Y Cyfarfod Llawn
Plenary
15/12/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I need to set out a few points. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting and those are set out on your agenda.
Yr eitem gyntaf ar gyfer y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Huw Irranca-Davies.
The first item this afternoon is questions to the Minister for Finance and Local Government, and the first question is from Huw Irranca-Davies.
1. Pa ystyriaeth y mae'r Gweinidog yn ei rhoi i alluogi Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol i fuddsoddi'n weithredol mewn cynhyrchu ynni ac effeithlonrwydd ynni wrth ddyrannu cyllid i'r portffolio newid hinsawdd? OQ57354
1. What consideration does the Minister give to enabling the Welsh Government and local authorities to actively invest in energy generation and energy efficiency when allocating funding to the climate change portfolio? OQ57354
Our recently published Net Zero Wales plan sets out our targets relating to energy and energy efficiency. This plan was supported by an initial allocation of £200 million, and further measures will be set out in the draft budget, which will be published later this month.
Mae ein cynllun Cymru Sero Net a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn nodi ein targedau mewn perthynas ag ynni ac effeithlonrwydd ynni. Cefnogwyd y cynllun hwn gan ddyraniad cychwynnol o £200 miliwn, a bydd mesurau pellach yn cael eu nodi yn y gyllideb ddrafft, a fydd yn cael ei chyhoeddi yn ddiweddarach y mis hwn.
Minister, I really welcome that initial response. There's no doubting the Welsh Government's ambitions on behalf of the people of Wales. But one of the interesting things, when we look at this aspect of taking a stake in energy generation and energy efficiency, is that very often you will see—and I would support this as a co-operative member—the idea of share models, where you could involve members of the public, but it tends to go to a certain type of member of the public, if you know what I mean. One of the biggest ways we can get involvement is by either Welsh Government or local authorities actually being that stakeholder on behalf of local people. Are there particular barriers that we can break down or are there ways in which we can make it easier and encourage local authorities to be an active party in energy-generation schemes particularly?
Weinidog, rwy'n croesawu eich ymateb cychwynnol yn fawr. Nid oes unrhyw amheuaeth ynglŷn ag uchelgeisiau Llywodraeth Cymru ar ran pobl Cymru. Ond un o'r pethau diddorol, wrth ystyried yr agwedd hon o gael cyfran mewn cynhyrchiant ynni ac effeithlonrwydd ynni, yw y byddwch yn aml yn gweld—a byddwn yn cefnogi hyn fel aelod cydweithredol—y syniad o fodelau cyfranddaliadau, lle gallech gynnwys aelodau'r cyhoedd, ond mae'n tueddu i ymwneud â math penodol o aelod o'r cyhoedd, os mynnwch. Un o'r ffyrdd mwyaf y gallwn gynnwys pobl yw drwy sicrhau bod naill ai Llywodraeth Cymru neu awdurdodau lleol yn rhanddeiliad ar ran pobl leol. A oes rhwystrau penodol y gallwn eu chwalu neu a oes ffyrdd y gallwn ei gwneud yn haws ac annog awdurdodau lleol i gymryd rhan weithredol mewn cynlluniau cynhyrchu ynni yn arbennig?
Yes, this is a really important issue and a particular area of interest, I know, for the local government decarbonisation strategy panel. That panel was set up in November 2020, and even with everything that was going on with the pandemic, they've still met more than 13 times now to explore ways in which to best support local government to undertake those decarbonisation initiatives that are so necessary.
Welsh Government has given £0.5 million funding to the Welsh Local Government Association to develop a support programme for local authorities to enable them to maximise resources and avoid duplication and that's been an important part of ensuring that local authorities are working together on this important agenda.
Our policy on ownership of energy generation sets out how every effort should be made to maximise the benefit for the people of Wales when developing energy projects here in Wales, with opportunities for local ownership to be promoted. And I'm really pleased to say that we have initiated, funded and supported four regional energy strategies that will start to identify the scale of the change needed in order to reach a low-carbon energy system and those have absolutely been co-developed by regional partners, and local authorities are really important as part of that.
At a local level, we are piloting local area energy planning in Conwy and Newport at the moment to identify the actions needed to decarbonise the local energy system, and I think all of this speaks to the important role that local authorities can and do play in this agenda.
Ie, mae hwn yn fater pwysig iawn a gwn ei fod yn faes o ddiddordeb penodol i'r panel strategaeth datgarboneiddio llywodraeth leol. Sefydlwyd y panel hwnnw ym mis Tachwedd 2020, a hyd yn oed gyda phopeth a oedd yn digwydd gyda’r pandemig, maent yn dal i fod wedi cyfarfod dros 13 gwaith bellach i archwilio'r ffyrdd gorau o gynorthwyo llywodraeth leol i gyflawni’r mentrau datgarboneiddio hynny sydd mor angenrheidiol.
Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi £0.5 miliwn o gyllid i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru er mwyn datblygu rhaglen gymorth i awdurdodau lleol i'w galluogi i sicrhau bod ganddynt gymaint o adnoddau â phosibl ac i osgoi dyblygu ac mae hynny wedi bod yn rhan bwysig o sicrhau bod awdurdodau lleol yn gweithio gyda'i gilydd ar yr agenda bwysig hon.
Mae ein polisi ar berchnogaeth ar gynhyrchiant ynni yn nodi sut y dylid gwneud pob ymdrech i sicrhau'r budd mwyaf i bobl Cymru wrth ddatblygu prosiectau ynni yma yng Nghymru, gyda chyfleoedd i hyrwyddo perchnogaeth leol. Ac rwy'n falch iawn o ddweud ein bod wedi cychwyn, wedi ariannu ac wedi cefnogi pedair strategaeth ynni ranbarthol a fydd yn dechrau nodi maint y newid sydd ei angen er mwyn cyrraedd system ynni carbon isel ac mae'r rheini'n sicr wedi'u cyd-ddatblygu gan bartneriaid rhanbarthol, ac mae awdurdodau lleol yn rhan wirioneddol bwysig o hynny.
Ar lefel leol, rydym yn treialu cynlluniau peilot cynllunio ynni ardal leol yng Nghonwy a Chasnewydd ar hyn o bryd i nodi'r camau sydd eu hangen i ddatgarboneiddio'r system ynni leol, a chredaf fod hyn oll yn dyst i'r rôl bwysig y gall ac y mae awdurdodau lleol yn ei chwarae yn yr agenda hon.
Because of the target you set yourself, Minister, which you outlined at the beginning of your contribution, how are you working with the UK Government and local authorities to increase the take-up and educate on heat pumps in Wales, please? Thank you.
Oherwydd y targed a osodoch i chi'ch hun, Weinidog, a amlinellwyd gennych ar ddechrau eich cyfraniad, sut rydych yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ac awdurdodau lleol i gynyddu nifer y bobl sy'n manteisio ar bympiau gwres yng Nghymru, ac i addysgu pobl amdanynt, os gwelwch yn dda? Diolch.
Well, I'm not sure that that's an issue for finance or local government questions, I'm afraid, Llywydd. But I will ask my colleague the Minister for Climate Change, perhaps, to write to Laura Anne Jones with those details, because those aren't conversations that I'm party to myself.
Wel, Lywydd, mae arnaf ofn nad wyf yn siŵr a yw hwn yn fater ar gyfer cwestiynau cyllid neu lywodraeth leol. Ond efallai y caf ofyn i fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Newid Hinsawdd, ysgrifennu at Laura Ann Jones gyda'r manylion hynny, gan nad wyf yn rhan o'r sgyrsiau hynny fy hun.
2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am effeithiolrwydd y cynllun buddsoddi i arbed? OQ57348
2. Will the Minister provide an update on the effectiveness of the invest-to-save scheme? OQ57348
The invest-to-save scheme programme continues to provide support for a range of change initiatives that are being undertaken across the Welsh public and third sectors. Since 2009, the fund has made investments approaching £200 million in value.
Mae rhaglen y cynllun buddsoddi i arbed yn parhau i ddarparu cymorth ar gyfer ystod o fentrau newid sy'n cael eu cyflawni ar draws y sector cyhoeddus a'r trydydd sector yng Nghymru. Ers 2009, mae'r gronfa wedi buddsoddi gwerth bron i £200 miliwn.
Can I thank the Minister for that response? I fully support the use of invest-to-save—it is a sensible way forward, especially when it reduces fixed costs. Can the Minister give an example of a successful invest-to-save scheme that has been extended to other areas, and how they expect it to achieve, and what has been learnt from that extension?
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hymateb? Rwy'n llwyr gefnogi'r defnydd o gynlluniau buddsoddi i arbed—mae'n ffordd synhwyrol ymlaen, yn enwedig pan fydd yn lleihau costau sefydlog. A all y Gweinidog roi enghraifft o gynllun buddsoddi i arbed llwyddiannus sydd wedi'i ymestyn i feysydd eraill, a sut y maent yn disgwyl iddo gyflawni, a pha wersi a ddysgwyd o'u hymestyn felly?
I have to say, Llywydd, that Mike Hedges has always been a really, really strong proponent of invest-to-save, recognising the value that it brings. And I think we do have some really good examples of projects that are doing exactly what Mike Hedges has outlined—for example, the electronic patient records. That was a project that removes the need for storage space, and also enables a much more efficient way to access patient information, and it saves the need then for those files to be transported across geographic locations—a great project that, of course, is having an impact elsewhere now in the NHS. And I would also include our theatre stock control system project as an example. It creates efficiencies through maintaining economic stock levels and increasing the security around the storage of items. And then, also, our nurse recruitment programmes, which are also saving on the cost of recruitment of agency staff. But I am always aware that good practice doesn't always travel well. So, we've been working with Cardiff University to identify the barriers and enablers to ensuring that the good practice does spread in the way that Mike Hedges has outlined.
Mae'n rhaid imi ddweud, Lywydd, fod Mike Hedges bob amser wedi cefnogi cynlluniau buddsoddi i arbed yn gryf iawn, gan gydnabod y gwerth a ddaw yn eu sgil. A chredaf fod gennym enghreifftiau da iawn o brosiectau sy'n gwneud yn union yr hyn y mae Mike Hedges wedi'i amlinellu—er enghraifft, y cofnodion electronig am gleifion. Roedd hwnnw'n brosiect sy'n cael gwared ar yr angen am le i storio cofnodion, ac sydd hefyd yn darparu ffordd fwy effeithlon o lawer o gael gafael ar wybodaeth cleifion, ac mae'n arbed yr angen wedyn i'r ffeiliau hynny gael eu cludo rhwng lleoliadau daearyddol—prosiect gwych sydd, wrth gwrs, yn cael effaith mewn mannau eraill yn y GIG erbyn hyn. A byddwn hefyd yn cynnwys prosiect ein system ar gyfer rheoli stoc theatr fel enghraifft. Mae'n creu arbedion effeithlonrwydd drwy gynnal lefelau stoc economaidd a chynyddu diogelwch mewn perthynas â storio eitemau. Ac yna hefyd, ein rhaglenni recriwtio nyrsys, sydd hefyd yn arbed ar gost recriwtio staff asiantaeth. Ond rwyf bob amser yn ymwybodol nad yw arferion da bob amser yn teithio'n dda. Felly, rydym wedi bod yn gweithio gyda Phrifysgol Caerdydd i nodi'r rhwystrau a'r galluogwyr i sicrhau bod yr arferion da'n lledaenu yn y ffordd a amlinellwyd gan Mike Hedges.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, Peter Fox.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Peter Fox.
Diolch, Llywydd, and good afternoon, Minister. Minister, the recent emergence of the omicron variant has unfortunately created more uncertainty for all of us. And whilst I sincerely hope that this isn't the case, potentially there are a difficult few months ahead. Understandably, governments and scientists are trying to understand the implications of the variant on public health, but talk of looming restrictions is creating a lot of anxiety amongst businesses at a time when many were hoping to use the Christmas period to make up for some of their lost income over the past two years. This period is particularly important for our hospitality sector and the jobs that this additional demand supports. We have already seen that this uncertainty and anxiety is already starting to have an adverse effect—bars and restaurants have been hit by a wave of cancellations in recent weeks, whilst our vital tourism businesses are also fearing the impact of restrictions.
The First Minister said yesterday that if—. Oh, excuse me—iPad. The First Minister said yesterday that if further restrictions are required over the coming weeks, the Welsh Government would consider providing additional business support over and above what might be provided by the UK Government Minister. Could you outline what this support may look like, to help ease any concerns that businesses may currently have about the future? Also, businesses urgently need priority on the future of non-domestic rate relief, with many facing a cliff-edge return to 100 per cent liability in April 2022. Minister, I'm sure you're considering extending the NDR holiday to help businesses through the latter part of the pandemic. Will this be included in your upcoming budget? Could you also provide assurances to businesses that a transitional approach will be taken when any future support scheme eventually comes to an end?
Diolch, Lywydd, a phrynhawn da, Weinidog. Weinidog, yn anffodus, mae ymddangosiad diweddar amrywiolyn omicron wedi creu mwy o ansicrwydd i bob un ohonom. Ac er fy mod yn mawr obeithio fel arall, mae ychydig fisoedd anodd o'n blaenau o bosibl. Yn ddealladwy, mae llywodraethau a gwyddonwyr yn ceisio deall goblygiadau'r amrywiolyn i iechyd y cyhoedd, ond mae sôn am gyfyngiadau ar y gorwel yn creu llawer o bryder ymysg busnesau, ar adeg pan oedd llawer yn gobeithio defnyddio cyfnod y Nadolig i adennill rhywfaint o'r incwm y maent wedi'i golli dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Mae'r cyfnod hwn yn arbennig o bwysig i'n sector lletygarwch a'r swyddi y mae'r galw ychwanegol hwn yn eu cefnogi. Rydym eisoes wedi gweld bod yr ansicrwydd a'r pryder eisoes yn dechrau cael effaith andwyol—mae bariau a bwytai wedi cael eu taro gan don o bobl yn canslo dros yr wythnosau diwethaf, tra bod ein busnesau twristiaeth hanfodol hefyd yn ofni effaith unrhyw gyfyngiadau.
Dywedodd y Prif Weinidog ddoe os—. O, esgusodwch fi—iPad. Dywedodd y Prif Weinidog ddoe, os bydd angen cyfyngiadau pellach dros yr wythnosau nesaf, y byddai Llywodraeth Cymru yn ystyried darparu cymorth ychwanegol i fusnesau y tu hwnt i’r hyn y gallai Gweinidog Llywodraeth y DU ei ddarparu. A allwch amlinellu sut olwg fydd ar y cymorth hwn, er mwyn helpu i leddfu unrhyw bryderon a allai fod gan fusnesau ar hyn o bryd ynglŷn â'r dyfodol? Hefyd, mae busnesau angen blaenoriaeth ar ddyfodol rhyddhad ardrethi annomestig, gyda nifer ohonynt yn wynebu dychweliad trychinebus i atebolrwydd 100 y cant ym mis Ebrill 2022. Weinidog, rwy'n siŵr eich bod yn ystyried ymestyn y seibiant ardrethi busnes annomestig i helpu busnesau drwy ran ddiwethaf y pandemig. A fydd hyn yn cael ei gynnwys yn eich cyllideb sydd ar y ffordd? A allwch roi sicrwydd i fusnesau hefyd y byddwch yn defnyddio dull gweithredu trosiannol pan ddaw unrhyw gynllun cymorth yn y dyfodol i ben maes o law?
I thank Peter Fox for those questions, and I particularly would recognise everything that he said about the importance of this time of the year to those businesses, particularly in the retail and hospitality sectors. I just want to reassure Peter Fox that I have been having discussions with the First Minister and with my colleague the Minister for Economy in terms of what support may be necessary to provide to business in recognition of the impact that the coronavirus pandemic continues to have on businesses here in Wales. I'm not in a position, unfortunately, to outline the specific package of funding that we might be looking at at this point; I just want to reassure you that those discussions are actively ongoing at the moment with colleagues. I have had the opportunity to hear directly from the Federation of Small Businesses, at one of our recent partnership meetings, and they were very clear in the need to support business. I also had the opportunity to meet the Welsh Retail Consortium when I was preparing for the budget. So, I've had really good opportunities to hear directly the concerns of business.
And, of course, non-domestic rates were very much a part of those conversations, and, again, just to provide reassurance to Peter Fox and those in the business sector, I will have more to say in this regard in the budget, which we'll be publishing on Monday. So, there's not too much longer to wait for that, but I am really proud of what we've been able to achieve through our support via business rates here in Wales, because, of course, across the border, those businesses in retail, hospitality and leisure were starting to pay their rates in the summer of this year, whereas our businesses here have had a whole year's relief, which I think has been really excellent and, of course, helps us in this particularly challenging time of the year.
Diolch i Peter Fox am ei gwestiynau, a byddwn yn cydnabod yn arbennig popeth a ddywedodd am bwysigrwydd yr adeg hon o'r flwyddyn i'r busnesau hynny, yn enwedig yn y sectorau manwerthu a lletygarwch. Hoffwn roi sicrwydd i Peter Fox fy mod wedi bod yn cael trafodaethau gyda’r Prif Weinidog a fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr Economi, ynglŷn â pha gymorth y gallai fod angen ei ddarparu i fusnesau i gydnabod yr effaith y mae pandemig y coronafeirws yn parhau i’w chael ar fusnesau yma yng Nghymru. Yn anffodus, nid wyf mewn sefyllfa i amlinellu'r pecyn cyllid penodol y gallem fod yn ei ystyried ar hyn o bryd; ond hoffwn roi sicrwydd i chi fod y trafodaethau hynny'n mynd rhagddynt ar hyn o bryd gyda fy nghyd-Aelodau. Cefais gyfle i glywed yn uniongyrchol gan y Ffederasiwn Busnesau Bach, yn un o'n cyfarfodydd partneriaeth yn ddiweddar, ac roeddent yn dweud yn glir iawn fod angen cefnogi busnesau. Cefais gyfle hefyd i gyfarfod â Chonsortiwm Manwerthu Cymru pan oeddwn yn paratoi ar gyfer y gyllideb. Felly, rwyf wedi cael cyfleoedd da iawn i wrando ar bryderon busnesau yn uniongyrchol.
Ac wrth gwrs, roedd ardrethi annomestig yn rhan fawr o'r sgyrsiau hynny, ac unwaith eto, hoffwn roi sicrwydd i Peter Fox a'r rheini yn y sector busnes y bydd gennyf fwy i'w ddweud ar hyn yn y gyllideb, y byddwn yn ei chyhoeddi ddydd Llun. Felly, nid oes gormod o amser i aros tan hynny, ond rwy'n wirioneddol falch o'r hyn rydym wedi gallu'i gyflawni drwy ein cymorth drwy ardrethi busnes yma yng Nghymru, oherwydd, wrth gwrs, dros y ffin, roedd busnesau manwerthu, lletygarwch a hamdden yn dechrau talu ardrethi yn ystod yr haf eleni, tra bod ein busnesau yma wedi cael blwyddyn gyfan o ryddhad, sydd wedi bod yn wirioneddol wych yn fy marn i, ac wrth gwrs, mae'n gymorth i ni ar yr adeg arbennig o heriol hon o'r flwyddyn.
I thank you for those responses, and it sounds like there might be some positive news. I'm sure I'm not going to get too much out of you in regard to the budget, but I will try. So, thank you for that response.
Of course, it's not just the economy that is facing an uncertain time, but our health and social care sectors too. There are already huge amounts of pressure as we all know. We only have to look at the current waiting times for treatment, which have increased substantially during the pandemic. And whilst services are doing their very best to respond to the challenges, and I don't doubt the scale of the task ahead, the new variant is only going to add to their workload. One way of helping to free up capacity in health services is to ensure that people needing social care can access the support that they need within the community or specialist services. However, as we've all heard over the past few months, there is a significant backlog within the sector, with an unacceptable number of people waiting to be moved out of the hospital to home or into a community care facility. Whilst councils and their staff have done a fantastic job in dealing with the impact of the pandemic, it's clear that they will need more support over the coming months. Many are already facing huge overspends in adult and children's services, and this will only add to the financial pressures facing our vital front-line services. Minister, will you provide councils with the sufficient uplift they need in the local government settlement so that they can respond to current and future pressures, and how will the budget allocate the substantial consequential funding that is flowing to Wales as a result of recent announcements about social care elsewhere in the UK?
Furthermore, we also need a long-term, ambitious plan to ensure parity between health and social care so we don't find ourselves in this situation again and to improve recruitment and retention rates. To steer us in the right direction, the Welsh Conservatives have called for all social care workers to be paid a minimum of £10 an hour, and I hope that Plaid's position remains the same in that regard. Minister, how will your budget start addressing the mismatch between social care and health in Wales?
Diolch am eich ymatebion, ac mae'n swnio fel pe gallai fod rhywfaint o newyddion cadarnhaol. Rwy'n siŵr nad wyf am gael llawer o wybodaeth gennych am y gyllideb, ond rwyf am geisio. Felly, diolch am eich ymateb.
Wrth gwrs, nid yr economi yn unig sy'n wynebu cyfnod ansicr, ond ein sectorau iechyd a gofal cymdeithasol hefyd. Mae llawer o bwysau eisoes, fel y gŵyr pob un ohonom. Nid oes ond rhaid inni edrych ar yr amseroedd aros cyfredol ar gyfer triniaethau, sydd wedi cynyddu'n sylweddol yn ystod y pandemig. Ac er bod gwasanaethau'n gwneud eu gorau glas i ymateb i'r heriau, ac nid oes unrhyw amheuaeth gennyf ynghylch maint y dasg sydd o'n blaenau, ni fydd yr amrywiolyn newydd ond yn ychwanegu at eu llwyth gwaith. Un ffordd o helpu i ryddhau rhywfaint o gapasiti yn y gwasanaethau iechyd yw sicrhau bod pobl sydd angen gofal cymdeithasol yn gallu cael mynediad at y cymorth sydd ei angen arnynt yn y gymuned, neu wasanaethau arbenigol. Fodd bynnag, fel y mae pob un ohonom wedi clywed dros yr ychydig fisoedd diwethaf, mae ôl-groniad sylweddol yn y sector, gyda nifer annerbyniol o bobl yn aros i gael eu symud allan o'r ysbyty i'w cartref neu i gyfleuster gofal cymunedol. Er bod cynghorau a'u staff wedi gwneud gwaith gwych yn ymdrin ag effaith y pandemig, mae'n amlwg y bydd angen mwy o gymorth arnynt dros y misoedd nesaf. Mae llawer eisoes yn wynebu gorwariant enfawr mewn gwasanaethau plant ac oedolion, a bydd hyn yn ychwanegu at y pwysau ariannol sy'n wynebu ein gwasanaethau rheng flaen hanfodol. Weinidog, a wnewch chi roi'r codiad digonol sydd ei angen ar gynghorau yn y setliad llywodraeth leol fel y gallant ymateb i bwysau cyfredol a phwysau yn y dyfodol, a sut y bydd y gyllideb yn dyrannu'r cyllid canlyniadol sylweddol a ddaw i Gymru o ganlyniad i gyhoeddiadau diweddar ynghylch gofal cymdeithasol mewn rhannau eraill o'r DU?
Yn ychwanegol at hynny, mae angen cynllun hirdymor, uchelgeisiol arnom hefyd i sicrhau cydraddoldeb rhwng iechyd a gofal cymdeithasol fel na fydd y sefyllfa hon yn codi eto ac er mwyn gwella cyfraddau recriwtio a chadw. Er mwyn ein llywio i'r cyfeiriad cywir, mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi galw am dâl o £10 yr awr fan lleiaf i bob gweithiwr gofal cymdeithasol, ac rwy'n gobeithio bod safbwynt Plaid Cymru yn dal i fod yr un fath yn hynny o beth. Weinidog, sut y bydd eich cyllideb yn dechrau mynd i’r afael â’r gwahaniaeth rhwng gofal cymdeithasol ac iechyd yng Nghymru?
Thank you for raising this important issue. I'll begin by referring to our in-year position in terms of the additional support that we've provided to local authorities in respect of the coronavirus pandemic and the huge pressures it's placing on social care in particular. You'll be familiar with the £42 million social care pressures funding that we've provided, in addition to the social care recovery fund of a further £40 million allocated to local authorities, to help the sector meet the ongoing pressures. However, Peter Fox did refer to the ongoing issues in regard to children's services and adult social care, and also the need to add to that to support carers. I just want to reassure Peter Fox that my officials are in discussion with the treasurers of local government to understand the sum of that pressure, but I intend to write imminently to the leader of the WLGA to set out the envelope of further funding to support local authorities in that regard in this financial year.
Looking ahead to the budget, which will be published on Monday, and not wanting to say too much more in detail, I would just set out what we've set out all along, which is that social care and health will be priorities alongside the wider local government pressures in terms of the budget, which we will be publishing on Monday—so, not too much longer now before we get to share the detail of those plans with you.
Diolch am godi'r mater pwysig hwn. Rwyf am ddechrau drwy gyfeirio at ein sefyllfa yn ystod y flwyddyn gyda'r cymorth ychwanegol rydym wedi'i ddarparu i awdurdodau lleol mewn perthynas â phandemig y coronafeirws a'r pwysau enfawr y mae'n ei roi ar ofal cymdeithasol yn benodol. Fe fyddwch yn gyfarwydd â'r cyllid gwerth £42 miliwn rydym wedi'i ddarparu ar gyfer mynd i'r afael â'r pwysau ar ofal cymdeithasol, yn ychwanegol at y gronfa adfer gofal cymdeithasol a ddyrannodd £40 miliwn pellach i awdurdodau lleol, i helpu'r sector i ymdopi â'r pwysau parhaus. Fodd bynnag, cyfeiriodd Peter Fox at y materion parhaus mewn perthynas â gwasanaethau plant a gofal cymdeithasol oedolion, yn ogystal â'r angen i ychwanegu at hynny er mwyn cefnogi gofalwyr. Hoffwn roi sicrwydd i Peter Fox fod fy swyddogion yn trafod â thrysoryddion llywodraeth leol i ddeall hyd a lled y pwysau hwnnw, ond rwy’n bwriadu ysgrifennu ar unwaith at arweinydd CLlLC i nodi’r amlen o gyllid pellach i gefnogi awdurdodau lleol gyda hynny yn y flwyddyn ariannol hon.
Wrth edrych tuag at y gyllideb, a gaiff ei chyhoeddi ddydd Llun, a heb fod eisiau manylu gormod, hoffwn ddweud yr hyn rydym wedi'i ddweud bob amser, sef y bydd gofal cymdeithasol ac iechyd yn flaenoriaethau ochr yn ochr â'r pwysau ehangach ar lywodraeth leol yn y gyllideb, y byddwn yn ei chyhoeddi ddydd Llun—felly, nid oes gormod o amser cyn y gallwn rannu manylion y cynlluniau hynny gyda chi.
Thanks for that, again, Minister. I think the overspend that local authorities are facing with children and adult care is around £50 million at the moment.
Moving on to my last point, Minister, the uncertain times that we again face will only exacerbate the issues that families across Wales are already facing. Now, I know this is an issue that spans across Government, but I would like to focus on what additional support will be in next week's budget that will help to ease the burdens facing families. There were some broadly welcome things in the co-operation agreement, for example, the commitment to expand childcare to two-year-olds, which was also in the Welsh Conservative manifesto. However, the time for words is over, and now we need to see immediate action. Will your budget provide the funding necessary to kick start the expansion of this free childcare to help families over the coming months? However, the agreement was, unfortunately, a little light on detail in places, so we need to see a wider package of support for people and families.
A way to help people's finances is to deliver a council tax freeze, for at least the next two years, putting more money into people's pockets. Will the Welsh Government use some of the substantial expected additional funding to provide local authorities with the capacity to meet cost pressures and to freeze council tax? In addition, house prices in Wales have risen faster than in any other part of the UK. We need to do more to help people onto the housing ladder, as well as building the high-quality social homes we desperately need in Wales, enabling aspiration and providing people with the security that they need. Will you work to cut land transaction tax rates, scrapping it for first-time buyers and raising the threshold to £250,000? And will you provide a longer term funding settlement to the housing support grant to kick start social home building? Finally, can you also commit to ensuring that there will be no rise in Welsh rates of income tax for the duration of the Senedd term, as part of your spending plans? Thank you, Minister.
Diolch am hynny, unwaith eto, Weinidog. Credaf fod y gorwariant y mae awdurdodau lleol yn ei wynebu gyda gofal plant ac oedolion oddeutu £50 miliwn ar hyn o bryd.
Gan symud ymlaen at fy mhwynt olaf, Weinidog, bydd y cyfnod ansicr rydym yn ei wynebu unwaith eto yn gwaethygu'r problemau y mae teuluoedd ledled Cymru eisoes yn eu hwynebu. Nawr, gwn fod hwn yn fater sy'n ymwneud â phob rhan o'r Llywodraeth, ond hoffwn ganolbwyntio ar ba gymorth ychwanegol fydd yng nghyllideb yr wythnos nesaf er mwyn helpu i leddfu'r beichiau sy'n wynebu teuluoedd. Roedd rhai pethau i'w croesawu yn y cytundeb cydweithio at ei gilydd, er enghraifft yr ymrwymiad i ehangu gofal plant i gynnwys plant dwy oed, a oedd hefyd yn rhan o faniffesto'r Ceidwadwyr Cymreig. Fodd bynnag, mae'r amser ar gyfer siarad drosodd, ac mae angen inni weld camau gweithredu ar unwaith. A fydd eich cyllideb yn darparu'r cyllid sydd ei angen er mwyn rhoi hwb i'r broses o ehangu gofal plant am ddim fel y gellir helpu teuluoedd dros y misoedd nesaf? Fodd bynnag, yn anffodus, roedd y cytundeb braidd yn brin o fanylion mewn mannau, felly mae angen inni weld pecyn cymorth ehangach i bobl a theuluoedd.
Un ffordd o helpu cyllid pobl yw rhewi'r dreth gyngor, am y ddwy flynedd nesaf o leiaf, gan roi mwy o arian ym mhocedi pobl. A fydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio peth o'r cyllid ychwanegol sylweddol a ddisgwylir i roi'r gallu i awdurdodau lleol ymdopi â phwysau costau a rhewi'r dreth gyngor? Yn ogystal, mae prisiau tai yng Nghymru wedi codi’n gyflymach nag unrhyw ran arall o’r DU. Mae angen inni wneud mwy i helpu pobl i gamu ar yr ysgol dai, yn ogystal ag adeiladu'r cartrefi cymdeithasol o ansawdd uchel y mae eu hangen yn enbyd yng Nghymru, gan alluogi dyhead a darparu'r diogelwch sydd ei angen ar bobl. A wnewch chi weithio i dorri cyfraddau treth trafodiadau tir, cael ei gwared ar gyfer prynwyr tro cyntaf a chodi'r trothwy i £250,000? Ac a wnewch chi ddarparu setliad cyllid mwy hirdymor i'r grant cymorth tai er mwyn rhoi hwb i'r gwaith o adeiladu cartrefi cymdeithasol? Yn olaf, a wnewch chi hefyd ymrwymo i sicrhau na fydd cyfraddau treth incwm Cymru yn codi drwy gydol tymor y Senedd, fel rhan o'ch cynlluniau gwariant? Diolch, Weinidog.
Thank you to Peter Fox for that series of questions, all of which will become clear when the budget is published on Monday. But I do want to respond to some of those issues, particularly around the co-operation agreement. We've worked very carefully and closely with Plaid Cymru to ensure that those items within the co-operation agreement are funded, and that they are deliverable. So, we've been very careful in that kind of forensic work to ensure that the co-operation agreement is deliverable and is seamless, really, with our overall budget.
And, then, I think, I need to put the budget for next year within some kind of context, because, yes, we have had a significant uplift in the first year of the three-year spending review, but then the next two years are very, very tight after that. And, I think that we need to see that initial first-year uplift within context, because it's only a large increase if you actually split out all of the COVID funding that we've had for this financial year. If you take away all the additional COVID funding we've had this year, our budget next year is actually lower than this year, and I think that we need to bear that in mind, given the fact that COVID isn't going away and we're seeing that very much reflected in the challenges now that we're facing with the new strain, the new variant. I do think that context is everything, really, for the budget. But I hope that colleagues will be pleased with what they see that I'm able to provide when it is laid on Monday. Thank you.
Diolch i Peter Fox am y gyfres honno o gwestiynau, a bydd pob un ohonynt yn dod yn glir pan gyhoeddir y gyllideb ddydd Llun. Ond hoffwn ymateb i rai o'r materion hynny, yn enwedig ynglŷn â'r cytundeb cydweithio. Rydym wedi gweithio'n agos ac yn ofalus gyda Phlaid Cymru i sicrhau bod yr eitemau yn y cytundeb cydweithio'n cael eu hariannu, a bod modd eu cyflawni. Felly, rydym wedi bod yn ofalus iawn gyda'r math hwnnw o waith fforensig i sicrhau bod y cytundeb cydweithio'n gyflawnadwy a'i fod yn rhan ddi-dor, mewn gwirionedd, o'n cyllideb gyffredinol.
Ac yna credaf fod angen imi roi'r gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf mewn rhyw fath o gyd-destun, oherwydd, do, rydym wedi cael codiad sylweddol ym mlwyddyn gyntaf yr adolygiad o wariant tair blynedd, ond mae'r ddwy flynedd wedyn yn dynn eithriadol. A chredaf fod angen inni ystyried y codiad cychwynnol yn y flwyddyn gyntaf yn ei gyd-destun, gan nad yw ond yn gynnydd mawr os ydych yn rhannu'r holl gyllid COVID rydym wedi'i gael ar gyfer y flwyddyn ariannol hon. Os ydych yn diystyru'r holl gyllid COVID ychwanegol a gawsom eleni, mae ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf yn is nag eleni mewn gwirionedd, a chredaf fod angen inni gofio hynny, o ystyried y ffaith nad yw COVID yn diflannu a gwelwn hynny'n cael ei adlewyrchu'n fawr yn yr heriau rydym yn eu hwynebu yn awr gyda'r straen newydd, yr amrywiolyn newydd. Credaf fod cyd-destun yn hollbwysig mewn perthynas â'r gyllideb. Ond rwy'n gobeithio y bydd fy nghyd-Aelodau'n fodlon ar yr hyn y gwelant y gallaf ei ddarparu pan gyflwynir y gyllideb ddydd Llun. Diolch.
Llefarydd Plaid Cymru nawr, Llyr Gruffydd.
Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Ydy, mae omicron yn taflu cysgod mawr dros Gymru'r Nadolig yma onid yw, ac, er na allwn ni ragweld efallai yn union beth fydd goblygiadau'r amrywiolyn i iechyd y cyhoedd ac i'r NHS, rydym ni eisoes yn gweld ei effaith e, onid ydym, er enghraifft, ar y sector lletygarwch, fel gwnaethoch chi gydnabod yn gynharach. So, i ddilyn i fyny ar eich ateb blaenorol chi, a allwch chi esbonio pam nad ydych chi, fel Gweinidog cyllid, yn bwriadu rhyddhau rhagor o gyllid i gefnogi'r sector lletygarwch nawr? Oherwydd mae'r ergyd a'r effaith i'r busnesau yna yn cael eu teimlo ar hyn o bryd wrth inni siarad. Dyw dweud, 'Arhoswch tan i fi gyhoeddi fy nghyllideb ddydd Llun' ddim yn datrys y broblem, oherwydd ymrwymiadau gwariant o fis Ebrill nesaf ymlaen fydd y rheini.
Thank you very much, Llywydd. Yes, omicron is casting a long shadow over Wales this Christmas, and although we can't predict exactly what the implications of the variant will be for the NHS and for public health, we are already seeing its impact, for example, on the hospitality sector, as you recognised earlier. So, to expand on your previous response, can you explain why you, as finance Minister, don't intend to release more funding to support the hospitality sector now? Because the impact on those businesses is being felt now, as we speak. Saying, 'Well, wait until I publish my budget on Monday' doesn't solve the problem, because those are expenditure commitments from April onwards.
Absolutely. Apologies if I wasn't clear. We are currently thinking, today, about what additional funding might be necessary for businesses to support them through this immediate period ahead. So, prior to coming to this session, my most recent meeting was with the First Minister, talking about what support businesses might need, and then we've got further discussions planned with the Minister for Economy. So, these are really live discussions and I recognise the urgency of it. That's separate, I think, to the budget, which will be published next Monday, which then looks ahead from April onwards. But just to provide that reassurance that these discussions in respect of business support are very much live at the moment.
Yn sicr. Ymddiheuriadau os nad oeddwn yn glir. Ar hyn o bryd, rydym yn ystyried, heddiw, pa arian ychwanegol y gallai fod ei angen ar fusnesau i'w cefnogi drwy'r cyfnod nesaf hwn. Felly, cyn dod i'r sesiwn hon, cefais fy nghyfarfod diweddaraf gyda'r Prif Weinidog, a buom yn sôn am y cymorth y gallai fod ei angen ar fusnesau, ac yna mae trafodaethau pellach ar y gweill gennym gyda Gweinidog yr Economi. Felly, mae'r rhain yn drafodaethau byw iawn ac rwy'n cydnabod brys y sefyllfa. Rwy'n credu bod hynny ar wahân i'r gyllideb, a fydd yn cael ei chyhoeddi ddydd Llun nesaf, ac a fydd yn edrych ar y cyfnod o fis Ebrill ymlaen. Ond hoffwn roi sicrwydd fod y trafodaethau ar gymorth i fusnesau yn fyw iawn ar hyn o bryd.
Dyna fe. Wel, diolch am y sicrwydd hynny. Dwi’n meddwl bod pob un ohonom ni’n gobeithio bydd modd darparu’r gefnogaeth sydd ei hangen mor fuan ag sy’n bosibl.
Ond, rŷn ni i gyd, wrth gwrs, yn cofio sut wnaeth Llywodraeth San Steffan anwybyddu cais Cymru i estyn taliadau ffyrlo pan aethon ni i mewn i’r firebreak y llynedd, a dim ond ar ôl i Loegr fynd i mewn i firebreak wedyn y gwnaethon nhw gyflwyno’r gefnogaeth i ni yma yn sgil hynny. Nawr, fe allem ni, wrth gwrs, fod yn wynebu sefyllfa debyg dros y misoedd nesaf. Felly, gaf i ofyn pa drafodaethau ydych chi fel Gweinidog wedi’u cael gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig er mwyn sicrhau bod trigolion Cymru ddim yn cael eu cosbi a ddim yn methu allan ar gefnogaeth gan y Trysorlys yn Llundain petai ni’n gorfod cymryd camau yn fan hyn sy’n wahanol, wrth gwrs, i'r rhai, efallai, bydd y Llywodraeth Geidwadol yn Lloegr yn eu cymryd?
Well, thank you for that reassurance. I think each and every one of us hopes that we can provide the necessary support as soon as possible.
But we all, of course, remember how the Westminster Government ignored Wales's request to extend furlough payments when we entered the firebreak last year, and it was only after England went into a firebreak that they actually provided that support to us here in Wales as a result of that. Now, we could, of course, be facing a similar situation over the next few months. So, can I ask you what discussions you as Minister have had with the UK Government in order to ensure that the residents of Wales aren't punished and don't miss out on support from the Treasury in London if we were to take steps here that are different to those that the Conservative Government in England may take?
Yes, absolutely. So, I think it would be absolutely unacceptable if we found ourselves in a position, as we were when we introduced the firebreak previously in the pandemic, where the UK Government didn’t provide additional financial support, but as soon as it needed to take similar measures, all of a sudden furlough was there and available. That situation is absolutely unacceptable. We don’t know where this pandemic will take us and what measures might be necessary over the months ahead, so I think that having a clear framework with the UK Government as to when funding should be available and under what circumstances is vital.
You’ll be aware that the First Minister wrote, alongside the First Minister of Scotland, to the UK Government on precisely this issue. My understanding is they haven’t yet had a response, so I’ve written this morning, again, to the Chief Secretary of the Treasury, outlining that particular issue and the need for assurances there. But then, also, raising the issue of a COVID guarantee again, because in the last financial year, we negotiated a COVID guarantee, which gave us a global sum for COVID expenditure, which allowed us to plan, allowed us to make the most of opportunities, and allowed us to understand the risks that we were facing, because we knew that overall sum that we would receive. Even though it kept changing throughout the year, it was at least a good start. So, we’re asking for that to be reinstated in light of the current situation, and I hope it’s something that the UK Government will agree to, because it seems just a reasonable flexibility that they would be able to provide us with.
Yn sicr. Felly, credaf y byddai'n gwbl annerbyniol pe byddem mewn sefyllfa, fel y digwyddodd pan wnaethom gyflwyno'r cyfnod atal byr yn gynharach yn y pandemig, pan na ddarparodd Llywodraeth y DU unrhyw gymorth ariannol ychwanegol, ond cyn gynted â bod angen iddynt gymryd camau tebyg, roedd y cynllun ffyrlo ar gael yn sydyn iawn. Mae'r sefyllfa honno'n gwbl annerbyniol. Nid ydym yn gwybod beth i ddisgwyl gyda'r pandemig hwn a pha fesurau a allai fod yn angenrheidiol dros y misoedd i ddod, felly credaf fod cael fframwaith clir gyda Llywodraeth y DU ynghylch pryd y dylai cyllid fod ar gael ac o dan ba amgylchiadau yn gwbl hanfodol.
Fe fyddwch yn ymwybodol fod y Prif Weinidog wedi ysgrifennu, ochr yn ochr â Phrif Weinidog yr Alban, at Lywodraeth y DU ar yr union fater hwn. Fy nealltwriaeth i yw nad ydynt wedi cael ymateb eto, felly rwyf wedi ysgrifennu eto y bore yma at Brif Ysgrifennydd y Trysorlys yn amlinellu'r mater penodol hwnnw a'r angen am sicrwydd yn hynny o beth. Ond wedyn hefyd, gan godi mater gwarant COVID eto, oherwydd yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, gwnaethom negodi gwarant COVID, a roddodd swm craidd i ni ar gyfer gwariant COVID, a ganiataodd inni gynllunio, a ganiataodd inni wneud y gorau o gyfleoedd, ac a ganiataodd inni ddeall y risgiau roeddem yn eu hwynebu, gan ein bod yn ymwybodol o'r cyfanswm y byddem yn ei dderbyn. Er iddo barhau i newid drwy gydol y flwyddyn, roedd yn ddechrau da o leiaf. Felly, rydym yn gofyn am adfer y warant hynny yng ngoleuni'r sefyllfa bresennol, ac rwy'n gobeithio ei fod yn rhywbeth y bydd Llywodraeth y DU yn cytuno i'w wneud, gan ei fod i'w weld yn hyblygrwydd rhesymol y byddent yn gallu ei ddarparu i ni.
Ond nid dim ond gwrthod ffyrlo pan oedd Cymru wir ei angen e sydd yn fy mhoeni i, Gweinidog; mae’r modd mympwyol y mae’r Ceidwadwyr yn trin Cymru i’w weld mewn meysydd ariannu eraill, hefyd, wrth gwrs. Mae sgandal HS2 a gwrthod biliynau o bunnau a ddylai ddod i Gymru—pres mae’r Alban a Gogledd Iwerddon yn ei gael, wrth gwrs—yn enghraifft arall, fel hefyd mae’r modd y maen nhw wedi torri’u gair ar ariannu Ewropeaidd, gyda cholli cannoedd o filiynau o bunnau a fyddai wedi dod i Gymru, ond sydd bellach yn cael ei bocedu gan San Steffan. Does dim ffocws strategol i’r gronfa ffyniant cyffredin—eto, rhywbeth sy’n gweithredu ar fympwy’r Canghellor yn Downing Street. Mae yna batrwm yn fan hyn, onid oes? Patrwm sy’n cael ei adlewyrchu ar draws Llywodraeth San Steffan.
Nawr, dwi’n gwybod eich bod chi mor rhwystredig â fi oherwydd yr effaith trawsnewidiol y byddai’r cyllid yma yn ei gael petai yn ein cyrraedd ni, ond gaf i ofyn, felly: beth yn fwy allwch chi fel Llywodraeth ac y gallwn ni fel Senedd ei wneud i sicrhau bod Cymru yn cael yr arian sy’n ddyledus i ni a’n bod ni’n cael ein trin yn decach gan Lywodraeth San Steffan?
But it's not just rejecting furlough when Wales really needed it that worries me, Minister; the arbitrary way in which the Conservatives treat Wales in other areas of funding is also apparent. The HS2 scandal and the rejection of billions of pounds that should come to Wales—money that Scotland and Northern Ireland are receiving, of course—is another example, as is the way they've broken their word on European funding, with the loss of hundreds of millions of pounds that would have come to Wales, but is now being pocketed by Westminster. There is no strategic focus to the shared prosperity fund—again, something that operates according to the whim of the Chancellor in Downing Street. And there's a pattern here, isn't there? A pattern that is being reflected across the Westminster Government.
Now, I know that you're as frustrated as I am because of the transformational impact that this funding would have if we were to receive it, but can I ask, therefore: what more can you as a Government do and can we as a Senedd do in order to ensure that Wales receives the money owed to us, and that we are treated more fairly by the Westminster Government?
I think that the Senedd is always at its best when we find areas where we can all agree on and, previously, we have been able to find some cross-party and cross-Senedd support for various issues when we’ve needed to press the Treasury, and certainly within the context Brexit. So, I think there’s a lot we can do together to press these points about fairness, about ensuring that the statement of funding policy is more than just a document, that it actually is brought to life and is stuck to. So, we’re trying to work through that with Treasury.
I think that any efforts that UK Government can make to ensure that the new inter-governmental relations structure works would be important. And the finest place that they can do that, and the most important, would be through the finance structures. So, all of those points that you’ve described—HS2, European funding and so on—will be important. We can go on and talk about coal tips funding, for example. Even though we made really strong arguments, supported by Welsh society more widely, about the fact that coal tip funding should come from the UK Government as it predates devolution—all of those arguments were well made—that wasn’t the case and, of course, now you’ll have to see how we reflect funding for coal tips in the budget next week. But when we look at that, remember that that’s funding that we can’t be spending on infrastructure in areas for which we believe we are genuinely responsible. So, I couldn't really disagree with anything that Llyr Gruffydd has set out in his question there. And, if we can find ways to work together to put that pressure on the UK Government to do the right thing, then I'm always happy to look for ways to do that.
Credaf fod y Senedd bob amser ar ei gorau pan ddown o hyd i feysydd y gall pob un ohonom gytuno arnynt, ac yn y gorffennol, rydym wedi gallu dod o hyd i gefnogaeth drawsbleidiol ar draws y Senedd i amryw o faterion pan oedd angen inni bwyso ar y Trysorlys, ac yn sicr yng nghyd-destun Brexit. Felly, credaf fod llawer y gallwn ei wneud gyda'n gilydd i bwysleisio'r pwyntiau hyn ynglŷn â thegwch, ynglŷn â sicrhau bod y datganiad o bolisi ariannu yn fwy na dogfen yn unig, a'i fod yn cael ei wireddu ac y cedwir ato. Felly, rydym yn ceisio gweithio drwy hynny gyda'r Trysorlys.
Credaf y byddai unrhyw ymdrechion y gallai Llywodraeth y DU eu gwneud i sicrhau bod y strwythur cysylltiadau rhynglywodraethol newydd yn gweithio yn bwysig. A'r lle gorau y gallant wneud hynny, a'r lle pwysicaf, fyddai drwy'r strwythurau cyllid. Felly, bydd yr holl bwyntiau hynny a nodwyd gennych—HS2, cyllid Ewropeaidd ac ati—yn bwysig. Gallwn fynd ymlaen i sôn am gyllid tomenni glo, er enghraifft. Er inni gyflwyno dadleuon cryf iawn, a gefnogwyd gan y gymdeithas ehangach yng Nghymru, ynghylch y ffaith y dylai cyllid tomenni glo ddod gan Lywodraeth y DU gan fod hynny'n rhagflaenu datganoli—gwnaed yr holl ddadleuon hynny'n dda—ni ddigwyddodd hynny, ac wrth gwrs, bydd yn rhaid ichi weld yn awr sut rydym yn adlewyrchu cyllid ar gyfer tomenni glo yn y gyllideb yr wythnos nesaf. Ond pan edrychwn ar hynny, cofiwch fod hwnnw'n gyllid na allwn ei wario ar seilwaith mewn meysydd y credwn ein bod yn gyfrifol amdanynt go iawn. Felly, ni allwn anghytuno ag unrhyw beth a nodwyd gan Llyr Gruffydd yn ei gwestiwn, a dweud y gwir. Ac os gallwn ddod o hyd i ffyrdd o weithio gyda'n gilydd i roi pwysau ar Lywodraeth y DU i wneud y peth iawn, rwyf bob amser yn barod i edrych am ffyrdd o wneud hynny.
3. Pa gymorth ariannol y bydd y Gweinidog yn ei roi i awdurdodau lleol i'w galluogi i ddarparu gwasanaethau dros fisoedd y gaeaf? OQ57372
3. What financial support will the Minister provide to local authorities to enable them to deliver services over the coming winter months? OQ57372
Funding is provided through the unhypothecated local government settlement to support the delivery of services all year. This increased by 3.8 per cent this financial year. The Welsh Government is also providing funding through the local government hardship fund and has announced social care pressures funding of £42 million.
Darperir cyllid drwy'r setliad llywodraeth leol sydd heb ei neilltuo i gefnogi darpariaeth gwasanaethau drwy'r flwyddyn. Cafwyd cynnydd o 3.8 y cant yn y cyllid hwn yn y flwyddyn ariannol hon. Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn darparu cyllid drwy gronfa galedi llywodraeth leol ac mae wedi cyhoeddi £42 miliwn o gyllid ar gyfer mynd i'r afael â'r pwysau ar ofal cymdeithasol.
Thank you, Minister, for your response, and I also listened carefully to your responses to Peter Fox's questions in relation to social care a moment ago and, as you mentioned then, noting some of the in-year additional funding that you've already provided to councils in Wales. But I'd like to just push this a little further, if I may, this afternoon. As we've noted, one of the best ways our councils can best support our health service at this time is to ensure that we have sufficient capacity in care homes and domiciliary care to release space in hospital beds. And, of course, we've seen in previous years that you've provided funding to support this extra pressure during the winter, and that is really welcomed. But, from my own experience, the sooner a council knows what additional funding they may be receiving to help manage those winter pressures, the better. And, of course, it's not a case of winter is coming; winter is here, and we're right in the middle of it. So, in light of this, Minister, what assurances can you give to councils that they'll receive this adequate winter pressures funding soon, so that they can plan to support our health service in a timely manner over the coming months? Thank you.
Diolch am eich ymateb, Weinidog, a gwrandewais yn ofalus hefyd ar eich ymatebion i gwestiynau Peter Fox mewn perthynas â gofal cymdeithasol eiliad yn ôl, ac fel y dywedoch chi ar y pryd, gan nodi peth o'r cyllid ychwanegol yn ystod y flwyddyn rydych eisoes wedi'i ddarparu i gynghorau yng Nghymru. Ond hoffwn wthio hyn ychydig ymhellach y prynhawn yma, os caf. Fel rydym wedi'i nodi, un o'r ffyrdd gorau y gall ein cynghorau gefnogi ein gwasanaeth iechyd ar yr adeg hon yw drwy sicrhau bod gennym gapasiti digonol mewn cartrefi gofal a gofal cartref i ryddhau lle mewn gwelyau ysbyty. Ac wrth gwrs, rydym wedi gweld mewn blynyddoedd blaenorol eich bod wedi darparu cyllid i gefnogi'r pwysau ychwanegol hwn yn ystod y gaeaf, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr. Ond yn fy mhrofiad i, gorau po gyntaf y bydd cyngor yn gwybod pa gyllid ychwanegol y gallent fod yn ei dderbyn i helpu i reoli'r pwysau ychwanegol hwnnw yn ystod y gaeaf. Ac wrth gwrs, nid yw'n fater o fod y gaeaf ar ei ffordd; mae'r gaeaf yma, ac rydym yn ei ganol. Felly, o gofio hyn, Weinidog, pa sicrwydd y gallwch ei roi i gynghorau y byddant yn cael y cyllid digonol hwn ar gyfer pwysau'r gaeaf yn fuan, fel y gallant gynllunio i gefnogi ein gwasanaeth iechyd mewn modd amserol dros y misoedd nesaf? Diolch.
Yes. I just want to reiterate the points, really, that I made in response to Peter Fox, that our officials are working really, really closely with treasurers to understand the precise sum of money that local government will need in order to undertake all of the social care work that they need to—in adult social care and children's services. And, whilst that work is going on, I'm seeking, really, to provide local government with a letter of comfort so that they can get on and spend to a certain point without having to worry about the work progressing between treasurers and officials, really. So, I'm hoping that letter can be sent more or less imminently, or certainly very soon, so that they have that level of reassurance. Because I know it is a matter of stress for local government and local government leaders, which is something I can help with, and I want to do so quickly.
Ie. Hoffwn ailadrodd y pwyntiau a wneuthum mewn ymateb i Peter Fox, fod ein swyddogion yn gweithio’n agos iawn gyda thrysoryddion i ddeall faint yn union o arian y bydd ei angen ar lywodraeth leol er mwyn ymgymryd â’r holl waith gofal cymdeithasol y mae angen iddynt ei wneud—ym maes gofal cymdeithasol oedolion a gwasanaethau plant. Ac wrth i'r gwaith hwnnw fynd rhagddo, rwy'n ceisio rhoi llythyr o gysur i lywodraeth leol, mewn gwirionedd, fel y gallant fwrw iddi a gwario hyd at bwynt penodol heb orfod poeni am y gwaith sy'n mynd rhagddo rhwng trysoryddion a swyddogion. Felly, rwy'n gobeithio y gellir anfon y llythyr hwnnw fwy neu lai ar unwaith, neu'n sicr cyn bo hir, er mwyn rhoi'r lefel honno o sicrwydd iddynt. Oherwydd gwn fod hwn yn fater sy'n peri straen i lywodraeth leol ac arweinwyr llywodraeth leol, ac mae hynny'n rhywbeth y gallaf helpu gydag ef, a hoffwn wneud hynny'n gyflym.
Minister, I'm really pleased to see that the winter fuel support scheme is now in place, enabling Welsh councils to help those in their communities who are vulnerable to meet the cost of keeping their homes warm this winter. How else is the Welsh Government working with local authorities to support their communities over the coming period, especially in light of the Bevan Foundation's findings that nearly two in five Welsh households are unable to afford more than the basics?
Weinidog, rwy'n falch iawn o weld bod y cynllun cymorth tanwydd gaeaf bellach ar waith, gan alluogi cynghorau Cymru i helpu'r rheini yn eu cymunedau sy'n agored i niwed i dalu i gadw eu cartrefi'n gynnes y gaeaf hwn. Sut arall y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i gefnogi eu cymunedau dros y cyfnod sy'n dod, yn enwedig yng ngoleuni canfyddiadau Sefydliad Bevan nad yw bron i ddwy o bob pum aelwyd yng Nghymru yn gallu fforddio mwy na'r pethau sylfaenol?
Thank you for raising that, and, of course, the Bevan Foundation report was a difficult read, really, in terms of ensuring that we do understand the level of pressures that many families are facing, and these pressures are only getting more difficult with the cost of living increases, the cost of fuel and so forth, and all of the challenges that surround families during the pandemic. So, we've worked really closely with local government and I'm so grateful to them for being able to deliver our winter fuel support scheme when they're doing so much else at the same time. So, hats off to them for creating the capacity to do that.
We're looking to support families in a whole range of ways, including the additional funding we've provided through our discretionary assistance fund. So, that's a £25.4 million fund, which includes an extra £10.5 million this year, and that's there to support people who are facing financial hardship, and we've increased the number of times that people can access that fund over the course of the year. And that will be really, really important in supporting those families and individuals who have been affected by the withdrawal of the universal credit £20 uplift. So, I would just commend that fund to colleagues and invite you to find out more about that fund so that you can direct your constituents, who might be struggling, to that fund, because it's certainly there to help everybody who finds themselves in a situation of need. It's a relatively light-touch kind of fund to try and get that money to people who need it as quickly as possible.
Diolch am godi hynny, ac wrth gwrs, roedd adroddiad Sefydliad Bevan yn anodd ei ddarllen mewn gwirionedd, o ran sicrhau ein bod yn deall lefel y pwysau y mae llawer o deuluoedd yn ei wynebu, ac mae'r pwysau'n gwaethygu wrth i gostau byw gynyddu, cost tanwydd ac ati, a'r holl heriau sy'n amgylchynu teuluoedd yn ystod y pandemig. Felly, rydym wedi gweithio'n agos iawn gyda llywodraeth leol ac rwy'n hynod ddiolchgar iddynt am allu cyflawni ein cynllun cymorth tanwydd gaeaf a hwythau'n gwneud cymaint yn barod. Felly, rwy'n eu canmol am greu'r capasiti i wneud hynny.
Rydym yn awyddus i gefnogi teuluoedd mewn ystod eang o ffyrdd, gan gynnwys y cyllid ychwanegol rydym wedi'i ddarparu drwy ein cronfa cymorth dewisol. Felly, mae honno'n gronfa gwerth £25.4 miliwn, sy'n cynnwys £10.5 miliwn ychwanegol eleni, ac mae ar gael i gefnogi pobl sy'n wynebu caledi ariannol, ac rydym wedi cynyddu'r nifer o weithiau y gall pobl gael mynediad at y gronfa honno yn ystod y flwyddyn. A bydd hynny'n wirioneddol bwysig wrth gefnogi'r teuluoedd a'r unigolion yr effeithiwyd arnynt yn sgil cael gwared ar y cynnydd o £20 yn y credyd cynhwysol. Felly, hoffwn gymeradwyo'r gronfa honno i fy nghyd-Aelodau a'ch gwahodd i ddarganfod mwy am y gronfa honno fel y gallwch dynnu sylw eich etholwyr, a allai fod yn ei chael hi'n anodd, at y gronfa honno, oherwydd yn sicr, mae ar gael i helpu pawb sydd mewn angen. Mae'n gronfa gymharol syml er mwyn ceisio darparu'r arian hwnnw i bobl sydd ei angen cyn gynted â phosibl.
Minister, during 10 years of Tory austerity cutting public services funding, local authorities have reorganised, restructured and made all efficiencies they could possibly make. They've become so lean that any new pressures, for example because of adverse weather, pay awards or new legislation, put them at risk of not being able to provide front-line services. Some legislation, such as taking on the responsibly of establishing advisory bodies for sustainable urban drainage or the additional learning needs legislation, was deemed cost neutral, but some councils no longer have the in-house resources or reserves following years of cuts. Would the Minister conduct a financial risk assessment and full consultation with local authorities before passing any new legislation or responsibilities? Diolch.
Weinidog, yn ystod 10 mlynedd o gyni Torïaidd yn torri cyllid gwasanaethau cyhoeddus, mae awdurdodau lleol wedi ad-drefnu, ailstrwythuro a gwneud yr holl arbedion effeithlonrwydd y gallent eu gwneud. Maent wedi dod mor effeithlon fel bod unrhyw bwysau newydd, er enghraifft oherwydd tywydd garw, dyfarniadau cyflog neu ddeddfwriaeth newydd, yn eu rhoi mewn perygl o fethu gallu darparu gwasanaethau rheng flaen. Ystyriwyd bod peth deddfwriaeth, megis ymgymryd â'r cyfrifoldeb o sefydlu cyrff cynghori ar gyfer draenio trefol cynaliadwy neu'r ddeddfwriaeth anghenion dysgu ychwanegol, yn niwtral o ran cost, ond nid oes gan rai cynghorau yr adnoddau mewnol na chronfeydd wrth gefn mwyach yn dilyn blynyddoedd o doriadau. A wnaiff y Gweinidog gynnal asesiad risg ariannol ac ymgynghori'n llawn ag awdurdodau lleol cyn pasio unrhyw ddeddfwriaeth neu gyfrifoldebau newydd? Diolch.
