Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

05/10/2016

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Presiding Officer (Elin Jones) in the Chair.

Prynhawn da. Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

Good afternoon. I call the National Assembly to order.

1. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a'r Seilwaith
1. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar yr agenda yw cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith. Y cwestiwn cyntaf, Leanne Wood.

Item 1 on the agenda is questions to the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, and the first question, Leanne Wood.

Trafnidiaeth Gyhoeddus

Public Transport

1. Pa waith sydd ar y gweill gan y Gweinidog i wella trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru? OAQ(5)0049(EI)

1. What work is planned by the Minister to improve public transport in Wales? OAQ(5)0049(EI)

Member
Ken Skates 13:30:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

We recognise the importance of an effective, affordable and fully integrated public transport system right across Wales. The national transport finance plan, published in July 2015, sets out investment for transport and infrastructure for services from 2015 to 2020 across all parts of Wales.

Rydym yn cydnabod pwysigrwydd system drafnidiaeth gyhoeddus effeithiol, fforddiadwy ac integredig ledled Cymru gyfan. Mae’r cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2015, yn nodi buddsoddiad ar gyfer trafnidiaeth a seilwaith ar gyfer gwasanaethau o 2015 hyd at 2020 ym mhob rhan o Gymru.

Back in 2013, the Assembly’s Enterprise and Business Committee published a report entitled ‘The Future of the Wales and Borders Rail Franchise’, and one of the key recommendations made by the committee in preparation for the next Wales and borders franchise, due to take effect in just two years’ time, is to, and I quote,

‘Develop and publish a rolling stock strategy as a matter of urgency’.

The report said that it was necessary

‘to ensure pressing decisions on rolling stock compatibility for electrification and accessibility legislation are taken in good time to avoid the increased cost and disruption’.

Can you tell us where the rolling stock strategy is, please, and, if it doesn’t exist, can you tell us what your Government’s been doing for the last three years?

Yn ôl yn 2013, cyhoeddodd Pwyllgor Menter a Busnes y Cynulliad adroddiad o’r enw ‘Dyfodol Masnachfraint Rheilffyrdd Cymru a’r Gororau’, ac un o’r argymhellion allweddol a wnaed gan y pwyllgor wrth baratoi ar gyfer y fasnachfraint nesaf ar gyfer Cymru a’r gororau, a fydd yn digwydd ymhen dwy flynedd, yw, a dyfynnaf,

‘Datblygu a chyhoeddi strategaeth cerbydau fel mater o frys’.

Roedd yr adroddiad yn dweud bod angen

‘sicrhau bod penderfyniadau pwysig ynglŷn â chydweddiad cerbydau ar gyfer trydaneiddio a deddfwriaeth hygyrchedd yn cael eu cymryd mewn da bryd i osgoi’r costau uwch a’r tarfu sy’n deillio o oedi’.

A allwch ddweud wrthym ble mae’r strategaeth cerbydau, os gwelwch yn dda, ac os nad yw’n bodoli, a allwch ddweud wrthym beth y mae eich Llywodraeth wedi bod yn ei wneud dros y tair blynedd diwethaf?

We’ve been examining the rolling stock, which of course, right across Britain, is under pressure, but we’ve been examining the rolling stock within Wales and available to Wales since that report was commissioned and completed. We’re discussing it with potential delivery partners as part of the next franchise, and also, in setting out the outputs as a novel and innovative way of designing a franchise, we expect those potential bidders to be able to meet the demands of Welsh passengers.

Now, we know that, in the last 10 years, the number of people travelling by trains in Wales has increased by more than 10 million. We also know that, in the next 15 years, there will be something in the region of 74 per cent more people travelling by rail. So, there is a very real and urgent need to address the shortfall in rolling stock, and that’s why we’ve been working with the sector and examining what it is that Welsh Government can do to ensure that there is the availability of carriages on our network.

Rydym wedi bod yn archwilio’r cerbydau, sydd o dan bwysau drwy Brydain gyfan wrth gwrs, ond rydym wedi bod yn archwilio’r cerbydau yng Nghymru a’r cerbydau sydd ar gael i Gymru ers i’r adroddiad hwnnw gael ei gomisiynu a’i gwblhau. Rydym yn trafod y mater gyda phartneriaid cyflenwi posibl fel rhan o’r fasnachfraint nesaf, ac wrth nodi’r allbynnau fel ffordd newydd a blaengar o lunio masnachfraint, rydym yn disgwyl i’r cynigwyr posibl hynny allu ateb gofynion teithwyr Cymru.

Nawr, gwyddom fod nifer y bobl sy’n teithio ar drenau yng Nghymru wedi cynyddu mwy na 10 miliwn yn ystod y 10 mlynedd diwethaf. Gwyddom hefyd, yn ystod y 15 mlynedd nesaf, y bydd oddeutu 74 y cant yn fwy o bobl yn teithio ar y rheilffyrdd. Felly, mae gwir angen mynd i’r afael â’r diffyg cerbydau ar frys, a dyna pam rydym wedi bod yn gweithio gyda’r sector ac yn archwilio beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod cerbydau ar gael ar ein rhwydwaith.

I’m sure the Cabinet Secretary will agree with me that we should seek to ensure that our public transport systems contribute to meeting our environmental goals and the growth of our green economy. What consideration has he given to how the Welsh Government’s financial support for bus services can be used to promote the widest possible use of low-carbon-emission buses?

Rwy’n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno y dylem geisio sicrhau bod ein systemau trafnidiaeth gyhoeddus yn cyfrannu at gyflawni ein nodau amgylcheddol a thwf ein heconomi werdd. Pa ystyriaeth y mae wedi ei rhoi i sut y gellir defnyddio cymorth ariannol Llywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaethau bws i hyrwyddo’r defnydd ehangaf posibl o fysiau allyriadau carbon isel?

I’d like to thank the Member for his question and say that the voluntary Welsh bus quality standard, which was published in March of this year, encourages bus operators right across Wales to introduce lower emission vehicles, especially in those areas where the quality of air that we breathe is threatened by harmful emissions where traffic congestion persists. Under that scheme, local authorities are able to prioritise lower emission vehicles under the enhanced requirements of the standards, and if they are achieved, then they can attract a premium payment available from the Welsh Government’s bus services support grant.

Hoffwn ddiolch i’r Aelod am ei gwestiwn a dweud bod safon wirfoddol ansawdd bysiau Cymru, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth eleni, yn annog cwmnïau bysiau ledled Cymru i gyflwyno cerbydau allyriadau isel, yn enwedig yn yr ardaloedd hynny lle y caiff ansawdd yr aer a anadlwn ei fygwth gan allyriadau niweidiol lle y ceir tagfeydd traffig parhaus. O dan y cynllun hwnnw, mae awdurdodau lleol yn gallu blaenoriaethu cerbydau allyriadau isel o dan ofynion estynedig y safonau, ac os caiff y safonau eu cyrraedd, gallant hawlio taliad premiwm sydd ar gael drwy grant cymorth Llywodraeth Cymru i wasanaethau bws.

Cabinet Secretary, over the summer the issue that has been raised with me by constituents is commuters being stranded on stations on the Cambrian line. The issue here is that not only are trains cancelled at short notice, but they’re cancelled at no notice. So, there are no bus services put on to help commuters stranded, and, also, the station is still demonstrating that the service is about to arrive. I wonder, Cabinet Secretary, if you are aware of this problem, and is this something that you’d be prepared to investigate?

Ysgrifennydd y Cabinet, yn ystod yr haf, un mater a ddaeth i fy sylw gan etholwyr oedd cymudwyr yn cael eu gadael heb wasanaeth trên mewn gorsafoedd ar lein y Cambrian. Nid problem ynglŷn â chanslo trenau ar fyr rybudd yn unig yw hon, ond un sy’n ymwneud â’u canslo heb unrhyw rybudd. Felly, nid oes unrhyw wasanaethau bws ar waith i helpu cymudwyr a adawyd heb wasanaeth trên er bod yr orsaf yn dal i ddangos bod y trên ar fin cyrraedd. Tybed, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych yn ymwybodol o’r broblem hon, ac a yw’n rhywbeth y byddech yn barod i edrych arno?

Yes. In fact, I met with Members from across parties on Monday in north Wales and I pledged to them to provide information from Arriva Trains Wales concerning the efforts that they are endeavouring to make to address what I think is an unacceptable summer of rail service provision. It clearly demonstrates that the current franchise is not fit for purpose, and that’s why we must ensure that the next one meets the demands of passengers in the interests of people of Wales who use that service.

Ydy. Yn wir, cyfarfûm ag Aelodau ar draws y pleidiau ddydd Llun yng ngogledd Cymru ac addewais iddynt y byddwn yn darparu gwybodaeth gan Trenau Arriva Cymru ynglŷn â’u hymdrechion i fynd i’r afael â’r hyn sydd wedi bod, yn fy marn i, yn haf o ddarpariaeth annerbyniol o ran gwasanaethau trên. Mae’n dangos yn glir nad yw’r fasnachfraint bresennol yn addas at y diben, a dyna pam y mae’n rhaid i ni sicrhau bod y nesaf yn ateb gofynion teithwyr er budd pobl Cymru sy’n defnyddio’r gwasanaeth hwnnw.

Cymorth i Fusnesau Bach

Support for Small Businesses

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gymorth i fusnesau bach yng Nghymru? OAQ(5)0052(EI)

2. Will the Minister make a statement on support for small businesses in Wales? OAQ(5)0052(EI)

Yes. Wide-ranging support is available for entrepreneurs, small and medium businesses, right across Wales, through our Business Wales service. Our absolute focus remains on supporting jobs and the economy.

Gwnaf. Mae llawer o gefnogaeth ar gael i entrepreneuriaid, busnesau bach a chanolig, ledled Cymru, drwy ein gwasanaeth Busnes Cymru. Rydym yn parhau i ganolbwyntio’n llwyr ar gefnogi swyddi a’r economi.

Thank you, Cabinet Secretary. Can I say, I was greatly encouraged by a report last week that highlighted the positive signs of growth in my own constituency of Merthyr Tydfil and Rhymney? We have a new factory—General Dynamics—at Pentrebach, bringing in 250 new jobs, high-quality jobs, into the area, and 150 new jobs to EE in Merthyr. And the report also quoted a local restaurant owner, who said,

‘Merthyr still has its rich industrial heritage, but the town is developing into a modern commercial hub, with lots to offer locals and visitors’.

That is something that I would totally agree with. However, what I think we all appreciate, Cabinet Secretary, is that, alongside new jobs from larger companies, the economic prosperity for areas like Merthyr Tydfil and Rhymney will be best secured by also encouraging new small and medium enterprises to come into the area. With the right support, such companies can become rooted in the communities and, if successful, can produce good-quality, well-paid and long-term employment. So, would the Cabinet Secretary agree with me that support to small businesses, through the extension of the small business rate relief scheme, and the launch of the growth and prosperity fund, could be key components in achieving this?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. A gaf fi ddweud fy mod wedi fy nghalonogi’n fawr gan adroddiad yr wythnos ddiwethaf a oedd yn amlygu arwyddion cadarnhaol o dwf yn fy etholaeth i, sef Merthyr Tudful a Rhymni? Mae gennym ffatri newydd—General Dynamics—ym Mhentre-bach, sy’n dod â 250 o swyddi newydd i’r ardal, swyddi o ansawdd uchel, a 150 o swyddi newydd i EE ym Merthyr. Roedd yr adroddiad hefyd yn dyfynnu perchennog bwyty lleol, a ddywedodd,

Mae cyfoeth o dreftadaeth ddiwydiannol yn parhau i fod ym Merthyr Tudful, ond mae’r dref yn datblygu i fod yn ganolbwynt masnachol modern, gyda llawer i’w gynnig i bobl leol ac ymwelwyr.

Mae hynny’n rhywbeth y byddwn yn cytuno’n gryf ag ef. Fodd bynnag, credaf ein bod i gyd yn sylweddoli, Ysgrifennydd y Cabinet, mai’r ffordd orau o sicrhau ffyniant economaidd ardaloedd fel Merthyr Tudful a Rhymni, ochr yn ochr â swyddi newydd gan gwmnïau mwy o faint, yw annog mentrau bach a chanolig newydd i ddod i’r ardal hefyd. Gyda’r cymorth cywir, gall cwmnïau o’r fath ymwreiddio yn y cymunedau, ac os ydynt yn llwyddiannus, gallant ddarparu cyflogaeth hirdymor o ansawdd uchel gyda chyflogau da. Felly, a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno y gallai cymorth i fusnesau bach, drwy ymestyn y cynllun rhyddhad ardrethi busnesau bach, a lansio’r gronfa twf a ffyniant, fod yn elfennau allweddol ar gyfer cyflawni hyn?

Yes, indeed, I would. And I’d say that, in the Member’s constituency, there have been a notable number of success stories in recent years—successes that have been driven in part by the availability of support from Welsh Government. To name but a few: Ashwood Designs, Rokel Engineering, Heighway Pinball Limited, and Elite Paper Solutions, demonstrate what can be done when the private sector works hand in hand with Welsh Government. I’m very pleased to say that we now have a record number of active enterprises headquartered here in Wales, and the latest figures show that Wales has the highest number of new businesses in more than a decade.

Now, the Welsh-Government-funded Business Wales service, which provides access to information, advice and support to both existing and start-up small and medium-sized enterprises throughout Wales, can be accessed online, via telephone, or as a face-to-face service. And a new £5 million growth and prosperity fund aims to stimulate economic growth by providing capital support to projects, to SMEs delivering job creation or safeguarding jobs, and also levers in additional investment and forms part of our business confidence plan.

The Member also rightly raises the significance of the small business rate relief scheme, which is to be extended for 2017-18, and there will be a new permanent scheme for 2018 onwards. And, thanks to this scheme, we already provide approximately £98 million in relief to businesses in this current year. Around 70 per cent of premises qualify for relief, and around half of all eligible businesses pay no rates at all.

Byddwn, yn wir. A byddwn yn dweud bod nifer nodedig o lwyddiannau wedi bod yn etholaeth yr Aelod yn ystod y blynyddoedd diwethaf—llwyddiannau a ysgogwyd yn rhannol gan gymorth sydd wedi bod ar gael gan Lywodraeth Cymru. Mae Ashwood Designs, Rokel Engineering, Heighway Pinball Limited, ac Elite Paper Solutions, i enwi ond ychydig, yn dangos beth y gellir ei wneud pan fo’r sector preifat yn gweithio law yn llaw â Llywodraeth Cymru. Rwy’n falch iawn o ddweud bod gennym bellach y nifer uchaf erioed o bencadlysoedd mentrau gweithredol yma yng Nghymru, ac mae’r ffigurau diweddaraf yn dangos y nifer uchaf o fusnesau newydd ers dros ddegawd yng Nghymru.

Nawr, gellir dod o hyd i wasanaeth Busnes Cymru, a ariennir gan Lywodraeth Cymru ac sy’n darparu gwybodaeth, cyngor a chymorth i fentrau bach a chanolig presennol a newydd ledled Cymru drwy fynd ar-lein, dros y ffôn, neu fel gwasanaeth wyneb yn wyneb. A nod cronfa twf a ffyniant newydd gwerth £5 miliwn yw ysgogi twf economaidd drwy ddarparu cymorth cyfalaf i brosiectau, i fusnesau bach a chanolig sy’n creu neu’n diogelu swyddi, ac mae hefyd yn denu buddsoddiad ychwanegol ac yn ffurfio rhan o’n cynllun hyder busnes.

Mae’r Aelod hefyd yn iawn i gyfeirio at bwysigrwydd y cynllun rhyddhad ardrethi busnesau bach, a fydd yn cael ei ymestyn ar gyfer 2017-18, a bydd cynllun parhaol newydd ar gyfer 2018 ymlaen. Diolch i’r cynllun hwn, rydym eisoes yn darparu tua £98 miliwn mewn rhyddhad ardrethi i fusnesau yn ystod y flwyddyn hon. Mae tua 70 y cant o safleoedd yn gymwys i gael rhyddhad ardrethi, ac nid yw oddeutu hanner yr holl fusnesau cymwys yn talu unrhyw ardrethi o gwbl.

Mi dynnais i sylw rhagflaenydd yr Ysgrifennydd Cabinet at broblem lle roedd busnesau bach yn mharth menter Môn yn methu â gwneud cais am ostyngiad yn eu hardrethi busnes. Roeddwn i’n ddiolchgar iawn iddi hi am gydnabod bod yna broblem ac am agor ffenest newydd ar gyfer gwneud cais am ostyngiad. Mae’n ymddangos eto rŵan bod yr un broblem yn parhau. Felly, pa fwriad sydd gan yr Ysgrifennydd Cabinet i sicrhau bod busnesau bach yn gallu manteisio ar yr hyn roedden nhw wedi disgwyl gallu manteisio arno fo o symud i barth menter, yn cynnwys, wrth gwrs, gostyngiad mewn ardrethi busnes?

I have highlighted the problem whereby businesses in the Môn enterprise zone were failing to make bids for a reduction in their business rates. I made that point to his predecessor, and I was very grateful to her for acknowledging that there was a problem and for opening a new window for making an application for a reduction. However, it appears that the problem remains. So, what intention does the Cabinet Secretary have to ensure that small businesses can take advantage of what they had expected to be able to advantage of in moving to an enterprise zone, which includes a reduction in business rates?

Well, indeed they should take advantage of this scheme, and I will endeavour to raise it not just with the local authority and their economic development unit, but also with the chair of the enterprise zone, when I next meet with them.

Wel, dylent fanteisio ar y cynllun hwn yn wir, a byddaf yn ymdrechu i’w drafod nid yn unig gyda’r awdurdod lleol a’u huned datblygu economaidd, ond hefyd gyda chadeirydd yr ardal fenter, pan fyddaf yn cyfarfod â hwy nesaf.

Cabinet Secretary, you’ll be aware that the Federation of Small Businesses Wales is calling for the creation of a Wales small business administration, which they believe will provide a better solution to fostering growth in indigenous SMEs in Wales. Can you tell us what consideration the Welsh Government has given to that specific proposal?

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn ymwybodol fod Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru yn galw am greu gweinyddiaeth ar gyfer busnesau bach Cymru, gan eu bod yn credu y bydd hynny’n darparu gwell ateb i feithrin twf busnesau bach a chanolig cynhenid ​​Cymru. A allwch ddweud wrthym pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi’i rhoi i’r cynnig penodol hwnnw?

Well, Business Wales has been incredibly successful in assisting SMEs across Wales, and does pretty much what the FSB proposes for their model. If I could just highlight the success of Business Wales, in the year to date, 3,638 individuals and businesses have been supported with business advice, and, as a result, Business Wales is on course to achieve its target of 5,000 new jobs for the year. In addition, Business Wales continues to see high levels of enquiry—something in the region of 18,000—which is driven by the refreshed service, including the Accelerated Growth Programme and the new businesses online support service. Now, that has delivered more than 8,000 new registered users.

Wel, mae Busnes Cymru wedi bod yn anhygoel o lwyddiannus yn cynorthwyo busnesau bach a chanolig ledled Cymru, gan wneud yr hyn y mae’r Ffederasiwn Busnesau Bach yn ei argymell ar gyfer eu model, fwy neu lai. Os caf dynnu sylw at lwyddiant Busnes Cymru, hyd yma eleni, mae 3,638 o unigolion a busnesau wedi cael eu cynorthwyo â chyngor busnes, ac o ganlyniad i hynny, mae Busnes Cymru ar y trywydd iawn i gyrraedd ei darged o 5,000 o swyddi newydd ar gyfer y flwyddyn. Yn ogystal, mae Busnes Cymru yn parhau i weld lefelau uchel o ymholiadau—oddeutu 18,000—sy’n cael ei hybu gan y gwasanaeth ar ei newydd wedd, gan gynnwys y Rhaglen Cyflymu Twf a’r gwasanaeth cymorth ar-lein i fusnesau newydd. Nawr, mae hynny wedi darparu dros 8,000 o ddefnyddwyr cofrestredig newydd.

Cabinet Secretary, the biggest support the Welsh Government could give to small businesses across Wales, particularly those operating on our high streets, would be to level the playing field. Large out-of-town developments and supermarkets have the advantage of ample free parking, whereas small businesses operating on our high streets do not have that luxury. What assistance can the Welsh Government offer to councils across Wales to enable them to offer some free parking in our town centres?

Ysgrifennydd y Cabinet, y gefnogaeth fwyaf y gallai Llywodraeth Cymru ei rhoi i fusnesau bach ledled Cymru, yn enwedig y rhai sy’n gweithredu ar ein stryd fawr, fyddai sicrhau chwarae teg. Mae gan ddatblygiadau mawr ac archfarchnadoedd ar gyrion y dref ddigonedd o leoedd parcio am ddim, ond nid yw’r fantais honno gan fusnesau bach sy’n gweithredu ar ein stryd fawr. Pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei gynnig i gynghorau ledled Cymru er mwyn eu galluogi i gynnig rhywfaint o barcio am ddim yng nghanol ein trefi?

It is very much an issue for local authorities to consider, but also it’s something that business improvement districts can give great consideration to. And I think, where they have been operating, there’s been considerable success, demonstrated by an increase in many cases in footfall within town centres. So, it’s very much something that local authorities and, indeed, town councils can consider as part of the way of attracting more business to their locations.

Mater i awdurdodau lleol ei ystyried yw hyn i raddau helaeth, ond mae’n rhywbeth y gall ardaloedd gwella busnes ei ystyried o ddifrif hefyd. Ac yn yr ardaloedd y maent wedi bod yn gweithredu ynddynt, credaf fod cryn lwyddiant wedi bod, a gellir gweld hynny mewn sawl achos yn y cynnydd a welwyd yn nifer yr ymwelwyr â chanol trefi. Felly, mae’n rhywbeth y gall yr awdurdodau lleol, ac yn wir, y cynghorau tref ei ystyried fel rhan o’r ffordd o ddenu rhagor o fusnes i’w lleoliadau.

A business in my constituency, AIC Steel Ltd, went into administration yesterday. With redundancy hanging over the heads of 120 workers, what assurances can the Cabinet Secretary give me, the workforce and trade unions that every avenue is being looked at to support the workers through this very difficult time?

Aeth busnes yn fy etholaeth i, AIC Steel Ltd, i ddwylo’r gweinyddwyr ddoe. Gyda’r bygythiad o ddiswyddiadau’n wynebu 120 o weithwyr, pa sicrwydd y gall Ysgrifennydd y Cabinet ei roi i mi, i’r gweithlu ac i’r undebau llafur fod pob llwybr yn cael ei ystyried i gefnogi’r gweithwyr drwy’r cyfnod anodd hwn?

Can I thank the Member for her question and say that my sympathies go to all those affected by this morning’s news? We are doing everything we can to support the entire steel industry in Wales, and we’ve previously engaged with this company. We’ve offered the company access to Welsh Government initiatives, including the apprenticeship scheme, which is run by Coleg Gwent, the knowledge transfer partnership and the Graduate Opportunities Wales scheme, as well as the Sell2Wales initiative. Despite several attempts by both my own officials and Newport City Council to meet to discuss possible avenues of support, I’m afraid to say that the company’s been reluctant to meet. Careers Wales and Jobcentre Plus are contacting the company to see what assistance can be offered. I will also be meeting with the general secretary of Unite the Union tomorrow to discuss this matter, and I’ll be contacting the administrators to urge them to liaise with the trade unions.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei chwestiwn a dweud fy mod yn cydymdeimlo â phawb yr effeithir arnynt gan y newyddion y bore yma? Rydym yn gwneud popeth a allwn i gefnogi’r diwydiant dur yng Nghymru yn ei gyfanrwydd, a buom yn ymwneud â’r cwmni hwn o’r blaen. Rydym wedi cynnig mynediad i’r cwmni at fentrau Llywodraeth Cymru, gan gynnwys y cynllun prentisiaeth a weithredir gan Goleg Gwent, y bartneriaeth trosglwyddo gwybodaeth a’r cynllun Cyfleoedd i Raddedigion Cymru, yn ogystal â’r fenter GwerthwchiGymru. Er gwaethaf sawl ymgais gan fy swyddogion a Chyngor Dinas Casnewydd i gyfarfod i drafod ffynonellau cefnogaeth posibl, rwy’n ofni nad yw’r cwmni wedi bod yn barod i gyfarfod. Mae Gyrfa Cymru a Canolfan Byd Gwaith yn cysylltu â’r cwmni i weld pa gymorth y gellir ei gynnig. Byddaf hefyd yn cyfarfod ag ysgrifennydd cyffredinol undeb Unite yfory i drafod y mater hwn, a byddaf yn cysylltu â’r gweinyddwyr i’w hannog i gysylltu â’r undebau llafur.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr i lefarwyr y pleidiau, ac yn gyntaf yr wythnos yma, llefarydd UKIP, David Rowlands.

Questions now from the party spokespeople, and first of all this week, UKIP spokesperson, David Rowlands.

Diolch, Lywydd. Will the Cabinet Secretary update us on the latest position with regard to the Circuit of Wales project?

Diolch, Lywydd. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y sefyllfa ddiweddaraf mewn perthynas â phrosiect Cylchffordd Cymru?

Yes. Discussions are ongoing between the Circuit of Wales and my officials.

Gwnaf. Mae trafodaethau yn parhau rhwng Cylchffordd Cymru a fy swyddogion.

Okay. I understand that a petition has been handed to the Secretary from local constituents demanding some movement by the Government. Can the Cabinet Secretary comment on this?

Iawn. Deallaf fod deiseb wedi’i chyflwyno i’r Ysgrifennydd gan etholwyr lleol yn mynnu rhywfaint o symud gan y Llywodraeth. A all Ysgrifennydd y Cabinet roi sylwadau ar hyn?

Yes. We’ve received the petition from the Petitions Committee, which my officials have viewed, and we have responded to the Chair of the Petitions Committee, as requested.

Gallaf. Rydym wedi cael y ddeiseb gan y Pwyllgor Deisebau, ac mae fy swyddogion wedi’i gweld, ac rydym wedi ymateb i Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau, yn ôl y gofyn.

Given that his hugely exciting project was first promulgated some eight years ago, does the Cabinet Secretary not agree with me that constituents across the whole of the Heads of the Valleys region are fully justified in venting their frustration, given that far from the construction actually commencing, a final decision on the go-ahead for this project has still yet to made?

O ystyried bod y prosiect hynod gyffrous hwn wedi cael ei gyhoeddi gyntaf oddeutu wyth mlynedd yn ôl, onid yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi fod etholwyr ledled rhanbarth Blaenau’r Cymoedd yn hollol iawn i leisio’u rhwystredigaeth, o gofio nad yw’r penderfyniad terfynol i roi golau gwyrdd i’r prosiect hwn wedi’i wneud eto, heb sôn am ddechrau ar y gwaith adeiladu mewn gwirionedd?

I very much hope that the developers are able to live up to their promise of being able to deliver this project with the necessary private sector funding. As I say, discussions are ongoing with my officials. When I discussed the matter in the summer with the developers, they were confident of being able to reach the criteria that was set and we await a formal submission from them, which we can then consider.

Gobeithiaf yn fawr y gall y datblygwyr gadw at eu haddewid o allu cyflawni’r prosiect gyda’r cyllid angenrheidiol o’r sector preifat. Fel y dywedais, mae trafodaethau’n parhau gyda fy swyddogion. Pan drafodais y mater gyda’r datblygwyr dros yr haf, roeddent yn hyderus o allu bodloni’r meini prawf a osodwyd, ac rydym yn aros am gyflwyniad ffurfiol ganddynt er mwyn i ni ei ystyried.

Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.

Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.

The programme for government has a commitment to develop a new not-for-profit rail franchise for Wales. I’m not only the one, I think, that’s tried and failed so far to understand what this actually means. The policy director of Arriva Wales, speaking to the Welsh Affairs Select Committee recently, said,

‘I do not feel I have ever seen an explanation of what this concept was’.

There are four for-profit companies at the moment preparing to bid for the Wales rail franchise when the current term comes to an end. Are they wasting their time, and is it the Government’s intention to use Transport for Wales, which is currently about five people in Treforest, to bid as part of the franchise competition?

Mae’r rhaglen lywodraethu’n cynnwys ymrwymiad i ddatblygu masnachfraint rheilffyrdd ddielw newydd i Gymru. Ni chredaf mai fi yw’r unig un sydd wedi ceisio deall, ac wedi methu deall hyd yn hyn, beth y mae hyn yn ei olygu mewn gwirionedd. Dywedodd cyfarwyddwr polisi Arriva Cymru, wrth siarad â’r Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig yn ddiweddar,

Nid wyf yn teimlo fy mod erioed wedi gweld esboniad o’r cysyniad hwn.

Ar hyn o bryd, mae pedwar cwmni er elw yn paratoi i wneud cais am fasnachfraint rheilffyrdd Cymru pan ddaw’r cyfnod presennol i ben. A ydynt yn gwastraffu eu hamser, ac ai bwriad y Llywodraeth yw defnyddio Trafnidiaeth Cymru, sef tua phump o bobl yn Nhrefforest ar hyn o bryd, i wneud cais fel rhan o’r gystadleuaeth am y fasnachfraint?

Transport for Wales itself is a not-for-profit organisation, which will be in charge of all elements of the franchise, including all concessions. Just as with any charity or, indeed, organisation, such as Transport for London, they will be able to manage the franchise in such a way that ensures that there can be a split between the actual delivery partner and the other concessions such as refreshments and ticketing to ensure that, where it is possible, we’re able to have not-for-profit organisations operating those concessions, but where we could also have capped profits, so that that prevents leakage with the delivery partner.

Mae Trafnidiaeth Cymru ei hun yn sefydliad dielw a fydd yn gyfrifol am bob elfen o’r fasnachfraint, gan gynnwys yr holl gonsesiynau. Fel gydag unrhyw elusen, neu yn wir, unrhyw sefydliad, megis Transport for London, byddant yn gallu rheoli’r fasnachfraint mewn modd sy’n sicrhau rhaniad rhwng y partner cyflenwi ei hun a’r consesiynau eraill megis lluniaeth a thocynnau i sicrhau, lle y bo’n bosibl, y gallwn gael sefydliadau dielw i weithredu’r consesiynau hynny, ond lle y gallem gael elw wedi’i gapio hefyd, er mwyn i hynny atal colledion gyda’r partner cyflenwi.

It seems to me, Llywydd, a bit like the tax cut that we were offered the other day. This is a not-for-profit operator in name only. One of the other commitments in the programme is to create a Wales development bank, which was born out of dissatisfaction with the way in which Finance Wales was being run. We now know that Finance Wales is bidding to deliver the new Wales development bank. One of those criticisms by the access to finance review group was that Finance Wales were managing funds wholly outside of Wales, diverting their attention from their primary purpose and effectively operating as a quasi-private company. Can I ask the Cabinet Secretary if he is aware that Finance Wales is currently bidding to run the Northern Powerhouse investment fund? Isn’t this completely inconsistent with the recommendations in terms of the development bank that it’s bidding now to run as well? Would he reconvene the access to finance task group so that they can review the business plan that Finance Wales are putting forward so that we can see that it is consistent with the recommendations that were actually supported by a resolution of this Assembly?

Ymddengys i mi, Lywydd, fod hyn yn debyg i’r toriad treth a gynigwyd i ni’r diwrnod o’r blaen. Cwmni dielw mewn enw’n unig yw hwn. Un o’r ymrwymiadau eraill yn y rhaglen yw creu banc datblygu Cymru, a ddeilliodd o anfodlonrwydd â’r ffordd y câi Cyllid Cymru ei weithredu. Gwyddom bellach fod Cyllid Cymru yn gwneud cais i ddarparu banc datblygu newydd Cymru. Un feirniadaeth o’r fath gan y grŵp adolygu mynediad at gyllid oedd bod Cyllid Cymru yn rheoli cyllid yn gyfan gwbl y tu allan i Gymru, gan ddargyfeirio eu sylw oddi wrth eu prif ddiben a gweithredu fel cwmni lled-breifat i bob pwrpas. A gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a yw’n ymwybodol fod Cyllid Cymru yn gwneud cais ar hyn o bryd i weithredu cronfa fuddsoddi Northern Powerhouse? Onid yw hyn yn gwbl anghyson â’r argymhellion o ran y banc datblygu y mae yn awr yn gwneud cais i’w weithredu hefyd? A wnaiff ailgynnull y grŵp gorchwyl mynediad at gyllid fel y gallant adolygu’r cynllun busnes y mae Cyllid Cymru yn ei gyflwyno, er mwyn i ni allu gweld a yw’n gyson â’r argymhellion a gefnogwyd mewn gwirionedd gan benderfyniad a wnaed gan y Cynulliad hwn?

First, just going back to Transport for Wales, Transport for Wales reflects a model that is Transport for London, which I’m sure you would not argue is anything other than a not-for-profit organisation.

In terms of Finance Wales, the member criticises Finance Wales, but if we actually look at the figures for Finance Wales for the most recent period available, we’ll see that last year was a record year in which they invested £45 million in Welsh businesses. This year, they’re already indicating they will surpass this record, having invested more than £17 million to the end of July, compared against just over £13 million last year. This reflects year-to-date performance exceeding targets by 28 per cent.

In terms of performance on job creation, the year-to-date performance shows that it’s up 153 per cent on last year and they’re set to exceed their target of 3,186 jobs. This represents a record jobs performance for Finance Wales.

Yn gyntaf, i ddychwelyd at Trafnidiaeth Cymru, mae Trafnidiaeth Cymru yn adlewyrchu model Transport for London, ac rwy’n siŵr na fyddech yn dadlau nad yw hwnnw’n unrhyw beth ond sefydliad dielw.

O ran Cyllid Cymru, mae’r aelod yn beirniadu Cyllid Cymru, ond os edrychwn ar y ffigurau ar gyfer Cyllid Cymru am y cyfnod mwyaf diweddar sydd ar gael, fe welwn mai y llynedd oedd y flwyddyn orau erioed a’u bod wedi buddsoddi £45 miliwn mewn busnesau yng Nghymru. Eleni, maent eisoes yn nodi y byddant yn rhagori ar hyn, ar ôl buddsoddi dros £17 miliwn hyd at ddiwedd mis Gorffennaf, o’i gymharu ag ychydig dros £13 miliwn y llynedd. Dengys hyn fod perfformiad y flwyddyn hyd yn hyn 28 y cant yn uwch na’r targedau.

O ran perfformiad mewn perthynas â chreu swyddi, dengys perfformiad y flwyddyn hyd yn hyn ei fod 153 y cant yn uwch na’r llynedd a’u bod ar y trywydd iawn i ragori ar eu targed o 3,186 o swyddi. Dyma’r perfformiad gorau erioed gan Cyllid Cymru o ran swyddi.

I would gently say to the Cabinet Secretary that it would be helpful if he answered the questions that were actually put to him and not simply read out his notes. I take it from his answer that he wasn’t aware that Finance Wales is breaking the spirit of the recommendations of his own Government’s access to finance review by continually bidding to run funds outside of Wales.

He will know that we’re in challenging economic times—[Interruption.] I’d give way to the Cabinet Secretary, if I were allowed to under Standing Orders. He’ll know that we are in very challenging economic times. Isn’t it time for the Welsh Government to put its foot on the accelerator rather than the break? We heard about the delay with the Circuit of Wales. The Government apparently is weighing up whether it wants to support the Egin project in Carmarthen. Two and a half years into the 2014-20 structural funds programme, we haven’t seen a single pound of capital investment on the ground in Carmarthenshire. The same is true in most parts of Wales, because the Welsh European Funding Office is still grinding with the same bureaucratic inertia as before. There’s been talk of a steel innovation centre—badly needed as a result of the news that we’ve heard from Newport. But where is it? Now we hear the transatlantic connector that was promised as part of the bid for the Swansea city region may be at risk as well. Macro caution, micro complacency, delaying big decisions and making a mess of the small ones. Doesn’t Wales deserve better?

Byddwn yn dweud yn gwrtais wrth Ysgrifennydd y Cabinet y byddai’n ddefnyddiol pe bai’n ateb y cwestiynau a ofynnir iddo yn hytrach nag adrodd ei nodiadau. Rwy’n cymryd o’i ateb nad oedd yn ymwybodol fod Cyllid Cymru yn mynd yn groes i ysbryd yr argymhellion yn adolygiad ei Lywodraeth ei hun o fynediad at gyllid drwy wneud ceisiadau cyson i weithredu cronfeydd y tu allan i Gymru.

Bydd yn ymwybodol ein bod mewn cyfnod economaidd heriol—[Torri ar draws.] Byddwn yn ildio i Ysgrifennydd y Cabinet pe caniateid i mi wneud hynny o dan y Rheolau Sefydlog. Bydd yn ymwybodol ein bod mewn cyfnod economaidd heriol iawn. Onid yw’n bryd i Lywodraeth Cymru roi ei throed ar y sbardun yn hytrach na’r brêc? Clywsom am yr oedi gyda Cylchffordd Cymru. Ymddengys bod y Llywodraeth yn pwyso a mesur a yw’n dymuno cefnogi prosiect Egin yng Nghaerfyrddin. Ddwy flynedd a hanner i mewn i raglen cronfeydd strwythurol 2014-20, nid ydym wedi gweld yr un bunt o fuddsoddiad cyfalaf ar lawr gwlad yn Sir Gaerfyrddin. Mae’r un peth yn wir yn y rhan fwyaf o Gymru, am fod Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru yn dal i barhau â’r un llesgedd biwrocrataidd ag o’r blaen. Bu sôn am ganolfan arloesi dur—sydd ei hangen ar frys o ganlyniad i’r newyddion a glywsom o Gasnewydd. Ond ble mae honno? Nawr, clywn y gallai’r cysylltydd trawsiwerydd a addawyd fel rhan o’r cynnig ar gyfer dinas-ranbarth Abertawe fod mewn perygl hefyd. Pwyll ar lefel macro, hunanfodlonrwydd ar lefel micro, oedi rhag gwneud penderfyniadau mawr a gwneud llanast o’r rhai bach. Onid yw Cymru’n haeddu gwell?

We were waiting for the question. It was short in the end, but with a long introduction. The Member, this week, introduced his party’s strategy for investment and infrastructure with the national infrastructure commission. I welcome the paper, but the one glaring, obvious error in it is that he’s not been able to identify where, within the Government’s revenue budget, £700 million will be able to be found. Where will that come from? Health? Education? That’s one glaringly obvious mistake. You say, ‘Be ambitious’—there’s a difference between being realistic and delusional. Being able to just magic out of the air £700 million is very difficult.

The panic that we’ve seen since Brexit on the Member’s benches has been quite stark. They’ve been wanting to sign up to every project that passes over their desk—every project—billions of pounds of pledges. [Interruption.] Ambition? There we are; we call it delusion, because you cannot account for a single penny of what you’d like to borrow. Not a single penny. When asked where you’d find £700 million, you could not answer the question. You could not answer the question of where you would pay the debt from. Panic buying with no answer for how you would afford these—you call them ambitious—projects is not a responsible course for any Government to take.

When you attack us on things like inward investment or business support, your solution is always to just rehash a programme from the past, whether it be the WDA or—what was it that you said in regard to Brexit? It was a Marshall plan for the twenty-first century, designed not with any substance, but purely to identify an opportunity to create a headline.

When you actually look at the record of this Welsh Government, you will see that we have a record number of people employed in Wales. We have the largest percentage increase in private-sector employment compared to the other 12 countries and regions. Since devolution, the number of people in employment has increased more quickly in Wales than the UK. Since devolution, Wales has had the highest increase in GVA per head compared to the 12 UK regions. Yes, there is more to do, but it would not be achieved, and ambitions would not be served, by borrowing what you cannot afford to repay.

Roeddem yn aros am y cwestiwn. Roedd yn fyr yn y diwedd, ond gyda chyflwyniad hir. Yr wythnos hon, cyflwynodd yr Aelod strategaeth ei blaid ar gyfer buddsoddi a seilwaith gyda’r comisiwn seilwaith cenedlaethol. Croesawaf y papur, ond yr un gwall amlwg iawn ynddo yw nad yw wedi gallu nodi ble yng nghyllideb refeniw’r Llywodraeth y gellid dod o hyd i £700 miliwn. O ble fydd hwnnw’n dod? Iechyd? Addysg? Mae hwnnw’n gamgymeriad amlwg dros ben. Rydych yn dweud, ‘Byddwch yn uchelgeisiol’—mae gwahaniaeth rhwng bod yn realistig a thwyllo’ch hun. Mae gallu hudo £700 miliwn o’r awyr yn anodd iawn.

Mae’r panig a welsom ers y bleidlais i adael yr UE ar feinciau’r Aelod wedi bod yn eithaf amlwg. Maent wedi bod yn awyddus i gefnogi pob prosiect a ddaw dros eu desgiau—pob prosiect—biliynau o bunnoedd o addewidion. [Torri ar draws.] Uchelgais? Dyna ni; rydym ni’n ei alw’n hunan-dwyll, gan na allwch roi cyfrif am yr un geiniog o’r hyn yr hoffech ei fenthyg. ‘Run geiniog. Pan ofynnwyd ble y byddech yn dod o hyd i £700 miliwn, nid oeddech yn gallu ateb y cwestiwn. Ni allech ateb o ble y byddech yn talu’r ddyled. Nid yw prynu mewn panig heb unrhyw ateb ynglŷn â sut y byddech yn gallu fforddio’r prosiectau hyn rydych chi’n eu galw’n uchelgeisiol yn drywydd cyfrifol i unrhyw Lywodraeth ei ddilyn.

Pan fyddwch yn ymosod arnom mewn perthynas â phethau fel mewnfuddsoddi neu gymorth i fusnesau, eich ateb bob amser yw ailwampio rhaglen o’r gorffennol, boed yn Awdurdod Datblygu Cymru neu—beth oeddech chi’n ei ddweud am adael yr UE? Mai Cynllun Marshall ydoedd gyfer yr unfed ganrif ar hugain, heb ei fwriadu i gynnig unrhyw sylwedd, ond fel cyfle i greu pennawd yn unig.

Pan edrychwch ar hanes y Llywodraeth hon yng Nghymru, fe welwch fod gennym y nifer uchaf erioed o bobl mewn gwaith yng Nghymru. Gennym ni y mae’r cynnydd canrannol mwyaf mewn cyflogaeth yn y sector preifat o gymharu â’r 12 o wledydd a rhanbarthau eraill. Ers datganoli, mae nifer y bobl mewn gwaith wedi cynyddu’n gyflymach yng Nghymru nag yn y DU. Ers datganoli, yng Nghymru y gwelwyd y cynnydd mwyaf mewn gwerth ychwanegol gros y pen o gymharu â 12 rhanbarth y DU. Oes, mae mwy i’w wneud, ond ni fyddai’n cael ei gyflawni, ac ni fyddai uchelgeisiau’n cael eu cefnogi drwy fenthyca’r hyn na allwch fforddio ei ad-dalu.

Cabinet Secretary, Wales has the oldest operating trains in the UK with some approaching 40 years of age and their ability to offer an efficient service for the modern day is quickly waning. I heard your answer to Leanne Wood earlier today. Can I ask, Cabinet Secretary, how will the Welsh Government ensure that the next operator in Wales will deliver an improved and modernised service?

Ysgrifennydd y Cabinet, gan Gymru y mae’r trenau hynaf sydd ar waith yn y DU, gyda rhai ohonynt bron yn 40 mlynedd yn oed, ac mae eu gallu i gynnig gwasanaeth effeithlon ar gyfer yr oes fodern yn prysur leihau. Clywais eich ateb i Leanne Wood yn gynharach heddiw. A gaf fi ofyn, Ysgrifennydd y Cabinet: sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod y gweithredwr trenau nesaf yng Nghymru yn darparu gwasanaeth gwell a mwy modern?

We’re taking a different approach to the franchise that will be operated from 2018 onwards, where we set the outcomes and then the bidders come to us with proposals to meet them. We recognise that the current franchise is not fit for purpose. The rolling stock is insufficient and is too old. What the consultation that we carried out shows us is that passengers feel that the trains are ageing, the trains do not have sufficient services and stations are not adequate. In terms of accessibility, there were also questions over whether limited mobility can be fully and properly catered for. So, in order to make sure that we get the best possible outcomes, we’ve ensured that there’s been proper analysis of the consultation responses—more than 190 of them—and then the outcomes are set against those desires of the public.

Mae gennym ddull gwahanol o benderfynu ar y fasnachfraint a fydd yn weithredol o 2018 ymlaen, lle’r ydym yn nodi’r canlyniadau ac yna bydd y cynigwyr yn cyflwyno’u cynigion ar gyfer cyflawni’r canlyniadau hynny. Rydym yn cydnabod nad yw’r fasnachfraint bresennol yn addas at y diben. Nid oes digon o gerbydau ac maent yn rhy hen. Mae’r ymgynghoriad a gynhaliwyd gennym yn dangos i ni fod teithwyr yn teimlo bod y trenau’n heneiddio, nad oes digon o wasanaethau trên ac nad yw’r gorsafoedd yn ddigonol. O ran hygyrchedd, roedd cwestiynau hefyd ynglŷn ag a ellir darparu’n llawn ac yn briodol ar gyfer symudedd cyfyngedig. Felly, er mwyn sicrhau’r canlyniadau gorau posibl, rydym wedi gwneud yn siŵr fod ymatebion yr ymgynghoriad yn cael eu dadansoddi’n briodol—dros 190 o ymatebion—cyn gosod y canlyniadau hynny yn erbyn dymuniadau’r cyhoedd.

