallaf weld, Llywydd, fod fy amser ar ben. Fe wnes i geisio ymateb i rai o'r pwyntiau. Os gallaf ddiolch i bawb am eu cyfraniadau, ac rwy'n croesawu ein bod ni'n cael ein dwyn i gyfrif ar yr adroddiad hwn. Fel y dywedodd Lee, mae'n bwysig ein bod ni'n cael yr adborth hwnnw, y da a'r drwg, ac rwy'n cymryd hynny o ddifrif a byddaf yn parhau i weithio gydag Estyn, gyda'n hawdurdodau lleol a chyda'n harweinwyr ysgol a'n hathrawon i fynd i'r afael â'r materion hyn. Diolch.
Diolch. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad i welliant 1. Felly, mi wnawn ni ohirio'r holl bleidleisiau o dan yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.
Thank you. The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] There are objections to amendment 1. Therefore, we will defer all voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio ac, oni bai bod tri Aelod yn gofyn i fi ganu'r gloch, mi wnawn ni symud yn syth i'r bleidlais gyntaf, ac mae'r bleidlais honno ar eitem 6, y ddadl ar yr ail gyllideb atodol 2024-25. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig yn enw Jane Hutt. Agorwch y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, 23 yn ymatal a neb yn erbyn. Felly, mae'r gyllideb yna wedi ei chymeradwyo.
That brings us to voting time and, unless three Members wish for the bell to be rung, we will move directly to our first vote, and that vote is on item 6, the debate on the second supplementary budget 2024-25. I call for a vote on the motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 24, 23 abstentions and none against. Therefore, the supplementary budget is agreed.
Eitem 6. Dadl: Ail Gyllideb Atodol 2024-2025: O blaid: 24, Yn erbyn: 0, Ymatal: 23
Derbyniwyd y cynnig
Item 6. Debate: The Second Supplementary Budget 2024-25: For: 24, Against: 0, Abstain: 23
Motion has been agreed
Eitem 7 sydd nesaf, y ddadl ar adroddiad blynyddol Estyn 2023-24. Mae'r bleidlais gyntaf ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 22, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
Item 7 is next, the debate on the Estyn annual report 2023-24. The first vote is on amendment 1 tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 22, no abstentions, 25 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Eitem 7. Dadl: Adroddiad Blynyddol Estyn 2023-24. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Paul Davies: O blaid: 22, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7. Debate: The Estyn Annual Report 2023-24. Amendment 1, tabled in the name of Paul Davies: For: 22, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 2 sydd nesaf, a gyflwynwyd eto yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 22, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Mae gwelliant 2 wedi ei wrthod.
Amendment 2 is next, again tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 22, no abstentions, 25 against. Amendment 2 is not agreed.
Eitem 7. Dadl: Adroddiad Blynyddol Estyn 2023-24. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Paul Davies: O blaid: 22, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7. Debate: The Estyn Annual Report 2023-24. Amendment 2, tabled in the name of Paul Davies: For: 22, Against: 25, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 3 sydd nesaf, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 23, neb yn ymatal, 24 yn erbyn. Felly mae'r gwelliant wedi ei wrthod.
Amendment 3 is next, and this was tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. Close the vote. In favour 23, no abstentions, 24 against. Therefore, the amendment is not agreed.
Eitem 7. Dadl: Adroddiad Blynyddol Estyn 2023-24. Gwelliant 3, cyflwynwyd yn enw Heledd Fychan: O blaid: 23, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7. Debate: The Estyn Annual Report 2023-24. Amendment 3, tabled in the name of Heledd Fychan: For: 23, Against: 24, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Mae'r bleidlais olaf ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 47, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
The final vote is on the motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 47, no abstentions, and none against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 7. Dadl: Adroddiad Blynyddol Estyn 2023-24. Cynnig: O blaid: 47, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 7. Debate: The Estyn Annual Report 2023-24. Motion: For: 47, Against: 0, Abstain: 0
Motion has been agreed
Dyna ni. Dyna ddiwedd ar y pleidleisio a diwedd ar ein gwaith ni am heno. Diolch yn fawr.
That concludes voting for today, and brings our business to a close. Thank you.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:18.
The meeting ended at 18:18.