Thank you for the question and for setting out the challenging circumstances that local government has found itself in in Wales. Despite the good last couple of years of settlements, it doesn't really take away 10 years of austerity by any sense of the imagination. We will ensure that changes that are made through laws in Senedd Bills or secondary legislation include an assessment of the cost and savings through the explanatory memorandum and the regulatory impact assessment. In doing so, although these are the responsibilities of portfolio Ministers, they would normally be engaging with stakeholders in producing those, and of course we'll make sure that we do engage properly with local government in legislation that will impact upon them. And then, also, we're considering the costs of any new legislation that we might want to introduce as part of our budget round, and obviously that will be included in the considerations now for the next three years ahead. But, your point about ensuring that we engage with local government and equip them with the tools that they need to do the job is absolutely one that I would endorse.
Diolch am y cwestiwn ac am nodi'r amgylchiadau heriol y mae llywodraeth leol wedi'u hwynebu yng Nghymru. Er gwaethaf y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf o setliadau da, nid yw'n gwneud iawn am 10 mlynedd o gyni mewn unrhyw fodd. Byddwn yn sicrhau bod newidiadau a wneir drwy gyfreithiau ym Miliau'r Senedd neu is-ddeddfwriaeth yn cynnwys asesiad o'r gost a'r arbedion drwy'r memorandwm esboniadol a'r asesiad effaith rheoleiddiol. Wrth wneud hynny, er mai cyfrifoldebau Gweinidogion portffolio yw'r rhain, byddent fel arfer yn ymgysylltu â rhanddeiliaid i gynhyrchu'r rheini, ac wrth gwrs byddwn yn sicrhau ein bod yn ymgysylltu'n briodol â llywodraeth leol mewn perthynas â deddfwriaeth a fydd yn effeithio arnynt. Ac yna, hefyd, rydym yn ystyried costau unrhyw ddeddfwriaeth newydd y gallem fod eisiau ei chyflwyno yn rhan o'n cylch cyllidebol, ac yn amlwg caiff ei chynnwys bellach yn yr ystyriaethau ar gyfer y tair blynedd nesaf i ddod. Ond mae eich pwynt am sicrhau ein bod yn ymgysylltu â llywodraeth leol ac yn darparu'r offer sydd eu hangen arnynt i wneud y gwaith yn sicr yn bwynt y byddwn yn ei gefnogi.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am bolisi caffael Llywodraeth Cymru yn y sector cyhoeddus? OQ57351
4. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's public sector procurement policy? OQ57351
Following consultation, the Wales procurement policy statement was updated and published in March 2021, setting out high-level principles to support the delivery of our economic, social, environmental and cultural well-being goals through procurement. On 25 November, we published an action plan setting out how we will observe the statement.
Yn dilyn ymgynghoriad, cafodd datganiad polisi caffael Cymru ei ddiweddaru a'i gyhoeddi ym mis Mawrth 2021, gan nodi egwyddorion lefel uchel i gefnogi'r gwaith o gyflawni ein nodau llesiant economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol drwy gaffael. Ar 25 Tachwedd, cyhoeddwyd cynllun gweithredu yn nodi sut y byddwn yn cadw at y datganiad.
I'm grateful to you, Minister, for that response. Two weeks ago, during a Welsh Conservative debate on small businesses, I encouraged the economy Minister to look at ways to strengthen our procurement practices to help small local businesses bid for public sector contracts. You'll be aware of the research that shows that for every £1 a small business receives, 63p is reinvested in the local economy, compared to 40p for larger firms. That's why it's crucial that the procurement system is as accessible as possible to small businesses and that they have every opportunity to win contracts in the first place. What discussions have you had with your colleague the economy Minister on this issue? And in light of the social partnership and public procurement Wales Bill, how will you ensure that small businesses are able to fairly compete for contracts in the future?
Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Bythefnos yn ôl, yn ystod dadl gan y Ceidwadwyr Cymreig ar fusnesau bach, anogais Weinidog yr Economi i edrych ar ffyrdd o gryfhau ein harferion caffael i helpu busnesau bach lleol i wneud cais am gontractau sector cyhoeddus. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r ymchwil sy'n dangos, am bob £1 y mae busnes bach yn ei dderbyn, fod 63c yn cael ei ailfuddsoddi yn yr economi leol, o'i gymharu â 40c ar gyfer cwmnïau mwy. Dyna pam mae'n hanfodol fod y system gaffael mor hygyrch â phosibl i fusnesau bach a'u bod yn cael pob cyfle i ennill contractau yn y lle cyntaf. Pa drafodaethau a gawsoch gyda'ch cyd-Aelod, Gweinidog yr Economi, ar y mater hwn? Ac yng ngoleuni Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus Cymru, sut y byddwch yn sicrhau bod busnesau bach yn gallu cystadlu'n deg am gontractau yn y dyfodol?
This is something of particular interest in ensuring that the money we spend through procurement in Wales has that social value, which is partly achieved through supporting the foundational economy and supporting small and medium-sized enterprises here in Wales. We have, over the course of this year, published a number of Wales procurement policy notes, which are there to support the procurement process. One in particular was regarding small and medium-sized enterprises and how to undertake SME-friendly procurement. That highlights and builds on the principles within the 'Opening Doors' charter for SME-friendly procurement, and it provided organisations with updated information and additional resources to support SMEs. It also reiterates the commitments and principles agreed between the Welsh public sector and SMEs to set a minimum level of good practice and encourage SME-friendly procurement.
The second WPPN that I would highlight would be the guidance on reserving below-threshold procurements for Welsh public sector contracting authorities, which was published, again, this year. That encourages in-scope organisations to streamline and to simplify procurement in relation to contract spend on goods, services and works contracts with a value below the applicable thresholds. And again, that's there to try and ensure that small businesses in particular are able to compete for those contracts. But where there's more to do in this area, obviously we'd be keen to do so. I think that this is also going to be an important part of the work we're doing to identify and map out supply chain voids that we have here in Wales. Where we do find voids, if we can find small businesses that we're able to grow or adapt to meet those voids and become successful, then we'd want to do that.
Mae hyn o ddiddordeb mawr o ran sicrhau bod gan yr arian a wariwn drwy gaffael yng Nghymru werth cymdeithasol, a chyflawnir hynny'n rhannol drwy gefnogi'r economi sylfaenol a chefnogi busnesau bach a chanolig eu maint yma yng Nghymru. Yn ystod y flwyddyn hon, rydym wedi cyhoeddi nifer o nodiadau polisi caffael Cymru, sydd yno i gefnogi'r broses gaffael. Roedd un yn benodol yn ymwneud â busnesau bach a chanolig eu maint a sut i sicrhau caffael sy'n ystyriol o fusnesau bach a chanolig. Mae hynny'n amlygu ac yn adeiladu ar yr egwyddorion yn y siarter 'Agor Drysau' ar gyfer caffael sy'n ystyriol o fusnesau bach a chanolig, a darparodd wybodaeth wedi'i diweddaru ac adnoddau ychwanegol i sefydliadau i gefnogi busnesau bach a chanolig. Mae hefyd yn ailadrodd yr ymrwymiadau a'r egwyddorion y cytunwyd arnynt rhwng sector cyhoeddus Cymru a busnesau bach a chanolig i bennu lefel ofynnol o arferion da ac annog caffael sy'n ystyriol o fusnesau bach a chanolig.
Yr ail nodyn polisi caffael Cymru rwyf eisiau tynnu sylw ato yw'r canllawiau ar gadw caffaeliadau is na'r trothwy ar gyfer awdurdodau contractio sector cyhoeddus Cymru, ac fe gyhoeddwyd hwnnw eleni. Mae'n annog sefydliadau o fewn y cwmpas i symleiddio caffael mewn perthynas â gwariant contractau ar nwyddau, gwasanaethau a chontractau gwaith sydd â gwerth is na'r trothwyon perthnasol. Ac eto, mae hynny yno i geisio sicrhau bod busnesau bach yn arbennig yn gallu cystadlu am y contractau hynny. Ond lle mae mwy i'w wneud yn y maes hwn, byddem yn awyddus i wneud hynny wrth gwrs. Credaf y bydd hyn hefyd yn rhan bwysig o'r gwaith rydym yn ei wneud i nodi a mapio bylchau yn y gadwyn gyflenwi sydd gennym yma yng Nghymru. Pan welwn fylchau, os gallwn ddod o hyd i fusnesau bach y gallwn eu tyfu neu eu haddasu i lenwi'r bylchau hynny a dod yn llwyddiannus, byddem eisiau gwneud hynny.
Gweinidog, I was very pleased to see, as part of the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government, that you will explore how to set meaningful targets to increase public sector procurement from the current 52 per cent. As Paul Davies has highlighted, there are huge economic benefits for local businesses to have this public sector procurement because of the huge contribution they make to their local area. Last month, the Prif Weinidog praised Carmarthenshire council's challenge fund project. He mentioned that all the milk used in schools in Carmarthenshire is Welsh milk, but incredibly, some of that milk has to be taken not just outside Carmarthenshire county, but outside the country, outside of Wales, in order to be processed and bottled, and that the local authority in Carmarthenshire is committed to doing some work to see whether processing capacity, co-operatively based, could be recreated in the county. How can we make sure that this type of best practice on procurement can flow across the whole of Wales, including in my region, so more local products and services can be purchased and promoted in Cardiff, the Vale of Glamorgan and Rhondda Cynon Taf? Diolch yn fawr.
Weinidog, roeddwn yn falch iawn o weld, fel rhan o'r cytundeb cydweithio rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru, y byddwch yn archwilio sut i osod targedau ystyrlon i gynyddu caffael sector cyhoeddus o'r 52 y cant presennol. Fel y nododd Paul Davies, bydd y caffael sector cyhoeddus hwn yn creu manteision economaidd enfawr i fusnesau lleol oherwydd y cyfraniad enfawr a wnânt i'w hardal leol. Y mis diwethaf, canmolodd y Prif Weinidog brosiect cronfa her cyngor sir Gaerfyrddin. Soniodd mai llaeth Cymru yw'r holl laeth a ddefnyddir mewn ysgolion yn sir Gaerfyrddin, ond yn anhygoel, mae'n rhaid mynd â rhywfaint o'r llaeth hwnnw nid yn unig y tu allan i sir Gaerfyrddin, ond y tu allan i'r wlad, y tu allan i Gymru, er mwyn iddo gael ei brosesu a'i botelu, a bod yr awdurdod lleol yn sir Gaerfyrddin wedi ymrwymo i wneud rhywfaint o waith i weld a ellir ail-greu'r capasiti prosesu ar sail gydweithredol yn y sir. Sut y gallwn sicrhau y gall arferion gorau o'r fath ym maes caffael ledaenu ar draws Cymru gyfan, gan gynnwys yn fy rhanbarth i, fel y gellir prynu a hyrwyddo mwy o gynhyrchion a gwasanaethau lleol yng Nghaerdydd, Bro Morgannwg a Rhondda Cynon Taf? Diolch yn fawr.
Diolch. I'm really pleased that this is an area that is within the co-operation agreement, exploring how we can keep this value here in Wales. I think it really does build on some good work that was undertaken over the summer, which was a discovery exercise creating a digital road map for e-procurement. It means that we will be looking at much more transparency throughout the supply chain, so that we do understand those issues that Rhys ab Owen has just described in terms of milk being removed from the country to be processed, only to be returned for the children in schools. That's a really good example of the kind of void that I was talking about earlier, but more so in the area of processing capacity. I know this is an area of particular interest for my colleague the Minister for rural affairs, and, of course, she's looked over many years to support the increase of processing capacity here in Wales. But I'll certainly look at what Carmarthenshire council are trying to achieve and what we can learn from that.
Spreading best practice will be really important in the work that we're doing to increase the capacity and the capability of the procurement profession here in Wales. We've invested in supporting people through graduate qualifications and so on, in the hope that they will stay in the Welsh public sector and become procurement professionals who are working in a different way. It's not all about the bottom line anymore, and understanding things is much more about what social value, economic value and cultural value you can get from your spend, rather than just what's the cheapest thing that you can possibly buy. So, I think we are in a really exciting place with procurement, and if we can look at good examples, such as that described in Carmarthenshire, then I'm very, very, keen to do so.
Diolch. Rwy'n falch iawn fod hwn yn faes sydd o fewn y cytundeb cydweithio, i archwilio sut y gallwn gadw'r gwerth hwn yma yng Nghymru. Credaf ei fod yn adeiladu ar waith da a wnaed dros yr haf, sef ymarfer darganfod i greu cynllun digidol ar gyfer e-gaffael. Mae'n golygu y byddwn yn edrych ar lawer mwy o dryloywder drwy'r gadwyn gyflenwi, fel ein bod yn deall y problemau y mae Rhys ab Owen newydd eu disgrifio gyda llaeth yn cael ei gludo allan o'r wlad i'w brosesu, a'i gludo'n ôl at y plant mewn ysgolion. Mae honno'n enghraifft dda iawn o'r math o fwlch roeddwn yn sôn amdano'n gynharach, ond yn fwy felly ym maes capasiti prosesu. Gwn fod hwn yn faes sydd o ddiddordeb arbennig i fy nghyd-Aelod, y Gweinidog materion gwledig, ac wrth gwrs, mae wedi bod yn ceisio cefnogi cynnydd yn y capasiti prosesu yma yng Nghymru dros nifer o flynyddoedd. Ond byddaf yn sicr yn edrych ar yr hyn y mae cyngor sir Gaerfyrddin yn ceisio'i gyflawni a beth y gallwn ei ddysgu o hynny.
Bydd lledaenu arferion gorau yn bwysig iawn yn y gwaith a wnawn i gynyddu capasiti a gallu'r proffesiwn caffael yma yng Nghymru. Rydym wedi buddsoddi i gefnogi pobl drwy gymwysterau gradd ac yn y blaen yn y gobaith y byddant yn aros yn y sector cyhoeddus yng Nghymru ac yn dod yn weithwyr caffael proffesiynol sy'n gweithio mewn ffordd wahanol. Mae'n ymwneud â mwy na'r llinell sylfaen erbyn hyn, a deall fod pethau'n ymwneud llawer mwy â pha werth cymdeithasol, economaidd a diwylliannol y gallwch eu cael o'ch gwariant, yn hytrach na dim ond beth yw'r peth rhataf y gallwch ei brynu. Felly, rwy'n credu ein bod mewn lle cyffrous iawn o ran caffael, ac os gallwn edrych ar enghreifftiau da, fel yr hyn a ddisgrifir yn sir Gaerfyrddin, rwy'n awyddus iawn i wneud hynny.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am rôl clercod cynghorau cymuned? OQ57366
5. Will the Minister make a statement on the role of community council clerks? OQ57366
Every community council must have a clerk; they are essential to the good governance of community and town councils. The Welsh Government values their contribution and we work with external partners to provide support to encourage them to develop their professional skills.
Mae'n rhaid i bob cyngor cymuned gael clerc; maent yn hanfodol i lywodraethu cynghorau tref a chymuned yn dda. Mae Llywodraeth Cymru yn gwerthfawrogi eu cyfraniad ac rydym yn gweithio gyda phartneriaid allanol i ddarparu cymorth i'w hannog i ddatblygu eu sgiliau proffesiynol.
Thank you, Minister, for your response. For transparency purposes, I'd like to highlight that I am a community and county borough councillor. As you know and as you've said, community and town councils play such an important role in the sustainability of the communities that they represent, and they are the very definition of local democracy. I understand the role of community and town council clerks as being one that provides independent, objective and professional advice and support. I also see them as individuals who should be above party politics, even independent party politics, and should be both politically inactive and impartial. Because, ultimately, anything other than this casts doubt on the role that they do and will undeniably influence the advice and support that they provide. I bring this question forward because I believe that there are possible conflicts of interest for a person holding the position of clerk and also being an elected representative, either at a community, town or local authority, or any council. With this in mind, does the Minister agree that community and town council clerks should not be able to hold office as an elected councillor, and will the Minister look into making the relevant legislative changes? Thank you.
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Er tryloywder, hoffwn dynnu sylw at y ffaith fy mod yn gynghorydd cymuned a chynghorydd bwrdeistref sirol. Fel y gwyddoch ac fel y dywedoch chi, mae cynghorau tref a chymuned yn chwarae rhan mor bwysig yng nghynaliadwyedd y cymunedau y maent yn eu cynrychioli, a hwy yw'r union ddiffiniad o ddemocratiaeth leol. Rwy'n deall bod rôl clercod cynghorau tref a chymuned yn un sy'n darparu cyngor a chymorth annibynnol, gwrthrychol a phroffesiynol. Rwyf hefyd yn eu hystyried yn unigolion a ddylai fod uwchlaw gwleidyddiaeth plaid, a gwleidyddiaeth plaid annibynnol hyd yn oed, a dylent fod yn ddiduedd ac yn anweithgar yn wleidyddol. Oherwydd, yn y pen draw, mae unrhyw beth heblaw hyn yn bwrw amheuaeth ar y rôl y maent yn ei chyflawni ac yn dylanwadu'n bendant iawn ar y cyngor a'r cymorth y maent yn eu darparu. Rwy'n cyflwyno'r cwestiwn oherwydd credaf fod gwrthdaro buddiannau posibl yn achos unigolyn sy'n cyflawni swydd clerc ac sydd hefyd yn gynrychiolydd etholedig, naill ai mewn cyngor cymuned, cyngor tref neu awdurdod lleol, neu unrhyw gyngor. Gyda hyn mewn golwg, a yw'r Gweinidog yn cytuno na ddylai clercod cynghorau tref a chymuned allu dal swydd fel cynghorydd etholedig, ac a wnaiff y Gweinidog ystyried gwneud y newidiadau deddfwriaethol perthnasol? Diolch.
I thank Joel James for raising this this afternoon. This is something that I'll go away and give some further consideration to in the light of his comments this afternoon. But just while I have it, I'll take this chance to thank everybody who gives up their time to be town and community councillors, because through the course of the pandemic, we have really seen the value of those in terms of supporting some of the most vulnerable people in communities. So, in response to the direct question, I will give that some further thought, but thank you for the opportunity to express my thanks to the sector.FootnoteLink
Diolch i Joel James am godi hyn y prynhawn yma. Rwyf am roi ystyriaeth bellach i hyn yng ngoleuni ei sylwadau y prynhawn yma. Ond hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i bawb sy'n rhoi eu hamser i fod yn gynghorwyr tref a chymuned, oherwydd drwy'r pandemig, rydym wedi gweld gwerth y rheini wrth iddynt gefnogi rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymunedau. Felly, mewn ymateb i'r cwestiwn uniongyrchol, byddaf yn rhoi ystyriaeth bellach i hynny, ond diolch i chi am y cyfle i fynegi fy niolch i'r sector.FootnoteLink
6. Pa ystyriaeth a roddodd y Gweinidog i ddarparu cyfarpar diogelu personol wrth ddyrannu cyllid i'r portffolio iechyd a gwasanaethau cymdeithasol? OQ57381
6. What consideration did the Minister give to the provision of personal protective equipment when allocating funding to the health and social services portfolio? OQ57381
In 2021-22, the HSS main expenditure group received an additional £1.1 billion of revenue COVID funding. Of this, over £820 million has been allocated to support the NHS and test and trace. To date, we've allocated over £38 million to the NHS and are currently forecasting a spend of around £58 million on PPE.
Yn 2021-22, derbyniodd prif grŵp gwariant iechyd a gofal cymdeithasol £1.1 biliwn ychwanegol o gyllid refeniw COVID. O hwn, dyrannwyd dros £820 miliwn i gefnogi'r GIG a phrofi ac olrhain. Hyd yma, rydym wedi dyrannu dros £38 miliwn i'r GIG ac ar hyn o bryd rydym yn rhagweld gwariant o tua £58 miliwn ar gyfarpar diogelu personol.
Thank you very much, Minister. Minister, the reason why I'm asking this question is because, according to infection protection and control guidance, staff on general wards do not have access to FFP3 masks. Given the evolution of the COVID variants, including what we've all heard of recently more so than ever, the omicron variant, it may be necessary to review IPC guidance as a precaution. This could include introducing FFP3 masks in general clinic areas, based on risk assessment. I'd like to know what discussions have you had with the Minister for health with regard to providing the necessary funding required to extend the availability of FFP3 masks should they be required by NHS staff in Wales. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Weinidog, y rheswm pam rwy'n gofyn y cwestiwn hwn yw bod canllawiau diogelu a rheoli heintiau yn dangos nad oes gan staff ar wardiau cyffredinol fynediad at fasgiau FFP3. O ystyried esblygiad yr amrywiolion COVID, gan gynnwys yr un rydym i gyd wedi clywed amdano'n ddiweddar yn fwy nag erioed, yr amrywiolyn omicron, efallai y bydd angen adolygu canllawiau atal a rheoli heintiau fel rhagofal. Gallai hyn gynnwys cyflwyno masgiau FFP3 mewn ardaloedd clinig cyffredinol, yn seiliedig ar asesiad risg. Hoffwn wybod pa drafodaethau a gawsoch gyda'r Gweinidog iechyd ynglŷn â darparu'r cyllid sydd ei angen i ymestyn argaeledd masgiau FFP3 pe bai'n ofynnol i staff y GIG yng Nghymru eu defnyddio. Diolch.
Thank you. I have regular discussions with the Minister for Health and Social Services to ensure that NHS organisations do have the funding that they need to respond to the pandemic. My belief is, at the moment, that the NHS does have the funding it needs, both in terms of providing the correct kit, but also in terms of all the other work that it needs to do to respond to the pandemic and to try and undertake some of the recovery work that has been going on recently. I haven't had any further requests for funding from the NHS, but, obviously, I would be open to those discussions should additional funding be required.
This isn't my area of expertise, but I understand that chief medical officers and chief nursing officers requested that the evidence be reconsidered last weekend in the light of the new variant in relation to face masks, and the advice is that FFP3 masks are still not considered routinely appropriate, but should be provided if a local risk assessment suggests a continuing transmission risk after all other IPC measures have been put in place. If it is the case that funding is preventing any of this from happening, I would want to know that, but I don't think it would be the case, because there is sufficient funding there.
Diolch. Rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i sicrhau bod sefydliadau'r GIG yn cael y cyllid sydd ei angen arnynt i ymateb i'r pandemig. Rwy'n credu, ar hyn o bryd, fod gan y GIG yr arian sydd ei angen arno, o ran darparu'r cyfarpar cywir, ond hefyd o ran yr holl waith arall y mae angen iddo ei wneud i ymateb i'r pandemig a cheisio cyflawni rhywfaint o'r gwaith adfer sydd wedi bod yn digwydd yn ddiweddar. Nid wyf wedi cael unrhyw geisiadau pellach am gyllid gan y GIG, ond yn amlwg, byddwn yn agored i'r trafodaethau hynny pe bai angen cyllid ychwanegol.
Nid dyma fy maes arbenigedd, ond rwy'n deall bod prif swyddogion meddygol a phrif swyddogion nyrsio wedi gofyn i'r dystiolaeth gael ei hailystyried y penwythnos diwethaf yng ngoleuni'r amrywiolyn newydd mewn perthynas â masgiau wyneb, a'r cyngor yw nad yw masgiau FFP3 yn cael eu hystyried yn briodol fel rheol, ond y dylid eu darparu os yw asesiad risg lleol yn awgrymu bod risg o drosglwyddiad yn parhau ar ôl rhoi'r holl fesurau atal a rheoli heintiau eraill ar waith. Os yw cyllid yn atal hyn rhag digwydd, hoffwn wybod hynny, ond nid wyf yn credu bod hynny'n wir, oherwydd mae digon o gyllid yno.
7. Pa ystyriaeth y mae'r Gweinidog yn ei rhoi i ddarparu gwasanaethau cam-drin domestig wrth ddyrannu cyllid i'r portffolio cyfiawnder cymdeithasol? OQ57378
7. What consideration does the Minister give to the provision of domestic abuse services when allocating funding to the social justice portfolio? OQ57378
The Welsh Government is clear about its ambition to end violence against women and girls. The pandemic has created exceptional challenges for victims and survivors of violence against women, domestic abuse and sexual violence and the services supporting them. Over £4 million of additional funding was subsequently made available to the sector to deal with the impact.
Mae Llywodraeth Cymru yn glir ynglŷn â'i huchelgais i roi diwedd ar drais yn erbyn menywod a merched. Mae'r pandemig wedi creu heriau eithriadol i ddioddefwyr a goroeswyr trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol a'r gwasanaethau sy'n eu cefnogi. Yn sgil hynny, rhyddhawyd dros £4 miliwn o gyllid ychwanegol i'r sector i ymdopi â'r effaith.
Minister, in Newport, and indeed also Torfaen, Blaenau Gwent and Monmouthshire, Barnardo's Cymru run an Opening Closed Doors service, which is a service for the whole family when domestic abuse is occurring and a family are suffering as a result. Indeed, since March 2019, over 450 families have benefited from this service. It provides tailored support to adult and child survivors of domestic abuse, as well as services to perpetrators. General research shows that more than one in 10 children under the age of 11 experience domestic abuse. The pandemic, with associated lockdowns, has worsened these problems, and as a result, there is increased and ongoing demand. An independent evaluation of this Barnardo's service, Minister, has been very positive and shows the value of the work, but Home Office funding, which enables this project, currently runs out in March of next year and the future beyond that is uncertain. Minister, along with other MSs for the area benefiting from this service, I have written to you and included the evaluation and an explanation of the work that's involved with this service, and I wonder if you would carefully consider necessary financial support to ensure that this important and worthwhile work continues beyond March of next year.
Weinidog, yng Nghasnewydd, ac yn Nhorfaen, Blaenau Gwent a sir Fynwy hefyd, mae Barnardo's Cymru yn rhedeg gwasanaeth Agor Drysau Caeedig, sy'n wasanaeth i'r teulu cyfan pan fo cam-drin domestig yn digwydd a theulu'n dioddef o ganlyniad. Yn wir, ers mis Mawrth 2019, mae dros 450 o deuluoedd wedi elwa o'r gwasanaeth hwn. Mae'n darparu cymorth wedi'i deilwra i oedolion a phlant sy'n goroesi cam-drin domestig, yn ogystal â gwasanaethau i gyflawnwyr. Dengys ymchwil gyffredinol fod mwy nag un o bob 10 plentyn dan 11 oed yn profi cam-drin domestig. Mae'r pandemig, gyda'r cyfyngiadau symud cysylltiedig, wedi gwaethygu'r problemau hyn, ac o ganlyniad, ceir galw cynyddol a pharhaus. Weinidog, mae gwerthusiad annibynnol o'r gwasanaeth hwn gan Barnardo's wedi bod yn gadarnhaol iawn ac mae'n dangos gwerth y gwaith, ond mae cyllid y Swyddfa Gartref, sy'n galluogi'r prosiect hwn, ar hyn o bryd yn dod i ben ym mis Mawrth y flwyddyn nesaf ac mae'r dyfodol y tu hwnt i hynny'n ansicr. Weinidog, gydag Aelodau eraill o'r Senedd ar gyfer yr ardal sy'n elwa o'r gwasanaeth hwn, rwyf wedi ysgrifennu atoch ac wedi cynnwys y gwerthusiad ac esboniad o'r gwaith sy'n gysylltiedig â'r gwasanaeth hwn, ac rwy'n meddwl tybed a fyddech yn ystyried cymorth ariannol angenrheidiol yn ofalus i sicrhau bod y gwaith pwysig a gwerth chweil hwn yn parhau y tu hwnt i fis Mawrth y flwyddyn nesaf.
I thank John Griffiths for raising this issue this afternoon and recognising, really, the important work that organisations such as Barnardo's do, and I'm very interested to hear about the project that you've described. We have provided additional funding through the course of the pandemic, recognising, as John Griffiths said, the fact that staying at home more makes it more difficult for people who are experiencing domestic abuse. I haven't yet received the letter; I expect it will be my colleague, the Minister for Social Justice, who will ultimately reply to the letter, but I'll make sure that I also have a copy of that. This does sit within her portfolio, but I'll be sure to look at that as well. Thank you.
Diolch i John Griffiths am godi'r mater hwn y prynhawn yma a chydnabod, mewn gwirionedd, y gwaith pwysig y mae sefydliadau fel Barnardo's yn ei wneud, ac mae'n ddiddorol iawn clywed am y prosiect rydych wedi'i ddisgrifio. Rydym wedi darparu cyllid ychwanegol yn ystod y pandemig, wrth gydnabod, fel y dywedodd John Griffiths, fod mwy o aros gartref yn ei gwneud yn anos i bobl sy'n dioddef cam-drin domestig. Nid yw'r llythyr wedi dod i law eto; rwy'n disgwyl mai fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, fydd yn ymateb i'r llythyr yn y pen draw, ond fe wnaf yn siŵr fod gennyf gopi ohono hefyd. Mae'r mater hwn yn rhan o'i phortffolio hi, ond byddaf yn siŵr o edrych arno hefyd. Diolch.
Minister, some third sector organisations received additional financial support during the pandemic to respond to the increasing rates of domestic abuse during the lockdown and to support various helplines in responding to more challenging cases. The pandemic is not over, but many organisations fear that the funding is. Can the Minister offer a personal commitment to all those still facing a life of abuse that resources will be targeted to helping identify it and respond with an even stronger partnership with our police forces? Thank you.
Weinidog, cafodd rhai sefydliadau trydydd sector gymorth ariannol ychwanegol yn ystod y pandemig i ymateb i'r cyfraddau cynyddol o gam-drin domestig yn ystod y cyfyngiadau symud ac i gynorthwyo llinellau cymorth amrywiol i ymateb i achosion mwy heriol. Nid yw'r pandemig ar ben, ond mae llawer o sefydliadau'n ofni bod y cyllid wedi dod i ben. A all y Gweinidog gynnig ymrwymiad personol i bawb sy'n dal i gael eu cam-drin y bydd adnoddau'n cael eu targedu i helpu i'w nodi ac i ymateb gyda phartneriaeth gryfach fyth gyda'n heddluoedd? Diolch.
Thank you, and Altaf Hussain is correct that we have provided significant additional funding to this sector over the course of the pandemic, recognising the points that he and John Griffiths have described. We've provided over £1.2 million in dispersed community-based accommodation for those for whom refuge provision isn't suitable, and for move-on accommodation. I think this has been really important in terms of freeing up space within refuges so that people could still leave if they needed to during what has been such a difficult time. And about £0.25 million extra funding was initially made available at the start of the financial year, which was topped up with further funding in that respect. And that's also enabled some of our domestic violence services to reconfigure what they do, and to do so in a COVID-secure way, such as equipping refuges and supporting victims, providing PPE and so on. So, there has been lots of important work that has had to take place this year that has been specifically in response to the pandemic. But, as I said, my colleague, the Minister for Social Justice, will be listening very carefully to this question and, I'm sure, taking on board what colleagues have been saying.
Diolch, ac mae Altaf Hussain yn gywir ein bod wedi darparu cyllid ychwanegol sylweddol i'r sector hwn yn ystod y pandemig, gan gydnabod y pwyntiau y mae ef a John Griffiths wedi'u disgrifio. Rydym wedi darparu dros £1.2 miliwn mewn llety gwasgaredig yn y gymuned ar gyfer y rhai nad yw'r ddarpariaeth lloches yn addas ar eu cyfer, ac ar gyfer llety camu ymlaen. Credaf fod hyn wedi bod yn bwysig iawn er mwyn rhyddhau lle mewn llochesi fel y gallai pobl barhau i adael os oedd angen iddynt wneud hynny yn ystod cyfnod mor anodd. A rhyddhawyd tua £0.25 miliwn o gyllid ychwanegol ar ddechrau'r flwyddyn ariannol, ac ychwanegwyd cyllid pellach at hwnnw. Ac mae hynny wedi galluogi rhai o'n gwasanaethau trais yn y cartref i ailgyflunio'r hyn y maent yn ei wneud hefyd, a gwneud hynny mewn ffordd sy'n ddiogel o ran COVID, megis arfogi llochesi a chefnogi dioddefwyr, darparu cyfarpar diogelu personol ac yn y blaen. Felly, bu'n rhaid cyflawni llawer o waith pwysig eleni yn benodol mewn ymateb i'r pandemig. Ond fel y dywedais, bydd fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, yn gwrando'n astud iawn ar y cwestiwn hwn ac yn ystyried yr hyn y mae cyd-Aelodau wedi bod yn ei ddweud, rwy'n siŵr.
Cwestiwn 8, yn olaf, Jenny Rathbone.
Finally, question 8, Jenny Rathbone.
8. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud ynghylch i ba raddau y mae awdurdodau lleol wedi croesawu byrddau gwasanaethau cyhoeddus fel ffordd o sicrhau bod gwasanaethau'n cael eu darparu'n fwy effeithlon? OQ57376
8. What assessment has the Minister made of how well local authorities have embraced public services boards as a way of making service delivery more efficient? OQ57376
Local authorities, along with their other statutory partners, are seeing benefits from working through public services boards. Their annual reports provide evidence that local authorities are committed to working with their public services board partners to improve well-being in their area.
Mae awdurdodau lleol, ynghyd â'u partneriaid statudol eraill, yn gweld manteision gweithio drwy fyrddau gwasanaethau cyhoeddus. Mae eu hadroddiadau blynyddol yn darparu tystiolaeth fod awdurdodau lleol wedi ymrwymo i weithio gyda'u partneriaid byrddau gwasanaethau cyhoeddus i wella llesiant yn eu hardal.
Obviously, it's a key plank of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 to ensure that all public services named in the Act are collaborating together in order to eliminate duplication. And I've just heard you tell Peter Fox that, once we disregard the additional money we've got for COVID, which is obviously a very special set of challenges, the UK Government is actually planning to reduce the budget for Wales, not next year but the following year, which is pretty frightening. So, all the more reason why public services boards have a huge role to play in their collaborative innovative approaches. Are you able to tell us which public services boards you regard as pathbreaking in leading the way in showing how well they can work together?
Yn amlwg, elfen allweddol yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yw sicrhau bod yr holl wasanaethau cyhoeddus a enwir yn y Ddeddf yn cydweithio er mwyn dileu dyblygu. Ac rwyf newydd eich clywed yn dweud wrth Peter Fox, heb ystyried yr arian ychwanegol sydd gennym ar gyfer COVID, sy'n amlwg yn gyfres arbennig iawn o heriau, mae Llywodraeth y DU mewn gwirionedd yn bwriadu lleihau'r gyllideb ar gyfer Cymru, nid y flwyddyn nesaf ond y flwyddyn ganlynol, sy'n eithaf brawychus. Felly, dyna fwy o reswm byth pam fod gan fyrddau gwasanaethau cyhoeddus rôl enfawr i'w chwarae drwy eu dulliau gwaith cydweithredol arloesol. A allwch chi ddweud wrthym pa fyrddau gwasanaethau cyhoeddus rydych yn eu hystyried yn arloesol am arwain y ffordd i ddangos pa mor dda y gallant gydweithio?
Yes. I think we have some excellent examples of work taking place, so Cwm Taf PSB, for example, that undertook a live lab exercise with the office of the future generations commissioner, and it focused specifically on addressing adverse childhood experiences, to try and work out how those partners could best respond to children and young people experiencing adverse childhood experiences.
And also Flintshire and Wrexham PSBs; they formed a joint PSB specifically to have a joint response to COVID and to develop a shared recovery plan from COVID. Again, I think that's been a really useful innovation. And then, Monmouthshire PSB has managed the resourcing of volunteer networks during the early stages of the pandemic, and they were engaging and supporting people at a very micro level and again, that was really, really positive. But I think all PSBs have some good examples of good practice that can and should be shared across public services.
And I'm keen that we do enable that sharing of good practice, so my officials and those of the future generations commissioner's office are bringing together PSBs officers quarterly in order to make sure that there is that forum to share experience and share good practice.
Ie. Credaf fod gennym enghreifftiau rhagorol o waith ar y gweill, felly cynhaliodd bwrdd gwasanaethau cyhoeddus Cwm Taf, er enghraifft, ymarfer labordy byw gyda swyddfa comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, a oedd yn canolbwyntio'n benodol ar fynd i'r afael â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, er mwyn ceisio canfod sut y gallai'r partneriaid hynny ymateb yn y ffordd orau i blant a phobl ifanc sy'n profi profiadau niweidiol yn ystod plentyndod.
A byrddau gwasanaethau cyhoeddus sir y Fflint a Wrecsam hefyd; maent wedi ffurfio bwrdd gwasanaethau cyhoeddus ar y cyd yn arbennig er mwyn darparu ymateb ar y cyd i COVID ac i ddatblygu cynllun adfer ar y cyd yn dilyn COVID. Unwaith eto, credaf fod honno'n enghraifft o arloesi defnyddiol iawn. Wedyn, mae bwrdd gwasanaethau cyhoeddus sir Fynwy wedi rheoli adnoddau rhwydweithiau gwirfoddol yn ystod camau cynnar y pandemig, ac roeddent yn ymgysylltu ac yn cefnogi pobl ar lefel ficro iawn ac unwaith eto, roedd hynny'n gadarnhaol iawn. Ond rwy'n credu bod gan bob bwrdd gwasanaethau cyhoeddus enghreifftiau da o arferion da y gellir ac y dylid eu rhannu ar draws y gwasanaethau cyhoeddus.
Ac rwy'n awyddus ein bod yn hwyluso'r broses o rannu arferion da, felly mae fy swyddogion a swyddogion swyddfa comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn dod â swyddogion y byrddau gwasanaethau cyhoeddus at ei gilydd bob chwarter er mwyn sicrhau bod fforwm ar gael i rannu profiadau a rhannu arferion da.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Y cwestiynau nesaf, felly, fydd i'r Gweinidog materion gwledig a'r gogledd, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Russell George.
The next item is questions to the Minister for rural affairs and north Wales, and the first question is from Russell George.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cyfathrebu â ffermwyr ynghylch sefyllfaoedd posibl lle ceir achosion o TB? OQ57349
1. How does the Welsh Government communicate with farmers regarding potential TB breakdown situations? OQ57349
Thank you. The Government communicates with farming businesses through regular correspondence and information releases, including updates on disease incidence and trend by area. Farmers are offered Cymorth TB veterinary advice visits and are encouraged to use online services such as the TB dashboard and ibTB to better understand the risk to their businesses.
Diolch. Mae'r Llywodraeth yn cyfathrebu â busnesau fferm drwy ohebiaeth a datganiadau gwybodaeth rheolaidd, gan gynnwys y wybodaeth ddiweddaraf am nifer yr achosion o glefydau a'r tueddiad yn ôl ardal. Cynigir ymweliadau cyngor milfeddygol Cymorth TB i ffermwyr ac fe'u hanogir i ddefnyddio gwasanaethau ar-lein fel y dangosfwrdd TB a'r ibTB i gael gwell dealltwriaeth o'r risg i'w busnesau.
Thank you, Minister, for your answer. I'm sure, like me, Minister, you can understand the huge concern and anxiety that a farming business and family face when they receive a letter from the Animal and Plant Health Agency concerning TB testing and restrictions on their herd and farm. My specific question is concerning farming families wrongly receiving letters from APHA informing them that they've not completed TB testing, when in fact, the appropriate testing has been carried out. Often, letters are sent wrongly due to miscommunication between veterinary practices and APHA. So, can I ask, Minister, that you and officials have a look at this process? I would suggest that APHA communicate with veterinary practices for confirmation and clarification before letters are sent out, in that way causing unnecessary stress and anxiety for farmers, and that being avoided in the first place. I wonder if the Minister could comment on whether she's aware of this particular issue and whether she'd be happy to re-look at that process.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n siŵr eich bod, fel finnau, Weinidog, yn gallu deall y pryder enfawr y mae busnes a theulu ffermio yn ei wynebu pan gânt lythyr gan yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion ynghylch profion TB a chyfyngiadau ar eu buches a'u fferm. Mae fy nghwestiwn penodol yn ymwneud â theuluoedd ffermio'n cael llythyrau gan yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion yn eu hysbysu, ar gam, nad ydynt wedi cwblhau profion TB, pan fydd y profion priodol wedi'u cynnal mewn gwirionedd. Yn aml, anfonir llythyrau ar gam oherwydd camgyfathrebu rhwng milfeddygfeydd a'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion. Felly, a gaf fi ofyn, Weinidog, i chi a'ch swyddogion edrych ar y broses hon? Byddwn yn awgrymu bod yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion yn cyfathrebu â milfeddygfeydd i gael cadarnhad ac eglurhad cyn anfon llythyrau, gan achosi straen a phryder diangen i ffermwyr yn y ffordd honno, a dylid osgoi hynny yn y lle cyntaf. Tybed a allai'r Gweinidog wneud sylwadau ynglŷn ag a yw'n ymwybodol o'r mater penodol hwn ac a fyddai'n fodlon ailedrych ar y broses honno.
Thank you, and I absolutely understand the stress and distress that that would cause a farmer and his or her family. I don't believe it's a widespread issue that you refer to, but of course, I'd be very happy to ask the chief veterinary officer and her team of officials to have a look into it.
Diolch, ac rwy'n deall y straen a'r gofid y byddai hynny'n ei achosi i ffermwr a'i deulu. Nid wyf yn credu eich bod yn cyfeirio at fater sy'n digwydd yn helaeth, ond wrth gwrs, byddwn yn hapus iawn i ofyn i'r prif swyddog milfeddygol a'i thîm o swyddogion gael golwg arno.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i hyrwyddo bwyd a diod o Ogledd Cymru? OQ57373
2. What steps is the Welsh Government taking to promote food and drink from North Wales? OQ57373
Welsh Government continues to support our food and drink producers in north Wales to promote food and drink using a wide range of business programmes. North Wales producers were at our recent BlasCymru signature event, and I recently launched the new vision for the food and drink industry setting out how sustainable growth can be achieved.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi ein cynhyrchwyr bwyd a diod yng ngogledd Cymru i hyrwyddo bwyd a diod gan ddefnyddio ystod eang o raglenni busnes. Roedd cynhyrchwyr gogledd Cymru yn ein digwyddiad BlasCymru unigryw yn ddiweddar, ac yn ddiweddar hefyd lansiais y weledigaeth newydd ar gyfer y diwydiant bwyd a diod sy'n nodi sut y gellir cyflawni twf cynaliadwy.
Thank you, Minister, for your answer. As I'm sure all Members from across Zoom will agree, this is an excellent time of year to be promoting and taste-testing the fantastic food and drink from across Wales, the best of which, of course, comes from my region in the north. And Minister, I'm sure you know, in north Wales, we have a hub of world-renowned food and drink, whether it's the award-winning sausages from Edwards of Conwy or the organic meat from the Rhug estate in Corwen, and of course to swill it all down there's the Aber Falls gin near Llanfairfechan and, of course, I'm sure you're well aware, the Wrexham Lager, amongst many other excellent food and drinks. Also, Minister, I'm sure you'll be aware the North Wales Economic Ambition Board has a specific strand of work focusing on the agri-food sector, and has received a significant boost recently with the approval of an outline business case for a new rural economy hub at Glynllifon. The Glynllifon rural economy hub is expected to deliver over 100 full-time jobs in local food businesses and a GVA increase of around £50 million in a really important area of Wales. So, Minister, what action will you and the Welsh Government take to help make these plans at Glynllifon come to fruition, to make the food and drink sector in north Wales thrive even more? Thank you.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Fel y bydd pob Aelod dros Zoom yn cytuno, rwy'n siŵr, mae hon yn adeg ardderchog o'r flwyddyn i fod yn hyrwyddo ac yn blasu bwyd a diod gwych o bob cwr o Gymru, a daw'r goreuon, wrth gwrs, o fy rhanbarth i yn y gogledd. Ac rwy'n siŵr eich bod yn gwybod, Weinidog, fod gennym hyb bwyd a diod byd-enwog yng ngogledd Cymru, boed yn selsig arobryn gan Edwards o Gonwy neu'r cig organig o ystâd Rhug yng Nghorwen, ac wrth gwrs i olchi'r cyfan i lawr mae jin Aber Falls ger Llanfairfechan ac rwy'n siŵr eich bod yn gwybod am Lager Wrecsam wrth gwrs, ymhlith llawer o fwydydd a diodydd rhagorol eraill. Hefyd, Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol fod gan Fwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru elfen waith benodol sy'n canolbwyntio ar y sector bwyd-amaeth, ac mae wedi cael hwb sylweddol yn ddiweddar gyda chymeradwyaeth i achos busnes amlinellol ar gyfer canolfan economi wledig newydd yng Nglynllifon. Disgwylir i ganolfan economi wledig Glynllifon ddarparu dros 100 o swyddi llawnamser mewn busnesau bwyd lleol a chynnydd gwerth ychwanegol gros o tua £50 miliwn mewn ardal bwysig iawn yng Nghymru. Felly, Weinidog, pa gamau y byddwch chi a Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu i sicrhau bod y cynlluniau hyn yng Nglynllifon yn dwyn ffrwyth, i wneud i'r sector bwyd a diod yng ngogledd Cymru ffynnu hyd yn oed yn fwy? Diolch.
Thank you, and thank you for giving me the opportunity to agree with you about what a good time of year it is to buy our wonderful Welsh food and drink. It's always good, and it was great to be at the winter fair last month, and see the food hall, and see people literally queuing up outside for a long time to be able to buy Welsh food and drink once again at the Royal Welsh showground.
I agree with you about the work that's continuing now to be done at Glynllifon. I visited there just last month to have a look at their plans for it, and will continue to do all I can. You'll be aware of the Food Technology Centre, and project HELIX, which is undertaken in Llangefni. I think the two will link in together very well.
Diolch, a diolch am roi'r cyfle imi gytuno â chi ynglŷn â sut y mae'n adeg dda o'r flwyddyn i brynu ein bwyd a'n diod gwych o Gymru. Mae bob amser yn beth da, ac roedd yn wych bod yn y ffair aeaf y mis diwethaf, a gweld y neuadd fwyd, a gweld pobl yn llythrennol yn ciwio yn yr awyr agored am amser hir i allu prynu bwyd a diod o Gymru unwaith eto ar faes sioe Frenhinol Cymru.
Cytunaf â chi am y gwaith sy'n parhau i gael ei wneud yn awr yng Nglynllifon. Ymwelais â'r lle y mis diwethaf i gael golwg ar eu cynlluniau ar ei gyfer, a byddaf yn parhau i wneud popeth yn fy ngallu. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r Ganolfan Technoleg Bwyd, a phrosiect HELIX, sy'n cael ei gyflawni yn Llangefni. Rwy'n credu y bydd y ddau'n cydgysylltu â'i gilydd yn dda iawn.
I'm very grateful to my colleague, Sam Rowlands, for raising this important question today. Can I agree with him and the Minister, for what she has said also? Minister, you'll be very aware that I am extremely passionate about the positive contribution that brewers and local pubs can bring to our local economy, and excellent breweries like those in Flintshire, Hafod and Polly's, or the excellent Wrexham Lager in your own constituency, as Sam Rowlands referred to, who again have won another award—another gold award—for their world-famous Bootlegger pilsner.
Now, Minister, in the last Senedd I successfully chaired the cross-party group on beer and pubs in the Senedd, and we're about to reconvene in the new year this very important group. Will you commit today to come and engage with the group in the new year, and show how the Welsh Government can support this very important sector right across Wales?
Rwy'n ddiolchgar iawn i fy nghyd-Aelod, Sam Rowlands, am ofyn y cwestiwn pwysig hwn heddiw. A gaf fi gytuno ag ef a'r Gweinidog, am yr hyn y mae hi wedi'i ddweud hefyd? Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol iawn fy mod yn hynod o angerddol am y cyfraniad cadarnhaol y gall bragwyr a thafarndai lleol ei wneud i'n heconomi leol, a bragdai rhagorol fel y rhai yn sir y Fflint, Hafod a Polly's, neu'r Lager Wrecsam ardderchog yn eich etholaeth eich hun, fel y nododd Sam Rowlands, sydd unwaith eto wedi ennill gwobr arall—gwobr aur arall—am eu lager pilsner Bootlegger byd-enwog.
Nawr, Weinidog, yn y Senedd ddiwethaf, cadeiriais y grŵp trawsbleidiol ar gwrw a thafarndai yn y Senedd yn llwyddiannus, ac rydym ar fin ailymgynnull y grŵp pwysig hwn yn y flwyddyn newydd. A wnewch chi ymrwymo heddiw i ddod i ymwneud â'r grŵp yn y flwyddyn newydd, a dangos sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi'r sector pwysig hwn ledled Cymru?
Thank you to Jack Sargeant. I'm very pleased you are reconvening the group in the new year, and of course I'll be very happy to come along and to support you in whatever way I can. As you say, in our part of north-east Wales we have several microbreweries, breweries and, obviously, many local pubs that sell those beers and ales, so it is really very good to be able to say once again to people, particularly in this difficult phase of COVID that we're entering now, 'It's really good to support those local brewers.'
Diolch i Jack Sargeant. Rwy'n falch iawn eich bod yn ailymgynnull y grŵp yn y flwyddyn newydd, ac wrth gwrs byddaf yn hapus iawn i ddod draw i'ch cefnogi ym mha ffordd bynnag y gallaf. Fel y dywedwch, yn ein rhan ni o ogledd-ddwyrain Cymru mae gennym nifer o ficrofusnesau, bragdai a llawer o dafarndai lleol sy'n gwerthu'r cwrw hwnnw, felly mae'n dda iawn gallu dweud unwaith eto wrth bobl, yn enwedig yn y cyfnod anodd hwn o COVID rydym yn ei wynebu yn awr, 'Mae'n dda iawn cefnogi'r bragwyr lleol hynny.'
Can I just say to my colleague Jack Sargeant I'd be very interested in joining that cross-party group? Minister, going back about 10 years I recall Cadwyn Clwyd, a regional development agency, secured £14 million of EU funding to boost the rural economy in Flintshire and Denbighshire. Other funding came in to agencies across north Wales such as Northern Marches Cymru, Menter a Busnes and Menter Môn. This funding helped many food promotion schemes, such as the Mold food festival, and funding of a local produce centre at the National Eisteddfod, with 16 food and drink suppliers from across north Wales. It's helped establish the Clwydian range food trail, and helped fund the Denbigh plum project, to name but a few. But Minister, I am concerned about the loss of European funding to the food sector via Welsh Government. Will there be replacement funding from the UK Government as promised, do you know? Diolch.
A gaf fi ddweud wrth fy nghyd-Aelod, Jack Sargeant, y byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn ymuno â'r grŵp trawsbleidiol hwnnw? Weinidog, os caf fynd yn ôl tua 10 mlynedd, rwy'n cofio Cadwyn Clwyd, asiantaeth ddatblygu ranbarthol, yn sicrhau £14 miliwn o gyllid yr UE i hybu'r economi wledig yn sir y Fflint a sir Ddinbych. Daeth mwy o gyllid i mewn i asiantaethau ar draws gogledd Cymru fel Partneriaeth Gogledd Gororau Cymru, Menter a Busnes a Menter Môn. Roedd yr arian hwn yn gymorth i lawer o gynlluniau hyrwyddo bwyd, megis gŵyl fwyd yr Wyddgrug, ac ariannu canolfan gynnyrch leol yn yr Eisteddfod Genedlaethol, gydag 16 o gyflenwyr bwyd a diod o bob rhan o ogledd Cymru. Mae wedi helpu i sefydlu llwybr bwyd bryniau Clwyd, ac wedi helpu i ariannu prosiect eirin Dinbych, ymhlith pethau eraill. Ond Weinidog, rwy'n pryderu am golli cyllid Ewropeaidd i'r sector bwyd drwy Lywodraeth Cymru. A ydych chi'n gwybod y daw arian newydd gan Lywodraeth y DU fel yr addawyd? Diolch.
So, the food and drink industry will continue to receive significant funding through the RDP until that programme ends in 2023. Unfortunately, 'no' is the short answer to your question. Wales will lose out over £106 million of replacement EU funding for rural development over the spending review period. That's on top of the £137 million that I didn't receive from the UK Government during this financial year, so that 'not a penny less' mantra I'm afraid sounds very hollow. You will be aware that myself and my ministerial colleagues, particularly the Minister for Finance and Local Government, have continued to lobby the UK Government, particularly around the methodology that they've used to do their sums. We've now got, obviously, to take that into consideration as we bring forward the draft budget next week. I would just say, though, that food festivals, I think, are an excellent way of promoting our wonderful Welsh food and drink and I've done all I can to continue to promote them, obviously, and support them. We haven't been able to hold as many virtually this year as we would want to—sorry, in person—but we have managed to do some virtual work over the past year also.
Bydd y diwydiant bwyd a diod yn parhau i dderbyn cyllid sylweddol drwy'r rhaglen datblygu gwledig hyd nes y daw'r rhaglen honno i ben yn 2023. Yn anffodus, 'na' yw'r ateb byr i'ch cwestiwn. Bydd Cymru'n colli dros £106 miliwn o gyllid newydd yr UE ar gyfer datblygu gwledig dros gyfnod yr adolygiad o wariant. Mae hynny ar ben y £137 miliwn nad wyf wedi'i gael gan Lywodraeth y DU yn ystod y flwyddyn ariannol hon, felly mae'r mantra 'dim ceiniog yn llai' yn swnio'n wag iawn, mae arnaf ofn. Fe fyddwch yn gwybod fy mod i a fy nghyd-Weinidogion, yn enwedig y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, wedi parhau i lobïo Llywodraeth y DU, yn enwedig ar y fethodoleg y maent wedi'i defnyddio i wneud eu symiau. Yn amlwg, mae'n rhaid inni ystyried hynny wrth inni gyflwyno'r gyllideb ddrafft yr wythnos nesaf. Fodd bynnag, hoffwn ddweud bod gwyliau bwyd yn ffordd ragorol yn fy marn i o hyrwyddo ein bwyd a'n diod gwych o Gymru ac rwyf wedi gwneud popeth a allaf i barhau i'w hyrwyddo, yn amlwg, a'u cefnogi. Nid ydym wedi gallu cynnal cymaint o rai rhithwir eleni ag y byddem wedi bod eisiau—rhai yn y cnawd, mae'n ddrwg gennyf—ond rydym wedi llwyddo i wneud rhywfaint o waith rhithwir dros y flwyddyn ddiwethaf hefyd.
I feel I need to say, in the interests of balance, given the long list of food and drink from the north that was just promoted by its Members, that other food and drink is available from other parts of Wales, and available to all before Christmas, hopefully.
Er tegwch, o ystyried y rhestr hir o fwydydd a diodydd o'r gogledd a hyrwyddwyd gan yr Aelodau yn awr, teimlaf fod angen imi ddweud bod bwyd a diod arall ar gael o rannau eraill o Gymru, ac ar gael i bawb cyn y Nadolig, gobeithio.
Questions now from party spokespeople.
Cwestiynau yn awr gan lefarwyr y pleidiau.
Ac yn gyntaf, Samuel Kurtz.
And first of all, Samuel Kurtz.
Diolch, Llywydd, and firstly, can I start by wishing the Minister a very merry Christmas and by thanking her for the honest and open dialogue that she and I have had in respect of this portfolio?
Minister, I've raised the issue of unspent and misspent rural development plan money in the Chamber on several occasions already, and I would like to focus on the 'free tree for every household' scheme announced to great fanfare on 6 December by the Deputy Minister for Climate Change. Given that funding for tree planting lies within your portfolio, you hold the purse strings, as it were. So, can you provide details about the cost of this scheme, whether this is new money or reallocated money, and, finally, can you provide reassurances that, if this is reallocated money, that it is not being taken away from supporting the agricultural industry?
Diolch, Lywydd, ac yn gyntaf, a gaf fi ddechrau drwy ddymuno Nadolig llawen iawn i'r Gweinidog a thrwy ddiolch iddi am y ddeialog onest ac agored a gafodd hi a minnau ynglŷn â'r portffolio hwn?
Weinidog, rwyf wedi crybwyll arian cynllun datblygu gwledig nas gwariwyd neu a gamwariwyd yn y Siambr ar sawl achlysur eisoes, a hoffwn ganolbwyntio ar y cynllun 'coeden am ddim i bob cartref' y gwnaethpwyd sioe fawr o'i gyhoeddi ar 6 Rhagfyr gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd. O ystyried bod y cyllid ar gyfer plannu coed o fewn eich portffolio chi, yn eich llaw chi y mae'r pwrs, fel petai. Felly, a allwch chi roi manylion am gost y cynllun hwn, boed yn arian newydd neu'n arian wedi'i ailddyrannu, ac yn olaf, a allwch roi sicrwydd, os yw'n arian wedi'i ailddyrannu, nad yw'n arian a fyddai'n mynd fel arall tuag at gefnogi'r diwydiant amaethyddol?
Thank you, and I would like to wish Sam Kurtz and all Members a very peaceful and happy Christmas and best wishes for next year.
This actually sits, as you say, within the portfolio of the Minister for Climate Change and was announced by the Deputy Minister for Climate Change. I hold the purse strings for some, but not all, and the policy that you just referred to that was announced by the Deputy Minister for Climate Change sits within—the funding sits within his portfolio.
Diolch, a hoffwn ddymuno Nadolig heddychlon a hapus iawn i Sam Kurtz a'r holl Aelodau a dymuniadau gorau ar gyfer y flwyddyn nesaf.
Daw hyn o fewn portffolio'r Gweinidog Newid Hinsawdd fel y dywedwch ac fe'i cyhoeddwyd gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd. Yn fy llaw i y mae'r pwrs ar gyfer rhai pethau, ond nid popeth, ac mae'r polisi rydych newydd gyfeirio ato a gyhoeddwyd gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd—mae'r cyllid yn rhan o'i bortffolio ef.
Thank you, Minister—thank you for that clarification.
I'm sure that you were as horrified as I was, Minister, when, earlier this week, BBC Wales, in a documentary of theirs, highlighted the cropping of bulldog puppy ears to increase the dogs' value to breeders and desirability to new owners. The documentary heard how puppies with cropped ears can sell for an additional £1,500, making this cruel practice a valuable enterprise to criminals. Whilst ear cropping is illegal in the UK, there is no law surrounding the right to import these animals into the UK. But, whilst accepting that importing animals is a reserved matter, you do have enforcement powers if these puppies are sold or owned by Welsh residents. Therefore, what actions are you taking, in partnership with the UK Government, to address this distressing form of animal abuse, and will you provide greater powers to the RSPCA to deal with animal cruelty?
Diolch, Weinidog—diolch am yr eglurhad hwnnw.
Rwy'n siŵr eich bod wedi eich dychryn lawn cymaint â minnau, Weinidog, pan dynnodd BBC Wales sylw mewn rhaglen ddogfen yn gynharach yr wythnos hon at docio clustiau cŵn tarw bach i gynyddu gwerth y cŵn i fridwyr a'u gwneud yn ddeniadol i berchnogion newydd. Clywodd y rhaglen ddogfen sut y gall cŵn bach sydd â'u clustiau wedi'u tocio werthu am £1,500 ychwanegol, gan wneud yr arfer creulon hwn yn fenter werthfawr i droseddwyr. Er bod tocio clustiau yn anghyfreithlon yn y DU, nid oes unrhyw ddeddf yn gwahardd yr hawl i fewnforio'r anifeiliaid hyn i'r DU. Ond er ein bod yn derbyn bod mewnforio anifeiliaid yn fater a gadwyd yn ôl, mae gennych bwerau gorfodi os caiff y cŵn bach hyn eu gwerthu i drigolion Cymru neu os ydynt ym mherchnogaeth trigolion Cymru. Felly, pa gamau rydych yn eu cymryd, mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU, i fynd i'r afael â'r math gofidus hwn o gam-drin anifeiliaid, ac a wnewch chi roi mwy o bwerau i'r RSPCA i ymladd creulondeb i anifeiliaid?
Thank you. Yes, I was absolutely appalled to see the programme that you referred to. Ear cropping of dogs is illegal, it's unnecessary and I'm sure it's incredibly painful and there are no welfare or health benefits for the dog. It's carried out only, really, for cosmetic reasons, to make the dogs look tougher, and I just think it is absolutely abhorrent.