Thank you, Cabinet Secretary, for your detailed answer there. By 2020, all stations and trains must be fully accessible. At present, just 53 per cent of stations in Wales cater for full accessibility. As Arriva Trains’ contract is coming to an end in 2018, there’s no legal obligation for them to deliver these improvements. So, my question is: is Wales on track to deliver these improvements and to deliver these important legislative demands, to ensure that disabled people across Wales have full and accessible access to the rail network?

Diolch am eich ateb manwl, Ysgrifennydd y Cabinet. Erbyn 2020, mae’n rhaid i bob gorsaf a thrên fod yn gwbl hygyrch. Ar hyn o bryd, 53 y cant yn unig o orsafoedd Cymru sy’n darparu hygyrchedd llawn. Gan fod contract Trenau Arriva yn dod i ben yn 2018, nid oes unrhyw rwymedigaeth gyfreithiol arnynt i gyflawni’r gwelliannau hyn. Felly, fy nghwestiwn yw hwn: a yw Cymru ar y trywydd iawn i gyflawni’r gwelliannau hyn ac i ddiwallu’r gofynion deddfwriaethol pwysig hyn, er mwyn sicrhau bod pobl anabl ledled Cymru yn cael mynediad llawn a hygyrch at y rhwydwaith rheilffyrdd?

Where we’re able to invest in stations, we have done. The Member will be aware of cases right across the country where we’ve been able to use our resources to enhance the experience of passengers. There are also responsibilities for Network Rail in this regard. Historically, Wales has not received the share of Network Rail funding that we should expect. My hope, in the future, is that we will see the required resources being invested, not just in the lines but also in the stations. The new rail operator, the delivery partner, will also be expected to invest in the infrastructure, not just in terms of the rolling stock, but, where they are responsible for it, those elements of the service provision at stations.

Lle y gallwn fuddsoddi mewn gorsafoedd, rydym wedi gwneud hynny. Bydd yr Aelod yn ymwybodol o enghreifftiau ledled y wlad lle’r ydym wedi gallu defnyddio ein hadnoddau i wella profiad teithwyr. Mae gan Network Rail gyfrifoldebau hefyd yn hyn o beth. Yn hanesyddol, nid yw Cymru wedi cael y gyfran y dylem ei disgwyl o gyllid Network Rail. Fy ngobaith, yn y dyfodol, yw y byddwn yn gweld yr adnoddau angenrheidiol yn cael eu buddsoddi, nid yn y rheilffyrdd yn unig, ond hefyd yn y gorsafoedd. Bydd disgwyl i’r gweithredwr rheilffyrdd newydd, y partner cyflenwi, fuddsoddi yn y seilwaith hefyd, nid o ran y cerbydau yn unig, ond yn yr elfennau o’r gwasanaeth y maent yn gyfrifol amdanynt mewn gorsafoedd.

Cabinet Secretary, I heard your response to the Plaid spokesperson with regard to the not-for-profit rail franchise. The Wales Audit Office has raised concerns that your Government must learn lessons from past franchises and must manage efficiently and effectively the risks in procuring what is a significant investment for Wales. So, with that, are you fully confident at this stage that you are in the best place to offer overall responsibility for procuring the next franchise? Can you confirm whether Wales’s franchise will be for a wholly not-for-profit provider? Finally, do you believe that you’ve got enough resource and skill within the Welsh Government civil service to deliver the Wales franchise?

Ysgrifennydd y Cabinet, clywais eich ymateb i lefarydd Plaid Cymru o ran y fasnachfraint reilffyrdd ddielw. Mae Swyddfa Archwilio Cymru wedi mynegi pryderon y bydd yn rhaid i’ch Llywodraeth ddysgu gwersi gan fasnachfreintiau’r gorffennol ac y bydd yn rhaid iddi reoli’r risgiau wrth gaffael yr hyn sy’n fuddsoddiad sylweddol i Gymru yn effeithlon ac yn effeithiol. Felly, gyda hynny, a ydych yn gwbl hyderus ar y cam hwn eich bod yn y sefyllfa orau i ysgwyddo cyfrifoldeb cyffredinol dros gaffael y fasnachfraint nesaf? A allwch gadarnhau pa un a fydd masnachfraint Cymru yn ddarparwr hollol ddielw? Yn olaf, a ydych yn credu bod gennych ddigon o adnoddau a sgiliau yng ngwasanaeth sifil Llywodraeth Cymru i ddarparu masnachfraint Cymru?

Yes. I’d like to thank the Member for the question about, in particular, the WAO’s report, which was hugely helpful in appreciating and understanding what needs to be learnt for the next franchise. In terms of human resources, I’m confident that we have the expertise within Transport for Wales. There are many lessons that we need to learn, and the Wales Audit Office’s report actually confirms what was being said by many of the respondents during the consultation period.

In terms of the confidence that I have for the next franchise, there are talks that still need to be had with the UK Government on cross-border journeys and insofar as any alterations to timetables are concerned, but I do have confidence that the schedule will be met, and, in ensuring that there are benchmarks in place for the commencement of the next franchise, I expect it to provide a greater level of service than passengers currently experience.

Ydw. Hoffwn ddiolch i’r Aelod am y cwestiwn, yn arbennig am adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru, a oedd yn hynod ddefnyddiol o ran sylweddoli a deall yr hyn sydd angen ei ddysgu ar gyfer y fasnachfraint nesaf. O ran adnoddau dynol, rwy’n hyderus fod yr arbenigedd gennym o fewn Trafnidiaeth Cymru. Mae llawer o wersi y mae angen i ni eu dysgu, ac mae adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru, mewn gwirionedd, yn cadarnhau’r hyn a ddywedwyd gan lawer o’r ymatebwyr yn ystod y cyfnod ymgynghori.

O ran yr hyder sydd gennyf mewn perthynas â’r fasnachfraint nesaf, mae yna drafodaethau sydd angen eu cael o hyd gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â theithiau trawsffiniol ac mewn perthynas ag unrhyw newidiadau i amserlenni, ond rwy’n hyderus y byddwn yn cadw at yr amserlen, ac wrth sicrhau bod meincnodau ar waith ar gyfer cychwyn y fasnachfraint nesaf, disgwyliaf y bydd yn darparu lefel uwch o wasanaeth nag y mae teithwyr yn ei chael ar hyn o bryd.

Datblygu Economaidd a Seilwaith yng Nghanol De Cymru

Economic and Infrastructure Development in South Wales Central

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddatblygu economaidd a seilwaith yng Nghanol De Cymru? OAQ(5)0045(EI)

3. Will the Minister make a statement on economic and infrastructure development in South Wales Central? OAQ(5)0045(EI)

Yes. We will continue to support economic and infrastructure development across Wales, as set out in ‘Taking Wales Forward’.

Gwnaf. Byddwn yn parhau i gefnogi datblygiad economaidd a seilwaith ledled Cymru, fel y nodwyd yn ‘Symud Cymru Ymlaen’.

I thought that you’d turned into the First Minister there with your very brief answer of ‘yes’, Cabinet Secretary. [Laughter.]

Thank you for that statement, Cabinet Secretary. One thing I’d like to point out is the need for a Dinas Powys bypass. In fairness to the Welsh Government, they have two large infrastructure projects on the drawing board at the moment in Vale of Glamorgan—one is the improvement to the Five Mile Lane and the other is the access road into the Aston Martin development site at St Athan. But, for many people in the eastern part of the Vale of Glamorgan and, indeed, Cardiff, the big bottleneck both economically and socially for transport issues is through the village of Dinas Powys.

There have been various suggestions and proposals put forward from the council to the Welsh Government over the years, but nothing has quite moved on this particular proposal. Have you, in the short time that you’ve been Cabinet Secretary, been able to familiarise yourself with the proposals around Dinas Powys and the transport issues around this village in the Vale of Glamorgan? If you haven’t, could you confirm that you will work with your officials to engage with the local community and, indeed, the council to see whether these proposals can be taken forward?

Roeddwn yn meddwl eich bod wedi troi i fod y Prif Weinidog yno gyda’ch ateb byr iawn, ‘gwnaf’, Ysgrifennydd y Cabinet. [Chwerthin.]

Diolch am y datganiad hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Un peth yr hoffwn dynnu sylw ato yw’r angen am ffordd osgoi ar gyfer Dinas Powys. Er tegwch i Lywodraeth Cymru, mae ganddynt ddau brosiect seilwaith mawr ar y gweill ar hyn o bryd ym Mro Morgannwg—un yw’r gwelliant i’r Five Mile Lane a’r llall yw’r ffordd fynediad i safle datblygu Aston Martin yn Sain Tathan. Ond i lawer o bobl yn y rhan ddwyreiniol o Fro Morgannwg, ac yn wir, yng Nghaerdydd, y dagfa fawr yn economaidd ac yn gymdeithasol o ran materion trafnidiaeth yw’r un drwy bentref Dinas Powys.

Cafwyd awgrymiadau amrywiol a chyflwynwyd cynigion gan y cyngor i Lywodraeth Cymru dros y blynyddoedd, ond nid oes unrhyw beth wedi symud yn iawn mewn perthynas â’r cynnig penodol hwn. A ydych chi, yn ystod y cyfnod byr y buoch yn Ysgrifennydd y Cabinet, wedi gallu ymgyfarwyddo â’r cynigion ar gyfer Dinas Powys a’r problemau trafnidiaeth mewn perthynas â’r pentref hwn ym Mro Morgannwg? Os nad ydych, a allwch gadarnhau y byddwch yn gweithio gyda’ch swyddogion i ymgysylltu â’r gymuned leol, ac yn wir, â’r cyngor, i weld a ellir symud y cynigion hyn yn eu blaenau?

Yes, I am aware of the problem in this particular area, and I’ve asked officials to liaise more closely with the local authority in an attempt to identify a solution that can be fully funded. We do have a very ambitious programme of infrastructure upgrades across Wales, but I do recognise that Dinas Powys is a unique issue that needs to be resolved. If there’s any part that I can play in facilitating a solution, I will happily do so.

Ydw, rwy’n ymwybodol o’r broblem yn yr ardal hon, ac rwyf wedi gofyn i swyddogion gysylltu’n agosach gyda’r awdurdod lleol mewn ymgais i ganfod ateb y gellir ei ariannu’n llawn. Mae gennym raglen uchelgeisiol iawn i uwchraddio seilwaith ledled Cymru, ond rwy’n cydnabod bod Dinas Powys yn broblem unigryw y mae angen ei datrys. Os oes unrhyw ran y gallaf ei chwarae o ran hwyluso’r ateb, byddaf yn falch o wneud hynny.

Cabinet Secretary, infrastructure projects in South Wales Central, and across Wales, are a unique opportunity to actually use local industries and local businesses, particularly local steel infrastructure projects. Will you ensure that procurement contracts that you put in place for these developments actually try to focus on using British steel, and particularly Welsh steel?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae prosiectau seilwaith yng Nghanol De Cymru, a ledled Cymru, yn gyfle unigryw, mewn gwirionedd, i ddefnyddio diwydiannau lleol a busnesau lleol, yn enwedig mewn perthynas â phrosiectau seilwaith dur lleol. A wnewch chi sicrhau bod y contractau caffael rydych yn eu rhoi ar waith ar gyfer y datblygiadau hyn yn ceisio canolbwyntio ar ddefnyddio dur Prydain mewn gwirionedd, a dur Cymru yn arbennig?

Indeed I will. Actually, our transport contract documents state that the contractor must ensure that materials used by them and their subcontractors comply with the requirements of responsible sourcing of construction products, and it explicitly states that there is an expectation from the Welsh Government that the contractor will not use steel dumped from overseas markets on any project. Grant funding and investment in projects such as twenty-first century schools, as I outlined at last week’s all-party group meeting, are all now used as levers to require recipients of Welsh Government funding to evidence just how supply chain contracts are being opened up for local steel suppliers. The work stream of the steel taskforce has progressed a series of initiatives on procurement as part of its co-ordinated package of support for the Welsh and UK steel industry, and it’s progressing very well indeed.

Gwnaf, yn wir. Mewn gwirionedd, mae ein dogfennau contract ar gyfer trafnidiaeth yn datgan bod yn rhaid i’r contractwr sicrhau bod y deunyddiau a ddefnyddir ganddynt a’u his-gontractwyr yn cydymffurfio â gofynion cyrchu cyfrifol ar gyfer cynnyrch adeiladu, ac mae’n datgan yn glir y bydd Llywodraeth Cymru yn disgwyl na fydd y contractwr yn defnyddio dur wedi’i ddympio o farchnadoedd tramor ar unrhyw brosiect. Mae’r holl arian grant a buddsoddiadau mewn prosiectau fel ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, fel yr amlinellais yng nghyfarfod y grŵp trawsbleidiol yr wythnos diwethaf, yn cael eu defnyddio fel ysgogiadau i’w gwneud yn ofynnol i rai sy’n derbyn cyllid gan Lywodraeth Cymru ddarparu tystiolaeth ynglŷn â sut y mae contractau’r gadwyn gyflenwi yn cael eu hagor i gyflenwyr dur lleol. Mae ffrwd waith y tasglu dur wedi datblygu cyfres o gynlluniau ar gyfer caffael fel rhan o’u pecyn cydgysylltiedig o gymorth i’r diwydiant dur yng Nghymru a’r DU, ac mae’n mynd rhagddo yn dda iawn yn wir.

Will the Cabinet Secretary consider the following: the Lisvane land deal, up to £40 million lost; land sold in Rhoose, £7.25 million lost; two shops in Pontypridd, £1 million lost; your Government being humiliated and fined over its dodgy procurement procedure, £1.52 million lost? Over £50 million lost, and many are saying that this is the most incompetent Welsh Government in history. So, what are businesses in South Wales Central to make of this staggering loss of money—staggering?

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ystyried y canlynol: cytundeb tir Llys-faen, hyd at £40 miliwn wedi’i golli; tir a werthwyd yn y Rhws, £7.25 miliwn wedi’i golli; dwy siop ym Mhontypridd, £1 miliwn wedi’i golli; eich Llywodraeth yn destun cywilydd ac yn cael dirwy oherwydd ei gweithdrefn gaffael amheus, £1.52 miliwn wedi’i golli? Dros £50 miliwn wedi’i golli, ac mae llawer yn dweud mai dyma’r Llywodraeth fwyaf di-glem erioed yng Nghymru. Felly, beth y mae busnesau yng Nghanol De Cymru i’w wneud o’r golled syfrdanol hon o arian—syfrdanol?

The Member identifies what he calls a ‘dodgy’ deal and a ‘staggering loss’, but you can’t consider the loss without also considering the purchase price, and the Minister who was responsible at the time for the purchase was somebody who sat on your benches.

Mae’r Aelod yn nodi’r hyn y mae’n ei alw’n gytundeb ‘amheus’ a ‘cholled syfrdanol’, ond ni allwch ystyried y golled heb ystyried y pris prynu hefyd, ac roedd y Gweinidog a oedd yn gyfrifol ar y pryd am y pryniant yn rhywun a oedd yn eistedd ar eich meinciau chi.

Lefelau Ffyniant Economaidd

Economic Prosperity Levels

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am lefelau ffyniant economaidd yng Nghymru? OAQ(5)0043(EI)

4. Will the Minister make a statement on economic prosperity levels in Wales? OAQ(5)0043(EI)

Yes. ‘Taking Wales Forward’ sets out how we will deliver a more prosperous and secure Wales, underpinned by more and better jobs.

Gwnaf. Mae ‘Symud Cymru Ymlaen’ yn amlinellu sut y byddwn yn sicrhau Cymru fwy llewyrchus a mwy diogel, wedi’i chynnal gan ragor o swyddi a swyddi gwell.

Thank you. Referring to the Welsh economy, academics at Cardiff Business School reported two weeks ago that Welsh output or gross value added is most sensitive to changes in higher rate tax, any cut in which will always raise tax receipts and any rise will always, quote, ‘reduce tax revenue’. Given that Wales has had the lowest prosperity levels per head amongst the 12 UK nations and regions since 1998, how will you be working with the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to ensure that devolved tax levers coming this way will drive economic prosperity levels in Wales and therefore maximise tax revenues to fund key public services?

Diolch. Gan gyfeirio at economi Cymru, adroddodd academyddion yn Ysgol Fusnes Caerdydd bythefnos yn ôl fod allbwn neu werth ychwanegol gros Cymru yn fwyaf sensitif i newidiadau i’r dreth ar y gyfradd uwch, a bydd unrhyw doriad iddi bob amser yn cynyddu derbyniadau treth ac unrhyw gynnydd bob amser, a dyfynnaf, yn ‘lleihau refeniw treth’. O ystyried mai gan Gymru y mae’r lefelau ffyniant isaf y pen o blith 12 rhanbarth a gwlad y DU ers 1998, sut y byddwch yn gweithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i sicrhau bod ysgogiadau’r trethi a ddatganolir i ni yn sbarduno lefelau ffyniant economaidd yng Nghymru, gan sicrhau cymaint â phosibl o refeniw treth er mwyn ariannu gwasanaethau cyhoeddus allweddol?

Well, the Cabinet Secretary for Finance and Local Government and I will be working very closely to ensure that the levers available to us in terms of tax devolution are used primarily to grow the economy and to grow opportunities to create wealth in all parts of Wales. I don’t think GVA is necessarily the best or only measure of prosperity, and I think that view is shared by the chief economist and chief statistician. What we do know is that employment figures are produced on the most regular basis and, again, we have a very proud story to tell in terms of increases in employment and driving down unemployment. That said, we do need to address GVA, I accept that, and we will do that through a number of means, including increasing productivity, which is why I and the Cabinet Secretary for Finance and Local Government will utilise available resources to make sure that R&D and research that will contribute to improving productivity is rolled out wherever and whenever possible.

Wel, bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol a minnau’n gweithio gyda’n gilydd yn agos iawn i sicrhau bod yr ysgogiadau sydd ar gael i ni o ran datganoli trethi yn cael eu defnyddio yn bennaf i dyfu’r economi ac i dyfu cyfleoedd i greu cyfoeth ym mhob rhan o Gymru. Nid wyf yn credu mai gwerth ychwanegol gros yw’r mesur gorau na’r unig fesur o ffyniant o reidrwydd, a chredaf fod y prif economegydd a’r prif ystadegydd yn rhannu’r farn honno. Gwyddom fod ffigurau cyflogaeth yn cael eu cynhyrchu ar y sail fwyaf rheolaidd, ac unwaith eto, mae gennym stori rydym yn falch iawn o’i hadrodd o ran cynnydd mewn cyflogaeth a lleihau diweithdra. Wedi dweud hynny, mae’n rhaid i ni fynd i’r afael â gwerth ychwanegol gros, rwy’n derbyn hynny, a byddwn yn gwneud hynny drwy nifer o ddulliau, gan gynnwys cynyddu cynhyrchiant, a dyna pam y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol a minnau yn defnyddio’r adnoddau sydd ar gael er mwyn sicrhau bod ymchwil a datblygu a gwaith ymchwil a fydd yn cyfrannu at wella cynhyrchiant yn cael eu cyflwyno lle bynnag a phryd bynnag y bo modd.

In 2015, more than one in four adults in employment in Wales were paid less than the living wage, and the Bevan Foundation have identified that nearly half of part-time workers, predominantly women, were also paid below the living wage. What steps will the Welsh Government take to encourage the living wage across the Welsh economy?

Yn 2015, roedd mwy nag un o bob pedwar oedolyn mewn gwaith yng Nghymru yn cael llai o gyflog na’r cyflog byw, ac mae Sefydliad Bevan yn nodi bod bron i hanner y gweithwyr rhan-amser, menywod yn bennaf, hefyd yn cael llai o gyflog na’r cyflog byw. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hybu’r cyflog byw ar draws economi Cymru?

I think it’s essential that we see the living wage—and that’s the proper living wage—rolled out right across the economy. As a Government, we’re taking action to promote the living wage in the private sector. Material is being produced on the benefits of adopting the living wage, and that’s shared with businesses, using existing business support mechanisms, and we’ll continue to work with the private sector on this agenda. Presiding Officer, we recognise the role as well that procurement can play in supporting the wider adoption of the living wage, and we’ve recently been consulting on the development of a code of practice on ethical employment within the supply chain, which explores how contracting authorities can consider fair work packages, including the living wage, as part of procurement.

Credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn gweld y cyflog byw—ac mae hynny’n golygu’r cyflog byw go iawn—yn cael ei gyflwyno ar draws yr economi. Fel Llywodraeth, rydym yn rhoi camau ar waith i hyrwyddo’r cyflog byw yn y sector preifat. Mae deunydd yn cael ei gynhyrchu ar fanteision mabwysiadu’r cyflog byw, ac mae hwnnw’n cael ei rannu gyda busnesau, gan ddefnyddio mecanweithiau cymorth busnes presennol, a byddwn yn parhau i weithio gyda’r sector preifat ar yr agenda hon. Lywydd, rydym hefyd yn cydnabod y rôl y gall caffael ei chwarae yn cefnogi camau i fabwysiadu’r cyflog byw ar raddfa ehangach, ac rydym wedi bod yn ymgynghori yn ddiweddar ar ddatblygu cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol o fewn y gadwyn gyflenwi, sy’n archwilio sut y gall awdurdodau contractio ystyried pecynnau gwaith teg, gan gynnwys y cyflog byw, fel rhan o’r broses gaffael.

In his non-answer to the question from Adam Price earlier on, the Cabinet Secretary made great play of the fact that more people are in work today in Wales than ever before, which isn’t surprising as the population has gone up. But he said nothing about what the people in work are actually earning. Fifteen years ago, Wales was second from bottom in the league tables of the nations and English regions. Today, it is bottom; it’s been overtaken by Northern Ireland. Scotland was just ahead of Wales 15 years ago; it’s now drawn even further ahead. The south-west of England was just ahead of Wales 15 years ago, and has drawn even further ahead. Isn’t the record of this Labour Government one of unrelieved failure?

Yn ei ddiffyg ateb i’r cwestiwn gan Adam Price yn gynharach, gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet fôr a mynydd o’r ffaith fod mwy o bobl mewn gwaith heddiw yng Nghymru nag erioed o’r blaen, nad yw’n syndod gan fod y boblogaeth wedi cynyddu. Ond ni ddywedodd ddim am yr hyn y mae’r bobl mewn gwaith yn ei ennill mewn gwirionedd. Bymtheg mlynedd yn ôl, roedd Cymru yn yr ail safle o’r gwaelod yn nhablau cynghrair y gwledydd a rhanbarthau Lloegr. Heddiw, mae Cymru ar y gwaelod; mae wedi cael ei goddiweddyd gan Ogledd Iwerddon. Roedd yr Alban ychydig o flaen Cymru 15 mlynedd yn ôl; mae ymhellach byth ar y blaen erbyn hyn. Roedd de-orllewin Lloegr ychydig o flaen Cymru 15 mlynedd yn ôl, ac mae ymhellach ar y blaen eto erbyn hyn. Onid yw record y Llywodraeth Lafur hon yn un o fethiant llwyr?

I think it requires a brass neck to ask about levels of income when you actually take an opportunity in a different place to vote against national minimum wage. And the Member may be able to confirm whether or not—[Interruption.] Well, does the Member support a national minimum wage? Did he, when the national minimum wage was voted upon in the UK Government, back it or oppose it? It’s a very simple question. [Interruption.] Even if he had been—

Rwy’n credu bod angen cryn hyfdra i ofyn ynglŷn â lefelau incwm a chithau mewn gwirionedd yn manteisio ar y cyfle mewn man gwahanol i bleidleisio yn erbyn yr isafswm cyflog cenedlaethol. Ac efallai y bydd yr Aelod yn gallu cadarnhau a yw—[Torri ar draws.] Wel, a yw’r Aelod yn cefnogi isafswm cyflog cenedlaethol? Pan bleidleisiwyd ar isafswm cyflog cenedlaethol yn Llywodraeth y DU, a oedd o’i blaid neu yn ei erbyn? Mae’n gwestiwn syml iawn. [Torri ar draws.] Hyd yn oed pe bai wedi bod yn—

I’d been liberated by the electorate by then.

Roeddwn wedi cael fy rhyddhau gan yr etholaeth erbyn hynny.

There’s a question there: did you support the national minimum wage? Did your party support the national minimum wage? Because we all know the answer is that UKIP did not and do not support efforts to raise the living standards of lowest income families. The fact is that it was the Labour movement that introduced the national minimum wage. It’s the Labour movement that’s rolling out the living wage across the economy. And in terms of the economy here in Wales, I’ve already said that since devolution Wales has had the fifth highest increase in GVA per head compared to the 12 UK countries and English regions. And in terms of GVA again, people’s material living standards are determined by their wealth, and in this regard Wales is performing much better on measures of wealth.

Mae yna gwestiwn yno: a oeddech chi’n cefnogi’r isafswm cyflog cenedlaethol? A oedd eich plaid yn cefnogi’r isafswm cyflog cenedlaethol? Oherwydd rydym i gyd yn gwybod mai’r ateb yw nad oedd UKIP, ac nad ydynt, yn cefnogi ymdrechion i wella safonau byw’r teuluoedd ar yr incwm isaf. Y ffaith amdani yw mai’r mudiad Llafur a gyflwynodd yr isafswm cyflog cenedlaethol. Y mudiad Llafur sy’n cyflwyno’r cyflog byw ar draws yr economi. Ac o ran yr economi yma yng Nghymru, rwyf eisoes wedi dweud mai Cymru, ers datganoli, yw’r pumed uchaf o ran cynnydd mewn gwerth ychwanegol gros y pen o’i chymharu â 12 rhanbarth a gwlad y DU. Ac o ran gwerth ychwanegol gros eto, mae safonau byw materol pobl yn cael eu pennu yn ôl eu cyfoeth, ac yn hyn o beth mae Cymru’n perfformio’n llawer gwell ar fesurau o gyfoeth.

Datblygu Economaidd yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru

Economic Development in Mid and West Wales

5. A wnaiff y Gweinidog amlinellu ei sectorau blaenoriaeth ar gyfer datblygu economaidd yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ(5)0050(EI)

5. Will the Minister outline his priority sectors for economic development in Mid and West Wales? OAQ(5)0050(EI)

Our economic development priorities for all parts of Wales are set out in ‘Taking Wales Forward’.

Nodir ein blaenoriaethau datblygu economaidd ar gyfer pob rhan o Gymru yn yn ‘Symud Cymru Ymlaen’.

Diolch am yr ateb yna. Mae sicrhau bod ein cymunedau cefn gwlad wedi eu cysylltu yn dechnolegol yn hanfodol ar gyfer yr holl sectorau yn ein heconomi ni. Gan fod adroddiad wedi ei gyhoeddi heddiw sy’n tanlinellu’r ffaith bod rhwydwaith ‘mobile’ ar gyfer trefi a phentrefi yng Nghanolbarth a Gorllewin a Cymru yn wael, a ydy’r Llywodraeth wedi rhoi unrhyw sylw i’r syniad o roi canllawiau newydd i lywodraeth leol a fyddai’n eu galluogi nhw i ymlacio eu rheolau cynllunio nhw fel ein bod ni yn gallu adeiladu mastiau talach—fel y maent wedi’i gytuno i’w wneud yn Lloegr—hyd at 25m, fel ein bod yn gallu gwella’r signal yn yr ardaloedd yna?

Thank you for that response. Ensuring that our rural communities are technologically connected is crucially important for all sectors of our economy. Given that a report was published today that highlights the fact that mobile network for towns and villages in Mid and West Wales is poor, has the Government given any comment on the idea of giving new guidance to local authorities that would enable them to relax their planning rules and regulations so that we can build taller masts—as has been agreed in England—up to 25m, so that we can improve the signal in those areas?

I’d like to thank the Member for her question. Of course, mobile connectivity is a non-devolved area. Where we have been able to directly intervene through Superfast Cymru, we have made great strides. Superfast Cymru will see Wales become the most connected nation in western Europe, and in parts of mid Wales, such as Powys, 63 per cent of properties are now able to access it. We’ll be working through to 2017 to ensure that the remaining 37 per cent of premises are able to access fast and reliable broadband.

It’s also worth pointing out that properties in mid Wales are achieving far higher average broadband speeds than across Wales as an average. In parts of Ceredigion, for example, the average speed is above 65 Mbps.

As I mentioned, mobile connectivity is non-devolved, but we are continuing our engagement with the mobile network operators to identify what can be done to expand coverage throughout rural parts of Wales, and that includes pressing Ofcom through meetings, and indeed through consultation responses, to use its regulatory powers to improve mobile coverage across Wales, including calling for geographic coverage obligations to be included in future auctions of spectrum, not just coverage obligations that concern the number of individuals who are able to access mobile networks.

Hoffwn ddiolch i’r Aelod am ei chwestiwn. Wrth gwrs, mae cysylltedd symudol yn faes heb ei ddatganoli. Rydym wedi cymryd camau mawr ymlaen lle rydym wedi gallu ymyrryd yn uniongyrchol drwy Cyflymu Cymru. Bydd Cyflymu Cymru yn sicrhau mai Cymru fydd y wlad fwyaf cysylltiedig yng ngorllewin Ewrop, ac mewn rhannau o ganolbarth Cymru, fel Powys, mae 63 y cant o eiddo yn gallu cael mynediad ato erbyn hyn. Byddwn yn gweithio hyd at 2017 i sicrhau bod y 37 y cant o’r safleoedd sy’n weddill yn gallu cael mynediad at fand eang cyflym a dibynadwy.

Mae hefyd yn werth nodi fod gan eiddo yng nghanolbarth Cymru fand eang sy’n llawer cyflymach na’r cyfartaledd ledled Cymru. Mewn rhannau o Geredigion, er enghraifft, mae’r cyflymder cyfartalog yn uwch na 65 Mbps.

Fel y soniais, nid yw cysylltedd symudol wedi’i ddatganoli, ond rydym yn parhau i ymgysylltu â’r gweithredwyr rhwydwaith ffonau symudol i nodi beth y gellir ei wneud i wella’r signal mewn rhannau gwledig o Gymru, ac mae hynny’n cynnwys rhoi pwysau ar Ofcom drwy gyfarfodydd, ac yn wir drwy ymatebion i ymgynghoriadau, i ddefnyddio eu pwerau rheoleiddio i wella signal ffonau symudol ledled Cymru, yn cynnwys galw am gynnwys rhwymedigaethau’n ymwneud â chyrhaeddiad daearyddol y signal mewn arwerthiannau sbectrwm yn y dyfodol, ac nid rhwymedigaethau signal sy’n ymwneud yn unig â nifer yr unigolion sy’n gallu cael mynediad at rwydweithiau symudol.

Un o’r ardaloedd yn sicr ar gyfer blaenoriaeth, fe fyddwn i’n tybio, gan y Llywodraeth yw eich parthau menter. Yn sir Benfro, o gwmpas y Cleddau, mae gennych chi barth menter lle mae’n rhaid talu toll i fynd o un rhan o’r parth menter i ran arall, a thalu toll arall i ddod yn ôl. Rwy’n sôn, wrth gwrs, am y doll ar bont Cleddau, sydd yn pontio’r ddwy ran o ardal fenter y ddwy Gleddau. A ydych chi’n bwriadu o hyd fel Llywodraeth i droi’r bont yna yn gefnffordd—i’w thryncio, mewn geiriau eraill? Os ydych chi yn bwriadu, fel oedd y bwriad cynt, i gario ymlaen gyda’r system yna, ym mha ffordd, felly, y byddwch chi’n cael gwared ar y tollau?

One of the areas that should certainly be a Government priority area is your enterprise zones. In Pembrokeshire, around the Cleddau, you have an enterprise zone where you have to pay a toll to go from one part of the enterprise zone to another, and then pay another toll to come back. I’m talking, of course, about the tolls on the Cleddau bridge—the bridge that spans the two parts of the Haven Waterway enterprise zone. Do you still intend as a Government to turn that bridge into a trunk road? If you do intend, as was your previous intention, to proceed with that, how, therefore, will you abolish those tolls?

I’m intuitively opposed to a tax on travel by taxing bridge use, which may actually be raised shortly in a future question from Mark Reckless. In terms of the particular bridge that the Member mentions in the enterprise zone, I’ve not yet investigated trunking that particular route, but it is something that I would be keen to give consideration to if it can, in turn, lead to a growth in the local economy.

Rwy’n gwrthwynebu’n reddfol unrhyw dreth ar deithio drwy drethu defnydd o bont, mater a fydd, o bosibl, yn cael ei grybwyll cyn bo hir mewn cwestiwn sydd i ddod gan Mark Reckless. O ran y bont benodol y mae’r Aelod yn sôn amdani yn yr ardal fenter, nid wyf wedi ymchwilio’r posibilrwydd o roi statws cefnffordd i’r llwybr penodol hwnnw eto, ond mae’n rhywbeth y byddwn yn awyddus i’w ystyried pe bai’n gallu arwain, yn ei dro, at dwf yn yr economi leol.

Cabinet Secretary, would you please outline to us the chain of command in terms of decisions and sign-offs that applies in relation to the use of public money in driving forward economic development? I’d be interested to understand clearly from you your view on who deploys it, obviously from Welsh Government on down through the chain of command, who signs off and conducts the due diligence and who is responsible for then monitoring the outcomes of said due diligence.

Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi, os gwelwch yn dda, amlinellu’r gadwyn awdurdod i ni o ran y penderfyniadau a’r cymeradwyaethau sy’n berthnasol o ran y defnydd o arian cyhoeddus ar gyfer hybu datblygiad economaidd? Byddai gennyf ddiddordeb mewn deall yn glir beth yw eich barn o ran pwy sy’n ei rhoi ar waith, o Lywodraeth Cymru, wrth gwrs, i lawr drwy’r gadwyn awdurdod, pwy sy’n cymeradwyo ac yn sicrhau diwydrwydd dyladwy a phwy sy’n gyfrifol wedyn am fonitro canlyniadau’r diwydrwydd dyladwy hwnnw.

Ultimately, I am responsible for signing off decisions and I’m responsible for ensuring that due diligence has been carried out by my officials and by my heads of sector teams. If the Member has any specific concerns regarding decisions that I or any of my predecessors have taken, I’d very much welcome any notice of that.

Yn y pen draw, rwy’n gyfrifol am gymeradwyo penderfyniadau ac rwy’n gyfrifol am sicrhau bod y diwydrwydd dyladwy wedi’i gyflawni gan fy swyddogion a chan arweinyddion fy nhimau sector. Os oes gan yr Aelod unrhyw bryderon penodol ynghylch penderfyniadau rwyf fi neu unrhyw un o fy rhagflaenwyr wedi eu gwneud, hoffwn yn fawr gael fy hysbysu ynglŷn â hynny.

‘Symud Cymru Ymlaen’

‘Taking Wales Forward’

6. Sut y bydd y polisïau yn rhaglen Llywodraeth Cymru, ‘Symud Cymru Ymlaen’, yn gwella cyfleoedd cyflogaeth yng Nghymru? OAQ(5)0039(EI)

6. How will the policies contained in the Welsh Government’s ‘Taking Wales Forward’ programme improve employment opportunities in Wales? OAQ(5)0039(EI)

‘Taking Wales Forward’ sets out how we will deliver a prosperous and secure Wales that supports business and enables the economic conditions necessary to create wealth and employment opportunities across Wales.

Mae ‘Symud Cymru Ymlaen’ yn amlinellu sut y byddwn yn cyflawni Cymru ffyniannus a diogel sy’n cefnogi busnes ac yn sicrhau’r amodau economaidd angenrheidiol ar gyfer creu cyfoeth a chyfleoedd cyflogaeth ledled Cymru.

Thank you for the reply, Minister. Creating a highly skilled workforce is vital if we are to meet the needs of a growing economy. How will the Cabinet Secretary ensure that the 100,000 apprenticeships pledge in the programme for government will deliver the skills required by the businesses to make them grow, thereby improving employment opportunities in Wales?

Diolch am yr ateb, Weinidog. Mae creu gweithlu medrus iawn yn hanfodol os ydym am ateb anghenion economi sy’n tyfu. Sut y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn sicrhau y bydd yr addewid o 100,000 o brentisiaethau a nodwyd yn y rhaglen lywodraethu yn darparu’r sgiliau sydd eu hangen ar y busnesau i’w galluogi i dyfu, a gwella cyfleoedd cyflogaeth yng Nghymru drwy hynny?

The all-age apprenticeship programme has been commenced. We are confident, based on our record—and it’s a proud record—of being able to deliver at least 100,000 all-age apprenticeships. I say we’re proud of the record, because we have a record completion rate for apprenticeships in Wales. Completion rates now stand at well above 80 per cent. That fares incredibly well compared to England, which has a completion rate of something in the region of 72 to 74 per cent. We’ve got the record of delivery, we’ve got the training providers, we’ve got the employers who wish to take full advantage of the all-age apprenticeship scheme, but that, in itself, will form part of a very unique, novel and, we think, one of the best employability schemes in Europe.

We have redesigned the package of support that we offer, not just to employers, but also to individuals who are either outside of the marketplace or who require additional skills to rise up through their employers’ ranks. That employability programme will be launched, we anticipate, in 2018. As I say, it will bring together all strands of Government activity with regard to employability.

Mae’r rhaglen brentisiaeth i bobl o bob oedran wedi cychwyn. Rydym yn hyderus, ar sail ein record—ac mae’n record rydym yn falch ohoni—y gallwn ddarparu o leiaf 100,000 o brentisiaethau i bobl o bob oedran. Rwy’n dweud ein bod yn falch o’r record, oherwydd mai gennym ni yng Nghymru y mae’r gyfradd gwblhau orau ar gyfer prentisiaethau. Mae cyfraddau cwblhau yn awr gryn dipyn yn uwch nag 80 y cant. Mae hynny’n anhygoel o dda o gymharu â Lloegr, sydd â chyfradd gwblhau rhwng 72 a 74 y cant. Mae gennym hanes o gyflawni, mae gennym y darparwyr hyfforddiant, mae gennym y cyflogwyr sy’n dymuno manteisio’n llawn ar y cynllun prentisiaeth i bobl o bob oedran, ond bydd hynny, ynddo’i hun, yn ffurfio rhan o gynllun cyflogaeth newydd ac unigryw iawn, sy’n un o’r cynlluniau cyflogadwyedd gorau yn Ewrop yn ein barn ni.

Rydym wedi ailgynllunio’r pecyn cymorth a gynigiwn, nid yn unig i gyflogwyr, ond hefyd i unigolion sydd ar y tu allan i’r farchnad neu sydd angen sgiliau ychwanegol i gamu’n uwch drwy rengoedd eu cyflogwyr. Rydym yn rhagweld y bydd y rhaglen gyflogadwyedd yn cael ei lansio yn 2018. Fel rwy’n dweud, bydd yn dod â’r holl elfennau o weithgarwch y Llywodraeth ar gyflogadwyedd at ei gilydd.

Gardd Fotaneg Genedlaethol Cymru

The National Botanic Garden of Wales

7. Pa drafodaethau diweddar y mae’r Gweinidog wedi’u cael â chynrychiolwyr Gardd Fotaneg Genedlaethol Cymru? OAQ(5)0046(EI)

7. What recent discussions has the Minister had with representatives of the National Botanic Garden of Wales? OAQ(5)0046(EI)

My officials have been in regular discussions with the garden team. I intend to meet the chair in the next few weeks to discuss the report I commissioned on future commercial opportunities for the garden. The report will be published once the chair and trustees have seen it.

Mae fy swyddogion wedi cael trafodaethau rheolaidd gyda thîm yr ardd. Rwy’n bwriadu cyfarfod â’r cadeirydd yn ystod yr wythnosau nesaf i drafod yr adroddiad a gomisiynais ar gyfleoedd masnachol ar gyfer yr ardd yn y dyfodol. Bydd yr adroddiad yn cael ei gyhoeddi wedi i’r cadeirydd a’r ymddiriedolwyr ei weld.

A gaf i, am unwaith, rannu newyddion positif â’r Ysgrifennydd Cabinet? Mae nifer yr ymwelwyr dros y flwyddyn ddiwethaf 5 y cant i fyny, mae nifer yr ymweliadau gan deuluoedd lan gan draean, mae’r gwerthiant aelodaeth lan 41 y cant ac mae yna warged wedi bod i’r gerddi dros y ddwy flynedd ariannol ddiwethaf. A gaf i ofyn i’r Ysgrifennydd ychwanegu at y newyddion positif yma drwy gadarnhau ymrwymiad tymor hir gan Lywodraeth Cymru i’r gerddi, sydd, wedi’r cwbl, yn sefydliad cenedlaethol?

May I, for once, share some positive news with the Cabinet Secretary? The number of visitors over the past year is up by 5 per cent, the number of family visits is up by a third, the sale of memberships is up by 41 per cent, and there has been a surplus for the garden over the past two financial years. May I ask the Cabinet Secretary to add to this positive news by confirming the long-term commitment of the Welsh Government to the gardens, which, after all, are a national institution?

Well, I very much welcome the positive news from the garden. It’s great to hear that visitor figures and membership have increased. Of course, the garden has taken advantage of Welsh Government schemes such as the Year of Adventure and also the funding that we provide annually to ensure that more people are attracted to the garden, not just once, but on a repeated basis. That’s why I think membership numbers are particularly pleasing. All partners—all partners—including Welsh Government and Carmarthen county council, agree that the garden is a hugely valuable asset to Carmarthenshire’s tourism offer. But reducing budgets mean that an open-ended commitment to future funding is not sustainable, and so there is a need, and I’m glad to see that the garden is responding to this, to continue that drive for a greater commercial success.

Wel, rwy’n croesawu’r newyddion cadarnhaol o’r ardd yn fawr. Mae’n wych clywed bod ffigurau ymwelwyr ac aelodaeth wedi cynyddu. Wrth gwrs, mae’r ardd wedi manteisio ar gynlluniau Llywodraeth Cymru, megis y Flwyddyn Antur yn ogystal â’r cyllid a ddarparwn yn flynyddol i sicrhau bod mwy o bobl yn cael eu denu i’r ardd, nid unwaith yn unig, ond sawl gwaith. Dyna pam y credaf fod y niferoedd aelodaeth i’w croesawu’n arbennig. Mae pob partner—pob partner—gan gynnwys Llywodraeth Cymru a Chyngor Sir Caerfyrddin, yn cytuno bod yr ardd yn ased gwerthfawr iawn i gynnig twristiaeth Sir Gaerfyrddin. Ond mae’r ffaith fod cyllidebau’n lleihau yn golygu nad yw ymrwymiad penagored i gyllid yn y dyfodol yn gynaliadwy ac felly mae angen parhau i wthio am fwy o lwyddiant masnachol, ac rwy’n falch o weld bod yr ardd yn ymateb i hyn.

Trefniadau Tollau ar Bont Hafren

Tolling Arrangements on the Severn Bridge

8. Pryd y mae’r Gweinidog yn disgwyl i’r trefniadau tollau ar Bont Hafren ddychwelyd i’r sector cyhoeddus? OAQ(5)0040(EI)

8. When does the Minister expect tolling arrangements on the Severn Bridges to revert to the public sector? OAQ(5)0040(EI)

I understand that the UK Government intend to go out to consultation later this year on tolling arrangements.

Deallaf fod Llywodraeth y DU yn bwriadu ymgynghori ar y trefniadau tollau yn ddiweddarach eleni.

They are reverting from the private sector to the public sector. My own understanding was the fourth quarter, and I was hoping to have an update on that—the fourth quarter of next year. The Treasury has said that, despite the bridge then being paid for, it plans to continue to have a toll, partly, it says, to repay a debt that it purports to be owed on the bridge. Can the Cabinet Secretary say when that purported debt will be paid off and if he agrees with me that, at that point, the toll should be abolished?

Maent yn dychwelyd o’r sector preifat i’r sector cyhoeddus. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn y pedwerydd chwarter, ac roeddwn yn gobeithio cael yr wybodaeth ddiweddaraf am hynny—pedwerydd chwarter y flwyddyn nesaf. Er y bydd costau’r bont wedi’u talu erbyn hynny, mae’r Trysorlys wedi dweud ei fod yn bwriadu parhau i godi toll, yn rhannol, mae’n dweud, er mwyn ad-dalu dyled y mae’n honni ei bod yn ddyledus ar y bont. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn gallu dweud pa bryd y bydd y ddyled honedig honno wedi’i thalu’n ôl ac a yw’n cytuno y dylid diddymu’r doll ar y pwynt hwnnw?

Yes, I do. Subject to the consultation, the bridge reverts to public ownership in 2018, and once the debt has been repaid, all revenues will then go to the Exchequer—above the maintenance costs. That, to me, constitutes a tax on travel to Wales, and I would expect the tolls to be abolished.

Ydw, rwy’n cytuno. Yn amodol ar yr ymgynghoriad, bydd y bont yn dychwelyd i berchnogaeth gyhoeddus yn 2018, ac ar ôl ad-dalu’r ddyled, bydd yr holl refeniw wedyn yn mynd i Ganghellor y Trysorlys—ar ôl talu costau cynnal a chadw. I mi, treth ar deithio i Gymru yw hynny, a byddwn yn disgwyl i’r tollau gael eu diddymu.

Y Sector Treftadaeth

The Heritage Sector

9. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ymdrechion i gefnogi’r sector treftadaeth yng Nghymru? OAQ(5)0048(EI)

9. Will the Minister make a statement on efforts to support the heritage sector in Wales? OAQ(5)0048(EI)

Yes, the Historic Environment (Wales) Act 2016 has placed Wales at the forefront of the UK nations in the protection and management of the historic environment. We continue to work closely with a wide range of partners in building a heritage sector that has a sustainable future.

Gwnaf, mae Deddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016 wedi rhoi Cymru ar y blaen o blith gwledydd y DU mewn perthynas â diogelu a rheoli’r amgylchedd hanesyddol. Rydym yn parhau i weithio’n agos gydag ystod eang o bartneriaid ar ddatblygu sector treftadaeth sydd â dyfodol cynaliadwy.

Our nation as a tourist destination is vital in promoting Wales to the world, and our heritage is our living history, something tangible from our past that our children can interact with. There are great historical assets in Caerphilly. We’ve got the largest concentric castle in Europe, a grade II listed ancient monument in Ruperra castle, which needs work, and Llancaiach Fawr, a Tudor manor house near Nelson that aims to attract 80,000 visitors by the year 2020. Preserving and restoring these iconic heritage sites will be crucial to boosting tourism and the local economy. My constituents are involved in local groups, organisations set up to save the historic environment, particularly Ruperra castle. How can they play an active role in strengthening the heritage sector in their communities?

Mae ein cenedl fel cyrchfan i dwristiaid yn hanfodol wrth hyrwyddo Cymru i’r byd, a’n treftadaeth yw ein hanes byw, rhywbeth pendant o’n gorffennol y gall ein plant ryngweithio ag ef. Mae yna asedau hanesyddol mawr yng Nghaerffili. Mae gennym y castell consentrig mwyaf yn Ewrop, heneb restredig gradd II yng nghastell Rhiw’r Perrai, sydd angen gwaith, a Llancaiach Fawr, maenordy Tuduraidd ger Nelson sy’n anelu i ddenu 80,000 o ymwelwyr erbyn y flwyddyn 2020. Bydd gwarchod ac adfer y safleoedd treftadaeth eiconig hyn yn hanfodol i roi hwb i dwristiaeth a’r economi leol. Mae fy etholwyr yn cymryd rhan mewn grwpiau lleol, sefydliadau a grëwyd i achub yr amgylchedd hanesyddol, yn enwedig castell Rhiw’r Perrai. Sut y gallant chwarae rhan weithredol yn cryfhau’r sector treftadaeth yn eu cymunedau?

Local groups are absolutely crucial in helping the historic environment remain a vibrant place that people visit, that people experience, that people can volunteer at and that people can acquire skills at. The voluntary group that has looked at Ruperra castle is particularly active, and I congratulate them on their work. In the Member’s constituency, we have the fastest growing visitor attraction in the Cadw estate—that’s Caerphilly castle—and increases in visitor figures have largely been driven by the Year of Adventure activities, including the Caerphilly Dragon, which I know many Members in this Chamber have visited.

Mae grwpiau lleol yn gwbl hanfodol yn y gwaith o helpu’r amgylchedd hanesyddol i barhau i fod yn lle bywiog y mae pobl yn ymweld ag ef, lle y mae pobl yn ei brofi, lle y gall pobl wirfoddoli a lle y gall pobl feithrin sgiliau. Mae’r grŵp gwirfoddol sydd wedi edrych ar gastell Rhiw’r Perrai yn arbennig o weithgar, ac rwy’n eu llongyfarch ar eu gwaith. Yn etholaeth yr Aelod, mae gennym yr atyniad ymwelwyr sy’n tyfu gyflymaf yn ystad Cadw—sef castell Caerffili—ac mae’r cynnydd yn nifer yr ymwelwyr wedi digwydd, i raddau helaeth, o ganlyniad i weithgareddau’r Flwyddyn Antur, gan gynnwys Draig Caerffili, y gwn fod llawer o’r Aelodau yn y Siambr hon wedi ymweld â hi.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

I thank the Cabinet Secretary.

2. 2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon
2. 2. Questions to the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem nesaf yw cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, a’r cwestiwn cyntaf, John Griffiths.

The next item is questions to the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport, and the first question is from John Griffiths.

Dulliau Atal Salwch

Ill Health Prevention

1. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gryfhau dulliau atal salwch yng Nghymru? OAQ(5)0040(HWS)

1. What actions will the Welsh Government take to strengthen ill health prevention in Wales? OAQ(5)0040(HWS)

We are committed to promoting healthy and active lifestyles to prevent ill health and encourage general well-being throughout life. The programme for government will build on progress to date with measures such as the public health Bill, the Healthy Child Wales Programme and a new Wales well-being bond.

Rydym wedi ymrwymo i hyrwyddo ffyrdd iach a gweithgar o fyw er mwyn atal salwch ac annog lles yn gyffredinol drwy gydol ein bywydau. Bydd y rhaglen lywodraethu’n adeiladu ar y cynnydd hyd yma gyda mesurau megis Bil iechyd y cyhoedd, Rhaglen Plant Iach Cymru a bond lles newydd i Gymru.

Minister, thankfully, the rates of smoking in Wales have been driven down over a period of years, but, unfortunately, smoking still takes a terrible toll on health in Wales. I believe that public policy and the restrictions imposed on smoking have played a significant role, though, in driving down the prevalence of smoking. A survey this year by Action on Smoking and Health and YouGov showed strong public support for extending the smoking ban as it applies to public places in Wales. So, what plans does the Welsh Government have to build on the success of restricting smoking in public places in Wales?

Weinidog, diolch i’r drefn, mae’r cyfraddau ysmygu yng Nghymru wedi gostwng dros gyfnod o flynyddoedd, ond yn anffodus, mae ysmygu yn dal i effeithio’n enbyd ar iechyd yng Nghymru. Credaf fod polisi cyhoeddus a’r cyfyngiadau ar ysmygu wedi chwarae rôl arwyddocaol, fodd bynnag, yn lleihau nifer y bobl sy’n ysmygu. Roedd arolwg eleni gan Action on Smoking and Health ac YouGov yn dangos bod cefnogaeth gyhoeddus gref i ymestyn y gwaharddiad ar ysmygu fel y mae’n gymwys i fannau cyhoeddus yng Nghymru. Felly, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i adeiladu ar lwyddiant cyfyngu ar ysmygu mewn mannau cyhoeddus yng Nghymru?

I thank you for that question. You’re right to point out the success that we have had in recent years in terms of working towards our target of 16 per cent of people smoking by 2020. We’re currently at 19 per cent now, so I think we are certainly well on track to hit that target. Some of the real success we’ve had has been amongst children and young people. For example, in 1998, 29 per cent of 16-year-old girls were smoking once a week, but that’s now down to 9 per cent. The figures for boys would be 22 per cent and 7 per cent. I think it’s really positive that smoking is declining amongst young people, particularly, but also the number of young people who have never smoked is growing and I think that that is to be welcomed as well.

The restrictions that you mentioned certainly play an important role in that. We had, just last Saturday, the opportunity to celebrate the one-year anniversary of the regulations on no smoking in cars. I think that it’s fair to say that there has been a high level of compliance with that, and we are seeing a change in behaviour and a change of culture there. So, looking forward, we’ll be re-introducing the public health Bill, as it was at Stage 3, with the e-cigarette sections removed from it. That public health Bill does contain provisions to cover smoking in school grounds, hospital grounds and public playgrounds. It also provides that Welsh Ministers will be able to add additional spaces, using regulations, and that such regulations would be subject to consultation in future. So, there would be scope to extend that in the future, too.

Diolch i chi am y cwestiwn hwnnw. Rydych yn gywir i dynnu sylw at y llwyddiant a gawsom yn y blynyddoedd diwethaf wrth weithio tuag at ein targed o 16 y cant o bobl yn ysmygu erbyn 2020. Rydym ar 19 y cant ar hyn o bryd, felly rwy’n credu ein bod yn sicr ar y trywydd cywir i gyrraedd y targed hwnnw. Ymysg plant a phobl ifanc y gwelwyd peth o’r llwyddiant gwirioneddol rydym wedi’i gael. Er enghraifft, yn 1998, roedd 29 y cant o ferched 16 oed yn ysmygu unwaith yr wythnos, ond mae’r ganran honno bellach wedi gostwng i 9 y cant. Y ffigurau ar gyfer y bechgyn yw 22 y cant a 7 y cant. Credaf ei bod yn gadarnhaol iawn fod ysmygu’n lleihau ymysg pobl ifanc, yn enwedig, ond hefyd mae nifer y bobl ifanc nad ydynt erioed wedi ysmygu yn cynyddu a chredaf y dylid croesawu hynny hefyd.

Mae’r cyfyngiadau a grybwyllwyd gennych yn sicr yn chwarae rhan bwysig yn hynny. Ddydd Sadwrn diwethaf, cawsom gyfle i ddathlu pen blwydd cyntaf y rheoliadau ar wahardd ysmygu mewn ceir. Rwy’n credu ei bod yn deg dweud ein bod wedi gweld lefel uchel o gydymffurfiaeth â hynny, ac rydym yn gweld newid mewn ymddygiad a newid mewn diwylliant yn hynny o beth. Felly, wrth edrych ymlaen, byddwn yn ailgyflwyno Bil iechyd y cyhoedd, fel yr oedd yng Nghyfnod 3, gyda’r adrannau ar e-sigaréts wedi’u dileu. Mae Bil iechyd y cyhoedd yn cynnwys darpariaethau i gynnwys ysmygu ar dir ysgolion, ar dir ysbytai a chaeau chwarae cyhoeddus. Mae hefyd yn sicrhau y bydd Gweinidogion Cymru yn gallu ychwanegu mannau ychwanegol, gan ddefnyddio’r rheoliadau, ac y byddai rheoliadau o’r fath yn destun ymgynghoriad yn y dyfodol. Felly, byddai lle i ymestyn hynny yn y dyfodol hefyd.

The National Osteoporosis Society has claimed that more services to help diagnose this condition could save NHS Wales £4.5 million per year. They say that only half of the hospitals in Wales currently provide fracture liaison services for out-patients. Cabinet Secretary, what is the Welsh Government doing to improve the services that could help diagnose and prevent osteoporosis in Wales?

Mae’r Gymdeithas Osteoporosis Genedlaethol wedi honni y gallai mwy o wasanaethau i helpu i wneud diagnosis o’r cyflwr hwn arbed £4.5 miliwn y flwyddyn i GIG Cymru. Maent yn dweud mai hanner ysbytai Cymru yn unig sy’n darparu gwasanaethau cyswllt torri esgyrn i gleifion allanol ar hyn o bryd. Ysgrifennydd y Cabinet, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella’r gwasanaethau a allai helpu i wneud diagnosis ac atal osteoporosis yng Nghymru?

Well, I’m sure that the Cabinet Secretary has heard your comments there, and this would be something that the Cabinet Secretary would deal with. In terms of my responsibilities, I’m really keen to see fall prevention improved in Wales, and this would be particularly of importance to people who suffer from osteoporosis as well, in terms of ensuring that they don’t have a really debilitating fall, which could completely have a very, very bad effect on their personal outcomes, their well-being and so on. So, it’s that effect. We have our public health 1000 Lives Improvement programme, and that contains specific work on fall prevention, which I think is important for people particularly with osteoporosis.

Wel, rwy’n siŵr fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi clywed eich sylwadau, ac mae hwn yn fater y byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn ymdrin ag ef. O ran fy nghyfrifoldebau i, rwy’n awyddus iawn i weld gwaith atal cwympiadau yn cael ei wella yng Nghymru, a byddai hyn yn arbennig o bwysig i bobl sy’n dioddef o osteoporosis hefyd, o ran sicrhau nad ydynt yn cael cwymp sy’n eu gwanychu’n fawr, a allai gael effaith ddrwg iawn ar eu canlyniadau personol, eu lles ac yn y blaen. Felly, mae’n ymwneud â’r effaith honno. Mae gennym ein rhaglen iechyd cyhoeddus, y rhaglen Gwella 1000 o Fywydau, ac mae honno’n cynnwys gwaith penodol ar atal cwympiadau, ac rwy’n credu bod hynny’n bwysig yn enwedig ar gyfer pobl sy’n dioddef o osteoporosis.

Gwasanaethau Iechyd yn Sir Benfro

Health Services in Pembrokeshire

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarpariaeth Llywodraeth Cymru o ran gwasanaethau iechyd ledled Sir Benfro? OAQ(5)0038(HWS)

2. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s delivery of health services across Pembrokeshire? OAQ(5)0038(HWS)

Member
Vaughan Gething 14:23:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Thank you for the question. The Welsh Government’s priorities are to provide the people of Pembrokeshire with health services that deliver the best possible outcomes for patients. We will, of course, be guided by the best and most up-to-date clinical evidence and advice to deliver high-quality care that the people of Pembrokeshire deserve.

Diolch am y cwestiwn. Blaenoriaethau Llywodraeth Cymru yw darparu gwasanaethau iechyd i bobl Sir Benfro sy’n sicrhau’r canlyniadau gorau posibl i gleifion. Wrth gwrs, byddwn yn cael ein harwain gan y dystiolaeth a’r cyngor clinigol gorau a mwyaf diweddar er mwyn darparu’r gofal o ansawdd uchel y mae pobl Sir Benfro yn ei haeddu.

I’m grateful to the Cabinet Secretary for that response. Skin Care Cymru has revealed that there is no consultant dermatologist in the entire Hywel Dda Local Health Board area. Whilst there is an issue with recruiting and retaining dermatologists across the UK, the fact that there is not one actually in the entire health board area is extremely worrying. What specific support is the Welsh Government giving Hywel Dda health board to recruit a consultant dermatologist, so that people living with skin conditions in Pembrokeshire can have the vital services that they deserve?

Rwy’n ddiolchgar i Ysgrifennydd Cabinet am yr ymateb hwnnw. Mae Skin Care Cymru wedi datgelu nad oes unrhyw feddyg ymgynghorol dermatoleg yn ardal gyfan Bwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda. Er bod problem gyda recriwtio a chadw dermatolegwyr ledled y DU, mae’r ffaith nad oes un yn ardal gyfan y bwrdd iechyd yn peri pryder mawr. Pa gymorth penodol y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i fwrdd iechyd Hywel Dda i recriwtio meddyg ymgynghorol dermatoleg, fel y gall pobl sy’n byw gyda chyflyrau croen yn Sir Benfro gael y gwasanaethau hanfodol y maent yn eu haeddu?

Thank you for the question. Dermatology is a particular challenge across the UK, as you recognise. Recently, there was a retirement from this particular consultant post within the Hywel Dda area. The challenge is how they work with other parts of the service as well, in particular, the growing partnership with Abertawe Bro Morgannwg University Local Health Board, which we are encouraging to understand how consultants work between different areas and across health board boundaries. I’m interested in people having access to a service. Actually, teledermatology is an important part of this as well. So, it’s not just about the consultant level, but it’s also about access at a primary care level as well. We are continuing to support both Hywel Dda and their partners in actually trying to understand what posts they need, at what level, including consultants, and where and how they can be best recruited to make sure that the right service is in the right place at the right time. But I would expect that, in the future, there will be dermatology consultants again within Pembrokeshire, within Hywel Dda, working within what you recognise is a very challenging recruitment market in this particular speciality.

Diolch am y cwestiwn. Mae dermatoleg yn her arbennig ar draws y DU, fel rydych yn ei gydnabod. Yn ddiweddar, cafwyd ymddeoliad o’r swydd benodol hon yn ardal Hywel Dda. Yr her yw sut y maent yn gweithio gyda rhannau eraill o’r gwasanaeth hefyd, yn enwedig y bartneriaeth sy’n tyfu gyda Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, partneriaeth rydym yn ei hannog, er mwyn deall sut y mae meddygon ymgynghorol yn gweithio rhwng gwahanol ardaloedd ac ar draws ffiniau byrddau iechyd. Mae gennyf ddiddordeb mewn gweld pobl yn cael mynediad at wasanaeth. Â dweud y gwir, mae teledermatoleg yn rhan bwysig o hyn hefyd. Felly, nid yw’n ymwneud yn unig â’r lefel ymgynghorol, mae hefyd yn ymwneud â mynediad ar lefel gofal sylfaenol yn ogystal. Rydym yn parhau i gynorthwyo Hywel Dda a’u partneriaid i geisio deall pa swyddi sydd angen iddynt eu llenwi, ar ba lefel, gan gynnwys meddygon ymgynghorol, a ble a sut y gellir eu recriwtio yn y ffordd orau i wneud yn siŵr bod y gwasanaeth iawn yn y lle iawn ar yr adeg iawn. Ond byddwn yn disgwyl y bydd meddygon ymgynghorol dermatoleg yn Sir Benfro eto yn y dyfodol, yn Hywel Dda, yn gweithio yn yr hyn rydych yn ei gydnabod sy’n farchnad recriwtio heriol iawn yn yr arbenigedd hwn.

Cabinet Secretary, as you know, the parents of Pembrokeshire have lost the neonatal services at Withybush hospital, supposedly to have a better service provided at Glangwili, but the Royal College of Paediatrics and Child Health says that neonatal services in Wales are overstretched and under incredible pressure, putting the safety of the sickest babies at risk, and they say that only two out of the 10 neonatal units have enough nurses to staff all their cots. What assurance can you give to the parents of Pembrokeshire, therefore, that this move from Pembrokeshire to Carmarthenshire, and from one hospital to another, is actually going to result in the long term in a better staffing ratio and a better service?

Ysgrifennydd y Cabinet, fel y gwyddoch, mae rhieni Sir Benfro wedi colli’r gwasanaethau newyddenedigol yn Ysbyty Llwynhelyg, er mwyn cael gwasanaeth gwell yn Ysbyty Glangwili yn ôl yr hyn a ddywedwyd, ond dywed y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant fod gwasanaethau newyddenedigol yng Nghymru dan lawer gormod o bwysau, gan roi diogelwch y babanod gwaelaf mewn perygl, ac maent yn dweud mai dau yn unig o’r 10 uned newyddenedigol sydd â digon o nyrsys i staffio eu holl gotiau. Pa sicrwydd y gallwch ei roi i rieni Sir Benfro, felly, y bydd symud o Sir Benfro i Sir Gaerfyrddin, ac o un ysbyty i’r llall, yn arwain mewn gwirionedd at gymhareb staffio well a gwell gwasanaeth yn y tymor hir?

I thank the Member for the question. I appreciate that he has a particular perspective on this, but services have not been lost; they’ve been moved, and they’ve been improved. You quote the Royal College of Paediatrics and Child Health, and we take seriously what they say. We recognise there is real pressure across the UK and in Wales as well. That in particular makes it even more important that the right model of care is provided, and that we don’t try and staff and run models that are unsustainable and don’t provide the right quality of care for people when they need them, because we’re talking about a small number of really sick children who need not just high-quality but very specialist care.

What the Royal College of Paediatrics and Child Health have said in their review is that the move of the specialist service to Glangwili has improved outcomes and improved compliance with national standards. That’s why we’re moving ahead with the business case that I’m expecting from the health board about the next stage of work in Glangwili to further improve the service. I think that people should take confidence from that. Also, I look forward to having a report back from the royal college’s review team that were recently in Glangwili to look again at the service and give us more reassurance about the quality of service and outcomes that Pembrokeshire parents are receiving. Of course, I met Pembrokeshire mothers when I recently visited Glangwili, to understand directly from them the quality of care that they’re receiving at a really important and difficult time in life, not just for them as a parent, but obviously for their child as well. So, I’ve been impressed by the professionalism and the quality of care that Pembrokeshire parents are receiving in Glangwili.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Rwy’n sylweddoli fod ganddo safbwynt penodol ar y mater hwn, ond nid yw’r gwasanaethau wedi cael eu colli; maent wedi cael eu symud, ac maent wedi cael eu gwella. Rydych yn dyfynnu’r Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant, ac rydym yn cymryd yr hyn y maent yn ei ddweud o ddifrif. Rydym yn cydnabod bod pwysau gwirioneddol ar draws y DU ac yng Nghymru hefyd. Mae hynny yn enwedig yn golygu ei bod hyd yn oed yn bwysicach fod y model gofal cywir yn cael ei ddarparu, ac nad ydym yn ceisio staffio a chynnal modelau nad ydynt yn gynaliadwy ac nad ydynt yn darparu gofal o’r ansawdd cywir i bobl pan fyddant ei angen, oherwydd rydym yn sôn am nifer fach o blant gwirioneddol sâl sydd angen gofal o ansawdd uchel, a gofal arbenigol iawn hefyd.

Yr hyn y mae’r Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant wedi ei ddweud yn eu hadolygiad yw bod symud y gwasanaeth arbenigol i Glangwili wedi gwella canlyniadau a gwella cydymffurfiaeth â safonau cenedlaethol. Dyna pam ein bod yn symud ymlaen gyda’r achos busnes rwy’n ei ddisgwyl gan y bwrdd iechyd ynglŷn â cham nesaf y gwaith yn Glangwili i wella’r gwasanaeth ymhellach. Rwy’n credu y dylai pobl gael hyder o hynny. Hefyd, rwy’n edrych ymlaen at gael adroddiad yn ôl gan dîm adolygu’r coleg brenhinol a oedd yn Ysbyty Glangwili yn ddiweddar i edrych eto ar y gwasanaeth a rhoi mwy o sicrwydd i ni ynglŷn ag ansawdd y gwasanaeth a’r canlyniadau y mae rhieni yn Sir Benfro yn eu cael. Wrth gwrs, cyfarfûm â mamau Sir Benfro pan ymwelais ag Ysbyty Glangwili yn ddiweddar, er mwyn cael gwybod ganddynt yn uniongyrchol beth yw ansawdd y gofal y maent yn ei gael ar adeg bwysig ac anodd iawn yn eu bywydau, nid yn unig iddynt hwy fel rhieni, ond i’w plentyn hefyd wrth gwrs. Felly, mae proffesiynoldeb ac ansawdd y gofal y mae rhieni Sir Benfro yn ei gael yn Ysbyty Glangwili wedi creu argraff fawr arnaf.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Galwaf nawr at lefarwyr y pleidiau i ofyn cwestiynau i’r Ysgrifennydd Cabinet. Yn gyntaf, llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

I now call on the party spokespeople to ask questions of the Cabinet Secretary. First of all, Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Lywydd. Rydw i’n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymuno â fi i gondemnio’r rhethreg gan Lywodraeth Geidwadol Prydain dros y dyddiau diwethaf a’r amarch sydd wedi cael ei ddangos tuag at staff o’r tu allan i’r ynysoedd yma sydd yn gwneud cyfraniad mor werthfawr o fewn yr NHS. Mi fuaswn i eisiau pellhau fy hun oddi wrth bron popeth y mae Jeremy Hunt yn ei ddweud. Ond, gan ddod at fy nghwestiwn i, mae e wedi cyhoeddi’r wythnos yma ei fod eisiau gweld rhagor o lefydd dysgu mewn colegau meddygol yn Lloegr. A ydy hynny’n rhywbeth y mae’r Ysgrifennydd Cabinet yn dymuno ei weld yn digwydd yng Nghymru?

Thank you, Llywydd. I’m sure the Cabinet Secretary would join with me in condemning the rhetoric of the UK Conservative Government over the past few days and the disrespect that’s been shown towards staff from outwith these isles who make such a valuable contribution to our NHS. I would want to distance myself from virtually everything that Jeremy Hunt has said. But, coming to my question, he has announced this week that he wants to see more training places in medical schools in England. Is that something that the Cabinet Secretary wants to see happening in Wales?

Thank you for the question. I share your concern at the comments that have been made at the Conservative Party conference by Jeremy Hunt. Members across this Chamber will want to see opportunities for a career in medical training and medical practice for more of our young people within Wales and across the UK, but there’s a real difference between that and saying that foreign doctors are no longer welcome, or they’re only here as an interim measure. In fact, I’ve already written to Jeremy Hunt expressing my concern at the rhetoric that he has been displaying this week and the significant damage it could do, not just to the NHS in England, but right across the NHS family in all four nations. So, I’ve been very clear about my view, it’s on the record, and we will have no part in this. We certainly will not support the path that the Conservatives are taking.

In terms of the future for Welsh and UK-domiciled students and their ability to undertake medical training within this country, I’ve already indicated that we’re looking at our current places and how to encourage more Welsh students to undertake medical training at their place of choice. That will, of course, include work here within Wales and we’re actually looking at the number of medical training places that we have. We want to make sure that we build on the excellence we’ve got from both Cardiff and Swansea, with both the undergraduate and postgraduate entry courses that are run, and I want to make sure we maintain that quality, but also that we have a real springboard for more careers in medical education and training, both here in Wales and across the UK.

Diolch am y cwestiwn. Rwy’n rhannu eich pryder am y sylwadau a wnaeth Jeremy Hunt yng nghynhadledd y Blaid Geidwadol. Bydd Aelodau ar draws y Siambr hon eisiau gweld cyfleoedd i fwy o’n pobl ifanc yng Nghymru a ledled y DU gael gyrfa mewn hyfforddiant meddygol ac ymarfer meddygol, ond mae gwahaniaeth go iawn rhwng hynny a dweud nad oes croeso i feddygon tramor bellach, neu eu bod yma fel mesur dros dro yn unig. Yn wir, rwyf eisoes wedi ysgrifennu at Jeremy Hunt yn mynegi fy mhryder ynglŷn â’r rhethreg y mae wedi bod yn ei harddangos yr wythnos hon a’r difrod sylweddol y gallai ei wneud, nid yn unig i’r GIG yn Lloegr, ond ar draws teulu’r GIG yn y pedair gwlad. Felly, rwyf wedi bod yn glir iawn ynglŷn â fy safbwynt i, mae hwnnw wedi’i gofnodi, ac ni fydd gennym unrhyw ran yn hyn. Yn sicr, ni fyddwn yn cefnogi’r llwybr y mae’r Ceidwadwyr yn ei ddilyn.

O ran y dyfodol ar gyfer myfyrwyr sy’n hanu o Gymru a’r DU a’u gallu i ymgymryd â hyfforddiant meddygol yn y wlad hon, rwyf eisoes wedi nodi ein bod yn edrych ar y llefydd sydd gennym ar hyn o bryd a sut i annog mwy o fyfyrwyr o Gymru i ymgymryd â hyfforddiant meddygol mewn man o’u dewis. Bydd hynny, wrth gwrs, yn cynnwys gwaith yma yng Nghymru ac mewn gwirionedd, rydym yn edrych ar nifer y llefydd hyfforddiant meddygol sydd gennym. Rydym eisiau gwneud yn siŵr ein bod yn adeiladu ar y rhagoriaeth sydd gennym yng Nghaerdydd ac yn Abertawe, gyda’r cyrsiau mynediad israddedig ac ôl-raddedig sy’n cael eu cynnig, ac rwyf am sicrhau ein bod yn cynnal y safon honno, ond hefyd fod gennym lwyfan gwirioneddol i fwy o yrfaoedd ym maes addysg a hyfforddiant meddygol, yma yng Nghymru ac ar draws y DU.

I look forward to an increase in places, including of course in Bangor and other parts of Wales. I’d welcome any moves from Welsh Government—and I will continue to press Government and offer my co-operation—on the issue of increasing medical training places.

The Cabinet Secretary has, on numerous occasions, said that there are a record number of consultants and doctors in Wales. We’ve delved into these statistics a bit further. Out of the 65 hospital specialities with data on StatsWales, 32 of them have seen a decline in numbers over the past year, 13 have seen no change, and 20 have seen slight rises. One of those, vascular surgery, is up simply because it now counts as a separate specialism rather than being listed as general surgery. So, it remains a fact that more specialisms have seen a decline in numbers than have seen a rise in numbers. Are you happy with that state of affairs?

Rwy’n edrych ymlaen at weld cynnydd yn y llefydd, gan gynnwys, wrth gwrs, ym Mangor a rhannau eraill o Gymru. Byddwn yn croesawu unrhyw gamau gan Lywodraeth Cymru—a byddaf yn parhau i roi pwysau ar y Llywodraeth a chynnig fy nghydweithrediad—ar fater cynyddu llefydd hyfforddiant meddygol.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet, ar sawl achlysur, wedi dweud bod gennym y nifer uchaf erioed o feddygon ymgynghorol a meddygon yng Nghymru. Rydym wedi edrych ymhellach ar yr ystadegau hyn. O’r 65 maes arbenigol ysbyty sydd â data ar StatsCymru, mae 32 ohonynt wedi gweld gostyngiad yn eu niferoedd dros y flwyddyn ddiwethaf, mae 13 ohonynt heb weld unrhyw newid, ac mae 20 ohonynt wedi gweld rhywfaint o gynnydd. Yr unig reswm y mae un o’r rheini, llawfeddygaeth fasgwlaidd, wedi gweld cynnydd yw oherwydd ei fod bellach yn cael ei gyfrif fel arbenigedd ar wahân yn hytrach na chael ei restru fel llawfeddygaeth gyffredinol. Felly, mae’n parhau i fod yn ffaith fod mwy o feysydd arbenigol wedi gweld gostyngiad yn y niferoedd na sydd wedi gweld cynnydd yn y niferoedd. A ydych yn fodlon gyda’r sefyllfa honno?

Well, it is a fact, not an opinion, that consultant numbers have risen significantly over the last decade. Our challenge always is: in what numbers do we still face a challenge and what can we ourselves do about that? Because, in answer to the first question, which I think was from Paul Davies, we recognise there are some specialties where there are real challenges right across the UK family. And, actually, some of that is international challenge as well. So, we do take the view about the overall numbers, but then look at those areas of specialism. And that’s why, in the recruitment campaign you’ll have heard us discuss and talk about, we want to advertise Wales as a great place to work as well to live, and for people to undertake their training here too.

So, there’s no complacency or any lack of acknowledgement that, in some specialities, we have very real challenges, and getting the model of healthcare right is part of what we need to do to encourage people to come and work here. Because, when people are looking for the next stage in their career—where to live, where to raise a family—they’re actually also thinking about, ‘What will be the quality of the workplace, what will be the model of care I’m going into? Is it sustainable? Will it provide me with the opportunities that I want to undertake great patient care?’, but also other parts of their life too. So, it’s that whole picture we’re looking at, as we do move forward to try and understand how do we recruit the medical workforce of today and the future that we want, and the future of healthcare here in Wales.

Wel, mae’n ffaith, ac nid barn, fod nifer y meddygon ymgynghorol wedi codi’n sylweddol dros y degawd diwethaf. Ein her bob amser yw hon: ym mha rifau rydym yn parhau i wynebu her a beth y gallwn ni ein hunain ei wneud ynglŷn â hynny? Oherwydd, i ateb y cwestiwn cyntaf, a ofynnwyd gan Paul Davies rwy’n credu, rydym yn cydnabod bod yna rai meysydd arbenigol lle y ceir heriau gwirioneddol ar draws teulu’r DU. Ac mewn gwirionedd, mae rhywfaint o hynny’n her ryngwladol hefyd. Felly, rydym yn derbyn y safbwynt am y niferoedd cyffredinol, ond yn edrych wedyn ar y meysydd arbenigol hynny. A dyna pam, yn yr ymgyrch recriwtio y byddwch wedi ein clywed yn ei thrafod ac yn siarad amdani, ein bod yn awyddus i hysbysebu Cymru fel lle gwych i weithio yn ogystal â byw, ac i weld pobl yn cael eu hyfforddi yma hefyd.

Felly, nid oes unrhyw hunanfodlonrwydd na diffyg cydnabyddiaeth fod gennym heriau gwirioneddol mewn rhai meysydd arbenigol, ac mae sicrhau bod y model gofal iechyd yn gywir yn rhan o’r hyn y mae angen i ni ei wneud i annog pobl i ddod i weithio yma. Oherwydd pan fydd pobl yn chwilio am y cam nesaf yn eu gyrfa—ble i fyw, ble i fagu teulu—mewn gwirionedd, maent hefyd yn meddwl, ‘Beth fydd ansawdd y gweithle, beth fydd y model gofal y byddaf yn gweithio ynddo? A yw’n gynaliadwy? A fydd yn rhoi’r cyfleoedd rwyf eu heisiau i roi gofal gwych i gleifion?’, ond rhannau eraill o’u bywydau hefyd. Felly, rydym yn edrych ar y darlun cyfan wrth i ni symud ymlaen i geisio deall sut rydym yn recriwtio’r gweithlu meddygol rydym ei eisiau heddiw ac yn y dyfodol, a dyfodol gofal iechyd yma yng Nghymru.

You have stated as fact, again, as the record will show, that there has been an increase in doctor numbers in Wales. One of the further facts that we found interesting is that one particular speciality has seen an extra 207 doctors in the past year. That particular speciality, although listed as a hospital speciality, is in fact ‘general practice (doctors in training)’.

Now, we asked for clarification on what that means, and it does in fact refer to trainee doctors in general practice, not specialist consultants working in hospitals. And the reason for such a large increase was down to the fact that, previously, GPs in training who rotated into a GP surgery would be employed by the surgery, and therefore leave the NHS Wales payroll, and so wouldn’t appear on StatsWales figures. Now, NHS Wales Shared Services Partnership have become the lead employer for GPs in training. So, they do appear in the figures. This is the reason why the numbers have gone up. Without that change in the way stats on the workforce are recorded, the figures would actually have shown a decline of 84 hospital doctors. In fact, six of the seven health boards in Wales have shown a decline in the number of hospital doctors they employ. We also know that there has been a fall in the head count of GPs, and it would be even worse if you published the full-time equivalent numbers. Does the Cabinet Secretary now accept that it is misleading of your party to claim that we have a record number of consultants and doctors?

Rydych wedi datgan fel ffaith, unwaith eto, fel y bydd y cofnod yn ei ddangos, fod cynnydd wedi bod yn nifer y meddygon yng Nghymru. Un o’r ffeithiau pellach roeddem yn ei gweld yn ddiddorol yw bod un maes arbenigol penodol wedi gweld cynnydd o 207 o feddygon ychwanegol yn y flwyddyn ddiwethaf. Y maes arbenigol penodol hwnnw, er ei fod yn cael ei restru fel maes arbenigol ysbyty mewn gwirionedd, yw ‘ymarfer cyffredinol (meddygon dan hyfforddiant)’.

Nawr, gofynasom am eglurhad ar yr hyn y mae hynny’n ei olygu, ac mae’n cyfeirio, mewn gwirionedd, at feddygon dan hyfforddiant mewn ymarfer cyffredinol, nid meddygon ymgynghorol arbenigol sy’n gweithio mewn ysbytai. A’r rheswm am gynnydd mor fawr oedd y ffaith fod meddygon teulu dan hyfforddiant a oedd yn cyflawni cylchdro mewn practis meddygon teulu yn flaenorol yn cael eu cyflogi gan y feddygfa, ac felly byddent yn gadael cyflogres GIG Cymru, ac ni fyddent yn ymddangos yn ffigurau StatsCymru. Nawr, Partneriaeth Cydwasanaethau GIG Cymru yw’r cyflogwr arweiniol bellach ar gyfer meddygon teulu dan hyfforddiant. Felly, maent yn ymddangos yn y ffigurau. Dyma’r rheswm am y cynnydd yn y niferoedd. Heb y newid hwnnw yn y ffordd y mae ystadegau’r gweithlu yn cael eu cofnodi, byddai’r ffigurau, mewn gwirionedd, wedi dangos gostyngiad o 84 meddyg ysbyty. Yn wir, mae chwech o’r saith bwrdd iechyd yng Nghymru wedi dangos gostyngiad yn nifer y meddygon ysbyty a gyflogir ganddynt. Rydym hefyd yn gwybod bod gostyngiad wedi bod yn nifer y meddygon teulu, a byddai’r sefyllfa hyd yn oed yn waeth pe baech yn cyhoeddi’r niferoedd cyfwerth ag amser llawn. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn derbyn bellach fod eich plaid yn camarwain wrth honni bod gennym y nifer uchaf erioed o feddygon ymgynghorol a meddygon?

No, I don’t. I don’t accept the way in which you’ve presented the figures. We’re confident there are more GPs now working within NHS Wales, we’re confident there are more consultants working within NHS Wales as well. You highlight the shared services partnership, and actually it’s a real positive that shared services are now the host employer for doctors in training in general practice. It’s something that the British Medical Association and the Royal College of General Practitioners have been very supportive of, because it allows those doctors to actually have some stability in their employment contract relationship, and it means, for example, getting a mortgage is much easier, having had a stable employer there as well. So, we’re doing a good thing there for GP doctors in training. And, on the only figures that I’ve seen myself, we have more GPs in head-count terms, and we have more consultants in head-count terms as well.

The challenge always is what more do we need to do, what timescale can we do that within, and how do we actually deal with our challenges in a way that we’re not compromising the service, we’re actually attracting people to come here, to train, to live, and to work. That’s our ambition, and that’s where we expect to make further progress on this autumn and beyond.

Na, nid wyf yn derbyn hynny. Nid wyf yn derbyn y ffordd rydych wedi cyflwyno’r ffigurau. Rydym yn hyderus fod mwy o feddygon teulu bellach yn gweithio yn y GIG yng Nghymru, rydym yn hyderus fod mwy o feddygon ymgynghorol yn gweithio yn y GIG yng Nghymru yn ogystal. Rydych yn tynnu sylw at y bartneriaeth cydwasanaethau, ac mewn gwirionedd mae’n wirioneddol gadarnhaol mai’r cydwasanaethau bellach yw’r corff sy’n cyflogi meddygon dan hyfforddiant mewn ymarfer cyffredinol. Mae’n rhywbeth y mae Cymdeithas Feddygol Prydain a Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol wedi bod yn gefnogol iawn iddo, gan ei fod yn caniatáu i’r meddygon hynny gael rhywfaint o sefydlogrwydd yn eu perthynas contract cyflogaeth, ac mae’n golygu, er enghraifft, fod cael morgais yn llawer haws, gan fod cyflogwr sefydlog yno hefyd. Felly, rydym yn gwneud rhywbeth da i feddygon teulu dan hyfforddiant. Ac yn ôl yr unig ffigurau a welais fy hun, mae gennym fwy o feddygon teulu o ran cyfrif pennau, ac mae gennym fwy o ymgynghorwyr hefyd o ran cyfrif pennau.

Yr her bob amser yw beth arall sydd angen i ni ei wneud, pa amserlen y gallwn ei dilyn, a sut rydym yn mynd ati i wynebu ein heriau mewn ffordd nad yw’n amharu ar y gwasanaeth, a sut rydym yn denu pobl i ddod yma mewn gwirionedd, i hyfforddi, i fyw, ac i weithio. Dyna ein huchelgais, a dyna ble rydym yn disgwyl gwneud cynnydd pellach ar hyn yn ystod yr hydref hwn ac wedi hynny.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Angela Burns.

Welsh Conservatives spokesperson, Angela Burns.

Diolch, Lywydd. Cabinet Secretary, between 2009 and 2014, NHS expenditure on mental health ranged from 11.4 per cent to 11.9 per cent of the total NHS spend. Now, given that mental health budget lines are a catch-all for everything from child and adolescent mental health services to dementia, psychotic illnesses, perinatal services, depression and anxiety, do you believe that 12 per cent of the entire NHS budget being spent on mental health, whilst 88 per cent is being spent on physical health, is a correct balance?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rhwng 2009 a 2014, roedd gwariant y GIG ar iechyd meddwl yn amrywio o 11.4 y cant i 11.9 y cant o gyfanswm gwariant y GIG. Nawr, o gofio bod llinellau cyllideb iechyd meddwl yn cynnwys popeth o wasanaethau iechyd meddwl plant a’r glasoed i ddementia, anhwylderau seicotig, gwasanaethau amenedigol, iselder a gorbryder, a ydych yn credu bod gwario 12 y cant o gyllideb y GIG yn ei chyfanrwydd ar iechyd meddwl, gydag 88 y cant yn cael ei wario ar iechyd corfforol, yn gydbwysedd cywir?

Mental health spend is actually the largest individual block of spending that we have within the national health service. And you’ll have heard both myself and the previous Minister indicate the reviews that we’ve done on, for example, the ring-fence, to make sure that that’s real, to make sure more money is being spent. And our challenge isn’t to simply say, ‘Let’s look at the money’. Our challenge always is: are we getting the right outcomes, are we getting enough people seen who have real needs, and how do we do that? And, often, it’s more than just health spend as well, because a lot of this is about more general well-being. For example, social prescribing won’t come down as spend in mental health terms, but, actually, it certainly is. In preventative terms, it often is part of the picture. So, I’m committed to continuing to have mental health as a very real priority for what we do in budgetary terms, but also in service delivery and outcome terms as well. So, I look forward to the questions on the challenges that we still have—and I acknowledge we do as well—as we continue to try and reduce waiting times, but also to see a real and objective measure for outcomes rolled across the NHS, and I’m confident we will do within this term.

Mewn gwirionedd, gwariant ar iechyd meddwl yw’r bloc unigol mwyaf o wariant sydd gennym yn y gwasanaeth iechyd gwladol. Ac fe fyddwch wedi fy nghlywed i a’r Gweinidog blaenorol yn nodi’r adolygiadau a wnaethom, er enghraifft, ar y cyllid sydd wedi’i glustnodi, er mwyn gwneud yn siŵr fod hynny’n wir, er mwyn sicrhau bod mwy o arian yn cael ei wario. Ac mae ein her yn fwy na dweud yn syml, ‘Gadewch i ni edrych ar yr arian’. Ein her bob amser yw: a ydym yn cael y canlyniadau cywir, a ydym yn sicrhau bod digon o bobl ag anghenion go iawn yn cael eu gweld, a sut rydym yn gwneud hynny? Ac yn aml hefyd, mae’n fwy na gwariant ar iechyd, gan fod llawer o hyn yn ymwneud â lles mwy cyffredinol. Er enghraifft, ni fydd rhagnodi cymdeithasol yn lleihau fel gwariant yn nhermau iechyd meddwl, ond mae’n sicr yn gwneud hynny mewn gwirionedd. Mewn termau ataliol, mae’n aml yn rhan o’r darlun. Felly, rwy’n ymrwymedig i barhau i sicrhau bod iechyd meddwl yn flaenoriaeth go iawn o ran yr hyn a wnawn yn y gyllideb, ond hefyd o ran darparu gwasanaethau a chanlyniadau yn ogystal. Felly, edrychaf ymlaen at y cwestiynau ar yr heriau sydd gennym o hyd—ac rwy’n cydnabod bod gennym rai hefyd—wrth i ni barhau i geisio lleihau amseroedd aros, ond hefyd er mwyn gweld dull go iawn a gwrthrychol o fesur canlyniadau yn cael ei gyflwyno ar draws y GIG, ac rwy’n hyderus y byddwn yn ei weld yn ystod y tymor hwn.

That was a nice slide away from my question, actually, Cabinet Secretary, because I asked about the 12 per cent spend as a percentage, and you immediately replied by saying that the services for mental health are the biggest line. But that’s exactly my point. We have cardiac lines, we have diabetes lines within the health budget, but we’ve put everything into mental health. So, yes, you can say 12 per cent for mental health is great, but the problem is mental health is covering a huge variety of different conditions, with different comorbidities. Now, I’ve been reviewing the Pricewaterhouse Coopers report into mental health ring-fencing arrangements, and they are firmly of the view that a ring-fence based, and I’m quoting this:

‘A ring-fence based on historic patterns of expenditure has little continued relevance in the current operating environment.’

So, do you agree with that conclusion, and, if so, how will you move away from the ring-fence model?

Llithro i ffwrdd rhag fy nghwestiwn oedd hynny, Ysgrifennydd y Cabinet, gan mai gofyn am y gwariant o 12 y cant fel canran a wneuthum, ac fe ateboch chi’n syth drwy ddweud mai’r gwasanaethau ar gyfer iechyd meddwl yw’r llinell wariant fwyaf. Ond dyna’n union yw fy mhwynt. Mae gennym linellau gwariant cardiaidd, mae gennym linellau gwariant diabetes yn y gyllideb iechyd, ond rydym wedi rhoi popeth i mewn i iechyd meddwl. Felly, iawn, gallwch ddweud bod 12 y cant ar gyfer iechyd meddwl yn wych, ond y broblem yw bod iechyd meddwl yn cwmpasu amrywiaeth eang o gyflyrau gwahanol, gyda gwahanol gyflyrau cydafiachus. Nawr, bûm yn adolygu adroddiad Pricewaterhouse Coopers ar drefniadau clustnodi cyllid ar gyfer iechyd meddwl, ac maent yn bendant o’r farn, ac rwy’n dyfynnu hwn, mai:

Ychydig iawn o berthnasedd parhaus sydd i gyllid wedi’i glustnodi ar sail patrymau gwariant hanesyddol yn yr amgylchedd gweithredu cyfredol.

Felly, a ydych yn cytuno â’r casgliad hwn, ac os felly, sut y byddwch yn symud oddi wrth y model cyllid wedi’i glustnodi?

We’ve had this review in the past, and I’m happy to look again at the best way to protect mental health spending to make sure that it is there as a real factor in the minds of people planning and delivering our service. But the budget lines collected within mental health are not the only indicator, as I did indicate in my answer. There’s more to it than just simply saying it’s only 12 per cent on mental health and everything else is physical health. And, of course, the ring-fence isn’t the only indicator of all the money that’s spent. We actually spend more than the ring-fenced amount of money on mental health services. I come back again to my interest in saying, ‘Let’s have a line, in percentage terms, on what we should spend in mental health terms and what we should spend elsewhere’—the challenge should always be: are we getting proper value from the money that we spend, are we delivering against the real needs that our population has, and can we further improve that, bearing in mind that we have a finite resource available to us? That’s why I refer to the work we’re doing on outcomes and the work we’ve done with the third sector alliance, where they have difficult questions for us as well about waiting times, and about outcomes as well, but there’s real development. There is a programme here that is not just about how we manage a diminishing resource and diminishing outcomes, but how we set our sights on what we can do to further improve what we are able to deliver in all areas of mental health spending, but also the whole service as a holistic service for the whole person.