The forthcoming Animal Welfare (Kept Animals) Bill does seek to restrict the import of dogs. As you say, obviously, it's a UK Government Bill, but it does seek to restrict the import of dogs and puppies that have been subject to mutilations, and obviously that includes ear cropping. And I think restricting the importation of them will significantly then strengthen the ability of our enforcement officers to be able to identify such dogs more easily and prosecute those involved in illegal ear cropping in Wales and across the UK. So, we will continue to work with the UK Government, bringing forward a legislative consent motion in relation to this.
Diolch. Do, arswydais wrth weld y rhaglen y cyfeirioch chi ati. Mae tocio clustiau cŵn yn anghyfreithlon, mae'n ddiangen ac rwy'n siŵr ei fod yn hynod o boenus ac nid oes unrhyw fanteision i les nac iechyd y ci. Am resymau cosmetig yn unig y caiff ei wneud mewn gwirionedd, er mwyn gwneud i'r cŵn edrych yn fwy milain, a chredaf ei fod yn gwbl wrthun.
Mae'r Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir) sydd ar y ffordd yn ceisio cyfyngu ar fewnforio cŵn. Fel y dywedwch, Bil Llywodraeth y DU ydyw wrth gwrs, ond mae'n ceisio cyfyngu ar fewnforio cŵn a chŵn bach sydd wedi cael eu hanffurfio, ac yn amlwg mae hynny'n cynnwys tocio clustiau. A chredaf y bydd cyfyngu ar eu mewnforio yn cryfhau gallu ein swyddogion gorfodi i allu adnabod cŵn o'r fath yn haws ac erlyn y rhai sy'n ymwneud â thocio clustiau'n anghyfreithlon yng Nghymru a ledled y DU. Felly, byddwn yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU, ac yn cyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol mewn perthynas â hyn.
Thank you. And finally, Minister, I was pleased to lead the Welsh Conservatives' animal welfare debate last month, which saw the Government defeated and the motion pass unamended in the Senedd. The balanced and open-minded approach taken by all during the debate was welcome, and I hope that this can continue.
I am aware of a letter that you have received from the Companion Animals Welfare Group Wales, which, whilst welcoming some aspects of your Government's animal welfare action plan, expressed concern over some of what was omitted. One such issue was the lack of any reference to the introduction of regulations on cat breeding. Can I seek your commitment today for the Welsh Government to put cat and dog breeding regulations on an equal footing and to ensure that kittens bred in Wales will be able to enjoy the same high levels of welfare and protection that is afforded to their canine counterparts?
Diolch. Ac yn olaf, Weinidog, roeddwn yn falch o arwain dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar les anifeiliaid y mis diwethaf, a welodd y Llywodraeth yn cael ei threchu a'r cynnig yn cael ei basio heb ei ddiwygio yn y Senedd. Roedd hi'n braf gweld yr agwedd gytbwys a meddwl agored a oedd gan bawb yn ystod y ddadl, ac rwy'n gobeithio y gall hyn barhau.
Rwy'n ymwybodol o lythyr a gawsoch gan Grŵp Lles Anifeiliaid Anwes Cymru, a fynegodd bryder ynghylch peth o'r hyn a hepgorwyd, er ei fod yn croesawu rhai agweddau ar gynllun gweithredu lles anifeiliaid eich Llywodraeth. Un mater felly oedd absenoldeb unrhyw gyfeiriad at gyflwyno rheoliadau ar fridio cathod. A gaf fi ofyn am eich ymrwymiad heddiw i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn rhoi rheoliadau bridio cathod a chŵn ar sail gyfartal a sicrhau y bydd cathod bach a gaiff eu bridio yng Nghymru yn gallu mwynhau'r un lefelau uchel o les a diogelwch ag a roddir i gŵn bach?
Yes, absolutely. I'm looking at what we can do in relation to that, just as I'm looking at microchipping cats as well. And once I respond to the correspondence that Sam Kurtz refers to, I'll be very happy to share that.
Yn bendant. Rwy'n edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud mewn perthynas â hynny, yn union fel rwy'n edrych ar ficrosglodynnu cathod hefyd. A phan fyddaf yn ymateb i'r ohebiaeth y mae Sam Kurtz yn cyfeirio ati, byddaf yn hapus iawn i rannu hynny.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, you'll be aware, of course, that a shortage of vets in Wales is still a problem for us here, and that's been exacerbated by Brexit and the pandemic as well, of course. Now, the British Veterinary Association says that more vet school places are part of the answer, and the official opening last week of Aberystwyth University school of veterinary science is certainly to be welcomed. The veterinary students there, of course, will be spending just the first two years at Aberystwyth University, followed then by three years studying at the Royal Veterinary College's Hawkshead campus in Hertfordshire. Now, meanwhile, Scotland of course has two veterinary schools and England nine, all of them offering the full five-year courses leading to a full degree. So, do you agree with me, Minister, that if the shortage of vets in Wales is ever to be properly resolved, then Wales needs a full vet school, offering its own five-year degree courses? And if you do agree, and I trust that you do, will you therefore open discussions with Aberystwyth University, and the agricultural sector more widely, to consider how the Aberystwyth course can be rapidly developed into a full five-year course, with the necessary facilities, to help resolve the vet shortage that we have here in Wales?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol, wrth gwrs, fod prinder milfeddygon yng Nghymru yn dal i fod yn broblem i ni yma, ac mae wedi'i waethygu gan Brexit a'r pandemig hefyd wrth gwrs. Nawr, mae Cymdeithas Milfeddygon Prydain yn dweud bod mwy o lefydd mewn ysgolion milfeddygol yn rhan o'r ateb, ac roedd agoriad swyddogol ysgol gwyddor filfeddygol Prifysgol Aberystwyth yr wythnos diwethaf yn sicr i'w groesawu. Bydd y myfyrwyr milfeddygol yno, wrth gwrs, yn treulio'r ddwy flynedd gyntaf ym Mhrifysgol Aberystwyth, a thair blynedd wedyn yn astudio ar gampws Coleg Milfeddygol Brenhinol Hawkshead yn Swydd Hertford. Nawr, yn y cyfamser, mae gan yr Alban ddwy ysgol filfeddygol ac mae naw yn Lloegr, a phob un ohonynt yn cynnig y cyrsiau pum mlynedd llawn sy'n arwain at radd lawn. Felly, Weinidog, os ydym am ddatrys prinder milfeddygon yng Nghymru yn iawn, a ydych yn cytuno fod angen ysgol filfeddygol lawn ar Gymru, sy'n cynnig ei chyrsiau gradd pum mlynedd ei hun? Ac os ydych chi'n cytuno, ac rwy'n hyderus eich bod, a wnewch chi agor trafodaethau gyda Phrifysgol Aberystwyth, a'r sector amaethyddol yn ehangach, i ystyried sut y gellir datblygu cwrs Aberystwyth yn gwrs pum mlynedd llawn a hynny'n gyflym, gyda'r cyfleusterau angenrheidiol, i helpu i ddatrys y prinder milfeddygon sydd gennym yma yng Nghymru?
Thank you. I think Llyr Huws Gruffydd makes a really important point about a shortage of vets. And I would add to the list that you've mentioned, in relation to leaving the European Union and Brexit, the avian influenza outbreak that, unfortunately, we have across the UK. We've now got 52 cases, and you can imagine the veterinary capacity that the AI outbreaks are taking also. I was very pleased to see Aberystwyth University—the veterinary school there—opened last week. Unfortunately, I wasn't able to attend the opening, but I did visit there—I think it was in October—to have a look at it myself, and was very impressed. And I know Christianne Glossop, who I think has worked on ensuring that that happened over the last 18 years, was very pleased. And I do think it is a first step. I was due to meet with the Minister for education on Monday to see what more we could do to support Aber University in relation to this, but, unfortunately, I think the meeting is now next week. But I think it's something that should be explored, and I'll be very happy to update Members following the meeting I have with the Minister for education.
Diolch. Credaf fod Llyr Huws Gruffydd yn gwneud pwynt pwysig iawn am brinder milfeddygon. A hoffwn ychwanegu at y rhestr rydych wedi sôn amdani, mewn perthynas â gadael yr Undeb Ewropeaidd a Brexit, yr achosion o ffliw adar sydd gennym ar draws y DU yn anffodus. Erbyn hyn mae gennym 52 o achosion, a gallwch ddychmygu'r capasiti milfeddygol y mae'r achosion o ffliw adar yn ei lyncu hefyd. Roeddwn yn falch iawn o weld Prifysgol Aberystwyth—yr ysgol filfeddygol yno—yn cael ei hagor yr wythnos diwethaf. Yn anffodus, ni allwn fynychu'r agoriad, ond cefais ymweliad—ym mis Hydref rwy'n credu—i'w weld drosof fy hun, ac fe wnaeth argraff fawr arnaf. Ac rwy'n gwybod bod Christianne Glossop, sydd wedi gweithio ar sicrhau bod hynny'n digwydd dros y 18 mlynedd diwethaf, yn falch dros ben. Ac rwy'n credu ei fod yn gam cyntaf. Roeddwn i fod i gyfarfod â'r Gweinidog addysg ddydd Llun i weld beth arall y gallem ei wneud i gefnogi prifysgol Aber mewn perthynas â hyn, ond yn anffodus, rwy'n credu mai'r wythnos nesaf y mae'r cyfarfod yn awr. Ond rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y dylid ei archwilio, a byddaf yn hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn dilyn y cyfarfod a gaf gyda'r Gweinidog addysg.
Thank you, Minister. I think it's important that we don't presume that it's 'job done', because, clearly, it's the beginning of a journey, and we'd like to see it pursued as swiftly as possible. Diolch.
Now, mental health support, of course, is also a crucial aspect of support for young people in the agricultural sector. In October, in response to a question from my Plaid Cymru colleague Cefin Campbell, you said that support for mental health charities within the farming sector is, and I'll quote,
'something I keep a very close eye on, and, if there's anything further I can do to help, I will certainly be happy to do so.'
Now, recently, at the winter fair, the DPJ Foundation raised concerns that, whilst they currently do get some support, of course, from the Welsh Government, there isn't that longer-term certainty of funding. And I know other rural mental health organisations would share the same concern. So, given your previous commitments on the floor of the Senedd, and of course ahead of the budget publication next week, could you maybe tell us whether you intend to introduce a long-term funding plan for mental health charities such as the DPJ Foundation?
Diolch, Weinidog. Rwy'n credu ei bod yn bwysig nad ydym yn tybio bod y gwaith ar ben, oherwydd yn amlwg, dechrau'r daith yw hyn, a hoffem ei weld yn cael ei wneud cyn gynted â phosibl. Diolch.
Nawr, agwedd hanfodol arall ar gymorth i bobl ifanc yn y sector amaethyddol yw cymorth iechyd meddwl wrth gwrs. Ym mis Hydref, mewn ymateb i gwestiwn gan fy nghyd-Aelod Plaid Cymru, Cefin Campbell, fe ddywedoch chi fod cefnogaeth i elusennau iechyd meddwl yn y sector ffermio, ac rwy'n dyfynnu,
'yn rhywbeth rwy'n cadw llygad barcud arno, ac os oes unrhyw beth arall y gallaf ei wneud i helpu, rwy'n sicr yn hapus i wneud hynny.'
Nawr, yn ddiweddar, yn y ffair aeaf, mynegodd Sefydliad DPJ bryderon, er eu bod yn cael rhywfaint o gefnogaeth ar hyn o bryd gan Lywodraeth Cymru wrth gwrs, nad oes sicrwydd mwy hirdymor o gyllid. Ac rwy'n gwybod y byddai sefydliadau iechyd meddwl gwledig eraill yn rhannu'r un pryder. Felly, o ystyried eich ymrwymiadau blaenorol ar lawr y Senedd, a chyn cyhoeddi'r gyllideb yr wythnos nesaf wrth gwrs, a allech ddweud wrthym a ydych yn bwriadu cyflwyno cynllun ariannu hirdymor ar gyfer elusennau iechyd meddwl fel Sefydliad DPJ?
Thank you. I met with the mental health charities in the agricultural sector at the winter fair myself, and it was representatives of, I think, about six of them, where we did discuss, obviously, the challenges they are—. You'll appreciate it's very hard to give long-term commitments—I'm not sure what you mean by 'long term'—but certainly I intend to continue to support them, both financially and also with officials' time as well, because my officials work very closely with them. And I attend—certainly, over the duration of the pandemic, I've attended many meetings of the group that came together under an umbrella to support our agriculture sector. So, I will continue, certainly, to do that. As I say, I'm unclear what you mean by 'long term', but I will certainly, in the course of our budget, commit to funding.
Diolch. Cyfarfûm â'r elusennau iechyd meddwl yn y sector amaethyddol yn y ffair aeaf fy hun, ac roedd yno gynrychiolwyr o tua chwech ohonynt, rwy'n credu, ac yn amlwg, buom yn trafod yr heriau—. Fe fyddwch yn deall ei bod yn anodd iawn rhoi ymrwymiadau hirdymor—nid wyf yn siŵr beth a olygwch wrth 'hirdymor'—ond yn sicr rwy'n bwriadu parhau i'w cefnogi, yn ariannol a hefyd gydag amser swyddogion, oherwydd mae fy swyddogion yn gweithio'n agos iawn gyda hwy. Ac rwy'n mynychu—yn sicr, dros gyfnod y pandemig, rwyf wedi mynychu llawer o gyfarfodydd y grŵp a ddaeth ynghyd o dan ymbarél i gefnogi ein sector amaethyddol. Felly, byddaf yn parhau i wneud hynny, yn sicr. Fel y dywedaf, nid wyf yn glir beth a olygwch wrth 'hirdymor', ond yn ystod proses y gyllideb, byddaf yn sicr yn ymrwymo i gyllid.
That's very welcome. I think 'longer term', I suppose, is a better description, maybe.
Again, developing on a theme of younger farmers, really, concerns have been raised with me recently by tenant farmers, particularly, and the Tenant Farmers Association, that younger farmers are facing difficulty in acquiring land under succession rules. Now, I'm aware, through casework, of situations where families have been unable to transfer the tenancy to their son or daughter because the son or daughter aren't able to make their living purely from the holding. You'll be very aware that more and more farms depend now on off-farm income to get by these days, and, in fact, many of those tenant holdings are of a size where making your living from it is probably near impossible in any case. So, it's clear to me that tenancy legislation in Wales isn't keeping up with changes in farming.
Now, I'm aware that the Welsh Government is yet to bring forward regulations to implement certain provisions of Schedule 3 to the UK Agriculture Act 2020 relating to tenant farms as they apply to Wales. Regulations were brought into effect in England, by the way, back in May of this year. So, can I ask: when do you intend to introduce regulations similar to those seen in England, so that we can change the current outdated suitability and commercial tests, making the law more fit for purpose, and, of course, ultimately making it easier to enable tenant succession?
Mae hynny i'w groesawu'n fawr. Rwy'n credu bod 'mwy hirdymor', mae'n debyg, yn ddisgrifiad gwell, efallai.
Unwaith eto, gan ddatblygu thema ffermwyr iau, clywais bryderon yn ddiweddar gan ffermwyr tenant yn enwedig, a Chymdeithas y Ffermwyr Tenant, fod ffermwyr iau yn ei chael hi'n anodd caffael tir o dan reolau olyniaeth. Nawr, rwy'n ymwybodol, drwy waith achos, o sefyllfaoedd lle nad yw teuluoedd wedi gallu trosglwyddo'r denantiaeth i'w mab neu eu merch am nad yw'r mab neu'r ferch yn gallu gwneud eu bywoliaeth o'r daliad yn unig. Fe fyddwch yn ymwybodol iawn fod mwy a mwy o ffermydd yn dibynnu ar incwm oddi ar y fferm i allu goroesi y dyddiau hyn, ac mewn gwirionedd, mae llawer o'r tenantiaethau hynny o faint lle mae'n debygol fod gwneud eich bywoliaeth ohonynt bron yn amhosibl beth bynnag. Felly, mae'n amlwg i mi nad yw deddfwriaeth tenantiaeth yng Nghymru yn cyd-fynd â newidiadau yn y byd amaeth.
Nawr, rwy'n ymwybodol nad yw Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno rheoliadau eto i weithredu darpariaethau penodol yn Atodlen 3 i Ddeddf Amaethyddiaeth y DU 2020 sy'n ymwneud â ffermydd tenant fel y maent yn gymwys i Gymru. Daeth rheoliadau i rym yn Lloegr, gyda llaw, yn ôl ym mis Mai eleni. Felly, a gaf fi ofyn: pa bryd y bwriadwch gyflwyno rheoliadau tebyg i'r rhai a welir yn Lloegr, fel y gallwn newid y profion addasrwydd a masnachol hen ffasiwn presennol, a gwneud y gyfraith yn fwy addas i'r diben, a hwyluso olyniaeth tenantiaid yn y pen draw wrth gwrs?
Thank you. I'm not able to give you a specific time, because this is an ongoing piece of work. I did meet with the Tenant Farmers Association at the winter fair, again—I took the opportunity to meet with quite a few people face to face last month—and I agree with you; I think there are lots of issues with tenant farmers that you don't get with, obviously, farmers that own the land themselves, and I think it's really important that we get it right. So, it's not just looking at one piece of the legislation; it's looking at all of it in a holistic way. So, I know officials continue to meet. I'm expecting further advice, probably—well, it will be in the new year, but I don't know how quickly in the new year. But, again, once we have some further information, I'll be very happy to share it with you.
Diolch. Nid wyf yn gallu rhoi amser penodol i chi, oherwydd mae hwn yn waith sydd ar y gweill. Cyfarfûm â Chymdeithas y Ffermwyr Tenant yn y ffair aeaf, unwaith eto—manteisiais ar y cyfle i gyfarfod â chryn dipyn o bobl wyneb yn wyneb y mis diwethaf—ac rwy'n cytuno; credaf fod llawer o broblemau'n codi gyda ffermwyr tenant nad ydych yn eu cael, yn amlwg, gyda ffermwyr sy'n berchen ar y tir eu hunain, a chredaf ei bod yn bwysig iawn inni ei gael yn iawn. Felly, mae'n galw am fwy nag edrych ar un darn o'r ddeddfwriaeth yn unig; mae angen edrych ar y cyfan mewn ffordd gyfannol. Felly, rwy'n gwybod bod swyddogion yn parhau i gyfarfod. Rwy'n disgwyl cyngor pellach, yn ôl pob tebyg—wel, bydd hynny yn y flwyddyn newydd, ond nid wyf yn gwybod pa mor gyflym yn y flwyddyn newydd. Ond unwaith eto, pan gawn ragor o wybodaeth, byddaf yn hapus iawn i'w rhannu gyda chi.
3. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith penderfyniad Cyfoeth Naturiol Cymru i wahardd hela trywydd ar ei dir ar les anifeiliaid? OQ57362
3. What assessment has the Minister made of the impact on animal welfare of Natural Resources Wales's decision to ban trail hunting on its land? OQ57362
Thank you. Natural Resources Wales falls under the Minister for Climate Change's remit. However, its decision to ban trail hunting on the Welsh Government woodland estate was a matter for them, and the Welsh Government has made no assessment of the impact on animal welfare of such a ban.
Diolch. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn rhan o gylch gwaith y Gweinidog Newid Hinsawdd. Fodd bynnag, mater iddynt hwy oedd ei benderfyniad i wahardd hela trywydd ar ystâd goetir Llywodraeth Cymru, ac nid yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud unrhyw asesiad o effaith gwaharddiad o'r fath ar les anifeiliaid.
Thank you, Minister. The Hankinson case highlighted how trail hunting had become a smokescreen for the illegal hunting of live quarry, and, just four days ago, the master of the Western Hunt was successfully prosecuted under the Dangerous Dogs Act 1991 for an incident that again occurred on the pretence of trail hunting. I'd like to echo the request made to you by my colleague Joyce Watson in the business statement last week: will Welsh Government commit to a ban on trail hunting on all public land, which is clearly necessary if we are to uphold the highest animal welfare standards in Wales?
Diolch, Weinidog. Tynnodd achos Hankinson sylw at y ffordd roedd hela trywydd wedi dod yn llen fwg i gelu hela anifeiliaid byw yn anghyfreithlon, a chwta bedwar diwrnod yn ôl, cafodd meistr y Western Hunt ei erlyn yn llwyddiannus o dan Ddeddf Cŵn Peryglus 1991 am ddigwyddiad a ddigwyddodd wrth esgus hela trywydd. Hoffwn adleisio'r cais a wnaed i chi gan fy nghyd-Aelod, Joyce Watson, yn y datganiad busnes yr wythnos diwethaf: a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i wahardd hela trywydd ar bob tir cyhoeddus, rhywbeth sy'n amlwg yn angenrheidiol os ydym am gynnal y safonau lles anifeiliaid uchaf yng Nghymru?
Well, that would be a matter for the Minister for Climate Change, but I know—I've had discussions with her and, certainly, in light of the recent court judgment, this is something that she will consider carefully, but I believe the Welsh Government would support the consideration of a permanent ban on trail hunting by those responsible for publicly owned land in Wales.
Wel, mater i'r Gweinidog Newid Hinsawdd fyddai hynny, ond rwy'n gwybod—cefais drafodaethau gyda hi ac yn sicr, yng ngoleuni dyfarniad y llys yn ddiweddar, mae hyn yn rhywbeth y bydd yn ei ystyried yn ofalus, ond credaf y byddai Llywodraeth Cymru yn cefnogi rhoi ystyriaeth i waharddiad parhaol ar hela trywydd gan y rhai sy'n gyfrifol am dir sy'n eiddo i'r cyhoedd yng Nghymru.
Minister, judging by your response, then, it is widely known and accepted that the Labour Party running the Welsh Government has little understanding of the rural way of life or the countryside, and I believe that the recent Natural Resources Wales decision to ban trail hunting on its land is the wrong one. Trail hunting is not hunting, which was banned in the Hunting Act 2004. Trail hunting is a perfectly lawful activity; it does not involve the pursuit of mammals. So, this ban will have no impact on animal welfare, as has been referred to by yourself and the other Member. The scaremongering on this topic has been rife. This NRW ruling is another attack on the rural way of life by Government organisations and woke individuals trying to end rural traditions by spreading falsehoods. Will the Minister now meet with myself, Natural Resources Wales and relevant stakeholders to have an informed discussion and to look at the evidence and resolve this poor decision? Diolch, Deputy Llywydd.
Weinidog, a barnu yn ôl eich ymateb felly, mae'n hysbys ac yn cael ei dderbyn yn eang nad oes gan y Blaid Lafur sy'n rhedeg Llywodraeth Cymru fawr o ddealltwriaeth o'r ffordd wledig o fyw na chefn gwlad, a chredaf fod penderfyniad diweddar Cyfoeth Naturiol Cymru i wahardd hela trywydd ar ei dir yn anghywir. Nid hela, a waharddwyd yn Neddf Hela 2004, yw hela trywydd. Mae hela trywydd yn weithgaredd cwbl gyfreithlon; nid yw'n golygu mynd ar drywydd mamaliaid. Felly, ni fydd y gwaharddiad hwn yn cael unrhyw effaith ar les anifeiliaid, fel y nodwyd gennych chi a'r Aelod arall. Mae'r codi bwganod ar y pwnc hwn wedi bod yn rhemp. Mae'r dyfarniad CNC hwn yn ymosodiad arall ar y ffordd wledig o fyw gan sefydliadau'r Llywodraeth ac unigolion 'effro' sy'n ceisio dod â thraddodiadau gwledig i ben drwy ledaenu anwireddau. A wnaiff y Gweinidog gyfarfod â mi, Cyfoeth Naturiol Cymru a rhanddeiliaid perthnasol yn awr i gael trafodaeth wybodus ac i edrych ar y dystiolaeth a datrys y penderfyniad gwael hwn? Diolch, Ddirprwy Lywydd.
I disagree with the majority of what the Member said, and no, I won't meet with him, because, as I say, this is a matter for the Minister for Climate Change.
Rwy'n anghytuno â'r rhan fwyaf o'r hyn a ddywedodd yr Aelod, a na, ni wnaf gyfarfod ag ef, oherwydd, fel y dywedais, mater i'r Gweinidog Newid Hinsawdd yw hwn.
I know the RSPCA is also concerned that trail hunting is acting like a smokescreen, allowing fox hunting to continue. For Members who aren't aware of how this works, trail hunting involves using the urine, body parts or carcasses of foxes, deer or hares being laid on a trail for dogs to follow, and, although traditional hunts, as we've heard, have been banned, training hounds to follow these scents can lead to animals like foxes being disturbed and killed if the dogs pick up the scent of a live animal. Trail hunting isn't meant to involve foxes being killed, but, again, as we've heard, a high-profile conviction has recently highlighted that trail hunting has been used to hide illegal hunting for years. And, besides, the use of a scent of dead animals is surely utterly unnecessary when alternatives like drag hunting exists, which allows hounds to follow an artificial scent not derived from carcasses or body parts. Minister, it's surely beneath the dignity of human beings to take pleasure from the death of another creature. Will you, please, look at ways, with your colleagues—hearing what you've just said—to persuade other landowners in the immediate weeks to outlaw trail hunting, particularly ahead of Boxing Day, when these parades happen?
Gwn fod yr RSPCA hefyd yn pryderu bod hela trywydd yn gweithredu fel llen fwg, gan ganiatáu i hela llwynogod barhau. I Aelodau nad ydynt yn ymwybodol o sut mae hyn yn gweithio, mae hela trywydd yn golygu defnyddio wrin, rhannau o'r corff neu garcasau llwynogod, ceirw neu ysgyfarnogod wedi'u gosod ar lwybr i gŵn eu dilyn, ac er bod helfeydd traddodiadol wedi'u gwahardd, fel y clywsom, gall hyfforddi cŵn hela i ddilyn yr aroglau hyn arwain at darfu ar anifeiliaid fel llwynogod a'u lladd os bydd y cŵn yn codi gwynt anifail byw. Nid yw hela trywydd i fod i olygu bod llwynogod yn cael eu lladd, ond unwaith eto, fel y clywsom, mae achos proffil uchel yn ddiweddar wedi tynnu sylw at y ffaith bod yr arfer o hela trywydd wedi'i ddefnyddio i guddio hela anghyfreithlon ers blynyddoedd. Ac ar wahân i hynny, mae'n sicr fod defnyddio aroglau anifeiliaid marw yn gwbl ddiangen pan fo dewisiadau amgen fel hela abwyd yn bodoli, sy'n caniatáu i gŵn hela ddilyn arogl artiffisial nad yw'n deillio o garcasau neu rannau o'r corff. Weinidog, mae'n sicr islaw urddas bodau dynol i gael pleser o farwolaeth creadur arall. Os gwelwch yn dda, a wnewch chi edrych ar ffyrdd, gyda'ch cyd-Aelodau—wedi clywed yr hyn rydych newydd ei ddweud—o berswadio tirfeddianwyr eraill yn yr wythnosau nesaf hyn i wahardd hela trywydd, yn enwedig cyn Gŵyl San Steffan, pan fydd y gorymdeithiau hyn yn digwydd?
As I said in my earlier answer to Vikki Howells, this is a matter for the Minister for Climate Change, but I think, in light of the recent court judgment, that is something she will consider carefully, ensuring that there is a permanent ban on trail hunting by those responsible for publicly owned land in Wales.
Fel y dywedais yn fy ateb cynharach i Vikki Howells, mater i'r Gweinidog Newid Hinsawdd yw hwn, ond yng ngoleuni dyfarniad y llys yn ddiweddar, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y bydd yn ei ystyried yn ofalus, i sicrhau bod y rhai sy'n gyfrifol am dir sy'n eiddo cyhoeddus yng Nghymru yn gwahardd hela trywydd yn barhaol.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i arallgyfeirio ar ffermydd? OQ57387
4. Will the Minister make a statement on Welsh Government support for farm diversification? OQ57387
Thank you. The Welsh Government is committed to supporting all businesses in Wales. Business Wales and Farming Connect support farm businesses to become more efficient, profitable and resilient. Support is tailored according to customer need and the different regions of Wales, dependent on requirements.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gefnogi pob busnes yng Nghymru. Mae Busnes Cymru a Cyswllt Ffermio yn cynorthwyo busnesau fferm i ddod yn fwy effeithlon, proffidiol a chadarn. Mae'r cymorth wedi'i deilwra yn ôl anghenion cwsmeriaid a gwahanol ranbarthau Cymru, yn dibynnu ar ofynion.
So, with regard to my supplementary that I'm about to raise, the Minister has been very helpful in dealing with this issue in the past, and, unfortunately, we're now in a position where it's got worse recently. There's an ongoing issue at Gelliargwellt Uchaf Farm in my constituency, where a large dairy farm has diversified into both food recycling, for which it's got a contract with several nearby local authorities, including Caerphilly, and mineral extraction from a quarry on site. The process has caused concern to residents in the nearby villages of Gelligaer, Penybryn and Nelson over the years, and it's mainly due to noise, dust and odour pollution, and the related HGV traffic problems. I meet regularly with residents, with key stakeholders, such as Caerphilly council, Natural Resources Wales, Public Health Wales and the operators, Bryn Group, in a formal committee managed setting to try and manage the situation. But what would be helpful is if I could have a meeting with the Minister to talk about some of the key issues that are associated with this very diverse farm and look at what may be done on some of the specific issues that I've mentioned to try and alleviate the problems for residents in the new year.
Felly, mewn perthynas â fy nghwestiwn atodol rwyf ar fin ei ofyn, mae'r Gweinidog wedi ymdrin â'r mater yn effeithiol yn y gorffennol, ac yn anffodus, rydym yn awr mewn sefyllfa lle mae wedi gwaethygu'n ddiweddar. Mae problem barhaus ar Fferm Gelliargwellt Uchaf yn fy etholaeth, lle mae fferm laeth fawr wedi arallgyfeirio i ailgylchu bwyd, ac mae wedi cael contract gyda nifer o awdurdodau lleol cyfagos, gan gynnwys Caerffili, a chloddio mwynau o chwarel ar y safle. Mae'r broses wedi peri pryder i drigolion ym mhentrefi cyfagos Gelligaer, Pen-y-bryn a Nelson dros y blynyddoedd, yn bennaf oherwydd llygredd sŵn, llwch ac arogleuon, a'r problemau sy'n gysylltiedig â thraffig cerbydau nwyddau trwm. Rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â thrigolion, gyda rhanddeiliaid allweddol megis cyngor Caerffili, Cyfoeth Naturiol Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru a'r gweithredwyr, Bryn Group, mewn lleoliad ffurfiol a reolir gan bwyllgor i geisio rheoli'r sefyllfa. Ond yr hyn a fyddai'n ddefnyddiol yw pe gallwn gael cyfarfod â'r Gweinidog i siarad am rai o'r materion allweddol sy'n gysylltiedig â'r fferm hon sydd wedi arallgyfeirio'n helaeth ac edrych ar yr hyn y gellir ei wneud ynglŷn â rhai o'r materion penodol y soniais amdanynt i geisio lleddfu'r problemau i drigolion yn y flwyddyn newydd.
Thank you. You've clearly met with the correct stakeholders. Obviously, Natural Resources Wales and local authorities have got a range of powers and enforcement tools to address the environmental impacts you referred to and, clearly, you've raised your concerns with them. I'm very happy to meet with the Member. It would be good also, I think, to have a joint meeting with the Minister for Climate Change, because obviously some of the issues you raised lie within her portfolio. Certainly, I'd be very happy to do that.
Diolch. Mae'n eglur eich bod wedi cyfarfod â'r rhanddeiliaid cywir. Yn amlwg, mae gan Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol ystod o bwerau ac offer gorfodi i fynd i'r afael â'r effeithiau amgylcheddol y cyfeirioch chi atynt ac yn amlwg, rydych wedi lleisio eich pryderon wrthynt hwy. Rwy'n hapus iawn i gyfarfod â'r Aelod. Rwy'n credu hefyd y byddai'n dda cael cyfarfod ar y cyd â'r Gweinidog Newid Hinsawdd, oherwydd mae'n eglur fod rhai o'r materion a godwyd gennych yn ei phortffolio hi. Yn sicr, byddwn yn hapus iawn i wneud hynny.
Thank you.
Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Weinidog, similar to Hefin David, I've raised this case with you before, the case of the Jenkins family in Model Farm in Rhoose. This beef and arable farm has diversified into growing wild flowers and selling the seeds, and it's also led to an increase in bees, pollinators and other insects in their fields. All of this will be decimated as the landlords, Legal and General, kick them off the land to build an industrial estate. I was very pleased to hear in your response to my colleague Llyr Huws Gruffydd that you met recently with the Tenant Farmers Association. What support can you give to tenant farmers, like the Jenkins family, to help them continue to diversify? Diolch yn fawr.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, yn debyg i Hefin David, rwyf wedi dwyn yr achos hwn i'ch sylw o'r blaen, achos y teulu Jenkins, Model Farm yn y Rhws. Mae'r fferm bîff a chnydau âr hon wedi arallgyfeirio i dyfu blodau gwyllt a gwerthu'r hadau, ac mae hefyd wedi arwain at gynnydd mewn gwenyn, pryfed peillio a phryfed eraill yn eu caeau. Bydd hyn i gyd yn cael ei ddinistrio os yw'r landlordiaid, Legal and General, yn eu troi oddi ar y tir i adeiladu ystâd ddiwydiannol. Roeddwn yn falch iawn o glywed yn eich ymateb i fy nghyd-Aelod, Llyr Huws Gruffydd, eich bod wedi cyfarfod â Chymdeithas y Ffermwyr Tenant yn ddiweddar. Pa gymorth y gallwch ei roi i ffermwyr tenant, fel y teulu Jenkins, i'w helpu i barhau i arallgyfeirio? Diolch yn fawr.
As I mentioned in my earlier answer to Hefin David—in my tabled answer—we provide a range of support. The majority of our support—I'm just trying to think if any of it isn't—is available to tenant farmers just as much as landowners. So, I'm sure if they perhaps contact Farming Connect in the first instance, to make sure they are addressing all the business support that is available to them, that might be a good place to start.
Fel y soniais yn fy ateb cynharach i Hefin David—yn yr ateb a gyflwynais—rydym yn darparu ystod o gymorth. Mae'r rhan fwyaf o'n cymorth—rwy'n ceisio meddwl a oes unrhyw ran ohono nad yw—ar gael i ffermwyr tenant lawn cymaint ag i dirfeddianwyr. Felly, rwy'n siŵr os cysylltant â Cyswllt Ffermio yn y lle cyntaf i sicrhau eu bod yn cael yr holl gymorth busnes sydd ar gael iddynt, gallai hynny fod yn lle da i ddechrau.
5. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella lles anifeiliaid? OQ57364
5. What measures is the Welsh Government taking to improve animal welfare? OQ57364
Thank you. The recently published animal welfare plan sets out improvements to animal welfare in Wales. It focuses on high standards, the adoption and sharing of best practice, engagement with key stakeholders, the development of effective, supportive and sustainable mechanisms for enforcement, and through its dynamic promotion of responsible ownership.
Diolch. Mae'r cynllun lles anifeiliaid a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn nodi gwelliannau i les anifeiliaid yng Nghymru. Mae'n canolbwyntio ar safonau uchel, mabwysiadu a rhannu arferion gorau, ymgysylltu â rhanddeiliaid allweddol, datblygu systemau effeithiol, cefnogol a chynaliadwy ar gyfer gorfodi, a thrwy'r modd deinamig y mae'n mynd ati i hyrwyddo perchnogaeth gyfrifol.
Diolch, Minister. At the start of November, the whole of Wales was declared an avian influenza prevention zone, which means that it's a legal requirement for keepers of captive birds to follow strict biosecurity measures to protect their birds. This applies to everyone, even if you only own a single bird, and this is a worrying time for bird keepers. Minister, how best can the people of Wales protect their birds from this disease, and how will the Welsh Government assess the scale of the outbreak as we move into 2022?
Diolch, Weinidog. Ddechrau mis Tachwedd, datganwyd bod Cymru gyfan yn barth atal ffliw adar, sy'n golygu ei bod yn ofyniad cyfreithiol i geidwaid adar caeth ddilyn mesurau bioddiogelwch llym i ddiogelu eu hadar. Mae hyn yn berthnasol i bawb, hyd yn oed os mai dim ond un aderyn rydych chi'n berchen arno, ac mae hwn yn gyfnod pryderus i geidwaid adar. Weinidog, beth yw'r ffordd orau y gall pobl Cymru ddiogelu eu hadar rhag y clefyd hwn, a sut y bydd Llywodraeth Cymru yn asesu maint y broblem wrth inni symud tuag at 2022?
Thank you very much. I can hear a dog joining in the oral answered questions today. You're quite right; we have had a significant outbreak of avian influenza across Great Britain. I mentioned in an earlier answer that we're now up to 52 incidents; we have three in Wales. We did bring in mandatory housing of birds at the end of last month. We are consistently assessing the impact. I know the chief veterinary officers right across the UK meet—I think every evening they're meeting at the moment. It's having a significant impact on veterinary capacity. So, I would urge all people in Wales who keep birds to register. At the moment, you only have to register if you have a certain number of birds, but I think it's very important; even if you only have one, please register, because then you will be assured of receiving up-to-date information as we get it. It happened very early this winter. We have avian influenza most winters unfortunately. It's brought on often by wild birds, but, unfortunately, it started much earlier and it is really significant at the current time. I've just brought in what we call a 'lite emergency control centre' in Cathays Park. It's just a virtual one at the moment to support the office of the chief veterinary officer because, clearly, it is having a massive impact on our workforce resources here in Wales.
Diolch yn fawr iawn. Gallaf glywed ci yn ymuno yn y cwestiynau llafar sy'n cael eu hateb heddiw. Rydych chi'n llygad eich lle; rydym wedi cael nifer sylweddol o achosion o ffliw adar ledled Prydain. Soniais mewn ateb cynharach ein bod bellach yn gwybod am 52 o ddigwyddiadau; mae gennym dri yng Nghymru. Gwnaethom gyflwyno mesurau gorfodol i gadw adar dan do ddiwedd y mis diwethaf. Rydym yn asesu'r effaith yn gyson. Gwn fod y prif swyddogion milfeddygol ledled y DU yn cyfarfod—credaf eu bod yn cyfarfod bob nos ar hyn o bryd. Mae'n cael effaith sylweddol ar gapasiti milfeddygol. Felly, byddwn yn annog pawb yng Nghymru sy'n cadw adar i gofrestru. Ar hyn o bryd, nid oes raid i chi gofrestru heblaw bod gennych nifer penodol o adar, ond rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn; hyd yn oed os mai dim ond un sydd gennych, cofrestrwch os gwelwch yn dda, oherwydd fe gewch sicrwydd wedyn eich bod yn cael y wybodaeth ddiweddaraf wrth i ni ei chael. Fe ddigwyddodd yn gynnar iawn y gaeaf hwn. Rydym yn gweld ffliw adar y rhan fwyaf o aeafau yn anffodus. Yn aml, caiff ei gario yma gan adar gwyllt, ond yn anffodus, fe ddechreuodd yn llawer cynt ac mae'n broblem fawr iawn ar hyn o bryd. Rwyf newydd gyflwyno'r hyn a alwn yn 'ganolfan reoli argyfwng fach' ym Mharc Cathays. Un rithwir yn unig yw hi ar hyn o bryd i gynorthwyo swyddfa'r prif swyddog milfeddygol oherwydd, yn amlwg, mae'n cael effaith enfawr ar ein hadnoddau gweithlu yma yng Nghymru.
Minister, I've raised this with you a number of times now—certainly, during the fifth term—but I remain increasingly concerned about the number of videos and photos that are being posted on Facebook and other social media sites adorned with marketing prose such as 'one puppy left'. Indeed, I'm actually on Facebook now reading, 'Can anyone help me find a home for this little puppy? Oh, beautiful, how much? No cost'. 'Why are they getting rid of him?', and they say, 'Oh, work commitments'. So, my concerns have been reflected in a recent report from the Blue Cross, which found that there remains a high number of puppies available to buy online, with over 400 adverts placed daily, and this actual wild west approach, to me, undermines the regulations that you've tried bringing in on the sale of third party puppies and kittens. As my colleague Sam Kurtz has mentioned, the BBC Wales investigation found that it's helping to create—
Weinidog, rwyf wedi codi hyn gyda chi nifer o weithiau yn awr—yn sicr, yn ystod y pumed tymor—ond rwy'n dal i bryderu fwyfwy am nifer y fideos a'r lluniau sy'n cael eu gosod ar Facebook a safleoedd cyfryngau cymdeithasol eraill gydag iaith farchnata fel 'un ci bach ar ôl'. Yn wir, rwyf ar Facebook yn awr yn darllen, 'A all rhywun fy helpu i ddod o hyd i gartref ar gyfer y ci bach bach hwn? O, hyfryd, faint mae'n gostio? Dim cost'. 'Pam eu bod yn cael gwared arno?', ac maent yn dweud, 'O, ymrwymiadau gwaith'. Felly, mae fy mhryderon wedi'u hadlewyrchu mewn adroddiad diweddar gan Blue Cross, a ganfu fod nifer fawr o gŵn bach ar gael i'w prynu ar-lein o hyd, gyda dros 400 o hysbysebion yn cael eu gosod bob dydd, ac mae'r dull gorllewin gwyllt hwn, i mi, yn tanseilio'r rheoliadau rydych wedi ceisio eu cyflwyno ar werthu cŵn a chathod bach gan drydydd parti. Fel y mae fy nghyd-Aelod, Sam Kurtz, wedi'i grybwyll, canfu ymchwiliad BBC Wales ei fod yn helpu i greu—
Janet, you need to ask your question now.
Janet, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn yn awr.
—a brutal trade in designer dog looks. What steps can you commit to undertaking, working with your counterparts in the UK Government, to ensure that social media networks are playing their role in enforcing lawful sales and that this isn't a route to see puppies rehomed in not the most appropriate manner?
—masnach greulon mewn cŵn ffasiynol eu hedrychiad. Pa gamau y gallwch ymrwymo i'w cymryd, gan weithio gyda'ch cymheiriaid yn Llywodraeth y DU, i sicrhau bod rhwydweithiau cyfryngau cymdeithasol yn chwarae eu rhan yn gorfodi gwerthiannau cyfreithlon ac nad yw hwn yn llwybr at weld cŵn bach yn cael eu hailgartrefu mewn modd amhriodol?
I think Janet Finch-Saunders raises a very important point, and we've seen an increase in pet ownership, particularly dog ownership, over the COVID-19 pandemic, which I think has fuelled the rise that we are seeing on social media. It's very hard, isn't it, when social media isn't regulated in the way that other parts of the sector are. On the issue around dog ear cropping, which I referred to before, again we are seeing an increase on social media in relation to that. I think it's really important we continue to work with trading standards because, obviously, they work collaboratively both regionally and nationally so that they can share intelligence, for instance, to see where this is happening, and they can work much more closely, I think, local authorities, right across the UK, to avoid this. But it is a massive issue, I'm afraid. But I think buyers have a responsibility, too. And even if you're rescuing a puppy or if you're having one with no cost, I still think, as an individual, you have a responsibility where you do source your puppy, dog, cat or kitten from.
Credaf fod Janet Finch-Saunders yn codi pwynt pwysig iawn, ac rydym wedi gweld cynnydd yn y nifer o bobl sy'n berchen ar anifeiliaid anwes, yn enwedig cŵn, dros y pandemig COVID-19, sydd, yn fy marn i, wedi ysgogi'r cynnydd a welwn ar y cyfryngau cymdeithasol. Mae'n anodd iawn, onid yw, pan nad yw'r cyfryngau cymdeithasol yn cael eu rheoleiddio yn yr un ffordd â rhannau eraill o'r sector. Ar fater tocio clustiau cŵn, y cyfeiriais ato o'r blaen, unwaith eto gwelwn gynnydd ar y cyfryngau cymdeithasol mewn perthynas â hynny. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn parhau i weithio gyda safonau masnach oherwydd, yn amlwg, maent yn gweithio ar y cyd yn rhanbarthol ac yn genedlaethol fel y gallant rannu gwybodaeth, er enghraifft, i weld ble mae hyn yn digwydd, a gallant weithio'n agosach o lawer, rwy'n credu, awdurdodau lleol, ledled y DU, i osgoi hyn. Ond rwy'n ofni ei bod yn broblem enfawr. Ond rwy'n credu bod gan brynwyr gyfrifoldeb hefyd. A hyd yn oed os ydych chi'n achub ci bach neu os ydych chi'n cael un heb unrhyw gost, rwy'n dal i feddwl, fel unigolyn, fod gennych chi gyfrifoldeb i sicrhau eich bod yn cael eich ci bach, ci, cath neu gath fach o le priodol.
6. Pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i wella lles anifeiliaid mewn lladd-dai? OQ57357
6. What plans does the Government have to improve the welfare of animals in abattoirs? OQ57357
Thank you. The Welsh Government is committed to ensuring high standards of welfare for all animals kept in Wales at all stages of their life, including at the point of slaughter. Our programme for government includes the commitment to require CCTV in all slaughterhouses during this Government term.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau safonau lles uchel ar gyfer pob anifail a gedwir yng Nghymru ar bob cam o'u bywyd, gan gynnwys yn y man lladd. Mae ein rhaglen lywodraethu yn cynnwys yr ymrwymiad i'w gwneud yn ofynnol i osod teledu cylch cyfyng ym mhob lladd-dy yn ystod tymor y Llywodraeth hon.
Minister, I have heard many calls from people in our rural communities who believe that it is now time to make CCTV compulsory in our abattoirs, as it is in England. Whilst I understand the reasons for the introduction of a voluntary scheme, can the Minister confirm how many abattoirs in Wales now have CCTV, and how many are without it? And, in doing so, what assessment has she made of the impact of the current scheme? Thank you.
Weinidog, rwyf wedi clywed llawer o alwadau gan bobl yn ein cymunedau gwledig sy'n credu ei bod bellach yn bryd gwneud teledu cylch cyfyng yn orfodol yn ein lladd-dai, fel y mae yn Lloegr. Er fy mod yn deall y rhesymau dros gyflwyno cynllun gwirfoddol, a all y Gweinidog gadarnhau faint o ladd-dai yng Nghymru sydd â theledu cylch cyfyng erbyn hyn, a faint sydd heb un? Ac wrth wneud hynny, pa asesiad y mae wedi'i wneud o effaith y cynllun presennol? Diolch.
Thank you. On the possibility of compulsory CCTV, I've never ruled it out. I always thought it was something that we would bring in if the voluntary scheme didn't work in the way that we wanted it to. But I really wanted to work, and I want to continue to work, with slaughterhouse operators to ensure that we do get CCTV in all of the slaughterhouses. There are 24 slaughterhouses in Wales. Fourteen have CCTV installed, and 10 have no CCTV. All of the large slaughterhouses have it, so the smaller ones—. I visited a couple of the smaller ones and, I have to say, they're not very keen on having compulsory CCTV. I think they think because they're small you can see everything that's going on from one position, and obviously vets are there throughout the killing of animals. So, it is about working, I think, in a supportive relationship with our slaughterhouses to ensure that we do bring it in. As I said in my tabled answer to you, our programme for government does commit to requiring CCTV in all slaughterhouses during this five-year term of government.
Diolch. Ar y posibilrwydd o deledu cylch cyfyng gorfodol, nid wyf erioed wedi'i ddiystyru. Roeddwn bob amser yn meddwl ei fod yn rhywbeth y byddem yn ei gyflwyno pe na bai'r cynllun gwirfoddol yn gweithio yn y ffordd roeddem am iddo weithio. Ond roeddwn i eisiau gweithio, ac rwyf am barhau i weithio, gyda gweithredwyr lladd-dai i sicrhau ein bod yn cael teledu cylch cyfyng ym mhob un o'r lladd-dai. Mae 24 o ladd-dai yng Nghymru. Mae teledu cylch cyfyng wedi'i osod mewn 14 ohonynt, ac nid oes teledu cylch cyfyng yn y 10 arall. Mae gan bob un o'r lladd-dai mawr deledu cylch cyfyng, felly'r rhai llai—. Ymwelais ag un neu ddau o'r rhai llai ac mae'n rhaid i mi ddweud, nid ydynt yn awyddus iawn i gael teledu cylch cyfyng gorfodol. Rwy'n credu eu bod yn meddwl y gallwch weld popeth sy'n digwydd o un safle am eu bod yn fach, ac yn amlwg mae milfeddygon yno drwy gydol pob gweithgarwch lladd anifeiliaid. Felly, rwy'n credu ei fod yn ymwneud â gweithio mewn perthynas gefnogol â'n lladd-dai i sicrhau ein bod yn ei gyflwyno. Fel y dywedais yn yr ateb a gyflwynais i chi, mae ein rhaglen lywodraethu yn ymrwymo i'w gwneud yn ofynnol i osod teledu cylch cyfyng ym mhob lladd-dy yn ystod y cyfnod llywodraethu hwn o bum mlynedd.
7. Sut mae'r Llywodraeth yn cefnogi ailgartrefu cŵn? OQ57370
7. How does the Government support the rehoming of dogs? OQ57370
Thank you. Our collaboration with the Animal Welfare Network for Wales led to the publication of a voluntary code of best practice for animal welfare establishments in 2020. Building on this, our animal welfare plan commits to bringing forward regulatory requirements for animal welfare establishments, including rescue and rehoming centres, by 2023.
Diolch. Arweiniodd ein cydweithrediad â Rhwydwaith Lles Anifeiliaid Cymru at gyhoeddi cod ymarfer gorau gwirfoddol ar gyfer sefydliadau lles anifeiliaid yn 2020. Gan adeiladu ar hyn, mae ein cynllun lles anifeiliaid yn ymrwymo i gyflwyno gofynion rheoleiddio ar gyfer sefydliadau lles anifeiliaid, gan gynnwys canolfannau achub ac ailgartrefu, erbyn 2023.
Diolch, Trefnydd. Before I ask my question, I'd like to thank those Members who joined Luke Fletcher and me on the steps of the Senedd last week to meet and hear from owners of former racing greyhounds, and we met quite a few greyhounds as well, and to listen to their concerns about greyhound racing in Wales.
The greyhound racing track, the Valley, at Ystrad Mynach, has recently been sold with the intention to become a licensed Greyhound Board of Great Britain track. It is anticipated that the increase in the number of races will lead to a fourfold increase in the number of dogs racing and, therefore, needing homes when they are no longer needed by the industry. We know that welfare organisations are struggling at the moment to cope with the 100 or so greyhounds leaving the track each year at present, on top of those dogs that need rehoming. Minister, I wonder if you would consider halting the expansion of the Valley track until you have had a chance to consider our request to ban greyhound racing in Wales. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Drefnydd. Cyn imi ofyn fy nghwestiwn, hoffwn ddiolch i'r Aelodau a ymunodd â Luke Fletcher a minnau ar risiau'r Senedd yr wythnos diwethaf i gyfarfod a chlywed gan berchnogion milgwn a arferai rasio, lle cawsom gyfarfod â chryn dipyn o filgwn hefyd, a chlywed pryderon ynglŷn â rasio milgwn yng Nghymru.
Gwerthwyd trac rasio milgwn y Valley yn Ystrad Mynach yn ddiweddar gyda'r bwriad o'i wneud yn un o draciau trwyddedig Bwrdd Milgwn Prydain Fawr. Rhagwelir y bydd y cynnydd yn nifer y rasys yn arwain at bedair gwaith yn fwy o gŵn yn rasio ac felly, angen cartrefi pan na fydd mo'u hangen ar y diwydiant mwyach. Gwyddom fod sefydliadau lles yn ei chael hi'n anodd ymdopi ar hyn o bryd â'r 100 neu fwy o filgwn sy'n gadael y trac bob blwyddyn, ar ben y cŵn sydd angen eu hailgartrefu. Weinidog, tybed a wnewch chi ystyried atal gwaith ehangu ar drac y Valley hyd nes eich bod wedi cael cyfle i ystyried ein cais i wahardd rasio milgwn yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.
Thank you, and I'm sorry I was unable to join you on the steps of the Senedd last week, but thank you for arranging that event. As Jane Dodds and other Members know, the Petitions Committee currently has a live call to ban greyhound racing in Wales, and it's currently the intention of the Welsh Government to consider greyhound racing in Wales as part of a future licensing scheme, as set out in our five-year animal welfare plan for Wales. I was aware there was talk of change of ownership in the racetrack that you've just referred to, and obviously any future expansion of the track and its facilities would be subject to planning rules, which obviously I wouldn't be able to bring a halt to. But, in light of what Jane Dodds has just told me, I will certainly look at what we can do in relation to looking at greyhound racing as part of the future licensing scheme while I'm awaiting the Petitions Committee outcome as well.
Diolch, ac mae'n ddrwg gennyf na allwn ymuno â chi ar risiau'r Senedd yr wythnos diwethaf, ond diolch am drefnu'r digwyddiad hwnnw. Fel y gŵyr Jane Dodds ac Aelodau eraill, mae gan y Pwyllgor Deisebau alwad fyw ar hyn o bryd i wahardd rasio milgwn yng Nghymru, a bwriad Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd yw ystyried rasio milgwn yng Nghymru fel rhan o gynllun trwyddedu yn y dyfodol, fel y nodir yn ein cynllun lles anifeiliaid pum mlynedd ar gyfer Cymru. Roeddwn yn ymwybodol fod sôn am newid perchnogaeth yn achos y trac rasio rydych newydd gyfeirio ato, ac yn amlwg byddai unrhyw waith i ehangu'r trac a'i gyfleusterau yn y dyfodol yn amodol ar reolau cynllunio, ac ni fyddwn yn gallu atal hynny wrth gwrs. Ond yng ngoleuni'r hyn y mae Jane Dodds newydd ei ddweud wrthyf, byddaf yn sicr yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud mewn perthynas ag ystyried rasio milgwn fel rhan o'r cynllun trwyddedu yn y dyfodol tra byddaf yn aros am ganlyniad y Pwyllgor Deisebau hefyd.
Could I echo what Jane Dodds has said in thanking Members for their engagement on the issue of greyhound welfare, including the Minister as well on her engagement? It truly has been cross-party. Following on from Jane's question, if plans go ahead at the Valley track in Ystrad Mynach, the intensification of racing will lead to more greyhounds being injured or fatally injured. Whilst I welcome the annual welfare plan, I have also voiced my concerns around how thin on the ground the animal welfare plan is in relation to greyhound welfare. So, in light of the potential intensification—and I welcome what the Minister said just now in terms of the considerations Welsh Government will be taking—what other considerations on top of what the Government's considering at the moment are going to be made in relation to the animal welfare plan if intensification does happen in Wales? And finally, could I extend an invitation to the Minister and to any other Member who's interested to meet with Hope Rescue in the new year? As the Minister has already highlighted, there's currently a petition to ban greyhound racing before the Petitions Committee, and Hope Rescue are responsible for that petition.
A gaf fi adleisio'r hyn y mae Jane Dodds wedi'i ddweud wrth ddiolch i'r Aelodau am eu hymwneud ar fater lles milgwn, gan gynnwys y Gweinidog hefyd am ei hymwneud hithau? Mae wedi bod yn wirioneddol drawsbleidiol. Yn dilyn cwestiwn Jane, os aiff y cynlluniau rhagddynt ar drac y Valley yn Ystrad Mynach, bydd y cynnydd mewn rasio yn arwain at fwy o filgwn yn cael eu hanafu neu'n cael anaf angheuol. Er fy mod yn croesawu'r cynllun lles anifeiliaid, rwyf hefyd wedi lleisio fy mhryderon ynghylch pa mor annigonol yw'r cynllun lles anifeiliaid mewn perthynas â lles milgwn. Felly, yng ngoleuni'r cynnydd posibl mewn rasio—ac rwy'n croesawu'r hyn a ddywedodd y Gweinidog yn awr ynglŷn â'r ystyriaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i hyn—pa ystyriaethau eraill, yn ychwanegol at yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei ystyried ar hyn o bryd, a roddir i'r cynllun lles anifeiliaid os bydd mwy o rasys yn cael eu cynnal yng Nghymru? Ac yn olaf, a gaf fi estyn gwahoddiad i'r Gweinidog ac i unrhyw Aelod arall sy'n awyddus i gyfarfod â Hope Rescue yn y flwyddyn newydd? Fel y mae'r Gweinidog eisoes wedi'i nodi, mae deiseb gerbron y Pwyllgor Deisebau ar hyn o bryd i wahardd rasio milgwn, a Hope Rescue sy'n gyfrifol am y ddeiseb honno.
Thank you. Yes, I'd be very happy to meet with them, probably after the Petitions Committee has heard and viewed their petition and it's come forward, if it does indeed come forward, to the Welsh Government for consideration. I think it would be more appropriate to meet them after that. You will have heard my answer to Jane Dodds; obviously, I heard further information that I was unaware of, from Jane, and I'd be very happy to look at what we can do.
Diolch. Byddwn yn fwy na pharod i gyfarfod â hwy, yn ôl pob tebyg ar ôl i'r Pwyllgor Deisebau glywed a gweld eu deiseb ac ar ôl iddi gael ei chyflwyno, os caiff ei chyflwyno, i Lywodraeth Cymru i'w hystyried. Credaf y byddai'n fwy priodol imi gyfarfod â hwy wedi hynny. Byddwch wedi clywed fy ateb i Jane Dodds; yn amlwg, clywais wybodaeth bellach nad oeddwn yn ymwybodol ohoni gan Jane, a byddwn yn fwy na pharod i edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud.
8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am weithredu addewid Llywodraeth Cymru i gyfyngu ar y defnydd o gewyll ar gyfer anifeiliaid sy'n cael eu ffermio? OQ57365
8. Will the Minister provide an update on the implementation of the Welsh Government's pledge to restrict the use of cages for farmed animals? OQ57365
Thank you. The Welsh Government is committed to restricting the use of cages for farmed animals. We are working with other administrations to look at how and where they are used, and to what extent. We are also considering the welfare impacts of existing and alternative systems.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyfyngu ar y defnydd o gewyll ar gyfer anifeiliaid sy'n cael eu ffermio. Rydym yn gweithio gyda gweinyddiaethau eraill i edrych ar sut a ble y cânt eu defnyddio, ac i ba raddau. Rydym hefyd yn ystyried effeithiau lles systemau presennol ac amgen.
In June this year, the European Commission announced that they would phase out cage systems for a number of different farm animals, and that came about as a result of a European citizens initiative, End the Cage Age, which was supported by 1.4 million citizens, and 54,000 of them were from the UK. In Wales, many farmed animals are still confined to cages, including sows in farrowing crates, laying hens, game birds and rabbits. End the Cage Age say that over 16 million animals in the UK live in a cage system. The European Commission have committed to bringing forward a legislative proposal by the end of 2023 to phase out and finally prohibit the use of cages for hens, mother pigs, calves, rabbits, ducks and geese, and other animals as well. They've committed to phasing out the use of cages for farmed animals by 2027. Minister, is this something that the Welsh Government might consider doing in order to improve the welfare of all farmed animals in Wales?
Ym mis Mehefin eleni, cyhoeddodd y Comisiwn Ewropeaidd y byddent yn cael gwared ar systemau cewyll yn raddol ar gyfer nifer o wahanol anifeiliaid fferm, a digwyddodd hynny o ganlyniad i fenter dinasyddion Ewropeaidd, End the Cage Age, a gefnogwyd gan 1.4 miliwn o ddinasyddion, ac roedd 54,000 ohonynt yn dod o'r DU. Yng Nghymru, mae llawer o anifeiliaid a ffermir yn dal i gael eu caethiwo mewn cewyll, gan gynnwys hychod mewn llociau porchella, ieir dodwy, adar hela a chwningod. Dywed End the Cage Age fod dros 16 miliwn o anifeiliaid yn y DU yn byw mewn system gewyll. Mae'r Comisiwn Ewropeaidd wedi ymrwymo i gyflwyno cynnig deddfwriaethol erbyn diwedd 2023 i ddiddymu'n raddol gan arwain at wahardd y defnydd o gewyll ar gyfer ieir, hychod, lloi, cwningod, hwyaid a gwyddau, ac anifeiliaid eraill hefyd. Maent wedi ymrwymo i gael gwared yn raddol ar y defnydd o gewyll ar gyfer anifeiliaid sy'n cael eu ffermio erbyn 2027. Weinidog, a yw hyn yn rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru ystyried ei wneud er mwyn gwella lles pob anifail sy'n cael eu ffermio yng Nghymru?