Rydym wedi cael yr adolygiad hwn yn y gorffennol, ac rwy’n hapus i edrych eto ar y ffordd orau o ddiogelu gwariant ar iechyd meddwl i wneud yn siŵr ei fod yno fel ffactor go iawn ym meddyliau’r bobl sy’n cynllunio ac yn darparu ein gwasanaeth. Ond nid y llinellau yn y gyllideb a gasglwyd o fewn iechyd meddwl yw’r unig ddangosydd, fel y nodais yn fy ateb. Mae mwy iddi na dweud yn syml mai 12 y cant yn unig sydd i iechyd meddwl a bod popeth arall yn iechyd corfforol. Ac wrth gwrs, nid y cyllid wedi’i glustnodi yw’r unig ddangosydd o’r holl arian sy’n cael ei wario. Mewn gwirionedd rydym yn gwario mwy na’r swm o arian a glustnodwyd ar wasanaethau iechyd meddwl. Dof yn ôl eto at fy niddordeb mewn dweud, ‘Gadewch i ni gael llinell, o ran canran, ar yr hyn y dylem ei wario o ran iechyd meddwl a beth y dylem ei wario ar bethau eraill’—yr her bob amser yw: a ydym yn cael gwerth priodol am yr arian rydym yn ei wario, a ydym yn cyflawni yn erbyn gwir anghenion ein poblogaeth, ac a allwn wella hynny ymhellach, o gofio bod yr adnodd sydd ar gael i ni’n gyfyngedig? Dyna pam rwy’n cyfeirio at y gwaith rydym yn ei wneud ar ganlyniadau a’r gwaith rydym wedi’i wneud gyda chynghrair y trydydd sector, lle mae ganddynt hwy hefyd gwestiynau anodd i ni ynglŷn ag amseroedd aros, ac ynglŷn â chanlyniadau yn ogystal, ond mae yna ddatblygiad go iawn. Mae yna raglen yma sydd nid yn unig yn ymwneud â’r ffordd rydym yn rheoli adnodd sy’n prinhau a chanlyniadau sy’n lleihau, ond sut rydym yn edrych ar beth y gallwn ei wneud i wella’r hyn y gallwn ei ddarparu ym mhob maes gwariant iechyd meddwl, a hefyd y gwasanaeth cyfan fel gwasanaeth holistig ar gyfer y person cyfan.

First Minister—I keep calling you First Minister; this must be an indication. Cabinet Secretary, you said again just then about delivering what the people of Wales need. And, frankly, we don’t deliver what the people of Wales need on health, on mental health. How many of us here have always talked about child and adolescent mental health services? We know that there are an awful lot of problems in the whole mental health arena. We don’t have enough of the specialists, and we don’t spend enough money on getting the services to people. And it is important, because one in four of us will suffer some kind of mental health episode in our life, and that’s a staggeringly high number. So, in physical health, there is much recognition by your Government of comorbidity, but the same is just not—there’s not the same sort of view within mental health.

So, what I’d like to know, Cabinet Secretary is: in your soon to be announced mental health plan, how much can we expect in terms of capacity and demand, and an end to silo working? Because I think we sometimes forget, and I have had constituents who can reaffirm this to me again and again, that a person with dementia can also have cancer, a person with depression can have a physical condition, a child in a wheelchair can have eating disorders, but we tend to only pick the physical element to treat first and leave the mental health issue second. I would like to see an end to this silo working, so that we can get to people, the one in four of us who will have some kind of mental health condition at some point in our life, and get those services to us, and I fear that at the moment we’re simply not going down the right track.

Brif Weinidog—rwy’n cadw eich galw’n Brif Weinidog; rhaid bod hyn yn arwydd. Ysgrifennydd y Cabinet, fe sonioch eto yn awr am gyflawni’r hyn y mae pobl Cymru ei angen. Ac a dweud y gwir, nid ydym yn cyflawni’r hyn mae pobl Cymru ei angen o ran iechyd, o ran iechyd meddwl. Faint ohonom yma sydd wedi siarad o hyd am wasanaethau iechyd meddwl plant a’r glasoed? Gwyddom fod yna lawer iawn o broblemau yn y maes iechyd meddwl yn ei gyfanrwydd. Nid oes gennym ddigon o arbenigwyr, ac nid ydym yn gwario digon o arian ar gael y gwasanaethau at y bobl. Ac mae’n bwysig, oherwydd bydd un o bob pedwar ohonom yn dioddef rhyw fath o broblem iechyd meddwl yn ein bywydau, sy’n nifer syfrdanol o uchel. Felly, mewn iechyd corfforol, mae eich Llywodraeth yn rhoi llawer o sylw i gydafiachusrwydd, ond nid yw’r un peth yn—ni cheir yr un safbwynt o fewn iechyd meddwl.

Felly, hoffwn wybod hyn, Ysgrifennydd y Cabinet: yn eich cynllun iechyd meddwl sydd i’w gyhoeddi cyn bo hir, faint y gallwn ei ddisgwyl o ran capasiti a galw, ac o ran rhoi diwedd ar weithio mewn seilos? Oherwydd rwy’n meddwl weithiau ein bod yn anghofio, ac mae gennyf etholwyr sy’n gallu ategu hyn dro ar ôl tro, y gallai person sydd â dementia fod yn dioddef o ganser hefyd, gall person sy’n dioddef o iselder fod â chyflwr corfforol, gall plentyn mewn cadair olwyn fod ag anhwylderau bwyta, ond rydym yn tueddu i ddewis yr elfen gorfforol i’w thrin yn gyntaf a gadael y mater iechyd meddwl yn ail. Hoffwn weld diwedd ar weithio mewn seilos fel hyn, er mwyn i ni allu cyrraedd y bobl, yr un o bob pedwar ohonom a fydd yn cael rhyw fath o gyflwr iechyd meddwl ar ryw adeg yn ein bywydau, a sicrhau bod y gwasanaethau hynny yn ein cyrraedd, ac mae arnaf ofn nad ydym, yn syml iawn, yn dilyn y trywydd iawn ar hyn o bryd.

There’s always more that we can do to objectively recognise what we do well and what we don’t do as well and need to improve on. But I think it’s rather unfair to suggest that the national health service is only interested in treating people’s physical conditions or the health commissioning separately. What we do need to do is see the whole person and treat the whole person and understand, in many instances, the risks they’re prepared to take legitimately for themselves—this isn’t about capacity, but saying they’re entitled to make a choice about what they want to do and the sort of treatments that they want to engage with.

For example, in dementia care, we know that, with lots of people who have dementia, there are challenges about understanding their physical health and making sure that they’re not avoided and, actually, that the person who has charge and responsibility for their care sees that whole person, understands their physical needs and their mental health needs as well. When you look at the work that is being done with stakeholders that will lead into the next delivery plan, which I’ll be proud to launch on 10 October on World Mental Health Day, you’ll see that there is a great recognition of people’s physical health and mental health and wellbeing being inextricably linked and tied up.

We see that in a range of things that we already do within Government. For example, Healthy Working Wales. I’ve been very interested to present the awards, not just because I like turning up and having my picture taken, but actually you hear different stories from different employers—small, medium and large employers—and there’s a real feeling that, in the work they’re doing with us, they’re actually recognising the mental health challenges and the well-being challenges for their workforce and understanding what they need to do to improve that. So, it is something that I’m seeing more and more and I expect to see it more consistently in the work we do and in the programmes that we fund. So, it isn’t just about looking in the one budget line to see where mental health is—it is much broader than that, and I expect that we will see that progressively through the national health service.

Mae yna bob amser ragor y gallwn ei wneud i gydnabod yn wrthrychol yr hyn rydym yn ei wneud yn dda a’r hyn nad ydym yn ei wneud cystal ac sydd angen ei wella. Ond rwy’n credu ei bod braidd yn annheg awgrymu nad oes gan y gwasanaeth iechyd gwladol ddiddordeb mewn dim heblaw trin cyflyrau corfforol pobl neu’r comisiynu iechyd ar wahân. Mae angen i ni weld y person cyfan a thrin y person cyfan a deall, mewn llawer o achosion, y risgiau y maent yn barod i’w cymryd yn deg drostynt eu hunain—nid yw hyn yn ymwneud â chapasiti, ond yn hytrach â dweud bod ganddynt hawl i ddewis beth y maent am ei wneud a’r math o driniaethau y maent am eu cael.

Er enghraifft, mewn gofal dementia, gyda llawer o bobl sydd â dementia, gwyddom fod yna heriau’n ymwneud â deall eu hiechyd corfforol a gwneud yn siŵr nad ydynt yn cael eu hosgoi ac mewn gwirionedd, fod y person sydd â chyfrifoldeb am eu gofal yn gweld y person cyfan, yn deall eu hanghenion corfforol a’u hanghenion iechyd meddwl yn ogystal. Pan fyddwch yn edrych ar y gwaith sy’n cael ei wneud gyda rhanddeiliaid a fydd yn arwain at y cynllun cyflawni nesaf, y byddaf yn falch o’i lansio ar 10 Hydref ar Ddiwrnod Iechyd Meddwl y Byd, fe welwch fod yna gydnabyddiaeth wych i’r ffaith fod iechyd corfforol ac iechyd meddyliol a lles pobl wedi’u cysylltu’n annatod ac ynghlwm wrth ei gilydd.

Gwelwn hynny mewn amrywiaeth o bethau rydym eisoes yn eu gwneud yn y Llywodraeth. Er enghraifft, Cymru Iach ar Waith. Rwyf wedi bod â diddordeb mawr mewn cyflwyno’r gwobrau, nid yn unig oherwydd fy mod yn hoff o ddangos fy wyneb a chael fy llun wedi’i dynnu, ond mewn gwirionedd, rydych yn clywed gwahanol straeon gan wahanol gyflogwyr—cyflogwyr bach, canolig a mawr—a cheir teimlad go iawn, yn y gwaith y maent yn ei wneud gyda ni, eu bod yn cydnabod yr heriau iechyd meddwl a’r heriau lles sy’n wynebu eu gweithlu ac yn deall yr hyn sydd angen iddynt ei wneud i wella hynny. Felly, mae’n rhywbeth rwy’n ei weld yn fwyfwy aml ac rwy’n disgwyl ei weld yn fwy cyson yn y gwaith a wnawn ac yn y rhaglenni a ariannwn. Felly, nid mater o edrych ar un llinell o’r gyllideb i weld lle mae iechyd meddwl yw hyn—mae’n llawer ehangach na hynny, ac rwy’n disgwyl y byddwn yn gweld hynny’n gynyddol drwy’r gwasanaeth iechyd gwladol.

Llefarydd UKIP, Caroline Jones.

UKIP spokesperson, Caroline Jones.

Diolch, Lywydd. Cabinet Secretary, with the number of people aged 65 and over projected to increase by 44 per cent in the coming decades, we must ensure that our social care sector can cope with the inevitable increase in demand for social care. Unfortunately, we have seen massive cuts in social care budgets and we are simply not training enough social care workers, or the ones that we already have feel undervalued, many of them. Social care workers are overworked and, in many instances, are not given enough time to properly care for the people that they have to care for. What is the Welsh Government doing to ensure that social services are adequately funded and ensure that we have sufficient staff to allow our dedicated social care workers time to care?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, gan ragweld bod nifer y bobl 65 oed a hŷn yn mynd i gynyddu 44 y cant yn y degawdau i ddod, rhaid i ni sicrhau y gall ein sector gofal cymdeithasol ymdopi â’r cynnydd anochel yn y galw am ofal cymdeithasol. Yn anffodus, gwelsom doriadau enfawr yn y cyllidebau gofal cymdeithasol ac yn syml, nid ydym yn hyfforddi digon o weithwyr gofal cymdeithasol, neu mae llawer o’r rhai rydym wedi’u hyfforddi eisoes yn teimlo nad ydynt yn cael eu gwerthfawrogi’n ddigonol. Mae gweithwyr gofal cymdeithasol yn cael gormod o waith, ac mewn sawl achos, nid ydynt yn cael digon o amser i ofalu’n briodol am y bobl sy’n rhaid iddynt ofalu amdanynt. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod gwasanaethau cymdeithasol yn cael eu hariannu’n ddigonol ac i sicrhau bod gennym ddigon o staff i ganiatáu amser i’n gweithwyr gofal cymdeithasol ymroddedig allu gofalu?

Thank you for the question. I’m actually pleased when social care gets mentioned in these questions. It’s very easy to simply default to simply talking about the health service and doctors in particular in this set of questions. I don’t share your suggestion that social care has had massive cuts in Wales. Actually, we’ve seen health and social care together. Massive cuts have taken place within England and, if you look at what’s happened here in Wales, we’re in a much, much better position—not just in terms of the funding, because funding is, I think, 7 per cent per head higher on health and social care in Wales than in England, but in the way in which we see the whole service: the way we fund it, and how we look to organise it. That’s why the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 is such an important indicator of the move forward. We see health and social care needing to work more progressively together—not because there is more need and more demand coming through, but actually we think people get a better service with better outcomes.

How do those people collaborate and work together? That’s why the Minister will be setting out, progressively, throughout the rest of this term, how we’ll implement the social services and well-being Act, the areas of mandated working together, and the areas where we encourage people to work together as well. If you just want to think about the workforce as well, it’s right to say that this is a highly pressured profession. It is not an easy job and social workers are often held up as the bad people when something goes wrong. Actually, we need more people to value the profession and recognise what they can do in supporting families to still be together as a family, to make choices together, and to help make people get out of very difficult parts of their lives.

I’m delighted to say that the British Association of Social Workers have recognised that, in Wales, it is a much better environment to work than other parts of the UK. That’s the profession itself talking about the reality of working here. It doesn’t mean that it’s easy in Wales, it doesn’t mean to say that there isn’t pressure, but we definitely have a better service and a better system and a better response than you’ll find over the border. Our challenge is how we continue to improve, bearing in mind the unavoidable reality that we will have less money to work with each and every year within this Assembly term.

Diolch am y cwestiwn. Mewn gwirionedd rwy’n falch pan fydd gofal cymdeithasol yn cael ei grybwyll yn y cwestiynau hyn. Mae’n hawdd iawn gwneud dim mwy na siarad am y gwasanaeth iechyd a meddygon yn benodol yn y gyfres hon o gwestiynau. Nid wyf yn rhannu eich awgrym fod gofal cymdeithasol wedi dioddef toriadau enfawr yng Nghymru. Mewn gwirionedd, rydym wedi gweld iechyd a gofal cymdeithasol gyda’i gilydd. Cafwyd toriadau enfawr yn Lloegr, ac os edrychwch ar yr hyn sydd wedi digwydd yma yng Nghymru, rydym mewn sefyllfa lawer iawn gwell—nid yn unig o ran y cyllid, gan fod cyllid, rwy’n meddwl, 7 y cant y pen yn uwch ar iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru nag yn Lloegr, ond yn y ffordd rydym yn gweld y gwasanaeth cyfan: y ffordd rydym yn ei ariannu, a sut rydym yn ceisio ei drefnu. Dyna pam y mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn ddangosydd mor bwysig o’r cynnydd. Rydym yn gweld bod angen i iechyd a gofal cymdeithasol weithio mwyfwy gyda’i gilydd—nid oherwydd bod mwy o angen a mwy o alw i’w weld, ond am ein bod yn credu bod pobl yn cael gwasanaeth gwell gyda gwell canlyniadau mewn gwirionedd.

Sut y mae’r bobl hynny’n cydweithredu ac yn gweithio gyda’i gilydd? Dyna pam y bydd y Gweinidog yn nodi, yn gynyddol, dros weddill y tymor hwn, sut y byddwn yn gweithredu’r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, meysydd gorfodol ar gyfer cydwethio, a’r meysydd lle rydym yn annog pobl i gydweithio hefyd. Os ydych eisiau meddwl am y gweithlu hefyd, mae’n iawn dweud bod hwn yn broffesiwn sydd dan gryn dipyn o bwysau. Nid yw’n waith hawdd ac yn aml, caiff gweithwyr cymdeithasol eu portreadu fel y bobl ddrwg pan fydd rhywbeth yn mynd o’i le. Mewn gwirionedd, mae angen mwy o bobl i werthfawrogi’r proffesiwn a chydnabod yr hyn y gallant ei wneud i helpu teuluoedd i aros gyda’i gilydd fel teulu, i wneud dewisiadau gyda’i gilydd, ac i helpu pobl i oresgyn rhannau anodd iawn o’u bywydau.

Rwy’n falch iawn o ddweud bod Cymdeithas Gweithwyr Cymdeithasol Prydain wedi cydnabod bod yr amgylchedd, yng Nghymru, yn llawer gwell i weithio ynddo na rhannau eraill o’r DU. Dyna’r proffesiwn ei hun yn siarad am realiti gweithio yma. Nid yw’n golygu ei bod yn hawdd yng Nghymru, nid yw’n golygu nad oes pwysau, ond yn bendant mae gennym well gwasanaeth a gwell system a gwell ymateb na’r hyn a welwch dros y ffin. Ein her yw sut rydym am barhau i wella, gan gadw mewn cof y gwirionedd anorfod y bydd gennym lai o arian i weithio gydag ef bob blwyddyn dros dymor y Cynulliad hwn.

Thank you for your answer, Cabinet Secretary. The Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Act 2016 will introduce massive changes to the social care sector. The entire social care workforce will now have mandatory training standards. There are currently many working in the domiciliary care sector who are likely to require significant training in order to meet the new training standards. We also have a shortage of social care workers, particularly in domiciliary care. What workforce planning is the Welsh Government undertaking to ensure we have sufficient training places available to meet demand and that we are recruiting and retaining staff in sufficient numbers to meet the future needs of the sector?

Diolch i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Bydd Deddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016 yn cyflwyno newidiadau enfawr i’r sector gofal cymdeithasol. Bydd gan y gweithlu gofal cymdeithasol cyfan safonau hyfforddiant gorfodol yn awr. Ar hyn o bryd mae yna lawer sy’n gweithio yn y sector gofal cartref yn debygol o fod angen hyfforddiant sylweddol er mwyn cyrraedd y safonau hyfforddi newydd. Hefyd, ceir prinder gweithwyr gofal cymdeithasol, yn enwedig ym maes gofal cartref. Pa waith ar gynllunio’r gweithlu y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod gennym ddigon o leoedd hyfforddiant ar gael i ateb y galw a’n bod yn recriwtio a chadw staff mewn niferoedd digonol i ateb anghenion y sector yn y dyfodol?

I’m delighted to hear you mention the regulation and inspection Bill, now the Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Act 2016, that the Minister is taking forward, and, indeed, the work that she is taking forward on understanding the future needs of the workforce. There’s a range of actions in place and I’m sure you’ll be delighted to hear further updates from the Minister in due course. If you want to understand the detail, I’m sure she’d be happy to meet you.

Rwyf wrth fy modd yn eich clywed yn sôn am y Bil rheoleiddio ac arolygu, sef Deddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016 bellach, sy’n cael ei chyflwyno gan y Gweinidog ac yn wir, y gwaith y mae’n bwrw ymlaen ag ef ar ddeall anghenion y gweithlu yn y dyfodol. Mae amrywiaeth o gamau gweithredu ar y gweill ac rwy’n siŵr y byddwch yn falch iawn o glywed diweddariadau pellach gan y Gweinidog maes o law. Os ydych am ddeall y manylion, rwy’n siŵr y byddai’n hapus i gyfarfod â chi.

Thank you, Cabinet Secretary. Without the more than a third of a million unpaid carers, our social care sector would be massively overloaded. It is estimated that unpaid carers save the health and social care sector over £8 billion a year. Research by the Carers Trust found that 30 per cent of carers don’t take any breaks and that 65 per cent of carers spend what little breaks they have doing household chores. Carers need regular breaks if they are to remain healthy and able to continue providing care. Without respite, carers’ health and well-being is put at risk and there is an increased likelihood that those they care for will have to be admitted to hospital or residential care. Carers Trust are calling for a carer well-being fund to be established in Wales to provide breaks for carers. Will the Welsh Government consider establishing such a fund? After all, it is a small price to pay considering the savings that Wales’s 370,000 carers deliver to our NHS and social services each year.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Heb y traean o filiwn a mwy o ofalwyr di-dâl, byddai ein sector gofal cymdeithasol wedi ei orlwytho’n aruthrol. Amcangyfrifir bod gofalwyr di-dâl yn arbed dros £8 biliwn y flwyddyn i’r sector iechyd a gofal cymdeithasol. Canfu ymchwil gan yr Ymddiriedolaeth Gofalwyr nad yw 30 y cant o ofalwyr yn cymryd unrhyw seibiant, a bod 65 y cant o ofalwyr yn treulio’r ychydig seibiant a gânt yn gwneud gwaith tŷ. Mae angen seibiant rheolaidd ar ofalwyr os ydynt i gadw’n iach ac i allu parhau i ddarparu gofal. Heb seibiant, mae perygl i iechyd a lles gofalwyr a mwy o debygolrwydd y bydd y rhai y maent yn gofalu amdanynt yn gorfod cael eu derbyn i’r ysbyty neu ofal preswyl. Mae’r Ymddiriedolaeth Gofalwyr yn galw am sefydlu cronfa les i ofalwyr yng Nghymru i ddarparu seibiant i ofalwyr. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried sefydlu cronfa o’r fath? Wedi’r cyfan, mae’n bris bach i’w dalu o ystyried yr arbedion y mae 370,000 o ofalwyr Cymru yn eu sicrhau i’n GIG a’n gwasanaethau cymdeithasol bob blwyddyn.

I’m sure that Members across the Chamber will recognise the significant value that carers provide, not just simply in financial terms, but also in terms of the ability to be cared for by a loved one or by someone they know. Many of us in this room will, of course, have had experience of being carers for friends and/or family members. Members will also, I hope, know that the Minister is the lead Minister for carers and, indeed, as she’s taking forward the social services and well-being Act, and the carers strategy within it, there is an understanding of the fact that carers now, for the first time, have the ability and the statutory right to have their own needs assessed by public services as well. That’s a real step forward.

So, I expect that carers in Wales—I certainly hope that they will see and recognise that we’re taking positive steps forward. I know that Carers Wales have contact with the Minister and I’m sure that any proposals they have will be considered seriously by the Minister and me as we look to understand how we can further improve the provision for carers, for their ability to have respite breaks as well, but also to understand that you need to see the carer and the person they care for individually and understand what they mean together, to and for each other. But, again, if you wish to have a more detailed discussion on this, I’m sure the Minister would be very happy to make time to have that conversation with you.

Rwy’n siŵr y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn cydnabod y gwerth sylweddol y mae gofalwyr yn ei roi, nid yn unig yn ariannol, ond hefyd o ran eu gallu i ddarparu gofal gan anwyliaid neu rywun y mae’r sawl sy’n derbyn gofal yn eu hadnabod. Bydd llawer ohonom yn yr ystafell hon, wrth gwrs, wedi cael profiad o fod yn ofalwyr i ffrindiau a/neu aelodau o’r teulu. Bydd yr Aelodau hefyd yn gwybod, rwy’n gobeithio, mai’r Gweinidog yw’r Gweinidog arweiniol ar gyfer gofalwyr ac yn wir, gan ei bod yn symud ymlaen ar y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, a’r strategaeth gofalwyr o’i mewn, mae yna ddealltwriaeth o’r ffaith fod gan ofalwyr yn awr, am y tro cyntaf, y gallu a’r hawl statudol i gael eu hanghenion hwy hefyd wedi’u hasesu gan y gwasanaethau cyhoeddus. Mae hwnnw’n gam go iawn ymlaen.

Felly, rwy’n disgwyl bod gofalwyr yng Nghymru—rwy’n sicr yn gobeithio y byddant yn gweld ac yn cydnabod ein bod yn cymryd camau cadarnhaol ymlaen. Gwn fod Gofalwyr Cymru mewn cysylltiad â’r Gweinidog ac rwy’n siŵr y bydd unrhyw gynigion sydd ganddynt yn cael eu hystyried o ddifrif gan y Gweinidog a minnau wrth i ni geisio deall sut y gallwn wella’r ddarpariaeth ar gyfer gofalwyr ymhellach, er mwyn eu galluogi i gael seibiant, ond i ddeall hefyd fod angen i chi weld y gofalwr a’r person y maent yn gofalu amdanynt fel unigolion a deall yr hyn y maent yn ei olygu gyda’i gilydd, ac i’w gilydd. Ond unwaith eto, os ydych yn dymuno cael trafodaeth fanylach ar hyn, rwy’n siŵr y byddai’r Gweinidog yn hapus iawn i ddod o hyd i amser i gael y drafodaeth honno gyda chi.

Denu Meddygon i Gymru

Attracting Doctors to Wales

3. Pa waith y mae’r Gweinidog yn ei wneud i ddenu meddygon i Gymru? OAQ(5)0050(HWS)

3. What work is being undertaken by the Minister to attract doctors to Wales? OAQ(5)0050(HWS)

Thank you for the question. As I made clear in my statement to the Assembly on 20 September, we will be launching a national and international recruitment campaign on 20 October to market Wales and NHS Wales as an attractive place for doctors to train, work and live.

Diolch am y cwestiwn. Fel yr eglurais yn fy natganiad i’r Cynulliad ar 20 Medi, byddwn yn lansio ymgyrch recriwtio genedlaethol a rhyngwladol ar 20 Hydref i farchnata Cymru a GIG Cymru fel lle deniadol i feddygon hyfforddi, gweithio a byw ynddo.

Doctor shortages affect all areas throughout the country, as we’ve already heard, but, in the Rhondda, we’ve got a particularly acute problem, which has led to Cwm Taf university health board setting up a website specifically to attract doctors to our area. Even though you are still in denial as to what the statistics say, as we saw just now in your answer to my colleague, Rhun ap Iorwerth, the number of hospital doctors employed by Cwm Taf declined by 44 between 2014 and 2015, which is, of course, the last date when we have figures available. This is a staggering loss for just one year. The number of hospital doctors employed by Cwm Taf is now lower than it was in 2009. You’ve said previously that this is a record number of doctors. Is this what a record number of doctors looks like in the Rhondda? Do you now regret making that statement to me earlier on this summer, or are you still in denial?

Mae prinder meddyg yn effeithio ar bob ardal drwy’r wlad, fel y clywsom eisoes, ond yn y Rhondda, mae gennym broblem arbennig o ddifrifol, sydd wedi peri i Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf sefydlu gwefan benodol i ddenu meddygon i’n hardal. Er eich bod yn dal i wadu’r hyn y mae’r ystadegau yn dweud, fel y gwelsom yn awr yn eich ateb i fy nghyd-Aelod, Rhun ap Iorwerth, gwelwyd gostyngiad o 44 yn nifer y meddygon ysbyty a gyflogid gan Cwm Taf rhwng 2014 a 2015, sef, wrth gwrs, y dyddiad diwethaf y mae gennym ffigurau ar ei gyfer. Mae hon yn golled aruthrol mewn blwyddyn yn unig. Mae nifer y meddygon ysbyty a gyflogir gan Cwm Taf bellach yn is nag yr oedd yn 2009. Rydych wedi dweud o’r blaen fod hon yn nifer fwy nag erioed o feddygon. Ai dyma sut beth yw’r nifer uchaf erioed o feddygon yn y Rhondda? A ydych yn awr yn difaru gwneud y datganiad hwnnw i mi yn gynharach yr haf hwn, neu a ydych yn dal i wadu?

This isn’t a question of being in denial, and there’s a challenge for us about how we talk about health and social care in a grown-up manner in this Chamber, and how we understand what we need to do to improve outcomes for people receiving care and improve—not just increase the number—the way that the workforce is organised.

I’m really pleased to recognise initiatives that doctors in the Rhondda are taking. I think that the Rhondda Docs website is an excellent initiative for Rhondda doctors, and it’s a positive message about what it means to live and work in the Rhondda and what they’re actually doing. For example, their most recent recruits talk about what they’re doing and they talk about where they save time, both for patients and for doctors.

I really do think that there’s a balance here between saying, ‘How do we hold the Government and the health board to account? How do we ask difficult and awkward questions as part of what we do?’ and, at the same time, ensuring that we don’t simply say, ‘Everything is awful and nothing is changing’. I’m actually positive about where we are, because we’re recognising the challenges that we have. We’re recognise the picture that we face and we recognise the areas where there’s a real challenge in changing the areas in which the service is organised from primary to secondary care, within primary and specialist care, and what we need to do to have the best possible chance of attracting people to come to Wales to train, to work and to live.

I’m looking forward to the next stage of our campaign. I look forward to coming back to this Chamber in years to come to look at what we’ve actually managed to achieve and to say honestly where we’ve been successful working with our partners, and, equally, to recognise what more we still need to do. Every year, we’ll know what we need to do in what is a remarkably difficult recruitment market and a remarkably difficult position across the UK, bearing in mind the picture of public services and the rhetoric of the UK Government that will affect us, too, when it affects other people who ask, ‘Do I want to come and work within a healthcare system where the message of the UK Government is that you’re only welcome for a certain period of time?’ We will still be reliant on international recruitment as well as doing more of what we could and should do to make sure that people within Wales and the UK have a real career and a real stake in medical education, training, living and working as doctors in our country.

Nid yw’n fater o wadu, ac mae yna her i ni o ran sut y siaradwn am iechyd a gofal cymdeithasol mewn modd aeddfed yn y Siambr hon, a sut rydym yn deall beth sydd angen i ni ei wneud i wella canlyniadau i bobl sy’n cael gofal a gwella—nid cynyddu’r nifer yn unig—y modd y trefnir y gweithlu.

Rwy’n hynod o falch o gydnabod y mentrau y mae meddygon yn y Rhondda yn eu rhoi ar waith. Rwy’n meddwl bod gwefan Docs Rhondda yn fenter ardderchog ar gyfer meddygon y Rhondda, ac mae’n neges gadarnhaol ynglŷn â’r hyn y mae byw a gweithio yn y Rhondda yn ei olygu a beth y maent yn ei wneud mewn gwirionedd. Er enghraifft, mae eu recriwtiaid diweddaraf yn siarad am yr hyn y maent yn ei wneud ac maent yn sôn am ble y maent yn arbed amser, i gleifion ac i feddygon.

Rwy’n credu’n wirioneddol fod yna gydbwysedd yma rhwng dweud, ‘Sut rydym yn dwyn y Llywodraeth a’r bwrdd iechyd i gyfrif? Sut rydym yn gofyn cwestiynau anodd a lletchwith fel rhan o’r hyn rydym yn ei wneud?’ ac ar yr un pryd, sicrhau nad ydym yn dweud yn syml, ‘Mae popeth yn ofnadwy ac nid oes dim yn newid.’ Rwy’n gadarnhaol ynglŷn â’n sefyllfa mewn gwirionedd am ein bod yn cydnabod yr heriau sydd gennym. Rydym yn cydnabod y darlun sy’n ein hwynebu ac rydym yn cydnabod y meysydd lle mae’n her go iawn i newid y meysydd lle trefnir y gwasanaeth o ofal sylfaenol i ofal eilaidd, mewn gofal sylfaenol ac arbenigol, a’r hyn sydd angen i ni ei wneud i gael y gobaith gorau posibl o ddenu pobl i ddod i Gymru i hyfforddi, i weithio ac i fyw.

Rwy’n edrych ymlaen at y cam nesaf yn ein hymgyrch. Rwy’n edrych ymlaen at ddychwelyd i’r Siambr hon yn y blynyddoedd i ddod i edrych ar yr hyn rydym wedi llwyddo i’w gyflawni mewn gwirionedd ac i ddweud yn onest lle rydym wedi llwyddo i weithio gyda’n partneriaid, ac yn yr un modd, i gydnabod beth arall sydd angen i ni ei wneud. Bob blwyddyn, byddwn yn gwybod beth sydd angen i ni ei wneud mewn marchnad recriwtio hynod o anodd a sefyllfa hynod o anodd ar draws y DU, gan gadw mewn cof y darlun o wasanaethau cyhoeddus a rhethreg Llywodraeth y DU a fydd yn effeithio arnom ninnau hefyd, pan fo’n effeithio ar bobl eraill sy’n gofyn, ‘A wyf fi eisiau dod i weithio mewn system gofal iechyd lle mae neges Llywodraeth y DU yn dweud eich bod ond yn cael croeso am gyfnod penodol o amser yn unig?’ Byddwn yn parhau i fod yn ddibynnol ar recriwtio rhyngwladol yn ogystal â gwneud mwy o’r hyn y gallem ac y dylem ei wneud i sicrhau bod pobl yng Nghymru a’r DU yn cael gyrfa go iawn a rhan wirioneddol mewn addysg a hyfforddiant meddygol, ac wrth fyw a gweithio fel meddygon yn ein gwlad.

As well as timely access to a GP, I’m sure that the Cabinet Secretary will agree that fair access is also vital. Is he aware of a pilot programme operating in England where patients are actively encouraged to pay to jump the queue for an NHS GP appointment? Would he agree with me that that kind of practice has no place in the NHS here in Wales?

Yn ogystal â mynediad amserol at feddyg teulu, rwy’n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod mynediad teg hefyd yn hanfodol. A yw’n ymwybodol o raglen beilot sydd ar waith yn Lloegr lle mae cleifion yn cael eu hannog yn weithredol i dalu i neidio’r ciw am apwyntiad gan feddyg teulu’r GIG? A fyddai’n cytuno nad oes lle i’r math hwnnw o arfer yn y GIG yma yng Nghymru?

I thank the Member for the question and for highlighting the issue. I understand that the company is called Doctaly and it’s operating around the London area, but they’re looking to expand. I absolutely share your sentiment—I don’t think that this has any place in the health service here in Wales. It would not be something that we would fund or encourage here in Wales. We believe in a public service ethos for our health service here in Wales. We are supporting core values and principles for staff across the piece, and there is no way that I would encourage or support such measures to take place here in Wales. Our challenge is how we improve the service for the whole population, not how we give an advantage to people with money to take further advantage of a system that is here to serve all of us.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn ac am dynnu sylw at y mater hwn. Deallaf mai enw’r cwmni yw Doctaly ac mae’n gweithredu yn ardal Llundain, ond maent yn bwriadu ehangu. Rwy’n rhannu eich teimladau’n llwyr—nid wyf yn meddwl bod unrhyw le i hyn yn y gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru. Ni fyddai’n rhywbeth y byddem yn ei ariannu neu’n ei annog yma yng Nghymru. Rydym yn credu mewn ethos gwasanaeth cyhoeddus i’n gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru. Rydym yn cynnal gwerthoedd ac egwyddorion craidd ar gyfer staff ym mhob man, ac nid oes unrhyw ffordd y byddwn yn annog neu’n cefnogi dulliau o’r fath yma yng Nghymru. Ein her yw sut i wella’r gwasanaeth ar gyfer y boblogaeth gyfan, nid sut i roi mantais i bobl ag arian allu manteisio ymhellach ar system sydd yma i wasanaethu pob un ohonom.

Cabinet Secretary, the old primary care model is not so attractive to many young doctors, particularly the high capital cost, for instance, that they have to commit to in a partnership. Also, many young GPs want to carry through to a level of specialism and, again, unless there are larger practices, this can be very difficult. It seems to me that these two areas are rich in opportunity to develop here in Wales and make it particularly attractive to GPs.

Ysgrifennydd y Cabinet, nid yw’r hen fodel gofal sylfaenol mor ddeniadol i lawer o feddygon ifanc, yn enwedig y gost gyfalaf uchel, er enghraifft, sy’n rhaid iddynt ymrwymo iddi mewn partneriaeth. Hefyd, mae llawer o feddygon teulu ifanc eisiau parhau at lefel o arbenigedd ac unwaith eto, oni bai bod yna bractisau mwy o faint, gall hyn fod yn anodd iawn. Mae’n ymddangos i mi fod y ddau faes hwn yn llawn o gyfleoedd i ddatblygu yma yng Nghymru ac yn ei gwneud yn arbennig o ddeniadol i feddygon teulu.

I think that those are completely fair and reasonable points to make. We recognise that the older model may work for some people, but there are different doctors with different priorities—a change in the workforce and a change in what people want to do. For example, it isn’t just that there are more women who are doctors—actually, men who are doctors want to spend more time with their families as well. So, you see people who think that it’s important that they’re around as their child is growing up, and that that, actually, perhaps, if you go back 50 years, might not have been the priority. So, understanding how and why we change the model really matters.

It’s not simply about cutting our cloth against the money. It’s actually about saying, ‘How do we improve outcomes for people to make sure that it’s a more attractive place for people to live and work in the country?’ I’ve said before in this Chamber, and have had some criticism from some Members, that the future of primary care will almost certainly be a smaller number of organisations—amalgamations and/or federations—where there should be more potential to still provide a local service with doctors who people know and trust, but that will provide different services to shift more care into the primary sector.

A really exciting and positive step forward, I believe, is the federation that’s taking place within one cluster in Bridgend, where doctors have come together. They’ve formed their own not-for-profit model to understand how they can run and manage their service in a more holistic way. That should make it easier for new doctors to come in, not having to buy into a property, and to understand what those partnerships will look like in the future. There are questions for us about how we use capital funding to renovate the primary care estate and what that then means for the people working in that service and providing and delivering what I hope will be an expanded and more diverse service that still meets the needs of people in every community up and down the country.

Rwy’n meddwl bod y rheini’n bwyntiau hollol deg a rhesymol i’w gwneud. Rydym yn cydnabod y gall y model hŷn weithio i rai pobl, ond mae gan wahanol feddygon flaenoriaethau gwahanol—newid yn y gweithlu a newid o ran yr hyn y mae pobl am ei wneud. Er enghraifft, mae’n fwy na’r ffaith fod yna fwy o fenywod sy’n feddygon—mewn gwirionedd, mae dynion sy’n feddygon eisiau treulio mwy o amser gyda’u teuluoedd hefyd. Felly, fe welwch bobl sy’n meddwl ei bod hi’n bwysig eu bod o gwmpas pan fydd eu plentyn yn tyfu i fyny, a phe baech yn mynd yn ôl 50 mlynedd, efallai na fyddai hynny wedi bod yn flaenoriaeth mewn gwirionedd. Felly, mae deall sut a pham rydym yn newid y model yn wirioneddol bwysig.

Nid yw’n fater syml o dorri ein cot yn ôl y brethyn. Mae’n ymwneud mewn gwirionedd â dweud, ‘Sut rydym yn gwella canlyniadau i bobl er mwyn gwneud yn siŵr ei bod yn wlad fwy deniadol i bobl fyw a gweithio ynddi?’ Rwyf wedi cael fy meirniadu rywfaint gan Aelodau yn y Siambr hon o’r blaen am ddweud mai dyfodol gofal sylfaenol bron yn sicr fydd nifer lai o sefydliadau—uno sefydliadau a/neu ffederasiynau—lle y dylai fod mwy o botensial i barhau i ddarparu gwasanaeth lleol gyda meddygon y mae pobl yn eu hadnabod ac yn ymddiried ynddynt, ond a fydd yn darparu gwasanaethau gwahanol er mwyn symud mwy o ofal i mewn i’r sector sylfaenol.

Cam cyffrous a chadarnhaol iawn ymlaen, rwy’n credu, yw’r ffederasiwn sy’n digwydd mewn un clwstwr ym Mhen-y-bont ar Ogwr, lle mae meddygon wedi dod at ei gilydd. Maent wedi ffurfio eu model dielw eu hunain i ddeall sut y gallant redeg a rheoli eu gwasanaethau mewn ffordd fwy cyfannol. Dylai hynny ei gwneud yn haws i feddygon newydd ddod i mewn, a pheidio â gorfod prynu cyfran o eiddo, ac i ddeall sut bethau fydd y partneriaethau hynny yn y dyfodol. Mae yna gwestiynau i ni ynglŷn â’r ffordd rydym yn defnyddio cyllid cyfalaf i adnewyddu’r ystad gofal sylfaenol a beth y mae hynny wedyn yn ei olygu i’r bobl sy’n gweithio yn y gwasanaeth a darparu a chyflenwi’r hyn rwy’n gobeithio y bydd yn wasanaeth estynedig a mwy amrywiol sy’n dal i ddiwallu anghenion pobl ym mhob cymuned ledled y wlad.

Datblygiad Telefeddygaeth

The Development of Telemedicine

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddatblygu telefeddygaeth? OAQ(5)0041(HWS)[W]

4. Will the Minister make a statement on developing telemedicine? OAQ(5)0041(HWS)[W]

Yes. Our ‘Informed Health and Care’ strategy for Wales is our long-term vision for implementing new ways of delivering care by exploiting digital technologies, including telemedicine, to improve patients’ health and well-being.

Gwnaf. Ein strategaeth ar gyfer Cymru, ‘Iechyd a Gofal Gwybodus’, yw ein gweledigaeth hirdymor ar gyfer gweithredu ffyrdd newydd o ddarparu gofal trwy fanteisio ar dechnolegau digidol, gan gynnwys telefeddygaeth, er mwyn gwella iechyd a lles cleifion.

Diolch. Cwestiwn sydd gen i am yr angen i ddarparwyr band eang sicrhau bod y rheini sydd angen safon uchel o gysylltiad band eang ar gyfer anghenion telefeddygaeth yn ei chael. Rwy’n gwybod am gymuned yn Ynys Môn—cymuned gyfan—sydd heb fand-eang cyflym. Yn eu plith nhw mae yna deulu sydd â’r gŵr wedi cael diagnosis o spinocerebellar ataxia 6, clefyd, rwy’n deall sy’n anghyffredin iawn, efo dim ond rhyw 18 o bobl yn y Deyrnas Gyfunol yn dioddef ohono fo, ac sy’n amharu ar ei leferydd o. Mae o’n disgwyl am ddyfais gyfathrebu fydd yn ei helpu fo i roi geiriau at ei gilydd, ond mae’n rhaid cael mynediad da i’r rhyngrwyd er mwyn iddo fo allu defnyddio’r system honno. Rŵan, mae’r gymuned i gyd eisiau cyswllt band llydan. Rydw i’n gwneud beth gallaf i i roi pwysau ar Openreach, ond pa bwysau y gall yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd, mewn cydweithrediad, o bosib, â’r Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth, ei roi ar Openreach i sicrhau eu bod nhw’n edrych eto ar y mater hwn oherwydd bod iechyd unigolyn yn y fantol?

Thank you. I have a question about the need for broadband providers to ensure that those who require a high standard of broadband connectivity for telemedicine needs actually receive it. I know of a community on Ynys Môn—a whole community—that are without superfast broadband. Within that community there is a family where the husband has had a diagnosis of spinocerebellar ataxia 6, which is a very rare disease as I understand it, with only about 18 people in the whole of the United Kingdom suffering with it, and which impacts his ability to speak. He’s waiting for a communication device that will help him to put words together, but you have to have good connectivity or access to the broadband service in order to be able to use it. The whole community requires broadband. I’m doing what I can to put pressure on Openreach, but what pressure can the Cabinet Secretary for health, perhaps in collaboration with the Minister for Skills and Science, bring to bear on Openreach in order to ensure that they look again at the issue given that an individual’s health is at risk?

I thank you for the question and the particular point that you raised. We recognise there’s great potential in telehealth for the future and we think it’s a good way of providing specialist services to people to make sure people get care closer to home. Often, you don’t need to travel, and that’s a big part of the advantage, and we’ve seen it in the mid Wales collaborative. On the particular point that you make, I am actually meeting the Minister for Skills and Science later today and we have a range of subjects to discuss, and broadband access will be one of them. This is something where we’ve got lots to be proud of in the way in which we’re actually rolling out broadband access right across Wales, in different communities, but understanding those areas where it’s more difficult to access is a key part of what we want to do to make sure that healthcare remains properly equitable and accessible based on need, not geographic accidents. So, these are matters that we’re keen to have a discussion about to understand what we can do to positively move things forward. If you’d like to write to me with the details of the petition, I’ll happily look at it and have that conversation with you afterwards.

Diolch i chi am y cwestiwn a’r pwynt penodol a grybwyllwyd gennych. Rydym yn cydnabod bod potensial mawr gan deleiechyd ar gyfer y dyfodol ac rydym yn meddwl ei bod yn ffordd dda o ddarparu gwasanaethau arbenigol i bobl er mwyn sicrhau bod pobl yn cael gofal yn agosach at adref. Yn aml, nid oes angen i chi deithio, ac mae hynny’n rhan fawr o’r fantais, ac rydym wedi’i weld ym menter gydweithredol canolbarth Cymru. O ran y pwynt penodol a wnewch, mewn gwirionedd rwy’n cyfarfod â’r Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth yn nes ymlaen heddiw ac mae gennym ystod o bynciau i’w trafod, a bydd mynediad band eang yn un ohonynt. Mae hyn yn rhywbeth lle mae gennym lawer i fod yn falch ohono yn y ffordd rydym yn cyflwyno mynediad band eang ledled Cymru, mewn gwahanol gymunedau, ond mae deall ym mha ardaloedd y mae’n anos cael mynediad ato yn rhan allweddol o’r hyn rydym am ei wneud i sicrhau bod gofal iechyd yn parhau i fod yn gwbl deg ac yn hygyrch yn seiliedig ar angen, yn hytrach nag ar hap yn ddaearyddol. Felly, mae’r rhain yn faterion rydym yn awyddus i gael trafodaeth yn eu cylch i ddeall yr hyn y gallwn ei wneud yn gadarnhaol i symud pethau yn eu blaen. Os hoffech ysgrifennu ataf gyda manylion am y ddeiseb, byddaf yn hapus i edrych ar hynny a chael y drafodaeth honno gyda chi wedyn.