Thank you, and I think Joyce raises a very important point. We've got a really strong track record for raising the bar when it comes to farm animal welfare. You referred to sow stalls for pigs and veal crates for calves—they're banned—and battery cages for laying hens. We really want to continue to build on this, and that's why our programme for government includes a commitment to restrict the use of cages for farmed animals. The regulations that we have at the moment are from 2007, but they do set down detailed conditions under which farmed animals must be kept. So, as I mentioned in my earlier answer, we are working very closely with other administrations to consider how we can further improve our already very high standards of farmed animal welfare by examining, for instance, the use of enriched cages for laying hens and farrowing crates for pigs. We're really going to consider the impact on the welfare of the animals, the industry, the commercial availability of alternative systems, as well as the impact on consumers, trade and, importantly, the environment.
Diolch yn fawr, a chredaf fod Joyce yn codi pwynt pwysig iawn. Mae gennym enw da iawn am godi'r safonau ym maes lles anifeiliaid fferm. Fe gyfeirioch chi at gorau hychod ar gyfer moch a chewyll cig llo ar gyfer lloi—maent wedi'u gwahardd—a chewyll batri ar gyfer ieir dodwy. Rydym yn wirioneddol awyddus i barhau i adeiladu ar hyn, a dyna pam mae ein rhaglen lywodraethu'n cynnwys ymrwymiad i gyfyngu ar y defnydd o gewyll ar gyfer anifeiliaid sy'n cael eu ffermio. Lluniwyd y rheoliadau sydd gennym ar hyn o bryd yn 2007, ond maent yn nodi amodau manwl ar gyfer cadw anifeiliaid sy'n cael eu ffermio. Felly, fel y soniais yn fy ateb cynharach, rydym yn gweithio'n agos iawn gyda gweinyddiaethau eraill i ystyried sut y gallwn wella ein safonau uchel iawn ym maes lles anifeiliaid a ffermir ymhellach drwy archwilio, er enghraifft, y defnydd o gewyll wedi'u cyfoethogi ar gyfer ieir dodwy a llociau porchella ar gyfer moch. Rydym yn mynd i ystyried o ddifrif beth yw'r effaith ar les yr anifeiliaid, y diwydiant, argaeledd masnachol systemau amgen, yn ogystal â'r effaith ar ddefnyddwyr, masnach, ac yn bwysig, yr amgylchedd.
9. Pa fesurau y mae'r Llywodraeth wedi'u rhoi ar waith i sicrhau bod cadwyni cyflenwi amaethyddol yn eco-gyfeillgar ac yn gynaliadwy? OQ57369
9. What measures has the Government put into place to ensure that agricultural supply chains are eco-friendly and sustainable? OQ57369
The Welsh Government is working towards a net-zero agricultural supply chain that will benefit the rural and circular economy. Through both existing agricultural support schemes and the planned sustainable farming scheme, we are supporting the change to more eco-friendly and sustainable farming.
Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio tuag at gadwyn gyflenwi amaethyddol sero net a fydd o fudd i'r economi wledig a'r economi gylchol. Drwy'r cynlluniau cymorth amaethyddol presennol a'r cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig, rydym yn cefnogi'r newid i ffermio mwy ecogyfeillgar a chynaliadwy.
Thank you, Minister. As you'll be aware, agricultural greenhouse gases that emanate from soil, manure and fertiliser, along with methane produced by cattle, have added considerably to climate change and are considered as bad, if not worse, than carbon dioxide. There is an urgent need to encourage everyone within land management, in particular those who grow food and manage livestock, to develop eco-friendly and sustainable farming practices to mitigate these effects and to increase the potential for carbon sequestration, or at the very least to retain existing soil carbon.
There are, of course, going to be huge costs to the farming industry for them to adapt to this and to adapt at the speed we need, and this will require significant funding and robust legal regulations that can aid them in maintaining the highest environmental standards that can eventually lead to sustainable farming practices. What assessments has this Government made of the climate finances needed to help farmers in Wales to meet an acceptable level of eco-friendly and sustainable farming? And in your mind, Minister, what additional legislation is needed to ensure that farmers and other industrial food producers in Wales can adopt eco-friendly and sustainable farming practices? Thank you.
Diolch, Weinidog. Fel y gwyddoch, mae nwyon tŷ gwydr amaethyddol sy'n deillio o bridd, tail a gwrtaith, ynghyd â methan a gynhyrchir gan wartheg, wedi ychwanegu'n sylweddol at y newid yn yr hinsawdd ac ystyrir eu bod cyn waethed, os nad yn waeth, na charbon deuocsid. Mae taer angen annog pawb ym maes rheoli tir, yn enwedig y rheini sy'n tyfu bwyd ac yn rheoli da byw, i ddatblygu arferion ffermio ecogyfeillgar a chynaliadwy i liniaru'r effeithiau hyn ac i gynyddu'r potensial ar gyfer dal a storio carbon, neu o leiaf i gadw carbon sydd eisoes yn y pridd.
Bydd addasu i hyn ac addasu ar y cyflymder sydd ei angen arnom yn golygu costau enfawr i'r diwydiant ffermio wrth gwrs, ac er mwyn cyflawni hyn, bydd angen cyllid sylweddol a rheoliadau cyfreithiol cadarn a all eu cynorthwyo i gynnal y safonau amgylcheddol uchaf a all arwain yn y pen draw at arferion ffermio cynaliadwy. Pa asesiadau y mae'r Llywodraeth hon wedi'u gwneud o'r cyllid hinsawdd sydd ei angen i helpu ffermwyr yng Nghymru gyflawni lefel dderbyniol o ffermio ecogyfeillgar a chynaliadwy? Ac yn eich barn chi, Weinidog, pa ddeddfwriaeth ychwanegol sydd ei hangen i sicrhau bod ffermwyr a chynhyrchwyr bwyd diwydiannol eraill yng Nghymru yn gallu mabwysiadu arferion ffermio ecogyfeillgar a chynaliadwy? Diolch.
Thank you. You're quite right, agriculture and food production will always produce some greenhouse gases as a result of relying on natural processes, but we are continuing to meet the challenge of reducing those greenhouse gases from farming whilst maintaining high-quality food production.
There's been a significant amount of Government support already for the sector in relation to this; that's including the Glastir schemes, for instance, for improving the biodiversity of land in Wales. We've also had the co-operation and supply chain development scheme. And those schemes have really allowed our farmers to invest in new equipment and new technology, and they've improved the resilience and sustainability of the agricultural supply chains. Joel James mentioned the sustainable farming scheme that we're proposing, and that certainly will help our farmers in relation to that, so this is obviously a scheme that we're just about to enter. I'm looking for farmers to sign up for the second part now of engagement, which will take place in the summer, because it's really important that the farmers co-design the scheme with us.
Diolch. Rydych yn llygad eich lle, bydd amaethyddiaeth a chynhyrchu bwyd bob amser yn cynhyrchu nwyon tŷ gwydr am eu bod yn dibynnu ar brosesau naturiol, ond rydym yn parhau i fynd i'r afael â her lleihau'r nwyon tŷ gwydr sy'n deillio o ffermio tra'n cynnal cynhyrchiant bwyd o ansawdd uchel.
Mae'r Llywodraeth eisoes wedi rhoi cryn dipyn o gymorth i'r sector mewn perthynas â hyn; mae hynny'n cynnwys cynlluniau Glastir, er enghraifft, ar gyfer gwella bioamrywiaeth tir yng Nghymru. Rydym hefyd wedi cael y cynllun datblygu cadwyni cyflenwi a chydweithio. Ac mae'r cynlluniau hynny wedi caniatáu i'n ffermwyr fuddsoddi mewn offer newydd a thechnoleg newydd, ac maent wedi gwella gwytnwch a chynaliadwyedd y cadwyni cyflenwi amaethyddol. Soniodd Joel James am y cynllun ffermio cynaliadwy rydym yn ei gynnig, a fydd yn sicr yn helpu ein ffermwyr mewn perthynas â hynny, felly mae hwn yn amlwg yn gynllun rydym ar fin ei gychwyn. Rwy'n chwilio am ffermwyr i gofrestru ar gyfer ail ran y gwaith, a fydd yn digwydd yn yr haf, gan ei bod yn bwysig iawn fod y ffermwyr yn cyd-lunio'r cynllun gyda ni.
Ac yn olaf, cwestiwn 10, Sioned Williams.
Finally, question 10, Sioned Williams.
10. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fynd i'r afael ag anffurfio anghyfreithlon fel tocio clustiau cŵn mewn lleoliadau domestig? OQ57367
10. What action is the Welsh Government taking to address illegal mutilations such as ear cropping in dogs in domestic settings? OQ57367
Thank you. In collaboration with the police, the Government-funded local authority enforcement project collates intelligence of anyone suspected of ear cropping for action by the relevant local authority. Additionally, the forthcoming Animal Welfare (Kept Animals) Bill seeks to restrict the import of dogs and puppies that have been subject to mutilations, such as ear cropping.
Diolch. Mewn cydweithrediad â'r heddlu, mae prosiect gorfodi'r awdurdodau lleol, a ariennir gan y Llywodraeth, yn coladu gwybodaeth am unrhyw un yr amheuir eu bod yn tocio clustiau cŵn fel y gall yr awdurdod lleol perthnasol roi camau ar waith. Yn ogystal, nod y Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir) sydd ar y ffordd yw ceisio cyfyngu ar fewnforio cŵn a chŵn bach sydd wedi eu hanffurfio, er enghraifft drwy docio clustiau.
Diolch, Weinidog. You stated in your answer to Samuel Kurtz's question about this horrible trend for dogs with cropped ears, despite being an illegal mutilation in the UK, that you would work closely with the UK Government to try and prevent this illegal and barbaric practice.
The number of reports that the RSPCA have received in relation to ear cropping increased by 621 per cent over a six-year period leading up to 2020, and the BBC report on this subject revealed that animal welfare officers at a local level don't have the resources to deal with this growing problem. So, could the Minister state how the Government will address this question of resource? And also, will the Government look at launching a public awareness campaign on the issue, as called for by the RSPCA, to send a clear message that the illegal mutilation of dogs for cosmetic purposes isn't acceptable in Wales? Diolch.
Diolch, Weinidog. Fe sonioch chi yn eich ateb i gwestiwn Samuel Kurtz am y ffasiwn erchyll hon am gŵn â'u clustiau wedi'u tocio, er bod hynny'n anffurfio anghyfreithlon yn y DU, y byddech yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU i geisio atal yr arfer anghyfreithlon a barbaraidd hwn.
Cynyddodd nifer yr adroddiadau i'r RSPCA ynglŷn â thocio clustiau cŵn 621 y cant dros y cyfnod o chwe blynedd yn arwain at 2020, a datgelodd adroddiad y BBC ar y mater nad oes gan swyddogion lles anifeiliaid ar lefel leol adnoddau i ymdrin â'r broblem gynyddol hon. Felly, a allai'r Gweinidog nodi sut y bydd y Llywodraeth yn mynd i'r afael â chwestiwn adnoddau? A hefyd, a wnaiff y Llywodraeth ystyried lansio ymgyrch i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd ynglŷn â'r mater, fel y mae'r RSPCA yn galw amdani, i anfon neges glir nad yw anffurfio cŵn yn anghyfreithlon at ddibenion cosmetig yn dderbyniol yng Nghymru? Diolch.
Thank you. I mentioned the local authority enforcement project—that's a three-year funding project that I have supported to make sure that local authorities are supported to respond to concerns in their areas. The animal welfare plan that I've brought forward for this five-year term of Government has been done in partnership, and we've listened to the concerns of local authorities and third sector organisations.
I'd certainly be very happy to look at what we can do to promote awareness and also education, because I think that's really important; if we are going to have a campaign, I think, obviously, focus on awareness, but I think that there needs to be an equal focus on educating people to realise the cruelty of this practice.
Diolch. Soniais am brosiect gorfodi'r awdurdodau lleol—mae'n brosiect cyllido tair blynedd rwyf wedi’i gefnogi i sicrhau bod awdurdodau lleol yn cael eu cynorthwyo i ymateb i bryderon yn eu hardaloedd. Mae'r cynllun lles anifeiliaid rwyf wedi'i gyflwyno ar gyfer tymor pum mlynedd y Llywodraeth hon wedi'i wneud mewn partneriaeth, ac rydym wedi gwrando ar bryderon awdurdodau lleol a sefydliadau'r trydydd sector.
Byddwn yn sicr yn fwy na pharod i edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud i godi ymwybyddiaeth yn ogystal ag addysgu, gan y credaf fod hynny'n bwysig iawn; os ydym yn mynd i gael ymgyrch, rwy'n credu y dylid canolbwyntio ar ymwybyddiaeth wrth gwrs, ond credaf fod angen canolbwyntio i'r un graddau ar addysgu pobl fel eu bod yn sylweddoli pa mor greulon yw'r arfer hwn.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Ni dderbyniwyd unrhyw gwestiynau amserol y prynhawn yma.
No topical questions were accepted this afternoon.
Symudwn ymlaen at y datganiadau 90 eiliad, ac mae'r cyntaf y prynhawn yma gan Elin Jones.
We'll move on to the 90-second statements, and the first statement is from Elin Jones.
Cafodd Geiriadur Prifysgol Cymru ei sefydlu gan Brifysgol Cymru union 100 mlynedd yn ôl. Mae ynddo bron i 90,000 o gofnodion ac mae'n cynnwys tua 9 miliwn o eiriau—rhai bellach allan o ddefnydd bob dydd, rhai yn newydd eu defnydd.
Mae'r Gymraeg, fel pob iaith, yn esblygu'n barhaus, a'r geiriadur sy'n ei chofnodi yn esblygu hefyd. Mae'r gwaith yma'n cael ei wneud gan dîm bach o weithwyr arbenigol yn Aberystwyth, sy'n ymchwilio i ddefnydd cynharaf unrhyw air, ei ystyr a'r ddealltwriaeth amrywiol ohono mewn tafodieithau gwahanol. Fyddai'r gwaith yma ddim yn bosibl oni bai am gefnogaeth Llywodraeth Cymru a Phrifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant.
Yn 2002, cwblhawyd a chyhoeddwyd pedair cyfrol gyfan y geiriadur, a 'Zwinglîaidd' oedd y gair olaf bryd hynny. Yna, mi oedd angen cychwyn ar y gwaith o'r newydd, o ddiweddaru yn barhaus. Wrth gwrs, erbyn hyn, mae'r geiriadur cyfan ar gael ar y we i bawb am ddim, ac ers 2006, ar ap Geiriadur Prifysgol Cymru hefyd. O bosibl, dyma'r unig eiriadur hanesyddol llawn sydd ar gael am ddim fel hyn.
Wn i ddim beth yw'r gair hynaf yn yr iaith Gymraeg, ond liciwn i fentro taw gair ieuengaf y Gymraeg yw 'hwblyn', sef gair newydd am 'booster' a gafodd ei fathu ar Twitter yn yr wythnosau diwethaf yma gan Dr Eilir Hughes—gair a fydd yn ymddangos yn y geiriadur ar ryw bwynt yn y dyfodol agos, mae'n siŵr.
Diolch i'r rhai a gafodd y weledigaeth i gychwyn y geiriadur 100 mlynedd yn ôl a'r rhai sy'n ei gynnal heddiw. Mae pob iaith yn y byd angen ei geiriadur.
The University of Wales Dictionary was established by the University of Wales exactly 100 years ago. It contains almost 90,000 entries and around 9 million words—some of which have now fallen out of daily use, some newly minted.
Welsh, like every language, is continually evolving, and the dictionary that records it evolves too. This task is undertaken by a small team of experts in Aberystwyth, who research the earliest use of any word, its meaning and the various ways in which it is understood in different dialects. This work would not be possible without the support of the Welsh Government and the University of Wales Trinity Saint David.
In 2002, the dictionary’s four volumes were completed and published, and 'Zwinglîaidd', or 'Zwinglian' in English, was the last word at that time. Then, the task had to begin again, of constantly updating the dictionary. And, of course, the entire dictionary is available to everyone online, free of charge, and, since 2016, on the University of Wales Dictionary app too. It may be the first full historical dictionary available free of charge in this way.
I don’t know what the oldest word is in the Welsh language, but I’d wager that the youngest word may be 'hwblyn', which is a new word for 'booster' that was coined on Twitter in recent weeks by Dr Eilir Hughes—and it's a word that will appear in the dictionary at some point in the near future, I'm sure.
Thank you to all those who had the vision to create the dictionary 100 years ago and to those who maintain it today. Every language in the world needs a dictionary.
First, let me speak about Elin and what she said. Language is the heart of the nation. Now, let me speak about Professor Robert Owen.
Bob Owen was a farmer’s son, born in Chwilog in the Llŷn peninsula in north Wales in 1921, and would have been 100 this year. He grew up on the family farm. From local primary and grammar schools, he studied medicine at Guy’s Hospital in London, followed by three years in the Royal Air Force.
Following orthopaedic training in Liverpool, in which he was outstanding and that included an ABC fellowship, he was appointed consultant orthopaedic surgeon at the Robert Jones and Agnes Hunt Orthopaedic Hospital, Oswestry, and north Wales hospitals at Rhyl and Abergele. He gave sterling service to these institutions, including the introduction of the Charnley arthroplasty, complete with greenhouse enclosure, to the first centre, Abergele, in the world, outside Wrightington.
Later, he was also a professor of orthopaedic surgery at Liverpool University, and had been a consultant and professor at Royal Liverpool University Hospital and Alder Hey Children's Hospital, where I worked with him from 1979 to 1983. He was the author and co-author of 140 scientific papers, co-editor of two notable textbooks and a proud member of the Royal College of Surgeons, the British Orthopaedic Association, the British Scoliosis Society and the British Cervical Spine Society.
In Wales, he was a trustee or adviser to several charitable organisations helping disabled or ill children, a deputy lieutenant for Clwyd, and the medical ombudsman for Wales. He was a staunch supporter and past president of the History of Medicine Society of Wales.
He was awarded an OBE for services to medicine in 1990, with his achievements including co-founding the Ronald McDonald House at Alder Hey hospital, and helping to establish Robert Owen House, named in his honour, at Broadgreen Hospital in Liverpool, to accommodate the relatives of patients.
And, I finish with his quote: 'And so, at the end of the day, Mag'—that was his wife—'and my epitaph, as nurse and doctor, will read:'—and I will say it in English—'our aim was to give comfort to others. So, ends my story.' Thank you very much.
Yn gyntaf, gadewch imi sôn am Elin a'r hyn a ddywedodd. Iaith yw calon y genedl. Nawr, gadewch imi sôn am yr Athro Robert Owen.
Mab i ffermwr oedd Bob Owen, a anwyd yn Chwilog ym mhenrhyn Llŷn yng ngogledd Cymru ym 1921, a byddai wedi bod yn 100 oed eleni. Fe'i magwyd ar fferm y teulu. Ar ôl bod yn yr ysgol gynradd a'r ysgol ramadeg leol, astudiodd feddygaeth yn Ysbyty Guy yn Llundain, cyn treulio tair blynedd yn y Llu Awyr Brenhinol.
Ar ôl rhagori mewn hyfforddiant orthopedig yn Lerpwl, gan ennill cymrodoriaeth ABC, fe’i penodwyd yn llawfeddyg orthopedig ymgynghorol yn Ysbyty Orthopedig Robert Jones ac Agnes Hunt, Croesoswallt, ac ysbytai gogledd Cymru yn Rhyl ac Abergele. Rhoddodd wasanaeth ardderchog i'r sefydliadau hyn, gan gynnwys cyflwyno arthroplasti Charnley, ynghyd â chaeadle gwydr, yn Abergele, y ganolfan gyntaf yn y byd y tu allan i Wrightington.
Yn ddiweddarach, bu hefyd yn athro llawfeddygaeth orthopedig ym Mhrifysgol Lerpwl, a bu'n feddyg ymgynghorol ac yn athro yn Ysbyty Prifysgol Brenhinol Lerpwl ac Ysbyty Plant Alder Hey, lle bûm yn gweithio gydag ef rhwng 1979 a 1983. Roedd yn awdur a chyd-awdur 140 o bapurau gwyddonol, yn gyd-olygydd dau werslyfr nodedig ac yn aelod balch o Goleg Brenhinol y Llawfeddygon, Cymdeithas Orthopedig Prydain, Cymdeithas Sgoliosis Prydain a Chymdeithas Asgwrn Cefn Serfigol Prydain.
Yng Nghymru, roedd yn ymddiriedolwr neu'n gynghorydd i sawl sefydliad elusennol sy'n helpu plant anabl neu sâl, yn ddirprwy raglaw Clwyd, ac yn ombwdsmon meddygol Cymru. Roedd yn gefnogwr pybyr ac yn gyn-lywydd Cymdeithas Hanes Meddygaeth Cymru.
Cafodd OBE am ei wasanaethau i feddygaeth ym 1990, gyda'i gyflawniadau'n cynnwys cyd-sefydlu Ronald McDonald House yn ysbyty Alder Hey, a helpu i sefydlu Robert Owen House, a gafodd ei enwi er anrhydedd iddo, yn Ysbyty Broadgreen yn Lerpwl, i ddarparu llety ar gyfer perthnasau cleifion.
Ac rwyf am gloi gyda'i ddyfyniad: 'Ac felly, yn y pen draw, bydd beddargraff Mag'—ei wraig—'a minnau, fel nyrs a meddyg, yn dweud hyn: ein nod oedd rhoi cysur i eraill. Felly y daw fy stori i ben.' Diolch yn fawr iawn.
Built at the end of the fifteenth century, St Giles parish church in Wrexham is one of the wonders of Wales. Currently, it is home to the poignant Festival of Angels. The festival commemorates those who have lost their lives to coronavirus across Wales. Each of the 6,000 angels on display are handmade from various materials—paper, polystyrene, fabric, cardboard—some new, some recycled. The angels fill the church. Some are suspended from the interior of the tower, attached to a net and dropped into the nave. The aisles are full of angels, as is the vestry, where they welcome members and visitors alike. When I visited the festival for the first time, it took my breath away—that each one of the angels represented someone’s husband, wife, partner, dad, mum, brother, sister, friend or neighbour whose life had been lost to this cruel virus was so emotional. Sitting in a pew surrounded by the angels, I reflected on the past 21 months, and the impact of the global COVID-19 pandemic. Of course, angels symbolise hope and light, and I thought back to this time last year when we first heard that our scientists had produced a vaccine, and how much hope that brought us. As we enter another difficult phase of the pandemic, it is important we continue to have hope and light. I want to pay tribute to the congregation of St Giles parish church in Wrexham for creating such a beautiful and poignant exhibition, which is on display until the end of January. So many families in Wales will be facing Christmas without a loved one due to the coronavirus, and I hope the Festival of Angels will provide some comfort and strength at such a difficult time.
Wedi'i hadeiladu ar ddiwedd y bymthegfed ganrif, mae eglwys y plwyf San Silyn yn Wrecsam yn un o ryfeddodau Cymru. Ar hyn o bryd, mae'n gartref i Ŵyl Angylion. Mae'r ŵyl yn coffáu'r rheini a gollodd eu bywydau i'r coronafeirws ledled Cymru. Mae pob un o'r 6,000 o angylion sy'n cael eu harddangos wedi'u gwneud â llaw o amryw ddefnyddiau—papur, polystyren, ffabrig, cardbord—rhai'n newydd, rhai wedi'u hailgylchu. Mae'r angylion yn llenwi'r eglwys. Mae rhai wedi'u hongian o du mewn y tŵr, wedi'u gosod ar rwyd a'u gollwng i gorff yr eglwys. Mae'r eiliau'n llawn angylion, ynghyd â'r festri, lle maent yn croesawu aelodau ac ymwelwyr fel ei gilydd. Pan ymwelais â'r ŵyl am y tro cyntaf, cefais fy syfrdanu—roedd y ffaith bod pob un o'r angylion yn cynrychioli gŵr, gwraig, partner, tad, mam, brawd, chwaer, ffrind neu gymydog a gollodd eu bywyd i'r feirws creulon hwn yn emosiynol dros ben. Wrth eistedd yn un o'r corau, wedi fy amgylchynu gan yr angylion, myfyriais ar yr 21 mis diwethaf, ac effaith pandemig byd-eang COVID-19. Wrth gwrs, mae angylion yn symbol o obaith a goleuni, a chofiais yr amser hwn y llynedd pan glywsom gyntaf fod ein gwyddonwyr wedi cynhyrchu brechlyn, a faint o obaith a roddodd hynny i ni. Wrth inni gychwyn ar gyfnod anodd arall o'r pandemig, mae'n bwysig fod gennym obaith a goleuni o hyd. Hoffwn dalu teyrnged i aelodau eglwys y plwyf San Silyn yn Wrecsam am greu arddangosfa mor hyfryd a theimladwy, sydd i'w gweld tan ddiwedd mis Ionawr. Bydd cymaint o deuluoedd yng Nghymru yn wynebu'r Nadolig heb rywun annwyl yn sgil y coronafeirws, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Ŵyl Angylion yn rhoi rhywfaint o gysur a chryfder ar adeg mor anodd.
On behalf of the communities of Portskewett and Sudbrook in southern Monmouthshire, I want to pay tribute to an outstanding public servant. Anthony Griffiths has dedicated a huge part of his life to his communities. He has served as a community councillor for over 51 years prior to retiring from community work last month. Tony has been so much more than just a community councillor—he is a friend, a supporter, an advocate, and a go-to man for so many in our villages. Behind every event, every occasion and every improvement in our villages for the last 50 years, you will find Tony, a kingpin at the heart of things. His wealth of experience and his historic knowledge of the community has been priceless. He has added unmeasurable value to the community and, for year after year, has gone above and beyond what could be expected by a local public servant. He is always ready to help those who are struggling or those who need a hand—basically always looking out for people. He arranges the village Christmas lighting and manages the technical elements behind the many events that are staged year after year. Although now in his 80s, his service to our communities has not waned, and he is always right at the front of local life. Tony Griffiths is simply Mr Portskewett—a totally dedicated and reliable individual who gives all he has to offer for the good of others, but asks for nothing back. It’s a pleasure to celebrate his efforts in this small way today. Thank you.
Ar ran cymunedau Porthysgewin a Sudbrook yn ne sir Fynwy, hoffwn dalu teyrnged i was sifil rhagorol. Mae Anthony Griffiths wedi rhoi rhan enfawr o'i fywyd i'w gymunedau. Bu'n gynghorydd cymuned ers dros 51 mlynedd cyn ymddeol o waith cymunedol y mis diwethaf. Mae Tony wedi bod yn llawer mwy na chynghorydd cymuned yn unig—mae'n gyfaill, yn gefnogwr, yn eiriolwr, ac yn ddyn y gellir dibynnu arno i gynifer o bobl yn ein pentrefi. Y tu ôl i bob digwyddiad, pob achlysur a phob gwelliant yn ein pentrefi dros y 50 mlynedd diwethaf, fe welwch Tony, y prif gynheiliad wrth wraidd popeth. Mae ei gyfoeth o brofiad a'i wybodaeth hanesyddol am y gymuned wedi bod yn amhrisiadwy. Mae wedi ychwanegu gwerth anfesuradwy i'r gymuned, a flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae wedi mynd y tu hwnt i'r hyn y gellid ei ddisgwyl gan was sifil lleol. Mae bob amser yn barod i helpu'r rheini sy'n ei chael hi'n anodd neu'r rheini sydd angen help llaw—yn y bôn, mae bob amser yn gofalu am bobl. Mae'n trefnu goleuadau Nadolig y pentref ac yn rheoli'r elfennau technegol y tu ôl i'r nifer o ddigwyddiadau sy'n cael eu cynnal o un flwyddyn i'r llall. Er ei fod bellach yn ei 80au, nid yw ei wasanaeth i'n cymunedau wedi lleihau, ac mae bob amser ar reng flaen bywyd lleol. Tony Griffiths yw Mr Porthysgewin—unigolyn cwbl ymroddedig a dibynadwy sy'n rhoi popeth sydd ganddo i'w gynnig er lles pobl eraill, heb ofyn am ddim yn ôl. Mae'n bleser dathlu ei ymdrechion yn y ffordd fach hon heddiw. Diolch.
Diolch yn fawr, bawb.
Thank you, all.
Eitem 5, cynnig i ddiwygio Rheolau Sefydlog: trothwy llofnodion deisebau. Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol. Lesley Griffiths.
We move to item 5, a motion to amend Standing Orders on the petition signature threshold. I call on a member of the Business Committee to formally move the motion. Lesley Griffiths.
Cynnig NDM7868 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:
1. Yn ystyried adroddiad y Pwyllgor Busnes ‘Diwygio Rheolau Sefydlog: Trothwy llofnodion deisebau’ a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Rhagfyr 2021; ac
2. Yn cymeradwyo'r cynnig i ddiwygio Rheol Sefydlog 23, fel y nodir yn Atodiad A adroddiad y Pwyllgor Busnes.
Motion NDM7868 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 33.2:
1. Considers the report of the Business Committee ‘Amending Standing Orders: Petitions signature threshold’ laid in the Table Office on 7 December 2021; and
2. Approves the proposal to amend Standing Order 23, as set out in Annex A of the Business Committee’s report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Diolch. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 6 heddiw yw dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 ar y broses cydsyniad deddfwriaethol. Galwaf ar Rhys ab Owen i wneud y cynnig.
We move now to item 6, a Member debate under Standing Order 11.21 on the legislative consent process. I call on Rhys ab Owen to move the motion.
Rhys ab Owen has disappeared. Bear with us a second, everyone, please. We're waiting for the Member to return. There he is. Rhys, over to you to move the motion.
Mae Rhys ab Owen wedi diflannu. Maddeuwch i ni am eiliad, bawb, os gwelwch yn dda. Rydym yn aros i'r Aelod ddychwelyd. Dyna fe. Rhys, drosodd atoch chi i wneud y cynnig.
Cynnig NDM7843 Rhys ab Owen, Alun Davies, Jane Dodds, Heledd Fychan
Cefnogwyd gan Luke Fletcher
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi'r cynnydd yn nifer y cynigion cydsyniad deddfwriaethol sy'n cael eu cyflwyno i'r Senedd.
2. Yn cydnabod bod hyn o ganlyniad i Weinidogion Cymru yn ceisio defnyddio deddfwriaeth Senedd y DU i roi deddfwriaeth Llywodraeth Cymru mewn grym a Llywodraeth y DU yn ceisio diystyru ein democratiaeth, erydu'r setliad datganoli a lleihau pwerau'r Senedd.
3. Yn credu y dylai'r Senedd roi holl ddeddfwriaeth sylfaenol sylweddol ac arwyddocaol mewn grym yn hytrach na gwneud hynny drwy'r broses cynigion cydsyniad deddfwriaethol.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) weithio gyda Phwyllgor Busnes y Senedd i adolygu'r broses ar gyfer cynigion cydsyniad deddfwriaethol er mwyn sicrhau ei bod yn addas i'r diben;
b) egluro egwyddorion pryd y defnyddir cynigion cydsyniad deddfwriaethol;
c) gweithio gyda'r Llywydd i ofyn am adolygiad brys o'r effaith ar y setliad datganoli a phwerau'r Senedd o ganlyniad i ddeddfwriaeth y DU.
Motion NDM7843 Rhys ab Owen, Alun Davies, Jane Dodds, Heledd Fychan
Supported by Luke Fletcher
To propose that the Senedd:
1. Notes the increase in the number of legislative consent motions being presented to the Senedd.
2. Recognises that this is both a consequence of Welsh Ministers seeking to use UK Parliament legislation to enact Welsh Government legislation and the UK Government seeking to override our democracy, erode the devolution settlement and diminish the powers of the Senedd.
3. Believes that all substantial and significant primary legislation should be enacted by the Senedd rather than through the LCM process.
4. Calls on the Welsh Government to:
a) work with the Senedd's Business Committee to review the LCM process to ensure it is fit for purpose;
b) clarify the principles of when LCMs are used;
c) work with the Llywydd to seek an urgent review of the impact on the devolution settlement and the powers of the Senedd as a consequence of UK legislation.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr ichi, Dirprwy Lywydd, a sori am beidio â bod yma ar amser. Dwi’n ddiolchgar iawn am y cyfle i gael y ddadl bwysig hon. Mae’r ddwy flynedd diwethaf wedi gweld cynnydd enfawr yn y nifer o gynigion cydsyniad deddfwriaethol a gyflwynwyd yn y Siambr hon. Llynedd oedd yr uchaf, gydag 18, ac eleni yr ail uchaf, gydag 16. Mae hyn yn adlewyrchiad o ddirmyg Llywodraeth Dorïaidd sy’n ceisio tanseilio y setliad datganoli. Yn y bôn, dim ond rhywbeth for show yw’r LCMs hyn. Rhywbeth sy’n perthyn i’r gorffennol bellach yw confensiwn Sewel. Bydd Llywodraeth San Steffan yn parhau i anwybyddu’r Senedd hon a bwrw ymlaen â'i hagenda ei hunan beth bynnag fo canlyniad pleidleisiau LCMs yn y Senedd hon. Mae hyn yn dangos mor ddi-lais a di-bwys yw'r Senedd hon, Senedd ein gwlad ni, yn San Steffan.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and sorry for not being here on time. I'm extremely grateful for the opportunity to bring this important debate forward. The past two years have seen a huge increase in the number of legislative consent motions brought forward to this Chamber. Last year the number was highest, with 18, and this year the second highest, with 16. This reflects the contempt of the Tory Government, which is seeking to undermine the devolution settlement. Essentially, these LCMs are only for show. The Sewel convention is something that's a thing of the past. The Westminster Government will continue to ignore this Parliament and continue with its own agenda, whatever the result of the votes on LCMs in this Senedd. This shows how voiceless and inconsequential our nation's Senedd is in Westminster.
The increase in LCMs should be of real concern for supporters of democracy here in Wales. They are a real threat to this institution, yet they pass through this Chamber like a mere footnote. Even the most ardent of political commentators don't pick up on them, but they are a Trojan horse that slowly, stealthily and steadily erodes the very foundation of the political system here in Wales. We need to wake up to the threat or we will see a far weakened Senedd by the next election. No matter what the committee on Senedd reform does, we could see a far weakened Senedd here by the next election.
We should work together within the Senedd and with both houses at Westminster to clarify the principles of when LCMs are used. Yes, I admit I can see that there is a place for LCMs, but they should only be used at the periphery of our devolution settlement. However, time and time again, we are seeing LCMs that go to the very heart of the devolution settlement here in Wales. Let's be clear: laws that affect Wales and sit within the Senedd's competency should be made here in Wales, in this place. We are the Parliament of Wales, we are the national legislature, not some symbolic shell that bends to the whims of whoever is in Government in Westminster. This is especially poignant, isn't it, at the moment, as we see just how callous this current Tory UK Government has been in recent weeks—a UK Government that shamefully wants powers to strip British citizens of their citizenship, rendering them stateless without any reason given, a UK Government that wants to imprison people for protesting, a UK Government that wants to disenfranchise vast swathes of the population through their Elections Bill.
This Tory Government is hostile to devolution—that is a fact. The Prime Minister himself labelled devolution as a mistake, and this is shown not only in his words but in his actions. Time and time again, we have seen a breakdown in inter-governmental relations. The Prif Weinidog himself has described Boris Johnson as 'bottom of the barrel'. Why, then—why on earth—would we give this UK Government the power to erode, undermine and dismantle this Senedd piece by piece? We need to be honest with ourselves. The devolution process in Wales has come to a swift halt and we are now in reverse.
Dylai'r cynnydd yn nifer y cynigion cydsyniad deddfwriaethol fod yn destun cryn bryder i gefnogwyr democratiaeth yma yng Nghymru. Maent yn fygythiad gwirioneddol i'r sefydliad hwn, ac eto maent yn pasio drwy'r Siambr hon fel dim mwy na throednodyn. Nid yw hyd yn oed y sylwebyddion gwleidyddol mwyaf selog yn sylwi arnynt, ond maent yn geffyl pren Troea sy'n erydu sylfaen y system wleidyddol yma yng Nghymru yn araf, yn llechwraidd ac yn raddol. Mae angen inni fod yn effro i'r bygythiad neu byddwn yn gweld Senedd wannach o lawer erbyn yr etholiad nesaf. Ni waeth beth y mae'r pwyllgor ar ddiwygio'r Senedd yn ei wneud, gallem weld Senedd wannach o lawer yma erbyn yr etholiad nesaf.
Dylem weithio gyda'n gilydd yn y Senedd a chyda'r ddau dŷ yn San Steffan i egluro'r egwyddorion pan ddefnyddir cynigion cydsyniad deddfwriaethol. Ydw, rwy’n cyfaddef y gallaf weld bod lle i gynigion cydsyniad deddfwriaethol, ond ar gyrion ein setliad datganoli yn unig y dylid eu defnyddio. Fodd bynnag, dro ar ôl tro, rydym yn gweld cynigion cydsyniad deddfwriaethol yn effeithio ar hanfod y setliad datganoli yma yng Nghymru. Gadewch inni ddweud yn glir: dylai deddfau sy'n effeithio ar Gymru ac sydd o fewn cymhwysedd y Senedd gael eu llunio yma yng Nghymru, yn y lle hwn. Ni yw Senedd Cymru, ni yw'r ddeddfwrfa genedlaethol, nid rhyw gragen symbolaidd sy'n plygu yn ôl chwiw pwy bynnag sydd yn y Llywodraeth yn San Steffan. Mae hyn yn arbennig o drist, onid yw, ar hyn o bryd, wrth inni weld pa mor galongaled y bu Llywodraeth Dorïaidd bresennol y DU dros yr wythnosau diwethaf—Llywodraeth gywilyddus sy'n dymuno cael y pwerau i ddirymu dinasyddiaeth dinasyddion Prydeinig, gan eu gwneud yn ddiwladwriaeth heb roi unrhyw reswm, Llywodraeth sydd am garcharu pobl am brotestio, Llywodraeth sydd am ddifreinio rhannau helaeth o'r boblogaeth drwy eu Bil Etholiadau.
Mae'r Llywodraeth Dorïaidd hon yn elyniaethus i ddatganoli—mae hynny'n ffaith. Mae Prif Weinidog y DU ei hun wedi dweud bod datganoli'n gamgymeriad, ac amlygir hyn nid yn unig drwy ei eiriau ond drwy ei weithredoedd. Dro ar ôl tro, rydym wedi gweld cysylltiadau rhynglywodraethol yn chwalu. Mae Prif Weinidog Cymru ei hun wedi disgrifio Boris Johnson fel 'gwaelod y gasgen'. Pam, felly—pam ar y ddaear—y byddem yn rhoi’r pŵer i Lywodraeth y DU erydu, tanseilio a datgymalu’r Senedd hon fesul darn? Mae angen inni fod yn onest â ni'n hunain. Mae'r broses ddatganoli yng Nghymru wedi dod i stop yn sydyn ac rydym bellach yn mynd tuag yn ôl.
Mae angen dull mwy systematig o nodi pryd a lle mae'r Senedd hon yn rhoi cydsyniad i Lywodraeth y Deyrnas Unedig ar ddeddfwriaeth sylfaenol. Mae angen adolygiad brys arnom i ddeall yn union pa fath o effaith y bydd yr LCMs hyn yn ei gael ar y setliad datganoli nawr ac yn y dyfodol. Cawsom ni oll ein hethol i'r lle hwn gan bobl Cymru; rŷn ni'n atebol iddynt hwy. Nid ydw i am i Filiau a chyfreithiau sydd o fewn cymhwysedd y Senedd hon gael eu pasio gan Weinidogion Torïaidd yn Llundain—Gweinidogion sy'n poeni dim am bobl Cymru. Llywodraeth San Steffan a wrthododd ymestyn ffyrlo i weithwyr Cymru yn ystod y firebreak llynedd, Llywodraeth San Steffan sy'n sicrhau nad yw Cymru yn cael ceiniog o arian HS2, a Llywodraeth San Steffan wnaeth sicrhau Brexit ideolegol sydd wedi gadael Cymru yn wlad dlotach.
Rŷn ni hefyd yn byw mewn cenedl ddwyieithog lle mae'r Gymraeg a'r Saesneg yn cyd-fyw ac yn ieithoedd ffyniannus, ac mae'r Senedd hon yn adlewyrchu hynny'n dda iawn. Ar lefel bersonol, Ddirprwy Lywydd, gallaf ddweud fy mod wedi siarad Cymraeg llawer mwy yn broffesiynol yn ystod fy saith mis yn y Senedd hon nag ydyw i wedi yn y 12 mlynedd cyn nawr. O'r dechrau, mae deddfwriaeth yn y Senedd hon wedi bod yn ddwyieithog, gyda chydraddoldeb clir rhwng y ddwy iaith. Yn amlwg, dyw hynny ddim yn wir am San Steffan. Fe wnaeth arweinydd y tŷ hyd yn oed alw'r Gymraeg yn iaith dramor. Mae mwy o barch i iaith farw fel Lladin yno nag sydd i iaith fyw fel y Gymraeg.
We need a more systematic approach in noting where and when this Parliament gives its consent to the UK Government on primary legislation. We need an urgent review to understand exactly what kind of impact these LCMs will have on the devolution settlement now and for the future. We were all elected to this place by the people of Wales; we are accountable to them. I don't want Bills and laws within the competence of this Senedd to be passed by Tory Ministers in London—Ministers who simply don't care about the people of Wales. The Westminster Government refused to extend furlough to workers in Wales during the firebreak last year, the Westminster Government is ensuring that Wales doesn't receive a penny of consequential money as a result of HS2, and the Westminster Government secured an ideological Brexit that has left Wales a poorer nation.
We also live in a bilingual nation where Welsh and English exist side by side and are prosperous languages, and this Parliament is a good reflection of that. On a personal level, Deputy Llywydd, I can say that I've spoken far more Welsh professionally during my seven months in this Senedd than I have done in the 12 years prior to this. From the outset, legislation in this Senedd has been bilingual, with both languages treated equally. Clearly, that is not the case in Westminster. The leader of the house even described Welsh as a foreign language. There is more respect to a dead language such as Latin there than there is to a living language such as the Welsh language.
Lord Thomas, the former Lord Chief Justice, in a recent evidence session to the legislation committee, described the devolution settlement in Wales as complicated—complicated even for lawyers—and the use of LCMs complicates matters even further. It will make no sense to the vast majority of people that a law within a devolved area, a matter that has been devolved for over 20 years, is being passed by Westminster. The Welsh Government are adding to the complexity. They are breaching their own duty under the Legislation (Wales) Act 2019 by consenting—but not only consenting; at times, encouraging—the Westminster Government to pass legislation within devolved areas. Imagine a lawyer, let alone a layperson, looking for law relating to the environment in Wales. That person would rightly believe that any recent law within a devolved area will have been passed here by the Senedd, but that is not the case. The devolution settlement in Wales is complicated enough without the Welsh Government adding to that confusion.
LCM Bills will not be bilingual. They cannot form part of the codification plans of the Welsh Government, and they will not be scrutinised properly by the Senedd. We saw that only yesterday in the two committees' response to the leasehold reform Bill. Both committees complained about the lack of time for scrutiny. The LCMs will also hinder future Senedds from passing legislation within these areas. Members, are we really happy to hand back powers to a Tory Government in Westminster that moves from one scandal to the next, from one mismanagement to the next?
The people of Wales voted twice in favour of this Senedd, and there was a significant pro-devolution majority elected to this place in May. We must not undermine this clear democratic mandate by passing over our powers to Tory Ministers without any real scrutiny here at all. Welsh laws should be scrutinised properly by us as Members. That's our job. I want to see a Senedd that is strong and democratic, an empowered Senedd that uses its powers fully to effect positive change to the lives of the people of Wales.
The Welsh Government cannot always pass the buck to Tory Ministers in London. We need to see an urgent review into the LCM process, one where we ask ourselves if they are even relevant, should they exist at all, where we forensically analyse the impact they have on the legislative process in Wales and make sure that Members in this place can effectively scrutinise legislation. Members, we must stand up for our Senedd, for its powers and for Wales—a Senedd that delivers radical, thoughtful and scrutinised legislation. That isn't happening with the LCM process. That's not how good law is drafted and enacted. It's our role and our duty, as Senedd Members, to scrutinise law and to make sure that the people of Wales have the laws that they deserve passed by their Parliament. Diolch yn fawr.
Dywedodd yr Arglwydd Thomas, y cyn-Arglwydd Brif Ustus, mewn sesiwn dystiolaeth ddiweddar i'r pwyllgor deddfwriaeth, fod y setliad datganoli yng Nghymru yn gymhleth—yn gymhleth hyd yn oed i gyfreithwyr—a bod y defnydd o gynigion cydsyniad deddfwriaethol yn cymhlethu materion ymhellach fyth. Ni fydd yn gwneud unrhyw synnwyr i'r mwyafrif helaeth o bobl fod deddf mewn maes datganoledig, mater sydd wedi'i ddatganoli ers dros 20 mlynedd, yn cael ei phasio gan San Steffan. Mae Llywodraeth Cymru yn ychwanegu at y cymhlethdod. Maent yn mynd yn groes i'w dyletswydd eu hunain o dan Ddeddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019 drwy gydsynio—ond nid yn unig cydsynio; ar brydiau, drwy annog—Llywodraeth San Steffan i gyflwyno deddfwriaeth mewn meysydd datganoledig. Dychmygwch gyfreithiwr, heb sôn am leygwr, yn chwilio am ddeddf sy'n ymwneud â'r amgylchedd yng Nghymru. Byddai'r unigolyn hwnnw'n iawn i gredu y byddai unrhyw ddeddf ddiweddar mewn maes datganoledig wedi'i chyflwyno yma gan y Senedd, ond nid yw hynny'n wir. Mae'r setliad datganoli yng Nghymru yn ddigon cymhleth heb i Lywodraeth Cymru ychwanegu at y dryswch hwnnw.
Ni fydd Biliau cynigion cydsyniad deddfwriaethol yn ddwyieithog. Ni allant ffurfio rhan o gynlluniau codeiddio Llywodraeth Cymru, ac ni fydd y Senedd yn craffu'n briodol arnynt. Gwelsom hynny ddoe ddiwethaf yn ymateb y ddau bwyllgor i’r Bil diwygio cyfraith lesddaliad. Cwynodd y ddau bwyllgor ynglŷn â diffyg amser ar gyfer craffu. Bydd y cynigion cydsyniad deddfwriaethol hefyd yn rhwystro Seneddau’r dyfodol rhag cyflwyno deddfwriaeth yn y meysydd hyn. Aelodau, a ydym o ddifrif yn barod i drosglwyddo pwerau yn ôl i Lywodraeth Dorïaidd yn San Steffan sy'n mynd o un sgandal i'r nesaf, o un enghraifft o gamreoli i'r nesaf?
Pleidleisiodd pobl Cymru ddwywaith o blaid y Senedd hon, ac etholwyd mwyafrif sylweddol o blaid datganoli i'r lle hwn ym mis Mai. Mae'n rhaid inni beidio â thanseilio'r mandad democrataidd clir hwn drwy drosglwyddo ein pwerau i Weinidogion Torïaidd heb unrhyw graffu go iawn yma o gwbl. Dylem fod yn craffu'n briodol, fel Aelodau, ar ddeddfau Cymru. Dyna yw ein gwaith. Rwyf am weld Senedd sy'n gryf ac yn ddemocrataidd, Senedd sydd wedi'i grymuso ac sy'n defnyddio ei phwerau i'r graddau llawn er mwyn sicrhau newid cadarnhaol i fywydau pobl Cymru.
Ni all Llywodraeth Cymru daflu'r baich ar Weinidogion Torïaidd yn Llundain bob amser. Mae angen inni sicrhau adolygiad brys i broses y cynigion cydsyniad deddfwriaethol, lle rydym yn gofyn i'n hunain a ydynt yn berthnasol hyd yn oed, a ddylent fodoli o gwbl, lle rydym yn dadansoddi'n fforensig yr effaith a gânt ar y broses ddeddfwriaethol yng Nghymru, a sicrhau y gall yr Aelodau yn y lle hwn graffu ar ddeddfwriaeth yn effeithiol. Aelodau, mae'n rhaid inni amddiffyn ein Senedd, amddiffyn ei phwerau ac er mwyn Cymru—Senedd sy'n darparu deddfwriaeth radical, ystyrlon sy'n destun craffu. Nid yw hynny'n digwydd gyda phroses y cynigion cydsyniad deddfwriaethol. Nid fel hynny y mae cyfraith dda yn cael ei drafftio a'i deddfu. Ein rôl a'n dyletswydd, fel Aelodau o'r Senedd, yw craffu ar y gyfraith a sicrhau bod gan bobl Cymru y cyfreithiau y maent yn eu haeddu wedi'u pasio gan eu Senedd. Diolch yn fawr.
Rwy'n siarad heddiw fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Rwy'n cyfrannu yn y ddadl hon oherwydd cyfrifoldebau fy mhwyllgor wrth gyflwyno adroddiadau ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol sydd wedi cael eu cyfeirio atom ni gan y Pwyllgor Busnes.
I am speaking today as Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee. I'm contributing to this debate because of the responsibilities my committee has in reporting on legislative consent memoranda referred to us by the Business Committee.
Let me recognise at the outset that not all memoranda, or LCMs, are the same. Some will relate to areas where there may indeed be sufficient and appropriate reasons for the UK Government to be permitted to legislate in devolved areas. For others, we recognise that the current UK Government is and has been seeking to legislate in devolved areas against the wishes of the Welsh Government, and indeed against the wishes of this Senedd. However, other memoranda—a third category—reflect the Welsh Government's approach to allow and sometimes request that the UK Government takes forward legislation on its behalf. And it's these memoranda that have caused the committee the most concern.
Now, at times, we've felt it necessary to criticise the Welsh Government’s approach and to do so quite strongly and starkly, and we genuinely take no satisfaction from doing so. We'd much prefer to contribute to the steady improvement of legislation in this place—in the Senedd—and to delivering the best possible outcomes for communities across Wales. But instead, we find ourselves, particularly in this sixth Senedd, spending a significant amount of time reporting on legislation being made in another place, in Westminster, which we have no real scope to influence or to shape. It is disconcerting and, sometimes, uncomfortable.
Now, our role as a committee is to report on constitutional matters relevant to the memorandum in question, and, in so doing, we draw relevant matters to the attention of the Senedd so Members can take account of them when voting on a consent motion. We seek to ensure the integrity of devolution is preserved. This is a vital role, and it's one that we take very, very seriously, and not least because, as the Counsel General, in fact, has highlighted—a former Chair of the committee that I now chair—there is no second, revising Chamber here in the Senedd. Our committee does that role, in effect.
Now, we'll always aim to be constructive in our reporting as a committee, but—and Ministers will understand this position—we have to speak out loudly and clearly when there are important questions to be asked, if we believe that Welsh or UK Governments are taking decisions that could potentially damage or undermine devolution. And in making these observations, I should add that only on rare occasions will the committee recommend that consent be granted or denied for a UK Bill. Ultimately, that has got to be a matter that is for the Senedd as a whole.
But as I alluded to, our work programme since July has been dominated by the scrutiny of legislative consent memoranda. Last Friday, we laid our seventeenth report on LCMs since the establishment of our committee—17. These 17 reports have covered 14 memoranda and eight supplementary memoranda. New memoranda have been laid in the last week or so, and there is the promise of yet more to come; we are busy. The 17 reports represent about half the number of reports published by our predecessor committee in the entirety of the fifth Senedd. This is quite stark when you bear in mind that many of the fifth Senedd reports concerned Brexit-related UK Bills.
Now, the number of reports we publish does not of course represent the entire story, as the excellent Senedd Research article published recently highlights. So far in the sixth Senedd, up until today, Welsh Government has laid those memoranda for 17 UK Bills, covering 360 clauses and schedules. And that contrasts starkly with the fifth Senedd: from May 2016 to May 2017, the Welsh Government laid consent memoranda for 10 Bills, covering only around 80 clauses and schedules.
Now clearly, this is a significant increase already this year in legislation in devolved areas being made at Westminster rather than the Senedd. We've made no secret about our concern about the extent to which the UK Government is now legislating in devolved areas and, not surprisingly—and picking up the comments made earlier by the person introducing this, by Rhys—it's a matter we'll return to in the new year.
But in closing, there is one improvement I would recommend, as committee Chair, that the Welsh Government make in its approach, and that is bringing forward consistently high-quality memoranda. They need to articulate why a memorandum is being brought forward: is it being laid because the Welsh Government has requested provisions; is it as a result of collaboration; or is legislation being imposed on Wales, reluctantly, by the UK Government, or against the wishes of the Welsh Government? The rationale for the approach needs to be explained fully, covering not only the provisions for which consent is being sought, but also matters of legislative competence and progress on all relevant inter-governmental relations. Too often, important matters of detail are contained in correspondence when they should form an integral part of the case for seeking consent within a memorandum.
Gadewch imi gydnabod i gychwyn nad yw pob memorandwm, neu LCM, yr un peth. Bydd rhai yn ymwneud â meysydd lle gallai fod rhesymau digonol a phriodol, yn wir, dros ganiatáu i Lywodraeth y DU ddeddfu mewn meysydd datganoledig. Gydag eraill, rydym yn cydnabod bod Llywodraeth bresennol y DU yn ceisio deddfu ac wedi bod yn ceisio deddfu mewn meysydd datganoledig yn groes i ddymuniadau Llywodraeth Cymru, ac yn wir, yn groes i ddymuniadau'r Senedd hon. Fodd bynnag, mae memoranda eraill—trydydd categori—yn adlewyrchu dull Llywodraeth Cymru o ganiatáu a gofyn, weithiau, i Lywodraeth y DU gyflwyno deddfwriaeth ar ei rhan. A’r memoranda hyn sydd wedi peri'r pryder mwyaf i’r pwyllgor.
Nawr, ar brydiau, rydym wedi teimlo bod angen beirniadu dull Llywodraeth Cymru o weithredu a gwneud hynny'n eithaf cryf a llym, ac nid yw gwneud hynny'n rhoi unrhyw foddhad o gwbl i ni. Byddai'n well o lawer gennym gyfrannu at wella deddfwriaeth yn gyson yn y lle hwn—yn y Senedd—a chyflawni'r canlyniadau gorau posibl i gymunedau ledled Cymru. Ond yn lle hynny, rydym mewn sefyllfa, yn enwedig yn y chweched Senedd hon, lle rydym yn treulio cryn dipyn o amser yn adrodd ar ddeddfwriaeth sy'n cael ei gwneud mewn man arall, yn San Steffan, nad oes gennym unrhyw allu go iawn i ddylanwadu arni na'i llunio. Mae'n annifyr, ac yn anghyfforddus weithiau.
Nawr, ein rôl fel pwyllgor yw adrodd ar faterion cyfansoddiadol sy'n berthnasol i'r memorandwm dan sylw, ac wrth wneud hynny, rydym yn tynnu sylw'r Senedd at faterion perthnasol fel y gall yr Aelodau eu hystyried wrth bleidleisio ar gynnig cydsyniad. Rydym yn ceisio sicrhau y cedwir uniondeb datganoli. Mae hon yn rôl hanfodol, ac mae'n un rydym o ddifrif yn ei chylch, yn anad dim, fel y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i nodi mewn gwirionedd—cyn-Gadeirydd y pwyllgor rwy'n ei gadeirio bellach—am nad oes ail Siambr i adolygu yma yn y Senedd. Ein pwyllgor sy'n cyflawni'r rôl honno, i bob pwrpas.
Nawr, byddwn bob amser yn anelu at fod yn adeiladol wrth adrodd fel pwyllgor, ond—a bydd Gweinidogion yn deall y safbwynt hwn—mae'n rhaid inni godi ein llais yn uchel ac yn glir pan fydd cwestiynau pwysig i'w gofyn, os credwn fod Llywodraeth Cymru neu Lywodraeth y DU yn gwneud penderfyniadau a allai niweidio neu danseilio datganoli. Ac wrth wneud y sylwadau hyn, dylwn ychwanegu mai ar adegau prin yn unig y bydd y pwyllgor yn argymell rhoi neu wrthod cydsyniad ar gyfer Bil y DU. Yn y pen draw, mae'n rhaid i hynny fod yn fater i'r Senedd gyfan.
Ond fel y nodais, mae ein rhaglen waith ers mis Gorffennaf yn llawn o waith craffu ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol. Ddydd Gwener diwethaf, fe wnaethom osod ein hail adroddiad ar bymtheg ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol ers sefydlu ein pwyllgor—17. Mae'r 17 o adroddiadau wedi ymdrin â 14 memorandwm ac wyth memorandwm atodol. Mae memoranda newydd wedi'u gosod yn ystod yr wythnos neu ddwy ddiwethaf, ac mae addewid o fwy eto i ddod; rydym yn brysur. Mae 17 o adroddiadau yn cynrychioli oddeutu hanner nifer yr adroddiadau a gyhoeddwyd gan y pwyllgor blaenorol drwy gydol y pumed Senedd. Mae hyn yn eithaf syfrdanol pan gofiwch fod llawer o adroddiadau'r pumed Senedd yn trafod Biliau'r DU a oedd yn ymwneud â Brexit.
Nawr, nid nifer yr adroddiadau rydym yn eu cyhoeddi yw'r stori lawn wrth gwrs, fel y mae'r erthygl ragorol a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan Wasanaeth Ymchwil y Senedd yn ei nodi. Hyd yn hyn, yn y chweched Senedd, hyd heddiw, mae Llywodraeth Cymru wedi gosod y memoranda hynny ar gyfer 17 o Filiau'r DU, gan gwmpasu 360 o gymalau ac atodlenni. Ac mae hynny'n cyferbynnu'n amlwg â'r bumed Senedd: rhwng mis Mai 2016 a mis Mai 2017, gosododd Llywodraeth Cymru femoranda cydsynio ar gyfer 10 Bil, gan gwmpasu oddeutu 80 o gymalau ac atodlenni yn unig.
Nawr, yn amlwg, mae hwn yn gynnydd sylweddol eisoes eleni yn y ddeddfwriaeth mewn meysydd datganoledig a wneir yn San Steffan yn hytrach na'r Senedd. Nid ydym wedi ceisio cuddio ein pryder ynglŷn ag i ba raddau y mae Llywodraeth y DU bellach yn deddfu mewn meysydd datganoledig, ac nid yw'n syndod—a chan gyfeirio at y sylwadau a wnaed yn gynharach gan yr unigolyn sy'n cyflwyno hyn, gan Rhys—mae'n fater y down yn ôl ato yn y flwyddyn newydd.
Ond wrth gloi, fel Cadeirydd y pwyllgor mae un gwelliant y byddwn yn ei argymell y dylai Llywodraeth Cymru ei wneud o ran ei dull o weithredu, sef cyflwyno memoranda o ansawdd uchel yn gyson. Mae angen iddynt fynegi pam fod memorandwm yn cael ei gyflwyno: a yw'n cael ei osod am fod Llywodraeth Cymru wedi gofyn am ddarpariaethau; a yw o ganlyniad i gydweithredu; neu a yw deddfwriaeth yn cael ei gorfodi ar Gymru, yn erbyn ei hewyllys, gan Lywodraeth y DU, neu yn erbyn dymuniadau Llywodraeth Cymru? Mae angen esbonio'r sail resymegol dros y dull yn llawn, gan gyfeirio nid yn unig at y darpariaethau y ceisir cydsyniad ar eu cyfer, ond hefyd at faterion cymhwysedd deddfwriaethol a chynnydd yr holl gysylltiadau rhynglywodraethol perthnasol. Yn rhy aml, mae manylion pwysig wedi'u cynnwys mewn gohebiaeth pan ddylent ffurfio rhan annatod o'r achos dros geisio cydsyniad mewn memorandwm.