Cabinet Secretary, telemedicine is an important aspect of modern healthcare, which helps to get the right treatment and the diagnosis to the right people at the right time, in the right place, but it can also, as you said, help minimise the need for patients to physically attend their GP surgeries in a remote area, or even to wash up into A&E as a last back-stop. So, could I ask him, on that theme: would he join me in welcoming the launch, only yesterday, and the new roll-out of the non-emergency 111 service in Bridgend and Neath, and agree with me that this also is part of helping the public to access the most appropriate level of care for their needs in the right time frame, and that this service should also reduce that pressure on GPs and on A&E?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae telefeddygaeth yn agwedd bwysig o ofal iechyd modern, sy’n helpu i gael y driniaeth a’r diagnosis cywir i’r bobl iawn ar yr adeg iawn, yn y lle iawn, ond gall hefyd, fel y dywedoch, helpu i leihau’r angen i gleifion fynychu eu meddygfeydd meddygon teulu yn y cnawd mewn ardal anghysbell, neu hyd yn oed i lanio mewn adran ddamweiniau ac achosion brys fel yr unig ddewis sydd ar ôl iddynt. Felly, a gaf fi ofyn iddo, ar y thema honno: a wnaiff ymuno â mi i groesawu’r lansiad, ddoe ddiwethaf, a chyflwyniad newydd y gwasanaeth di-frys 111 ym Mhen-y-bont ar Ogwr a Chastell-nedd, a chytuno â mi fod hyn hefyd yn rhan o helpu’r cyhoedd i gael mynediad at y lefel fwyaf priodol o ofal ar gyfer eu hanghenion o fewn yr amser iawn, ac y dylai’r gwasanaeth hwn hefyd leihau’r pwysau ar feddygon teulu ac ar adrannau damweiniau ac achosion brys?

Yes, I’m very happy to recognise that, and I’m glad that someone has noted the launch of the 111 service. It’s been developed on the back of what worked and what didn’t work in England as well by a project group here in Wales. I’m really pleased to recognise the real buy-in from the ambulance service trust, from secondary care, but also from GPs and primary care health professionals as well. So, we’ve got buy-in into the model that we’re running and I do think it will mean that people can get care and advice on the phone or online and make that much easier for them to access. So, I do also agree that it should mean that GPs’ time will be freed up, and it should also mean, I hope, that fewer people will arrive at A&E inappropriately when their care needs can be dealt with elsewhere. The initial roll-out is in the Abertawe Bro Morgannwg area; it’s in Bridgend and Neath, as you know, and it should then roll out to the Swansea area afterwards. So, I’m really positive about this development and I look forward to updating Members in the new year about the results and the feedback from this initial pilot, and I really think this is going to be something we can actually be really proud of and it will make a real and positive difference to communities and constituencies right across the country.

Gwnaf, rwy’n hapus iawn i gydnabod hynny, ac rwy’n falch fod rhywun wedi nodi lansiad y gwasanaeth 111. Mae wedi cael ei ddatblygu ar gefn yr hyn sydd wedi gweithio a’r hyn nad yw wedi gweithio yn Lloegr hefyd gan grŵp prosiect yma yng Nghymru. Rwy’n hynod o falch o gydnabod y gefnogaeth wirioneddol a gafwyd gan yr ymddiriedolaeth gwasanaethau ambiwlans, gan ofal eilaidd, ond hefyd gan feddygon teulu a gweithwyr iechyd proffesiynol gofal sylfaenol yn ogystal. Felly, rydym wedi cael cefnogaeth i’r model rydym yn ei weithredu ac rwy’n meddwl y bydd yn golygu y gall pobl gael gofal a chyngor ar y ffôn neu ar-lein a gwneud hynny’n llawer haws iddynt. Felly, rwyf hefyd yn cytuno y dylai olygu y bydd amser yn cael ei ryddhau i feddygon teulu, a dylai hefyd olygu, rwy’n gobeithio, y bydd llai o bobl yn cyrraedd adrannau damweiniau ac achosion brys yn amhriodol pan ellir ymdrin â’u hanghenion gofal mewn mannau eraill. Caiff ei gyflwyno yn gyntaf yn ardal Abertawe Bro Morgannwg; mae ym Mhen-y-bont a Chastell-nedd, fel y gwyddoch, a dylai gael ei gyflwyno wedyn yn ardal Abertawe ar ôl hynny. Felly, rwy’n wirioneddol gadarnhaol ynglŷn â’r datblygiad hwn ac edrychaf ymlaen at roi’r newyddion diweddaraf i’r Aelodau yn y flwyddyn newydd am y canlyniadau a’r adborth o’r cynllun peilot cychwynnol hwn, ac rwy’n meddwl o ddifrif fod hyn yn mynd i fod yn rhywbeth y gallwn fod yn wirioneddol falch ohono ac y bydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol a chadarnhaol i gymunedau ac etholaethau ar draws y wlad.

Cabinet Secretary, recent reviews of the literature have confirmed that telepsychiatry is as effective as in-person psychiatric consultations for diagnostic assessment, is at least as good for the treatment of disorders such as depression and post-traumatic stress disorder, and may be better than in-person treatment for some groups of patients, notably children, veterans and those with agoraphobia. Has any of your 12 per cent mental health investment been used in this way?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae adolygiadau diweddar o’r llenyddiaeth wedi cadarnhau bod teleseiciatreg yr un mor effeithiol ag ymgynghoriadau seiciatrig wyneb yn wyneb ar gyfer gwneud asesiad diagnostig, a’i fod cystal, o leiaf, ar gyfer trin anhwylderau megis iselder ac anhwylder straen wedi trawma, a gall fod yn well na thriniaeth wyneb yn wyneb i rai grwpiau o gleifion, yn enwedig plant, cyn-filwyr a rhai sy’n dioddef o agoraffobia. A oes rhywfaint o’ch 12 y cant o fuddsoddiad mewn iechyd meddwl wedi’i ddefnyddio yn y modd hwn?

When I look at developments for telemedicine and telehealth, I don’t simply divide it up in terms of those particular budget lines. We look at what we can do and what infrastructure we need to make sure that people can access that service. For example, in eye care, you have a particular need for cameras, whereas if you’re talking about the access to talking therapies, then it’s a different sort of influence you need, which isn’t just about the talking therapy itself. But I’m keen to understand what we can do, how quickly we can do it and how consistently we can do it to roll out effective practice. So, I’m particularly interested in this area and in others in taking telemedicine forward here in Wales.

Pan fyddaf yn edrych ar ddatblygiadau ar gyfer telefeddygaeth a theleiechyd, nid wyf yn ei rannu’n syml yn ôl y llinellau penodol hynny yn y gyllideb. Rydym yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud a pha seilwaith sydd ei angen i wneud yn siŵr y gall pobl ddefnyddio’r gwasanaeth hwnnw. Er enghraifft, mewn gofal llygaid, mae gennych angen penodol am gamerâu, ond os ydych yn siarad am fynediad at therapïau siarad, yna mae angen math gwahanol o ddylanwad arnoch, nad yw’n ymwneud yn unig â’r therapi siarad ei hun. Ond rwy’n awyddus i ddeall beth y gallwn ei wneud, pa mor gyflym y gallwn ei wneud a pha mor gyson y gallwn ei wneud er mwyn cyflwyno ymarfer effeithiol. Felly, mae gennyf ddiddordeb arbennig yn y maes hwn ac mewn eraill wrth fwrw ymlaen â thelefeddygaeth yma yng Nghymru.

Gwasanaethau Iechyd yn Nhorfaen

Health Services in Torfaen

5. Beth y mae’r Gweinidog yn ei wneud i ddarparu gwasanaethau iechyd o safon uchel yn Nhorfaen? OAQ(5)0049(HWS)

5. What is the Minister doing to deliver high quality health services in Torfaen? OAQ(5)0049(HWS)

Thank you for the question. The Welsh Government continues to work with the Aneurin Bevan university health board and other partners to provide the people of Torfaen with high-quality health services that deliver the best possible outcomes for the people of Torfaen.

Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan a phartneriaid eraill i ddarparu gwasanaethau iechyd o ansawdd uchel i bobl Torfaen sy’n sicrhau’r canlyniadau gorau posibl i bobl Torfaen.

I’m grateful to you, Cabinet Secretary, for meeting with me on numerous occasions since your appointment to discuss the specialist critical care centre planned for Cwmbran. However, the fact remains that the business case for the hospital has been in with Welsh Government now for a year, and you are now the fourth Minister charged with making a decision on what is a crucial development, not just for my constituents in Torfaen, but for the whole of Gwent. Indeed, as you know, the development is a fundamental part of the south Wales plan. When I asked you about this in health committee recently, you indicated that you expected to receive advice and to update Members by half term recess, yet yesterday the First Minister said that a decision was expected by the end of this year. My constituents now have been promised a new hospital for more than a decade. When can we expect a final decision on this?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am gyfarfod â mi ar sawl achlysur ers eich penodiad i drafod y ganolfan gofal arbenigol a chritigol a gynlluniwyd ar gyfer Cwmbrân. Fodd bynnag, erys y ffaith fod yr achos busnes ar gyfer yr ysbyty wedi bod gyda Llywodraeth Cymru ers blwyddyn yn awr, a chi bellach yw’r pedwerydd Gweinidog sydd â chyfrifoldeb am wneud penderfyniad ar yr hyn sy’n ddatblygiad hollbwysig, nid yn unig ar gyfer fy etholwyr yn Nhorfaen, ond ar gyfer Gwent gyfan. Yn wir, fel y gwyddoch, mae’r datblygiad yn rhan sylfaenol o gynllun de Cymru. Pan ofynnais i chi am hyn yn y pwyllgor iechyd yn ddiweddar, fe ddywedoch eich bod yn disgwyl cael cyngor ac y byddech yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau erbyn y toriad hanner tymor, ac eto, ddoe, dywedodd y Prif Weinidog fod penderfyniad i’w ddisgwyl erbyn diwedd y flwyddyn hon. Mae fy etholwyr bellach wedi cael addewid o ysbyty newydd ers dros ddegawd. Pa bryd y gallwn ddisgwyl penderfyniad terfynol ar hyn?

I thank the Member for the question, and I do recognise that she has persistently and consistently raised this issue in this Chamber for more than one term, as well as in the meetings that I have been happy to have with you and a range of other Gwent constituency members who have taken up the issue with you. I said in health committee that I recognise there is a need for certainty, that I recognised the time that it has taken to get to this point and that I am the fourth health Minister who has had this issue presented to them to try and make some sort of decision. I am keen to provide certainty and I have stuck to the timetable that I indicated in committee: within this half of this term, I expect to receive advice to allow me to make a decision. I recognise this isn’t just a Gwent issue, but it is part of the south Wales programme. So, I have to understand what impact this will have, not just on localised healthcare for constituents living in Gwent, but what impact it will have upon the broader range of services that we need to have right across south Wales, to make sure that our healthcare services are fit for the future. I recognise the impact locally, regionally and nationally. I’m determined to stick to that timescale and to give you and other Members the confidence that this has not been hit into the long grass. This is something that is very much at the forefront of my mind, and I expect to keep to the timescale that I’ve indicated to you in committee that, by the end of this month, I should have advice and I shall make a decision.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn, ac rwy’n cydnabod ei bod wedi dod â’r mater hwn yn daer ac yn gyson i sylw’r Siambr ers mwy nag un tymor, yn ogystal ag yn y cyfarfodydd rwyf wedi bod yn hapus i’w cael gyda chi ac amryw o Aelodau etholaethau eraill yng Ngwent sydd wedi trafod y mater gyda chi. Dywedais yn y pwyllgor iechyd fy mod yn cydnabod bod angen sicrwydd, fy mod yn cydnabod yr amser y mae wedi’i gymryd i gyrraedd y pwynt hwn ac mai fi yw’r pedwerydd Gweinidog iechyd y cyflwynwyd y mater hwn iddynt er mwyn ceisio dod i ryw fath o benderfyniad. Rwy’n awyddus i ddarparu sicrwydd ac rwyf wedi cadw at yr amserlen a nodais yn y pwyllgor: o fewn yr hanner tymor hwn, rwy’n disgwyl cael cyngor i fy ngalluogi i wneud penderfyniad. Rwy’n cydnabod nad mater i Went yn unig yw hyn, a’i fod yn rhan o raglen de Cymru. Felly, rhaid i mi ddeall pa effaith a gaiff hyn, nid yn unig ar ofal iechyd lleol i etholwyr sy’n byw yng Ngwent, ond pa effaith a gaiff ar yr ystod ehangach o wasanaethau y mae angen i ni eu cael ar draws de Cymru, i wneud yn siŵr fod ein gwasanaethau gofal iechyd yn addas ar gyfer y dyfodol. Rwy’n cydnabod yr effaith yn lleol, yn rhanbarthol ac yn genedlaethol. Rwy’n benderfynol o gadw at yr amserlen honno ac i roi hyder i chi ac i Aelodau eraill nad yw hyn wedi cael ei roi o’r neilltu. Mae hyn yn rhywbeth sy’n bendant ar flaen fy meddwl, ac rwy’n disgwyl cadw at yr amserlen a nodais wrthych yn y pwyllgor, sef y dylwn fod wedi cael cyngor erbyn diwedd y mis hwn, a byddaf yn gwneud penderfyniad.

A report last year by leading Welsh mental health and wellbeing charity Gofal found that 59 per cent of respondents judged access to statutory alcohol services in Torfaen as average, poor or very poor. Does the Cabinet Secretary share my concern at these results, and will he agree that we need to review these treatment services to see what can be done to improve them in Torfaen and South Wales East?

Canfu adroddiad y llynedd gan yr elusen Gofal, sy’n arwain ar iechyd a lles meddyliol yng Nghymru fod 59 y cant o’r ymatebwyr yn barnu bod mynediad at wasanaethau alcohol statudol yn Nhorfaen yn gymedrol, yn wael neu’n wael iawn. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn rhannu fy mhryder ynglŷn â’r canlyniadau hyn, ac a wnaiff gytuno bod angen i ni adolygu’r gwasanaethau triniaeth hyn i weld beth y gellir ei wneud i’w gwella yn Nhorfaen a Dwyrain De Cymru?

It’s important to understand the views of people who use a service, both in terms of what works and what doesn’t work as well; it’s an important part of service improvement. So, we do need to listen to the voice of the service user to understand what doesn’t work. You grouped together those people who found that the service was average, as well as less than average too. So, I wouldn’t quite think that the initial percentage figure is a fair reflection of the quality of the service, but I would expect the health board and their partners—because much of this delivery takes place with third sector partners—to look critically at the voice of the user and understand what they will need to do to work with the user to understand how they can improve the service.

Mae’n bwysig deall barn y bobl sy’n defnyddio gwasanaeth, o ran yr hyn sy’n gweithio a’r hyn nad yw’n gweithio hefyd; mae’n rhan bwysig o wella gwasanaethau. Felly, mae angen i ni wrando ar lais defnyddwyr y gwasanaeth i ddeall yr hyn nad yw’n gweithio. Fe grwpioch chi’r bobl hynny sy’n ystyried bod y gwasanaeth yn gymedrol, gyda’r rhai sy’n ei ystyried yn llai na chymedrol. Felly, ni fyddwn yn meddwl bod y ffigur canrannol cychwynnol yn adlewyrchiad hollol deg o ansawdd y gwasanaeth, ond byddwn yn disgwyl i’r bwrdd iechyd a’u partneriaid—gan fod llawer o’r ddarpariaeth hon yn digwydd gyda phartneriaid trydydd sector—edrych yn feirniadol ar lais y defnyddiwr a deall beth fydd angen iddynt ei wneud i weithio gyda’r defnyddiwr er mwyn deall sut y gallant wella’r gwasanaeth.

Tiwmorau Niwroendocrin

Neuroendocrine Tumours

6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella gwasanaethau i bobl y mae tiwmorau niwroendocrin yn effeithio arnynt? OAQ(5)0043(HWS)

6. What action is the Welsh Government taking to improve services for people affected by neuroendocrine tumours? OAQ(5)0043(HWS) 

The Welsh Government is committed to improving the provision of the neuroendocrine tumour services in Wales. The Welsh Health Specialised Services Committee has carried out a thorough review of south Wales services and is now working to implement improvements.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wella darpariaeth gwasanaethau tiwmorau neuroendocrin yng Nghymru. Mae Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru wedi cynnal adolygiad trylwyr o wasanaethau de Cymru ac mae bellach yn gweithio ar weithredu gwelliannau.

Cabinet Secretary, I’ve been contacted by constituents who are concerned about delays in neuroendocrine tumour referrals. What assurances can you give that such referrals take place within the timeframes and guidelines recommended by the Welsh Health Specialised Services Committee?

Ysgrifennydd y Cabinet, daeth etholwyr sy’n poeni am yr oedi mewn atgyfeiriadau ar gyfer tiwmorau niwroendocrin i gysylltiad â mi. Pa sicrwydd y gallwch ei roi bod atgyfeiriadau o’r fath yn digwydd o fewn yr amserlenni a’r canllawiau a argymhellwyd gan Bwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru?

Thank you for the question. In north Wales, people access a specialist service in Liverpool and there isn’t a particular issue about access. The challenge here in south Wales is how—. There is the ability, for people who wish to, to access services in England while we’re working on a model here. It is a specialist service and it’s a relatively rare indication. The challenge has been working through the previous recommendations. We had a stakeholder meeting in September—literally three weeks ago. That’s been carried forward and I expect that the Welsh Health Specialised Services Committee’s management board will then make a choice about the future delivery of the service model.

I recognise that the pace has not be as quick as both people in the service and patients would want it to be, but there is a recognition that a choice needs to be made and then people need to get on with delivering that model for the future. At this point in time, I think people are travelling further than they perhaps could do or should do. Having a properly specialist service organised in this manner should actually mean that we can improve outcomes for people as well as access.

Diolch am y cwestiwn. Yng ngogledd Cymru, mae pobl yn gwneud defnydd o wasanaeth arbenigol yn Lerpwl ac nid oes problem benodol gyda mynediad. Yr her yma yn ne Cymru yw sut—. Mae modd i bobl gael mynediad at wasanaethau yn Lloegr os ydynt yn dymuno gwneud hynny wrth i ni weithio ar fodel yma. Mae’n wasanaeth arbenigol ac mae’n gymharol brin. Yr her oedd gweithio drwy’r argymhellion blaenorol. Cawsom gyfarfod rhanddeiliaid ym mis Medi—dair wythnos yn ôl yn llythrennol. Mae hynny wedi cael ei ddwyn ymlaen, ac rwy’n disgwyl y bydd bwrdd rheoli Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru yn gwneud penderfyniad wedyn ynglŷn â chyflwyno’r model gwasanaeth yn y dyfodol.

Rwy’n cydnabod nad yw hyn wedi bod mor gyflym ag y byddai pobl yn y gwasanaeth a chleifion am iddo fod, ond mae yna gydnabyddiaeth fod angen gwneud penderfyniad ac yna mae angen i bobl fwrw ymlaen â chyflwyno’r model hwnnw ar gyfer y dyfodol. Ar hyn o bryd, rwy’n credu bod pobl yn teithio ymhellach nag y gallent ac y dylent ei wneud efallai. Dylai cael gwasanaeth arbenigol priodol wedi’i drefnu yn y modd hwn olygu mewn gwirionedd y gallwn wella canlyniadau i bobl yn ogystal â mynediad.

Cabinet Secretary, there have been various tensions in the system, obviously, depending on where you live in Wales, as to exactly when you might be seen. There are some examples of excellent practice and then in other areas, there are delays in actually progressing through to the treatment path and cancer services. We have put forward, on several occasions—and it has been proven in practice in other parts of the United Kingdom—that if a senior oncologist was put in post to have a national overview to drive improvements in cancer services, this could act as a beneficial improvement in waiting times and in the general delivery of cancer services across Wales.

What would your view be of putting an individual in place with the necessary clinical background to help assist you in your role, and your officials, in driving forward improvement on cancer waiting times, so that the postcode lottery is, as best as it can be, taken out of the system?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae yna amryw o densiynau wedi bod yn y system, yn amlwg, yn dibynnu ar ble rydych yn byw yng Nghymru, o ran pa bryd y gallech gael eich gweld. Ceir rhai enghreifftiau o arfer rhagorol ac yna mewn ardaloedd eraill, mae yna oedi wrth symud drwodd i’r llwybr triniaeth a gwasanaethau canser. Rydym wedi cynnig ar sawl achlysur—ac mae wedi cael ei brofi’n ymarferol mewn rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig—pe bai uwch oncolegydd yn cael ei benodi i gael trosolwg cenedlaethol er mwyn ysgogi gwelliannau mewn gwasanaethau canser, gallai hyn fod yn welliant buddiol o ran amseroedd aros ac o ran darparu gwasanaethau canser yn gyffredinol ledled Cymru.

Beth fyddai eich barn ar bennu unigolyn gyda’r cefndir clinigol angenrheidiol i’ch cynorthwyo yn eich rôl, a’ch swyddogion, wrth fwrw gwelliant yn ei flaen ar amseroedd aros canser, fel bod modd cael gwared ar y loteri cod post o’r system, i’r graddau sy’n bosibl?

On the particular part of neuroendocrine tumours, we do have a path forward where there is clinical leadership and a recognition of what we need to do. We’re awaiting the outcome from the Welsh Health Specialised Services Committee. I think you’re asking a much broader question about cancer services in general. Of course, I indicated yesterday—I’m not sure if you were back at the time—that the cancer delivery plan is being refreshed. It’ll be launched before the end of the calendar year and that does provide both service leadership and clinical leadership. And importantly, the third sector is involved in that too.

The challenge is whether we have a national clinical lead indicated, and whether that will really drive improvement. But I think that, given the work that has been done on that refresh and given the—. In the clinical community in Wales in cancer services, there’s actually a real unity of purpose that I think the delivery plan process has helped us to deliver. So, I don’t think it’s about a national clinical lead for this area or having a particular oncologist appointed. It’s really about saying: when we get that plan, how do we deliver it at pace and at consistency, and what reforms do we need to make about the way we deliver those services, both in primary care, with primary care oncology support, as well as what we need to do in secondary care and over the whole pathway? So, there’s lots for us to go at and I’m optimistic that we can do that over the course of this term and have not just better access, but better outcomes for people here in Wales as well.

Ar y rhan benodol ar diwmorau niwroendocrin, mae gennym lwybr ymlaen lle ceir arweinyddiaeth glinigol a chydnabyddiaeth o’r hyn sydd angen i ni ei wneud. Rydym yn disgwyl y canlyniad gan Bwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru. Rwy’n credu eich bod yn gofyn cwestiwn ehangach o lawer am wasanaethau canser yn gyffredinol. Wrth gwrs, nodais ddoe—nid wyf yn siŵr a oeddech yn ôl ar y pryd—fod y cynllun cyflawni ar gyfer canser yn cael ei adnewyddu. Bydd yn cael ei lansio cyn diwedd y flwyddyn galendr ac mae hwnnw’n darparu ar gyfer arweinyddiaeth gwasanaethau ac arweinyddiaeth glinigol. Ac yn bwysicach, mae’r trydydd sector yn rhan o hynny hefyd.

Yr her yw pa un a oes gennym arweinydd clinigol cenedlaethol fel y nodwyd, ac a fydd hynny mewn gwirionedd yn ysgogi gwelliant. Ond rwy’n credu, o ystyried y gwaith sydd wedi’i wneud ar ei adnewyddu ac o ystyried y—. Yn y gymuned glinigol yng Nghymru yn y gwasanaethau canser, mae yna undod pwrpas go iawn a chredaf fod proses y cynllun cyflawni wedi ein helpu i sicrhau hynny. Felly, nid wyf yn credu ei fod yn ymwneud ag arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer y maes neu benodi oncolegydd penodol. Mae’n ymwneud mewn gwirionedd â dweud: pan gawn y cynllun, sut rydym yn ei gyflwyno’n gyflym ac yn gyson, a pha ddiwygiadau sydd angen i ni eu gwneud o ran y ffordd y darparwn y gwasanaethau hynny, mewn gofal sylfaenol, gyda chymorth oncoleg gofal sylfaenol, yn ogystal â’r hyn sydd angen i ni ei wneud mewn gofal eilaidd a thros y llwybr cyfan? Felly, mae llawer i ni ei wneud ac rwy’n obeithiol y gallwn wneud hynny yn ystod y tymor hwn a chael mynediad gwell, a gwell canlyniadau hefyd i bobl yma yng Nghymru.

Polisi Ffitrwydd Corfforol

Physical Fitness Policy

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am bolisi ffitrwydd corfforol Llywodraeth Cymru? OAQ(5)0047(HWS)

7. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s physical fitness policy? OAQ(5)0047(HWS)

Increasing levels of physical activity is a priority for the Welsh Government. We are addressing this through legislation, policies and a range of interventions. We are committed to developing a cross-cutting healthy and active strategy, setting out how we will maximise the impact of all that we are doing.

Mae cynyddu lefelau gweithgarwch corfforol yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Rydym yn ymdrin â hyn drwy ddeddfwriaeth, polisïau ac ystod o ymyriadau. Rydym wedi ymrwymo i ddatblygu strategaeth iach a gweithgar drawsbynciol, sy’n nodi sut y byddwn yn gwneud y gorau o effaith y cyfan rydym yn ei wneud.

Diolch yn fawr am yr ateb yna, Weinidog. Wrth gwrs, fel rydw i wedi crybwyll eisoes yn y pwyllgor, mae bod yn heini a bod yn ffit yn golygu gostyngiad yn eich pwysau gwaed chi o ryw 30 y cant, gostyngiad yn lefel y siwgr yn eich gwaed eto o ryw 30 y cant, gostyngiad yn lefel y colesterol o ryw 30 y cant a hefyd colli pwysau ryw 30 y cant. Nid oes yna ddim tabled ar wyneb daear sy’n gallu cystadlu efo’r ffigurau hynny. Felly, a allwch chi bwysleisio pa mor hawdd yw hi o ran y busnes ffitrwydd yma? Mae lot o bobl—beth sy’n eu stopio nhw ydy meddwl, ‘O, mae’n rhaid imi brynu aelodaeth o ryw “gym” yn rhywle; mae’n rhaid imi brynu’r cyfarpar arbenigol; dillad ac ati’. Mater o gerdded 10,000 o gamau’r dydd ydy o. A allwch chi jest bwysleisio pa mor hawdd ydy hi, yn y bôn, i fod yn ffit?

Thank you for that answer, Minister. Of course, as I’ve mentioned already in the committee, being fit means a reduction in your blood pressure of about 30 per cent, a reduction in blood sugar levels of about 30 per cent, a reduction in your cholesterol level of about 30 per cent and weight loss of about 30 per cent as well. Now, there is no tablet on the face of the earth that can compete with those figures. So, could you emphasise how easy it is in terms of fitness? A lot of people—what stops them is thinking, ‘Oh, I have to buy some expensive gym membership somewhere and I have to buy the specialist equipment and clothes and so forth’. It’s about walking 10,000 steps a day. Could you emphasise how easy it is, essentially, to be fit? Thank you.

Thank you very much for that question. I think our active travel Act is a prime example of how we’re trying to take forward that particular part of the agenda in terms of trying to make Wales a really easy and accessible place—for walking and cycling to be the No. 1 choice of transport for shorter journeys. I met with our active travel board just this morning. I’ve been really enthused by the depth of experience, knowledge and expertise that we have on our board, and their absolute commitment to helping Welsh Government drive forward not only our active travel Act, but also our active travel plan, which is cross cutting, right across Government. For example, there are actions within that for the education Minister and actions for planning and so on, as well. So, I’ll be writing shortly to my colleagues, highlighting what’s within the plan that sits under each of those departments, because I do think it’s really important that the active travel Act, particularly, is driven forward in a cross-cutting, cross-Government way.

Diolch yn fawr i chi am y cwestiwn. Rwy’n meddwl bod ein Deddf teithio llesol yn enghraifft wych o sut rydym yn ceisio bwrw ymlaen â’r rhan benodol honno o’r agenda o ran ceisio gwneud Cymru yn lle gwirioneddol hawdd a hygyrch—i gerdded a beicio fod yn ddewis cyntaf ar gyfer teithiau byrrach. Cyfarfûm â’n bwrdd teithio llesol y bore yma. Cefais fy ysbrydoli’n fawr gan ddyfnder y profiad, y wybodaeth a’r arbenigedd sydd gennym ar ein bwrdd a’u hymrwymiad llwyr i helpu Llywodraeth Cymru i fwrw ymlaen â’n Deddf teithio llesol, a hefyd ein cynllun teithio llesol, sy’n drawsbynciol, ar draws y Llywodraeth i gyd. Er enghraifft, mae yna gamau gweithredu o fewn hynny i’r Gweinidog addysg a chamau gweithredu ar gyfer cynllunio ac yn y blaen, yn ogystal. Felly, cyn hir byddaf yn ysgrifennu at fy nghyd-Aelodau, i dynnu sylw at yr hyn sydd yn y cynllun ym mhob un o’r adrannau hynny, gan fy mod yn credu ei bod yn bwysig iawn i’r Ddeddf teithio llesol, yn enwedig, gael ei gyrru ymlaen mewn modd trawsbynciol ar draws y Llywodraeth.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Huw Irranca-Davies.

Finally, question 8, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Lywydd. Cabinet Secretary, I know that you’re aware that, on the ground, in Llanharan and Pencoed, there are growing calls, particularly—

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n gwybod eich bod yn ymwybodol, ar lawr gwlad, yn Llanharan a Phencoed, fod galwadau cynyddol, yn enwedig—

Aelod o'r Senedd / Member of the Senedd 15:11:00

You need to ask the question.

Mae angen i chi ofyn y cwestiwn.

Oh, my apologies. Will the Minister—[Laughter.]

O, fy ymddiheuriadau. A wnaiff y Gweinidog—[Chwerthin.]

Llanharan a Phencoed

Llanharan and Pencoed

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am anghenion gofal sylfaenol poblogaethau Llanharan a Phencoed? OAQ(5)0051(HWS)

8. Will the Minister make a statement on the primary care needs of the populations of Llanharan and Pencoed? OAQ(5)0051(HWS)

Thank you for the question. Abertawe Bro Morgannwg and Cwm Taf university health boards are working together on primary care services in Pencoed and Llanharan. They’re putting in place a joint working party to look at new ways to better meet local need.

Diolch am y cwestiwn. Mae byrddau iechyd prifysgol Abertawe Bro Morgannwg a Chwm Taf yn gweithio gyda’i gilydd ar wasanaethau gofal sylfaenol ym Mhencoed a Llanharan. Maent yn sefydlu gweithgor ar y cyd i edrych ar ffyrdd newydd o ddiwallu angen lleol yn well.

Thank you very much, Cabinet Secretary. It’s the second time I’ve done that; I’ll try not to do it again. It’s great to hear about the work going on on the ground, and much of that has been pushed by local residents and also the leadership of local individuals like councillors Geraint Hopkins, Roger Turner and others. But could I ask him to keep a particular eye on this, because the population of Llanharan is growing and growing? There are also needs within the Pencoed area as well. But clearly what is needed is something that is modern, that provides not only GP services, but that wider service of the allied health professionals as well, that does exactly what the Welsh Government is trying to do, which is to keep people closer to their homes, healthy and fit, and not to have them washing up into A&E because their fitness and their health suffers. So, please keep a close eye on this. It’s great to hear of the work that’s going on, but, please, anything he can do to encourage it will be gratefully received.

Thank you. I recognise there is planned population growth within the particular area and there are challenges about the current service model that’s being delivered and also the estate, as well. You are right; there was an indication in previous questions that the way in which we use the primary care estate will be important for the model that we provide—for GPs, but also for the public and what they can expect to receive in that. I recognise what you say about the two local members, and I’m glad you haven’t tried to sing in the way that Geraint does often—although he’s got a great voice. But I do think that it’s important to keep an eye on what’s happening, and I’ve had conversations with the chairs of both health boards involved. It’s a border issue, because the communities we’re talking about straddle that unseen border. So, I expect to be kept properly appraised of what is happening and I look forward to working with both yourself and other stakeholders to deliver a better future for primary care in this particular part of Wales.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet. Dyna’r ail dro i mi wneud hynny; fe geisiaf beidio â’i wneud eto. Mae’n wych clywed am y gwaith sy’n digwydd ar lawr gwlad, ac mae llawer o hynny wedi cael ei ysgogi gan drigolion lleol a hefyd gan arweiniad unigolion lleol fel y cynghorwyr Geraint Hopkins, Roger Turner ac eraill. Ond a gaf fi ofyn iddo gadw llygad ar hyn yn benodol, gan fod poblogaeth Llanharan yn tyfu a thyfu? Mae yna anghenion hefyd yn ardal Pencoed. Ond yn amlwg, yr hyn sydd ei angen yw rhywbeth sy’n fodern, sy’n darparu nid yn unig gwasanaethau meddygon teulu, ond gwasanaeth ehangach gweithwyr iechyd proffesiynol cysylltiedig yn ogystal, sy’n gwneud yn union yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ceisio ei wneud, sef cadw pobl yn agosach at eu cartrefi, yn iach ac yn heini, ac i beidio â’u cael yn glanio yn yr adrannau damweiniau ac achosion brys am fod eu ffitrwydd a’u hiechyd yn dioddef. Felly, os gwelwch yn dda, cadwch lygad barcud ar hyn. Mae’n wych clywed am y gwaith sy’n digwydd, ond os gwelwch yn dda, bydd unrhyw beth y gall ei wneud i’w annog yn cael croeso mawr.

Diolch. Rwy’n cydnabod bod twf wedi’i gynllunio yn y boblogaeth yn yr ardal dan sylw ac mae heriau ynglŷn â’r model gwasanaeth cyfredol sy’n cael ei ddarparu, a hefyd yr ystad. Rydych yn iawn; roedd yna ddynodiad mewn cwestiynau blaenorol y bydd y ffordd rydym yn defnyddio’r ystad gofal sylfaenol yn bwysig ar gyfer y model a ddarparwn—ar gyfer meddygon teulu, ond hefyd ar gyfer y cyhoedd a’r hyn y gallant ddisgwyl ei gael yn hynny. Rwy’n cydnabod yr hyn a ddywedwch am y ddau aelod lleol, ac rwy’n falch nad ydych wedi rhoi cynnig ar ganu yn y ffordd y mae Geraint yn aml yn ei wneud—er bod ganddo lais gwych. Ond rwy’n meddwl ei bod hi’n bwysig cadw llygad ar yr hyn sy’n digwydd, ac rwyf wedi cael trafodaethau gyda chadeiryddion y ddau fwrdd iechyd dan sylw. Mae’n fater sy’n ymwneud â ffiniau, oherwydd bod y cymunedau rydym yn sôn amdanynt yn pontio’r ffin anweledig honno. Felly, rwy’n disgwyl cael gwybod yn iawn beth sy’n digwydd ac rwy’n edrych ymlaen at weithio gyda chi a rhanddeiliaid eraill i sicrhau dyfodol gwell i ofal sylfaenol yn y rhan hon o Gymru.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

Thank you to the Cabinet Secretary.

3. Cwestiwn Brys: Uned Iechyd Meddwl Bryn Hesketh
3. Urgent Question: The Bryn Hesketh Mental Health Unit

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Rwyf wedi derbyn un cwestiwn brys o dan Reol Sefydlog 12.66 ac rwy’n galw ar Darren Millar i ofyn y cwestiwn brys.

I’ve accepted an urgent question under Standing Order 12.66 and I call on Darren Millar to ask the urgent question.

A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddiswyddo staff gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, yn dilyn pryderon mewn perthynas ag Uned Iechyd Meddwl Bryn Hesketh ym Mae Colwyn? EAQ(5)0054(FM)

Will the Minister make a statement on staff suspensions by the Betsi Cadwaladr University Health Board following concerns in relation to the Bryn Hesketh Mental Health Unit in Colwyn Bay? EAQ(5)0054(FM)

Member
Vaughan Gething 15:13:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Yes. The Welsh Government was made aware of this situation by Betsi Cadwaladr university health board last week. I’ve been assured that the health board has taken action to ensure patient safety, and an investigation into the allegations has begun.

Gwnaf. Roedd Llywodraeth Cymru wedi cael gwybod am y sefyllfa hon gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yr wythnos diwethaf. Rwyf wedi cael fy sicrhau bod y bwrdd iechyd wedi rhoi camau ar waith i sicrhau diogelwch cleifion, ac mae ymchwiliad i’r honiadau wedi dechrau.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. This was obviously very concerning news when it came to light yesterday in north Wales, particularly given the fact that the dust has yet to settle on the Tawel Fan scandal, which, of course, rocked the people of north Wales just last year. I, like you, welcome the action that has been taken by the health board to date, over the past few days. It is, of course, essential now that they minimise the disruption to those vulnerable patients who are still in the care of that particular unit and keep people’s loved ones informed.

Can I ask you, though, Cabinet Secretary, what assurances can you provide the people of north Wales that there isn’t a more general problem with mental health services across the region? This is just the latest of a number of reports and concerns that are being raised over the quality of care and, indeed, the environment in which people are cared for in various units across north Wales. Can you tell us as well whether the bed capacity in north Wales, in your opinion, is fit to meet the needs of the population there? Can you also tell us, given that the health board is in special measures, and that it’s in special measures partly because of the problems within the mental health services in that region, when on earth are we going to see a mental health strategy in north Wales so that we can get the sort of security around the future of the services in that region, and we can be holding the health board, and indeed you as a Cabinet Secretary to account for delivery against that strategy? The current situation is not acceptable. It’s important that people have these assurances. At the moment, I’m afraid, there are big question marks over those services in the region.

Diolch i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Roedd hwn yn amlwg yn newyddion a oedd yn peri pryder pan ddaeth yn amlwg ddoe yng ngogledd Cymru, yn enwedig o ystyried y ffaith fod y llwch heb setlo eto ar sgandal Tawel Fan, a achosodd y fath ysgytwad, wrth gwrs, i bobl gogledd Cymru y llynedd. Rwyf fi, fel chithau, yn croesawu’r camau a gymerwyd gan y bwrdd iechyd hyd yn hyn, dros y dyddiau diwethaf. Wrth gwrs, mae’n hanfodol yn awr eu bod cyfyngu cymaint â phosibl ar yr aflonyddwch i’r cleifion agored i niwed sy’n dal yng ngofal yr uned arbennig ac yn rhoi gwybod i anwyliaid pobl ynglŷn ag unrhyw ddatblygiadau.

Ond a gaf fi ofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, pa sicrwydd y gallwch ei roi i bobl gogledd Cymru nad oes yna broblem fwy cyffredinol gyda gwasanaethau iechyd meddwl ar draws y rhanbarth? Nid yw hwn ond y diweddaraf o nifer o adroddiadau a phryderon sy’n cael eu crybwyll ynglŷn ag ansawdd y gofal ac yn wir, yr amgylchedd lle mae pobl yn derbyn gofal mewn gwahanol unedau ar draws gogledd Cymru. A allwch ddweud wrthym hefyd a yw nifer y gwelyau yng ngogledd Cymru yn addas, yn eich barn chi, i ateb anghenion y boblogaeth yno? Ac a allwch ddweud wrthym, o ystyried bod y bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig, a’i fod yn destun mesurau arbennig yn rhannol oherwydd y problemau yn y gwasanaethau iechyd meddwl yn y rhanbarth, pryd ar y ddaear y gwelwn strategaeth iechyd meddwl yng ngogledd Cymru fel y gallwn gael y math o sicrwydd ynglŷn â dyfodol y gwasanaethau yn y rhanbarth hwnnw, ac y gallwn ddwyn y bwrdd iechyd, ac yn wir, chi fel Ysgrifennydd y Cabinet, i gyfrif am gyflawni’r strategaeth honno? Nid yw’r sefyllfa bresennol yn dderbyniol. Mae’n bwysig fod pobl yn cael y sicrwydd hwn. Ar hyn o bryd, rwy’n ofni bod cwestiynau mawr i’w gofyn ynglŷn â’r gwasanaethau hyn yn y rhanbarth.

I don’t think it is helpful to refer back to the particular events at Tawel Fan as a catch-all to try and beat the service across the piece in north Wales. There is a serious allegation that has been made about patient care, and I’m pleased, actually, that that member of staff felt able to raise that issue. The health board acted properly and appropriately. I think that’s an indication of what should have happened in the past, and didn’t in certain areas. That, I think, does show some progress and recognition of what needs to change.

The health board is in special measures, as everyone knows from the updates I have openly given in this Chamber and in writing. Mental health services in north Wales do need to improve significantly. It’s the scale of the challenge that is a significant part of the reason why I announced previously that the health board would be in special measures for a two-year period. We are part way through that. I don’t expect the service to be perfect now, I really don’t. It wouldn’t be realistic. The challenge is how they make progress from now. So, they do have a new and experienced director of mental health services. I’ve met him, and I’m impressed with his commitment and the message that he has given about needing to review and reform the service. So, that is something about having a proper strategy with buy-in from the public and from the staff, and that will mean some change.

But the particular issue that you raise in the question, perhaps, doesn’t really go back to that wider strategy. The strategy is important. The delivery will be important. We’ll have external reassurance, and there’ll be regular reports from me about those reassurance meetings. We have the Wales Audit Office, Health Inspectorate Wales and the chief exec of NHS Wales to review progress against special measures. I expect to see progress, and if progress isn’t being made, I expect to be advised properly about where that progress has not taken place. I will have an eye on mental health services across north Wales. I will pay particular attention and time to it, as I have done on each visit to north Wales. So, this is a serious issue. It needs to be dealt with seriously, and I expect to be open and honest with Members in this Chamber and beyond about what progress has been made and what is still yet to come.

Nid wyf yn credu ei bod yn ddefnyddiol cyfeirio’n ôl at y digwyddiadau penodol yn Nhawel Fan fel rheswm i ladd ar y gwasanaeth yn gyffredinol yng ngogledd Cymru. Gwnaed honiad difrifol am ofal cleifion, ac rwy’n falch, mewn gwirionedd, fod yr aelod o staff wedi teimlo y gallai dynnu sylw at y mater. Gweithredodd y bwrdd iechyd yn gywir ac yn briodol. Rwy’n credu bod hynny’n arwydd o’r hyn a ddylai fod wedi digwydd yn y gorffennol, ac ni ddigwyddodd mewn rhai mannau. Mae hynny, rwy’n meddwl, yn dangos rhywfaint o gynnydd a chydnabyddiaeth o’r hyn sydd angen ei newid.

Mae’r bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig, fel y mae pawb yn gwybod o’r diweddariadau a roddais yn agored yn y Siambr hon ac yn ysgrifenedig. Mae angen i wasanaethau iechyd meddwl yng ngogledd Cymru wella’n sylweddol. Maint yr her yw rhan fawr o’r rheswm pam y cyhoeddais yn flaenorol y byddai’r bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig am gyfnod o ddwy flynedd. Rydym ran o’r ffordd drwy hynny. Nid wyf yn disgwyl i’r gwasanaeth fod yn berffaith yn awr, ddim o gwbl. Ni fyddai’n realistig. Yr her yw sut y maent yn gwneud cynnydd o nawr ymlaen. Felly, mae ganddynt gyfarwyddwr gwasanaethau iechyd meddwl newydd a phrofiadol. Rwyf wedi ei gyfarfod, ac mae ei ymroddiad a’r neges a roddodd am yr angen i adolygu a diwygio’r gwasanaeth wedi creu argraff arnaf. Felly, mae hynny’n rhywbeth o ran cael strategaeth briodol gyda chefnogaeth y cyhoedd a’r staff, a bydd hynny’n golygu rhywfaint o newid.

Ond efallai nad yw’r mater penodol rydych yn ei grybwyll yn y cwestiwn yn mynd yn ôl at y strategaeth ehangach honno mewn gwirionedd. Mae’r strategaeth yn bwysig. Bydd y ddarpariaeth yn bwysig. Fe gawn sicrwydd allanol, a bydd adroddiadau rheolaidd gennyf fi am y cyfarfodydd hynny i dawelu meddyliau. Mae gennym Swyddfa Archwilio Cymru, Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a phrif weithredwr GIG Cymru i adolygu cynnydd ar y mesurau arbennig. Rwy’n disgwyl gweld cynnydd, ac os na wneir cynnydd, rwy’n disgwyl cael gwybod yn briodol ble nad yw’r cynnydd wedi digwydd. Byddaf yn cadw llygad ar y gwasanaethau iechyd meddwl ar draws gogledd Cymru. Byddaf yn rhoi sylw ac amser arbennig iddo, fel y gwneuthum ar bob ymweliad â gogledd Cymru. Felly, mae hwn yn fater difrifol. Mae angen ei drin yn ddifrifol, ac rwy’n disgwyl bod yn agored ac yn onest gyda’r Aelodau yn y Siambr hon a thu hwnt ynglŷn â pha gynnydd a wnaed a’r hyn sydd eto i ddod.

You tell us clearly that you don’t expect the service to be perfect, but surely we should expect the service to be better. Yet, here we are again facing what could be another serious scandal of poor patient care in north Wales. Only this time, of course, the sanction of special measures has already been used. So, it’s difficult to see, if our worst fears are realised, where the Government can go on this one, really.

Doctors and nurses who misbehave can clearly be struck off, they can lose their livelihoods, they can even go to prison, yet we are seeing these scandals time and time again. Often, of course, when the investigation occurs, they highlight management failings. Now, is it time, do you think, Cabinet Secretary, to have NHS management under professional regulation, with managers able to be struck off if their decisions or their failures lead to patients coming to harm?

Rydych yn dweud wrthym yn glir nad ydych yn disgwyl i’r gwasanaeth fod yn berffaith, ond oni ddylem ddisgwyl i’r gwasanaeth fod yn well? Eto i gyd, dyma ni eto yn wynebu’r hyn a allai fod yn sgandal difrifol arall yn ymwneud â gofal o ansawdd gwael i gleifion yng ngogledd Cymru. Ond y tro hwn, wrth gwrs, mae sancsiwn mesurau arbennig eisoes wedi cael ei ddefnyddio. Felly, mae’n anodd gweld, os yw ein hofnau gwaethaf yn cael eu gwireddu, lle y gall y Llywodraeth fynd ar hyn, mewn gwirionedd.

Yn amlwg, gall meddygon a nyrsys sy’n camymddwyn golli eu gwaith, gallant golli eu bywoliaeth, gallant hyd yn oed fynd i’r carchar, ac eto rydym yn gweld y sgandalau hyn dro ar ôl tro. Yn aml, wrth gwrs, pan fo’r ymchwiliad yn digwydd, maent yn tynnu sylw at fethiannau rheoli. Nawr, yn eich barn chi, Ysgrifennydd y Cabinet, a yw’n bryd rhoi rheolwyr y GIG o dan drefn reoleiddio broffesiynol, a modd o ddiswyddo rheolwyr os yw eu penderfyniadau neu eu methiannau yn arwain at niwed i gleifion?

Part of the challenge in dealing with a particular issue is that I think we’ve got a responsibility not to speak as if those fears are facts. The action that has been taken has been entirely appropriate in that they suspended staff as a neutral act to allow an investigation to take place. There will be an external person from outside Betsi Cadwaladr undertaking that investigation, and that is important too, both for the staff and the families that might be concerned, but also the broader public as well, to understand that this will not be an internal investigation for the health board investigating itself. There’s a point there about the level of reassurance. I think that that should give other people confidence that the managers in this instance are doing the right thing. Rather than thinking about different ways to have different sanctions for managers, I think we’ve got plenty of potential sanctions for managers already about the accountability that they do not have within the system. Our challenge is: how do we make sure that they are held properly accountable and what measures do we have in place? Because, the ultimate sanction is that someone loses their job. You know, that’s such a high-measure sanction to take, and how many times will that improve the service? I’m always interested—. What do we do to understand our problems and challenges in the service? Who is responsible for that, how are they held accountable, and what do we then need to do to improve?

You will have seen that, in north Wales, there is a new management team in the mental health service because we recognised that that needed to take place. We’ve put expertise into the health board, with the senior nursing staff who have gone there over a period of time, and I’m pleased to see that they have recruited an experienced mental health director who is now taking responsibility for delivering a different strategy and an improved strategy, recognising that significant improvement does still need to take place. Though, at this point in time, I would not try and tell you that everything is perfect, and it’s only fair that I do recognise that that’s where we are, rather than tell everyone that things are well, things are perfect, and there is no change needed. We recognise change is needed. There are more difficult choices to be made in Betsi Cadwaladr to make sure that we don’t return to this position in the future, and people receive the services they’re entitled to expect.

Rhan o’r her wrth ymdrin â mater penodol yw fy mod yn credu bod gennym gyfrifoldeb i beidio â siarad fel pe bai’r ofnau hynny’n ffeithiau. Mae’r camau a gymerwyd wedi bod yn gwbl briodol yn yr ystyr eu bod yn gwahardd staff o’u gwaith fel gweithred niwtral i ganiatáu i ymchwiliad ddigwydd. Bydd person allanol o’r tu allan i Betsi Cadwaladr yn cynnal yr ymchwiliad, ac mae’n bwysig hefyd fod y staff a’r teuluoedd a allai fod ynghlwm wrth hyn, ond hefyd y cyhoedd yn ehangach, yn deall nad ymchwiliad mewnol i’r bwrdd iechyd ymchwilio ei hun fydd hwn. Mae yna bwynt i’w wneud yma am y lefel o dawelwch meddwl. Rwy’n credu y dylai hynny roi hyder i bobl eraill fod y rheolwyr yn yr achos hwn yn gwneud y peth iawn. Yn hytrach na meddwl am ffyrdd gwahanol o gael gwahanol gosbau ar gyfer rheolwyr, rwy’n meddwl bod gennym ddigon o gosbau posibl i reolwyr eisoes ynglŷn â’r atebolrwydd nad oes ganddynt o fewn y system. Ein her yw: sut rydym yn sicrhau eu bod yn cael eu gwneud yn atebol yn briodol a pha fesurau sydd gennym ar waith? Oherwydd, y gosb eithaf yw bod rhywun yn colli eu swydd. Wyddoch chi, mae honno’n gosb mor ddifrifol i’w gweithredu, a sawl gwaith fydd hynny’n gwella’r gwasanaeth? Rwyf bob amser â diddordeb—. Beth rydym yn ei wneud i ddeall ein problemau a’n heriau yn y gwasanaeth? Pwy sy’n gyfrifol am hynny, sut y maent yn cael eu gwneud yn atebol, a beth sydd angen i ni ei wneud wedyn i wella?

Fe fyddwch wedi gweld, yng ngogledd Cymru, fod yna dîm rheoli newydd yn y gwasanaeth iechyd meddwl oherwydd ein bod wedi cydnabod bod angen i hynny ddigwydd. Rydym wedi dod ag arbenigedd i mewn i’r bwrdd iechyd, gydag uwch-nyrsys sydd wedi mynd yno dros gyfnod o amser, ac rwy’n falch o weld eu bod wedi recriwtio cyfarwyddwr iechyd meddwl profiadol sydd bellach yn ysgwyddo cyfrifoldeb am gyflawni strategaeth wahanol a strategaeth well, gan gydnabod bod angen gwelliant sylweddol o hyd. Ond ar hyn o bryd, ni fyddwn yn ceisio dweud wrthych fod popeth yn berffaith, ac nid yw ond yn deg fy mod yn cydnabod mai dyna ble rydym, yn hytrach na dweud wrth bawb fod pethau’n dda, fod pethau’n berffaith, ac nad oes angen unrhyw newid. Rydym yn cydnabod bod angen newid. Mae mwy o benderfyniadau anodd i’w gwneud ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr er mwyn gwneud yn siŵr nad ydym yn dychwelyd i’r sefyllfa hon yn y dyfodol, a bod pobl yn cael y gwasanaethau y mae ganddynt hawl i’w disgwyl.

Cabinet Secretary, I don’t know the details of what’s happened in this ward, but as you know, I’m a longstanding advocate of the need to extend the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016 to adult mental wards. I have made the point previously in the Chamber that the patients on those wards are probably the most voiceless that we will see in the NHS. When this investigation has been completed, will you undertake to share the findings with Assembly Members? And will you in particular look at whether this can give further impetus to the need to extend the safe staffing levels legislation to adult mental health wards in Wales?

Ysgrifennydd y Cabinet, nid wyf yn gwybod manylion yr hyn a ddigwyddodd ar y ward hon, ond fel y gwyddoch, rwy’n hyrwyddwr hirsefydlog i’r angen i ymestyn Deddf Lefelau Diogel Staff Nyrsio (Cymru) 2016 i gynnwys wardiau iechyd meddwl oedolion. Rwyf wedi gwneud y pwynt o’r blaen yn y Siambr mai cleifion ar y wardiau hynny yn ôl pob tebyg yw’r bobl fwyaf di-lais a welwn yn y GIG. Pan fydd yr ymchwiliad hwn wedi’i gwblhau, a wnewch chi gytuno i rannu’r canfyddiadau gydag Aelodau’r Cynulliad? Ac yn benodol, a wnewch chi ystyried a all hyn roi hwb pellach i’r angen i ymestyn y ddeddfwriaeth ar lefelau staffio diogel i gynnwys wardiau iechyd meddwl oedolion yng Nghymru?

Thank you for the question. The report on the investigation won’t be for me, it will be for the health board, but I would expect they will make sure that Assembly Members are briefed. In fact, Assembly Members were briefed on this particular issue, and, again, it is to the credit of the health board—they were proactive in telling people about the problem, rather than waiting for it to leak out. So, the POVA—protection of vulnerable adults—investigation has started as well. So, as I say, they’re doing the right thing. In understanding what comes out in the report, I would expect Assembly Members to be briefed again as well, and I would expect that the learning from that would be provided to public representatives by the health board.

On your point about the nurse staffing levels Act, I’ve indicated that the Act will be rolled out in an evidence-based way. So, we understand—evidence now for when it will be rolled out in the initial stage, and in any further roll-out there has to be evidence about the impact of doing so, about where we are now and where we need to go. I’m really pleased I’ve had a very constructive couple of conversations already with the Royal College of Nursing about this point. They obviously want to see the Act further rolled out and not just in adult services, but in children’s services, too. I’ve been really clear, where there’s evidence that there’s a real gain to be made by the patient on rolling out the nurse staffing Act, then we’ll take that up and we’ll work in a way to understand how we need to plan the workforce to deliver that. But I’m certainly open to—we’ve got a commitment to roll the Act out in those areas where the evidence tells us it is the right thing to do. So, I’m happy to restate that commitment today.

Diolch am y cwestiwn. Ni fydd yr adroddiad ar yr ymchwiliad ar fy nghyfer i, mater i’r bwrdd iechyd fydd hwnnw, ond byddwn yn disgwyl y byddant yn gwneud yn siŵr fod Aelodau’r Cynulliad yn cael eu briffio. Yn wir, fe gafodd Aelodau’r Cynulliad eu briffio ar y mater hwn, ac unwaith eto, mae’n glod i’r bwrdd iechyd—aethant ati’n rhagweithiol i ddweud wrth bobl am y broblem, yn hytrach nag aros iddi gael eu datgelu. Felly, mae’r ymchwiliad amddiffyn oedolion agored i niwed wedi dechrau hefyd. Felly, fel y dywedais, maent yn gwneud y peth iawn. Wrth ddeall beth a ddaw allan yn yr adroddiad, byddwn yn disgwyl i Aelodau’r Cynulliad gael eu briffio eto hefyd, a byddwn yn disgwyl y byddai’r hyn a ddysgir o hynny’n cael ei ddarparu ar gyfer cynrychiolwyr cyhoeddus gan y bwrdd iechyd.

O ran eich pwynt am y Ddeddf lefelau diogel staff nyrsio, rwyf wedi nodi y bydd y Ddeddf yn cael ei chyflwyno mewn ffordd sy’n seiliedig ar dystiolaeth. Felly, rydym yn deall—tystiolaeth yn awr ar gyfer pan fydd yn cael ei chyflwyno yn y cyfnod cychwynnol, ac o’i chyflwyno ymhellach, rhaid cael tystiolaeth am effaith gwneud hynny, ynglŷn â ble rydym yn awr a ble mae angen i ni fynd. Rwy’n falch iawn fy mod wedi cael ambell drafodaeth adeiladol eisoes gyda’r Coleg Nyrsio Brenhinol ar y pwynt hwn. Maent yn amlwg yn awyddus i weld y Ddeddf yn cael ei chyflwyno ymhellach ac nid yn y gwasanaethau oedolion yn unig, ond yn y gwasanaethau plant hefyd. Rwyf wedi bod yn hynod o glir, lle ceir tystiolaeth fod yna fantais go iawn i’r claf o gyflwyno’r Ddeddf lefelau diogel staff nyrsio, yna byddwn yn ystyried hynny a byddwn yn gweithio mewn modd i allu deall sut y mae angen i ni gynllunio’r gweithlu i gyflawni hynny. Ond rwy’n sicr yn agored i—mae gennym ymrwymiad i gyflwyno’r Ddeddf yn y mannau lle mae’r dystiolaeth yn dweud wrthym mai dyna’r peth iawn i’w wneud. Felly, rwy’n hapus i ailddatgan yr ymrwymiad hwnnw heddiw.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

Thank you, Cabinet Secretary.

4. 3. Dadl Plaid Cymru: Yr Economi Wledig
4. 3. Plaid Cymru Debate: The Rural Economy

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliant 2 yn enw Paul Davies.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendment 2 in the name of Paul Davies.

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r ddadl yn enw Plaid Cymru ar yr economi wledig, ac i wneud y cynnig, Simon Thomas.

The next item on the agenda is the Plaid Cymru debate on the rural economy. I call on Simon Thomas to move the motion.

Cynnig NDM6111 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i fod yn glir ynghylch cyllid ar gyfer prosiectau Cynllun Datblygu Gwledig ar ôl mis Ionawr 2017 a darparu ffordd fwy rhyngweithiol i’r rhaglen bresennol.

2. Yn cadarnhau mai parhau’n rhan o’r farchnad sengl yw’r dewis gorau ar hyn o bryd i sicrhau mynediad heb dariff a chwota i’r farchnad honno.

3. Yn cydnabod pa mor bwysig yw gweithwyr mudol i’r economi wledig.

Motion NDM6111 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Calls on the Welsh Government to provide clarity regarding funding for Rural Development Plan projects post January 2017 and provide a more proactive approach to the current programme.

2. Affirms that remaining part of the single market is the best current option to ensure tariff and quota free access to that market.

3. Recognises the importance of migrant workers to the rural economy.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Lywydd. Rydw i’n cynnig y cynnig yn enw Plaid Cymru ac yn dweud pa mor briodol yw hi, rydw i’n meddwl, ar yr adeg hon ein bod ni’n oedi i drafod pa mor bwysig yw’r cynllun datblygu gwledig fel rhan o’r ffordd y mae’r Llywodraeth yn delio â chymunedau gwledig a pha mor bwysig yw hi i ddelio yn iawn ac yn briodol, wrth ymadael â’r Undeb Ewropeaidd, â’r ffordd y mae’r cynllun datblygu gwledig yn gweithredu. Rŷm ni wedi trafod cryn dipyn yn y Senedd hyd yma y cymhorthdal, fel mae’n cael ei alw, y mae ffermwyr unigol yn ei gael, ond mae’n bwysig cofio mai rhan arall o’r gefnogaeth sy’n dod ar hyn o bryd gan yr Undeb Ewropeaidd yw honno sydd yn ehangach o dan y cynllun datblygu ar gyfer gwneud y diwydiant amaeth yn fwy cystadleuol, i sicrhau bod rheolaeth gynaliadwy o adnoddau naturiol, sydd yn erbyn newid hinsawdd, a hefyd i ddatblygu economi cydbwysol yn yr ardaloedd gwledig.

Mae’r arian hwn yn werthfawr iawn i Gymru. Mae e bron yn £1 biliwn am gynllun tair blynedd o 2014 i 2020, ac mae tua hanner yr arian yna yn dod gan Lywodraeth Cymru ei hunan. Rwy’n credu mai’r ffordd orau i ddisgrifio pa mor bwysig yw’r cynllun yma yw jest i ddisgrifio beth wnes i ddydd Llun wrth ymweld â fferm Blaencwm, Cynllwyd. Ces i groeso caredig gan y teulu Jones yno. Fferm gymysg yw Blaencwm, tua 5 milltir o Lanuwchllyn—fferm ddefaid ac ychydig o loi sugno, a fferm lle mae amrywiaeth a nifer o fentrau newydd wedi cael eu datblygu gan y teulu dros y blynyddoedd diwethaf. Mae yna ddiwydiant llifio coed gyda nhw, ac yn ystod y blynyddoedd diwethaf maen nhw wedi gosod gwresogydd biomas er mwyn defnyddio’r sglodion coed i gynhesu’r tai a hefyd i sychu’r coed yn y lle cyntaf. Maen nhw wedi defnyddio cynllun Glastir, y grant effeithlonrwydd, i osod storfa newydd ar gyfer slyri, a sied, wrth gwrs, yn mynd gyda honno er mwyn ehangu nifer y lloi y gallan nhw eu cadw. Yn sgil hynny, wrth gwrs, mae’r slyri yn cael ei storio’n well ac yn cael ei ddosbarthu’n well ar y tir hefyd. O ran gwella porfa a gwella gwrychoedd, neu berthi, fel y byddwn i’n eu galw nhw, mae pob math o bethau’n dod at ei gilydd, o’r diwydiant amaeth traddodiadol, os liciwch chi—mae’n fferm fynyddig deuluol, sydd wedi bod yn yr un teulu ers 10 cenhedlaeth, gyda llaw—i’r dulliau mwyaf newydd a thraddodiadol hefyd, i gynnal y cynefin ar gyfer bioamrywiaeth ac atal newid hinsawdd.

Yn y cyd-destun hwn, rwy’n meddwl ei bod hi’n bwysig bod ffermwyr fel y Joneses ym Mlaencwm yn cael rhyw sicrwydd o beth sy’n digwydd i’r cynllun datblygu gwledig. Hyd yma, mae’r Llywodraeth ond wedi tynnu i lawr rhyw £30 miliwn o’r arian sydd, fel y dywedais i, hyd at £1 biliwn, bron, dros chwe blynedd. Felly, mewn dwy flynedd o gynllun chwe blynedd, dim ond rhyw 10 y cant—ychydig mwy, efallai, os ydych yn cynnwys yr arian gan y Llywodraeth hefyd, ond ni all fod yn fwy na rhyw 10 y cant o’r arian sydd wedi’i wario. Gyda’r penderfyniad i dynnu allan o’r Undeb Ewropeaidd, mae angen gofyn beth mae’r Llywodraeth yn mynd i’w wneud nawr i sicrhau bod yr arian hwn yn cael ei wario a’i ddefnyddio yn y ffordd fwyaf priodol yn ystod y blynyddoedd i ddod.

Mae’r Llywodraeth eisoes wedi dweud y bydd yn cadw at unrhyw gynllun sydd wedi’i arwyddo a’i gymeradwyo’n swyddogol erbyn mis Ionawr 2017. Ond ers iddyn nhw ddweud hynny, mae Llywodraeth San Steffan wedi dweud y bydd yr arian y mae’n disgwyl i fod ar gael ar gyfer cronfeydd amaeth a chronfeydd amgylcheddol yn ei le tan ymadael â’r Undeb Ewropeaidd yn 2019-20. Felly, rwy’n gobeithio heddiw y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn gallu cadarnhau bod y Llywodraeth am barhau â’r cynllun datblygu gwledig yn ei ffurf bresennol tan o leiaf yr amser inni dynnu allan o’r Undeb Ewropeaidd.

Mae yna ddwy elfen arall i’r cynnig sydd gyda ni gerbron heddiw. Mae’r un gyntaf yn tanlinellu unwaith eto pa mor bwysig yw aelodaeth o’r farchnad sengl i’r sefyllfa bresennol sydd ohoni. Heb fod unrhyw un wedi cynnig yn well unrhyw berthynas gyda gweddill yr Undeb Ewropeaidd, nad yw’n cynnwys cwotâu ac nad yw’n cynnwys unrhyw dariff ar gynnyrch amaeth Cymru, mae Plaid Cymru yn dal o’r farn bod aelodaeth o’r farchnad sengl yn hollbwysig. Mae’r farn yna wedi cael ei hategu gan yr ymgynghoriad rŷm ni wedi’i gynnal dros yr haf gyda’r diwydiant amaeth a chyda’r diwydiant yn ehangach, y mudiadau amgylcheddol hefyd, sydd yn teimlo ei bod hi’n bwysig iawn bod dau beth yn parhau: deddfwriaeth amgylcheddol a hefyd y gallu i fod yn rhan, heb gwotâu, heb dariffs, o’r farchnad sengl. Yn absenoldeb unrhyw gynnig arall gan Lywodraeth San Steffan neu Lywodraeth Cymru o ran y berthynas gyda’r Undeb Ewropeaidd sy’n parhau â’r nodweddion yna, mae Plaid Cymru o’r farn mai aelodaeth a bod yn rhan o’r farchnad sydd yn hollbwysig ar hyn o bryd.

Mae rhan olaf y cynnig yn ymwneud â symudedd pobl. Rydym bellach yn y sefyllfa taw Plaid Cymru, y blaid genedlaethol, fel y mae pobl yn ein galw ni—neu’r ‘narrow nationalists’ o bryd i’w gilydd—yw’r unig blaid sy’n credu mewn symudedd pobl ar draws ffiniau, sy’n credu na ddylai fod ffiniau sy’n atal economi ac yn atal pobl rhag cyfrannu at yr economi mewn gwahanol lefydd. Mae’n wir i ddweud bod y dystiolaeth, megis gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru, yn dangos nad oedd yna unrhyw effaith go iawn o ran y bobl o’r tu allan i’r Deyrnas Gyfunol o ran y sector amaeth y tu mewn i Gymru. Mae hynny yn rhywbeth i’w gofio. Rŷm ni mewn sefyllfa bellach lle mae’r Ysgrifennydd Cartref am restru’r bobl o dramor sydd yn gweithio i gwmnïau. Ni fyddwn i wedi meddwl y byddai’r Blaid Geidwadol—plaid a oedd yn arfer credu yn y farchnad rydd—am orfodi hyn ar gwmnïau, ond dyna’r sefyllfa drist sydd ohoni. Ac yn anffodus, mae’r Blaid Lafur yn mynd law yn llaw â’r agwedd ffiaidd yna tuag at bobl o’r tu allan i’r wlad bresennol.

Thank you, Presiding Officer. I move the motion in the name of Plaid Cymru and say how appropriate it is, I think, at this time that we discuss the importance of the rural development plan as part of the way in which the Government is dealing with rural communities and how important it is to deal properly and appropriately, as we leave the European Union, with the way in which the rural development plan works. We have discussed quite a lot in this Senedd the assistance that farmers get, but it’s important to remember that the other part of this support that comes from the EU is that which is broader under the rural development plan for making the agricultural industry more competitive, to ensure that there are sustainable and developmental resources, which are against climate change, and also to develop an economy that is balanced in rural areas.

This money is very valuable to Wales. It’s nearly £1 billion for a three-year plan from 2014 to 2020, and about half of that money is coming from the Welsh Government itself. I think that the best way that we can discuss how important this scheme is just to describe what I did on Monday in visiting the Blaencwm farm, Cynllwyd. I was welcomed by the Jones family there. It’s a mixed farm, about 5 miles from Llanuwchllyn—a sheep farm and a farm where there is a variety and a number of new enterprises that have been developed by the family over the last few years. They have a timber industry and over the last few years they have put biomass heaters there in order to use the wood chippings to heat the homes and to dry out the timber in the first place. They’ve used Glastir, the efficiency grant, to have a new storeroom for slurry, and a shed that goes alongside that in order to extend the number of calves that they can keep. In the wake of that, of course, the slurry is stored better and is distributed better on the land as well. In terms of improving the landscape, the grass and the hedges, there are all kinds of things coming together, from the traditional farming methods, if you like—it’s an upland family farm, which has been in the same family for 10 generations, by the way—to the most new and traditional methods to sustain the habitat for biodiversity and preventing climate change.

Now, in that context, I think it is important that farmers such as the Joneses in Blaencwm have an assurance about what’s happening with the rural development plan. Until now, the Government has only drawn down about £30 million of the money, which, as I said, is up to about £1 billion over six years. So, in two years of a six-year plan, only about 10 per cent—a little bit more, perhaps, if you include the money from the Government as well, but it can’t be more than 10 per cent of the money that has been spent. With the decision to withdraw from the European Union, we need to ask what the Government is going to do now to ensure that that money is spent and used in the most appropriate way in the years to come.

The Government has already said that it wishes to keep to any plan that has been formally approved by January 2017. But since they’ve said that, the Westminster Government has said that the money that it expects to be available for the environmental and agricultural funds will be in place until Brexit happens in 2019-20. So, I hope today that the Cabinet Secretary will be able to confirm that the Government wants to continue with the rural development plan in its present form until at least the time when we withdraw from the European Union.

There are two other elements to the motion that we have today. The first one underlines how important the membership of the single market is in terms of the current situation. Without anyone having made a better offer in terms of our relationship with the rest of the European Union, which doesn’t include quotas or any tariffs on Welsh agricultural produce, Plaid Cymru is still of the opinion that membership of the single market is vital. That opinion has been endorsed by the consultation that we undertook over the summer with the agricultural industry and the broader industry, the environment bodies as well, which feel that two things should continue: agricultural legislation and also the ability to be a part of a system without quotas and tariffs under the single market. In the absence of any other proposal by the Westminster Government or the Welsh Government in terms of the relationship with the EU that continues with those characteristics, Plaid Cymru believes that membership of the market is vital at present.

The final part of the motion is to do with the movement of people. We’re in the situation that Plaid Cymru, the national party, as people call us—or people call us the ‘narrow nationalists’ sometimes too—is the only party that believes in the movement of people across borders and believes that borders shouldn’t prevent people from contributing to the economy in different areas. It’s true to say that the evidence, for example from the Wales Governance Centre, shows that there wasn’t a real effect in terms of the people from outside the UK in terms of the agricultural sector within Wales. That is something to remember. We’re in a situation now where the Home Secretary wants to list the foreigners who work for companies. I wouldn’t have thought that the Conservative Party, which used to believe in the free market, would enforce this on companies, but that’s the sad situation we’re in. And unfortunately, the Labour Party is going along with that disgusting attitude towards outsiders or people from outside the current country.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Mae’n dda gennyf ddweud bod yr SNP, Plaid Cymru a’r Blaid Werdd heddiw wedi arwyddo cytundeb i ymladd yn erbyn yr agwedd ffiaidd yma tuag at bobl o’r tu allan i Brydain ac rŷm ni’n dal yn credu ei bod yn hollbwysig i’r sector amaeth hefyd feithrin y gweithwyr tymhorol a’r gweithwyr sy’n cyfrannu gymaint at ein sector cynhyrchu bwyd ni.

I’m pleased to say that the SNP, the Green Party and Plaid Cymru have signed an agreement to fight against that disgusting attitude towards people from outside the UK. We still believe that it’s vital for the agricultural sector to foster the seasonal workers and the worker who contribute so much to our food production sector.

I have selected the two amendments to the motion. I call on the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs to formally move amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt, yn ffurfiol.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Ym mhwynt 1, dileu popeth ar ôl ‘Yn galw ar’ a rhoi yn ei le:

‘Lywodraeth y DU i roi gwarant diamod i ariannu pob prosiect a gontractiwyd o dan Raglen Datblygu Gwledig 2014-2020 ar ôl Datganiad yr Hydref tan 2023.’

Amendment 1—Jane Hutt

In point 1, delete all after ‘Calls on the’ and replace with:

‘UK Government to provide an unconditional guarantee to fund all projects contracted under the Rural Development Programme 2014-20 after the Autumn Statement until 2023.’

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Member
Lesley Griffiths 15:30:00
The Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs

Formally.

Yn ffurfiol.

Thank you. I call on Paul Davies to move amendment 2, tabled in his name. Paul.

Diolch. Galwaf ar Paul Davies i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn ei enw ef. Paul.

Gwelliant 2—Paul Davies

Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn cadarnhau pa mor bwysig ydyw i fusnesau gwledig Cymru gael mynediad i’r farchnad sengl.

Amendment 2—Paul Davies

Delete point 2 and replace with:

Affirms the importance of access to the single market for Welsh rural businesses.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a chynigiaf welliant 2 a gyflwynwyd yn fy enw i. Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl bwysig yma, ac i dynnu sylw at bwysigrwydd arian y rhaglen datblygu gwledig i’n cymunedau gwledig. Wrth gwrs, rydym ni ar yr ochr hon i’r Siambr yn cytuno â phwynt cyntaf y cynnig yma, sy’n galw ar Lywodraeth Cymru i roi eglurder ynghylch y cyllid ar gyfer projectau y cynllun datblygu gwledig ar ôl Ionawr 2017, ac i ddarparu dull mwy rhagweithiol at y rhaglen bresennol. Rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod cynlluniau a grantiau a ddarperir o dan y cynllun datblygu gwledig yn hygyrch i fusnesau gwledig, a bod ffermwyr hefyd yn gallu cymryd rhan yn hawdd yn y cynlluniau hyn.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ei gwneud hi’n glir eu bod yn awyddus i gefnogi projectau a fydd yn arwain at newid trawsnewidiol yn y ffordd y mae ffermydd yn cael eu rhedeg, yn hytrach na chefnogi projectau a fyddai ond yn cael gwelliannau ar raddfa fach. Fodd bynnag, mae’r ffigurau yn dangos, o dan y cyfnod ymgeisio cyntaf ar gyfer y cynllun grant cynhyrchu cynaliadwy, allan o 271 a fynegodd ddiddordeb, dim ond 12 a ofynnwyd i gyflwyno ceisiadau llawn. Efallai, wrth ymateb i’r ddadl hon, y gall yr Ysgrifennydd Cabinet egluro, os yw Llywodraeth Cymru wir am weld newid trawsnewidiol, pam taw dim ond 12 allan o 271 a fynegodd ddiddordeb sydd wedi eu derbyn i gyflwyno ceisiadau llawn. Mae’n gwbl hanfodol bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn cadarnhau na fydd unrhyw newid i daliadau sengl yng Nghymru, neu i daliadau o dan y rhaglen datblygu gwledig, tan 2020, yn enwedig o ystyried bod Canghellor y Trysorlys nawr wedi rhoi sicrwydd y bydd arian yr Undeb Ewropeaidd yn cael ei warantu tan 2020.

Mae ail bwynt y cynnig yma yn cyfeirio at y farchnad sengl, a sefyllfa ffermwyr Cymru ar ôl i Brydain adael yr Undeb Ewropeaidd. Bydd Aelodau yn ymwybodol fy mod i wedi pleidleisio i aros yn yr Undeb Ewropeaidd, felly, yn amlwg, roeddwn i eisiau aros yn y farchnad sengl, oherwydd bod hyn yn hanfodol i’n heconomi, yn enwedig i economi cefn gwlad. Fodd bynnag, mae’n rhaid i ni nawr barchu dymuniad pobl Cymru a phobl Prydain a bleidleisiodd i adael yr Undeb Ewropeaidd. Ac, felly, mae’n hanfodol bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ar y cyd â’r gweinyddiaethau datganoledig, yn trafod y fargen orau posibl gyda’r Undeb Ewropeaidd, i gael mynediad at y farchnad sengl.

Mae’r undebau ffermio wedi lansio eu hymgynghoriadau ac arolygon Brexit eu hunain dros yr haf, ac rwy’n gobeithio bod Llywodraeth Cymru yn chwarae ei rhan ac yn ymgysylltu’n llawn ag undebau ffermio, a ffermwyr eu hunain, i drafod polisïau amaethyddol. Rwy’n derbyn bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi dweud yn ddiweddar, ac rwy’n dyfynnu, bod

‘llawer iawn o waith…wedi digwydd dros yr haf gyda’r sector ffermio, yn edrych ar yr hyn y byddwn yn ei wneud ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd’.

Ac rwy’n gobeithio bod hynny’n wir. Fodd bynnag, rwy’n siomedig bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cael ychydig iawn o ymgysylltu â Llywodraeth y Deyrnas Unedig ers y refferendwm. Mewn ymateb i’m cwestiwn ysgrifenedig yn ddiweddar, mae’r Ysgrifennydd Cabinet wedi ei gwneud hi’n gwbl glir, ers y bleidlais, ei bod hi wedi cwrdd â’r Gweinidog Gwladol yn Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig unwaith yn unig, a hynny yn y Sioe Frenhinol. Ac rwy’n credu bod hyn yn dangos diffyg diddordeb, a diffyg blaenoriaeth, gan Lywodraeth Cymru ar gyfer ein cymunedau gwledig. O ystyried pwysigrwydd amaethyddiaeth i Gymru a’r effaith aruthrol y gallai canlyniad refferendwm yr Undeb Ewropeaidd ei gael ar ffermwyr Cymru, rwy’n poeni ac yn pryderu fod yr Ysgrifennydd Cabinet ddim wedi gwneud mwy i ymgysylltu â Llywodraeth y Deyrnas Unedig.

Rwy’n ildio i Mark Reckless.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I move amendment 2 in my name. I am pleased to participate in this important debate and to highlight the importance of funding from the rural development programme for our rural communities. Of course, we on this side of the Chamber agree with the first point of the motion, which calls on Welsh Government to give us clarity on funding for rural development plan projects post January 2017, and to provide a more proactive approach to the current programme. The Welsh Government must ensure that schemes and grants provided through the rural development plan are accessible to rural businesses, and that farmers also can take part easily in these schemes.

Welsh Government have made it clear that they are eager to support projects that will lead to transformational change in the way in which farms are run, rather than supporting projects that would only produce minimal improvements. But, the figures show that, under the first bidding round for the sustainable production grant scheme, out of 271 that expressed an interest, only 12 were asked to submit full bids and applications. Perhaps, in responding to this debate, the Cabinet Secretary can explain that if the Welsh Government are really looking for transformational change, why only 12 out of 271 that expressed an interest have been accepted to submit full applications. It’s essential that the Cabinet Secretary confirms that there won’t be any changes to the single payment in Wales, or any changes to payments under the rural development programme, until 2020, especially as the Chancellor of the Exchequer has given a guarantee now that European Union funding will be guaranteed until 2020.

This second point of the motion refers to the single market and the position of farmers in Wales after Brexit. Members will be aware that I voted to remain in the European Union, so, obviously, I wanted to remain in the single market, as it is essential to our economy and especially the economy of rural areas. But, we must now respect the wish of the people of Britain and the people of Wales who voted to leave the European Union. So, it is vital that the UK Government, together with the devolved administrations, discusses the very best deal with the European Union, to gain access to the single market.

The farming unions have launched their own consultations and Brexit surveys over the summer. I hope that Welsh Government is playing its role in engaging fully with the farming unions, and farmers themselves, in discussing agricultural policies. I accept that the Cabinet Secretary said recently, and I quote, that

‘a great deal of work…has taken place over the summer with the farming sector, looking at what we will do post Brexit’.

I hope that that is true. However, I am disappointed that the Cabinet Secretary has had very little engagement with the United Kingdom Government since the referendum. In response to my written question recently, the Cabinet Secretary has made it quite clear that, since the vote, she has met with the Secretary of State at the Department for Environment, Food and Rural Affairs only once, and that was at the Royal Welsh Show. I think that this shows a lack of interest, and a lack of priority, from Welsh Government regarding our rural communities. Considering the importance of agriculture to Wales and the massive difference the results of the EU referendum could have on Welsh farmers, I am concerned that the Cabinet Secretary hasn’t done more to engage with the United Kingdom Government.

I yield to Mark Reckless.

Surely if the Cabinet Secretary hasn’t met the Secretary of State for DEFRA or other UK Ministers sufficiently for the Member’s liking, is that not a matter that has two sides to it, and should there not be some responsibility taken by Ministers in London for not reaching out sufficiently to Welsh Ministers?

Os nad yw Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyfarfod â’r Ysgrifennydd Gwladol dros DEFRA neu Weinidogion eraill y DU cymaint ag y byddai’r Aelod yn ei hoffi, ‘does bosibl nad yw hwnnw’n fater â dwy ochr iddo, ac oni ddylai’r Gweinidogion yn Llundain ysgwyddo rhywfaint o gyfrifoldeb am beidio â bod wedi estyn allan yn ddigonol at Weinidogion Cymru?

Of course, the responsibility lies on both sides. But the point I’m making is that she has only met the Minister of State once, and they have a responsibility, as a Welsh Government, to actually engage with the UK Government on this issue.

Mae trydydd pwynt y cynnig yma yn cydnabod pwysigrwydd gweithwyr mudol i’r economi wledig. Mae’n amlwg bod yn rhaid i farchnadoedd llafur a chynllunio’r gweithlu gael eu hystyried yn ofalus wrth gynllunio ar gyfer gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae mewnfudwyr o’r Undeb Ewropeaidd yn gwneud cyfraniad enfawr a phwysig, nid yn unig i’r diwydiant amaethyddol yng Nghymru, ond i ddiwydiannau a sectorau gwledig eraill hefyd. Yn ôl CLA Cymru, yn 2015, roedd mwy na 30,000 o bobl a oedd yn wreiddiol o’r tu allan i’r Deyrnas Unedig yn cael eu cyflogi mewn amaethyddiaeth, ac roedd un o bob pedwar o weithwyr yn y sector twristiaeth a lletygarwch yn dod yn wreiddiol o du allan i’r Deyrnas Unedig. Ac fel Aelod Cynulliad sy’n cynrychioli etholaeth sydd yn dibynnu’n drwm ar amaethyddiaeth a thwristiaeth, rwy’n derbyn yn llwyr y gallai newidiadau i bolisïau llafur mudo gael effaith negyddol enfawr ar economïau lleol yn fy ardal i, a dyna pam mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod ffermio yng Nghymru a busnesau gwledig wrth wraidd unrhyw drafodaethau ynghylch Brexit, a dyma pam mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru fod yn gwneud llawer mwy i ymgysylltu â Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar y materion hyn.

Felly, wrth gau, Ddirprwy Lywydd, rwyf am unwaith eto ailadrodd pa mor bwysig yw hi i Lywodraeth Cymru weithio’n fwy rhagweithiol i gefnogi cymunedau gwledig a’r diwydiant ffermio yng Nghymru. Mae’n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn camu fyny at y marc ac yn gweithredu ei chynlluniau ar gyfer y rhaglen datblygu gwledig yn effeithiol ac yn effeithlon, fel bod ein cymunedau gwledig yn cael eu cefnogi yn llawn. Ac, felly, rwy’n annog Aelodau i gefnogi ein gwelliant. Diolch.

Wrth gwrs, mae’r cyfrifoldeb ar y ddwy ochr. Ond y pwynt rwy’n ei wneud yw nad yw hi ond wedi cyfarfod â’r Gweinidog Gwladol unwaith, ac mae ganddynt gyfrifoldeb, fel Llywodraeth Cymru, i fynd ati i ymgysylltu â Llywodraeth y DU ar y mater hwn.

The third point of this motion recognises the importance of migrant workers to the rural economy. It’s obvious that labour markets and labour market planning have to be considered carefully in planning for leaving the European Union. Migrants from the European Union make a huge and important contribution, not only to the agricultural industry in Wales, but to other industries and rural sectors too. According to Country Land and Business Association Wales, in 2015, there were more than 30,000 people who were originally from outwith the United Kingdom being employed in agriculture, and one in every four workers in the tourism and hospitality sector came from outside the UK originally. As an Assembly Member who represents a constituency that’s heavily dependent on tourism, I totally accept that changes to policies on migrant workers could have a very negative impact on the local economies of my area, and that is why Welsh Government have to ensure that farming in Wales and rural businesses are at the heart of any discussion about Brexit, and that is why Welsh Government must be doing much more to engage with the United Kingdom Government on these issues.

So, in closing, Deputy Presiding Officer, I wish to repeat once again how important it is for Welsh Government to be more proactive in supporting rural communities and the agricultural industry in Wales. It is essential that Welsh Government steps up to the mark and implements its plans for the rural development programme effectively and efficiently, so that our rural communities are supported in full. And, therefore, I urge Members to support our amendment. Thank you.

We’re grateful to Simon Thomas for introducing this important debate today. It’s a pity it’s only 30 minutes. One of the reasons why we objected yesterday to yet another debate on the Government’s legislative programme for five years was that it took up valuable time that could be better spent talking about individual topics such as those that we are discussing today. Nonetheless, we’re grateful to Plaid Cymru for introducing this debate, because the rural economy is vitally important, of course, to Simon, who is a representative of Mid and West Wales, as am I, and we have the health and prosperity of our constituents at the forefront of our minds.

But, unfortunately, unlike Plaid Cymru, I see leaving the EU as an opportunity rather than taking the pessimistic view that Plaid Cymru does. But, I’m grateful also to them for affirming today that they’re against immigration controls. That is a principal reason why, of course, we are leaving the EU—you can’t just see a Wales or an individual sector like agriculture in isolation from everything else. The background reality is that there will be controls on migration, and we have now to take advantage of the opportunities that the freedom to take our decisions gives us. It’s up to our Government, whether it be in Cardiff or at Westminster, to take those decisions. Of course, I’ve said previously many times that every single penny of taxpayers’ money that comes out of British taxpayers’ pockets, which the EU spends on its priorities in Wales, should be protected overall, and we can spend that money and that budget in the ways that we think best suit our priorities. And there is a Brexit dividend as well, in as much as we have a massive net contribution that we pay—so much of our contribution to the EU is spent on other farmers in other parts of the EU, which should be spent on farmers and rural industries in this country.

So, there’s no reason to think that the current budgets, which are being spent in total, will be cut. In fact, there’s every opportunity to increase them, and indeed to make sure that the money that is currently being spent is better spent. In addition to things like the basic payment scheme, which is the foundation of farm incomes, the various individual projects, like the rural development plan and the projects that are within it, may be maintained, may be enhanced, may be cut. But it’s our decision and not that of unelected bureaucrats in Brussels. Ministers here, and perhaps in Westminster, will be responsible and accountable to us, and I think that that, in terms of democracy, is a significant advance—

Rydym yn ddiolchgar i Simon Thomas am gyflwyno’r ddadl bwysig hon heddiw. Mae’n drueni mai 30 munud yn unig yw hi. Un o’r rhesymau pam y gwrthwynebasom ddadl arall eto ar raglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth am bum mlynedd oedd ei bod yn llyncu amser gwerthfawr y gellid ei dreulio’n well yn siarad am bynciau unigol megis y rhai rydym yn eu trafod heddiw. Serch hynny, rydym yn ddiolchgar i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl hon, gan fod yr economi wledig yn hanfodol bwysig, wrth gwrs, i Simon, sy’n cynrychioli Canolbarth a Gorllewin Cymru, fel finnau, ac mae iechyd a ffyniant ein hetholwyr yn flaenllaw yn ein meddyliau.

Ond yn anffodus, yn wahanol i Blaid Cymru, rwy’n gweld gadael yr UE fel cyfle yn hytrach na’r farn besimistaidd sydd gan Blaid Cymru. Ond rwy’n ddiolchgar iddynt hefyd am gadarnhau heddiw eu bod yn erbyn rheolaethau mewnfudo. Dyna un prif reswm pam, wrth gwrs, rydym yn gadael yr UE—ni allwch weld Cymru neu sector unigol fel amaethyddiaeth ar wahân i bopeth arall yn unig. Y realiti cefndirol yw y bydd rheolaethau ar fewnfudo, ac mae’n rhaid i ni fanteisio yn awr ar y cyfleoedd y mae’r rhyddid i wneud ein penderfyniadau yn ei roi i ni. Mater i’n Llywodraeth ni, boed yng Nghaerdydd neu yn San Steffan, yw gwneud y penderfyniadau hynny. Wrth gwrs, rwyf wedi dweud o’r blaen sawl gwaith y dylid diogelu pob ceiniog o arian trethdalwyr sy’n dod allan o bocedi trethdalwyr Prydain, ac sy’n cael ei gwario gan yr UE ar ei flaenoriaethau yng Nghymru, yn gyffredinol, a gallwn wario’r arian hwnnw a’r gyllideb honno yn y ffyrdd y credwn sy’n gweddu orau i’n blaenoriaethau. Ac mae yna ddifidend gadael yr UE yn ogystal, yn yr ystyr fod gennym gyfraniad net anferth a dalwn—mae cymaint o’n cyfraniad i’r UE yn cael ei wario ar ffermwyr eraill mewn rhannau eraill o’r UE, arian y dylid ei wario ar ffermwyr a diwydiannau gwledig yn y wlad hon.

Felly, nid oes rheswm i gredu y bydd y cyllidebau presennol, sy’n cael eu gwario i gyd, yn cael eu torri. Yn wir, mae pob cyfle i’w cynyddu, ac yn wir i wneud yn siŵr fod yr arian sy’n cael ei wario ar hyn o bryd yn cael ei wario’n well. Yn ogystal â phethau fel cynllun y taliad sylfaenol, sy’n sylfaen i incwm ffermydd, gallai’r gwahanol brosiectau unigol, fel y cynllun datblygu gwledig a’r prosiectau o’i fewn, gael eu cadw, eu hymestyn neu eu torri. Ond ein penderfyniad ni ydyw, nid penderfyniad biwrocratiaid anetholedig ym Mrwsel. Bydd Gweinidogion yma, ac efallai yn San Steffan, yn gyfrifol ac yn atebol i ni, a chredaf fod hynny, o ran democratiaeth, yn gam arwyddocaol ymlaen—

Just on that point, and I agree that it has to be our decision, obviously; would he therefore reject any moves by the Westminster Government also to hold back either resources or powers without devolving them fully to this place?

Ar y pwynt hwnnw’n unig, ac rwy’n cytuno bod yn rhaid iddo fod yn benderfyniad i ni, yn amlwg; a fyddai felly’n gwrthod unrhyw symudiadau gan Lywodraeth San Steffan hefyd i gadw’n ôl naill ai adnoddau neu bwerau heb eu datganoli’n llawn i’r lle hwn?

Yes, I certainly would. I agree with the Member on that point. I see the opportunity here to enhance devolution. In particular, because agriculture is a devolved matter, it now gives us an opportunity as an Assembly to have a real influence upon the policy that is going to affect farmers on a day-to-day basis in their working lives. I think that’s a massive advance.

There will be particular problems if we don’t secure a trade deal with the EU. We know that in beef and lamb, almost all our exports go to the EU, and therefore it is vitally important that we use all our negotiating power to secure free access to the single market. But that is not the same thing as membership of the single market. It’s not necessary to be part of a political union with a trading partner in order to carry out that trade. Actually, our biggest trading partner is not any individual member state of the EU, but the United States, and the second biggest partner in exports from Wales to the rest of the world is the United Arab Emirates. Individual member states of the EU are dotted around in the next 10 or 12 member states in the list.

So, we have to see this in a global context as well. The European Union is sclerotic and declining, relative to the rest of the world. Exports from Wales to the EU have fallen by 11 per cent and that’s because the EU economy is not succeeding because of the eurozone and all the other crises that afflict it, but the rest of the world is expanding. So, the world is our oyster. This is our great opportunity. We can enter into free-trade agreements with the rest of the world, which are currently stymied within this structure of the EU, like trade agreements with the United States—the trade agreement with Canada is not yet fully implemented—and countries like India and China. The EU has no trade agreements with them and yet these are the great growth engines of the world.

Unfortunately, I realise that time is very limited and I can’t make all the points that I would wish to, but I do implore Members opposite to see this as an opportunity, not as a challenge—not something to be feared, but something to be welcomed.