Ac yn olaf, Dirprwy Lywydd, byddwn yn parhau’n gadarn i ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif ynghylch ei defnydd o femoranda cydsyniad deddfwriaethol, a hynny er mwyn nid yn unig arferion cyfansoddiadol da, ond hefyd, democratiaeth Cymru. Diolch yn fawr iawn.
Finally, Deputy Presiding Officer, we will continue to hold the Welsh Government to account firmly on its use of legislative consent memoranda, and we'll do so in the interests not only of good constitutional practice, but also, Welsh democracy. Thank you very much.
Dwi'n falch o allu cyfrannu at y ddadl yma fel Cadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, ac fe fyddwch chi'n ymwybodol, wrth gwrs, Dirprwy Lywydd, bod y pwyllgor wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Busnes nôl ym mis Medi yn amlinellu beth rôn ni'n ystyried oedd yr heriau allweddol o ran y Senedd yn craffu ar gynigion cydsyniad deddfwriaethol, neu LCMs. Fe ofynnon ni i'r Pwyllgor Busnes gynnal adolygiad i'r broses LCM er mwyn sicrhau ei bod hi'n addas at y diben. Nawr, fe ysgogwyd y llythyr gan ein profiad ni o graffu ar yr LCM ar gyfer Bil yr amgylchedd yn ystod rhan gyntaf tymor y Senedd hon. Ond mae'n deg dweud nad oedd yr heriau rôn ni'n eu hwynebu yn unigryw i'r LCM hwnnw, a dydyn nhw ddim, wrth gwrs, yn unigryw i'r Senedd yma. Hynny yw, cyn y bumed Senedd, roedd LCMs, ar y cyfan, yn ymwneud â darpariaethau oedd â ffocws cul; doedden nhw ddim yn ennyn llawer o ddadlau, os o gwbl, a dweud y gwir. Mae'n bosib bod y bumed Senedd wedyn, wrth gwrs, wedi bod yn drobwynt o ran craffu ar LCMs wrth i LCMs yn ymwneud â Biliau mawr a chymhleth oedd yn gysylltiedig â Brexit, a oedd yn gwneud darpariaethau sylweddol i Gymru, gael eu cyflwyno.
Fe ddaeth yn amlwg yn fuan iawn wedyn, wrth gwrs, nad oedd y broses LCM wedi'i chynllunio er mwyn craffu ar Filiau fel y rhain. Cymerwch y gwaith craffu ar yr LCM ar gyfer Bil yr amgylchedd er enghraifft. Nawr, fel Biliau eraill yn ymwneud â Brexit, roedd Bil yr amgylchedd yn cynnwys darpariaethau sylweddol i Gymru mewn maes polisi datganoledig allweddol, darpariaethau a fyddai wrth gwrs, heb os, yn fwy addas ar gyfer Bil yn y Senedd hon. Pe bai wedi bod yn Fil yn y Senedd hon, byddai'r amserlen ar gyfer craffu wedi ymestyn dros sawl mis. Yn lle hynny, fe gafon ni bedair wythnos, sef dau gyfarfod, er mwyn ystyried ac wedyn cyflwyno adroddiad ar yr LCM. Pe bai e wedi bod yn Fil yn y Senedd hon, byddai Llywodraeth Cymru wedi gorfod darparu gwybodaeth fanwl am eu hamcanion polisi, diben ac effaith arfaethedig y darpariaethau, ac amcangyfrifon cost ymhlith pethau eraill, ond roedd yr LCM, wrth gwrs, yn cynnwys gwybodaeth gyfyngedig am rai agweddau ar y rhain, a dim gwybodaeth o gwbl am agweddau eraill. Pe bai e wedi bod yn Fil yn y Senedd yma, byddai cyfle wedi bod i fynd i'r afael â phryderon y pwyllgor am ddarpariaethau penodol drwy gynnig gwelliannau i'r ddeddfwriaeth. Ond, wrth gwrs, roedd Bil yr amgylchedd eisoes wedi cyrraedd camau olaf y gwaith craffu yn Senedd y Deyrnas Unedig, felly doedd trafod gwelliannau ddim yn opsiwn.
Dirprwy Lywydd, mae'n debyg bod yr heriau dwi wedi'u hamlinellu yn gyfarwydd erbyn hyn i'r rhan fwyaf o bwyllgorau polisi, os nad pob un ohonyn nhw a dweud y gwir, o ystyried y nifer sylweddol o LCMs sydd wedi cael eu cyflwyno ers dechrau'r chweched Senedd. Rŷn ni mewn sefyllfa lle mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio LCMs yn lle proses graffu ar gyfer Biliau'r Senedd. Mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn defnyddio Biliau'r Deyrnas Unedig yn gynyddol i ddeddfu mewn meysydd datganoledig heb gytundeb Llywodraeth Cymru. Dyw'r broses sydd wedi ei nodi yn ein Rheolau Sefydlog ni ddim wedi'i chynllunio ar gyfer hyn, ac mae'n rhaid i ni ofyn a yw e'n dal i fod yn addas at y diben.
Nawr, fel yr amlinellwyd yn fy llythyr i at y Pwyllgor Busnes, nawr yw'r amser i adolygu'r broses LCM. Os yw Llywodraeth Cymru'n bwriadu parhau i ddefnyddio Biliau'r Deyrnas Unedig i ddeddfu dros Gymru ar faterion o bwys, mae'n rhaid i ni fod yn hyderus fod y broses LCM yn hwyluso ac yn cefnogi gwaith craffu ystyrlon gan y Senedd yma, ac, wrth gwrs, ein bod ni'n gallu ymgynghori â'r cyhoedd a rhanddeiliaid o Gymru ar faterion fydd yn effeithio arnyn nhw.
Dwi'n mawr obeithio, felly, y bydd y ddadl yma heddiw yn golygu y byddwn ni nawr yn gweld cynnydd o ran cael adolygiad, ac y byddwn ni o ganlyniad yn gweld gwelliannau sylweddol a buan i'r broses bresennol. Diolch.
I'm pleased to contribute to this debate as Chair of the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee, and you'll be aware that the committee wrote to the Business Committee back in September outlining what we considered to be the key challenges for the Senedd in scrutinising LCMs. We asked the Business Committee to undertake a review into the LCM process to ensure that it is fit for purpose. Now, the letter was prompted by our experience of scrutinising on the LCM for the environment Bill during the early part of this Senedd term, but it's safe to say that the challenges we face were not unique to that LCM, and they are not unique to this Senedd. Before the fifth Senedd, LCMs, in the main, had related to narrowly focused provisions; they didn't attract much argument or controversy. The fifth Senedd was perhaps a turning point in scrutinising LCMs as LCMs for large, complex Brexit-related Bills that made substantive provisions for Wales were brought forward.
It became apparent very quickly that the LCM process was not designed to support scrutiny of Bills such as these. Take our scrutiny work for the environment Bill as an example. Like other Brexit-related Bills, the environment Bill contained substantive provisions for Wales in key areas of devolved policy, provisions that would undoubtedly be better suited to a Bill in this Senedd. Had it been a Senedd Bill, the scrutiny timetable would have spanned many months. Instead, we had four weeks, just two meetings, to consider and report on the LCM. Had this been a Senedd Bill, the Welsh Government would have been required to provide detailed information on its policy objectives, the purpose and intended effect of the provisions, and cost estimates among other things. But the LCM, of course, contained limited information on some of these aspects and no information at all on others. Had this been a Senedd Bill, there would have been an opportunity for the committee's concerns about specific provisions to be addressed by amendments, but the environment Bill had already reached its final scrutiny stages in the UK Parliament, so negotiating amendments wasn't an option.
Deputy Llywydd, the challenges I've outlined are probably, by now, familiar to most, if not all policy committees, given the significant number of LCMs brought forward since the start of the sixth Senedd. We find ourselves in a position where the Welsh Government is using LCMs as a replacement for Senedd Bill scrutiny processes. The UK Government is increasingly using UK Bills to legislate in devolved areas without the Welsh Government's agreement. The process set out in our Standing Orders simply wasn't designed for this, and we must ask whether it is still fit for purpose.
As was outlined in my letter to the Business Committee, now is the time to review the LCM process. If the Welsh Government intends to continue to use UK Bills to legislate for Wales on matters of significance, then we must be confident that the LCM process facilitates and supports meaningful Senedd scrutiny, and that the Welsh public and stakeholders are consulted on matters that will affect them.
I very much hope, therefore, that today's debate will mean that we do now see progress made towards a review, and that, as a result, we will see significant and early improvement to the current process. Thank you.
A gaf i ddiolch hefyd i Rhys, a phobl eraill hefyd, am ddod â'r ddadl bwysig yma ymlaen heddiw?
May I thank Rhys and others who have brought this important debate forward today?
As we've heard, this is a crucial process for the Senedd, and it is falling far short of the rigour that we should expect. The volume, the timescales, the information, and the scope of the LCMs are all putting pressure on the process. There was nearly an equal number of LCMs in the year 2020-21 as there were in the four years previously. Memoranda such as the elections Bill, health and care Bill and building safety stray into areas that have long been matters devolved to Wales. We should be mindful of the principal importance of the Senedd in enacting significant primary legislation on devolved matters itself. And there is a principle in asserting the power of this place as the primary law-making body, especially when the Conservatives in Westminster appear to be actively looking for any way to undermine devolution and our Senedd.
I want to echo the concerns about the volume of LCMs, their timescales and the quality of the information available. As a new Member, that leaves me, as I'm sure it does others, on the back foot. Not only is the Senedd not given sufficient opportunity to scrutinise what are significant pieces of legislation, but not all Members are able to engage equally. This is, of course, another reason why there should be an increase in the number of Senedd Members to ensure that the Senedd is properly able to scrutinise legislation. So, in summary, I support the concerns about the use of LCMs and the impact on the devolution settlement, especially with such significant pieces of legislation, including legislation that could be brought forward here being triggered through the LCM process. But, more importantly, we should only progress legislation that does not impact the devolution settlement or our Senedd. Diolch.
Fel y clywsom, mae hon yn broses hollbwysig i'r Senedd, ac nid yw mor drylwyr ag y byddem yn ei ddisgwyl. Mae nifer, amserlenni, gwybodaeth a chwmpas y cynigion cydsyniad deddfwriaethol i gyd yn rhoi pwysau ar y broses. Cafwyd nifer bron yn gyfartal o gynigion cydsyniad deddfwriaethol yn y flwyddyn 2020-21 ag y cafwyd yn y pedair blynedd flaenorol. Mae memoranda megis y Bil etholiadau, y Bil iechyd a gofal a diogelwch adeiladau yn crwydro i feysydd sydd wedi'u datganoli i Gymru ers tro. Dylem gofio pa mor bwysig yw hi i'r Senedd ei hun roi deddfwriaeth sylfaenol arwyddocaol mewn grym ar faterion datganoledig. Ac mae yna egwyddor wrth fynnu grym y lle hwn fel y prif gorff deddfu, yn enwedig pan fo'n ymddangos bod y Ceidwadwyr yn San Steffan yn chwilio am unrhyw ffordd o danseilio'r setliad datganoli a'n Senedd.
Hoffwn ategu'r pryderon ynghylch nifer y cynigion cydsyniad deddfwriaethol, eu hamserlenni ac ansawdd y wybodaeth sydd ar gael. Fel Aelod newydd, mae hynny'n fy rhoi ar y droed ôl, fel y mae'n ei wneud i eraill, rwy'n siŵr. Nid yw'r Senedd yn cael digon o gyfle i graffu ar ddarnau arwyddocaol o ddeddfwriaeth, ac nid yw pob Aelod yn gallu ymgysylltu'n gyfartal ychwaith. Dyma reswm arall wrth gwrs pam y dylid cynyddu nifer yr Aelodau o'r Senedd i sicrhau bod y Senedd yn gallu craffu'n briodol ar ddeddfwriaeth. Felly, i grynhoi, rwy'n cefnogi'r pryderon ynghylch y defnydd o gynigion cydsyniad deddfwriaethol a'r effaith ar y setliad datganoli, yn enwedig gyda darnau mor arwyddocaol o ddeddfwriaeth, gan gynnwys sbarduno deddfwriaeth y gellid ei chyflwyno yma drwy broses y cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Ond yn bwysicach na hynny, ni ddylem ddatblygu deddfwriaeth sy'n effeithio ar y setliad datganoli neu ein Senedd. Diolch.
Hoffwn ddiolch i Rhys ab Owen am gynnig y ddadl hon heddiw, a chyfle, o'r diwedd, i ni gael trafodaeth iawn ar y broses cynigion cydsyniad deddfwriaethol, neu'r LCMs, nid bod y geiriau 'LCMs' wedi bod yn ddieithr i'r Siambr hon. Fel mae'r siaradwyr eraill wedi sôn, mae Llywodraeth Cymru wedi gosod cynigion cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer 17 o Filiau'r Deyrnas Unedig o fewn saith mis cyntaf y chweched Senedd, sydd yn fwy nag unrhyw flwyddyn arall, gan eithrio 2020. Ac, os ydym ni'n credu mewn datganoli, a'r syniad y dylai penderfyniadau am Gymru gael eu gwneud yng Nghymru, ac yn credu yn y Senedd hon, dylai hyn fod yn destun pryder i ni, gan ei fod yn cwtogi ar ein pwerau ni, fel Senedd, ac, felly, yn ymosodiad ar ddemocratiaeth.
Fel yr ydym ni oll yn ymwybodol, mae pwyllgorau, fel rydym wedi ei glywed gan Huw Irranca-Davies a Llyr Gruffydd, wedi codi pryderon niferus ac eang ynghylch hyn oll, gan gynnwys y diffyg cefndir ac esblygiad y ddeddfwriaeth, strwythur aneglur y drafftio, bod y prawf cymhwyso ynglŷn â'r angen am gydsyniad y Senedd yn aneglur, rhesymau aneglur gan Lywodraeth Cymru dros argymell cydsyniad ai peidio, barn Llywodraeth Cymru ar gymalau penodol, y graddau mae Llywodraeth Cymru wedi ceisio diwygio Biliau'r Deyrnas Unedig, a natur y gwelliannau a geisir, ynghyd ag effaith y Bil ar ddeddfwriaeth neu fframweithiau allweddol eraill sy'n rhyngweithio â hwy. Dengys hyn yn glir, felly, bod amrywiaeth o faterion heb eu datrys o ran y memoranda cydsyniad deddfwriaethol.
Ac eto, er bod y pryderon hyn wedi eu codi, nid yw'r Senedd wedi cael cyfle i graffu'n ystyrlon ar y broses tan heddiw. A hoffwn gymryd y cyfle felly i fynegi yn glir fy mod yn anfodlon iawn â'r ffordd mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â'r broses cynigion cydsyniad deddfwriaethol hyd yma. Wedi'r cyfan, rhaid gofyn pam bod Llywodraeth Cymru yn dewis, dro ar ôl tro, i wneud diwygiadau o fewn Bil yn y Deyrnas Unedig, yn hytrach na chyflwyno ei Bil ei hun. Ydy o oherwydd diffyg amser, diffyg Aelodau neu ddiffyg awydd? Neu a oes rhesymau amgen? A pha effaith mae hyn wedyn yn ei chael ar graffu, gan nad yw Aelodau a rhanddeiliaid yn medru cydweithio a chyfrannu i'r ddeddfwriaeth yn ôl y broses hon? Lle mae llais y Senedd hon a phobl Cymru yn y broses?
Bob tro mae LCM yn cael ei gyflwyno mae'n cryfhau'r gynsail beryglus o roi pwerau i'r Ysgrifennydd Gwladol, yn lle Gweinidogion Cymru, ac nid dyma pam gwnaeth pobl ar draws y pleidiau ymgyrchu am ehangu pwerau'r Senedd hon. Mae LCMs yn cymhlethu system sy'n barod yn hynod o gymhleth, ac yn ei gwneud hi'n anos i bobl Cymru ddylanwadu ar y broses ddeddfwriaethol, yma yng Nghymru. Hoffwn, felly, annog fy nghyd-Aelodau i bleidleisio o blaid cynnig y ddadl heddiw, a gwneud safiad yn erbyn y bygythiad amlwg i'n democratiaeth. Mae pobl Cymru wedi ymddiried ynom ni i basio Deddfau yn y meysydd sydd wedi eu datganoli ers dros 20 mlynedd, yn hytrach na Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Dylem felly sicrhau ein bod yn cyflawni ar eu rhan, yn hytrach na rhoddi grym yn ôl i Lywodraeth y Deyrnas Unedig sydd dro ar ôl tro wedi dangos nad ydy hi’n malio dim am fuddiannau pobl Cymru.
I'd like to thank Rhys ab Owen for bringing this debate forward this afternoon, giving us an opportunity, at last, to have a proper discussion on the LCM process, not that the words 'legislative consent motion' have been foreign to this Chamber. As other speakers have mentioned, the Welsh Government has tabled LCMs for 17 UK Bills within the first seven months of the sixth Senedd, which is more than any other year, with the exception of 2020. And, if we believe in devolution, and the idea that decisions about Wales should be made in Wales, and believe in this Parliament, then this should be a cause of concern for us, because it limits our powers, as a Senedd, and is, therefore, an attack on democracy.
As we're all aware, committees, as we've heard from Huw Irranca-Davies and Llyr Gruffydd, have raised numerous and broad-ranging concerns about all of these issues, including the lack of background and the development of the legislation, the lack of clarity in drafting, that the proof on the requirements for LCMs are unclear, and reasons provided by Welsh Government are unclear as to provide consent or not, the views of the Welsh Government on particular clauses, the extent to which the Welsh Government has sought to amend UK Bills, and the nature of amendments sought, as well as the impact of the Bill on legislation or other key frameworks. This clearly shows, therefore, that there are a number of unresolved issues in terms of these LCMs.
However, although these concerns have been raised, the Senedd hasn't had an opportunity to meaningfully scrutinise the process until today. And I would like to take the opportunity therefore to clearly express that I'm very dissatisfied with the way in which the Welsh Government has dealt with the LCM process to date. After all, we must ask why the Welsh Government chooses, time and again, to make amendments within a UK Bill, rather than bringing forward its own legislation. Is it because of lack of time, a shortage of Members or a lack of desire on the Government's part? Or are there other reasons? And what impact does this then have on scrutiny, as Members and stakeholders can't contribute and add to this legislation under this process? Where is the voice of this Senedd and the people of Wales in that process?
Every time an LCM is brought forward it strengthens the dangerous precedent of providing powers to the Secretary of State, rather than to Welsh Ministers, and this isn't why people from across parties campaigned for an expansion in the powers of this Senedd. LCMs confuse a system that is already complex, and make it difficult for the people of Wales to influence the legislative process, here in Wales. I would, therefore, like to encourage my fellow Members to vote in favour of the motion today, and to take a stand against this clear threat to our democracy. The people of Wales have placed their trust in us to pass legislation in devolved areas for over 20 years, rather than the UK Government. We should therefore ensure that we deliver on their behalf, rather than handing powers back to the UK Government, which, time and time again, has shown that it cares nothing for the interests of the people of Wales.
I'll keep my remarks brief in this debate, but needless to say that I will be voting against the motion on the order paper today. And that's not because I don't believe that devolution should exist; I campaigned vigorously for the further powers for the Senedd in the referendum back in 2011. But, having lived through an experience where we had the dreadful legislative competence Order system, which was around in my first term in the Senedd, I can tell you this, Mr ab Owen and everybody else who has contributed to the debate: the reality is the LCM system is much fairer and much more respectful of devolution than ever the LCO system was, which preceded it.
Now, we must look at LCMs as tools that can be used effectively by the Welsh Government to expedite the implementation of its policies. That is one of the reasons why LCMs sometimes come forward, and, as Huw Irranca-Davies has quite rightly said, they can be used entirely appropriately in that way in order to achieve a Government's policy objectives. In addition to that, of course, the UK Government is entitled sometimes to legislate on behalf of the whole of the United Kingdom, and it did so on behalf of the people of Wales in spite of the fact that the majority of politicians in the Senedd at the time wanted to stop Brexit, and that, I think, is what has clouded the views of many people who are taking part in this debate today on the LCM process that exists. Because the reality is that, unfortunately, because of the hostile views and the deliberate attempts to thwart Brexit from many of the political parties represented in the previous Senedd, there were more rows than there would have been about the use of LCMs in order to legislate.
And, of course, it is not true, Heledd Fychan, to suggest that this legislation is not being scrutinised effectively and that it's not being scrutinised by people representing Wales. It is being scrutinised. Any legislation that is undertaken by the UK Parliament is scrutinised by far more people than are scrutinising legislation passing through the Senedd. We have 650 MPs, 800 and odd members of the House of Lords, and don't forget either that there are people representing Wales who are representing people in Parliament in both the Lords and the Commons. So, the people of Wales are having a say on these matters and there are opportunities then for there to be a further discussion and debate here in the Senedd through our processes.
Now, where I would agree is that I do think, as with all legislative processes, that there are things that could and should, quite rightly, be done to improve the LCM processes, especially around the time that is available in order to scrutinise. And as Huw Irranca-Davies quite rightly has pointed out, there are times also when the information accompanying LCMs, the memorandums that accompany LCMs, could be improved. I'm very much with the LJC committee in terms of wanting to see improvements on that front, but it is a mistake to say that the LCM process is one that tramps all over devolution. It does not. It is a tool to respect devolution. That's why it was written into the Government of Wales Act as it was, and it is certainly a darn sight better than its predecessor.
If I can just say this also, the Senedd legislates on a range of different matters. Sometimes, the majority of people in north Wales and representing seats in north Wales vote against the decisions that are taken by politicians predominantly from the south in the Senedd. I don't baulk too much about that. I don't suggest that we need a process that allows for some respect of the fact that people in north Wales might disagree and their representatives might disagree. I accept that that is democracy. And we must respect the fact that the UK Parliament remains sovereign in the UK, across the whole of the UK. And of course devolution must be respected, but we must not forget the fact that the UK Parliament remains sovereign. So, it is for this reason and the others that I've cited that I'll be voting against this motion on the order paper, and would suggest that others should do likewise. Thank you.
Rwyf am gadw fy sylwadau'n fyr yn y ddadl hon, ond nid oes angen dweud y byddaf yn pleidleisio yn erbyn y cynnig ar y papur trefn heddiw. Ac nid oherwydd nad wyf yn credu y dylai datganoli fodoli; ymgyrchais yn frwd dros y pwerau pellach i'r Senedd yn y refferendwm yn ôl yn 2011. Ond ar ôl byw drwy brofiad lle roedd gennym system y gorchymyn cymhwysedd deddfwriaethol ofnadwy, o gwmpas fy nhymor cyntaf yn y Senedd, gallaf ddweud hyn wrthych, Mr ab Owen a phawb arall sydd wedi cyfrannu at y ddadl: y realiti yw bod system y cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn llawer tecach ac yn parchu datganoli lawer yn fwy nag y gwnaeth system y gorchymyn cymhwysedd deddfwriaethol a'i rhagflaenodd erioed.
Nawr, mae'n rhaid inni edrych ar gynigion cydsyniad deddfwriaethol fel offer y gall Llywodraeth Cymru eu defnyddio'n effeithiol i gyflymu'r gwaith o weithredu ei pholisïau. Dyna un o'r rhesymau pam y caiff cynigion cydsyniad deddfwriaethol eu cyflwyno weithiau, ac fel y dywedodd Huw Irranca-Davies yn hollol gywir, gellir eu defnyddio'n gwbl briodol yn y modd hwnnw er mwyn cyflawni amcanion polisi Llywodraeth. Yn ogystal â hynny, wrth gwrs, mae gan Lywodraeth y DU hawl weithiau i ddeddfu ar ran y Deyrnas Unedig gyfan, ac fe wnaeth hynny ar ran pobl Cymru er bod y rhan fwyaf o'r gwleidyddion yn y Senedd ar y pryd eisiau atal Brexit, ac rwy'n credu mai sydd wedi cymylu barn llawer o bobl sy'n cymryd rhan yn y ddadl hon heddiw ar broses y cynnig cydsyniad deddfwriaethol sy'n bodoli. Oherwydd y realiti yw, yn anffodus, oherwydd y safbwyntiau gelyniaethus ac ymdrechion bwriadol llawer o'r pleidiau gwleidyddol a gynrychiolid yn y Senedd flaenorol i atal Brexit, cafwyd mwy o gweryla nag a fyddai wedi bod ynghylch defnyddio cynigion cydsyniad deddfwriaethol er mwyn deddfu.
Ac wrth gwrs, nid yw'n wir, Heledd Fychan, i awgrymu na chreffir yn effeithiol ar y ddeddfwriaeth hon ac nad yw pobl sy'n cynrychioli Cymru yn craffu arni. Mae'n destun craffu. Mae llawer mwy o bobl yn craffu ar unrhyw ddeddfwriaeth sy'n mynd drwy Senedd y DU nag sy'n craffu ar ddeddfwriaeth sy'n mynd drwy'r Senedd. Mae gennym 650 o Aelodau Seneddol, oddeutu 800 aelod o Dŷ'r Arglwyddi, a pheidiwch ag anghofio ychwaith fod yna bobl yn cynrychioli Cymru sy'n cynrychioli pobl yn Senedd y DU yn Nhŷ'r Arglwyddi a Thŷ'r Cyffredin. Felly, mae pobl Cymru yn cael dweud eu barn ar y materion hyn ac mae cyfleoedd wedyn i gael trafodaethau a dadleuon pellach yma yn y Senedd drwy ein prosesau ni.
Nawr, byddwn yn cytuno, rwy'n credu, fel gyda phob proses ddeddfwriaethol, fod pethau y gellid ac y dylid, yn gwbl briodol, eu gwneud i wella prosesau'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol, yn enwedig ynghylch yr amser sydd ar gael i graffu. Ac fel y nododd Huw Irranca-Davies yn gwbl gywir, mae yna adegau hefyd pan ellid gwella'r wybodaeth sy'n dod gyda'r cynigion cydsyniad deddfwriaethol, y memoranda sy'n dod gyda'r cynigion cydsyniad deddfwriaethol. Rwy'n cytuno'n gryf â'r pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yn eu hawydd i weld gwelliannau yn hynny o beth, ond camgymeriad yw dweud bod proses y cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn un sy'n sathru ar ddatganoli. Nid yw'n gwneud hynny. Mae'n arf i barchu datganoli. Dyna pam y cafodd ei gynnwys yn Neddf Llywodraeth Cymru, ac mae'n sicr yn well o lawer na'i ragflaenydd.
Os caf ddweud hyn hefyd, mae'r Senedd yn deddfu ar amrywiaeth o faterion gwahanol. Weithiau, mae mwyafrif y bobl yng ngogledd Cymru ac sy'n cynrychioli seddi yng ngogledd Cymru yn pleidleisio yn erbyn y penderfyniadau a wneir gan wleidyddion o'r de yn bennaf yn y Senedd. Nid wyf yn cwyno'n ormodol am hynny. Nid wyf yn awgrymu ein bod angen proses sy'n parchu'r ffaith y gallai pobl yng ngogledd Cymru anghytuno ac y gallai eu cynrychiolwyr anghytuno. Rwy'n derbyn mai democratiaeth yw hynny. Ac mae'n rhaid inni barchu'r ffaith bod Senedd y DU yn parhau i fod yn sofran yn y DU, ledled y DU gyfan. Ac wrth gwrs mae'n rhaid parchu datganoli, ond mae'n rhaid inni beidio ag anghofio bod Senedd y DU yn parhau i fod yn sofran. Felly, am y rheswm hwn a'r rhesymau eraill rwyf wedi'u nodi, byddaf yn pleidleisio yn erbyn y cynnig hwn ar y papur trefn, a byddwn yn awgrymu y dylai'r Aelodau eraill wneud yr un peth. Diolch.
Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, Mick Antoniw.
I call on the Counsel General and Minister for the Constitution, Mick Antoniw.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I start by welcoming the debate? The issue of legislative consent is of considerable importance to Welsh and also to inter-parliamentary democratic processes. So, it is important that we all understand the process, when it is applied and why, and the principles that underlie it. Now, this may be a niche issue for some, but I certainly agree with the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee that this is an important part of our constitutional framework.
Legislative consent memoranda are only tabled when the UK Government introduces legislation that seeks to make provision in relation to Wales, or which seeks to modify the legislative competence of the Senedd, or which makes provision for any purpose within the legislative competence of the Senedd. So, when this happens, the Government must normally lay a legislative consent memorandum no later than two weeks after introduction. That LCM will then be referred by the Business Committee to a committee or committees, with a timetable to report.
Now, that is the process, but it poses a number of challenges. It means that the trigger for the LCM process is a consequence of the tabling of a Bill in Westminster, and similarly in respect of amendments that are made during the passage of the Bill. Frequently, we do not receive details of a Bill until the last minute, and, when this happens, it makes it virtually impossible to comply with our own Standing Order requirements. The same is true in respect of amendments to Bills, which often appear virtually spontaneously, which are significant and which often make significant additions to a Bill. This then requires urgent analysis by lawyers and for supplementary legislative consent memoranda to be tabled. In effect, such actions by the UK Government can make it very difficult to enable adequate committee scrutiny. So, I agree with that point. Welsh Government lawyers are very often in a similar position of having to analyse significant and complex legal issues within a very short space of time, and I agree that this is an issue that needs to be addressed also at inter-governmental level, as in my view it does undermine democratic processes.
So, when we are considering an LCM, it is because of legislation that has been tabled in Westminster. Our overriding principle, when it comes to legislating for Wales, has been, and will continue to be, that we should legislate in the Senedd in areas within the legislative competence of the Senedd. However, each piece of UK legislation has to be considered on its own merit. Frequently, analysis of such legislation reveals conflicting benefits and disadvantages. Sometimes, the issue is a piece of legislation that would be of benefit to the people of Wales but is not within the current legislative programme. Other times, it relates to issues of cross-border interest, and in other cases it relates to issues of competence, where we will always take a robust and principled position on preserving the integrity of the devolution settlement.
Now, earlier in the autumn, I wrote to the Legislation, Justice and Constitution Committee to outline our criteria for determining the circumstances in which we would consider using a UK Government Bill to legislate in respect of Wales. And since we've made them publicly available, I don't want to take the time now to outline them in detail today. However, to summarise them, we would only consider using a UK Government Bill where there is an opportunity to change the law more quickly than we could achieve in our own programme, or where it is appropriate and advantageous for there to be common regulatory regimes across England and Wales, and provided we retain the power to make our own legislative changes, should we wish, at a later time.
So, it is proper for Members to raise the issue of scrutiny, because it is the case that the scrutiny of the Senedd of such legislation will not be as detailed as that for legislation made in the Senedd. And this is one of the judgments that has to be made when legislation is tabled in Westminster by the UK Government. And for this reason, we are committed to ensuring as much scrutiny as possible through the LCM process, but I recognise the importance of the issue raised, so I confirm that we will be working with the Business Committee to consider how the process can be improved and to address those concerns.
Llywydd, the UK Government's record on respecting the devolution settlement has not been a good one—far from it—and legislation in the aftermath of Brexit has betrayed a centralising, controlling attitude towards devolution here, and the rest of the United Kingdom. The increased use of or attempts to create concurrent powers, the establishment of UK-wide structures and funding regimes in devolved areas, and often the flagrant disregard for the views of the Senedd and Scottish Parliament on some legislation, have given us no reason to believe that this UK Government is a friend of devolution. But we haven't shied away from taking a robust approach to defend our interests as Welsh Ministers and the interests of this Senedd. One example is the Advanced Research and Invention Agency Bill, which Members debated yesterday, in which we successfully negotiated the removal of a proposed new reservation. However, negotiation will sometimes require compromise, and, where a compromise is considered, the test is always whether it is, in all the circumstances, more in the interests of the people of Wales to make the compromise than not to do so. But I can assure Members that we continue as a priority to seek to defend the devolution settlement against attempts to undermine it.
I'd just like to refer to a couple of the comments that have been made. Rhys ab Owen Jones—certainly, when I listen to you speak on these matters, it reminds me a little bit of times I've been in a Welsh chapel, where the issues are ones of good and bad and fire and brimstone. So, I partly agree with you on the constitutional point, but not necessarily with the fundamentalist approach that's been adopted.
Huw, you made a point with regard to the legislation and justice committee, and I recognise the fundamental importance of that committee and certainly take on board the issue of how we might articulate more clearly the rationale behind and underpinning legislative consent memoranda.
Llyr, you made a number of similar points, but, again, just to confirm that I do agree with, I think, some of the comments and the concerns with regard to the issue of scrutiny.
And Jane, with regard to, I think, a number of the points you made, I think, for example, the elections Bill, which you referred to, is an example of where we have in fact fully resisted, I believe, the endeavours to incorporate certain principles that we do not want to see applying to Welsh elections.
And to Heledd, the number of LCMs is actually not something that is a choice of Welsh Government in terms of the recommendations we make; it is a consequence in terms of having to respond to UK Government legislation, which Standing Orders require us to do.
And Darren, I was getting very worried, because right at the beginning I was beginning to agree with you and I wondered whether I would have to admit it or not, but I have to say, unfortunately, I think you began to fall short—you didn't recognise what I think is a concerted assault on devolution. But you are certainly right on the issue about the old LCO system, which was something I think we've all gladly seen the back of.
Ideally, in all legislation falling within the Senedd's competence, I think the view is we should make it here, in this institution. We do have a legislative programme that is increasingly seeking to challenge devolution and the responsibilities of the Senedd in the UK Government, so we will seek to do our legislation, our legislative consent memoranda, in a way that protects and enhances our constitutional settlement, and, most importantly, we will work closely with the Business Committee and with the Senedd and with the Legislation, Justice and Constitution Committee and other committees to look at how the LCM process can be improved. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy groesawu'r ddadl? Mae cydsyniad deddfwriaethol yn bwysig iawn i brosesau democrataidd Cymreig a rhyngseneddol. Felly, mae'n bwysig ein bod i gyd yn deall y broses, pryd y caiff ei chymhwyso a pham, a'r egwyddorion sy'n sail iddi. Nawr, efallai fod hwn yn fater sydd o ddiddordeb arbenigol, ymylol i rai, ond rwy'n sicr yn cytuno â Chadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ei fod yn rhan bwysig o'n fframwaith cyfansoddiadol.
Dim ond pan fydd Llywodraeth y DU yn cyflwyno deddfwriaeth sy'n ceisio gwneud darpariaeth mewn perthynas â Chymru, neu'n ceisio addasu cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, neu'n gwneud darpariaeth at unrhyw ddiben o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, y cyflwynir memoranda cydsyniad deddfwriaethol. Felly, pan fydd hyn yn digwydd, fel arfer mae'n rhaid i'r Llywodraeth osod memorandwm cydsyniad deddfwriaethol heb fod yn hwyrach na phythefnos ar ôl ei gyflwyno. Yna caiff y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwnnw ei gyfeirio gan y Pwyllgor Busnes at bwyllgor neu bwyllgorau, ynghyd ag amserlen ar gyfer llunio adroddiad.
Nawr, dyna'r broses, ond mae'n creu nifer o heriau. Mae'n golygu bod y sbardun ar gyfer proses y cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn ganlyniad i gyflwyno Bil yn San Steffan, ac yn yr un modd mewn perthynas â gwelliannau a wneir wrth i'r Bil fynd rhagddo. Yn aml, ni fyddwn yn cael manylion Bil tan y funud olaf, a phan fydd hyn yn digwydd, mae'n ei gwneud hi bron yn amhosibl cydymffurfio â gofynion ein Rheol Sefydlog ein hunain. Mae'r un peth yn wir am welliannau i Filiau, sy'n aml yn ymddangos yn ddigymell bron, sy'n arwyddocaol ac sy'n aml yn gwneud ychwanegiadau arwyddocaol i Fil. Mae hyn yn galw am ddadansoddi ar frys gan gyfreithwyr er mwyn i femoranda cydsyniad deddfwriaethol atodol gael eu cyflwyno. I bob pwrpas, gall camau o'r fath gan Lywodraeth y DU ei gwneud yn anodd iawn i bwyllgorau graffu'n ddigonol arno. Felly, rwy'n cytuno â'r pwynt hwnnw. Mae cyfreithwyr Llywodraeth Cymru yn aml iawn mewn sefyllfa debyg o orfod dadansoddi materion cyfreithiol arwyddocaol a chymhleth o fewn cyfnod byr iawn o amser, a chytunaf fod hwn yn fater y mae angen mynd i'r afael ag ef hefyd ar lefel rynglywodraethol, oherwydd mae'n tanseilio prosesau democrataidd yn fy marn i.
Felly, byddwn yn ystyried cynnig cydsyniad deddfwriaethol oherwydd deddfwriaeth sydd wedi'i chyflwyno yn San Steffan. Ein prif egwyddor, wrth ddeddfu ar gyfer Cymru, yw y dylem ddeddfu yn y Senedd mewn meysydd sydd o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, a bydd hynny'n parhau i fod yn wir. Fodd bynnag, mae'n rhaid ystyried pob darn o ddeddfwriaeth y DU yn ôl ei deilyngdod ei hun. Yn aml, bydd dadansoddi deddfwriaeth o'r fath yn datgelu manteision ac anfanteision sy'n gwrthdaro. Weithiau, mae'r mater yn ymwneud â deddfwriaeth a fyddai o fudd i bobl Cymru ond nad yw o fewn y rhaglen ddeddfwriaethol bresennol. Ar adegau eraill, mae'n ymwneud â materion sydd o ddiddordeb trawsffiniol, ac mewn achosion eraill mae'n ymwneud â materion cymhwysedd, lle byddwn bob amser yn mabwysiadu safbwynt cadarn ac egwyddorol ar gadw uniondeb y setliad datganoli.
Nawr, yn gynharach yn yr hydref, ysgrifennais at y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad i amlinellu ein meini prawf ar gyfer pennu'r amgylchiadau lle byddem yn ystyried defnyddio Bil Llywodraeth y DU i ddeddfu mewn perthynas â Chymru. A chan ein bod wedi sicrhau eu bod ar gael i'r cyhoedd, nid wyf am gymryd yr amser yn awr i'w hamlinellu'n fanwl heddiw. Fodd bynnag, i'w crynhoi, ni fyddem ond yn ystyried defnyddio Bil Llywodraeth y DU os oes cyfle i newid y gyfraith yn gyflymach nag y gallem ei wneud drwy ein rhaglen ein hunain, neu lle mae'n briodol ac yn fanteisiol fod cyfundrefnau rheoleiddio cyffredin ledled Cymru a Lloegr, ac ar yr amod ein bod yn cadw'r pŵer i wneud ein newidiadau deddfwriaethol ein hunain, pe baem yn dymuno gwneud hynny, yn nes ymlaen.
Felly, mae'n briodol i'r Aelodau godi mater craffu, oherwydd mae'n wir na fydd craffu a wneir gan y Senedd ar ddeddfwriaeth o'r fath mor fanwl ag y bydd ar gyfer deddfwriaeth a wneir yn y Senedd. A dyma un o'r dyfarniadau y mae'n rhaid eu gwneud pan gyflwynir deddfwriaeth yn San Steffan gan Lywodraeth y DU. Ac am y rheswm hwn, rydym wedi ymrwymo i sicrhau cymaint o graffu â phosibl drwy broses y cynnig cydsyniad deddfwriaethol, ond rwy'n cydnabod pwysigrwydd y mater a godwyd, felly rwy'n cadarnhau y byddwn yn gweithio gyda'r Pwyllgor Busnes i ystyried sut y gellir gwella'r broses ac i fynd i'r afael â'r pryderon hynny.
Lywydd, nid oes gan Lywodraeth y DU hanes da o barchu'r setliad datganoli—ymhell o fod—ac mae deddfwriaeth yn sgil Brexit wedi datgelu ymagwedd ganoledig, reolaethol tuag at ddatganoli yma, a gweddill y Deyrnas Unedig. O ganlyniad i'r defnydd cynyddol o bwerau cydredol neu ymdrechion cynyddol i'w creu, sefydlu strwythurau a chyfundrefnau cyllido DU gyfan mewn meysydd datganoledig, a'r modd y caiff safbwyntiau'r Senedd a Senedd yr Alban ar beth deddfwriaeth eu diystyru'n llwyr, nid oes gennym unrhyw reswm dros gredu bod Llywodraeth y DU yn gyfaill i ddatganoli. Ond nid ydym wedi osgoi mabwysiadu dull cadarn o amddiffyn ein buddiannau fel Gweinidogion Cymru a buddiannau'r Senedd hon. Un enghraifft yw Bil yr Asiantaeth Ymchwil a Dyfeisio Blaengar, a drafodwyd gan yr Aelodau ddoe, lle llwyddasom i negodi bod mater newydd arfaethedig i'w gadw yn ôl yn cael ei ddileu. Fodd bynnag, bydd angen cyfaddawdu wrth negodi weithiau, a lle ystyrir cyfaddawd, y prawf bob amser yw a yw gwneud y cyfaddawd, o dan yr holl amgylchiadau, yn well i bobl Cymru na pheidio â gwneud y cyfaddawd hwnnw. Ond gallaf sicrhau'r Aelodau ein bod yn parhau i flaenoriaethu ymdrechion i amddiffyn y setliad datganoli yn erbyn ymdrechion i'w danseilio.
Hoffwn gyfeirio at un neu ddau o'r sylwadau sydd wedi'u gwneud. Rhys ab Owen Jones—yn sicr, pan fyddaf yn gwrando arnoch yn siarad am y materion hyn, mae'n fy atgoffa ychydig o'r adegau y bûm mewn capel Cymraeg, lle mae'r materion yn ymwneud â daioni a drygioni a thân a brwmstan. Felly, rwy'n cytuno'n rhannol â chi ar y pwynt cyfansoddiadol, ond nid o reidrwydd â'r dull ffwndamentalaidd a fabwysiadwyd.
Huw, fe wnaethoch bwynt ynglŷn â'r pwyllgor deddfwriaeth a chyfiawnder, ac rwy'n cydnabod pwysigrwydd sylfaenol y pwyllgor hwnnw ac yn sicr yn derbyn sut y gallem fynegi'n gliriach y rhesymeg sy'n sail i femoranda cydsyniad deddfwriaethol.
Llyr, fe wnaethoch nifer o bwyntiau tebyg, ond unwaith eto, hoffwn gadarnhau fy mod yn cytuno â rhai o'r sylwadau a'r pryderon ynglŷn â chraffu.
A Jane, mewn perthynas â nifer o'r pwyntiau a wnaethoch, mae'r Bil etholiadau, er enghraifft, y cyfeirioch chi ato, yn enghraifft o ble rydym wedi gwrthwynebu'n llwyr yr ymdrechion i ymgorffori rhai egwyddorion nad ydym eisiau eu gweld yn cael eu cymhwyso i etholiadau Cymru.
Ac i Heledd, nid yw nifer y cynigion cydsyniad deddfwriaethol yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddewis o ran yr argymhellion a wnawn; mae'n ganlyniad i orfod ymateb i ddeddfwriaeth Llywodraeth y DU, ac mae'r Rheolau Sefydlog yn ei gwneud yn ofynnol i ni wneud hynny.
A Darren, roeddwn yn poeni'n fawr, oherwydd roeddwn yn dechrau cytuno â chi ar y dechrau ac roeddwn yn meddwl tybed a fyddai'n rhaid imi gyfaddef hynny ai peidio, ond mae'n rhaid imi ddweud, yn anffodus, credaf eich bod wedi dechrau mynd ar gyfeiliorn—ni wnaethoch gydnabod yr hyn sy'n ymosodiad pendant ar ddatganoli yn fy marn i. Ond rydych yn sicr yn iawn ynglŷn â hen system y gorchymyn cymhwysedd deddfwriaethol, rhywbeth y credaf ein bod i gyd yn falch o gael ei wared.
Yn ddelfrydol, ym mhob deddfwriaeth a ddaw o fewn cymhwysedd y Senedd, credaf mai'r farn yw y dylem ei gwneud yma, yn y sefydliad hwn. Mae gennym raglen ddeddfwriaethol yn Llywodraeth y DU sy'n ceisio herio datganoli a chyfrifoldebau'r Senedd fwyfwy, felly byddwn yn ceisio gwneud ein deddfwriaeth, ein memoranda cydsyniad deddfwriaethol, mewn ffordd sy'n diogelu ac yn gwella ein setliad cyfansoddiadol, ac yn bwysicaf oll, byddwn yn gweithio'n agos gyda'r Pwyllgor Busnes, y Senedd, y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a phwyllgorau eraill i edrych ar sut y gellir gwella proses y cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Galwaf ar Alun Davies i ymateb i'r ddadl.
I call on Alun Davies to reply to the debate.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I'm grateful to everybody who took part in the debate this afternoon, with the potential exception of that somewhat bizarre contribution from Darren Millar. Deputy Presiding Officer, it's the role of oppositions to oppose Governments, usually, and to seek as many different parliamentary techniques as possible to frustrate the Government from getting its business. This must be the first occasion that I can ever remember where an opposition has not simply waved through Government business but said they don't want the option of scrutinising Government legislation as well. It is quite a bizarre situation to find ourselves in. I welcome the—. Darren wants to make an intervention.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n ddiolchgar i bawb a gymerodd ran yn y ddadl y prynhawn yma, ac eithrio cyfraniad braidd yn rhyfedd Darren Millar o bosibl. Ddirprwy Lywydd, rôl y gwrthbleidiau yw gwrthwynebu Llywodraethau, fel arfer, a defnyddio cynifer o wahanol dechnegau seneddol â phosibl i rwystro'r Llywodraeth rhag cael ei ffordd. Rhaid mai dyma'r tro cyntaf i mi gofio lle mae gwrthblaid nid yn unig wedi rhoi rhwydd hynt i fusnes y Llywodraeth ond wedi dweud hefyd nad ydynt eisiau'r opsiwn o graffu ar ddeddfwriaeth y Llywodraeth ychwaith. Mae'n sefyllfa eithaf rhyfedd i fod ynddi. Rwy'n croesawu'r—. Mae Darren eisiau gwneud ymyriad.
Are you going to take the intervention?
A ydych chi'n mynd i dderbyn yr ymyriad?
Of course, yes.
Wrth gwrs, ydw.
Yes, he accepts it.
Ydy, mae'n ei dderbyn.
I haven't suggested at all for one moment that we shouldn't be able to scrutinise legislation. In fact, if you listened more carefully to what I said, I said that there were things that needed to be done to improve the current processes and the opportunities for scrutiny in terms of the policy and the memorandums that are produced. So, it's absolutely not the case. What I was saying was that LCOs are a darn sight better than where we were, and that there are useful opportunities sometimes for the Welsh Government to be able to expedite the implementation of its policies—policies that I sometimes don't agree with, in fact very often don't agree with, but sometimes it's a useful tool.
Nid wyf wedi awgrymu o gwbl am eiliad na ddylem allu craffu ar ddeddfwriaeth. Yn wir, pe baech yn gwrando'n fwy gofalus ar yr hyn a ddywedais, dywedais fod yna bethau roedd angen eu gwneud i wella'r prosesau presennol a'r cyfleoedd ar gyfer craffu ar y polisi a'r memoranda a gynhyrchir. Felly, nid yw hynny'n wir o gwbl. Yr hyn roeddwn yn ei ddweud oedd bod gorchmynion cymhwysedd deddfwriaethol yn well o lawer na lle roeddem, a bod cyfleoedd defnyddiol weithiau i Lywodraeth Cymru allu cyflymu'r gwaith o weithredu ei pholisïau—polisïau nad wyf yn cytuno â hwy weithiau, nad wyf yn cytuno â hwy'n aml iawn mewn gwirionedd, ond weithiau mae'n arf defnyddiol.
I can understand that you want to make another speech rescuing your situation, but this isn't the opportunity to do that, I'm afraid.
In terms of where we are, what you do of course when you scrutinise an LCM is that you scrutinise the LCM, the memorandum; you don't scrutinise the legislation, and that is the key failure of this system. It's not in any way—. I don't think you can easily compare it to the old LCO system at all, where you were debating the principle of legislation and the legislative competence; you're here discussing legislation itself, a Bill.
The examples I will give to Darren are the examples that we debated yesterday in terms of leasehold reform, and another LCM that we will discuss in a few weeks' time around building safety. We haven't had the opportunity to scrutinise any of the provisions that are in those pieces of legislation. What we've done is to scrutinise the memorandum where the Welsh Government have said they want to give the power to a Westminster Parliament to legislate. We know, and you've got to be a very, very overly kind individual, I would suggest, if you believe there will be any scrutiny of Welsh Government legislation in Westminster. They barely scrutinise their own legislation across there, let alone the legislation that is being suggested by the Welsh Government. You've got to be a very, very kind individual—I know Christmas is coming, but you take things to an extreme at certain times. So, this is about proper parliamentary scrutiny of legislation, and I would have anticipated that every Member of the opposition would want and expect the highest levels of scrutiny of any sort of Government legislation.
I welcome very much what the Counsel General has said this afternoon, but, you know, you mention Rhys speaking like a preacher in a chapel, but I must say to you, Counsel General, what I learnt from my chapel upbringing was that you've got to live your beliefs. It's not enough to bend the knee on a Sunday evening or a Sunday morning, you've got to live those beliefs on a Monday morning as well, I'm afraid, Counsel General, and the Government is not doing that at the moment. The Welsh Government is not doing that.
It is not sufficient to say that the Welsh Government has a packed legislative programme when we only have two Government Bills in front of this place. Neither of them are—well, one of them is a significant Bill, the second isn't a significant Bill, and then we have a private Member's Bill. If it is the case that the Government cannot pursue more than two pieces of legislation at any one time, then the Government should say that and should explain why, and the Government should also invest in the resources to enable it to have the resources to pursue more legislation. The Government has control of its own budget and the Government needs to recognise that. We have the right, therefore, to scrutinise that legislation and not simply scrutinise the subcontracting of legislation to another place.
But I'm grateful, Deputy Presiding Officer, to everybody who has taken part in the debate. In his two contributions on this matter this week Huw Irranca-Davies, I think, has showed the power of proper parliamentary scrutiny. The work done by the legislation and justice committee on these matters, that is not work that can be put aside by Government; it's work that must be recognised by Government. The power of the argument that I thought that Huw Irranca-Davies made yesterday in the debate on the LCM is something that the Government, I hope, would reflect very, very seriously on.
I recognise the points that Rhys has made and the points that the Counsel General has made, about the conflict, and I think it is a conflict, between the Governments in Wales, Scotland, Northern Ireland to a lesser extent, and Westminster. I think there is a serious issue about Westminster not recognising the mandate of Members elected here, and our right to govern, our right to legislate. I think there is a serious issue here.
I also think the Welsh Government's case would be more powerful if the Welsh Government used the legislation and the processes in this place in a way that recognised our rights, as well as exercise those rights in debate with the United Kingdom Government. I'm particularly disappointed that the Welsh Government has not sought to use expedited processes where it believes that expedited legislation is necessary.
Gallaf ddeall eich bod am wneud araith arall yn achub eich sefyllfa, ond nid dyma'r cyfle i wneud hynny, mae arnaf ofn.
O ran ble rydym, yr hyn a wnewch wrth gwrs pan fyddwch yn craffu ar gynnig cydsyniad deddfwriaethol yw eich bod yn craffu ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol, y memorandwm; nid ydych yn craffu ar y ddeddfwriaeth, a dyna fethiant allweddol y system hon. Nid yw mewn unrhyw ffordd—. Nid wyf yn credu y gallwch ei gymharu'n hawdd â'r hen system gorchymyn cymhwysedd deddfwriaethol o gwbl, lle roeddech yn trafod egwyddor deddfwriaeth a'r cymhwysedd deddfwriaethol; yma rydych chi'n trafod y ddeddfwriaeth ei hun, y Bil.
Yr enghreifftiau a roddaf i Darren yw'r enghreifftiau a drafodwyd gennym ddoe mewn perthynas â diwygio cyfraith lesddaliad, a'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol y byddwn yn ei drafod ymhen ychydig wythnosau ynghylch diogelwch adeiladau. Nid ydym wedi cael cyfle i graffu ar unrhyw un o'r darpariaethau sydd yn y darnau hynny o ddeddfwriaeth. Yr hyn rydym wedi'i wneud yw craffu ar y memorandwm lle mae Llywodraeth Cymru wedi dweud eu bod am roi'r pŵer i Senedd San Steffan ddeddfu. Rydym yn gwybod, ac mae'n rhaid i chi fod yn unigolyn caredig tu hwnt, byddwn yn awgrymu, os ydych chi'n credu y bydd unrhyw graffu'n digwydd ar ddeddfwriaeth Llywodraeth Cymru yn San Steffan. Prin eu bod yn craffu ar eu deddfwriaeth eu hunain draw yn y fan honno, heb sôn am ddeddfwriaeth a gaiff ei hawgrymu gan Lywodraeth Cymru. Mae'n rhaid i chi fod yn unigolyn caredig tu hwnt—rwy'n gwybod bod y Nadolig yn dod, ond rydych yn mynd â phethau i eithafion ar rai adegau. Felly, mae hyn yn ymwneud â chraffu seneddol priodol ar ddeddfwriaeth, a byddwn wedi rhagweld y byddai pob Aelod o'r wrthblaid yn dymuno ac yn disgwyl y lefelau uchaf o graffu ar unrhyw fath o ddeddfwriaeth gan y Llywodraeth.
Rwy'n croesawu'n fawr yr hyn y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i ddweud y prynhawn yma, ond wyddoch chi, rydych yn dweud bod Rhys yn siarad fel pregethwr mewn capel, ond rhaid imi ddweud wrthych chi, Gwnsler Cyffredinol, yr hyn a ddysgais o gael magwraeth capel oedd bod yn rhaid i chi fyw eich credoau. Nid yw'n ddigon plygu pen-glin ar nos Sul neu fore Sul, mae'n rhaid i chi fyw'r credoau hynny ar fore Llun hefyd, mae arnaf ofn, Gwnsler Cyffredinol, ac nid yw'r Llywodraeth yn gwneud hynny ar hyn o bryd. Nid yw Llywodraeth Cymru yn gwneud hynny.
Nid yw'n ddigon dweud bod gan Lywodraeth Cymru raglen ddeddfwriaethol lawn pan nad oes gennym ond dau Fil Llywodraeth gerbron y lle hwn. Nid yw'r un ohonynt—wel, mae un ohonynt yn Fil arwyddocaol, nid yw'r ail yn Fil arwyddocaol, ac yna mae gennym Fil Aelod preifat. Os yw'n wir na all y Llywodraeth fynd ar drywydd mwy na dau ddarn o ddeddfwriaeth ar unrhyw adeg, dylai'r Llywodraeth ddweud hynny ac egluro pam, a dylai'r Llywodraeth fuddsoddi yn yr adnoddau i'w galluogi i gael adnoddau i fynd ar drywydd rhagor o ddeddfwriaeth. Mae gan y Llywodraeth reolaeth dros ei chyllideb ei hun ac mae angen i'r Llywodraeth gydnabod hynny. Felly, mae gennym hawl felly i graffu ar y ddeddfwriaeth honno ac nid craffu ar is-gontractio deddfwriaeth i le arall yn unig.
Ond rwy'n ddiolchgar, Ddirprwy Lywydd, i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl. Yn ei ddau gyfraniad ar y mater yr wythnos hon mae Huw Irranca-Davies wedi dangos grym craffu seneddol priodol. Nid yw'r gwaith a wneir gan y pwyllgor deddfwriaeth a chyfiawnder ar y materion hyn yn waith y gall y Llywodraeth ei roi o'r neilltu; mae'n waith y mae'n rhaid i'r Llywodraeth ei gydnabod. Rwy'n credu bod grym y ddadl a wnaeth Huw Irranca-Davies ddoe yn y ddadl ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn rhywbeth y bydd y Llywodraeth, gobeithio, yn myfyrio'n ddwys iawn yn ei gylch.
Rwy'n cydnabod y pwyntiau y mae Rhys wedi'u gwneud a'r pwyntiau a wnaeth y Cwnsler Cyffredinol, am y gwrthdaro, ac rwy'n credu ei fod yn wrthdaro, rhwng Llywodraethau Cymru, yr Alban, Gogledd Iwerddon i raddau llai, a San Steffan. Credaf fod problem ddifrifol yn codi o'r ffaith nad yw San Steffan yn cydnabod mandad yr Aelodau a etholir i'r lle hwn, a'n hawl i lywodraethu, ein hawl i ddeddfu. Rwy'n credu bod problem ddifrifol yno.
Credaf hefyd y byddai achos Llywodraeth Cymru yn fwy pwerus pe bai Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r ddeddfwriaeth a'r prosesau yn y lle hwn mewn ffordd sy'n cydnabod ein hawliau, yn ogystal ag arfer yr hawliau hynny mewn dadl â Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Rwy'n arbennig o siomedig nad yw Llywodraeth Cymru wedi ceisio defnyddio prosesau cyflym lle mae'n credu bod angen deddfwriaeth gyflym.
Alun, you need to conclude now.
Alun, mae angen ichi ddod i ben yn awr.
If you look at the building safety LCM, a Bill could have been taken through this place in a similar timescale to that which the LCM has taken, and with scrutiny and with the option of people here voting on it.
So, I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer, for the time this afternoon, and I'm grateful to all Members who have participated in the debate. I hope that as a consequence of this debate we will be able to reach an accommodation and agreement with the Welsh Government on how we legislate in the future, and I hope what that will do will be to recognise the power of a democracy that I know the Counsel General has fought for longer than most Members of this place, and I know he believes in it as much as everybody else who has participated in this debate. Thank you.
Os edrychwch ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar ddiogelwch adeiladau, gellid bod wedi mynd â Bil drwy'r lle hwn mewn amser tebyg i'r hyn y mae'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol wedi'i gymryd, a chyda chraffu ac opsiwn i bobl yma bleidleisio arno.
Felly, rwy'n ddiolchgar ichi, Ddirprwy Lywydd, am eich amser y prynhawn yma, ac rwy'n ddiolchgar i'r holl Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl. Rwy'n gobeithio, o ganlyniad i'r ddadl hon, y gallwn ddod i gytundeb â Llywodraeth Cymru ynglŷn â sut rydym yn deddfu yn y dyfodol, a gobeithio mai'r hyn a wnaiff hynny fydd cydnabod grym democratiaeth y gwn fod y Cwnsler Cyffredinol wedi ymladd amdani ers mwy o amser na'r rhan fwyaf o Aelodau'r lle hwn, a gwn ei fod yn credu ynddi gymaint â phawb arall sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, we have an objection. I will therefore defer voting on the motion until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 7 heddiw yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, 'Cytundeb Cysylltiadau Rhyng-sefydliadol rhwng Senedd Cymru a Llywodraeth Cymru'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor, Huw Irranca-Davies, i wneud y cynnig.
Item 7 today is the debate on the Legislation, Justice and Constitution Committee's report, 'Inter-Institutional Relations Agreement between Senedd Cymru and the Welsh Government'. I call on the committee Chair, Huw Irranca-Davies, to move the motion.
Cynnig NDM7870 Huw Irranca-Davies
Cynnig bod yn Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, 'Cytundeb Cysylltiadau Rhyng-sefydliadol rhwng Senedd Cymru a Llywodraeth Cymru', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 18 Tachwedd 2021.
Motion NDM7870 Huw Irranca-Davies
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Legislation, Justice and Constitution Committee, 'Inter-Institutional Relations Agreement between Senedd Cymru and the Welsh Government', which was laid in the Table Office on 18 November 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Nid yw'r cytundeb cysylltiadau rhyng-sefydliadol rhwng Senedd Cymru a Llywodraeth Cymru, sydd wedi’i adnewyddu ar gyfer y chweched Senedd, mor sych nag mor arbenigol ag y mae ei deitl yn awgrymu. Mae'n gytundeb pwysig sy'n berthnasol i bob un o bwyllgorau'r Senedd ac yn gymwys i holl Weinidogion Cymru.