Byddwn, yn bendant. Rwy’n cytuno gyda’r Aelod ar y pwynt hwnnw. Rwy’n gweld y cyfle yma i wella datganoli. Yn arbennig, gan fod amaethyddiaeth yn fater datganoledig, mae’n rhoi cyfle i ni yn awr fel Cynulliad i gael dylanwad go iawn ar y polisi sy’n mynd i effeithio ar ffermwyr o ddydd i ddydd yn eu bywydau gwaith. Credaf fod hwnnw’n gam enfawr ymlaen.

Bydd yna broblemau penodol os na sicrhawn gytundeb masnach gyda’r UE. Mewn cig eidion a chig oen, gwyddom fod ein holl allforion bron yn mynd i’r UE, ac felly mae’n hanfodol bwysig ein bod yn defnyddio ein holl bŵer negodi i sicrhau mynediad rhydd i’r farchnad sengl. Ond nid yw hynny yr un peth ag aelodaeth o’r farchnad sengl. Nid oes angen bod yn rhan o undeb gwleidyddol gyda phartner masnachu er mwyn cyflawni masnach o’r fath. Mewn gwirionedd, nid aelod-wladwriaeth unigol o’r UE yw ein partner masnachu mwyaf, ond yn yr Unol Daleithiau, a’r ail bartner mwyaf mewn allforion o Gymru i weddill y byd yw’r Emiraethau Arabaidd Unedig. Mae aelod-wladwriaethau unigol yr UE ymhlith y 10 neu 12 aelod-wladwriaeth nesaf ar y rhestr.

Felly, mae’n rhaid i ni weld hyn mewn cyd-destun byd-eang yn ogystal. Mae’r Undeb Ewropeaidd yn sglerotig ac yn dirywio, o’i gymharu â gweddill y byd. Mae allforion o Gymru i’r UE wedi disgyn 11 y cant ac mae hynny oherwydd nad yw economi’r UE yn llwyddo oherwydd ardal yr ewro a’r holl argyfyngau eraill sy’n effeithio arno, ond mae gweddill y byd yn ehangu. Felly, mae’r byd yn eiddo i ni. Dyma ein cyfle mawr. Gallwn lunio cytundebau masnach rydd gyda gweddill y byd, sydd ar hyn o bryd yn cael eu clymu o fewn strwythur yr UE, fel cytundebau masnach â’r Unol Daleithiau—mae’r cytundeb masnach gyda Chanada eto i’w roi ar waith yn llawn—a gwledydd fel India a Tsieina. Nid oes gan yr UE gytundebau masnach gyda hwy ac eto dyma yw peiriannau twf mawr y byd.

Yn anffodus, rwy’n sylweddoli bod amser yn brin iawn ac ni allaf wneud yr holl bwyntiau y byddwn yn dymuno eu gwneud, ond rwy’n erfyn ar yr Aelodau gyferbyn i weld hwn fel cyfle, nid fel her—nid fel rhywbeth i’w ofni, ond rhywbeth i’w groesawu.

Thank you. I call on the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs, Lesley Griffiths.

Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, Lesley Griffiths.

Member
Lesley Griffiths 15:41:00
The Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I’m pleased to respond to this debate on behalf of the Government. As a Government, we’ve been absolutely clear about our commitment to provide support to deliver successful and sustainable rural communities. Our rural development programme supports a broad range of individuals, businesses, organisations and communities, including farming families and farm businesses. It boosts our rural economy, by providing avenues of funding for, amongst other things, better access to childcare, tourism, community energy creation and better land management.

To date, the total funding committed to the programme stands at around £530 million. That is over half of the funding in a little over two years for what is a seven-year programme. The majority of that significant investment goes to farmers and foresters and, of course, there is a time lag and the spend will catch up with the commitment in due course. At least 15 different schemes have opened with funding awarded, including the sustainable production grant, the food business investment grant and the rural community development fund.

We co-finance the programme with the European Union and so fully expect the UK Government to provide an unconditional guarantee to fund all projects contracted under the programme for their lifetime, and therefore we welcome Monday’s guarantee from the UK Treasury. However, this still falls short of a guarantee that all EU funding will be secured.

Of course, until the UK exits the EU, the funding continues, as do our obligations. All existing rural development programme contracts will be honoured. Like Simon Thomas, who opened this debate, I’ve visited many farms and have seen for myself the benefits that the RDP funding brings. As a responsible Government, it was pertinent to put the 2017 Glastir advance window on hold, until we have clear undertakings from the UK Government on funding. [Interruption.] No, I haven’t got time, sorry. Following a previous announcement from the UK Treasury in August, we recommenced negotiations with applicants straightaway and expect to approve contracts in the normal run of business.

Turning to point 2 of the motion, we accept Plaid Cymru’s point and so there is no logical basis to accept the Conservative amendment. In my many discussions with the agriculture, food and fisheries sectors since 23 June, this is the one issue that comes up time and time again: access to the single market, to 500 million people, tariff free is crucial. A point made clear also by the First Minister and my Cabinet colleague the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure. Full and unfettered access to the EU single market is a fundamental priority and a red line.

The EU taken as a whole is the UK’s major trading partner. Wales exports significant amounts of its produce. In 2015, the food and drink exported directly from Wales was worth over £264 million—over 90 per cent was exported to the EU. Red meat exports are worth well over £200 million a year and seafood exports are worth £29.2 million, with 80 per cent exported to the EU.

This week, the Prime Minister has indicated she will trigger article 50 by the end of March 2017. The issue of free movement of people is something that will need to be examined and discussed as part of the negotiations of that exit. However, I know that the importance of migrant workers to the rural economy and wider is unquestionable. Free movement of labour has supported industries and services such as agriculture and food processing that are reliant on a level of movement within the EU. Since 2005, the percentage of immigrant workers in the Welsh labour force has doubled. It is important to acknowledge their value and respect their contribution to our Welsh economy, and reject discrimination, inequity and prejudice, which are often aimed at these workers.

Picking up Paul Davies’s point, tomorrow, I will again be meeting with George Eustice, the UK Government’s Minister of State for Agriculture, Fisheries and Food, in London. Unfortunately, the DEFRA Secretary of State was not available, again. At the weekend, I’ll be heading to Luxembourg for an EU Agriculture and Fisheries Council, and, again, meeting my ministerial counterparts, where further discussion on Brexit and other matters with the Ministers I will discuss.

Dialogue is two way, Paul Davies—you should bear that in mind. My officials have engaged weekly with DEFRA officials, and it’s really important that those officials in DEFRA respect devolution. It is also very crucial that we build a common understanding across the four administrations and that we have a shared position with respect to the key opportunities, the challenges, the risks and the threats posed as a result of the vote to leave the EU. But I’ve made it very clear to my ministerial counterparts that agriculture has been devolved to this place for 17 years and we expect full repatriation of the legislation, policies and powers to this place when the time comes.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy’n falch o ymateb i’r ddadl hon ar ran y Llywodraeth. Fel Llywodraeth, rydym wedi bod yn gwbl glir ynglŷn â’n hymrwymiad i ddarparu cymorth i sicrhau cymunedau gwledig llwyddiannus a chynaliadwy. Mae ein rhaglen datblygu gwledig yn cefnogi ystod eang o unigolion, busnesau, sefydliadau a chymunedau, gan gynnwys teuluoedd fferm a busnesau fferm. Mae’n rhoi hwb i’n heconomi wledig, drwy ddarparu llwybrau cyllido ar gyfer gwell mynediad at ofal plant, twristiaeth, creu ynni cymunedol a rheoli tir yn well, ymhlith pethau eraill.

Hyd yma, mae cyfanswm yr arian a ymrwymwyd ar gyfer y rhaglen oddeutu £530 miliwn. Mae hynny dros hanner y cyllid mewn ychydig dros ddwy flynedd ar gyfer yr hyn sy’n rhaglen saith mlynedd. Mae’r rhan fwyaf o’r buddsoddiad sylweddol yn mynd i ffermwyr a choedwigwyr ac wrth gwrs, mae yna oediad a bydd y gwariant yn dal i fyny â’r ymrwymiad maes o law. Mae o leiaf 15 o gynlluniau gwahanol wedi agor gydag arian yn cael ei ddyfarnu, gan gynnwys y grant cynhyrchu cynaliadwy, y grant buddsoddi mewn busnesau bwyd a’r gronfa datblygu cymunedau gwledig.

Rydym yn cyd-ariannu’r rhaglen gyda’r Undeb Ewropeaidd ac felly’n disgwyl i Lywodraeth y DU ddarparu gwarant ddiamod i gyllido pob prosiect dan gontract y rhaglen dros eu hoes, ac felly rydym yn croesawu’r sicrwydd gan Drysorlys y DU ddydd Llun. Fodd bynnag, nid yw hyn eto’n gyfystyr â gwarant y bydd yr holl gyllid UE yn cael ei sicrhau.

Wrth gwrs, hyd nes y bydd y DU yn gadael yr UE, mae’r cyllid yn parhau, fel y mae ein hymrwymiadau. Bydd pob contract rhaglen datblygu gwledig presennol yn cael ei anrhydeddu. Fel Simon Thomas, a agorodd y ddadl hon, rwyf wedi ymweld â llawer o ffermydd ac wedi gweld drosof fy hun y manteision y mae cyllid y Cynllun Datblygu Gwledig yn eu creu. Fel Llywodraeth gyfrifol, roedd yn gymwys i ni oedi cyn agor cyfnod ymgeisio Glastir Uwch 2017 hyd nes y caem ymrwymiadau clir gan Lywodraeth y DU ynglŷn â chyllid. [Torri ar draws.] Na, nid oes gennyf amser, mae’n ddrwg gennyf. Yn dilyn cyhoeddiad blaenorol gan Drysorlys y DU ym mis Awst, ailddechreusom drafodaethau gyda’r ymgeiswyr ar unwaith ac rydym yn disgwyl gallu cymeradwyo contractau yn ôl yr arfer.

Gan droi at bwynt 2 y cynnig, rydym yn derbyn pwynt Plaid Cymru ac felly nid oes sail resymegol dros dderbyn gwelliant y Ceidwadwyr. Yn fy nhrafodaethau lu gyda’r sector amaeth, bwyd a physgodfeydd ers 23 Mehefin, dyma’r un mater sy’n codi dro ar ôl tro: mae mynediad heb dariff i’r farchnad sengl, at 500 miliwn o bobl, yn hanfodol, pwynt a wnaed yn glir hefyd gan y Prif Weinidog a’m cyd-Aelod yn y Cabinet, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith. Mae mynediad llawn a dilyffethair i farchnad sengl yr UE yn flaenoriaeth sylfaenol ac yn llinell goch.

O’i gymryd yn ei gyfanrwydd, yr UE yw prif bartner masnachu’r DU. Mae Cymru’n allforio cryn dipyn o’i chynnyrch. Yn 2015, roedd y bwyd a’r ddiod a allforiwyd yn uniongyrchol o Gymru yn werth dros £264 miliwn—allforiwyd dros 90 y cant i’r UE. Mae allforion cig coch yn werth cryn dipyn dros £200 miliwn y flwyddyn ac mae allforion bwyd môr yn werth £29.2 miliwn, gyda 80 y cant yn cael ei allforio i’r UE.

Yr wythnos hon, mae’r Prif Weinidog wedi dweud y bydd yn dechrau proses erthygl 50 erbyn diwedd mis Mawrth 2017. Mae mater symudiad diamod pobl yn rhywbeth y bydd angen ei archwilio a’i drafod fel rhan o drafodaethau’r ymadawiad. Fodd bynnag, gwn fod pwysigrwydd gweithwyr mudol i’r economi wledig ac yn ehangach yn ddiamheuol. Mae symudiad diamod llafur wedi cynnal diwydiannau a gwasanaethau megis amaethyddiaeth a phrosesu bwyd sy’n dibynnu ar lefel o symud o fewn yr UE. Ers 2005, mae canran y gweithwyr mudol yn y gweithlu yng Nghymru wedi dyblu. Mae’n bwysig cydnabod eu gwerth a pharchu eu cyfraniad at ein heconomi yng Nghymru, a gwrthod gwahaniaethu, anghydraddoldeb a rhagfarn, sy’n cael eu hanelu at y gweithwyr hyn yn aml.

Gan ddychwelyd at bwynt Paul Davies, yfory fe fyddaf yn cyfarfod eto â George Eustice, Gweinidog Gwladol Llywodraeth y DU dros Amaethyddiaeth, Pysgodfeydd a Bwyd, yn Llundain. Yn anffodus, nid oedd Ysgrifennydd Gwladol DEFRA ar gael, unwaith eto. Ar y penwythnos, byddaf yn mynd i Lwcsembwrg i gyfarfod o Gyngor Amaethyddiaeth a Physgodfeydd yr UE, ac unwaith eto, yn cyfarfod â’m cymheiriaid gweinidogol, lle byddaf yn rhan o drafodaeth bellach ar adael yr UE a materion eraill gyda’r Gweinidogion.

Mae deialog yn gweithio’r ddwy ffordd, Paul Davies—dylech gofio hynny. Mae fy swyddogion wedi ymgysylltu’n wythnosol â swyddogion DEFRA, ac mae’n bwysig iawn fod y swyddogion hynny yn DEFRA yn parchu datganoli. Mae hefyd yn hanfodol iawn ein bod yn adeiladu dealltwriaeth gyffredin ar draws y pedair gweinyddiaeth a bod gennym safbwynt ar y cyd mewn perthynas â’r cyfleoedd allweddol, yr heriau, y risgiau a’r bygythiadau a achosir o ganlyniad i’r bleidlais i adael yr UE. Ond rwyf wedi dweud yn glir iawn wrth fy nghymheiriaid gweinidogol fod amaethyddiaeth wedi’i ddatganoli i’r lle hwn ers 17 mlynedd ac rydym yn disgwyl i’r ddeddfwriaeth, y polisïau a’r pwerau gael eu dychwelyd yn llawn i’r lle hwn pan ddaw’r amser.

Thank you. I call on Simon Thomas to reply to the debate.

Diolch. Galwaf ar Simon Thomas i ymateb i’r ddadl.

I’m grateful to all Members who took part in the debate. Clearly, this will be an ongoing conversation that we need to have, but I think three clear themes have emerged.

First of all, we must ensure that there is no holding back of the powers or resources in London when we move away from the European Union. It was very disappointing to me that Andrew R.T. Davies, when he managed to have his breakfast, came up with this strange idea that structural funds should be administered directly from London into Wales. That principle—yielding it on the economy—means that we could yield it also in agriculture. Structural funds have also been devolved for the last 17 years, and the history of direct London intervention in the Welsh economy, with garden festivals and overnight inward-investment projects that never actually bore fruit, is extremely bad as well, so we need to fight for that principle.

The second principle I think that Plaid Cymru is interested in is that, in the current situation, continuing membership of the single market is the best way forward, certainly for our agricultural sector. There is a difference between membership of the single market and of the political union. It is curious that those who argued, for 20 years and more, that the single market and the customs union had become too political now want to give up that central part of free-market trading relationships when we have given up on the political union, and I think we need to bear that in mind.

The third point is about how we ensure that farmers get access to these funds now, and I think we need to see more from the Government, now that we have certainty of the funding for the foreseeable future. [Interruption.] I don’t have time, no. Now that we have the certainty of funding for the foreseeable future, I want to see the Government move on much more quickly with the current Glastir and rural development programme schemes so that farmers are able to make the best use of them. I know that there are good projects out there—let’s make sure that we share that best practice.

Rwy’n ddiolchgar i’r holl Aelodau a gymerodd ran yn y ddadl. Yn amlwg, bydd hon yn sgwrs barhaus sydd angen i ni ei chael, ond rwy’n credu bod tair thema glir wedi dod yn amlwg.

Yn gyntaf oll, rhaid i ni sicrhau nad oes unrhyw ddal yn ôl ar bwerau neu adnoddau yn Llundain pan fyddwn yn symud oddi wrth yr Undeb Ewropeaidd. Siom mawr i mi oedd bod Andrew R.T. Davies, pan lwyddodd i gael ei frecwast, wedi cael y syniad rhyfedd yma y dylai cronfeydd strwythurol gael eu gweinyddu’n uniongyrchol o Lundain i Gymru. Mae’r egwyddor honno—ildio ar yr economi—yn golygu y gallem ildio hefyd mewn amaethyddiaeth. Mae cronfeydd strwythurol wedi cael eu datganoli dros y 17 mlynedd diwethaf, ac mae hanes ymyrraeth uniongyrchol o Lundain yn economi Cymru, gyda gwyliau gardd a phrosiectau mewnfuddsoddi dros nos na lwyddodd erioed i ddwyn ffrwyth mewn gwirionedd, yn eithriadol o wael hefyd, felly mae angen i ni ymladd dros yr egwyddor honno.

Yr ail egwyddor y credaf fod Plaid Cymru â diddordeb ynddi yw mai parhau aelodaeth o’r farchnad sengl, yn y sefyllfa bresennol, yw’r ffordd orau ymlaen, i’n sector amaethyddol yn bendant. Mae gwahaniaeth rhwng aelodaeth o’r farchnad sengl a’r undeb gwleidyddol. Mae’n rhyfedd fod y rhai sydd wedi bod yn dadlau, ers 20 mlynedd a mwy, fod y farchnad sengl a’r undeb tollau wedi tyfu’n rhy wleidyddol bellach eisiau rhoi’r gorau i’r rhan ganolog honno o gysylltiadau masnach y farchnad rydd a ninnau wedi rhoi’r gorau i’r undeb gwleidyddol, ac rwy’n credu bod angen i ni gadw hynny mewn cof.

Mae’r trydydd pwynt yn ymwneud â sut rydym yn sicrhau bod ffermwyr yn cael mynediad at y cronfeydd hyn yn awr, ac rwy’n credu bod angen i ni weld mwy gan y Llywodraeth, gan fod gennym sicrwydd ynglŷn â chyllid ar gyfer y dyfodol agos. [Torri ar draws.] Nid oes gennyf amser, nac oes. Nawr fod gennym sicrwydd o gyllid ar gyfer y dyfodol agos, rwyf am weld y Llywodraeth yn symud ymlaen yn gyflymach o lawer â’r rhaglen Glastir gyfredol a chynlluniau’r rhaglen datblygu gwledig presennol fel bod ffermwyr yn gallu gwneud y defnydd gorau ohonynt. Rwy’n gwybod bod yna brosiectau da i’w cael—gadewch i ni wneud yn siŵr ein bod yn rhannu’r arferion gorau hynny.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. Therefore, we defer voting under this item until voting time.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

5. 4. Dadl Plaid Cymru: Y Stryd Fawr a Chanol Trefi
5. 4. Plaid Cymru Debate: The High Street and Town Centres

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 3 yn enw Paul Davies, a gwelliant 2 yn enw Jane Hutt. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendments 1 and 3 in the name of Paul Davies, and amendment 2 in the name of Jane Hutt. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

We move on to item 4, which is the Plaid Cymru debate on the high street and town centres. I call on Sian Gwenllian to move the motion—Sian.

Symudwn ymlaen at eitem 4, sef dadl Plaid Cymru ar y stryd fawr a chanol trefi. Galwaf ar Sian Gwenllian i gynnig y cynnig—Sian.

Cynnig NDM6112 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod pa mor bwysig yw stryd fawr fywiog ac amrywiol er mwyn cefnogi mentrau lleol.

2. Yn gresynu bod nifer y siopau gwag ar ein stryd fawr yn gyson uwch na’r cyfartaledd ar gyfer y DU.

3. Yn gresynu at golli asedion cymunedol neu wasanaethau lleol o ganlyniad i’r defnydd ysgafn o’r stryd fawr yng Nghymru.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sefydlu cronfa newydd a fydd yn galluogi awdurdodau lleol a grwpiau cymunedol i gynnig cyfleusterau parcio am ddim mewn trefi ledled Cymru, a rhoi hwb hanfodol i adfywio canol trefi.

Motion NDM6112 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises the importance of a vibrant and diverse high street in supporting local enterprise.

2. Regrets that the shop vacancy rate on our high streets is consistently higher than the UK average.

3. Regrets the loss of community assets or local services as a result of low footfall on Welsh high streets.

4. Calls on the Welsh Government to set up a new fund to enable local authorities and community groups to offer free car parking in towns throughout Wales, providing a vital boost to town centre regeneration.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Lywydd, ac rydw i’n cynnig y cynnig yn enw Plaid Cymru. Mae Plaid Cymru eisiau adfer balchder yn ein trefi drwy sicrhau ein bod ni’n mynd i’r afael â’r dirywiad y mae cynifer ohonyn nhw wedi ac yn ei wynebu. Y dyddiau yma, mae nifer o ganolau ein trefi yn hanner gwag ac yn llawn o siopau sydd â’u ffenestri wedi’u bordio i fyny. Yn y fath amgylchedd, nid yw’n syndod bod llawer o bobl yn dewis mynd i barciau manwerthu ar gyrion trefi, gwneud eu siopa ar-lein, neu neidio yn y car i fynd i rywle arall.

Mae gan Lywodraeth Cymru ran i’w chwarae mewn adfer balchder canol ein trefi. Rŷm ni am iddyn nhw fod yn ardaloedd deniadol y mae pobl yn dewis treulio eu hamser rhydd ynddyn nhw i siopa ac i gymdeithasu.

Mae gan ganol trefi llwyddiannus lawer o weithgareddau i’w cynnig er mwyn denu ymwelwyr. Mae’n rhaid inni sicrhau bod trefi’n gallu cynnig amrywiaeth o weithgareddau diwylliannol a gwasanaethau lleol hefyd, ochr yn ochr â siopau, er mwyn cynyddu nifer yr ymwelwyr.

Mae ffigurau nifer ymwelwyr yn rhoi darlun clir o sefyllfa rhai o’n trefi ni ledled Cymru. Ers 2012, mae gostyngiad sylweddol mewn rhai trefi. Er enghraifft, y Fenni—mae 39 y cant yn llai yn ymweld â chanol y dref honno—yr Wyddgrug, 28 y cant yn llai; Aberystwyth, 18 y cant yn llai. Mae hyn, wrth gwrs, yn arwain at gau siopau ac at asedion cymunedol a gwasanaethau lleol yn diflannu. Efallai bod hynny, wrth gwrs, yn rhan o’r dirywiad parhaol mewn cyfradd siopau gwag. Mae’r ffigurau diweddaraf gan y Local Data Company yn dangos mai Cymru sydd â’r gyfradd siopau gwag cenedlaethol uchaf yn y Deyrnas Unedig—Cymru, 15 y cant; yr Alban, 12 y cant; Lloegr, 11 y cant. Mae Casnewydd, er enghraifft, yn un o’r trefi neu ddinasoedd sy’n perfformio gwaethaf ym Mhrydain, gyda chyfradd o siopau gwag o dros 25 y cant. Ym Mangor, yn fy etholaeth i, mae 21.8 y cant o’r siopau yn wag—

Thank you, Presiding Officer, and I move the motion in the name of Plaid Cymru. Plaid Cymru wants to regain pride in our towns and to tackle the decline that many of them have faced and are facing. These days, a number of our town centres are half empty and are full of shops with boarded-up windows. In such an environment, it’s not surprising that many people choose to go to out-of-town retail parks, shop online, or jump in the car to go elsewhere.

The Welsh Government has a role to play in bringing back pride to our town centres. We want them to be attractive areas where people choose to spend their free time to shop and socialise.

Successful town centres have many activities to offer in order to attract visitors. We must ensure that towns are able to offer a variety of cultural activities and local services too, side by side with the shops, in order to increase the number of visitors.

The figures for the number of visitors give a clear picture of the situation of some of our towns throughout Wales. Since 2012, there’s been a substantial decrease in some towns, such as Abergavenny—39 per cent fewer people visit the town centre there; in Mold, 28 per cent fewer; in Aberystwyth, 18 per cent fewer people. Of course, this leads to the closure of shops and local services and assets disappear. Perhaps this is part of the continuous decline because of the increase in vacant shops. Recent figures from the Local Data Company show that Wales has the highest national vacant shop rate in the whole of the UK—Wales, 15 per cent; Scotland, 12 per cent; England, 11 per cent. Newport, for example, is one of those towns or cities that perform worst in the whole of Britain, with the percentage of empty shops at 25 per cent. In Bangor, in my constituency, the rate is 21.8 per cent of vacant shops—

[Yn parhau.]—yn y Rhyl, mae 21.6 y cant o siopau’n wag.

[Continues.]—in Rhyl, 21.6 per cent of the shops are vacant.

I’m grateful. I was a little surprised by reference to continuous declines and then citing Abergavenny and saying it was down 39 per cent. I’ve found Abergavenny has been thriving as a town and there’s much positive commercial there, and then in Newport, Friar’s Walk and the development there, I think, has led to more people coming back into the town centre. I just wonder if the statistics the Member cites are overly negative, at least for that town and that city.

Diolch. Roeddwn yn synnu braidd ynglŷn â’r cyfeiriad at ddirywiad parhaus a nodi’r Fenni wedyn a dweud ei bod i lawr 39 y cant. Rwyf wedi ystyried bod y Fenni’n dref sy’n ffynnu ac mae llawer o fasnach gadarnhaol yno, ac yna yng Nghasnewydd, mae Friar’s Walk a’r datblygiad yno, rwy’n meddwl, wedi arwain at fwy o bobl yn dod yn ôl i ganol y dref. Roeddwn yn meddwl tybed a yw’r ystadegau y mae’r Aelod yn eu dyfynnu’n rhy negyddol, ar gyfer y dref honno a’r ddinas honno o leiaf.

Rydw i’n dyfynnu o ystadegau swyddogol, ac er, efallai, bod yna adegau—y Fenni, er enghraifft, adeg yr ŵyl fwyd, mae’n edrych yn brysur iawn yna, ond pan fyddwch chi’n edrych dros y flwyddyn gyfan, mae’r ffeithiau yn dangos yn wahanol, yn anffodus. Mae’n ddrwg gen i fod yn negyddol, ond dyna ydy’r sefyllfa, ond mae’n cynnig ni yn cynnig ffordd ymlaen a ffordd i wella hynny.

Mae tystiolaeth sy’n dangos bod cyrchfannau y tu allan i ganol trefi sy’n cynnig parcio am ddim ar eu hennill ar draul canol trefi. Mae llawer o gynghorau ar hyd Cymru yn cynnig parcio am ddim—am gyfnod dros y Nadolig, er enghraifft—mewn ymdrech i ddenu pobl i wario yng nghanol ein trefi ni, ond rydym ni’n gwybod am y cyni ariannol sy’n wynebu cynghorau ar hyn o bryd. Felly, beth mae’n cynnig ni’n ei alw amdano fo ydy sefydlu cronfa newydd fydd yn galluogi awdurdodau lleol a grwpiau cymunedol i gynnig parcio am ddim mewn trefi ledled Cymru. Cronfa fuasai hon buasai’n galluogi awdurdodau lleol i wneud cais am grant i’w digolledu nhw, mewn ffordd, am unrhyw ffioedd parcio na fyddan nhw yn eu casglu, ac i gynnig parcio am ddim am ychydig oriau ar gyfer cefnogi trefi sydd wir ei angen. Mi fuasai angen meini prawf penodol ar y gronfa yma er mwyn sicrhau bod y trefi sydd angen yr help yn cael yr help yna. Ond, wrth gwrs, rhan o strategaeth ehangach fyddai’r cynnig parcio am ddim mewn rhai llefydd.

Mae angen iddo fo fod yn rhan o strategaeth sy’n cynnig pethau fel ardrethi busnes. Rhan allweddol o unrhyw strategaeth adfywio ydy edrych ar ardrethi busnes. Rôn i’n hynod o siomedig i weld yn ddiweddar y Llywodraeth yn camu’n ôl o’i haddewid i wella’r system bresennol ar gyfer busnesau bach yng Nghymru. I fod yn glir, nid yw ymestyn y system bresennol ddim yn cyfateb i doriad pellach mewn ardrethi busnes. Ein polisi ni ydy hyn: cynyddu rhyddhad ardrethi busnes fel nad oes angen i dros 70,000 o gwmnïau bach a chanolig dalu treth busnes o gwbl, ac efo 20,000 o fusnesau eraill yn derbyn rhywfaint o ryddhad hefyd.

Hefyd yn rhan o strategaeth adfywio mae ardaloedd gwella busnes yn gallu bod yn llwyddiannus iawn—ardaloedd gwella busnes yn cael eu harwain gan y gymuned fusnes leol, ac wedyn maen nhw’n buddsoddi mewn datblygiadau a chynlluniau wedi eu seilio ar flaenoriaethau lleol. Mae BID Bangor a Hwb Caernarfon, er enghraifft, sy’n ardaloedd gwella busnes, wedi gweld busnesau’n cyfrannu ardoll o 1.5 y cant o’u gwerth trethiannol, a’r cyllid yna wedyn yn cael ei ddefnyddio i fuddsoddi a gwella’r ardal.

I am quoting from official statistics. Although, perhaps, there are periods of time in Abergavenny—at the time of the food festival it does appear to be very busy there, but, when you take the whole year into account, facts and statistics demonstrate a different picture, unfortunately. I’m sorry to be negative, but that is the situation, but our motion offers a way of improving that.

Evidence shows that destinations outwith towns that offer free car parking gain at the expense of town centres and a number of councils throughout Wales do offer free parking—for periods over Christmas, for example—in an effort to attract people to spend in our town centres. But we know about the financial pressures on councils at the moment, and so what our motion calls for is the establishment of a new fund to enable local authorities and community groups to offer free car parking in towns throughout Wales. Such a fund would enable local authorities to bid for a grant to compensate them, in a way, for any lost parking fees, and to offer free car parking for a few hours in order to support towns that are truly in need of that. We would need specific criteria for this fund in order to ensure that the towns needing that assistance actually receive it. Of course, this would be part of a broader strategy.

The free parking offered has to be part of a strategy offering things such as business rates, which are a vital part of any regeneration scheme. Considering the business rates, I was extremely disappointed to see the Government stepping back from the pledge to improve the rating system for small businesses in Wales. Extending the current system doesn’t equate to a further discount in those business rates. Our policy is to increase rate relief so that over 7,000 small and medium-sized businesses would be released from paying any rates at all, and 20,000 other businesses would also receive some relief.

Also, as part of a regeneration strategy, business improvement areas can be very successful—business improvement areas being led by the local business community and then they invest in turn in developments and plans based on local priorities. The Bangor BID and Hwb Caernarfon, for example, are business improvement areas and they’ve seen businesses paying a levy of 1.5 per cent of the rateable value, and that funding then has been used to invest in and improve the area.

Will the Member give way?

A wnaiff yr Aelod ildio?

I’m glad you mentioned business improvement districts. In the case of Abergavenny, which was mentioned earlier, the local businesses there actually voted against having a business improvement district, so do you accept that they’re not the be-all and end-all across Wales for improving trade in towns?

Rwy’n falch eich bod wedi crybwyll ardaloedd gwella busnes. Yn achos y Fenni, a grybwyllwyd yn gynharach, pleidleisiodd y busnesau lleol yno yn erbyn cael ardal gwella busnes mewn gwirionedd, felly a ydych yn derbyn nad dyna’r unig ateb ledled Cymru ar gyfer gwella masnach mewn trefi?

Mae’r dewis i ddigwydd yn lleol, ond rwy’n gwybod yn fy ardal i eu bod nhw yn creu llwyddiant ac wedi cael eu croesawu gan fusnesau lleol. Ond beth roedd y busnesau lleol yna yn ddweud wrthyf i dro ar ôl tro oedd bod costau parcio yn gweithio yn erbyn y gwelliannau maen nhw yn ceisio eu gwneud, felly mae hwn yn ffordd o fynd i’r afael â hynny. Yng Nghaernarfon, er enghraifft, mae yna 347 o fusnesau o fewn yr ardal gwella o’r enw Hwb Caernarfon, ac maen nhw’n codi bron i £400,000 i fuddsoddi mewn gwelliannau yn y dref er mwyn hyrwyddo a gwella rhagolygon economaidd yr ardal. Felly, cefnogi’r busnesau bach yma—dyna ydy’r syniad fan hyn, ac mi fuasai’r gronfa yma yn cyfrannu tuag at wella canol ein trefi, rhywbeth rydym ni i gyd yn gefnogol ohono, rwy’n siŵr.

It is up to them locally—it’s their option—but I know that in my area the districts have led to success and have been welcomed by local businesses. What those local businesses were telling me time after time was that parking charges militate against the improvements they’re trying to make, and so this is one way of addressing that. In Caernarfon, for example, there are 347 businesses within the improvement district called Hwb Caernarfon, and they raise over £400,000 to invest in improvements in the town in order to improve the economic projections and forecasts for the area. So, the idea here is to support these small businesses, and this fund would contribute to improving our town centres, something that we are all supportive of, I’m certain.

Thank you very much. I have selected the amendments to the motion and I call on—. Sorry, I’ve selected three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Russell George to move amendments 1 and 3 tabled in the name of Paul Davies.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y gwelliannau i’r cynnig a galwaf ar—. Mae’n ddrwg gennyf, rwyf wedi dewis tri gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf ar Russell George i gynnig gwelliannau 1 a 3 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 1—Paul Davies

Dileu pwynt 4 a rhoi yn ei le:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gynnig hwb i’r stryd fawr yng Nghymru drwy lunio strategaeth adfywio hirdymor, yn ymgorffori polisi cynllunio, trafnidiaeth gyhoeddus, a meithrin cysylltiadau agosach rhwng busnesau manwerthu ac awdurdodau lleol.

Amendment 1—Paul Davies

Delete point 4 and replace with:

Calls on the Welsh Government to provide a stimulus for Welsh high streets by developing a long-term regeneration strategy, incorporating planning policy, public transport, and fostering closer links between retail businesses and local authorities.

Gwelliant 3—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn cydnabod pwysigrwydd busnesau sy’n cynnig gwasanaethau ar y stryd fawr.

Amendment 3—Paul Davies

Add new point at end of motion

Recognises the importance of businesses which provide services on the high street.

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 3.

Amendments 1 and 3 moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m pleased to take part in this debate today. I’ll enjoy taking part in it because it’s an issue that I feel passionate about. The Welsh Conservatives have very often brought forward debates on this issue, and it’s welcome that we’ve got another one today; let’s keep having them until the issue is resolved. I look forward to the day when we don’t have debates on regenerating our high streets because the Government and we as politicians have addressed the issues. But I do move the amendments in the name of Paul Davies.

I should say in regard to our own amendments that we very much support Plaid’s motion today, and we support the principle of free parking. I’m a big advocate of free parking, especially of one- or two-hour free parking in town centres; I think that’s absolutely crucial. That’s been a policy of the Welsh Conservatives for some time. We seek to amend the motion today by broadening the issue out in a wider context, but I should point out that we very much do support Plaid’s position on that.

Our second amendment aims to encourage services to be located in town centres. I think this is a matter not just for one Minister but all Cabinet Secretaries, especially the Cabinet Secretary for health and well-being. I did a visit in my constituency on Friday to the Dudley Taylor Pharmacies, and met with the manager, Dylan Jones, and also with Russell Goodway, from Community Pharmacy Wales. What I noticed when I went into that shop in Llanidloes was that it went back a very long way. Fortunately, I’m quite a well person and I don’t need to go into pharmacies very often, but it just went back. As I got to the back, there were all these staff bustling around as well, and I said, ‘How many staff are here?’—’Eleven staff.’ And it was clear that that business was the anchor business in that particular street. What occurred to me, as we had discussion about the pharmacy supporting the health of the town, was, in fact, that pharmacy was supporting the health of the high street. There was no suggestion that there was any threat to that pharmacy moving, but what did occur to me was that, if that pharmacy was present on other streets in other towns across Wales, and not just the pharmacy, but also opticians and doctors’ surgeries located in the town centre—. I was going to say banks as well, but, unfortunately, Llanidloes is a good example of where they had four banks some years ago, and now it’s got one bank that is part-time, so it’s difficult to encourage banks into our town centres; it’s a job just to keep them there.

But I think it is deeply regrettable that shop vacancy rates on the high street continue to rise, and consistently higher than the UK averages as well, brought about by low footfall to our town centres. Very often, this is due to buildings being left in disrepair. Another example is another town in my constituency, Newtown, where the Ladywell shopping centre, the big unit there, is empty. The Co-op was there a few years ago, and the fact that it has pulled out of there and gone is now, of course, impacting on all the smaller units that are around that premises as well.

I, where I can, like to use local shops. Occasionally, I will shop in Tesco when the other smaller shops are—[Interruption.] It’s not a bad thing to shop in Tesco; I’m not suggesting that. But when town centre shops are closed, then I’ll go into Tesco. It wasn’t that long ago, I was in Tesco—and many of you who do your shopping will know that it’s a good place to hold your constituency surgeries—and I had somebody charging towards me with frustration. I thought, ‘They’re going to say something to me, now’, and basically, the short version was, ‘What are you doing about all these shops closing?’ They had a massive basket of produce, overflowing, and all I did was look down, look back up at them and I think they understood what I was saying.

But the issue there is to say that we recognise that the high street is changing due to the internet and due to out-of-town shopping centres; we’ve got to recognise that it’s happening and address that by encouraging other services to come in and use town centre facilities.

I had a meeting this morning—it was a breakfast meeting, not a Brexit meeting; a breakfast meeting. Our committee had—[Interruption.] I’ll be in trouble now. It was—[Interruption.] I was just telling the Chamber I had a breakfast meeting this morning. [Laughter.] At this breakfast meeting this morning of the Economy, Infrastructure and Skills Committee, we spoke to small businesses—[Laughter.] How am I going to carry on, now? We spoke to small businesses about their concerns—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl heddiw. Byddaf yn mwynhau cymryd rhan ynddi oherwydd ei fod yn fater rwy’n teimlo’n angerddol yn ei gylch. Mae’r Ceidwadwyr Cymreig wedi cyflwyno dadleuon ar y mater hwn yn aml iawn, ac mae’n dda ein bod ni wedi cael un arall heddiw; gadewch i ni barhau i’w cael hyd nes y bydd y mater wedi cael ei ddatrys. Rwy’n edrych ymlaen at y dydd pan na fydd gennym ddadleuon ar adfywio ein strydoedd mawr am fod y Llywodraeth a ninnau fel gwleidyddion wedi datrys y problemau. Ond rwy’n cynnig y gwelliannau yn enw Paul Davies.

Dylwn ddweud am ein gwelliannau ein hunain ein bod yn cefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw yn fawr iawn, ac rydym yn cefnogi’r egwyddor o barcio am ddim. Rwy’n dadlau’n gryf dros barcio am ddim, yn enwedig parcio am ddim am awr neu ddwy yng nghanol trefi; rwy’n credu bod hynny’n gwbl hanfodol. Dyna yw polisi’r Ceidwadwyr Cymreig wedi bod ers peth amser. Rydym eisiau gwella’r cynnig heddiw drwy ymestyn y mater i gyd-destun ehangach, ond dylwn nodi ein bod yn cefnogi safbwynt Plaid Cymru ar hyn yn fawr iawn.

Nod ein hail welliant yw annog lleoli gwasanaethau yng nghanol trefi. Rwy’n credu nad mater i un Gweinidog yn unig yw hwn, ond i holl Ysgrifenyddion y Cabinet, yn enwedig Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd a llesiant. Cynhaliais ymweliad yn fy etholaeth ddydd Gwener â Dudley Taylor Pharmacies, a chyfarfod â’r rheolwr, Dylan Jones, a hefyd gyda Russell Goodway, o Fferylliaeth Gymunedol Cymru. Pan es i mewn i’r siop yn Llanidloes sylwais ei bod yn mynd yn ôl yn bell iawn. Yn ffodus, rwy’n berson eithaf iach ac nid oes angen i mi fynd i mewn i fferyllfeydd yn aml iawn, ond roedd yn ymestyn yn ôl. Wrth i mi gyrraedd y cefn, roedd yr holl staff yn brysur o gwmpas eu pethau hefyd, a dywedais, ‘Faint o staff sydd yma?’—’Un ar ddeg o staff.’ Ac roedd hi’n amlwg mai’r busnes hwnnw oedd y busnes angor ar y stryd honno. Yr hyn a’m tarodd, wrth i ni gael y drafodaeth am y fferyllfa’n cynnal iechyd y dref, oedd mai’r fferyllfa honno oedd yn cynnal iechyd y stryd fawr mewn gwirionedd. Nid oedd unrhyw awgrym fod unrhyw fygythiad y byddai’r fferyllfa honno’n symud, ond yr hyn a’m tarodd oedd, pe bai’r fferyllfa honno’n bresennol ar strydoedd eraill mewn trefi eraill ledled Cymru, ac nid y fferyllfa’n unig, ond optegwyr a meddygfeydd hefyd wedi’u lleoli ynghanol y dref—. Roeddwn yn mynd i ddweud banciau hefyd, ond yn anffodus, mae Llanidloes yn enghraifft dda o rywle lle bu ganddynt bedwar o fanciau rai blynyddoedd yn ôl, ac yn awr un banc sydd yno a hwnnw’n rhan-amser, felly mae’n anodd denu banciau i ganol ein trefi; mae dim ond eu cadw yno’n waith caled.

Ond rwy’n credu ei bod yn anffodus iawn fod cyfraddau siopau gwag ar y stryd fawr yn parhau i gynyddu, a’u bod yn uwch na chyfartaledd y DU yn gyson hefyd, ac yn deillio o’r nifer isel o ymwelwyr â chanol ein trefi. Yn aml iawn, y rheswm am hyn yw bod adeiladau’n cael eu gadael mewn cyflwr gwael. Enghraifft arall yw tref arall yn fy etholaeth, y Drenewydd, lle mae canolfan siopa Ladywell, yr uned fawr yno, yn wag. Roedd y Co-op yno ychydig flynyddoedd yn ôl, ac mae’r ffaith eu bod wedi symud oddi yno ac wedi mynd bellach wrth gwrs, yn effeithio ar yr holl unedau llai o gwmpas y safle hwnnw hefyd.

Rwy’n hoff o ddefnyddio siopau lleol, pan allaf wneud hynny. O bryd i’w gilydd, byddaf yn siopa yn Tesco pan fydd y siopau llai eraill yn—[Torri ar draws.] Nid yw siopa’n Tesco yn beth drwg; nid wyf yn awgrymu hynny. Ond pan fydd siopau canol y dref wedi cau, yna byddaf yn mynd i Tesco. Nid oes cymaint â hynny o amser er pan oeddwn yn Tesco—a bydd llawer ohonoch sy’n siopa yn gwybod ei fod yn lle da i gynnal eich cymorthfeydd etholaeth—ac roedd rhywun yn rhuthro tuag ataf yn eu rhwystredigaeth. Meddyliais, ‘Maent yn mynd i ddweud rhywbeth wrthyf nawr’, ac yn y bôn, y fersiwn fer oedd, ‘Beth ydych chi’n mynd i’w wneud am yr holl siopau hyn yn cau?’ Roedd ganddynt fasgedaid enfawr o gynnyrch yn gorlifo, a’r cyfan a wneuthum oedd edrych i lawr, edrych yn ôl i fyny arnynt ac rwy’n meddwl eu bod wedi deall beth roeddwn yn ei ddweud.

Ond y mater yn y fan honno yw dweud ein bod yn cydnabod bod y stryd fawr yn newid oherwydd y rhyngrwyd ac o ganlyniad i ganolfannau siopa y tu allan i’r dref; mae’n rhaid i ni gydnabod bod hyn yn digwydd a mynd i’r afael â’r mater drwy ddenu gwasanaethau eraill i mewn i ddefnyddio cyfleusterau canol y dref.

Cefais gyfarfod y bore yma—cyfarfod brecwast, nid cyfarfod ‘Brexit’; cyfarfod brecwast. Roedd ein pwyllgor wedi—[Torri ar draws.] Byddaf mewn trafferth yn awr. Roedd yn—[Torri ar draws.] Roeddwn yn dweud wrth y Siambr fy mod wedi cael cyfarfod brecwast y bore yma. [Chwerthin.] Yn y cyfarfod brecwast y bore yma o Bwyllgor yr Economi, y Seilwaith a Sgiliau, buom yn siarad â busnesau bach—[Chwerthin.] Sut rydw i’n mynd i ddal ati, nawr? Buom yn siarad â busnesau bach am eu pryderon—

You’re out of time, as well. So, can you now come to a very quick conclusion, please?

Mae eich amser ar ben hefyd. Felly, a wnewch chi orffen yn gyflym iawn nawr, os gwelwch yn dda?

I will wind up by saying that their biggest issue was the impact that business rates were having on their small businesses, and their frustration, and our frustration, that a manifesto commitment of tax cuts for 70,000 businesses isn’t actually a tax cut; it’s just a continuation of what was there before. Thank you for allowing me extra time, Deputy Presiding Officer.

Gorffennaf drwy ddweud mai eu problem fwyaf oedd yr effaith y mae ardrethi busnes yn ei chael ar eu busnesau bach, a’u rhwystredigaeth, a’n rhwystredigaeth ni nad yw ymrwymiad maniffesto o doriadau treth i 70,000 o fusnesau yn doriad treth mewn gwirionedd; nid yw’n ddim mwy na pharhad o’r hyn a oedd yno o’r blaen. Diolch i chi am ganiatáu amser ychwanegol i mi, Ddirprwy Lywydd.

Okay. I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children to formally move amendment 2 tabled in the name of Jane Hutt.

Iawn. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt, yn ffurfiol.

Gwelliant 2—Jane Hutt

Ym mhwynt 4, dileu ‘Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sefydlu’ a rhoi yn ei le:

‘Yn cytuno i edrych ymhellach ar briodoldeb sefydlu’.

Amendment 2—Jane Hutt

In point 4, delete ‘Calls on the Welsh Government to set’ and replace with:

‘Agrees to explore further the desirability of setting’.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Formally.