The inter-institutional relations agreement between the Senedd and the Welsh Government, freshly remade for this sixth Senedd, is not as bland or as niche as its title may suggest. It is an important agreement, relevant to all Senedd committees and applicable to all Welsh Ministers.
While my committee, building on the work of its predecessor, has taken the lead, the agreement represents the settled position on the information that the Welsh Government will provide to the Senedd as a whole with regard to Welsh Ministers' participation in the formal, ministerial-level inter-governmental meetings, the agreements, concordats, and the memorandums of understanding. Such information is becoming more and more vital to us as Senedd Members in monitoring and understanding the work of the Welsh Ministers in a UK context.
Now, as I just briefly mentioned, our predecessor committee in the fifth Senedd recommended to the Welsh Government that it enter into an agreement that would support the Senedd’s scrutiny of the Welsh Government in its inter-governmental dealings. The Welsh Government agreed, and some Members will know that the first iteration of this agreement was put in place and formally noted by the fifth Senedd in March 2019.
One of the first things our committee did, very soon after our formation, was to set about establishing a new agreement with the Welsh Government that was fit for purpose in this, our sixth Senedd. I am very pleased that the First Minister was equally open to the agreement’s continuing existence, and that we have been able to bring this new version to the Senedd before 2021 comes to a close. I would also like to take this opportunity to note for the record that while discussions on a new agreement took place, the Welsh Government nevertheless met the requirement in the original agreement and laid an annual report on 28 September, which is commendable, and is to be welcomed.
The agreement establishes three principles that will govern the relationship between the Senedd and the Welsh Government with regard to inter-governmental relations. These principles are transparency, accountability and respect for the part that confidential discussions must play between governments. The Welsh Government has recognised the Senedd’s primary purpose of scrutinising the activity of the Welsh Government. In return, as we in the Senedd obviously acknowledge, there will be sometimes a need for confidential inter-governmental discussion between the Governments within the UK. So, the agreement seeks to ensure that the principles of the Welsh Government’s accountability to the Senedd, and transparency with regard to these relationships, are now built into inter-governmental relations and mechanisms.
I would also like to draw the Senedd’s attention to a further commitment from the First Minister that has been included in our report on the agreement. This commitment builds upon a protocol that was in place between our predecessor committee and the Welsh Government in the fifth Senedd. The First Minister has now agreed that the Welsh Government will write to my committee and to other relevant Senedd committees to inform us of any intention to consent to the UK Government exercising a delegated legislative power in a devolved Welsh area and, again, this is really commendable. And where time allows, the Welsh Government has also committed to provide an opportunity for the Senedd to express a view before consent is given. Furthermore, the Welsh Government will lay a statement in relation to every exercise of a delegated legislative power by a UK Minister in a devolved area to which the Welsh Ministers have given consent, explaining the rationale for that consent, and this will normally be done within three working days of the laying before or notification to the UK Parliament.
So, while my committee will continue to take the lead on monitoring the implementation of the agreement and the Welsh Government’s compliance with its terms, I would encourage other Senedd committees to become familiar with it, and the potential implications and benefits for their scrutiny work. And can I, in closing, thank my committee members, colleagues on the committee, for their diligence in this matter, and the clerking team as well who've been excellent in this regard, but also my thanks to Welsh Government as well for the way that they've worked with us in bringing forward this agreement? Diolch yn fawr iawn.
Er bod fy mhwyllgor, gan adeiladu ar waith y pwyllgor a'i rhagflaenodd, wedi arwain ar hyn, mae'r cytundeb yn cynrychioli'r safbwynt y cytunwyd arno ar y wybodaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei darparu i'r Senedd gyfan mewn perthynas â chyfranogiad Gweinidogion Cymru mewn cyfarfodydd rhynglywodraethol ffurfiol ar lefel weinidogol, y cytundebau, y concordatau, a'r memoranda cyd-ddealltwriaeth. Mae gwybodaeth o'r fath yn dod yn fwyfwy hanfodol i ni fel Aelodau o'r Senedd ar gyfer monitro a deall gwaith Gweinidogion Cymru yng nghyd-destun y DU.
Nawr, fel y soniais yn fyr, argymhellodd ein pwyllgor rhagflaenol yn y pumed Senedd i Lywodraeth Cymru y dylai ymrwymo i gytundeb a fyddai'n cefnogi gwaith craffu'r Senedd ar Lywodraeth Cymru yn ei hymwneud rhynglywodraethol. Roedd Llywodraeth Cymru'n cytuno, a bydd rhai o'r Aelodau'n gwybod bod iteriad cyntaf y cytundeb hwn wedi'i sefydlu a'i nodi'n ffurfiol gan y pumed Senedd ym mis Mawrth 2019.
Un o'r pethau cyntaf a wnaeth ein pwyllgor, yn fuan iawn ar ôl ymffurfio, oedd mynd ati i sefydlu cytundeb newydd gyda Llywodraeth Cymru a oedd yn addas i'r diben yn ein chweched Senedd. Rwy'n falch iawn fod y Prif Weinidog yr un mor agored i barhad y cytundeb, a'n bod wedi gallu dod â'r fersiwn newydd hon i'r Senedd cyn i 2021 ddod i ben. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hefyd i nodi ar gyfer y cofnod, er bod trafodaethau ar gytundeb newydd wedi'u cynnal, fod Llywodraeth Cymru, serch hynny, wedi bodloni'r gofyniad yn y cytundeb gwreiddiol ac wedi cyflwyno adroddiad blynyddol ar 28 Medi, sy'n ganmoladwy, ac i'w groesawu.
Mae'r cytundeb yn sefydlu tair egwyddor a fydd yn llywodraethu'r berthynas rhwng y Senedd a Llywodraeth Cymru mewn perthynas â chysylltiadau rhynglywodraethol. Yr egwyddorion hyn yw tryloywder, atebolrwydd a pharch at y rhan y mae'n rhaid i drafodaethau cyfrinachol ei chwarae rhwng llywodraethau. Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod prif ddiben y Senedd o graffu ar weithgarwch Llywodraeth Cymru. Yn gyfnewid am hynny, fel rydym ni yn y Senedd yn amlwg yn cydnabod, bydd angen trafodaeth rynglywodraethol gyfrinachol weithiau rhwng Llywodraethau'r DU. Felly, mae'r cytundeb yn ceisio sicrhau bod egwyddorion atebolrwydd Llywodraeth Cymru i'r Senedd, a thryloywder yng nghyd-destun y berthynas hon, bellach wedi'u cynnwys yn y cysylltiadau a systemau rhynglywodraethol.
Hoffwn dynnu sylw'r Senedd hefyd at ymrwymiad pellach gan y Prif Weinidog sydd wedi'i gynnwys yn ein hadroddiad ar y cytundeb. Mae'r ymrwymiad hwn yn adeiladu ar brotocol a oedd ar waith rhwng y pwyllgor a'n rhagflaenodd a Llywodraeth Cymru yn y pumed Senedd. Mae'r Prif Weinidog wedi cytuno yn awr y bydd Llywodraeth Cymru yn ysgrifennu at fy mhwyllgor ac at bwyllgorau perthnasol eraill y Senedd i'n hysbysu am unrhyw fwriad i roi cydsyniad i Lywodraeth y DU arfer pŵer deddfwriaethol dirprwyedig mewn maes a ddatganolwyd i Gymru ac unwaith eto, mae hyn yn wirioneddol glodwiw. A lle mae amser yn caniatáu, mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi ymrwymo i roi cyfle i'r Senedd fynegi barn cyn rhoi cydsyniad. At hynny, bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno datganiad mewn perthynas ag arfer pob pŵer deddfwriaethol dirprwyedig gan un o Weinidogion y DU mewn maes datganoledig y mae Gweinidogion Cymru wedi rhoi cydsyniad iddo, gan egluro'r sail resymegol dros y cydsyniad hwnnw, a gwneir hyn fel arfer o fewn tri diwrnod gwaith i ddyddiad gosod gerbron neu hysbysu Senedd y DU.
Felly, er y bydd fy mhwyllgor yn parhau i arwain ar fonitro gweithrediad y cytundeb a chydymffurfiaeth Llywodraeth Cymru â'i delerau, byddwn yn annog pwyllgorau eraill y Senedd i ymgyfarwyddo ag ef, a'r goblygiadau a'r manteision posibl i'w gwaith craffu. Ac a gaf fi, wrth gloi, ddiolch i aelodau fy mhwyllgor, fy nghyd-Aelodau ar y pwyllgor, am eu diwydrwydd yn y mater hwn, a'r tîm clercio hefyd sydd wedi bod yn rhagorol yn hyn o beth, ond hefyd, diolch i Lywodraeth Cymru am y ffordd y maent wedi gweithio gyda ni i gyflwyno'r cytundeb hwn? Diolch yn fawr iawn.
To confirm, the Welsh Conservative group will be supporting the motion before us today, and I speak in this debate today as someone who sits on the Legislation, Justice and Constitution Committee. In that regard, can I thank the Chair for his opening statement, but also for his leadership of the committee? It's great working with you, Huw. Inter-governmental and inter-institutional relations are often complex and confusing things. The sheer number of the structures that are in place and the nature of the discussions that are held within them can make things difficult to follow, even for us here in the Chamber, never mind for members of the public. Adding things like Brexit, the pandemic and the sheer amount of agreements and legislation can sometimes leave this place feeling as if it's being bypassed at times, not intentionally, but sometimes it's almost like we are chasing our tail a little bit.
And this is why I believe that this agreement between the Welsh Parliament and the Welsh Government is important. This Parliament has always held scrutiny and accountability in high regard, and this agreement is a step forward in the right direction. Whilst ensuring that the necessary confidentiality arrangements are in place, it ensures that the Welsh Ministers are required to notify this place when devolved competencies are exercised by UK Ministers. This enables us to scrutinise decisions and improves Government transparency.
What I do want to say, however, is that we have to be more mindful of how we approach debates about inter-governmental relations. I know things can be difficult and can get rather fraught, and there are things by all Governments that can be done better. But, too often, we can get caught up in politics and rhetoric, rather than how we can work together to achieve our common goals, and there are more of these goals than what some in this Chamber perhaps believe. Recovering from the pandemic should be at the forefront of everything that Governments of all colours should be focusing on, and it's right that we in Wales look to engage constructively with partners from across the UK, and that this place supports and challenges this working.
Llywydd, I close my contribution by welcoming the opportunity for the debate this afternoon, and I thank once again the Chair for bringing it forward. Thank you.
I gadarnhau, bydd grŵp y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r cynnig sydd ger ein bron heddiw, a siaradaf yn y ddadl hon heddiw fel rhywun sy'n aelod o'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Yn hynny o beth, a gaf fi ddiolch i'r Cadeirydd am ei ddatganiad agoriadol, ond hefyd am ei arweiniad i'r pwyllgor? Mae'n wych gweithio gyda chi, Huw. Yn aml, mae cysylltiadau rhynglywodraethol a rhyng-sefydliadol yn bethau cymhleth a dryslyd. Mae nifer y strwythurau sydd ar waith a natur y trafodaethau a gynhelir o'u mewn yn gallu gwneud pethau'n anodd eu dilyn, hyd yn oed i ni yma yn y Siambr, heb sôn am aelodau'r cyhoedd. Gall ychwanegu pethau fel Brexit, y pandemig a'r nifer helaeth o gytundebau a deddfau wneud i'r lle hwn deimlo fel pe bai'n cael ei adael ar ôl ar adegau, nid yn fwriadol, ond weithiau mae bron fel pe baem yn ceisio dal ein cynffon braidd.
A dyma pam y credaf fod y cytundeb hwn rhwng Senedd Cymru a Llywodraeth Cymru yn bwysig. Mae'r Senedd hon bob amser wedi parchu craffu ac atebolrwydd, ac mae'r cytundeb hwn yn gam ymlaen i'r cyfeiriad cywir. Tra'n sicrhau bod y trefniadau cyfrinachedd angenrheidiol ar waith, mae'n sicrhau ei bod yn ofynnol i Weinidogion Cymru hysbysu'r lle hwn pan fydd Gweinidogion y DU yn arfer cymwyseddau datganoledig. Mae hyn yn ein galluogi i graffu ar benderfyniadau a gwella tryloywder y Llywodraeth.
Yr hyn rwyf am ei ddweud, fodd bynnag, yw bod yn rhaid inni fod yn fwy ymwybodol o'r ffordd rydym yn ymwneud â thrafodaethau am gysylltiadau rhynglywodraethol. Gwn y gall pethau fod yn anodd a gallant fod ychydig yn straenllyd, ac mae pethau gan bob Llywodraeth y gellir eu gwneud yn well. Ond yn rhy aml, gallwn gael ein rhwydo gan wleidyddiaeth a rhethreg, yn hytrach na sut y gallwn gydweithio i gyflawni ein nodau cyffredin, ac mae mwy o'r nodau hyn nag y mae rhai yn y Siambr hon yn ei gredu o bosibl. Dylai adfer o'r pandemig fod ar y blaen ym mhopeth y dylai Llywodraethau o bob lliw ganolbwyntio arnynt, ac mae'n iawn ein bod ni yng Nghymru yn ceisio ymgysylltu'n adeiladol â phartneriaid o bob rhan o'r DU, a bod y lle hwn yn cefnogi ac yn herio'r gwaith hwn.
Lywydd, rwy'n cloi fy nghyfraniad drwy groesawu'r cyfle i gael dadl y prynhawn yma, a diolch unwaith eto i'r Cadeirydd am ei chyflwyno. Diolch.
I welcome this agreement between the Senedd and the Welsh Government. At a time when inter-governmental relations are often very poor, to put it mildly, it is so important that the Senedd is fully aware of what's going on. I hope the Senedd can co-operate with Welsh Government to try and improve inter-governmental relations.
As I mentioned yesterday in the fire safety debate, it is the people of Wales that suffer when there is a breakdown between the Welsh and the UK Governments. We have seen, haven't we, recently, in the English channel, the tragic consequences when two Governments put politics in front of people. I do not want to see a second Grenfell Tower happen in Cardiff Bay or in Swansea whilst politicians are still squabbling about who pays for fire safety work. I don't want to see a second Aberfan happening whilst politicians are politicising coal tips instead of getting on with it and clearing this scar from our landscapes.
Yes, as Huw Irranca-Davies mentioned, inter-governmental relations can appear to be a dry subject. I don't expect Members to show much interest in formal inter-governmental agreements, common frameworks, concordats, memoranda or other resolutions. But they are reflective of the relationship between Governments, whether it is constructive, obstructive or even at times destructive. This makes a huge difference to the lives of the people of Wales. I therefore welcome this agreement, because it provides us in the Senedd with the two cornerstones of our democracy: transparency and accountability. It will create greater transparency and therefore enable further scrutiny—our most important role as non-governing Members of the Senedd, as Alun Davies quite rightly stressed in the last debate.
This agreement covers memoranda of understanding. As Members will know, these are not binding on the current Government, let alone successive Governments. They come into existence without any real scrutiny, and often should be in a piece of legislation rather than in a non-binding agreement between two executives. That's why it is so important that the Government is transparent about their existence and that there is an opportunity to challenge their contents. As part of this agreement, I welcome the Welsh Government's commitment to maintain a dedicated page on its own website providing all relevant formal inter-governmental agreements of all kinds that are in place between them and the UK Government. I don't for one minute imagine that the traffic to that page will be high, but it's important that they are there. It's important that they are accessible.
I'm glad that this agreement provides an opportunity for the Legislation, Justice and Constitution Committee, and the Welsh Government, to suggest amendments to the agreement during this Senedd. Inter-governmental relations can change very quickly, and I sincerely hope that things will improve when the Westminster Government finally realises that their muscular unionism isn't achieving anything. I'm also pleased by the commitment in paragraph 16 of the agreement that when the Welsh Government intends to establish new arrangements to reach inter-governmental agreements, it will provide advance and adequate notice to the Legislation, Justice and Constitution Committee.
The additional commitment from the First Minister on notifying the Senedd when the Welsh Government will consent and when it has consented to the UK Government exercising a delegated power in a devolved area is so important, to be a real monitoring tool for the Senedd. We've just heard in the debate about the increase of LCMs for primary legislation. It's also important to monitor and scrutinise the extent to which consent is being given to subordinate legislation. This is a matter, of course, that the committee, under Huw Irranca-Davies's chairmanship—. And I'll echo what Peter Fox said about his chairmanship of the committee; we are very fortunate to have him as Chair. We will be taking the lead on it. But as I said in the LCM debate, I hope other Members will take an interest and will become familiar with what's happening, because it does affect our Welsh democracy and therefore impacts the people we serve.
Therefore, Dirprwy Lywydd, so endeth my second sermon—perhaps this time without the fire and brimstone—and I'd be very happy to welcome the Counsel General to my Welsh chapel at any convenient time, perhaps for the carol service this Sunday evening. Diolch yn fawr.
Rwy'n croesawu'r cytundeb hwn rhwng y Senedd a Llywodraeth Cymru. Ar adeg pan fo cysylltiadau rhynglywodraethol yn aml yn wael iawn a dweud y lleiaf, mae mor bwysig fod y Senedd yn gwbl ymwybodol o'r hyn sy'n digwydd. Rwy'n gobeithio y gall y Senedd gydweithredu â Llywodraeth Cymru i geisio gwella cysylltiadau rhynglywodraethol.
Fel y soniais ddoe yn y ddadl ar ddiogelwch tân, pobl Cymru sy'n dioddef pan fydd y berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn chwalu. Fe welsom yn ddiweddar, oni wnaethom, yn y Sianel, y canlyniadau trasig pan fydd dwy Lywodraeth yn rhoi gwleidyddiaeth o flaen pobl. Nid wyf am weld ail Dŵr Grenfell yn digwydd ym Mae Caerdydd nac yn Abertawe tra bo gwleidyddion yn dal i gecru ynglŷn â phwy sy'n talu am waith diogelwch tân. Nid wyf eisiau gweld ail Aberfan yn digwydd tra bo gwleidyddion yn gwleidyddoli tomenni glo yn hytrach na bwrw ati i glirio'r creithiau hyn o'n tirweddau.
Fel y soniodd Huw Irranca-Davies, gall cysylltiadau rhynglywodraethol ymddangos yn bwnc sych. Nid wyf yn disgwyl i Aelodau ddangos llawer o ddiddordeb mewn cytundebau rhynglywodraethol ffurfiol, fframweithiau cyffredin, concordatiau, memoranda neu benderfyniadau eraill. Ond maent yn adlewyrchu'r berthynas rhwng Llywodraethau, boed yn adeiladol, yn rhwystrol neu hyd yn oed yn ddinistriol ar adegau. Mae hyn yn gwneud gwahaniaeth enfawr i fywydau pobl Cymru. Felly rwy'n croesawu'r cytundeb hwn, oherwydd mae'n rhoi dau gonglfaen ein democratiaeth i ni yn y Senedd: tryloywder ac atebolrwydd. Bydd yn creu mwy o dryloywder ac felly'n galluogi craffu pellach—ein rôl bwysicaf fel Aelodau anllywodraethol o'r Senedd, fel y pwysleisiodd Alun Davies yn gwbl briodol yn y ddadl ddiwethaf.
Mae'r cytundeb hwn yn ymdrin â memoranda cyd-ddealltwriaeth. Fel y gŵyr yr Aelodau, nid yw'r rhain yn rhwymo'r Llywodraeth bresennol, heb sôn am Lywodraethau olynol. Dônt i fodolaeth heb unrhyw graffu go iawn, ac yn aml dylent fod mewn darn o ddeddfwriaeth yn hytrach nag mewn cytundeb nad yw'n rhwymol rhwng dwy weithrediaeth. Dyna pam ei bod mor bwysig fod y Llywodraeth yn dryloyw ynglŷn â'u bodolaeth a bod cyfle i herio eu cynnwys. Fel rhan o'r cytundeb hwn, rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gynnal tudalen bwrpasol ar ei gwefan ei hun yn darparu'r holl gytundebau rhynglywodraethol ffurfiol perthnasol o bob math sydd ar waith rhyngddynt hwy a Llywodraeth y DU. Nid wyf am funud yn dychmygu y bydd y traffig i'r dudalen honno'n uchel, ond mae'n bwysig eu bod yno. Mae'n bwysig eu bod yn hygyrch.
Rwy'n falch fod y cytundeb hwn yn rhoi cyfle i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, a Llywodraeth Cymru, awgrymu gwelliannau i'r cytundeb yn ystod y Senedd hon. Gall cysylltiadau rhynglywodraethol newid yn gyflym iawn, ac rwy'n mawr obeithio y bydd pethau'n gwella pan fydd Llywodraeth San Steffan yn sylweddoli o'r diwedd nad yw eu hundeboliaeth gyhyrol yn cyflawni dim. Rwyf hefyd yn falch o'r ymrwymiad ym mharagraff 16 o'r cytundeb, os yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu sefydlu trefniadau newydd gyda'r nod o gyrraedd cytundeb rhynglywodraethol, y bydd yn rhoi rhybudd digonol ymlaen llaw i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad.
Mae'r ymrwymiad ychwanegol gan y Prif Weinidog ar hysbysu'r Senedd pan fydd Llywodraeth Cymru yn cydsynio a phan fydd wedi cydsynio i Lywodraeth y DU arfer pŵer dirprwyedig mewn maes datganoledig mor bwysig, er mwyn iddo fod yn offeryn monitro go iawn ar gyfer y Senedd. Rydym newydd glywed yn y ddadl am y cynnydd mewn cynigion cymhwysedd deddfwriaethol ar gyfer deddfwriaeth sylfaenol. Mae hefyd yn bwysig monitro a chraffu i ba raddau y mae cydsyniad yn cael ei roi i is-ddeddfwriaeth. Mater yw hwn y bydd y pwyllgor o dan gadeiryddiaeth Huw Irranca-Davies—. Ac rwyf am adleisio'r hyn a ddywedodd Peter Fox am ei gadeiryddiaeth o'r pwyllgor; rydym yn ffodus iawn i'w gael fel Cadeirydd. Byddwn yn arwain ar hyn. Ond fel y dywedais yn y ddadl ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol, rwy'n gobeithio y bydd Aelodau eraill yn dangos diddordeb ac yn dod yn gyfarwydd â'r hyn sy'n digwydd, oherwydd mae'n effeithio ar ein democratiaeth yng Nghymru ac felly mae'n effeithio ar y bobl rydym yn eu gwasanaethu.
Felly, Ddirprwy Lywydd, dyna ddiwedd fy ail bregeth—efallai y tro hwn heb y tân a'r brwmstan—a byddwn yn hapus iawn i groesawu'r Cwnsler Cyffredinol i fy nghapel Cymraeg ar unrhyw adeg gyfleus, i'r gwasanaeth carolau heno efallai. Diolch yn fawr.
Galwaf ar y Trefnydd, Lesley Griffiths.
I call on the Trefnydd, Lesley Griffiths.
Diolch. The Welsh Government supports the motion. The Welsh Government is fully committed to the principles of openness and transparency upon which the new agreement is based, and supporting the Senedd's scrutiny role. We take our obligations in relation to fulfilling our responsibilities under the agreement very seriously.
We continue to update and report to the Senedd on our relations, engagement and joint working with the other Governments within the United Kingdom, as well as with our British-Irish Council partners, just as we continued to uphold our obligations whilst joint work on a new agreement was ongoing. For example, earlier in the autumn term, the First Minister shared an annual IGR report for 2020-21 with Members of the Senedd. The report fulfilled one of our commitments in the agreement by the Welsh Government that was signed up to in the previous Senedd term. Other examples include a statement by the First Minister on an inter-governmental meeting with the Prime Minister of the UK and the First Ministers of the devolved nations, and a statement on the British-Irish Council summit recently hosted by the Welsh Government.
I also wish to put on record what was set out in correspondence with the LJC committee already, with the First Minister confirming that the Welsh Government will write to the LJC committee and other relevant committees to inform them of an intention to consent to the UK Government exercising a delegated legislative power in a devolved area in relation to Wales, explaining the rationale for the intention to consent. Where time allows, we will provide an opportunity for the Senedd to express a view before consent is formally given.
The Welsh Government will also issue a written statement in relation to every exercise of a delegated legislative power by a UK Minister in a devolved area to which the Welsh Ministers have given consent, explaining the rationale for that consent normally within three working days of the laying before, or notification to, the UK Parliament. The First Minister's statements and the annual IGR report are testimony to the importance of transparency, scrutiny and accountability. The First Minister will keep you appraised on the inter-governmental relations review in the spirit of the agreement that we are discussing and debating today.
As for relations with the UK Government, collaboration and joint work is still possible and engagement on the pandemic response and recovery and on operational aspects of EU exit clearly demonstrate this. However, this would be better with respectful, regular and reliable engagement through reformed and robust inter-governmental machinery. We remain hopeful that the joint review will improve the conduct of inter-governmental relations. Even though we face a deeply challenging relationship with the UK Government, the creation of more structured inter-governmental machinery with increased parity of esteem and participation can be important and positive steps. Since the election in May, we have been establishing and re-establishing ministerial relationships in the context of our programme for government, and recalibrating relations in light of political developments across the UK.
To conclude, Deputy Presiding Officer, the Welsh Government is committed to strengthening the transparency of inter-governmental relations and will continue to operate in line with the inter-institutional relations agreement. Diolch.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r cynnig. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i egwyddorion bod yn agored ac yn dryloyw y seilir y cytundeb newydd arnynt, a chefnogi rôl graffu'r Senedd. Rydym o ddifrif ynglŷn â'n rhwymedigaethau mewn perthynas â chyflawni ein cyfrifoldebau o dan y cytundeb.
Rydym yn parhau i ddiweddaru ac adrodd i'r Senedd ar ein cysylltiadau, ein hymgysylltiad a'n gwaith ar y cyd â Llywodraethau eraill y Deyrnas Unedig, yn ogystal â'n partneriaid yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, yn union fel y gwnaethom barhau i gynnal ein rhwymedigaethau tra bod gwaith ar y cyd ar gytundeb newydd yn parhau. Er enghraifft, yn gynharach yn nhymor yr hydref, rhannodd y Prif Weinidog adroddiad cysylltiadau rhynglywodraethol blynyddol ar gyfer 2020-21 gydag Aelodau'r Senedd. Cyflawnodd yr adroddiad un o'n hymrwymiadau yn y cytundeb gan Lywodraeth Cymru y cytunwyd arno yn ystod tymor blaenorol y Senedd. Mae enghreifftiau eraill yn cynnwys datganiad gan y Prif Weinidog ar gyfarfod rhynglywodraethol gyda Phrif Weinidog y DU a Phrif Weinidogion y gwledydd datganoledig, a datganiad ar uwchgynhadledd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig a gynhaliwyd yn ddiweddar gan Lywodraeth Cymru.
Hefyd, hoffwn gofnodi'r hyn a nodwyd mewn gohebiaeth â'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad eisoes, gyda'r Prif Weinidog yn cadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn ysgrifennu at y pwyllgor a phwyllgorau perthnasol eraill i'w hysbysu o fwriad i gydsynio i Lywodraeth y DU arfer pŵer deddfwriaethol dirprwyedig mewn maes datganoledig mewn perthynas â Chymru, gan egluro sail resymegol dros y bwriad i gydsynio. Pan fydd amser yn caniatáu, byddwn yn rhoi cyfle i'r Senedd fynegi barn cyn rhoi cydsyniad yn ffurfiol.
Bydd Llywodraeth Cymru hefyd yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig bob tro y bydd Gweinidogion Cymru wedi cydsynio i Weinidog Llywodraeth y DU arfer pŵer deddfwriaethol dirprwyedig mewn maes datganoledig, gan egluro'r sail resymegol dros y cydsyniad hwnnw fel arfer o fewn tri diwrnod gwaith i ddyddiad gosod gerbron neu hysbysu Senedd y DU. Mae datganiadau'r Prif Weinidog a'r adroddiad cysylltiadau rhynglywodraethol blynyddol yn dyst i bwysigrwydd tryloywder, craffu ac atebolrwydd. Bydd y Prif Weinidog yn rhoi gwybod i chi am yr adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol yn ysbryd y cytundeb rydym yn ei drafod ac yn dadlau yn ei gylch heddiw.
O ran cysylltiadau â Llywodraeth y DU, mae cydweithredu a chydweithio'n dal yn bosibl ac mae ymgysylltiad ar yr ymateb i'r pandemig ac adfer yn ei sgil ac ar agweddau gweithredol gadael yr UE yn dangos hyn yn glir. Fodd bynnag, byddai hyn yn well gydag ymgysylltu parchus, rheolaidd a dibynadwy drwy systemau rhynglywodraethol diwygiedig a chadarn. Rydym yn dal yn obeithiol y bydd yr adolygiad ar y cyd yn gwella'r modd y cynhelir cysylltiadau rhynglywodraethol. Er ein bod yn wynebu perthynas heriol iawn â Llywodraeth y DU, gall creu systemau rhynglywodraethol mwy strwythuredig gyda mwy o barch cydradd a chyfranogiad fod yn gamau pwysig a chadarnhaol. Ers yr etholiad ym mis Mai, rydym wedi bod yn sefydlu ac yn ailsefydlu perthynas â Gweinidogion yng nghyd-destun ein rhaglen lywodraethu, ac yn ail-lunio cysylltiadau yng ngoleuni datblygiadau gwleidyddol ledled y DU.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gryfhau tryloywder cysylltiadau rhynglywodraethol a bydd yn parhau i weithredu yn unol â'r cytundeb cysylltiadau rhyng-sefydliadol. Diolch.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Galwaf ar Huw Irranca-Davies i ymateb i'r ddadl.
I call on Huw Irranca-Davies to reply to the debate.
I thank all of those who've contributed to this important debate this afternoon. It's good to see that we have consensus on such an important matter as the inter-institutional relations agreement and inter-governmental working. It is vitally important that we have good scrutiny here in the Senedd of the transparency and accountability that has been mentioned as two of the three principles, but also that we do respect as well—that we give the scope for that confidentiality for discussions when needed between Governments as well.
I very much welcome the commitment of the Minister to not only the introduction of this agreement, but also to make this agreement work as well, and our committee will be keen to work with Government to see that happening on behalf of the Senedd. To all the contributors today and to my committee members, thank you very much. To the Government, we look forward to working with you on this and to see it bed in very firmly, because having the agreements in place is one thing, making them work is another. We are very aware, Llywydd, as well, that, behind the scenes, despite the earlier debate today, there is some really good work going on on an inter-governmental basis and this inter-institutional relations agreement allows the Senedd to have good sight of what's going on and to comment and to scrutinise that as well. So, diolch yn fawr iawn i bawb. Thank you very much for the opportunity to bring this to the Senedd's attention.
Diolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl bwysig hon y prynhawn yma. Mae'n dda gweld bod gennym gonsensws ar fater mor bwysig â'r cytundeb cysylltiadau rhyng-sefydliadol a gweithio rhynglywodraethol. Mae'n hanfodol bwysig ein bod yn craffu'n dda yma yn y Senedd ar y tryloywder a'r atebolrwydd a grybwyllwyd fel dwy o'r tair egwyddor, ond hefyd ein bod yn parchu—ein bod yn rhoi lle i gyfrinachedd trafodaethau pan fo angen rhwng Llywodraethau hefyd.
Rwy'n croesawu'n fawr ymrwymiad y Gweinidog nid yn unig i gyflwyno'r cytundeb, ond hefyd i wneud i'r cytundeb weithio, a bydd ein pwyllgor yn awyddus i weithio gyda'r Llywodraeth i weld hynny'n digwydd ar ran y Senedd. I'r holl gyfranwyr heddiw ac i aelodau fy mhwyllgor, diolch yn fawr iawn. I'r Llywodraeth, edrychwn ymlaen at weithio gyda chi ar hyn a'i weld yn gwreiddio'n gadarn iawn, oherwydd mae cael y cytundebau ar waith yn un peth, mae gwneud iddynt weithio yn fater arall. Rydym yn ymwybodol iawn hefyd, Lywydd, y tu ôl i'r llenni, er gwaethaf y ddadl gynharach heddiw, fod peth gwaith da iawn yn digwydd ar sail rynglywodraethol ac mae'r cytundeb cysylltiadau rhyng-sefydliadol hwn yn caniatáu i'r Senedd gael golwg dda ar yr hyn sy'n digwydd ac i wneud sylwadau ac i graffu ar hynny hefyd. Felly, diolch yn fawr iawn i bawb. Diolch yn fawr am y cyfle i ddod â hyn i sylw'r Senedd.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad. Felly, mi wnawn ni dderbyn y cynnig yn unol a Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? I don't see any objection. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.
Yr eitem nesaf, felly, yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig, ac mae'r ddadl hon ar ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i bandemig COVID-19 yng Nghymru. Galwaf ar Russell George i wneud y cynnig.
The next item, therefore, is the Welsh Conservatives debate, and this debate is on an independent public inquiry into the COVID-19 pandemic in Wales. I call on Russell George to move the motion.
Cynnig NDM7871 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cefnogi ymgyrch COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru ar gyfer ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru i'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â phandemig COVID-19.
2. Yn croesawu galwadau Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru am ymchwiliad COVID-19 sy'n benodol i Gymru.
3. Yn nodi y bydd ymchwiliad COVID-19 a arweinir gan farnwr yn cael ei sefydlu erbyn diwedd y flwyddyn yn yr Alban.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gomisiynu ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i bandemig COVID-19 yng Nghymru.
Motion NDM7871 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Supports the COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru campaign for a Wales-specific public inquiry into the Welsh Government’s handling of the COVID-19 pandemic.
2. Welcomes the calls of the Older People’s Commissioner for Wales for a Wales-specific COVID-19 inquiry.
3. Notes that a judge-led COVID-19 inquiry will be established by the end of the year in Scotland.
4. Calls upon the Welsh Government to commission an independent public inquiry into the COVID-19 pandemic in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion this afternoon in the name of my colleague Darren Millar. Today, I'm pleased to open this debate on the issue that the Welsh Conservatives have continually been raising over the past 18 months. We first called for an independent public inquiry into the handling of the COVID-19 pandemic in Wales, and we still feel that the people of Wales who have lost loved ones to this horrible disease deserve to know every detail of how the pandemic has been handled specifically in Wales. Indeed, good and bad practice and decisions should have a light shone on them.
Since our calls for an inquiry over 18 months ago, the calls have continually been denied by the Labour Government, despite the fact that we have had calls for a specific public inquiry echoed by other political parties—Plaid Cymru also calling for a public inquiry in Wales for over 18 months—and from other health professionals and bodies, of course, as well. But, importantly, it is the bereaved families. We have seen, sadly, 9,000 people who have died in Wales as a result of COVID-19, but it's the bereaved families who, above all, are calling for a Wales-specific public inquiry. The people who have lost loved ones due to COVID, I think, deserve answers, as do the people who have had delayed operations and people who have had delayed cancer diagnosis, of course, and that list could go on. During the first 18 months of the pandemic, there were over 50,000 cancelled operations and 1.3 million cancelled appointments in Welsh hospitals.
The figures emphasise, of course, the concerns that the costs of lockdowns extend beyond the economic, and they move into the realm of physical as well as mental health. This reinforces the message as well about why we need a Wales-specific public inquiry. But, it does bring home to us the difficulties that we have had in the Welsh NHS, of course, as well, with the longest treatment backlog in Wales's history, with one in five people sadly on a waiting list. As health is devolved, many decisions have been made here in Wales by the First Minister. The Welsh Government has taken different decisions and taken different judgements to Governments in other parts of the UK, and rightly so as well. But, on that question, I would say that the question here is: why? Why the reluctance from the Welsh Government for a Wales-specific public inquiry, as well as a UK public inquiry? Why is there a reluctance to support both public inquiries?
The Labour Government has delayed work in two significant areas—testing in care homes and the NHS track and trace app. After England had introduced mass testing in care homes during the first wave in 2020, the First Minister said that he could see no value in introducing tests across all Welsh care homes. Wales sought to develop its own tracing app in April of last year—that, of course, losing crucial time before finally deciding to be part of the UK app on 17 May. The Welsh Government also saw no value in introducing mandatory face masks over the summer of 2020, despite advice, potentially leading to a higher rate of infection in Wales. Indeed, not until September 2020 did the First Minister introduce mandatory face masks. So, it's no secret, of course, also, that hospital-acquired infections in Welsh hospitals have been extremely high. The Welsh Government, I think—the Labour Government here—must answer serious questions on hospital-acquired COVID-19 infections during the pandemic and show that lessons have indeed been learnt—I would like to say for future pandemics, but sadly for times like we're in now.
Twenty-seven per cent of people who sadly died of COVID-19 probably or definitely caught COVID-19 from hospital wards. In Hywel Dda, one freedom of information request found that one in three sadly died from COVID-19 after picking up infections in hospitals. And this is a significant reason why we need a Wales-specific inquiry. And, of course, behind every statistic and percentage, there are real people and people who have sadly died, and families who are sadly grieving.
And it isn't just the health sector where the Government has had control and a duty to protect. The delayed publication of the road map for businesses, despite calls from Welsh Conservatives, I believe has been another failing of this Government. And we saw a terrible roll-out in regard to the economic resilience phase 3 fund, which was suspended just 36 hours after opening due to the number of applications received. Hospitality, of course, has suffered greatly because of the pandemic and decisions made by the Government here in Wales. This is why, of course, we need a Wales-wide specific inquiry.
While attention is focused on the new variant, it's also important that we do not forget the countless number of decisions that have been made over the last two years that have to be, and demand to be, examined. The First Minister has continually said, and still says, that he is making decisions in Wales, for Wales, and that's fine—rightly so. It is questionable why he does not want to be scrutinised on the decisions that are made here. The Labour Government should not be allowed to hide behind a UK-wide public inquiry. The people of Wales deserve better than petty politics, I'm afraid. The First Minister has one final chance to show the nation that he respects devolution and accepts accountability and whether he wants to deny answers to those affected, sadly, by this pandemic. I look forward to the contributions in this Welsh Conservative debate this afternoon.
Diolch, Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig y prynhawn yma yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Heddiw, rwy'n falch o agor y ddadl hon ar y mater y mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn ei godi'n barhaus dros y 18 mis diwethaf. Galwasom yn gyntaf am ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19 yng Nghymru, ac rydym yn dal i deimlo bod pobl Cymru sydd wedi colli anwyliaid i'r clefyd erchyll hwn yn haeddu gwybod pob manylyn ynglŷn â sut yr ymdriniwyd â'r pandemig yng Nghymru yn benodol. Yn wir, dylid taflu goleuni ar arferion a phenderfyniadau da a drwg.
Ers ein galwadau am ymchwiliad dros 18 mis yn ôl, gwrthodwyd y galwadau'n barhaus gan y Llywodraeth Lafur, er bod ein galwadau am ymchwiliad cyhoeddus penodol wedi'u hadleisio gan bleidiau gwleidyddol eraill—gyda Phlaid Cymru hefyd yn galw am ymchwiliad cyhoeddus yng Nghymru ers dros 18 mis—a chan weithwyr iechyd proffesiynol a chyrff eraill hefyd wrth gwrs. Ond yn bwysig, y teuluoedd mewn profedigaeth sydd â'r alwad hon. Yn anffodus, rydym wedi gweld 9,000 o bobl yn marw yng Nghymru o ganlyniad i COVID-19, ond y teuluoedd mewn profedigaeth sydd, yn anad dim, yn galw am ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru. Rwyf o'r farn fod y bobl sydd wedi colli anwyliaid oherwydd COVID yn haeddu atebion, fel y mae'r bobl sydd wedi wynebu oedi cyn cael llawdriniaethau a phobl sydd wedi wynebu oedi cyn cael diagnosis o ganser, wrth gwrs, a gallai'r rhestr honno barhau. Yn ystod 18 mis cyntaf y pandemig, cafodd dros 50,000 o lawdriniaethau ac 1.3 miliwn o apwyntiadau eu canslo yn ysbytai Cymru.
Mae'r ffigurau'n pwysleisio'r pryderon fod costau'r cyfyngiadau symud yn ymestyn y tu hwnt i'r economi, ac maent yn symud i faes iechyd corfforol yn ogystal â meddyliol. Mae hyn yn atgyfnerthu'r neges hefyd pam ein bod angen ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru. Ond mae'n tanlinellu'r anawsterau a gawsom yn GIG Cymru, gyda'r ôl-groniad hiraf o driniaethau yn hanes Cymru, gydag un o bob pump o bobl ar restr aros, yn anffodus. Gan fod iechyd wedi'i ddatganoli, mae llawer o benderfyniadau wedi'u gwneud yma yng Nghymru gan y Prif Weinidog. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud penderfyniadau gwahanol ac wedi cymryd camau gwahanol i Lywodraethau mewn rhannau eraill o'r DU, a hynny'n gwbl briodol hefyd. Ond ar y cwestiwn hwnnw, byddwn yn dweud mai'r cwestiwn yma yw: pam? Pam y mae Llywodraeth Cymru yn amharod i gael ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru, yn ogystal ag ymchwiliad cyhoeddus yn y DU? Pam yr amharodrwydd i gefnogi'r ddau ymchwiliad cyhoeddus?
Mae'r Llywodraeth Lafur wedi gohirio gwaith mewn dau faes arwyddocaol—profi mewn cartrefi gofal ac ap tracio ac olrhain y GIG. Ar ôl i Loegr gyflwyno profion torfol mewn cartrefi gofal yn ystod y don gyntaf yn 2020, dywedodd y Prif Weinidog na allai weld unrhyw werth mewn cyflwyno profion ar draws holl gartrefi gofal Cymru. Ceisiodd Cymru ddatblygu ei hap olrhain ei hun ym mis Ebrill y llynedd—gan golli amser hollbwysig, wrth gwrs, cyn penderfynu bod yn rhan o ap y DU ar 17 Mai. Ni welai Llywodraeth Cymru unrhyw werth ychwaith mewn cyflwyno masgiau wyneb gorfodol dros haf 2020, er gwaethaf cyngor, ffaith a allai fod wedi arwain at gyfradd uwch o haint yng Nghymru. Yn wir, ni chyflwynodd y Prif Weinidog fasgiau gorfodol tan fis Medi 2020. Felly, nid yw'n gyfrinach ychwaith wrth gwrs fod cyfradd yr heintiau a ddaliwyd yn ysbytai Cymru wedi bod yn uchel iawn. Credaf fod rhaid i Lywodraeth Cymru—y Llywodraeth Lafur yma—ateb cwestiynau difrifol am heintiau COVID-19 a ddaliwyd mewn ysbytai yn ystod y pandemig a dangos bod gwersi wedi'u dysgu—hoffwn ddweud ar gyfer pandemig yn y dyfodol, ond yn anffodus ar gyfer adegau fel yr adeg rydym ynddi yn awr.
Mae'n debygol neu'n bendant fod 27 y cant o'r bobl a fu farw o COVID-19 wedi dal COVID-19 ar wardiau ysbytai. Yn Hywel Dda, canfu un cais rhyddid gwybodaeth fod un o bob tri o bobl wedi marw o COVID-19 ar ôl dal yr haint mewn ysbyty. A dyma un rheswm pwysig pam fod angen ymchwiliad sy'n benodol i Gymru. Ac yn anffodus wrth gwrs, y tu ôl i bob ystadegyn a chanran, mae pobl go iawn a phobl sydd wedi marw a theuluoedd sy'n galaru.
Ac nid yn y sector iechyd yn unig y mae'r Llywodraeth wedi bod â rheolaeth a dyletswydd i ddiogelu. Yn fy marn i, mae oedi cyn cyhoeddi cynllun ar gyfer busnesau, er gwaethaf galwadau gan y Ceidwadwyr Cymreig, wedi bod yn fethiant arall gan y Llywodraeth hon. A gwelsom y ffordd ofnadwy y cyflwynwyd cam 3 y gronfa cadernid economaidd, a ataliwyd gwta 36 awr ar ôl agor oherwydd nifer y ceisiadau a ddaeth i law. Mae lletygarwch, wrth gwrs, wedi dioddef yn fawr oherwydd y pandemig a'r penderfyniadau a wnaed gan y Llywodraeth yma yng Nghymru. Dyna pam ein bod angen ymchwiliad penodol i Gymru.
Er bod y sylw ar yr amrywiolyn newydd, mae hefyd yn bwysig nad ydym yn anghofio'r nifer di-rif o benderfyniadau sydd wedi'u gwneud dros y ddwy flynedd ddiwethaf, penderfyniadau sy'n rhaid eu harchwilio. Mae'r Prif Weinidog wedi dweud yn barhaus, ac yn dal i ddweud, ei fod yn gwneud penderfyniadau yng Nghymru, ar gyfer Cymru, ac mae hynny'n iawn—yn briodol felly. Mae'n amheus pam nad yw am weld craffu'n digwydd ar y penderfyniadau a wneir yma. Ni ddylid caniatáu i'r Llywodraeth Lafur guddio y tu ôl i ymchwiliad cyhoeddus ar gyfer y DU gyfan. Mae arnaf ofn fod pobl Cymru yn haeddu gwell na gwleidyddiaeth bitw. Mae gan y Prif Weinidog un cyfle olaf i ddangos i'r genedl ei fod yn parchu datganoli ac yn derbyn atebolrwydd a ph'un a yw am wrthod atebion i'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan y pandemig hwn. Edrychaf ymlaen at y cyfraniadau yn y ddadl hon gan y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma.
I'm going to start with a confession. When I and my Plaid Cymru colleagues called for the public inquiry into the pandemic in Wales in the first few months of the pandemic, I had perhaps failed to make something clear enough: when Government signalled that it too was supportive of having an inquiry, I had wrongly assumed that they, as I was, were referring to a Wales-specific inquiry. And when Government made it clear that its support was actually for a UK-wide inquiry and for a consideration of what happened in Wales to be included only as part of that UK-wide inquiry, I initially thought that I had misheard, but I hadn't. It was later made clear that Welsh Government were referring to a Welsh chapter, or chapters, in a UK-wide piece of work. Why did I assume that? Because to my mind, it was so obvious that we have to have an inquiry that is wholly dedicated to considering what happened here.
Wales chose devolution so that we could begin to take more responsibility for our own future—to grow up as a nation. That slim initial support for the establishment of the Assembly grew into a thumping support for full law-making. We now have a Senedd—a Welsh Parliament, and a Government formed from within it has the honour of leading us through any difficult times we may encounter as a nation.
The COVID challenge, of course, has been by far the biggest challenge faced by any Welsh Government and we can certainly make some general comments about the actions of Welsh Government in facing up to that challenge. It has, without doubt, taken its duties seriously. It's done its best with integrity, I believe, to achieve what it sought as best outcomes for the people of Wales. We can then pick away at particular elements of its actions. It has done much well. It has made mistakes too. It has acted quickly at times. It has lagged behind at other times. It has, at times, taken advantage of our ability to be agile as a small nation. At other times, it’s failed to grasp some opportunities. There are things it’s done that we would want to repeat with even more vigour, if faced with such challenge again, and other things, no doubt, we’d want to avoid. Some decisions have saved lives, and others have caused unnecessary risk. Now, all of that is, in many ways, inevitable. It’s been 21 months or so of tough calls and relentless pressure on Government and on Ministers, but one thing that is beyond question is that we have to learn. We will face similar challenges again. Even tougher ones, perhaps. It may be in our lifetimes, it may not, but we are the ones, right now, who can make sure we’re leaving no stone unturned in our quest for answers.
When I and my colleagues in Plaid Cymru called for the early establishment of an inquiry, we were told that it would be a distraction. What is a distraction to the quest for the best possible learning is the passage of time. We argued that, at the very least, a chair could be put in place. Perhaps frameworks could be put in place. Evidence could begin to be gathered whilst memories were still fresh, in real time, in ways that didn’t interrupt the work of actually battling the pandemic. And here we are, facing a second pandemic Christmas and, by aligning ourselves with the UK inquiry, we still have no timescale. We don’t even have really fundamental makings of an actual inquiry. It remains a commitment in principle, whilst real and actual questions go unanswered around so many areas: testing, care homes, early intervention, PPE, vaccination, ventilation, school closures, major events, care home visits, shielding, mask wearing, mental health, economic support, and many more.
Colleagues across the Chamber, I’m sure, will focus on different elements. In all of these areas, our experiences: losing loved ones, suffering ill health, working in health and care and other key sectors, missing education, businesses under pressure—it all happened in the context of decisions taken in Wales, and perspective will be key if we’re to get honest answers. By definition, the UK inquiry will not look at things from a Welsh perspective. It may consider, from the outside, what happened in Wales, but it will not have a Welsh perspective. It may consider the interaction between decisions in different parts of the UK, but it will not look at those interactions from a Welsh perspective.
Llywydd, to conclude, we will support the Conservative motion today and, I have to say, at the same time, whilst deeply regretting the nature of actions of the UK Conservative Government in relation to the pandemic in so many ways. And we reject Welsh Government’s amendment. It doesn’t cut it to say that you have been given assurances from the UK Government, that you have been given the assurances you seek by the Prime Minister. Without doubt, the undermining of trust by the Prime Minister himself, through his actions time and time again, undermines further our trust that a UK inquiry would give Wales the answer it wants. We rightly now take decisions of our own in Wales through Welsh Government. We welcome that as a nation, and Welsh Government has to welcome the most in-depth scrutiny.
Rwyf am ddechrau gyda chyfaddefiad. Pan alwais i a fy nghyd-Aelodau Plaid Cymru am yr ymchwiliad cyhoeddus i’r pandemig yng Nghymru yn ystod misoedd cyntaf y pandemig, efallai na nodais rywbeth yn ddigon clir: pan nododd y Llywodraeth eu bod hwythau hefyd yn cefnogi ymchwiliad, tybiais yn anghywir eu bod hwy, fel finnau, yn cyfeirio at ymchwiliad penodol i Gymru. A phan eglurodd y Llywodraeth eu bod mewn gwirionedd yn cefnogi ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan a chynnwys ystyriaeth o'r hyn a ddigwyddodd yng Nghymru fel rhan o'r ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan yn unig, roeddwn yn meddwl i gychwyn fy mod wedi camglywed, ond nid oeddwn wedi camglywed. Eglurwyd yn ddiweddarach fod Llywodraeth Cymru yn cyfeirio at bennod, neu benodau, ar Gymru mewn darn o waith ar gyfer y DU gyfan. Pam y rhagdybiais hynny? Oherwydd yn fy meddwl i, roedd hi mor amlwg fod yn rhaid inni gael ymchwiliad sy'n ymroi'n llwyr i ystyried beth ddigwyddodd yma.
Dewisodd Cymru ddatganoli fel y gallem ddechrau ysgwyddo mwy o gyfrifoldeb am ein dyfodol ein hunain—i aeddfedu fel cenedl. Tyfodd y gefnogaeth gychwynnol fain honno o blaid sefydlu'r Cynulliad yn gefnogaeth aruthrol o blaid deddfu llawn. Bellach, mae gennym Senedd—Senedd Cymru, ac mae Llywodraeth a ffurfir ohoni'n cael y fraint o'n harwain drwy unrhyw gyfnodau anodd y gallem eu hwynebu fel cenedl.
Her COVID, wrth gwrs, yw'r her fwyaf o bell ffordd a wynebwyd gan unrhyw Lywodraeth Cymru, ac yn sicr, gallwn wneud rhai sylwadau cyffredinol am weithredoedd Llywodraeth Cymru wrth fynd i'r afael â'r her honno. Heb os, mae wedi bod o ddifrif ynglŷn â'i dyletswyddau. Mae wedi gwneud ei gorau gyda chywirdeb, yn fy marn i, i geisio cyflawni'r canlyniadau gorau i bobl Cymru. Yna, gallwn graffu ar elfennau penodol o'i gweithredoedd. Mae wedi gwneud llawer o bethau'n dda. Mae wedi gwneud camgymeriadau hefyd. Mae wedi gweithredu'n gyflym ar brydiau. Mae wedi llusgo'i thraed ar adegau eraill. Ar brydiau, mae wedi manteisio ar ein gallu i fod yn ystwyth fel cenedl fach. Ar adegau eraill, mae wedi methu achub ar rai cyfleoedd. Mae rhai pethau y byddem yn dymuno'u hailadrodd gyda mwy fyth o frwdfrydedd, pe baem yn wynebu her o'r fath eto, a phethau eraill, heb os, y byddem am eu hosgoi. Mae rhai penderfyniadau wedi achub bywydau, ac mae eraill wedi achosi risgiau diangen. Nawr, mae hynny oll, mewn sawl ffordd, yn anochel. Mae wedi bod yn oddeutu 21 mis o benderfyniadau anodd a phwysau di-baid ar y Llywodraeth ac ar Weinidogion, ond un peth nad oes unrhyw amheuaeth yn ei gylch yw bod yn rhaid inni ddysgu. Byddwn yn wynebu heriau tebyg eto. Rhai anoddach fyth, o bosibl. Efallai y bydd hynny yn ystod ein hoes ni, efallai na fydd, ond ni yw'r rhai, y funud hon, a all sicrhau ein bod yn gwneud popeth a allwn yn ein hymdrech i ddod o hyd i atebion.
Pan alwais i a fy nghyd-Aelodau Plaid Cymru am sefydlu ymchwiliad yn gynnar, dywedwyd wrthym y byddai'n tynnu sylw oddi ar y gwaith o fynd i'r afael â'r pandemig. Yr hyn sy'n tynnu sylw oddi ar yr ymdrech i sicrhau ein bod yn dysgu'r gwersi gorau posibl yw treigl amser. Fe wnaethom ddadlau y gellid penodi cadeirydd fan lleiaf. Efallai y gellid rhoi fframweithiau ar waith. Gellid dechrau casglu tystiolaeth tra bo'r atgofion yn dal i fod yn fyw, mewn amser real, mewn ffyrdd nad oeddent yn torri ar draws y gwaith o ymladd y pandemig. A dyma ni, yn wynebu ail Nadolig mewn pandemig, a thrwy gydgysylltu ein hunain ag ymchwiliad y DU, nid oes gennym amserlen o hyd. Nid oes gennym hanfodion ymchwiliad go iawn hyd yn oed. Mae'n parhau i fod yn ymrwymiad mewn egwyddor, tra bo cwestiynau go iawn heb eu hateb ynghylch cymaint o feysydd: profi, cartrefi gofal, ymyrraeth gynnar, cyfarpar diogelu personol, brechu, awyru, cau ysgolion, digwyddiadau mawr, ymweliadau â chartrefi gofal, y rhestr warchod, gwisgo masgiau, iechyd meddwl, cymorth economaidd a llawer mwy.
Bydd cyd-Aelodau ar draws y Siambr, rwy'n siŵr, yn canolbwyntio ar wahanol elfennau. Ym mhob un o'r meysydd hyn, ein profiadau: colli anwyliaid, dioddef afiechyd, gweithio ym maes iechyd a gofal a sectorau allweddol eraill, colli addysg, busnesau dan bwysau—digwyddodd y cyfan yng nghyd-destun penderfyniadau a wnaed yng Nghymru, a bydd persbectif yn allweddol os ydym am gael atebion gonest. Drwy ddiffiniad, ni fydd ymchwiliad y DU yn edrych ar bethau o bersbectif Cymreig. Efallai y bydd yn ystyried, o'r tu allan, yr hyn a ddigwyddodd yng Nghymru, ond ni fydd ganddo bersbectif Cymreig. Efallai y bydd yn ystyried y rhyngweithio rhwng penderfyniadau mewn gwahanol rannau o'r DU, ond ni fydd yn ystyried y rhyngweithio hwnnw o bersbectif Cymreig.
Lywydd, i gloi, byddwn yn cefnogi cynnig y Ceidwadwyr heddiw, er fy mod, ar yr un pryd, mae'n rhaid imi ddweud, yn gresynu'n fawr at natur gweithredoedd Llywodraeth Geidwadol y DU mewn perthynas â'r pandemig mewn cymaint o ffyrdd. Ac rydym yn gwrthod gwelliant Llywodraeth Cymru. Nid yw dweud eich bod wedi cael sicrwydd gan Lywodraeth y DU, eich bod wedi cael y sicrwydd rydych yn ei geisio gan Brif Weinidog y DU, yn ddigon da. Heb amheuaeth, mae'r ffordd y mae Prif Weinidog y DU ei hun wedi tanseilio ymddiriedaeth pobl drwy ei weithredoedd dro ar ôl tro, yn tanseilio ein hymddiriedaeth ni ymhellach y byddai ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan yn rhoi'r ateb y mae Cymru'n chwilio amdano. Rydym bellach yn gwneud penderfyniadau drosom ein hunain yng Nghymru drwy Lywodraeth Cymru, a hynny'n briodol. Rydym yn croesawu hynny fel cenedl, ac mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru groesawu'r craffu mwyaf manwl.
Cyn galw Rhun ap Iorwerth, mi ddylwn fod wedi galw ar y Gweinidog iechyd i gyflwyno'n ffurfiol gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.
Before I called Rhun ap Iorwerth, I should have called on the Minister for health to formally move amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi:
a) cyfarfodydd Prif Weinidog Cymru ag aelodau grŵp COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru,
b) ymchwiliad ar draws y DU ynghylch y pandemig a fydd yn ystyried y penderfyniadau a wnaed a’r camau a gafodd eu cymryd gan ac o fewn y pedair gwlad.
c) bydd ymchwiliad COVID-19 o dan arweiniad barnwr yn cael ei sefydlu erbyn diwedd y flwyddyn yn yr Alban.
2.Yn croesawu’r sicrwydd gan y Prif Weinidog y bydd ymchwiliad y DU yn cynnwys sylw priodol i Gymru.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd
1. Notes:
a) the First Minister’s meetings with members of the COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru group.
b) the UK-wide inquiry into pandemic, which will look at decisions made and actions taken by and in all four nations.
c) that a judge-led COVID-19 inquiry will be established by the end of the year in Scotland.
2. Welcomes assurances made by the Prime Minister that the UK inquiry will include a proper Welsh dimension.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Diolch. Laura Jones next to speak.
Diolch. Laura Jones i siarad nesaf.
Diolch, Llywydd. Presiding Officer, this Welsh Government and Scotland wanted to flex their devo muscles and take decision making on this pandemic into their own hands, so the Welsh Government should therefore stand by their decisions and have the courage in their convictions to be open to and have no problem with being properly scrutinised on these decisions. Whether decisions they made were the right ones or the wrong ones, they were the decisions of this First Minister and this Welsh Government.
Every Member in this Chamber will have had countless e-mails of examples of how decisions made by this Welsh Government have impacted the lives of their constituents and their loved ones, but I'm not going to give those examples now, as we're not debating whether those decisions were right or wrong here today. We are quite simply pointing out to the Welsh Government that holding a Wales-only inquiry into the life-changing decisions that it took is not only necessary but it's the right thing to do. Not wanting to have a Wales-only inquiry smacks of something to hide and is, quite frankly, an insult to the Welsh families who are searching for answers. The First Minister and the Government refusing to give people those answers is an injustice. This Welsh Government wanted to be different; they had the chance to be different. This Government should therefore hold its own Welsh public inquiry into the handling of the COVID-19 pandemic.
We are not calling for a Welsh inquiry for the sake of it; it is because it's the right thing to do. Questions need answering over outcomes that emerged from the Welsh Government's actions and to find out why Wales has the UK's highest COVID death rate. This comes down to how this Welsh Government truly views Welsh politics and this very Senedd. Do they respect the institution like they claim to do, or do they think this Senedd is so inconsequential that it does not need proper and thorough scrutiny? We can only learn from this pandemic if we scrutinise the decisions made by this Government. We learn nothing from those decisions being buried in a UK-wide inquiry.
This Welsh Government made some difficult decisions and no-one will argue with how hard some of those decisions must have been. But also, one could also argue that this Welsh Government made decisions just for the sake of being different from the UK Government, playing party politics with our lives. It is high time that this Welsh Government stopped playing party politics, Llywydd, with writing various letters to No.10, and got on with announcing what they should've done months ago—that they will in fact hold a Wales-only inquiry. Wales wants answers. Thank you.
Diolch. Lywydd, roedd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban yn dymuno ystwytho'u cyhyrau datganoli a gwneud eu penderfyniadau eu hunain mewn perthynas â'r pandemig hwn, felly dylai Llywodraeth Cymru fod yn barod i sefyll dros ei hegwyddorion a bod yn agored a derbyn craffu priodol ar y penderfyniadau hyn. Boed y penderfyniadau a wnaethant yn gywir neu'n anghywir, penderfyniadau'r Prif Weinidog hwn a Llywodraeth Cymru oeddent.
Bydd pob Aelod yn y Siambr hon wedi cael e-byst dirifedi yn nodi enghreifftiau o sut y mae penderfyniadau a wnaed gan y Llywodraeth hon yng Nghymru wedi effeithio ar fywydau eu hetholwyr a'u hanwyliaid, ond nid wyf am roi'r enghreifftiau hynny yn awr, gan nad ydym yn dadlau yma heddiw a oedd y penderfyniadau hynny'n gywir ai peidio. Yn syml iawn, rydym yn nodi wrth Lywodraeth Cymru fod cynnal ymchwiliad sy'n benodol i Gymru i'r penderfyniadau tyngedfennol a wnaethant nid yn unig yn angenrheidiol, ond mai dyna'r peth iawn i wneud. Mae peidio â dymuno cael ymchwiliad penodol i Gymru yn edrych fel pe bai gennych rywbeth i'w guddio, ac a dweud y gwir, mae'n sarhad ar y teuluoedd yng Nghymru sy'n chwilio am atebion. Mae'r Prif Weinidog a'r Llywodraeth yn gwneud anghyfiawnder drwy wrthod rhoi'r atebion hynny i bobl. Roedd Llywodraeth Cymru eisiau bod yn wahanol; cawsant gyfle i fod yn wahanol. Dylai'r Llywodraeth hon felly gynnal ei hymchwiliad cyhoeddus ei hun i'r modd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19 yng Nghymru.
Nid ydym yn galw am ymchwiliad i Gymru heb reswm; gwnawn hynny am mai dyna'r peth iawn i'w wneud. Mae angen ateb cwestiynau ynghylch y canlyniadau a ddeilliodd o weithredoedd Llywodraeth Cymru a chanfod pam mai yng Nghymru y gwelwyd y gyfradd farwolaethau COVID uchaf yn y DU. Mae'n ymwneud â'r ffordd y mae'r Llywodraeth hon yng Nghymru yn edrych ar wleidyddiaeth Cymru a'r Senedd hon mewn gwirionedd. A ydynt yn parchu'r sefydliad fel y maent yn ei honni, neu a ydynt yn credu bod y Senedd hon mor amherthnasol fel nad oes angen craffu arni'n drylwyr ac yn briodol? Ni allwn ddysgu o'r pandemig hwn oni bai ein bod yn craffu ar y penderfyniadau a wnaed gan y Llywodraeth hon. Nid ydym yn dysgu unrhyw beth o gladdu'r penderfyniadau hynny mewn ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan.
Gwnaeth Llywodraeth Cymru benderfyniadau anodd ac ni fydd unrhyw un yn dadlau ynghylch pa mor anodd oedd rhai o'r penderfyniadau hynny. Ond hefyd, gellid dadlau bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud penderfyniadau er mwyn bod yn wahanol i Lywodraeth y DU a dim mwy na hynny, gan chwarae gwleidyddiaeth bleidiol gyda'n bywydau. Mae'n hen bryd i Lywodraeth Cymru roi'r gorau i chwarae gwleidyddiaeth bleidiol, Lywydd, i ysgrifennu llythyrau amrywiol at Rif 10, a chyhoeddi'r hyn y dylent fod wedi'i wneud fisoedd yn ôl—y byddant yn cynnal ymchwiliad sy'n benodol i Gymru. Mae angen atebion ar Gymru. Diolch.
At the outset, I would say that I don't doubt the commitment of Ministers and the First Minister, who faced atrocious circumstances last year. This shouldn't be about personal attacks. I'm going to concentrate on a specific issue that I think exemplifies the need for a Welsh-specific COVID inquiry.
On 27 April 2020, I was contacted by a care home manager who thought that COVID was brought into her care home by a resident who returned from hospital for a non-COVID related issue. She believed around 15 residents died as a result of COVID being brought in through this route. She said the patient had not been tested for COVID before their return because the Welsh Government's policy at the time was not to test asymptomatic people. I spoke to other care home managers who had similar stories. Some of them had asked for their residents to be tested before re-entering the home, but their requests had been rejected. They said the Welsh Government's policy up to 23 April was not only not to test asymptomatic people going from hospital to care homes, but to refuse to allow testing, even if a test had been requested.
On 29 April, I raised this in First Minister's questions, and I was told that the tests were not conducted because they offered nothing useful. This was despite there being scientific evidence available at the time, showing that asymptomatic carriers did test positive if they had the virus. Now, when that policy eventually changed, the reason given was not because the clinical evidence had changed but because the Government recognised the need to give confidence to people in the sector. The next day, the Government's stance about the usefulness of testing asymptomatic people was contradicted by the chief medical officer, who said he knew that they could test positive for COVID and suggested the real reason for not carrying out the tests was capacity. And, on 1 May, the First Minister said that testing asymptomatic people did indeed have a purpose.
On 21 June, Llywydd, WalesOnline revealed that 1,097 people were sent to care homes from hospital without a test while the policy was in force. Responding to the story, the First Minister gave a new reason as to why the policy was changed. He said, and I quote,
'When the advice changed, we changed the practice.'
This contradicted the earlier claim that the policy had not been changed because of a change in advice, but was changed only to give confidence to the sector. The following day, the health Minister said that not a single death had resulted from a failure to carry out these tests. So, we had the First Minister on record both saying that the policy had not been changed because of a change in advice, and that it had been changed because of a change in advice. Now, some kind of miscommunication or misalignment happened, we don't know what. I'm sure it would have been inadvertent. No-one would have chosen for that to happen, but it did.
I asked the Welsh Government to publish the advice they'd received, but they refused. I have no power of subpoena that would force its publication, but an official Welsh inquiry would. I have no confidence, Llywydd, that a UK-wide inquiry would give this issue the focus it deserves. And it deserves focus, because people died as a result of the policy—a policy that never made sense, for which a clear justification was never given, a policy where contradictory reasons were given for its changing, a policy that surely necessitates that lessons be learned.
Now, I'd like to put on record again that the sacrifice and the incredibly hard work of Ministers, civil servants and the First Minister in particular are not in question here; the sacrifices he made were remarkable.
In closing, this debate need not be an ugly exercise in point scoring about what happened under horrendous circumstances, but there were processes that didn't make sense last year—failures that led to deaths; families, including mine, that lost loved ones living in care homes. It is not a comfortable thing to be raising, but not raising it and not seeking to do everything possible to learn from what happened would be a catastrophic mistake.
I gychwyn, byddwn yn dweud nad wyf yn amau ymrwymiad y Gweinidogion a’r Prif Weinidog, a wynebodd amgylchiadau erchyll y llynedd. Ni ddylai hyn ymwneud ag ymosodiadau personol. Rwy'n mynd i ganolbwyntio ar fater penodol sydd, yn fy marn i, yn enghraifft o'r angen am ymchwiliad COVID sy'n benodol i Gymru.
Ar 27 Ebrill 2020, cysylltodd rheolwr cartref gofal â mi am ei bod yn credu bod preswylydd wedi dod â COVID i'w chartref gofal ar ôl bod yn yr ysbyty am reswm nad oedd yn gysylltiedig â COVID. Credai fod oddeutu 15 o breswylwyr wedi marw yn sgil cyflwyno COVID drwy'r llwybr hwn. Dywedodd nad oedd y claf wedi cael prawf am COVID cyn dychwelyd gan mai polisi Llywodraeth Cymru ar y pryd oedd peidio â phrofi pobl asymptomatig. Siaradais â rheolwyr cartrefi gofal eraill a oedd yn adrodd straeon tebyg. Roedd rhai ohonynt wedi gofyn i'w preswylwyr gael eu profi cyn dod yn ôl i mewn i'r cartref, ond gwrthodwyd eu ceisiadau. Roeddent yn dweud mai polisi Llywodraeth Cymru hyd at 23 Ebrill oedd nid yn unig peidio â phrofi pobl asymptomatig a oedd yn mynd o'r ysbyty i gartrefi gofal, ond i wrthod caniatáu profion, hyd yn oed pe gofynnid am brawf.
Ar 29 Ebrill, codais hyn yn y cwestiynau i’r Prif Weinidog, a dywedwyd wrthyf na chynhaliwyd y profion am nad oeddent yn cynnig unrhyw beth defnyddiol. Roedd hyn er gwaethaf y ffaith bod tystiolaeth wyddonol ar gael ar y pryd yn dangos bod cludwyr asymptomatig yn profi'n bositif os oedd ganddynt y feirws. Nawr, pan newidiodd y polisi hwnnw maes o law, nid y ffaith bod y dystiolaeth glinigol wedi newid oedd y rheswm a roddwyd, ond oherwydd bod y Llywodraeth yn cydnabod yr angen i roi hyder i bobl yn y sector. Y diwrnod wedyn, cafodd safbwynt y Llywodraeth ynghylch defnyddioldeb profi pobl asymptomatig ei wrth-ddweud gan y prif swyddog meddygol, a ddywedodd ei fod yn gwybod y gallent brofi’n bositif am COVID ac awgrymodd mai’r gwir reswm dros beidio â chynnal y profion oedd capasiti. Ac ar 1 Mai, dywedodd y Prif Weinidog, yn wir, fod yna ddiben profi pobl asymptomatig.
Ar 21 Mehefin, Lywydd, datgelodd WalesOnline fod 1,097 o bobl wedi'u hanfon o ysbytai i gartrefi gofal heb gael prawf tra bo'r polisi ar waith. Wrth ymateb i'r stori, rhoddodd y Prif Weinidog reswm newydd pam y newidiwyd y polisi. Meddai, ac rwy'n dyfynnu,
'Pan newidiodd y cyngor, fe wnaethom newid yr arfer.'
Roedd hyn yn gwrth-ddweud yr honiad cynharach na chafodd y polisi ei newid oherwydd newid yn y cyngor, ond ei fod wedi'i newid er mwyn rhoi hyder i'r sector. Y diwrnod wedyn, dywedodd y Gweinidog iechyd na chafwyd unrhyw farwolaethau yn sgil methiant i gynnal y profion hyn. Felly, roedd gennym y Prif Weinidog ar gofnod yn dweud nad oedd y polisi wedi'i newid oherwydd newid yn y cyngor, a'i fod wedi'i newid oherwydd newid yn y cyngor. Nawr, digwyddodd rhyw fath o gamgyfathrebu neu gamgysylltu, nid ydym yn gwybod beth. Rwy'n siŵr y byddai wedi bod yn anfwriadol. Ni fyddai unrhyw un wedi dewis i hynny ddigwydd, ond fe ddigwyddodd.
Gofynnais i Lywodraeth Cymru gyhoeddi'r cyngor a gawsant, ond fe wnaethant wrthod. Nid oes gennyf unrhyw rym gwysio a fyddai’n gorfodi ei gyhoeddi, ond byddai gan ymchwiliad swyddogol i Gymru'r grym hwnnw. Nid oes gennyf unrhyw hyder, Lywydd, y byddai ymchwiliad ar gyfer y DU yn rhoi ffocws haeddiannol i’r mater hwn. Ac mae'n haeddu ffocws, oherwydd bu farw pobl o ganlyniad i'r polisi—polisi nad oedd yn gwneud synnwyr o'r cychwyn, polisi na roddwyd cyfiawnhad clir drosto erioed, polisi lle rhoddwyd rhesymau gwrthgyferbyniol dros ei newid, polisi sy'n sicr yn golygu bod angen dysgu gwersi.
Nawr, hoffwn gofnodi eto nad oes dadl yma ynghylch aberth a gwaith anhygoel o galed y Gweinidogion, y gweision sifil na'r Prif Weinidog yn enwedig; roedd ei aberth ef yn eithriadol.
I gloi, nid oes angen i'r ddadl hon fod yn ymarfer annymunol mewn sgorio pwyntiau ynghylch yr hyn a ddigwyddodd mewn amgylchiadau erchyll, ond cafwyd prosesau nad oeddent yn gwneud synnwyr y llynedd—methiannau a arweiniodd at farwolaethau; teuluoedd, gan gynnwys fy un i, a gollodd anwyliaid a oedd yn byw mewn cartrefi gofal. Nid yw'n beth cyffyrddus i'w godi, ond byddai peidio â'i godi a pheidio â cheisio gwneud popeth a allwn i ddysgu o'r hyn a ddigwyddodd yn gamgymeriad trychinebus.
There is a little that I as a Member or individual can add to this debate, so if I may, Llywydd, I wish to take this opportunity to share the story of my constituent, Robert Leyland. Robert, known to his family and friends as Bob, was one of many who, sadly, died during the pandemic, not due to COVID, but due to a host of failures within the governance of our health service. Bob's wife of 23 years, Jacqueline, first wrote to me some weeks ago, describing the heartbreaking sequence of events that led to her husband's death. She gave me permission to share Bob's story with you today.
Bob was the bravest, strongest, most resilient person she had ever known. A community volunteer, Bob leaves behind not only Jacqueline, but his two daughters also. Like so many, however, he was let down by the very system that was meant to care for him. In the months that led up to his death, Bob experienced a whole host of respiratory problems. Yet he was only granted one—just one—telephone consultation with a respiratory consultant. A face-to-face appointment scheduled for April of this year was cancelled, with another telephone appointment arranged. Yet he never received that call, with no explanation why. As Bob's condition continued to rapidly deteriorate, it was his wife who fought for him to be admitted to hospital. Bob had lost four stone in weight, he was left unable to walk, and needed an oxygen supply in order to breathe. Six days later, he died. His primary cause of death was stated as pulmonary fibrosis. Yet, as his wife points out, he had not been examined by a respiratory consultant. Perhaps if Bob had been examined by a specialist, then he may have received an efficient and effective treatment plan, his wife would not be widowed and his children would still have a father.
Sadly, Bob's story is like so many others. The decisions that led to his death were not made by the dedicated staff who worked around the clock to care for him; they were decisions made by the Welsh Government and their officials, and there must be accountability for these decisions. That's why a dedicated Welsh public inquiry, where the Welsh Government can be held to account for their decisions, both good and bad, is so important. As with every Government throughout the pandemic, difficult decisions were made, some mistakenly, and consequently lives were lost. So, I really do plead, for Bob, for his widow Jacqueline and their family, and for the many families across Wales who lost loved ones, that they are given the opportunity that a Welsh COVID inquiry would afford them to share their testimony and to get the answers they deserve.
I will end by quoting Jacqueline directly from her letter:
'It is only right and fair that the plight of the people who sadly lost their lives during the pandemic, due to systemic failings, is highlighted and that justice is sought. I wish you well in your campaign for a much-needed public inquiry.'
I urge Members to support the motion.
Ychydig iawn y gallaf fi fel Aelod neu unigolyn ei ychwanegu at y ddadl hon, felly os caf, Lywydd, hoffwn achub ar y cyfle i rannu stori fy etholwr, Robert Leyland. Roedd Robert, neu Bob i'w deulu a'i ffrindiau, yn un o lawer a fu farw yn ystod y pandemig, nid oherwydd COVID, ond oherwydd llu o fethiannau yn ymwneud â llywodraethiant ein gwasanaeth iechyd. Ysgrifennodd Jacqueline, gwraig Bob ers 23 mlynedd, ataf gyntaf rai wythnosau yn ôl, gan ddisgrifio'r gyfres dorcalonnus o ddigwyddiadau a arweiniodd at farwolaeth ei gŵr. Rhoddodd ganiatâd imi rannu stori Bob gyda chi heddiw.
Bob oedd yr unigolyn dewraf, cryfaf, mwyaf gwydn iddi ei adnabod. Yn wirfoddolwr cymunedol, mae Bob yn gadael nid yn unig Jacqueline, ond ei ddwy ferch hefyd. Fel cymaint o bobl, fodd bynnag, cafodd gam gan yr union system a oedd i fod i ofalu amdano. Yn y misoedd cyn ei farwolaeth, dioddefodd Bob lu o broblemau anadlol. Fodd bynnag, un ymgynghoriad ffôn yn unig—un yn unig—a gafodd gyda meddyg ymgynghorol anadlol. Canslwyd apwyntiad wyneb yn wyneb a oedd wedi'i drefnu ar gyfer mis Ebrill eleni, a threfnwyd apwyntiad ffôn arall. Serch hynny, ni dderbyniodd yr alwad honno, heb unrhyw esboniad pam. Wrth i gyflwr Bob barhau i ddirywio'n gyflym, ei wraig a frwydrodd iddo gael ei dderbyn i'r ysbyty. Roedd Bob wedi colli pedair stôn o bwysau, nid oedd yn gallu cerdded, ac roedd angen cyflenwad ocsigen arno i anadlu. Chwe diwrnod yn ddiweddarach, bu farw. Nodwyd mai prif achos ei farwolaeth oedd ffeibrosis yr ysgyfaint. Fodd bynnag, fel y dywed ei wraig, ni chafodd ei archwilio gan feddyg ymgynghorol anadlol. Pe bai Bob wedi cael ei archwilio gan arbenigwr, efallai y byddai wedi cael cynllun triniaeth effeithlon ac effeithiol, ni fyddai ei wraig yn weddw a byddai gan ei blant dad o hyd.
Yn anffodus, mae stori Bob yn debyg i stori cynifer o bobl eraill. Ni wnaed y penderfyniadau a arweiniodd at ei farwolaeth gan y staff ymroddedig a fu'n gweithio o amgylch y cloc i ofalu amdano; roeddent yn benderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru a'i swyddogion, ac mae'n rhaid cael atebolrwydd am y penderfyniadau hyn. Dyna pam ei bod mor bwysig cael ymchwiliad cyhoeddus penodol i Gymru, lle gellir dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif am ei phenderfyniadau, yn rhai da a rhai gwael. Fel gyda phob Llywodraeth drwy gydol y pandemig, gwnaed penderfyniadau anodd, yn gyfeiliornus weithiau, ac o ganlyniad, fe gollwyd bywydau. Felly, rwy'n apelio, ar ran Bob, ar ran ei weddw, Jacqueline, a'u teulu, ac ar ran y nifer o deuluoedd ledled Cymru sydd wedi colli anwyliaid, eu bod yn cael y cyfle y byddai ymchwiliad COVID ar gyfer Cymru yn ei roi iddynt i rannu eu tystiolaeth ac i gael yr atebion y maent yn eu haeddu.
Rwyf am orffen drwy ddyfynnu Jacqueline yn uniongyrchol o'i llythyr:
'Nid yw ond yn iawn ac yn deg tynnu sylw at hanes trist y bobl a gollodd eu bywydau yn ystod y pandemig oherwydd methiannau systemig, a'n bod yn cael cyfiawnder. Rwy'n dymuno'n dda i chi gyda'ch ymgyrch dros ymchwiliad cyhoeddus mawr ei angen.'
Rwy’n annog yr Aelodau i gefnogi’r cynnig.
According to Office for National Statistics figures published yesterday, two of the local authority areas in my region are first and second, respectively, in terms of the highest number of COVID deaths in Wales to date: 1,003 people from Rhondda Cynon Taf, 993 in Cardiff. With the additional 356 people from the Vale of Glamorgan, this is 2,352 people living in South Wales Central, 26 per cent of Wales's total deaths. And as Samuel Kurtz illustrated in his memories and reflections of Bob, behind each number and statistic is, of course, a person and their families and friends.
I wanted to speak today to represent the views of every bereaved person that has contacted me and shared with me their heartbreaking personal stories, and I'd like to thank them for their bravery in doing so. On 26 October, I was tagged in a tweet by a constituent. In the tweet were a series of photographs of her father and the following text: '55 years ago today, when my mum met my dad. Married for 54 of them, only to be without him three weeks and at the end. No contact or goodbye, no "I love you". This is why we need a Wales inquiry. Their story started and ended in Wales. For me, it's not about blame, it's about acknowledging him.'
I think that's the key thing here. It would be very easy to try and score political points, but the fact is that we are all trying to be united here, that it's not about blame. We acknowledge the sacrifices made by so many people, the difficult decisions taken by politicians in unprecedented times. We have seen an already overstretched NHS and care sector at breaking point, let alone seen unpaid carers and people caring for loved ones impacted even further. We have all met families, I'm sure, in our role as elected representatives, who have those heartbreaking stories, similar to Bob's story.
Catherine shared with me on Twitter today:
'My father died in a care home...saying goodbye to him thru a window with him stretching his arms to me to help him will haunt me forever'.
And these are things that will leave us all traumatised as a community, as a society, for many decades to come. They have been difficult times.
But, for me, I would like to focus on the campaign of the Covid-19 Bereaved Families for Justice who were at the Senedd on 3 November and shared with us their experiences and why they believe this public inquiry is so necessary. As has already been touched upon by other contributions, their three major areas of concern are hospital onset of COVID and also in care homes and the right to life and to a dignified death.
I think looking to Scotland and what they are doing shows clearly why we should be conducting a similar inquiry here in Wales, and the reasons are simple. We made decisions here in Wales that were specific to Wales, and, therefore, the scrutiny should be here. If we look to Scotland, the aim of the inquiry there is very simple: it will provide scrutiny of and learn lessons from the handling of the COVID-19 pandemic in Scotland to ensure that Scotland is as prepared as possible for future pandemics. Because, as we all know, this pandemic is far from over and also further pandemics are predicted in the future. We also need to learn lessons in all sorts of ways, not just in terms of the health sector and care sector, but, similar to the scope in Scotland, look at all of the impact of COVID and actions taken in terms of education and so on. So, therefore, my plea is simple: we need to ensure that families who have suffered bereavement and continue to suffer bereavement get the answers they need and deserve, but also that we are better planned for future pandemics.
As Rhun mentioned, the undermining of trust with the UK Government is something that many constituents who have lost loved ones have raised with me, following recent press coverage of alleged parties and so on whilst people were not seeing loved ones who were dying. We need to acknowledge the mistrust of bereaved families in Wales of the UK Government's competence in undertaking an inquiry, let alone looking at the actual situation here in Wales. So, I would urge all Members to think about those bereaved families when placing their votes today and why an inquiry will help us in Wales. It is not about apportioning blame; it is about justice and learning lessons for the future.
Yn ôl y ffigurau a gyhoeddwyd ddoe gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol, mae dwy o’r ardaloedd awdurdodau lleol yn fy rhanbarth yn gyntaf ac yn ail o ran y nifer uchaf o farwolaethau COVID yng Nghymru hyd yn hyn: 1,003 o bobl yn Rhondda Cynon Taf, 993 yng Nghaerdydd. Mae ychwanegu'r 356 o bobl ym Mro Morgannwg yn gwneud 2,352 o bobl yng Nghanol De Cymru, 26 y cant o gyfanswm marwolaethau Cymru. Ac fel y nododd Samuel Kurtz yn ei atgofion a'i sylwadau am Bob, y tu ôl i bob rhif ac ystadegyn, wrth gwrs, mae unigolyn a'u teuluoedd a'u ffrindiau.
Hoffwn siarad heddiw i gynrychioli barn pob unigolyn mewn profedigaeth sydd wedi cysylltu â mi i rannu eu straeon personol torcalonnus, a hoffwn ddiolch iddynt am eu dewrder yn gwneud hynny. Ar 26 Hydref, cefais fy nhagio mewn trydariad gan etholwr. Yn y trydariad, roedd cyfres o ffotograffau o'i thad a'r testun canlynol: '55 mlynedd yn ôl i heddiw, pan gyfarfu fy mam â fy nhad. Roeddent yn briod am 54 ohonynt, ond bu hebddo am dair wythnos ac ar y diwedd. Dim cyswllt na hwyl fawr, dim "Rwy'n dy garu di". Dyma pam fod angen ymchwiliad arnom yng Nghymru. Dechreuodd eu stori yng Nghymru a daeth i ben yng Nghymru. I mi, nid yw'n ymwneud â bai, mae'n ymwneud â'i gydnabod ef.'
Credaf mai dyna'r peth allweddol yma. Byddai'n hawdd iawn ceisio sgorio pwyntiau gwleidyddol, ond y gwir amdani yw bod pob un ohonom yn ceisio bod yn unedig yma, ac nid oes a wnelo hyn â bai. Rydym yn cydnabod yr aberth a wnaed gan gynifer o bobl, y penderfyniadau anodd a wnaed gan wleidyddion mewn amseroedd nas gwelwyd eu tebyg o'r blaen. Rydym wedi gweld GIG a sector gofal dan ormod o bwysau ac ar fin torri, heb sôn am weld gofalwyr di-dâl a phobl sy'n gofalu am anwyliaid yn cael eu heffeithio hyd yn oed ymhellach. Mae pob un ohonom wedi cyfarfod â theuluoedd, rwy'n siŵr, yn ein rôl fel cynrychiolwyr etholedig, a chanddynt straeon torcalonnus tebyg i stori Bob.
Rhannodd Catherine gyda mi ar Twitter heddiw:
'Bu farw fy nhad mewn cartref gofal… bydd ffarwelio ag ef drwy ffenest gydag ef yn estyn ei freichiau ataf i'w helpu yn hunllef a fydd gyda fi am byth'.
Ac mae'r rhain yn bethau a fydd yn ein trawmateiddio fel cymuned, fel cymdeithas, am ddegawdau lawer. Mae wedi bod yn amser anodd.
Ond i mi, hoffwn ganolbwyntio ar ymgyrch Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru a fu yn y Senedd ar 3 Tachwedd ac a rannodd eu profiadau gyda ni a pham eu bod yn credu bod yr ymchwiliad cyhoeddus hwn mor angenrheidiol. Fel y mae cyfraniadau eraill wedi'i grybwyll eisoes, y tri phrif faes sy'n peri pryder iddynt yw dechrau COVID mewn ysbytai a hefyd mewn cartrefi gofal a'r hawl i fywyd ac i farwolaeth urddasol.
Credaf fod edrych ar yr Alban a'r hyn y maent yn ei wneud yn dangos yn glir pam y dylem fod yn cynnal ymchwiliad tebyg yma yng Nghymru, ac mae'r rhesymau'n syml. Gwnaethom benderfyniadau yma yng Nghymru a oedd yn benodol i Gymru, ac felly, dylai'r craffu fod yma. Os edrychwn ar yr Alban, mae nod yr ymchwiliad yno'n syml iawn: bydd yn craffu ar y ffordd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19 yn yr Alban ac yn dysgu gwersi o hynny i sicrhau bod yr Alban mor barod â phosibl ar gyfer clefydau pandemig yn y dyfodol. Oherwydd fel y gŵyr pob un ohonom, mae'r pandemig hwn ymhell o fod ar ben a rhagwelir clefydau pandemig pellach yn y dyfodol. Mae angen inni ddysgu gwersi hefyd mewn pob math o ffyrdd, nid yn unig mewn perthynas â'r sector iechyd a'r sector gofal, ond yn debyg i'r cwmpas yn yr Alban, drwy edrych ar holl effaith COVID a'r camau a gymerwyd mewn perthynas ag addysg ac ati. Felly, mae fy ngalwad yn syml: mae angen inni sicrhau bod teuluoedd sydd wedi dioddef profedigaeth ac sy'n parhau i ddioddef profedigaeth yn cael yr atebion sydd eu hangen arnynt ac y maent yn eu haeddu, ond hefyd ein bod yn cynllunio'n well ar gyfer clefydau pandemig yn y dyfodol.
Fel y soniodd Rhun, mae tanseilio ymddiriedaeth gyda Llywodraeth y DU yn rhywbeth y mae llawer o etholwyr sydd wedi colli anwyliaid wedi’i godi gyda mi, yn dilyn y sylw diweddar yn y wasg i bartïon honedig ac yn y blaen pan nad oedd pobl yn cael gweld anwyliaid a oedd yn marw. Mae angen inni gydnabod diffyg ymddiriedaeth teuluoedd mewn profedigaeth yng Nghymru yng nghymhwysedd Llywodraeth y DU i gynnal ymchwiliad, heb sôn am edrych ar y sefyllfa wirioneddol yma yng Nghymru. Felly, byddwn yn annog pob Aelod i feddwl am y teuluoedd sydd mewn profedigaeth wrth fwrw eu pleidleisiau heddiw a pham y bydd ymchwiliad yn ein helpu yng Nghymru. Nid yw'n ymwneud â thaflu bai; mae'n ymwneud â chyfiawnder a dysgu gwersi ar gyfer y dyfodol.
As the older people's commissioner rightly states:
'Holding a Wales-specific Public Inquiry will ensure that the Chair and the panel running the Inquiry understand devolution and the cultural and political distinctiveness of Wales, as well as being representative of the diversity of our nation and accessible in a way that a UK-wide Inquiry may not be able to achieve.'
That is why we must reject the Welsh Government's amendment to this debate and reject their stance on this issue. This Welsh Government took decisions that led us down a different path to England and resulted in one of the highest COVID death rates in the world. We had a Government led by a First Minister who refused for months to accept the evidence on face masks, despite evidence showing their effectiveness in combating the spread of SARS and MERS. The First Minister refused to introduce their use in Wales, and, when questioned, the First Minister said, 'They aren't at the bottom of my list, they aren't even on my list.' How many lives were lost as a result of the First Minister's reluctance to heed the evidence?
The SARS-CoV-2 virus was allowed to spread largely unchecked, leading to larger numbers of cases needing hospital treatment, which in turn put pressure on health chiefs to move patients out of the NHS and into care homes. This is when the Welsh Government's biggest and most serious error of judgment came into play, by failing to test and quarantine patients before moving them into care homes. The Welsh Government allowed COVID-19 to spread unchecked into the care sector. How many care home sector residents and staff died as a result of this Government's failings? Their failings put our most vulnerable citizens at risk and no doubt contributed to the deaths of so many. Field hospitals were set up across the country and, rather than being used to keep vulnerable patients safe from the virus, they went largely unused.
Patients with COVID were allowed to mix with vulnerable patients, allowing infections to spread relatively unchecked. One in four Welsh citizens who succumbed to the pandemic died of a COVID infection picked up in Welsh hospitals. The Welsh Government were responsible for decisions that led to this calamity, yet they are not prepared to accept the consequences of their decisions. Instead, they choose to hide behind a UK-wide inquiry, rather than facing an independent Wales-only inquiry—an inquiry that can only focus full-time upon the decisions taken by Welsh Ministers, upon actions that impacted Welsh citizens and upon learning Wales-focused lessons to ensure Wales is never again put at risk like it was during the early phases of this pandemic.
Welsh Ministers took decisions that directly impacted the lives of every citizen in Wales, decisions that we will be paying for for generations, yet they are not prepared to defend those decisions to the people of Wales. Yes, a UK-wide public inquiry will have a Welsh dimension, but it'll be little more than a footnote. The UK inquiry will be largely focused on the English NHS. And, after all, the population of England equates to three quarters of the UK population. The English NHS serves nearly 20 times more people than ours. The only way the people of Wales will get the answers they need and deserve is by holding an independent public inquiry into the COVID-19 pandemic in Wales, and I urge Members to listen to their consciences tonight and I plead for you to reject the Welsh Government's attempts to avoid scrutiny and I beg you to listen to the bereaved families across Wales. Vote for our motion today and let's hold a Welsh public inquiry.
Fel y dywed y comisiynydd pobl hŷn, yn gwbl gywir:
'Bydd cynnal Ymchwiliad Cyhoeddus penodol i Gymru yn sicrhau bod y Cadeirydd a’r panel a fydd yn gyfrifol am yr Ymchwiliad yn deall datganoli a nodweddion diwylliannol a gwleidyddol arbennig Cymru, yn ogystal â chynrychioli amrywiaeth ein gwlad a bod yn hygyrch mewn ffordd na allai un Ymchwiliad ar gyfer pob rhan o’r DU fod.'
Dyna pam fod yn rhaid inni wrthod gwelliant Llywodraeth Cymru i'r ddadl hon a gwrthod eu safbwynt ar y mater hwn. Gwnaeth Llywodraeth Cymru benderfyniadau a'n harweiniodd ar hyd llwybr gwahanol i Loegr ac at un o'r cyfraddau marwolaeth COVID uchaf yn y byd. Roedd gennym Lywodraeth dan arweiniad Prif Weinidog Cymru a wrthododd dderbyn y dystiolaeth ar fasgiau wyneb am fisoedd, er bod tystiolaeth yn dangos eu heffeithiolrwydd wrth wrthsefyll lledaeniad Syndrom Anadlol Acíwt Difrifol a Syndrom Anadlol y Dwyrain Canol. Gwrthododd y Prif Weinidog gyflwyno eu defnydd yng Nghymru, ac wrth gael ei holi, dywedodd y Prif Weinidog, 'Nid ydynt ar waelod fy rhestr, nid ydynt hyd yn oed ar fy rhestr.' Faint o fywydau a gollwyd o ganlyniad i amharodrwydd y Prif Weinidog i wrando ar y dystiolaeth?
Caniatawyd i feirws SARS-CoV-2 ledaenu'n ddirwystr i raddau helaeth, gan arwain at niferoedd mwy o achosion a oedd angen triniaeth ysbyty, gan roi pwysau yn ei dro ar benaethiaid iechyd i symud cleifion allan o'r GIG ac i gartrefi gofal. Dyma pryd y gwnaeth Llywodraeth Cymru ei chamgymeriad mwyaf a mwyaf difrifol, drwy beidio â phrofi cleifion a'u gosod dan gwarantin cyn eu symud i gartrefi gofal. Caniataodd Llywodraeth Cymru i COVID-19 ledaenu'n ddirwystr i'r sector gofal. Faint o drigolion a staff y sector cartrefi gofal a fu farw o ganlyniad i fethiannau'r Llywodraeth hon? Mae eu methiannau wedi peryglu ein dinasyddion mwyaf agored i niwed a, heb os, wedi cyfrannu at farwolaethau cynifer o bobl. Sefydlwyd ysbytai maes ledled y wlad, ac yn hytrach na'u defnyddio i gadw cleifion agored i niwed yn ddiogel rhag y feirws, prin y gwnaed defnydd ohonynt o gwbl.
Caniatawyd i gleifion â COVID gymysgu â chleifion agored i niwed, gan ganiatáu i heintiau ledaenu'n gymharol ddirwystr. Bu farw un o bob pedwar o ddinasyddion Cymru a gollwyd yn sgil y pandemig o haint COVID a ddaliwyd mewn ysbyty yng Nghymru. Llywodraeth Cymru oedd yn gyfrifol am benderfyniadau a arweiniodd at y trychineb hwn, ac eto nid ydynt yn barod i dderbyn canlyniadau eu penderfyniadau. Yn lle hynny, fe wnaethant ddewis cuddio y tu ôl i ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan, yn hytrach na wynebu ymchwiliad annibynnol ar gyfer Cymru yn unig—ymchwiliad a all ganolbwyntio'n gyfan gwbl ar y penderfyniadau a wnaed gan Weinidogion Cymru, ar gamau a effeithiodd ar ddinasyddion Cymru ac ar ddysgu gwersi penodol i Gymru er mwyn sicrhau na fydd Cymru byth yn cael ei rhoi mewn perygl eto fel y digwyddodd yn ystod cyfnodau cynnar y pandemig hwn.
Gwnaeth Gweinidogion Cymru benderfyniadau a effeithiodd yn uniongyrchol ar fywydau pob dinesydd yng Nghymru, penderfyniadau y byddwn yn talu amdanynt am genedlaethau, ac eto, nid ydynt yn barod i amddiffyn y penderfyniadau hynny i bobl Cymru. Mae'n wir y bydd dimensiwn Cymreig i ymchwiliad cyhoeddus ar gyfer y DU gyfan, ond ni fydd yn llawer mwy na throednodyn. Bydd ymchwiliad y DU yn canolbwyntio i raddau helaeth ar GIG Lloegr. Ac wedi'r cyfan, mae poblogaeth Lloegr yn dri chwarter poblogaeth y DU. Mae GIG Lloegr yn gwasanaethu bron i 20 gwaith yn fwy o bobl na’n GIG ni. Yr unig ffordd y caiff pobl Cymru yr atebion y maent eu hangen ac y maent yn eu haeddu yw drwy gynnal ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i bandemig COVID-19 yng Nghymru, ac rwy'n annog yr Aelodau i wrando ar eu cydwybod heno, rwy'n ymbil arnoch i wrthod ymdrechion Llywodraeth Cymru i osgoi craffu, ac rwy'n erfyn arnoch i wrando ar deuluoedd mewn profedigaeth ledled Cymru. Pleidleisiwch dros ein cynnig heddiw a gadewch inni gynnal ymchwiliad cyhoeddus yng Nghymru.
I have to say that this is probably one of the hardest debates that any of us can contribute to, and, just before I make my contribution, I would just make a plea to the First Minister and his Cabinet: half of the Members of the Senedd by all accounts will be calling for this, but so many people are calling for this inquiry, so have the courage of your convictions, and please, let's have an inquiry.
I genuinely thought, right from the start of the pandemic, that an inquiry would automatically happen. I didn't think that I would be sat here tonight almost begging the First Minister to do this. But it was even more sad when I met with the Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru in the Senedd last month, and their desperate pleas for answers were once again highlighted and underlined by so many heartbreaking stories of personal loss, grief and hardship.
So, let me be clear: through its unwavering support of a four-nation inquiry by the UK Government, the Welsh Government is actually denying the Welsh public answers on decisions that it took, and it took alone. Some have made suggestions that those decisions were the First Minister and the Welsh Government flexing their muscles. All I know is this, that there were times that we seemed to go off on a tangent here. There was an incoherent approach to lifting lockdown measures, ranging from the incredulous five-mile rule, which failed to recognise the realities of rural Wales, to the sudden complete releasing of Wales after the firebreak lockdown. Denying this inquiry means that we are unable to evaluate the impact of certain restriction methods, and it's ironic that we're asking now for this inquiry at the start of another unknown that we don't know in the pandemic.
As the number of people entering hospitals in Wales for cancer treatment dropped by over 40,000, and with the Welsh Government's refusal to be part of the UK Government's testing portal, saying that you would be developing your own, only to scrap the idea less than a month later, by denying this inquiry, Wales is now unable to press forward with any new pandemic preparedness. Given that the Welsh Government posted more than 13,000 shielding letters to the wrong addresses in April and May 2020, compounded even further when the details of more than 18,000 individuals were accidentally posted on Public Health Wales's website, denying this inquiry means that we are unable to fully understand the reasoning behind choices taken at that time. We know that the holding of a Wales-specific public inquiry would actually be in the Welsh Government's interest. Far from being a footnote in the larger UK inquiry document, as the Older People's Commissioner for Wales has made clear, holding a Wales-specific public inquiry will ensure that the panel understand exactly what went wrong, when it went wrong, and how they can actually make a difference.
To this day, I have hospitality businesses who are concerned that you will once again take the decision to ban the sale of alcohol in pubs, a restriction that was not proportionate and crippled the industry, especially in December, where businesses can now make up to 25 per cent of annual turnover. I have constituents who remain confused over the delay to testing and hospital discharge into care homes as well as the wait to join the NHS track and trace app. Wales now has the highest death toll out of the whole of UK, with a rate of 282 deaths per 100,000. By hiding behind investigations into the UK Government decisions on COVID-19, this Welsh Government is undermining our ability to reflect, remember and prepare for what is next. Accountability, Llywydd, is a cornerstone of any democracy. I join with colleagues in this Siambr and residents from across Wales who have lost families to urge this Welsh Government to commission an independent public inquiry into the COVID pandemic in Wales. Thank you, diolch.
Mae'n rhaid imi ddweud bod hon yn un o'r dadleuon anoddaf y gall unrhyw un ohonom gyfrannu ati yn ôl pob tebyg, a chyn imi wneud fy nghyfraniad, hoffwn wneud apêl i'r Prif Weinidog a'i Gabinet: hanner Aelodau'r Senedd yn ôl y sôn fydd yn galw am hyn, ond mae cynifer o bobl yn galw am yr ymchwiliad hwn, felly byddwch yn barod i sefyll dros eich egwyddorion, a gadewch i ni gael ymchwiliad os gwelwch yn dda.
Roeddwn yn meddwl o ddifrif, o ddechrau'r pandemig, y byddai ymchwiliad yn digwydd yn awtomatig. Nid oeddwn yn meddwl y byddwn yn eistedd yma heno yn ymbil ar y Prif Weinidog i wneud hyn. Ond roedd hyd yn oed yn fwy trist pan gyfarfûm â Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru yn y Senedd y mis diwethaf, ac roedd eu straeon torcalonnus am golled bersonol, galar a chaledi unwaith eto'n amlygu ac yn tanlinellu eu hymbil taer am atebion.
Felly, gadewch imi fod yn glir: drwy ei chefnogaeth ddiysgog i ymchwiliad pedair gwlad gan Lywodraeth y DU, mae Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd yn amddifadu'r cyhoedd yng Nghymru o atebion ynghylch y penderfyniadau a wnaeth ar ei phen ei hun. Mae rhai wedi awgrymu mai ffordd y Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru o arddangos eu grym oedd y penderfyniadau hynny. Y cyfan rwy'n ei wybod yw hyn, roedd yna adegau pan oeddem fel pe baem yn crwydro i gyfeiriad gwahanol yma. Cafwyd dull anhrefnus o lacio cyfyngiadau symud, yn amrywio o'r rheol pum milltir anghredadwy, a fethodd gydnabod realiti cefn gwlad Cymru, i gael gwared yn sydyn ar y cyfyngiadau symud yn llwyr yng Nghymru ar ôl y cyfnod atal byr. Mae gwrthod yr ymchwiliad hwn yn golygu na allwn werthuso effaith dulliau cyfyngu penodol, ac mae'n eironig ein bod yn gofyn yn awr am yr ymchwiliad hwn ar ddechrau cyfnod dieithr arall yn y pandemig.
Wrth i nifer y bobl sy'n mynd i ysbytai yng Nghymru ar gyfer triniaeth canser ostwng dros 40,000, a chyda Llywodraeth Cymru yn gwrthod bod yn rhan o borth profi Llywodraeth y DU, gan ddweud y byddech yn datblygu un eich hun, dim ond i gael gwared ar y syniad lai na mis yn ddiweddarach, drwy wrthod yr ymchwiliad hwn, nid yw Cymru bellach yn gallu bwrw ymlaen ag unrhyw baratoadau pandemig newydd. O ystyried bod Llywodraeth Cymru wedi postio mwy na 13,000 o lythyrau gwarchod i'r cyfeiriadau anghywir ym mis Ebrill a mis Mai 2020, a bod hyn wedi'i waethygu ymhellach pan gafodd manylion mwy na 18,000 o unigolion eu postio'n ddamweiniol ar wefan Iechyd Cyhoeddus Cymru, mae gwrthod yr ymchwiliad hwn yn golygu na allwn ddeall yn llawn y rhesymeg a oedd yn sail i'r dewisiadau a wnaed ar y pryd. Gwyddom y byddai cynnal ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru o fudd i Lywodraeth Cymru mewn gwirionedd. Ymhell o fod yn droednodyn yn nogfen ymchwiliad mwy y DU, fel y mae Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru wedi dweud yn glir, bydd cynnal ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru yn sicrhau bod y panel yn deall yn union beth aeth o'i le, pryd aeth o'i le, a sut y gallant wneud gwahaniaeth mewn gwirionedd.
Hyd heddiw, mae gennyf fusnesau lletygarwch sy'n pryderu y byddwch unwaith eto'n penderfynu gwahardd gwerthu alcohol mewn tafarndai, cyfyngiad anghymesur a niweidiodd y diwydiant, yn enwedig ym mis Rhagfyr, lle gall busnesau bellach wneud hyd at 25 y cant o'u trosiant blynyddol. Mae gennyf etholwyr sy'n parhau i fod yn ddryslyd ynghylch yr oedi cyn profi a rhyddhau cleifion o'r ysbyty i gartrefi gofal yn ogystal â'r oedi cyn ymuno ag ap profi ac olrhain y GIG. Cymru bellach sydd â'r nifer fwyaf o farwolaethau yn y DU gyfan, gyda chyfradd farwolaethau o 282 ym mhob 100,000. Drwy guddio y tu ôl i ymchwiliadau i benderfyniadau Llywodraeth y DU ar COVID-19, mae Llywodraeth Cymru yn tanseilio ein gallu i ystyried, cofio a pharatoi ar gyfer yr hyn sydd i ddod nesaf. Lywydd, atebolrwydd yw conglfaen unrhyw ddemocratiaeth. Rwy'n ymuno â chyd-Aelodau yn y Siambr hon a thrigolion o bob rhan o Gymru sydd wedi colli teuluoedd i annog Llywodraeth Cymru i gomisiynu ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r pandemig COVID yng Nghymru. Diolch.
Dwi nawr yn galw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gyfrannu, Eluned Morgan.
I now call on the Minister for Health and Social Services to contribute, Eluned Morgan.
Llywydd, mae'r pandemig hwn wedi bod yn hir ac yn anodd, ac mae wedi effeithio ar bob agwedd o'n bywydau ni o ddydd i ddydd. Mewn byd delfrydol, byddem ni'n edrych ymlaen at y Nadolig a'r flwyddyn newydd erbyn hyn, ond unwaith eto, rŷn ni'n wynebu amrywiolyn newydd sy'n symud yn gyflym, ac fe allai degau o filoedd o bobl ar draws y wlad gael eu heintio gan yr amrywiolyn hwn cyn y Nadolig.
Mae hwn yn gyfnod pryderus ac ansicr i ni i gyd. Ond os bydd e'n gyfnod anodd a phoenus, hefyd, mi fydd e'n sicr nawr yn gyfnod sydd yn fwy caled i unrhyw un sydd wedi colli unrhyw un sy'n annwyl iddyn nhw yn ystod y pandemig yma. Yn anffodus, mae llawer o deuluoedd wedi colli rhywun annwyl, gormod o lawer o deuluoedd. Mae'r feirws yma'n greulon, ac mae wedi lladd. Mewn llawer o achosion, mae gan y teuluoedd sydd wedi cael eu gadael ar ôl gwestiynau—cwestiynau y mae hi ond yn iawn i'r teuluoedd yna ddisgwyl cael atebion iddyn nhw.
O ystyried yr effaith eang mae'r pandemig wedi'i chael, mae'n hollol briodol bod ymchwiliad cyhoeddus yn cael ei gynnal. Dylai'r ymchwiliad hwn ystyried nid yn unig sut rŷn ni fel Llywodraeth wedi ymateb i'r pandemig hwn, ond sut mae cyrff cyhoeddus eraill wedi ymateb, hefyd.
Mae'r pandemig wedi effeithio ar bob rhan o'r Deyrnas Unedig. Mae perthynas agos iawn rhwng llawer o benderfyniadau a gafodd eu gwneud a chamau a gafodd eu cymryd yma yng Nghymru a'r hyn a oedd yn digwydd ar draws holl wledydd y Deyrnas Unedig. O safbwynt craffu ar y penderfyniadau a gafodd eu gwneud gan Lywodraeth Cymru a sefydliadau eraill y sector cyhoeddus yng Nghymru yn ystod y pandemig, rŷn ni'n credu mai ymchwiliad ar gyfer y Deyrnas Unedig gyfan yw'r opsiwn orau ar gyfer gwneud hynny mewn ffordd sy'n briodol ac yn agored. Mae Prif Weinidog y Deyrnas Unedig wedi cyhoeddi y bydd ymchwiliad annibynnol yn cael ei sefydlu, a bydd e'n ystyried y pandemig o safbwynt y Deyrnas Unedig gyfan.
Rŷn ni yn Llywodraeth Cymru yn credu ei fod e'n bwysig bod y penderfyniadau a gafodd eu gwneud yma yng Nghymru ac yn y gwledydd datganoledig eraill yn cael eu hystyried o fewn cyd-destun ehangach na'r penderfyniadau sydd wedi cael eu gwneud yn San Steffan. Cafodd cryn dipyn o'r ymateb i'r pandemig ei reoli ar lefel y Deyrnas Unedig. Mae llawer o bobl wedi gweithio ochr yn ochr â'r Llywodraeth i gynghori a rhoi arweiniad. Rŷn ni'n credu, wrth gynnal yr ymchwiliad, ei bod hi'n bwysig mabwysiadu dull sy'n edrych ar bob agwedd ar y cyd. Mae'n rhaid ymchwilio i'r ffordd yr aeth Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn ogystal â Llywodraethau datganoledig ati i ymateb i'r pandemig.
Llywydd, this pandemic has been very long and difficult, and it's impacted on all aspects of our daily lives. In an ideal world, we would be looking forward to Christmas and new year at this point, but once again, we are facing a new variant that is moving very quickly, and tens of thousands of people across the nation could be infected by this variant before Christmas.
This is a very concerning time and uncertain time for all of us. But if it's a difficult and painful time, it will certainly now be a time that is even harder for anyone who has lost a loved one during this pandemic. Unfortunately, a number of families have lost a loved one, far too many families. This virus is cruel, and it has killed. In several instances, the families who've been left behind have questions, and it's only right that those families can expect an answer to those questions.
Considering the wide-ranging impact that the pandemic has had, it's entirely appropriate that a public inquiry is held. This inquiry should consider not just how we as a Government have responded to this pandemic, but how other public bodies have responded as well.
The pandemic has impacted every part of the United Kingdom. There is a very close relationship between many of the decisions made and the steps that were taken here in Wales and those taken across all of the nations of the United Kingdom. In terms of scrutiny of the decisions that were made by the Welsh Government and other institutions in the public sector in Wales during the pandemic, we believe that an inquiry for the whole of the United Kingdom is the best option for doing that in an appropriate and open way. The United Kingdom Prime Minister has announced that an independent inquiry will be established that will consider the pandemic from the point of view of the UK as a whole.
We in the Welsh Government believe that it is important that the decisions that were made here in Wales and in other devolved nations are considered within the wider context of the decisions that have been taken in Westminster. A great deal of the response to the pandemic was managed at a UK level. Many people worked side by side with the Government to advise and give guidance. We believe that, in holding the inquiry, it is important to adopt a method that looks at all aspects together. We must look into the way that the United Kingdom Government, as well as the devolved Governments, responded to the pandemic.
Llywydd, the broad context for our decision making has been inextricably linked to the consideration of the wider UK science and policy landscape. For example, the Scientific Advisory Group for Emergencies advice, the UK Chief Medical Officer's network, Treasury, and UK Government support measures—they all set the parameters within which decisions made in Wales by the Welsh Government have been reached. There have also been decisions taken that affect us here in Wales over which we had little or no control. Just take the delta variant—the UK Government had an opportunity to restrict travel from the moment they heard about the variant in India, but they kept their borders open for weeks, and this remains the dominant variant here in Wales for the time being. But we also warned the UK Government not to move from PCR tests to lateral flow tests for international travel, and had we not moved, we may have picked up the omicron variant sooner. This is soon going to be the dominant variant in Wales, and this proves how interconnected we are with the rest of the UK, and how it would be difficult to totally divorce our experience from that of our neighbours in England, and why, therefore, it makes sense to have a UK inquiry, but with a Welsh focus.
Now, I'm proud of the way the Welsh Government has responded to COVID, and I'm grateful to people in Wales for their co-operation with the COVID response. Of course there are lessons to be learnt, and of course there'll be areas where we must improve, but there are also areas where our response to the pandemic has shown us new and improved ways of working. We're taking steps within the Welsh Government and the NHS to learn those lessons on a day to day and a week by week basis, as we continue to respond to the ongoing crisis. And it's important that these lessons are learnt now, and we don't wait for the outcome of the inquiry before we look to make improvements.
There's been a focus this afternoon on hospital-acquired COVID infections in Wales. Now, one of the reasons why we know so much about it is because the NHS in Wales has recorded every incident of infection, but people need to be aware that we're the only part of the UK to have a nationwide IT system capable of capturing and recording such data. Now, this information will help all those families who rightly want and need answers. The NHS has already started investigating every case through the 'Putting Things Right' process, and we're sharing the outcome of that investigation with families.
And of course we recognise the valid concerns about the ability of a UK-wide inquiry to focus equally on all four nations as part of its remit. The First Minister has discussed this with the Prime Minister and Michael Gove. The First Minister set out his expectations about the way people's experience will be considered, and this includes the wider inquiry team having someone with connections to Wales and recent and relevant experience and understanding of its governance. And also an expectation that the inquiry team comes to Wales to take evidence directly from people in Wales. The First Minister has emphasised the importance of producing Welsh chapters as a part of that report, so that people can reflect transparently on what happened in Wales and draw conclusions.
We expect that people will have the opportunity to comment on the terms of reference for the inquiry in the new year, before they're finalised. The First Minister has twice met with Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru to hear directly from them, and a further meeting is going to be held in the new year. He's keen that the group shares their ideas about the best way to ensure that people's experiences of the pandemic are captured as a part of the inquiry. The UK inquiry will start in the spring, at a time when the pandemic is still ongoing, but I'm pleased that the UK Government did consult with the First Minister before today announcing the appointment of Baroness Heather Hallett as chair of the UK's inquiry into COVID. And we know that she's got a track record in terms of being sensitive to devolved Governments in the United Kingdom through her involvement in Northern Ireland.
The emergence of the omicron variant, combined with persistently high case rates, means our focus remains on responding to the current crisis and to keeping Wales safe. I invite Members to support our amendments to the motion. Diolch, Llywydd.
Lywydd, mae'r cyd-destun eang ar gyfer gwneud ein penderfyniadau wedi'i gysylltu'n anorfod ag ystyried tirwedd ehangach gwyddoniaeth a pholisi'r DU. Er enghraifft, mae cyngor y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau, rhwydwaith Prif Swyddog Meddygol y DU, y Trysorlys a mesurau cymorth Llywodraeth y DU—maent i gyd yn gosod y paramedrau ar gyfer y penderfyniadau a wnaed yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru. Gwnaed penderfyniadau hefyd sy'n effeithio arnom yma yng Nghymru nad oedd gennym fawr ddim rheolaeth drostynt os o gwbl. Cymerwch yr amrywiolyn delta—cafodd Llywodraeth y DU gyfle i gyfyngu ar deithio o'r eiliad y clywsant am yr amrywiolyn yn India, ond cadwasant eu ffiniau ar agor am wythnosau, a hwn yw'r amrywiolyn mwyaf amlwg yma yng Nghymru am y tro. Ond fe wnaethom rybuddio Llywodraeth y DU hefyd i beidio â newid o brofion PCR i brofion llif unffordd ar gyfer teithio rhyngwladol, a phe na baem wedi newid, efallai y byddem wedi darganfod yr amrywiolyn omicron yn gynt. Hwn fydd yr amrywiolyn mwyaf amlwg yng Nghymru cyn bo hir, ac mae hyn yn profi pa mor gydgysylltiedig rydym â gweddill y DU, a sut y byddai'n anodd gwahanu ein profiad yn llwyr oddi wrth brofiad ein cymdogion yn Lloegr, a pham felly ei bod yn gwneud synnwyr i gael ymchwiliad ar gyfer y DU, ond gyda ffocws Cymreig.
Nawr, rwy'n falch o'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymateb i COVID, ac rwy'n ddiolchgar i bobl Cymru am eu cydweithrediad gyda'r ymateb i COVID. Wrth gwrs bod gwersi i'w dysgu, ac wrth gwrs y bydd meysydd lle mae'n rhaid inni wella, ond ceir meysydd hefyd lle mae ein hymateb i'r pandemig wedi dangos ffyrdd newydd a gwell o weithio. Rydym yn cymryd camau o fewn Llywodraeth Cymru a'r GIG i ddysgu'r gwersi hynny o ddydd i ddydd ac o wythnos i wythnos, wrth i ni barhau i ymateb i'r argyfwng parhaus. Ac mae'n bwysig fod y gwersi hyn yn cael eu dysgu yn awr, ac nad ydym yn aros am ganlyniad yr ymchwiliad cyn inni wneud gwelliannau.
Cafwyd ffocws y prynhawn yma ar heintiau COVID a ddaliwyd mewn ysbytai yng Nghymru. Nawr, un o'r rhesymau pam ein bod yn gwybod cymaint am hyn yw oherwydd bod y GIG yng Nghymru wedi cofnodi pob achos o haint, ond mae angen i bobl fod yn ymwybodol mai ni yw'r unig ran o'r DU i gael system TG genedlaethol sy'n gallu casglu a chofnodi data o'r fath. Nawr, bydd y wybodaeth hon yn helpu'r holl deuluoedd sydd, yn briodol, eisiau ac angen atebion. Mae'r GIG eisoes wedi dechrau ymchwilio i bob achos drwy'r broses 'Gweithio i Wella', ac rydym yn rhannu canlyniadau'r ymchwiliad hwnnw gyda theuluoedd.
Ac wrth gwrs rydym yn cydnabod y pryderon dilys ynghylch gallu ymchwiliad ar gyfer y DU i ganolbwyntio'n gyfartal ar y pedair gwlad fel rhan o'i gylch gwaith. Mae Prif Weinidog Cymru wedi trafod hyn gyda Phrif Weinidog y DU a Michael Gove. Nododd Prif Weinidog Cymru ei ddisgwyliadau ynglŷn â'r ffordd y caiff profiad pobl ei ystyried, ac mae hyn yn cynnwys sicrhau bod gan y tîm ymchwilio ehangach rywun â chysylltiadau â Chymru a phrofiad a dealltwriaeth ddiweddar a pherthnasol o'i threfniadau llywodraethu. A bydd disgwyl hefyd i dîm yr ymchwiliad ddod i Gymru i glywed tystiolaeth yn uniongyrchol gan bobl yng Nghymru. Mae Prif Weinidog Cymru wedi pwysleisio pwysigrwydd cynhyrchu penodau ar Gymru yn rhan o'r adroddiad hwnnw, fel y gall pobl fyfyrio'n dryloyw ar yr hyn a ddigwyddodd yng Nghymru a dod i gasgliadau.
Rydym yn disgwyl y bydd pobl yn cael cyfle i roi sylwadau ar gylch gorchwyl yr ymchwiliad yn y flwyddyn newydd, cyn iddynt gael eu cwblhau'n derfynol. Mae Prif Weinidog Cymru wedi cyfarfod â Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru ddwywaith i glywed yn uniongyrchol ganddynt, a chynhelir cyfarfod arall yn y flwyddyn newydd. Mae'n awyddus i'r grŵp rannu eu syniadau am y ffordd orau o sicrhau bod profiadau pobl o'r pandemig yn cael eu cynnwys yn rhan o'r ymchwiliad. Bydd ymchwiliad y DU yn dechrau yn y gwanwyn, ar adeg pan fydd y pandemig yn dal i fod gyda ni, ond rwy'n falch fod Llywodraeth y DU wedi ymgynghori â Phrif Weinidog Cymru cyn cyhoeddi penodiad y Farwnes Heather Hallett yn gadeirydd ymchwiliad y DU i COVID heddiw. A gwyddom fod ganddi hanes o fod yn sensitif i Lywodraethau datganoledig yn y Deyrnas Unedig drwy ei hymwneud â Gogledd Iwerddon.
Mae ymddangosiad yr amrywiolyn omicron, ynghyd â chyfraddau uchel o achosion yn barhaus, yn golygu bod ein ffocws yn parhau ar ymateb i'r argyfwng presennol a chadw Cymru'n ddiogel. Rwy'n gwahodd yr Aelodau i gefnogi ein gwelliannau i'r cynnig. Diolch, Lywydd.
Galwaf nawr ar Andrew R.T. Davies i ymateb i'r ddadl. Andrew R.T. Davies.
I now call on Andrew R.T. Davies to reply to the debate. Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer, and could I thank everyone who's contributed in the debate this afternoon? We make no apologies for bringing this debate again before the Senedd, as Russell George in his opening remarks made it quite clear that the Welsh Conservatives have been championing this cause for the last 18 months or so. It is vital that Wales has its own independent inquiry, and if I could use the words of the Minister herself from yesterday's contributions in the health statement that she put forward on testing and booster vaccine roll-out here in Wales, she actually said,
'I don't know where people are getting that idea that we are doing this in the same way as in England. We're not.'
And that is the key thing here. Wales has taken a separate road on many issues, as has been highlighted in many contributions this afternoon: Laura Anne Jones talking about the life-changing decisions that various Ministers have taken; Rhun ap Iorwerth saying that it shouldn't be a chapter in a UK inquiry; Delyth Jewell and Heledd Fychan highlighting, in Heledd's case, the number of deaths in the South Wales Central area, but, in Delyth's case, the particular issue over care homes and discharges into care homes. These are issues that cannot be just dealt with in a wider UK inquiry. They need to be looked at specifically in a Welsh context, because the decisions were taken by Welsh Ministers.
And I think what's really telling today as well—and I think it's a bit disappointing to say the least, if not upsetting—is that not one single Labour Member contributed to this debate. I can think of no other event at all that has happened in my lifetime that has had such an impact on life in Wales, in the UK, and across the globe. Thankfully, I'm not old enough to have been around when the world wars were on, or any major impacts like that, but this pandemic has touched every corner of the globe, every corner of the United Kingdom, and every part of Wales. And for the 9,000 people who have tragically lost their lives, the families that are left behind do deserve answers. They deserve answers to serious questions they want to put over the way that the issues were dealt with at care homes, in hospitals, or just in the wider community.
I thought the point that Gareth made in particular around the First Minister's actions when it came to face coverings, when it was said by the First Minister himself that they weren't even on the bottom of his list—they weren't even on his list at that time, back last summer. These things are easily forgotten, but actions were slow to come forward that we take for granted now, and Gareth highlighted that in his contribution. Janet, in particular, highlighted the five-mile rule and the impact on rural communities, and then she went on to address the issues around the missing letters that went astray for people who were shielding at the very outset of the pandemic. These are all areas that an inquiry, held under the Inquiries Act 2005, could deal with, because let's not forget, this would be politicians agreeing to set it up, but once it was set up, it would be governed by the Inquiries Act, which is very, very specific in the way the terms of references would be drawn up and the way the chairman would act.
I do welcome that Boris Johnson has announced today the appointment of the UK chair. That is a vital part of the deal—the deal that the UK Prime Minister made when he said he would set up such an inquiry, and he is sticking to that deal. But I cannot, for the life of me, understand why the First Minister, and the Labour Government, and indeed the Labour Party, I assume—with the noble exception of Chris Evans, the Member of Parliament for Islwyn, who believes that we should have a public inquiry—ultimately are standing out from allowing this public inquiry to happen. It is vital that the 9,000 people who have sadly died in this pandemic's families get the answers they require. It was made perfectly clear at the time that there would be an inquiry at the outset, and many of us, as was highlighted by the contributions that have been made this afternoon, genuinely believed that that was going to be a Wales-wide public inquiry, rather than a UK-wide one on its own.
Scotland have proven that it can be done in the context of a Scottish/UK relationship. As a proud unionist, I want to see that UK-wide inquiry, but as a devolutionist as well, I fully understand that decisions have been taken here in Wales that are specific to Wales. The broad consortium that has come together to call for this inquiry—from the older person's commissioner to Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru, to the Institute of Welsh Affairs, a broad consensus of Welsh society—has highlighted the importance that what has been the most traumatic period in most people's lives is genuinely tested under the microscope of an independent inquiry. I do hope that Members of all political persuasions tonight will endorse the Conservative motion that's before them. I referenced Chris Evans, the Labour Islwyn Member of Parliament. I couldn't put this better myself. He said:
'I don’t think this is a political issue, it's a moral issue.'
We have a moral responsibility to make sure that a public inquiry does come forward. I hope the more free-thinking Labour backbenchers join in Chris Evans's thinking and look to their moral fortitude and vote with the Conservatives and Plaid Cymru and the Liberal Democrats tonight, to bring forward that independent inquiry. As I said before, the health Minister summed it up perfectly yesterday in her remarks when she said, 'We aren't England. We're not doing it the way England are doing it.' So, let's test what the Welsh Government did. Let's test those impacts. Let's build the safety measures in place for future pandemics, and make sure we build a better Wales, so that we can stand up to the rigours and the challenges that we might face in the future. Let's vote for this motion tonight. I urge all Members to allow that public inquiry to happen, so that we can do justice for the bereaved here in Wales.
Diolch, Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl y prynhawn yma? Nid ydym yn ymddiheuro am ddod â'r ddadl hon gerbron y Senedd eto, gan fod Russell George wedi dweud yn gwbl glir yn ei sylwadau agoriadol fod y Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn hyrwyddo'r achos hwn dros y 18 mis diwethaf. Mae'n hanfodol fod Cymru'n cael ei hymchwiliad annibynnol ei hun, ac os caf ddefnyddio geiriau'r Gweinidog ei hun o gyfraniadau ddoe yn y datganiad iechyd a gyflwynodd ar brofion a chyflwyno'r brechlyn atgyfnerthu yma yng Nghymru, yr hyn a ddywedodd oedd,
'Dwi ddim yn gwybod o ble mae pobl yn cael y syniad ein bod ni'n ei wneud e yn y ffordd maen nhw yn Lloegr. Dŷn ni ddim.'
A dyna'r peth allweddol yma. Mae Cymru wedi dilyn trywydd gwahanol ar lawer o faterion, fel y nodwyd mewn llawer o gyfraniadau y prynhawn yma: Laura Anne Jones yn sôn am y penderfyniadau sy'n newid bywydau y mae gwahanol Weinidogion wedi'u gwneud; Rhun ap Iorwerth yn dweud na ddylai Cymru fod yn bennod mewn ymchwiliad ar gyfer y DU; Delyth Jewell a Heledd Fychan yn tynnu sylw, yn achos Heledd, at nifer y marwolaethau yn ardal Canol De Cymru, ond yn achos Delyth, y mater penodol ynghylch cartrefi gofal a rhyddhau i gartrefi gofal. Mae'r rhain yn faterion na ellir ymdrin â hwy'n unig mewn ymchwiliad ehangach ar gyfer y DU. Mae angen edrych arnynt yn benodol yng nghyd-destun Cymru, oherwydd fe wnaed y penderfyniadau gan Weinidogion Cymru.
A chredaf mai'r hyn sy'n dweud cyfrolau heddiw hefyd—a chredaf ei fod braidd yn siomedig a dweud y lleiaf, os nad yn peri gofid—yw nad oes yr un Aelod Llafur wedi cyfrannu at y ddadl hon. Ni allaf feddwl am unrhyw ddigwyddiad arall yn fy oes i sydd wedi cael cymaint o effaith ar fywyd yng Nghymru, yn y DU, ac ar draws y byd. Diolch byth, nid wyf yn ddigon hen i gofio'r rhyfeloedd byd, nac unrhyw ddigwyddiadau mawr fel yna, ond mae'r pandemig hwn wedi cyffwrdd â phob cwr o'r byd, pob cornel o'r Deyrnas Unedig, a phob rhan o Gymru. Ac i'r 9,000 o bobl sydd wedi colli eu bywydau, mae'r teuluoedd a adawyd ar ôl yn haeddu atebion. Maent yn haeddu atebion i gwestiynau difrifol y maent eisiau eu gofyn am y ffordd yr ymdriniwyd â materion mewn cartrefi gofal, mewn ysbytai, a'r gymuned ehangach.
Ar y pwynt a wnaeth Gareth yn enwedig ynghylch gweithredoedd y Prif Weinidog mewn perthynas â gorchuddion wyneb, pan ddywedodd y Prif Weinidog ei hun nad oeddent ar waelod ei restr hyd yn oed—nid oeddent ar ei restr o gwbl ar y pryd hyd yn oed, yr haf diwethaf. Mae'n hawdd anghofio'r pethau hyn, ond roedd y camau a gymerwn yn ganiataol yn awr yn araf yn cael eu gweithredu, a thynnodd Gareth sylw at hynny yn ei gyfraniad. Nododd Janet, yn arbennig, y rheol pum milltir a'r effaith ar gymunedau gwledig, ac yna aeth ymlaen i sôn am y problemau gyda'r llythyrau a aeth ar goll i bobl a oedd yn gwarchod ar ddechrau'r pandemig. Mae'r rhain i gyd yn feysydd y gallai ymchwiliad ymdrin â hwy o dan Ddeddf Ymchwiliadau 2005, oherwydd gadewch inni beidio ag anghofio, gwleidyddion fyddai'n cytuno i sefydlu'r ymchwiliad, ond wedi ei sefydlu, byddai'n cael ei lywodraethu gan y Ddeddf Ymchwiliadau, sy'n benodol iawn yn y ffordd y byddai'r cylch gorchwyl yn cael ei lunio a'r ffordd y byddai'r cadeirydd yn gweithredu.
Rwy'n croesawu'r ffaith bod Boris Johnson wedi cyhoeddi penodiad cadeirydd y DU heddiw. Mae hynny'n rhan hanfodol o'r fargen—y fargen a wnaeth Prif Weinidog y DU pan ddywedodd y byddai'n sefydlu ymchwiliad o'r fath, ac mae'n glynu wrth y fargen honno. Ond ni allaf ddeall yn fy myw pam y mae Prif Weinidog Cymru, a'r Llywodraeth Lafur, ac yn wir y Blaid Lafur, rwy'n tybio—ac eithrio Chris Evans, Aelod Seneddol Islwyn, sy'n credu y dylem gael ymchwiliad cyhoeddus—yn y bôn yn gwrthod gadael i'r ymchwiliad cyhoeddus hwn ddigwydd. Mae'n hanfodol fod teuluoedd y 9,000 o bobl sydd wedi marw yn y pandemig hwn yn cael yr atebion y maent yn gofyn amdanynt. Fe'i gwnaed yn gwbl glir ar y pryd y byddai ymchwiliad yn cael ei gynnal, ac roedd llawer ohonom, fel y nodwyd yn y cyfraniadau a wnaed y prynhawn yma, yn credu'n wirioneddol y byddai hwnnw'n ymchwiliad cyhoeddus i Gymru, yn hytrach nag ymchwiliad i'r DU gyfan yn unig.
Mae'r Alban wedi profi y gellir ei wneud yng nghyd-destun perthynas yr Alban/y DU. Fel unoliaethwr balch, rwyf eisiau gweld ymchwiliad ledled y DU, ond fel datganolwr hefyd, rwy'n deall yn iawn fod penderfyniadau wedi'u gwneud yma yng Nghymru sy'n benodol i Gymru. Mae'r consortiwm eang sydd wedi dod at ei gilydd i alw am yr ymchwiliad hwn—o'r comisiynydd pobl hŷn i Covid-19 Bereaved Families for Justice Cymru, i'r Sefydliad Materion Cymreig, consensws eang o'r gymdeithas yng Nghymru—wedi tynnu sylw at ba mor bwysig yw hi fod y cyfnod mwyaf trawmatig ym mywydau'r rhan fwyaf o bobl yn cael ei brofi'n iawn o dan ficrosgop ymchwiliad annibynnol. Rwy'n gobeithio y bydd Aelodau o bob plaid wleidyddol heno yn cymeradwyo cynnig y Ceidwadwyr sydd ger eu bron. Cyfeiriais at Chris Evans, Aelod Seneddol Llafur Islwyn. Ni allwn ei roi yn well fy hun. Dywedodd:
'Nid wyf yn credu mai mater gwleidyddol yw hwn, mater moesol ydyw.'
Mae gennym gyfrifoldeb moesol i sicrhau bod ymchwiliad cyhoeddus yn cael ei gynnal. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau Llafur mwy eangfydig ar y meinciau cefn yn cytuno â meddylfryd Chris Evans ac yn dangos eu cryfder moesol drwy bleidleisio gyda'r Ceidwadwyr a Phlaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol heno dros gyflwyno'r ymchwiliad annibynnol. Fel y dywedais o'r blaen, crynhodd y Gweinidog iechyd y cyfan yn berffaith ddoe yn ei sylwadau pan ddywedodd, 'Nid Lloegr ydym ni. Nid ydym yn ei wneud yn yr un ffordd â Lloegr.' Felly, gadewch inni brofi'r hyn a wnaeth Llywodraeth Cymru. Gadewch inni brofi'r effeithiau hynny. Gadewch inni adeiladu'r mesurau diogelwch ar gyfer clefydau pandemig yn y dyfodol, a sicrhau ein bod yn adeiladu Cymru well, fel y gallwn wrthsefyll y llymder a'r heriau y gallem eu hwynebu yn y dyfodol. Gadewch inni bleidleisio dros y cynnig hwn heno. Rwy'n annog yr holl Aelodau i ganiatáu i'r ymchwiliad cyhoeddus hwnnw ddigwydd, fel y gallwn sicrhau cyfiawnder i'r bobl sy'n galaru yma yng Nghymru.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Gallwch ddangos drwy—. [Gwrthwynebiad.] Dwi'n gweld gwrthwynebiad. Felly, fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? You can indicate by—. [Objection.] I see that there is an objection. So, we will defer voting on this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Rŷm ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio nawr, felly fe fyddwn ni'n cymryd toriad byr er mwyn paratoi ar gyfer y bleidlais honno yn dechnegol. Toriad byr, felly.
We do now reach voting time, so we will take a short break to prepare for the vote. So, a short break.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:19.
Plenary was suspended at 17:19.
Ailymgynullodd y Senedd am 17:23, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 17:23, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni, felly, yn cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar ddadl gan Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 ar y broses gydsyniad deddfwriaethol. Dwi'n galw am bleidlais, felly, ar y cynnig a gyflwynwyd yn enwau Rhys ab Owen, Alun Davies, Heledd Fychan a Jane Dodds. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 22, 19 yn ymatal ac 15 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn.
That brings us to voting time. The first vote this afternoon is on the Member debate under Standing Order 11.21 on the legislative consent process. I call for a vote on the motion tabled in the names of Rhys ab Owen, Alun Davies, Heledd Fychan and Jane Dodds. Open the vote. Close the vote. In favour 22, 19 abstentions and 15 against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 6. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) – Y broses cydsyniad deddfwriaethol: O blaid: 22, Yn erbyn: 15, Ymatal: 19
Derbyniwyd y cynnig
Item 6. Member Debate under Standing Order 11.21(iv) – The legislative consent process: For: 22, Against: 15, Abstain: 19
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r pandemig COVID-19 yng Nghymru. Rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, neb yn ymatal, 28 yn erbyn. Felly, mae'r bleidlais yn gyfartal. Fel sy'n ofynnol o dan Reol Sefydlog 6.20, dwi'n arfer fy mhleidlais fwrw i bleidleisio yn erbyn y cynnig. Felly, canlyniad y bleidlais yw bod 28 o blaid, neb yn ymatal, a 29 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i wrthod.
The next vote is on the Welsh Conservatives debate on an independent public inquiry into the COVID-19 pandemic in Wales. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 28, no abstentions, 28 against. Therefore, the vote is tied. As required under Standing Order 6.20, I exercise my casting vote to vote against the motion. The result of the vote, therefore, is that there were 28 in favour, no abstentions, and 29 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig – Ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i bandemig COVID-19 yng Nghymru (Cynnig heb ei ddiwygio): O blaid: 28, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y cynnig
Item 8. Welsh Conservatives debate – An independent public inquiry into the COVID-19 pandemic in Wales (Motion without amendment) : For: 28, Against: 28, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Motion has been rejected
Mae hynny'n golygu ein bod ni'n mynd ymlaen at bleidlais ar welliant 1 yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, neb yn ymatal, 28 yn erbyn. Felly, dwi'n arfer fy mhleidlais fwrw i bleidleisio yn erbyn y gwelliant, o dan Reol Sefydlog 6.20. Felly, mae'r gwelliant hefyd wedi'i golli o 29 pleidlais i 28, sy'n golygu bod y gwelliant a'r cynnig heb eu derbyn, ac felly does dim wedi'i dderbyn.
That brings us to a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 28, no abstentions, 28 against. Therefore, I exercise my casting vote to vote against the motion, in accordance with Standing Order 6.20. Therefore, the amendment is not agreed by 29 votes to 28, which means that the motion and the amendment have been rejected, and therefore nothing has been agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 28, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 8. Welsh Conservatives debate - Amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 28, Against: 28, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Dyna ni ddiwedd ar ein gwaith am y flwyddyn eleni, o bosib. Pob dymuniad da i chi i gyd, fel Aelodau—. Ond, ar y weithred olaf honno, dwi'n anghywir. Nid dyna ddiwedd ein gwaith ni am y flwyddyn. Mae'r ddadl fer dal i'w chynnal.
That concludes our work for this year, possibly. All the best to you all, as Members—. But, I am wrong, of course. That doesn't bring our work for the year to an end. We do have the short debate.
I'r rhai ohonoch chi sy'n gadael, pob dymuniad da ichi am y Nadolig. I'r rhai ohonoch chi sy'n aros i glywed y ddadl fer, yna fe fyddwn ni yn symud ymlaen at y ddadl fer honno, yn enw Mike Hedges.
For those of you who are leaving, I wish you a happy Christmas. For those of you who are staying to listen to the short debate, we will move to that debate, and I call on Mike Hedges.
Thank you, Presiding Officer. There is a community of interest throughout the Swansea bay city region. Swansea was the largest city in western Europe to be a recipient of objective 1 funding. I have no pride in that whatsoever. Throughout the region, we have Port Talbot with steel, Llanelli with tinplate, Pembrokeshire with energy, Carmarthenshire with agriculture and Swansea with major Government services such as the DVLA. The area has Swansea University and the University of Wales Trinity St David on several sites. So, why is it relatively poor? The cause, as with everywhere that is relatively poor, is too many people working irregular hours on the minimum wage.
I welcome the Swansea bay city deal, and I congratulate the councils, the Welsh and Westminster Governments for their support for this deal. While helpful, this will not transform the economy. If the Swansea bay region is to have a successful, vibrant and thriving economy, we need to concentrate on key growth areas and support those industries with grants, incentives and other help. We can no longer hope that offering companies more than anywhere else to bring a branch factory will develop our economy, especially as most of these branch factories close down in a very short time.
Although everyone will have different ideas on which sectors to support, it’s my belief that we must concentrate on supporting and nurturing the life sciences, ICT, creative industries, advanced manufacturing and professional services. The evidence also tells us that businesses in the life sciences sector can grow very quickly in a global market, with the rewards for success being huge. This means that a small number of successful businesses in the life sciences industry have the power and potential to generate great economic value for the city region, creating well-paid jobs.
Professional and financial services are, however, sectors where Wales, particularly outside Cardiff, remains weak or very weak. We need to develop our professional services and use the flourishing university sector to generate employment in the area. In the 1970s and 1980s, Swansea University was at the forefront of finite element analysis, yet Wales generated very little, if any, benefit from it. Professional services in finance and engineering can generate high salaries and also produce clusters of related activity. We have a major and well-respected insurance company in the area, but we desperately need to attract and support more high-value and high-wage employment in the financial sector.
One key industry that is not geographically constrained, and has the ability to generate huge wealth, is ICT. There is a tendency for ICT companies to cluster, not just in Cambridge and Silicon Valley, but around other university cities, and around places like Leamington Spa. With the quality of ICT graduates being produced in the Welsh universities, it has to be a severe disappointment that Wales has a lower proportion of its population working for ICT companies than the rest of the UK. Developing an economy is about developing and promoting high-value economic sectors. We will not develop a successful economy and high gross value added on low pay and seasonal work. We, therefore, need a strategy for each of these targeted growth sectors.
Diolch, Lywydd. Ceir cymuned fuddiant ledled dinas-ranbarth bae Abertawe. Abertawe oedd y ddinas fwyaf yng ngorllewin Ewrop i dderbyn cyllid amcan 1. Nid yw hynny'n destun balchder i mi o gwbl. Drwy'r rhanbarth, mae gennym Bort Talbot gyda dur, Llanelli gyda thunplat, sir Benfro gydag ynni, sir Gaerfyrddin gydag amaethyddiaeth ac Abertawe gyda gwasanaethau mawr y Llywodraeth fel y DVLA. Mae gan yr ardal Brifysgol Abertawe a Phrifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant ar sawl safle. Felly, pam fod yr ardal yn gymharol dlawd? Yr achos, fel ym mhob man sy'n gymharol dlawd, yw gormod o bobl yn gweithio oriau afreolaidd ar yr isafswm cyflog.
Rwy'n croesawu bargen ddinesig bae Abertawe, ac rwy'n llongyfarch y cynghorau a Llywodraethau Cymru a San Steffan am eu cefnogaeth i'r fargen hon. Er ei bod yn ddefnyddiol, ni fydd hyn yn trawsnewid yr economi. Os yw rhanbarth bae Abertawe am gael economi lwyddiannus, fywiog a ffyniannus, mae angen inni ganolbwyntio ar feysydd twf allweddol a chefnogi'r diwydiannau hynny gyda grantiau, cymhellion a chymorth arall. Ni allwn obeithio mwyach y bydd cynnig mwy nag unrhyw le arall i gwmnïau ddod â ffatri gangen yn datblygu ein heconomi, yn enwedig gan fod y rhan fwyaf o'r ffatrïoedd cangen hyn yn cau mewn cyfnod byr iawn.
Er y bydd gan bawb syniadau gwahanol ar ba sectorau i'w cefnogi, rwy'n credu bod yn rhaid inni ganolbwyntio ar gefnogi a meithrin y gwyddorau bywyd, TGCh, diwydiannau creadigol, gweithgynhyrchu uwch a gwasanaethau proffesiynol. Mae'r dystiolaeth hefyd yn dweud wrthym y gall busnesau yn y sector gwyddorau bywyd dyfu'n gyflym iawn mewn marchnad fyd-eang, ac mae'r gwobrau am lwyddiant yn enfawr. Mae hyn yn golygu bod gan nifer fach o fusnesau llwyddiannus yn y diwydiant gwyddorau bywyd bŵer a photensial i gynhyrchu gwerth economaidd mawr i'r ddinas-ranbarth, gan greu swyddi sy'n talu'n dda.
Fodd bynnag, mae gwasanaethau proffesiynol ac ariannol yn sectorau lle mae Cymru, yn enwedig y tu allan i Gaerdydd, yn parhau i fod yn wan neu'n wan iawn. Mae angen inni ddatblygu ein gwasanaethau proffesiynol a defnyddio'r sector prifysgolion sy'n ffynnu i gynhyrchu cyflogaeth yn yr ardal. Yn y 1970au a'r 1980au, roedd Prifysgol Abertawe ar flaen y gad ym maes dadansoddi elfennau cyfyngedig, ac eto ychydig iawn o fudd a gafodd Cymru o hynny, os o gwbl. Gall gwasanaethau proffesiynol ym maes cyllid a pheirianneg gynhyrchu cyflogau uchel yn ogystal â chlystyrau o weithgarwch cysylltiedig. Mae gennym gwmni yswiriant mawr ac uchel ei barch yn yr ardal, ond mae gwir angen inni ddenu a chefnogi mwy o gyflogaeth gwerth uchel ar gyflogau uchel yn y sector ariannol.
Un diwydiant allweddol nad yw wedi'i gyfyngu'n ddaearyddol, ac sydd â'r gallu i gynhyrchu cyfoeth enfawr, yw TGCh. Mae tuedd i gwmnïau TGCh glystyru, nid yn unig yng Nghaergrawnt a Silicon Valley, ond o amgylch dinasoedd prifysgol eraill, ac o amgylch lleoedd fel Leamington Spa. Gydag ansawdd y graddedigion TGCh a gynhyrchir ym mhrifysgolion Cymru, mae'n siom ddifrifol fod gan Gymru gyfran is o'i phoblogaeth yn gweithio i gwmnïau TGCh na gweddill y DU. Mae datblygu economi yn ymwneud â datblygu a hyrwyddo sectorau economaidd gwerth uchel. Ni fyddwn yn datblygu economi lwyddiannus a gwerth ychwanegol gros uchel ar gyflogau isel a gwaith tymhorol. Felly, rydym angen strategaeth ar gyfer pob un o'r sectorau twf a dargedir.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
I’d like to compare Swansea to its equivalent, Aarhus, which is the second-largest city in Denmark, and Mannheim, which is its twin city in Germany. The economic data for the two areas makes interesting but, as a Swansea bay resident, depressing reading. In Mannheim metropolitan region, its GVA is 147 per cent of the European average, but in Mannheim city, it’s 210 per cent, compared to that of the Swansea metropolitan area on 75 per cent and the Swansea local authority area on 79 per cent.
What does Mannheim do differently, and can Swansea learn from its twin city? The city of Mannheim has been referred to as the first smart city, where they have been successful in connecting each household within the city to a smart energy network; bus stops state when the next bus is arriving, and have signs indicating where traffic jams are. Furthermore, in both the city and region, you are able to reach everything simply via bus, tram or train.
Mannheim university is one of the leading research institutions within Germany, and plays a key role in its economy. The research institution of the university closely collaborates with a number of national and international partners. Some examples are the Mannheim Centre for European Social Research and the Mannheim Centre for European Economic Research. Mannheim Business School is Germany’s number one business school, offering world-class management education. An institution affiliated with the university is the Mannheim Center for Entrepreneurship and Innovation, which provides a founder and incubator platform for students, young entrepreneurs and investors. The metropolitan region is more and more becoming a draw for multimedia and high-tech services. The above helps explain why Mannheim was ranked eleventh in the top 15 of the most inventive cities worldwide.
The city is also home to major international corporations: ABB, IBM, Roche, Unilever. Also there are numerous emerging medium-sized companies, which have the capacity to grow. The creative industries are firmly established, with the famous Mannheimer Schule and the national theatre.
Mannheim also has a long-standing cultural tradition, and the Popakademie—Germany’s first university for pop music and music business—is internationally renowned. There is also the atelier of the fashion designer Dorothee Schumacher, and her creations are presented at international fashion weeks. With the aim of contributing to an environment where many more creative businesses can arise, mg: mannheimer gründungszentren supports business founders. The centre advises during the foundation process, provides office space, and helps start-up companies overcome the challenges they face.
I believe the role the university plays in supporting the development of start-up companies is crucial to the prosperity of the area, and also the idea of having key industrial sectors and supporting them, building on local expertise and areas where expertise has been developed over several years. Whist Swansea cannot replicate everything in Mannheim, building on the universities, especially the bay campus, to generate start-up companies via a centre for entrepreneurship and innovation would be a substantial step forward. Mannheim has made progress on energy and connectivity—two areas that Swansea bay city region can benefit from. Finally, building on the creative industries already in the region would help take the Swansea bay city region forward. And can I just remind people, yet again, that the computer games industry is bigger than the music industry and the film industry combined?
Aarhus is the second-largest city by population in Denmark, compared to Swansea, the second-largest city in Wales. Greater Aarhus is a major player in the global wind-energy market. It’s home to some of the world’s biggest manufacturers of wind turbines. Why? Because it was there first. Those countries and those areas, which were there at the beginning of industries, such as wind turbines, are the ones who get the most benefit from it, and it’s one of the reasons why I’m so keen on the Swansea bay tidal lagoon.
Aarhus University is a university founded in 1928 and is Denmark’s largest, with 44,500 students, which is approximately twice that of Swansea. But Swansea is also a research-led university, so the challenge is to grow the university, both in student numbers and in world ranking. Progress on both has been made in recent years, with the bay campus being built, but there's still an opportunity for growth in numbers and improving on its world ranking.
The largest research park in Aarhus is INCUBA science park, focused on IT and biomedical research—another two areas I mentioned at the very beginning and throughout this discussion. The organisation is owned partly by Aarhus University and partly by private investors, and aims to foster close relationships between public institutions and start-up companies. IT and biomedical research are two of the current growth areas around the world. Aarhus knows that. They're areas that the Swansea city region is looking to develop. The aim is to place the region at the forefront of life science innovation, and to be recognised as a destination of choice for global investment and enterprise in the field of life science and well-being. But we can grow our own as well.
Both Aarhus and Cambridge—with its Silicon Fen created in 1970, when a science park was formed by Trinity and other Cambridge colleges—show that a research park needs to be led by the university. And I'm very pleased with the work being done in north Wales at the moment, but I'd like it down here as well. There is the opportunity to produce a research park in the Swansea bay city region, but it has to have university support as well as local and Welsh Government help.
Aarhus is the centre of Arla Foods, the largest producer of dairy products in Scandinavia and the fourth largest dairy company in the world. Arla has three major brands: Arla, Lurpak and Castello cheese, which are sold worldwide. I just ask people if they can name any other brand that's made in Wales, not just in south Wales, which, if I went to a shop in Germany, or I went to a shop in France or Spain, I would find the Welsh equivalent of Lurpak, Arla and Castello cheese.
An area of growth must be to process more of the food locally and to get more of the economic benefit of processing the food as well of the benefit of producing it. Whilst no two cities are the same, especially when they're in different countries, and Aarhus's success rests on more than the above, it gives an indication of the direction of travel to have an economically successful city. Whilst the council with the city deal is moving the Swansea bay city region in the right direction, economic success for the area cannot be created by the council alone, or even led by the council alone. There is a need for the universities, the Welsh Government, the Westminster Government and the private sector to work together to grow the economy.
There are five key actions that I believe are needed. The city deal must go ahead and produce the employment and economic benefits planned for it. We need to get either a centre for entrepreneurship, like Mannheim, or a development park, like Aarhus, associated with the university in Swansea, or preferably both. There is opportunity for further university growth for them to focus on innovation and commercialisation. We need to support key growth sectors. And again, as I said earlier, the computer games industry is bigger than music and films combined. Dundee have found that. For those who are familiar with Grand Theft Auto, that comes out of Dundee.
And finally, we need to improve public transport connecting the different parts of the region. We're no less skilled, no less capable than other parts of the world; what we actually need is the drive and support of the Welsh Government and the universities to take us forward. Thank you.
Hoffwn gymharu Abertawe â dinas sy'n cyfateb iddi, Aarhus, sef y ddinas fwyaf ond un yn Nenmarc, a Mannheim, sef ei gefell ddinas yn yr Almaen. Mae'r data economaidd ar gyfer y ddwy ardal yn ddiddorol, ond, fel un o drigolion bae Abertawe, yn ddigalon. Yn rhanbarth metropolitanaidd Mannheim, mae ei werth ychwanegol gros yn 147 y cant o'r cyfartaledd Ewropeaidd, ond yn ninas Mannheim, mae'n 210 y cant, o'i gymharu ag ardal fetropolitan Abertawe ar 75 y cant ac ardal awdurdod lleol Abertawe ar 79 y cant.
Beth y mae Mannheim yn ei wneud yn wahanol, ac a all Abertawe ddysgu oddi wrth ei gefell ddinas? Cyfeiriwyd at ddinas Mannheim fel y ddinas glyfar gyntaf, lle maent wedi llwyddo i gysylltu pob aelwyd yn y ddinas â rhwydwaith ynni clyfar; mae arosfannau bysiau yn nodi pryd y mae'r bws nesaf yn cyrraedd, ac mae ganddynt arwyddion sy'n nodi lleoliad tagfeydd traffig. At hynny, yn y ddinas a'r rhanbarth, gallwch gyrraedd popeth ar fws, tram neu drên.
Prifysgol Mannheim yw un o'r sefydliadau ymchwil mwyaf blaenllaw yn yr Almaen, ac mae'n chwarae rhan allweddol yn ei heconomi. Mae sefydliad ymchwil y brifysgol yn cydweithio'n agos â nifer o bartneriaid cenedlaethol a rhyngwladol, er enghraifft Canolfan Ymchwil Gymdeithasol Ewropeaidd Mannheim a Chanolfan Ymchwil Economaidd Ewropeaidd Mannheim. Ysgol Fusnes Mannheim yw ysgol fusnes fwyaf blaenllaw yr Almaen, ac mae'n cynnig addysg reoli o'r radd flaenaf. Sefydliad sy'n gysylltiedig â'r brifysgol yw Canolfan Mannheim ar gyfer Entrepreneuriaeth ac Arloesi, sy'n darparu llwyfan sefydlu a deor i fyfyrwyr, entrepreneuriaid ifanc a buddsoddwyr. Mae'r rhanbarth metropolitanaidd yn dod yn atyniad mwy a mwy i wasanaethau amlgyfrwng a thechnoleg uwch. Mae'r uchod yn helpu i egluro pam y mae Mannheim yn unfed ar ddeg yn y 15 dinas fwyaf dyfeisgar yn fyd-eang.
Mae'r ddinas hefyd yn gartref i gorfforaethau rhyngwladol mawr: ABB, IBM, Roche, Unilever. Hefyd, mae nifer o gwmnïau canolig eu maint yn datblygu, sydd â'r gallu i dyfu. Mae'r diwydiannau creadigol wedi'u sefydlu'n gadarn, gyda'r Mannheimer Schule enwog a'r theatr genedlaethol.
Mae gan Mannheim draddodiad diwylliannol hirsefydlog hefyd, ac mae'r Popakademie—prifysgol gyntaf yr Almaen ar gyfer cerddoriaeth bop a busnes cerddoriaeth—yn enwog yn rhyngwladol. Mae gweithdy'r dylunydd ffasiwn, Dorothee Schumacher, yno hefyd , a chaiff ei chreadigaethau eu cyflwyno mewn wythnosau ffasiwn rhyngwladol. Gyda'r nod o gyfrannu at amgylchedd lle gall llawer mwy o fusnesau creadigol ddatblygu, mae mg: mannheimer gründungszentren yn cefnogi sefydlwyr busnesau. Mae'r ganolfan yn cynghori yn ystod y broses sefydlu, yn darparu gofod swyddfa, ac yn helpu cwmnïau newydd i oresgyn yr heriau y maent yn eu hwynebu.
Credaf fod y rôl y mae'r brifysgol yn ei chwarae yn cefnogi datblygiad cwmnïau newydd yn hanfodol i ffyniant yr ardal, a hefyd y syniad o gael sectorau diwydiannol allweddol a'u cefnogi, gan adeiladu ar arbenigedd lleol a meysydd lle datblygwyd arbenigedd dros nifer o flynyddoedd. Er na all Abertawe efelychu popeth ym Mannheim, byddai adeiladu ar y prifysgolion, yn enwedig campws y bae, i gynhyrchu cwmnïau newydd drwy ganolfan entrepreneuriaeth ac arloesi yn gam sylweddol ymlaen. Mae Mannheim wedi gwneud cynnydd ym maes ynni a chysylltedd—dau faes y gall dinas-ranbarth bae Abertawe elwa ohonynt. Yn olaf, byddai adeiladu ar y diwydiannau creadigol sydd eisoes yn y rhanbarth yn helpu i ddatblygu dinas-ranbarth bae Abertawe. Ac a gaf fi atgoffa pobl, unwaith eto, fod y diwydiant gemau cyfrifiadurol yn fwy na'r diwydiant cerddoriaeth a'r diwydiant ffilm gyda'i gilydd?
Aarhus yw'r ddinas fwyaf ond un yn ôl poblogaeth yn Nenmarc, o'i chymharu ag Abertawe, y ddinas fwyaf ond un yng Nghymru. Mae Aarhus Fwyaf yn lleoliad pwysig yn y farchnad ynni gwynt fyd-eang. Mae'n gartref i rai o weithgynhyrchwyr tyrbinau gwynt mwyaf y byd. Pam? Oherwydd ei fod yno'n gyntaf. Y gwledydd a'r ardaloedd a oedd yno ar ddechrau diwydiannau, megis tyrbinau gwynt, yw'r rhai sy'n cael y budd mwyaf ohono, ac mae'n un o'r rhesymau pam fy mod mor gefnogol i forlyn llanw bae Abertawe.
Sefydlwyd Prifysgol Aarhus ym 1928 a hi yw'r brifysgol fwyaf yn Nenmarc, gyda 44,500 o fyfyrwyr, oddeutu dwywaith cymaint ag Abertawe. Ond mae Abertawe hefyd yn brifysgol sy'n cael ei harwain gan ymchwil, felly'r her yw tyfu'r brifysgol, o ran nifer y myfyrwyr a'i safle'n fyd-eang. Mae cynnydd wedi'i wneud ar y ddau beth yn ystod y blynyddoedd diwethaf, gydag adeiladu campws y bae, ond mae cyfle o hyd i dyfu o ran niferoedd a gwella ei safle'n fyd-eang.
Y parc ymchwil mwyaf yn Aarhus yw parc gwyddoniaeth INCUBA, sy'n canolbwyntio ar ymchwil TG a biofeddygol—dau faes arall y soniais amdanynt ar y dechrau a thrwy gydol y drafodaeth hon. Mae'r sefydliad yn eiddo yn rhannol i Brifysgol Aarhus ac yn rhannol i fuddsoddwyr preifat, a'i nod yw meithrin perthynas agos rhwng sefydliadau cyhoeddus a chwmnïau newydd. Mae ymchwil TG a biofeddygol yn ddau o'r meysydd twf presennol yn y byd. Mae Aarhus yn gwybod hynny. Maent yn feysydd y mae dinas-ranbarth Abertawe yn awyddus i'w datblygu. Y nod yw rhoi'r rhanbarth ar y blaen o ran arloesi ym maes gwyddorau bywyd, a chael ei gydnabod fel dewis gyrchfan ar gyfer buddsoddiad a menter fyd-eang ym maes gwyddorau bywyd a llesiant. Ond gallwn dyfu ein mentrau ein hunain hefyd.
Mae Aarhus a Chaergrawnt—gyda'i Ffen Silicon a grëwyd yn 1970, pan ffurfiwyd parc gwyddoniaeth gan Goleg y Drindod a cholegau eraill Caergrawnt—yn dangos bod angen i barc ymchwil gael ei arwain gan y brifysgol. Ac rwy'n falch iawn o'r gwaith sy'n cael ei wneud yng ngogledd Cymru ar hyn o bryd, ond hoffwn ei weld i lawr yma hefyd. Mae cyfle i gynhyrchu parc ymchwil yn ninas-ranbarth bae Abertawe, ond mae'n rhaid iddo gael cefnogaeth prifysgol yn ogystal â chymorth lleol a chan Lywodraeth Cymru.
Aarhus yw canolfan Arla Foods, y cynhyrchydd cynhyrchion llaeth mwyaf yn Sgandinafia a'r pedwerydd cwmni llaeth mwyaf yn y byd. Mae gan Arla dri phrif frand: Arla, Lurpak a chaws Castello, sy'n cael eu gwerthu ym mhob cwr o'r byd. Rwy'n gofyn i bobl a allant enwi unrhyw frand arall sydd wedi'i wneud yng Nghymru, nid yn unig yn ne Cymru, y byddwn, pe bawn yn mynd i siop yn yr Almaen, neu'n mynd i siop yn Ffrainc neu Sbaen, yn dod o hyd i'r hyn sy'n cyfateb yng Nghymru i Lurpak, Arla a chaws Castello.
Dylai prosesu mwy o'r bwyd yn lleol fod yn un maes twf a chael mwy o fudd economaidd o brosesu'r bwyd yn ogystal â'r fantais o'i gynhyrchu. Er nad oes dwy ddinas yr un fath, yn enwedig pan fyddant mewn gwahanol wledydd, ac er bod llwyddiant Aarhus yn dibynnu ar fwy na'r uchod, mae'n rhoi syniad o'r cyfeiriad teithio i gael dinas sy'n llwyddiannus yn economaidd. Er bod y cyngor yn symud dinas-ranbarth bae Abertawe i'r cyfeiriad cywir gyda'r fargen ddinesig, ni all y cyngor ar ei ben ei hun greu, na hyd yn oed arwain, llwyddiant economaidd ar gyfer yr ardal. Mae angen i'r prifysgolion, Llywodraeth Cymru, Llywodraeth San Steffan a'r sector preifat gydweithio i dyfu'r economi.
Credaf fod angen pum cam gweithredu allweddol. Rhaid i'r fargen ddinesig fynd yn ei blaen i gynhyrchu'r manteision i gyflogaeth a'r economi a gynlluniwyd ar ei chyfer. Mae angen inni gael naill ai canolfan entrepreneuriaeth, fel Mannheim, neu barc datblygu, fel Aarhus, yn gysylltiedig â'r brifysgol yn Abertawe, neu'r ddau os oes modd. Mae cyfle i'r brifysgol dyfu ymhellach er mwyn iddynt ganolbwyntio ar arloesi a masnacheiddio. Mae angen inni gefnogi sectorau twf allweddol. Ac eto, fel y dywedais yn gynharach, mae'r diwydiant gemau cyfrifiadurol yn fwy na cherddoriaeth a ffilmiau gyda'i gilydd. Mae Dundee wedi canfod hynny. I'r rhai sy'n gyfarwydd â Grand Theft Auto, daw hwnnw o Dundee.
Ac yn olaf, mae angen inni wella trafnidiaeth gyhoeddus sy'n cysylltu gwahanol rannau'r rhanbarth. Nid ydym yn llai medrus, nid ydym yn llai galluog na rhannau eraill o'r byd; yr hyn sydd ei angen arnom mewn gwirionedd yw ysgogiad a chefnogaeth Llywodraeth Cymru a'r prifysgolion i'n symud ymlaen. Diolch.
Galwaf ar Weinidog yr Economi i ymateb i'r ddadl—Vaughan Gething.
I call on the Minister for Economy to reply to the debate—Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to Mike Hedges for his choice of short debates, together with his opening remarks. Fascinating—I'm really interested in what Mike has had to say, and in particular the areas he's highlighted—it highlights some areas of continuing strength to build on, as well as potential new areas to look at in the future as well. And Mike has got a consistent interest in life science, the role of the university, and, of course, in not just ICT but the broader digital transformation of the economy. And I think all those things are consistent with what the Welsh Government wants to set out in our economic action plan and our deliberate approach to have more regional economic developments. And since the appointment of chief regional officers by my predecessor, Ken Skates, we've sought to foster closer and more effective collaboration with regional partners and stakeholders. And I believe that's bearing dividends, with collaboration being the key, and, actually, the growth deals have helped to bring together partners—the Welsh Government, the UK Government, and, crucially, local authorities as partners with businesses, universities and others.
We do, of course, face real challenges with both COVID and Brexit having a real impact on the economy of Wales and, indeed, the Swansea bay region. Now, up until a few weeks ago, we'd have been talking about the broad recovery following COVID—that's much more at risk now. What we do know is that with supply chains and staffing issues, they're hampering up the recovery, together with the increase in inflation, and today's figures are another reminder of that. But the OBR—the Office for Budget Responsibility, created by the Conservative Government—recognises, in its forecasts, that Brexit will double the long-running scarring effect the pandemic is likely to have on the economy. So, our changed relationship with Europe is a bigger challenge for us, and the links that Mike Hedges has highlighted, with European friends and partners, will become more important, not less. And I also think that, specifically, our links with the island of Ireland should provide real benefits to the Swansea bay region, in particular the exploitation of the economic potential, not just the renewable energy potential, of the Celtic sea.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i Mike Hedges am ei ddewis o ddadl fer, ynghyd â'i sylwadau agoriadol. Diddorol iawn—mae gennyf ddiddordeb mawr yn yr hyn y mae Mike wedi'i ddweud, ac yn enwedig y meysydd y mae wedi tynnu sylw atynt—mae'n tynnu sylw at feysydd o gryfder parhaus i adeiladu arnynt, yn ogystal â meysydd newydd posibl i edrych arnynt yn y dyfodol hefyd. Ac mae gan Mike ddiddordeb cyson mewn gwyddorau bywyd, rôl y brifysgol, ac wrth gwrs, nid yn unig TGCh ond trawsnewidiad digidol ehangach yr economi. A chredaf fod yr holl bethau hynny'n gyson â'r hyn y mae Llywodraeth Cymru am eu nodi yn ein cynllun gweithredu economaidd a'n dull bwriadol o gael datblygiadau economaidd mwy rhanbarthol. Ac ers i fy rhagflaenydd, Ken Skates, benodi prif swyddogion rhanbarthol, rydym wedi ceisio meithrin cydweithrediad agosach a mwy effeithiol â phartneriaid a rhanddeiliaid rhanbarthol. A chredaf fod hynny'n dwyn ffrwyth, gyda chydweithredu'n allweddol, ac mae'r bargeinion twf wedi helpu i ddod â phartneriaid at ei gilydd mewn gwirionedd—Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU, ac yn hollbwysig, awdurdodau lleol fel partneriaid gyda busnesau, prifysgolion ac eraill.
Wrth gwrs, rydym yn wynebu heriau gwirioneddol gyda COVID a Brexit yn cael effaith wirioneddol ar economi Cymru ac yn wir, ar ranbarth bae Abertawe. Nawr, hyd at ychydig wythnosau'n ôl, byddem wedi bod yn sôn am yr adferiad cyffredinol yn sgil COVID—mae hynny mewn llawer mwy o berygl yn awr. Yr hyn a wyddom yw bod problemau gyda chadwyni cyflenwi a staffio yn llesteirio'r adferiad, ynghyd â'r cynnydd mewn chwyddiant, ac mae ffigurau heddiw yn ein hatgoffa o hynny eto. Ond mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, a grëwyd gan y Llywodraeth Geidwadol yn cydnabod, yn ei rhagolygon, y bydd Brexit yn dyblu'r effaith niweidiol hirdymor y mae'r pandemig yn debygol o'i chael ar yr economi. Felly, mae ein perthynas wahanol ag Ewrop yn her fwy i ni, ac mae'r cysylltiadau y mae Mike Hedges wedi tynnu sylw atynt, gyda ffrindiau a phartneriaid Ewropeaidd, yn mynd i ddod yn fwy, nid yn llai, pwysig. A chredaf hefyd, yn benodol, y dylai ein cysylltiadau ag ynys Iwerddon ddarparu manteision gwirioneddol i ranbarth bae Abertawe, a manteisio ar botensial economaidd y môr Celtaidd yn arbennig, nid ei botensial o ran ynni adnewyddadwy yn unig.
We've been looking to maintain and protect businesses right across Wales, of course, including within this region. The £2.5 billion and more we've provided to support Welsh businesses during the pandemic has meant that in Swansea, over £127 million has been provided, in Neath Port Talbot, over £60 million, in Carmarthen, over £109 million and in Pembrokeshire, over £111 million from the Welsh Government to support businesses and jobs within those counties. And I'm delighted that Business Wales continues to assist businesses. When you think about this particular reason, there are hundreds of businesses that have been supported through the pandemic because of the activity of Business Wales. And that targeted approach has helped to save literally thousands of jobs.
When we look at what we're looking to do to get more people into work, our employability strategy, which I'll report back on in the new year, is a key part of highlighting the support available for individuals, particularly those who have had the greatest impact with the pandemic, and those who are furthest away from the labour market. A key factor in that will be the challenge of giving people the skills to either increase their opportunities to work, or to enter the workplace full stop. Our regional skills partnerships will be a significant pivot—a pivotal component—within the skills landscape, with the labour market intelligence they provide us, but they're also strategic partners who bring together collaborations within their regions. They directly support our regional approach, and the city and the growth deals within Wales that the Member highlighted in his speech as well.
Alongside that, of course, we've continued to develop our regional economic frameworks, and I think they are an essential part of the future for economic development in Wales. They're a vehicle to further develop the collaboration that we recognise—and the Member's highlighted a number of areas not just within the Swansea bay region—but they're part of the success story of Mannheim, of Aarhus and other European regions as well, and how we deliver with collaborative regional planning, that binds in public, private and third sector partners, with a shared vision for the regional economic future.
Now, the good news is that those regional economic frameworks are well advanced, with Welsh Government officials working with those regional partners to try to define an agreed set of economic development priorities for each region. And in the Swansea bay region, the draft framework already reflects the work that's been carried out beforehand from preparing a regional economic delivery plan for the region, and we're expecting publication of that on or before Christmas. So, I do want to place on record my thanks to all partners within the Swansea bay region for the way that they have worked constructively together, and the way that we want to continue working with them now and in the future, and the additional work that I've commissioned the OECD to do alongside that.
As well as that work on the regional economic framework, of course, we've seen that the Swansea bay deal in particular has recognised the reality that there is a viable and potentially significantly profitable new marine renewable energy sector that's part of the pilot within the Swansea bay city deal. The city deal aims to deliver over 9,000 skilled jobs—an increased GVA by £1.8 million. We're pleased that the region has made progress with the development of a portfolio project, with eight of the nine projects already up and running and proceeding. And the funding that's been released so far means that we've already given three years of the first funding, with over £54 million of the city deal programme already being out to be spent. That's really good news, because it isn't just about the money, it's the drive of enterprise and innovation that makes your partner see your return on the time that they've invested in working with each other.
And, again, the university sector have been key to this as well, exactly as Mike Hedges has pointed in other regions where they've been successful. Having a research-focused university and having research, development and innovation that involves the university sector and the private sector is key to the future of successful economic development. And I think that, actually, the Swansea bay region has much to offer in support and encouragement for the rest of Wales as well. That really is helping to deliver marine energy projects in Pembrokeshire—the Pembroke Dock marine—but also, of course, the ambitions we continue to have for lagoon technology as well. But I think, also, it highlights the opportunity that exists within the Celtic sea. The Irish Government, together with Welsh Ministers, have had constructive conversations together with the private sector, and I think there are real opportunities, not just to generate, as I've said, a greater source of renewable energy, but to generate real, significant economic opportunity in supply chains of construction, which will be a significant endeavour for us and will, inevitably, involve this sector. The research to date, with the Offshore Renewable Energy Catapult, has identified those opportunities, and I'm keen to see those taken up with partners in the Swansea bay region, together, of course, with Ministers here in our climate change department.
We will, of course, continue to work with Swansea Council to further its ambitious programme of regeneration and economic development for the city. The city deal itself has been instrumental in creating a pipeline of additional regeneration projects that, in Swansea alone, are worth over £1 billion. As Mike Hedges highlights, there are good reasons to be positive about the future for the Swansea bay region, but, more than that, there is a considerable appetite to learn from other parts of the world, including Mannheim and Aarhus, to deliver a healthier, greener and more prosperous Swansea bay region, as part of a healthier, greener and more prosperous Wales.
I look forward to carrying on these discussions with Members from across the region, including, of course, the constituency Member who has brought forward this debate today. I wish you all a very peaceful, I hope, Christmas and new year, and, if it can't be that, at least I look forward to seeing you all in the new year at some point as well. Take care.
Rydym wedi ceisio cynnal a diogelu busnesau ledled Cymru, wrth gwrs, gan gynnwys yn y rhanbarth hwn. Mae'r £2.5 biliwn a mwy a ddarparwyd gennym i gefnogi busnesau Cymru yn ystod y pandemig wedi golygu bod dros £127 miliwn wedi'i ddarparu yn Abertawe, dros £60 miliwn yng Nghastell-nedd Port Talbot, dros £109 miliwn yn sir Gaerfyrddin, a dros £111 miliwn yn sir Benfro gan Lywodraeth Cymru i gefnogi busnesau a swyddi yn y siroedd hynny. Ac rwy'n falch iawn fod Busnes Cymru yn parhau i gynorthwyo busnesau. Pan fyddwch yn meddwl am y rheswm penodol hwn, mae cannoedd o fusnesau wedi cael eu cefnogi drwy'r pandemig oherwydd gweithgarwch Busnes Cymru. Ac mae'r dull wedi'i dargedu wedi helpu i achub miloedd o swyddi yn llythrennol.
Pan edrychwn ar yr hyn rydym am ei wneud i gael mwy o bobl mewn gwaith, mae ein strategaeth cyflogadwyedd, y byddaf yn adrodd yn ôl arni yn y flwyddyn newydd, yn rhan allweddol o amlygu'r cymorth sydd ar gael i unigolion, yn enwedig y rheini yr effeithiwyd arnynt fwyaf gan y pandemig, a'r rheini sydd bellaf oddi wrth y farchnad lafur. Un ffactor allweddol yn hynny fydd yr her o roi'r sgiliau i bobl naill ai gynyddu eu cyfleoedd i weithio, neu'n syml i gyrraedd y gweithle. Bydd ein partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn elfen sylweddol—yn elfen ganolog—o fewn y tirlun sgiliau, gyda'r wybodaeth am y farchnad lafur y maent yn ei darparu i ni, ond maent hefyd yn bartneriaid strategol sy'n cysylltu cydweithrediad yn eu rhanbarthau. Maent yn cefnogi ein dull rhanbarthol yn uniongyrchol, a'r bargeinion dinesig a'r bargeinion twf yng Nghymru a nododd yr Aelod yn ei araith hefyd.
Ochr yn ochr â hynny, wrth gwrs, rydym wedi parhau i ddatblygu ein fframweithiau economaidd rhanbarthol, a chredaf eu bod yn rhan hanfodol o ddyfodol datblygu economaidd yng Nghymru. Maent yn gyfrwng i ddatblygu ymhellach y cydweithio rydym yn ei gydnabod—a thynnodd yr Aelod sylw at nifer o ardaloedd, nid rhanbarth bae Abertawe yn unig—ond maent yn rhan o lwyddiant Mannheim, Aarhus a rhanbarthau Ewropeaidd eraill hefyd, a'r modd rydym yn cyflawni gyda chynlluniau rhanbarthol cydweithredol, sy'n rhwymo partneriaid yn y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector, mewn gweledigaeth a rennir ar gyfer y dyfodol economaidd rhanbarthol.
Nawr, y newyddion da yw bod y fframweithiau economaidd rhanbarthol hynny wedi datblygu'n dda, gyda swyddogion Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r partneriaid rhanbarthol i geisio diffinio set y cytunwyd arni o flaenoriaethau datblygu economaidd ar gyfer pob rhanbarth. Ac yn rhanbarth bae Abertawe, mae'r fframwaith drafft eisoes yn adlewyrchu'r gwaith sydd wedi'i wneud ymlaen llaw o baratoi cynllun cyflawni economaidd rhanbarthol ar gyfer y rhanbarth, ac rydym yn disgwyl cyhoeddi hynny adeg y Nadolig neu cyn hynny. Felly, hoffwn gofnodi fy niolch i'r holl bartneriaid yn rhanbarth bae Abertawe am y ffordd y maent wedi gweithio'n adeiladol gyda'i gilydd, a'r ffordd rydym am barhau i weithio gyda hwy yn awr ac yn y dyfodol, a'r gwaith ychwanegol y comisiynais y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i'w wneud ochr yn ochr â hynny.
Yn ogystal â'r gwaith ar y fframwaith economaidd rhanbarthol wrth gwrs, rydym wedi gweld bod bargen bae Abertawe yn enwedig wedi cydnabod y realiti fod sector ynni adnewyddadwy morol newydd hyfyw a allai fod yn broffidiol iawn yn rhan o'r peilot ym margen ddinesig bae Abertawe. Nod y fargen ddinesig yw darparu dros 9,000 o swyddi medrus—cynnydd o £1.8 miliwn yn y gwerth ychwanegol gros. Rydym yn falch fod y rhanbarth wedi gwneud cynnydd ar ddatblygu prosiect portffolio, gydag wyth o'r naw prosiect eisoes ar waith. Ac mae'r cyllid sydd wedi'i ryddhau hyd yma yn golygu ein bod eisoes wedi rhoi tair blynedd o'r cyllid cyntaf, gyda dros £54 miliwn o raglen y fargen ddinesig eisoes allan i'w wario. Mae hynny'n newyddion da iawn, oherwydd mae'n ymwneud â mwy na'r arian yn unig, mae'n ymwneud ag ysgogi menter ac arloesedd sy'n gwneud i'ch partner weld eich elw ar yr amser y maent wedi'i fuddsoddi mewn gweithio gyda'ch gilydd.
Ac unwaith eto, mae'r sector prifysgolion wedi bod yn allweddol i hyn hefyd, yn union fel y mae Mike Hedges wedi'i nodi mewn rhanbarthau eraill lle maent wedi bod yn llwyddiannus. Mae cael prifysgol sy'n canolbwyntio ar ymchwil a chael ymchwil, datblygu ac arloesedd sy'n cynnwys y sector prifysgolion a'r sector preifat yn allweddol i ddyfodol datblygu economaidd llwyddiannus. A chredaf fod gan ranbarth bae Abertawe lawer i'w gynnig i gefnogi ac annog gweddill Cymru hefyd. Mae hynny'n helpu i gyflawni prosiectau ynni morol yn sir Benfro—môr Doc Penfro—ond hefyd wrth gwrs, yr uchelgeisiau sy'n parhau i fod gennym mewn perthynas â thechnoleg môr-lynnoedd hefyd. Ond rwy'n credu hefyd ei fod yn amlygu'r cyfle sy'n bodoli yn y môr Celtaidd. Mae Llywodraeth Iwerddon, ynghyd â Gweinidogion Cymru, wedi cael sgyrsiau adeiladol gyda'r sector preifat, a chredaf fod cyfleoedd gwirioneddol, nid yn unig i gynhyrchu, fel y dywedais, ffynhonnell fwy o ynni adnewyddadwy, ond i greu cyfle economaidd gwirioneddol, sylweddol yn y cadwyni cyflenwi ar gyfer adeiladu, a fydd yn ymdrech sylweddol i ni ac a fydd, yn anochel, yn cynnwys y sector hwn. Mae'r ymchwil hyd yma, gyda'r Catapwlt Ynni Adnewyddadwy ar y Môr, wedi nodi'r cyfleoedd hynny, ac rwy'n awyddus i weld partneriaid yn rhanbarth bae Abertawe yn manteisio ar y rheini, ynghyd â Gweinidogion yma yn ein hadran newid hinsawdd wrth gwrs.
Byddwn yn parhau i weithio gyda Chyngor Abertawe i hyrwyddo ei raglen adfywio a datblygu economaidd uchelgeisiol ar gyfer y ddinas. Mae'r fargen ddinesig ei hun wedi bod yn allweddol wrth greu ffrwd o brosiectau adfywio ychwanegol sy'n werth dros £1 biliwn yn Abertawe yn unig. Fel y mae Mike Hedges yn nodi, mae rhesymau da dros fod yn gadarnhaol am ddyfodol rhanbarth bae Abertawe, ond yn fwy na hynny, mae cryn awydd i ddysgu o rannau eraill o'r byd, gan gynnwys Mannheim ac Aarhus, i ddarparu rhanbarth bae Abertawe sy'n iachach, yn wyrddach ac yn fwy llewyrchus, yn rhan o Gymru sy'n iachach, yn wyrddach ac yn fwy llewyrchus.
Edrychaf ymlaen at barhau â'r trafodaethau hyn gydag Aelodau o bob rhan o'r rhanbarth, gan gynnwys yr Aelod etholaeth a gyflwynodd y ddadl hon heddiw wrth gwrs. Rwy'n dymuno Nadolig a blwyddyn newydd heddychlon iawn, gobeithio, i chi i gyd, ac os na all fod yn hynny, rwyf o leiaf yn edrych ymlaen at eich gweld i gyd yn y flwyddyn newydd ar ryw bwynt hefyd. Cymerwch ofal.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Before I close today's business, can I wish you all and your families a very peaceful, happy and safe Christmas and new year? I look forward to seeing you in the new year, all in good health, and I hope good health stays with you and your families during this time.
Cyn i mi gloi'r trafodion am heddiw, a gaf fi ddymuno Nadolig a blwyddyn newydd heddychlon, diogel a hapus iawn i chi i gyd a'ch teuluoedd? Edrychaf ymlaen at eich gweld yn y flwyddyn newydd yn iach, bawb ohonoch, a gobeithio y byddwch chi a'ch teuluoedd yn parhau'n iach dros y cyfnod hwn.
Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:46.
The meeting ended at 17:46.