Yn ffurfiol.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. I think there’s some common ground with the motion that Plaid Cymru have put down. There is no doubt that the face of retail has changed dramatically over the last 20 years and we don’t want town centres just to be a place of shops. We want them to be more than that; we want them to be hubs of the community. On that, I think we can all agree.

What I found depressing from Sian Gwenllian’s speech was the focus on car parking as the main answer to that. I find that depressing for two reasons: one is double standards, but also the fact that it’s a false premise. First, on the double standards, in Carmarthenshire, Plaid Cymru campaigned heavily for free car parking ahead of taking control of the local authority. We heard about it ad nauseam, week after week, and as soon as they took over control of the council, not only did they not deliver free car parking as they promised they would, but they made the situation worse. They’re now expanding the out-of-town Parc Trostre retail park, at a time when they’re claiming to show sympathy for the town centre.

They’ve set up a taskforce that doesn’t meet and the local business improvement district claims not to be supported by the council. And so, the words we had about delivering free car parking, which you’ve heard repeated again this afternoon—when they get the chance to put them into practice, they did not deliver on them.

The other point that I think is hypocritical: yesterday, we sat through Leanne Wood chastising the Government for not emphasising enough its target for tackling climate change, lamenting the fact that we didn’t talk enough about the 2020 target and emphasising the importance and the urgency of tackling climate change. Today, a day after, we have a stress on a policy that would make climate change worse; it would increase car dependency. So, there’s a profound contradiction in support here, on the one hand saying we need to think differently and do differently, and, a day after, saying we should put all our eggs in the basket of increasing car traffic, despite the fact that, given the chance—[Interruption.] No, let me proceed. Despite the fact that, when given the chance to put this policy into practice, they’ve done nothing.

On the second—[Interruption.] Let me just make some progress. The second reason I find this depressing is that this rests on a false premise—there is no such thing as free car parking. The money has to come from somewhere, and it currently comes from other services—from social services and from education. The cost of providing a so-called free car parking space, according to the Department for Transport, is between £300 and £500 a year for one space. It’s not free; it’s paid for. In Carmarthenshire—I looked at their budget for 2016-17, and that shows a revenue expenditure allocation of £1.9 million for car parks, alongside an income of almost £3.2 million a year for car parks. In one year. So, forgoing that income and meeting the cost of car parking would, potentially, amount to some £5 million in Carmarthenshire alone. And it’ll create more demand. We can only look at hospital car parking, since we’ve introduced free car parking there. The car parks are rammed, and in almost every car park we have demand for extra car parking space, at a cost of between £300 and £500 a year.

So, not only are you not sticking to your words on tackling climate change, not only are you not doing what you said you’d do in Carmarthenshire, but you’re taking money away from vital services to subsidise car owners, and also creating more demand for that.

Bear in mind that a quarter of all households don’t have a car. Now, the evidence on car parking regenerating town centres is, at best, weak. It’s based on shopkeepers thinking that most of their customers come by car, which is not true. The most recent survey in Bristol town centre showed that just a fifth of shoppers travelled by car. Retailers tend to overestimate the importance of car-borne trade by almost 100 per cent. Shoppers, when they’re asked, would much rather see a better pedestrian environment, wider pavements and pedestrianisation rather than free car parking. In fact, Living Streets, in their report ‘The pedestrian pound’, showed that making places better for walking could boost trade by 40 per cent—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n credu bod yna rywfaint o dir cyffredin gyda’r cynnig a gyflwynodd Plaid Cymru. Nid oes amheuaeth fod wyneb manwerthu wedi newid yn ddramatig dros yr 20 mlynedd diwethaf, ac nid ydym am i ganol trefi fod yn llefydd i siopau’n unig. Rydym am iddynt fod yn fwy na hynny; rydym am iddynt fod yn ganolfannau i’r gymuned. Ar hynny, rwy’n meddwl y gallwn i gyd gytuno.

Yr hyn a oedd yn ddigalon yn araith Sian Gwenllian oedd y ffocws ar barcio ceir fel y prif ateb i hynny. Rwy’n gweld hynny’n ddigalon am ddau reswm: un yw safonau dwbl, ond hefyd y ffaith ei fod yn gynsail ffug. Yn gyntaf, ar y safonau dwbl: yn Sir Gaerfyrddin, ymgyrchodd Plaid Cymru yn gadarn dros barcio ceir am ddim cyn cymryd rheolaeth ar yr awdurdod lleol. Clywsom am y peth hyd at syrffed, wythnos ar ôl wythnos, a chyn gynted ag y cawsant reolaeth ar y cyngor, nid yn unig eu bod heb gyflwyno parcio am ddim yn ôl eu haddewid, ond fe wnaethant y sefyllfa’n waeth. Maent yn awr yn ehangu Parc Trostre, parc manwerthu ar gyrion y dref, ar yr un pryd â honni eu bod yn dangos cydymdeimlad at ganol y dref.

Maent wedi sefydlu tasglu nad yw’n cyfarfod ac mae’r ardal gwella busnes lleol yn honni nad yw’n cael cefnogaeth gan y cyngor. Ac felly, y geiriau a gawsom am gyflwyno parcio am ddim, ac y clywsoch hwy’n cael eu hailadrodd eto y prynhawn yma—pan gânt y cyfle i’w rhoi ar waith yn ymarferol, nid ydynt yn eu cyflawni.

Y pwynt arall sy’n rhagrithiol yn fy marn i yw hwn: ddoe, fe eisteddom drwy Leanne Wood yn ceryddu’r Llywodraeth am beidio â phwysleisio ei tharged ar gyfer mynd i’r afael â newid hinsawdd yn ddigon cadarn, yn gresynu at y ffaith nad oeddem yn siarad digon am y targed 2020 ac yn pwysleisio pwysigrwydd mynd i’r afael â newid hinsawdd a hynny ar frys. Heddiw, y diwrnod wedyn, dyma bwyslais ar bolisi a fyddai’n gwneud newid hinsawdd yn waeth; byddai’n cynyddu’r ddibyniaeth ar geir. Felly, mae yna wrthddweud mawr yn sail i hyn, ar y naill law yn dweud bod angen i ni feddwl yn wahanol a gwneud yn wahanol, a’r diwrnod wedyn, yn dweud y dylem roi ein holl wyau yn y fasged o gynyddu traffig ceir, er gwaethaf y ffaith eu bod, o gael y cyfle—[Torri ar draws.] Na, gadewch i mi barhau. Er gwaethaf y ffaith, pan gawsant y cyfle i roi’r polisi hwn ar waith, eu bod heb wneud dim.

Ar yr ail—[Torri ar draws.] Gadewch i mi symud ymlaen rhywfaint. Yr ail reswm rwy’n ystyried bod hwn yn ddigalon yw ei fod hyn yn seiliedig ar gynsail ffug—nid oes y fath beth â pharcio am ddim. Mae’n rhaid i’r arian ddod o rywle, ac ar hyn o bryd daw o wasanaethau eraill—o’r gwasanaethau cymdeithasol ac addysg. Mae’r gost o ddarparu yr hyn a elwir yn lle parcio rhad ac am ddim, yn ôl yr Adran Drafnidiaeth, rhwng £300 a £500 y flwyddyn ar gyfer un lle. Nid yw’n rhad ac am ddim; telir amdano. Yn Sir Gaerfyrddin—edrychais ar eu cyllideb ar gyfer 2016-17, ac mae honno’n dangos dyraniad gwariant refeniw o £1.9 miliwn ar gyfer meysydd parcio, ochr yn ochr ag incwm o bron i £3.2 miliwn y flwyddyn o feysydd parcio. Mewn un flwyddyn. Felly, byddai hepgor yr incwm hwnnw a thalu costau am feysydd parcio oddeutu £5 miliwn, o bosibl, yn Sir Gaerfyrddin yn unig. A bydd yn creu mwy o alw. Ni allwn ond edrych ar barcio ceir mewn ysbytai ers i ni gyflwyno parcio am ddim yno. Mae’r meysydd parcio yn llawn dop, ac ym mhob maes parcio bron, ceir galw am ragor o lefydd parcio ceir, ar gost o rhwng £300 a £500 y flwyddyn.

Felly, nid yn unig nad ydych yn cadw at eich gair ar fynd i’r afael â newid hinsawdd, nid yn unig nad ydych yn gwneud yr hyn y dywedoch y byddech yn ei wneud yn Sir Gaerfyrddin, ond rydych hefyd yn mynd ag arian oddi wrth wasanaethau hanfodol fel cymhorthdal ​​i berchnogion ceir, a hefyd yn creu mwy o alw am hynny.

Cofiwch nad oes car gan chwarter yr holl aelwydydd. Nawr, mae’r dystiolaeth ar feysydd parcio i adfywio canol trefi, ar y gorau, yn wan. Mae’n seiliedig ar siopwyr yn meddwl bod y rhan fwyaf o’u cwsmeriaid yn dod yn y car, ac nid yw hynny’n wir. Dangosodd yr arolwg diweddaraf ynghanol Bryste mai un rhan o bump o siopwyr yn unig a deithiodd yno mewn car. Mae manwerthwyr yn tueddu i oramcangyfrif pwysigrwydd y fasnach sy’n cyrraedd yn y car bron 100 y cant. Pan ofynnir i siopwyr, byddai’n llawer gwell ganddynt weld amgylchedd gwell i gerddwyr, palmentydd lletach a chreu parthau i gerddwyr yn hytrach na pharcio ceir am ddim. Yn wir, dangosodd Living Streets, yn eu hadroddiad ‘The pedestrian pound’, y gallai creu lleoedd gwell ar gyfer cerdded hybu masnach 40 y cant—

Would you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

I’ll take one from Caroline, yes.

Fe gymeraf un gan Caroline, gwnaf.

They were in my eyeline.

Roeddent o flaen fy llygaid.

Anyway, I was going to say, as a former business owner, I can assure you that the car parking—that customers came and told me it was essential to them, because they could go somewhere else where there was parking out of town, and that it did make a significant impact, especially when you’ve got traffic wardens chasing you for being two minutes over your time. So, it does have a significant impact.

Beth bynnag, roeddwn yn mynd i ddweud, fel cyn-berchennog busnes, gallaf eich sicrhau bod parcio ceir—fod cwsmeriaid wedi dweud wrthyf ei fod yn hanfodol iddynt, oherwydd gallent fynd i rywle arall gyda meysydd parcio tu allan i’r dref, a’i fod yn effeithio’n sylweddol, yn enwedig pan fydd gennych wardeiniaid traffig ar eich gwarthaf am fod ddwy funud dros eich amser. Felly, mae’n effeithio’n sylweddol.

Well, again, this is policy making by anecdote, and the evidence doesn’t bear that out.

Now, Sian Gwenllian said that we need to level the playing field with out-of-town developments. So, let’s do that; let’s think outside the box. Rather than saying, ‘Let’s increase the subsidy for in-town car parking’, let’s put the burden on the multinational companies that have been developing out-of-town sites for the last 20 years and the tax-free car parking that they have. So, we’re robbing scarce public resources to pay for car parking. Let’s all come together and think outside the box. We have the powers to do it. Let’s encourage the Welsh Government to look at how it can increase a tariff on out-of-town shopping centres. That, Simon Thomas, would tackle climate change, which Plaid Cymru were telling us just yesterday they want to do. So, let’s look at using those powers—

Wel, unwaith eto, dyma beth yw llunio polisi drwy anecdot, ac nid yw’r dystiolaeth yn cadarnhau hynny.

Nawr, dywedodd Sian Gwenllian fod angen i ni sicrhau chwarae teg gyda datblygiadau ar gyrion y dref. Felly, gadewch i ni wneud hynny; gadewch i ni feddwl y tu allan i’r bocs. Yn hytrach na dweud, ‘Beth am gynyddu’r cymhorthdal ​​i feysydd parcio yn y dref’, gadewch i ni roi baich ar y cwmnïau rhyngwladol sydd wedi bod yn datblygu safleoedd ar gyrion y dref dros yr 20 mlynedd diwethaf a’r meysydd parcio di-dreth sydd ganddynt. Felly, rydym yn dwyn adnoddau cyhoeddus prin i dalu am feysydd parcio. Gadewch i bawb ohonom ddod at ein gilydd a meddwl y tu allan i’r bocs. Mae gennym y pwerau i wneud hynny. Gadewch i ni annog Llywodraeth Cymru i edrych ar sut y gall gynyddu tariff ar ganolfannau siopa ar gyrion y dref. Byddai hynny, Simon Thomas, yn mynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd, rhywbeth roedd Plaid Cymru yn dweud wrthym ddoe ddiwethaf eu bod yn awyddus i’w wneud. Felly, gadewch i ni edrych ar ddefnyddio’r pwerau hynny—

Right. Are you coming to a conclusion?

Iawn. A ydych yn tynnu tua’r terfyn?

I am. I did take an intervention, Deputy Presiding Officer.

Ydw. Fe wnes dderbyn ymyriad, Ddirprwy Lywydd.

Yes, well, I’ve allowed for that as well.

Do, wel, rwyf wedi caniatáu ar gyfer hynny hefyd.

I’m grateful for your lenience.

Diolch am eich trugaredd.

I’ve allowed for your intervention. Just come to a conclusion, please.

Rwyf wedi caniatáu ar gyfer eich ymyriad. Dowch i ben, os gwelwch yn dda.

If I can just finish my sentence, I will. [Assembly Members: ‘Oh.’] Let’s think imaginatively and let’s put the burden on corporate companies, not on scarce and hard-pushed taxpayers.

Os caf fi orffen fy mrawddeg, fe wnaf. [Aelodau’r Cynulliad: ‘O.’]. Gadewch i ni feddwl yn greadigol a gadewch i ni roi’r baich ar gwmnïau corfforaethol, nid ar drethdalwyr sydd dan bwysau mawr.

The state of many of our high streets is a sad sight to see. Diverse and distinctive high streets that once bustled with activity have given way to gambling establishments, chain pubs, fast food or charity shops, or, otherwise, are standing empty. In some cases, you can almost see the tumbleweed rolling down the middle of the high street. The lifeblood of the high street is footfall and convenience. Pedestrianisation of high streets sounds like a nice idea, but it drives passing trade off the high street. People have busy lives and don’t have the time to pay and display and then keep an eye on the time in case they overrun and get a fine.

To compound matters, local authorities continue to allow supermarkets to be built just off the high street, sometimes adjacent to new off-high-street car parks, sucking the regular custom away from the high streets. Who can blame customers, though, for going to the supermarket, which won’t make them pay for parking or fine them if they take a bit too much time spending money in their store? A combination of pedestrianisation, car park charges and supermarkets has effectively starved local high streets of customers.

Mae cyflwr llawer o’n strydoedd mawr yn olygfa drist. Yn lle strydoedd mawr ac unigryw a arferai fod yn llawn o weithgaredd, yn awr ceir sefydliadau gamblo, tafarndai cadwyn, siopau bwyd brys neu siopau elusen, neu fel arall, siopau gwag. Mewn rhai achosion, bron na allwch weld y pelenni chwyn yn rholio ar hyd canol y stryd fawr. Anadl einioes y stryd fawr yw nifer yr ymwelwyr a hwylustod. Mae creu ardaloedd i gerddwyr yn unig ar y stryd fawr yn swnio’n syniad braf, ond mae’n cael gwared ar gwsmeriaid sy’n mynd heibio oddi ar y stryd fawr. Mae gan bobl fywydau prysur ac nid oes ganddynt amser i dalu ac arddangos, a chadw llygad wedyn ar yr amser rhag ofn eu bod yn ei gadael hi’n rhy hir ac yn cael dirwy.

I waethygu pethau, mae awdurdodau lleol yn parhau i ganiatáu i archfarchnadoedd gael eu hadeiladu ychydig oddi ar y stryd fawr, weithiau wrth ymyl meysydd parcio newydd oddi ar y stryd fawr, gan sugno cwsmeriaid rheolaidd oddi ar y stryd fawr. Ond pwy all feio cwsmeriaid am fynd i’r archfarchnad, nad yw’n gwneud iddynt dalu am barcio neu’n eu dirwyo os ydynt yn treulio ychydig gormod o amser yn gwario arian yn eu siop? Mae cyfuniad o barthau cerddwyr, taliadau parcio ac archfarchnadoedd wedi cael gwared ar gwsmeriaid oddi ar strydoedd mawr lleol i bob pwrpas.

Aelod o'r Senedd / Member of the Senedd 16:10:00

Will you give way?

A wnewch chi ildio?

No. Against this backdrop, business rates are hammering the final nail into the coffin of our high streets. Calculated by crude means, based on nominal value, high street shops are penalised for their location. Shopkeepers may be paying their business rates, but too often this will be at the cost of falling behind with their rent or not recruiting staff.

Local authorities and the Welsh Government have it within their gift to help the high street. They must stop bleeding shopkeepers dry through business rates. They must provide the funds and impetus to provide free car parking adjacent to the high street, and short-term parking on the high streets themselves. Local authorities must stop penalising shoppers for wanting to spend money on the high street. Shopkeepers are already battling fierce competition from the internet and big supermarkets. They need all the help they can get from local authorities and Government to survive.

I support this motion. Our high streets were once the hubs of our communities, and need to be once again. Thank you.

Na wnaf. Yn erbyn y cefndir hwn, mae ardrethi busnes yn taro’r hoelen olaf i arch ein strydoedd mawr. Drwy gyfrif yn fras, yn seiliedig ar werth nominal, caiff siopau’r stryd fawr eu cosbi oherwydd eu lleoliad. Efallai fod siopwyr yn talu eu hardrethi busnes, ond yn rhy aml bydd hynny ar draul llithro ar ei hôl hi gyda’u rhent neu beidio â recriwtio staff.

Mae gallu gan awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru i helpu’r stryd fawr. Rhaid iddynt roi’r gorau i sugno pob ceiniog o groen perchnogion siopau drwy ardrethi busnes. Rhaid iddynt ddarparu’r cyllid a’r ysgogiad i ddarparu parcio am ddim ger y stryd fawr, a pharcio cyfnod byr ar y strydoedd mawr eu hunain. Rhaid i awdurdodau lleol roi’r gorau i gosbi siopwyr am fod eisiau gwario arian ar y stryd fawr. Mae perchnogion siopau eisoes yn ymladd cystadleuaeth ffyrnig â’r rhyngrwyd ac archfarchnadoedd mawr. Mae arnynt angen yr holl help y gallant ei gael gan awdurdodau lleol a’r Llywodraeth i oroesi.

Rwy’n cefnogi’r cynnig hwn. Roedd ein strydoedd mawr ar un adeg yn ganolfannau ein cymunedau, ac mae angen iddynt fod felly unwaith eto. Diolch.

God, these Labour AMs. Encourage the Government.

Duw, yr ACau Llafur hyn. Anogwch y Llywodraeth.

Put pressure on the Government. It’s your Government. You have group meetings with them, surely. God.

Anyway, empty units: clearly a problem in towns. It’s also a problem in this capital city. If you go down high streets, there’s empty unit after empty unit. It’s a huge problem. We need a strategy; we need local economic development zones, for example, and help with marketing; we need upgraded shop fronts, upgraded buildings, and free parking as well, as the motion states. Maybe help with public transport as well. Reducing business rates would be good, and really dealing with extortionate rents that local businesspeople simply cannot afford. These kinds of initiatives are totally, totally affordable, unless you have a Government that wastes £1 million on selling two units that they could have used as business incubator centres for that particular town, and they didn’t. They threw away £1 million. They threw away £40 million, as we said earlier, with the Lisvane land deal, and another £7.25 million in Rhoose. When you add all these figures up, a lot of this money could be used to regenerate our town centres economically. But we haven’t got a Government that is able to do that. Wales deserves a lot better.

Rhowch bwysau ar y Llywodraeth. Eich Llywodraeth chi yw hi. Rydych yn cael cyfarfodydd grŵp gyda hwy, ‘does bosibl. Duw.

Beth bynnag, unedau gwag: mae’n amlwg yn broblem mewn trefi. Mae hefyd yn broblem yn y brifddinas hon. Os ewch chi ar hyd y stryd fawr, mae yna uned wag ar ôl uned wag. Mae’n broblem enfawr. Mae angen strategaeth arnom; mae angen parthau datblygu economaidd lleol, er enghraifft, a help gyda marchnata; rydym angen gwella blaenau siopau, gwella adeiladau, a pharcio am ddim yn ogystal, fel y mae’r cynnig yn nodi. Help gyda thrafnidiaeth gyhoeddus hefyd. Byddai lleihau ardrethi busnes yn dda, ac yn mynd i’r afael â’r rhenti gormodol nad yw pobl fusnes lleol yn gallu eu fforddio. Mae’r mathau hyn o fentrau yn hollol, hollol fforddiadwy, oni bai bod gennych Lywodraeth sy’n gwastraffu £1 filiwn ar werthu dwy uned y gallent fod wedi’u defnyddio fel canolfannau hybu busnes ar gyfer y dref benodol honno, ac ni wnaethant hynny. Gwastraffwyd £1 filiwn ganddynt. Collwyd gwerth £40 miliwn, fel y dywedasom yn gynharach, ar gytundeb tir Llys-faen, a £7.25 arall yn y Rhws. Pan fyddwch yn adio’r holl ffigurau hyn at ei gilydd, gellid bod wedi defnyddio llawer o’r arian hwn i adfywio canol trefi yn economaidd. Ond nid oes gennym Lywodraeth sy’n gallu gwneud hynny. Mae Cymru yn haeddu llawer gwell.

Thank you. I call the Cabinet Secretary for Communities and Children, Carl Sargeant.

Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Carl Sargeant.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m grateful for the opportunity to respond to this debate today. Our town and city centres face complex challenges that we recognise—the difficulties they face remaining relevant and competitive, as many Members have alluded to today. The circumstances in which they operate are continually changing, and they face challenges from both economic circumstances and the wide range of choice available to consumers, including online shopping, as Members also mentioned.

The Welsh Government is supporting local authorities and others in their efforts to adapt, to evolve and to meet the challenges that they face. Across our policies and programmes, we have supported our towns and cities to diversify and become places to live, to shop, to work and to socialise. Through Vibrant and Viable Places, the Welsh Government has invested £110 million in 11 towns and city areas, creating jobs, supporting people into work, and leveraging £300 million in additional investment. The programme has also been instrumental in delivering new housing. A recent success story is the rise in business improvement districts: there are now 12 established BIDs in Wales, and we’ve also supported 20 town-centre partnerships. As this shows, the Welsh Government does recognise the importance of vibrant and diverse high streets that support local enterprise.

Whilst there is a mixed picture in different areas, we recognise the current national position with regard to vacancy rates, and that some areas have lost their community spaces or services as a result of low footfall. I did listen to the comments by Mark Reckless earlier on regarding two particular areas. I do agree with him, actually; there are some vibrant communities, particularly in Abergavenny, in the constituency of Nick Ramsay, and that’s something that we should celebrate. We should congratulate the town centres and the people who use those town centres on the way they’ve adapted the opportunities there. It has been a very difficult few years for some areas to get back onto their feet, following the economic turndown and the ongoing challenges they face. We have a £20 million town centre loan scheme, for example, aimed at bringing empty premises back into use and giving community assets a new lease of life.

The point in the motion on car parking charges is an interesting idea. Last year, a report commissioned by the Welsh Government assessed the impact of car parking charges in relation to footfall. The full report is available on the website, and the picture is complex. As our Member makes clear, we would welcome further exploration of it by the Assembly and its committees. We cannot, however, Deputy Presiding Officer, accept any attempt to commit Government to particular items of expenditure ahead of any budget process, as Members will be aware.

At the same time, we cannot support the Conservative amendment’s attempt to remove the idea from the motion. We’re not opposed to the broader strategic approach to the problem facing the high street, as outlined in the Tory amendment. A whole-Government approach to regeneration is a fundamental part of our current framework. Sadly, the effect of amendment 1 is to delete all reference to car parking, and therefore we cannot support it today. This Government has consistently shown that we recognise the importance of high-street businesses, and I’m happy to support amendment 3.

Finally, I’d like to emphasise that the future of our town centres and city centres is an important one to this Government. The contribution from Lee Waters in regard to the opportunities of business rates is something that I’m sure the Cabinet Secretary will take very seriously in terms of the opportunities to explore how we can share the benefits of all types of shopping to create resilient communities and resilient shopping centres. I’m grateful to the Member—

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch am y cyfle i ymateb i’r ddadl hon heddiw. Mae canol ein trefi a’n dinasoedd yn wynebu heriau cymhleth sy’n cael eu cydnabod gennym—yr anawsterau y maent yn eu hwynebu i barhau’n berthnasol a chystadleuol, fel y soniodd nifer o’r Aelodau heddiw. Mae’r amgylchiadau y maent yn gweithredu ynddynt yn newid yn barhaus, ac maent yn wynebu heriau yn sgil yr amgylchiadau economaidd a’r ystod eang o ddewis sydd ar gael i ddefnyddwyr, gan gynnwys siopa ar-lein, fel y crybwyllodd yr Aelodau hefyd.

Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi awdurdodau lleol ac eraill yn eu hymdrechion i ymaddasu, i esblygu ac i oresgyn yr heriau y maent yn eu hwynebu. Ar draws ein polisïau a’n rhaglenni, rydym wedi cynorthwyo ein trefi a’n dinasoedd i arallgyfeirio a dod yn lleoedd i fyw, i siopa, i weithio ac i gymdeithasu ynddynt. Trwy Lleoedd Llewyrchus Llawn Addewid, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £110 miliwn mewn 11 o drefi ac ardaloedd dinesig, gan greu swyddi, cynorthwyo pobl i gael gwaith, a denu £300 miliwn o fuddsoddiad ychwanegol. Mae’r rhaglen wedi bod yn allweddol hefyd i ddarparu tai newydd. Un stori lwyddiant ddiweddar yw’r cynnydd mewn ardaloedd gwella busnes: erbyn hyn mae 12 o Ardaloedd Gwella Busnes wedi’u sefydlu yng Nghymru, ac rydym hefyd wedi cefnogi 20 o bartneriaethau canol y dref. Fel y mae hyn yn ei ddangos, mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod pwysigrwydd stryd fawr fywiog ac amrywiol sy’n cefnogi mentrau lleol.

Er bod y darlun yn gymysg mewn gwahanol ardaloedd, rydym yn cydnabod y sefyllfa genedlaethol bresennol mewn perthynas â chyfraddau siopau gwag, a bod rhai ardaloedd wedi colli eu mannau cymunedol neu wasanaethau o ganlyniad i niferoedd isel yr ymwelwyr. Gwrandewais ar y sylwadau gan Mark Reckless yn gynharach ar ddau faes penodol. Rwy’n cytuno ag ef, mewn gwirionedd; mae yna rai cymunedau bywiog, yn enwedig yn y Fenni, yn etholaeth Nick Ramsay, ac mae hynny’n rhywbeth y dylem ei ddathlu. Dylem longyfarch y canol trefi a’r bobl sy’n defnyddio’r canol trefi hynny am y ffordd y maent wedi addasu’r cyfleoedd yno. Mae’r ychydig flynyddoedd diwethaf wedi bod yn anodd iawn i rai ardaloedd godi’n ôl ar eu traed, yn dilyn y dirywiad economaidd a’r heriau parhaus y maent yn eu hwynebu. Mae gennym gynllun benthyg gwerth £20 miliwn ar gyfer canol trefi, er enghraifft, gyda’r nod o ddod ag eiddo gwag yn ôl i ddefnydd a rhoi bywyd newydd i asedau cymunedol.

Mae’r pwynt yn y cynnig am daliadau parcio ceir yn syniad diddorol. Y llynedd, asesodd adroddiad a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru effaith taliadau parcio mewn perthynas â nifer yr ymwelwyr. Mae’r adroddiad llawn ar gael ar y wefan, ac mae’r darlun yn gymhleth. Fel y mae ein Haelod yn dweud yn glir, byddem yn croesawu ymchwiliad pellach i hyn gan y Cynulliad a’i bwyllgorau. Fodd bynnag, Ddirprwy Lywydd, ni allwn dderbyn unrhyw ymgais i ymrwymo’r Llywodraeth i eitemau gwariant penodol cyn proses y gyllideb, fel y gŵyr yr Aelodau.

Ar yr un pryd, ni allwn gefnogi ymgais gwelliant y Ceidwadwyr i gael gwared ar y syniad o’r cynnig. Nid ydym yn gwrthwynebu’r ymagwedd strategol ehangach tuag at y broblem sy’n wynebu’r stryd fawr, fel yr amlinellir yng ngwelliant y Torïaid. Mae dull Llywodraeth gyfan o adfywio yn rhan sylfaenol o’n fframwaith cyfredol. Yn anffodus, effaith gwelliant 1 yw dileu pob cyfeiriad at barcio ceir, ac felly ni allwn ei gefnogi heddiw. Mae’r Llywodraeth hon wedi dangos yn gyson ein bod yn cydnabod pwysigrwydd busnesau stryd fawr, ac rwy’n hapus i gefnogi gwelliant 3.

Yn olaf, hoffwn bwysleisio bod dyfodol canol ein trefi a’n dinasoedd yn bwysig i’r Llywodraeth hon. Mae’r cyfraniad gan Lee Waters ar gyfleoedd ardrethi busnes yn rhywbeth rwy’n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet o ddifrif yn ei gylch o ran y cyfleoedd i archwilio sut y gallwn rannu manteision pob math o siopa er mwyn creu cymunedau gwydn a chanolfannau siopa gwydn. Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod—

Will the Minister give way?

A wnaiff y Gweinidog ildio?

Just on that point, and trying to look for common ground between ourselves on this matter, the fact is that out-of-town parking developments don’t pay business rates on their huge free parking. We have to restore some of that balance in order to revive our town centres. Yes, short-term free parking in town centres can be part of that, but we also need to address those out-of-town parking stores. So, if he looks at business rates, surely we should be charging them for the massive free parking they have.

Ar y pwynt hwnnw, ac i geisio edrych am dir cyffredin rhyngom ar y mater hwn, mae’n ffaith nad yw datblygiadau parcio ar gyrion y dref yn talu ardrethi busnes ar eu meysydd parcio enfawr rhad ac am ddim. Mae’n rhaid i ni adfer peth o’r cydbwysedd hwnnw, er mwyn adfywio canol trefi. Gall, fe all parcio am ddim cyfnod byr yng nghanol trefi fod yn rhan o hynny, ond mae angen i ni fynd i’r afael hefyd â’r siopau gyda pharcio ar gyrion y dref. Felly, os yw’n edrych ar ardrethi busnes, yn sicr dylem fod yn codi tâl arnynt am y meysydd parcio enfawr rhad ac am ddim sydd ganddynt.

I think it is common ground, and that’s exactly what Lee did say, I think. Your point is well made and reiterated by the Member. Can I say that I’m not opposed to the collective responsibility of trying to rebuild our communities and our town centres? All of these things should feed into the consideration by the Minister responsible for business rates over the next few weeks.

I’m grateful for the opportunity to respond to colleagues in the debate today. I will pick up the points that Mr McEvoy raised in this. It was a very angry contribution this afternoon. I may just point him to the point when he was deputy leader of the council here in Cardiff: he never referred to or did any of those things in that particular role in his duties. But I’m very happy to continue the debate with Members across the Chamber.

Rwy’n credu ei fod yn dir cyffredin, a dyna’n union beth a ddywedodd Lee, rwy’n meddwl. Mae eich pwynt yn un da ac wedi’i ailadrodd gan yr Aelod. A gaf fi ddweud nad wyf yn gwrthwynebu cydgyfrifoldeb am geisio ailadeiladu ein cymunedau a chanol trefi? Dylai’r holl bethau hyn gyfrannu at ystyriaeth y Gweinidog sy’n gyfrifol am ardrethi busnes dros ystod yr wythnosau nesaf.

Rwy’n ddiolchgar am y cyfle i ymateb i gyd-Aelodau yn y ddadl heddiw. Fe soniaf am y pwyntiau a nododd Mr McEvoy yn hyn. Roedd yn gyfraniad dig iawn y prynhawn yma. Efallai y caf dynnu ei sylw at yr adeg pan oedd yn ddirprwy arweinydd y cyngor yma yng Nghaerdydd: ni wnaeth, ac ni chyfeiriodd at yr un o’r pethau hynny yn y rôl honno yn ei ddyletswyddau. Ond rwy’n hapus iawn i barhau â’r drafodaeth gydag Aelodau ar draws y Siambr.

Thank you. I call on Sian Gwenllian to reply to the debate. Sian.

Diolch. Galwaf ar Sian Gwenllian i ymateb i’r ddadl. Sian.

Diolch yn fawr. Diolch am drafodaeth ddigon bywiog prynhawn yma. Mae’r Ceidwadwyr wedi mynegi eu cefnogaeth i’r cynnig, ond nid wyf yn fodlon derbyn gwelliant 1 achos mae hwn yn ehangu’r maes gwaith yn rhy fawr, ac, yn anffodus, mae’r Llywodraeth bresennol yn colli ffocws yn rhy aml, a fuaswn i ddim yn licio iddyn nhw wneud hynny ar y mater yma.

Roeddech chi’n sôn am fferyllfeydd yng nghanol y stryd fawr, ac rwy’n cytuno bod y rhain yn bwysig, ac mae’n bwysig cael y gwasanaethau eraill ar y stryd yn ogystal â siopau. Rydw i’n cydnabod bod canol ein trefi ni yn newid, wrth gwrs hynny, ac mae’n rhaid i ni chwilio drwy’r amser am ffyrdd newydd o helpu ac adnewyddu canol y trefi. Mae’r ateb yn gymhleth, felly rydym yn cynnig cynllun eithaf syml o greu cronfa—nid cronfa sydd â miliynau o bres ynddi hi, ond cronfa fechan i alluogi cynghorau lleol i wneud cais am arian er mwyn iddyn nhw arbrofi â’r syniad yma. Iawn, os nad ydy o ddim yn gweithio ar ôl ychydig o flynyddoedd, gallwn gael gwared ar y syniad. Nid ydy’r Llywodraeth yma yn dda iawn am gael gwared ar gynlluniau sydd ddim yn gweithio, ond buaswn i’n awgrymu yn yr achos yma i roi cynnig arni hi, ac os nad ydy o’n gweithio, wel, dyna ni—rydym ni wedi rhoi cynnig arni hi.

O ran y pwynt—[Torri ar draws.] Nid oes gennyf lawer o amser. O ran y pwynt ynglŷn â newid hinsawdd a defnyddio ceir, ac annog ceir, rydw i’n cyd-fynd â chi. Mae gennyf lot o gydymdeimlad â chi, ond yn yr ardal lle rydw i’n byw, mae’r car yn hollol hanfodol ar gyfer byw o ddiwrnod i ddiwrnod. Trïwch chi fynd ar fỳs cyhoeddus, neu feic, o Ddeiniolen, neu Nebo, neu Nantlle i lawr i’r canolfannau trefol—mae hi bron iawn yn amhosibl. Un bws y diwrnod, ac a ydych chi wedi gweld yr elltydd sydd yna o gwmpas ein hardal ni? Mae’n iawn i rywun fynd ar feic os ydyn nhw’n ffit ac yn heini, ond rydym ni yn sôn am nifer o bobl sydd ddim yn y sefyllfa yna yn fanna. Felly, rydw i yn cyd-weld, ond i fod yn realistig, mae’r car yn rhan o’n bywydau ni yng nghefn gwlad, yn sicr.

Rwy’n cyd-fynd â chi hefyd ynglŷn â’r angen i roi pwysau ar yr archfarchnadoedd i gyfrannu, efallai, o ran y broblem yma. Mi fyddwn i’n falch iawn petai Llywodraeth Cymru yn dechrau rhoi pwysau ar Tesco, Morrisons a’r cwmnïau mawr yma i edrych o ddifri ynglŷn â sut fedran nhw helpu i fywiogi canol ein trefi ni.

Rhan o becyn o fesuriadau ydy hyn—rhan fechan ohono fo. Mae eisiau lot o bethau eraill yn digwydd o’i gwmpas o. Cost cymharol fechan, peilot dros dro—os nad ydy o’n gweithio, nid ydym yn cario ymlaen efo fo. Ond beth am ei drio fo? Mae eisiau syniadau ffres yn y lle yma, ac mae hwn yn un ohonyn nhw. A gawn ni roi cynnig arni hi, os gwelwch yn dda?

Thank you very much, and thank you for a lively discussion this afternoon. The Conservatives have conveyed their support for the motion, but I won’t accept amendment 1 because it does broaden the area of work too broadly, and, unfortunately, the current Government loses focus too often, and I wouldn’t want them to do that on this issue.

You mentioned high-street pharmacies, and, yes, I agree that those are important, and it’s important to have other services on the high street along with shops. I recognise that our town centres are changing, of course, and we have to look all the time for new ways of helping and regenerating town centres. The solution is complex, therefore we are proposing quite a simple scheme of creating a fund—not with millions of pounds in it, but a small fund that would allow local councils to make applications for funding in order to experiment with this idea. Fine, if it doesn’t work after a few years, then we can get rid of the idea. This Government isn’t very good at getting rid of schemes that don’t work, but I would suggest that, in this case, we have to try, and if it doesn’t work, then, well, there we go—we’ve tried it.

As regards the point—[Interruption.] I don’t have much time. On the point about climate change and using cars, and encouraging car use, I do agree with you. I sympathise with that view, but in the area where I live, the car is a vital part of day-to-day life. You try to catch a public bus or go by bike from Deiniolen, Nebo or Nantlle down to the town centres—it’s nearly impossible. There is one bus a day, and have you seen the hills in my area? It’s fine for a fit person to ride a bike, but we are talking about many people who are not in that position. So, I do agree, but to be realistic, the car is part of our rural life, certainly.

I also agree about the need to pressure that supermarkets to contribute, perhaps, in terms of this problem. I would be very pleased if the Welsh Government were to put pressure on Tesco, Morrisons and these other big companies to look seriously at how they can help to enliven our town centres.

This is part of a package of measures—a small part of it. We need a lot of other things to happen as well. This would have a relatively small cost, as a pilot scheme, and if it doesn’t work, then we wouldn’t carry on with it. But what about trying it out? We need fresh ideas in this place, and this is one of them. So, let us try it, please.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting on this item until voting time.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. 5. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Yr Hawl i Brynu
6. 5. Welsh Conservatives Debate: The Right to Buy

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 2, 3 a 4 yn enw Rhun ap Iorwerth.

The following amendments have been selected: amendments 1, 2, 3 and 4 in the name of Rhun ap Iorwerth.

We now move on to the next item on our agenda, which is the Welsh Conservative debate on the right to buy, and I call on David Melding to move the motion—David.

Symudwn ymlaen yn awr at yr eitem nesaf ar ein hagenda, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar yr hawl i brynu, a galwaf ar David Melding i gynnig y cynnig—David.

Cynnig NDM6109 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi penderfyniad Llywodraeth Cymru i ddirymu’r fenter ‘hawl i brynu’.

2. Yn cydnabod bod 130,000 o deuluoedd wedi cael cyfle i brynu eu tŷ cyngor eu hunain ers i’r polisi ‘hawl i brynu’ gael ei gyflwyno yng Nghymru ym 1980, a bod angen ymddiried ym mhobl Cymru i benderfynu drostynt eu hunain ynghylch perchnogaeth tai.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gydnabod bod ‘hawl i brynu’ yn cynnig cyfle gwerthfawr i bobl brynu eu cartrefi eu hunain.

4. Yn credu y dylai’r targed blynyddol ar gyfer adeiladu tai fod o leiaf 14,000 o dai bob blwyddyn erbyn 2020, yn dilyn argymhellion Ffederasiwn y Meistr Adeiladwyr yn ei Rhaglen Lywodraethu: 2015 i 2020.

Motion NDM6109 Paul Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the Welsh Government’s decision to revoke the ‘right to buy’ initiative.

2. Recognises that since 1980, when ‘right to buy’ was introduced in Wales, 130,000 families have been given the opportunity to buy their own council house, and that the people of Wales need to be trusted to make their own decisions on home ownership.

3. Calls on the Welsh Government to recognise that ‘right to buy’ creates a valuable opportunity for people to own their own homes.

4. Believes that the annual target for house building should be at least 14,000 homes a year by 2020, following the recommendations of the Federation of Master Builders in their Programme for Government: 2015 to 2020.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Deputy Presiding Officer, may I move the motion in the name of Paul Davies? Deputy Presiding Officer, if policies are measured by their take-up, then the right to buy has been one of the most outstanding, successfully delivered policies in, really, I think, the history of British and Welsh politics. [Interruption.] Since 1980, 130,000 families have taken the opportunity to buy their own homes in Wales.

Sadly—and I think we heard immediate indication of this by the mutter from the front bench—the Labour Party has always had a problem with the popularity of right to buy amongst, traditionally, their own supporters, it has to be said, or many of them. I fear that this ideological antipathy is what’s driving current policy choices in the Welsh Government. I think this needs to be addressed and scrutinised very, very effectively.

In the fourth Assembly, Labour halved the discount on right to buy from £16,000 to £8,000. It went up in England to account for rising house prices to, in some places, £75,000. So, there’s a big, big policy shift now in devolution, of course, and we’ve got to live with that. But it is something that’s got to be clearly justified. It did mark, I think, the first real move in force against this very, very popular policy. And now the Welsh Government intends to abolish the right to buy altogether. A very, very sad rejection of one of the most popular policies ever, as I said, in the history of Welsh and British politics.

What I find most reprehensible about all this is that I think it’s done in part to deflect attention from the real challenge, and that, of course, is to build more houses. That is what really should be the central focus, not an ideological distaste for a particularly popular policy that was introduced by a different political party. You should have a wider and more expansive vision by really focusing on what we need, and that’s to build more houses.

It’s not even as if the Labour Party has a great record in terms of affordable homes and their provision. We are way behind the trend and the numbers that were built in the 1990s and, as I will discuss a little later, we’re even seeing that in what at first appeared to be some improvements in the targets for affordable homes. The Welsh Government under Labour, consistently in the era of devolution, has performed very badly in this sector, despite the talk we sometimes hear from Ministers.

Let me turn, then, to housing need. There is, I believe, a very wide consensus that the housing crisis is caused by a lack of supply. Simply, we do not build enough homes. This has led to high prices in the private sector and long waiting lists for social housing. The average house price in Wales is now over six times the average income—a historical high. And 8,000 families in Wales have been on an affordable housing waiting list since before the 2011 election, and a further 2,000 have been on the waiting list since the 2007 elections. This is not a good record, as I have said. This unmet need obviously blights severely the lives of many, many families in Wales, but is also a lost opportunity for the Welsh economy. House building—you know, if Keynes was here, he would say that it is the macro-economic factor from heaven, really, because you can have such a wonderful multiplier when the state backs, through various policies, house building. It is something I think that we need to do. It employs local labour, often local firms, and it is a huge boost to the economy as well as, obviously, to the social circumstances of people. I will give way to Jenny Rathbone.

Ddirprwy Lywydd, a gaf fi gynnig y cynnig yn enw Paul Davies? Ddirprwy Lywydd, os yw polisïau yn cael eu mesur yn ôl y nifer sy’n manteisio arnynt, yna mae’r hawl i brynu mewn gwirionedd wedi bod yn un o’r polisïau mwyaf eithriadol y llwyddwyd i’w cyflwyno, rwy’n credu, yn hanes gwleidyddiaeth Prydain a Chymru. [Torri ar draws.] Ers 1980, mae 130,000 o deuluoedd wedi manteisio ar y cyfle i brynu eu cartrefi eu hunain yng Nghymru.

Yn anffodus—ac rwy’n meddwl ein bod wedi clywed arwydd uniongyrchol o hyn yn y sibrwd ar y fainc flaen—mae’r Blaid Lafur bob amser wedi cael trafferth gyda phoblogrwydd hawl i brynu, yn draddodiadol, ymhlith eu cefnogwyr eu hunain, mae’n rhaid dweud, neu lawer ohonynt. Ofnaf mai’r elyniaeth ideolegol hon sy’n gyrru dewisiadau polisi cyfredol Llywodraeth Cymru. Rwy’n credu bod angen mynd i’r afael a hyn a chraffu arno’n effeithiol iawn, iawn.

Yn y Pedwerydd Cynulliad, hanerodd Llafur y disgownt ar hawl i brynu o £16,000 i £8,000. Aeth i fyny yn Lloegr yn sgil prisiau tai yn codi, i £75,000 mewn rhai mannau. Felly, mae yna newid polisi mawr iawn gyda datganoli, wrth gwrs, ac mae’n rhaid i ni fyw gyda hynny. Ond mae’n rhywbeth sy’n rhaid ei gyfiawnhau’n glir. Dyna oedd y symudiad cyntaf go iawn, rwy’n credu, yn erbyn y polisi hynod o boblogaidd hwn. Ac yn awr mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu diddymu’r hawl i brynu yn gyfan gwbl. Gwrthodiad trist iawn i un o’r polisïau mwyaf poblogaidd erioed, fel y dywedais, yn hanes gwleidyddiaeth Cymru a Phrydain.

Yr hyn rwy’n ei gael yn fwyaf gresynus am hyn i gyd yw fy mod yn credu ei fod yn cael ei wneud yn rhannol er mwyn tynnu sylw oddi ar yr her go iawn, sef adeiladu mwy o dai, wrth gwrs. Dyna ddylai fod yn ffocws canolog mewn gwirionedd, nid atgasedd ideolegol tuag at bolisi arbennig o boblogaidd a gyflwynwyd gan blaid wleidyddol wahanol. Dylai fod gennych weledigaeth ehangach a mwy helaeth drwy ganolbwyntio’n iawn ar yr hyn rydym ei angen, sef adeiladu mwy o dai.

Nid yw fel pe bai gan y Blaid Lafur hanes gwych o ran tai fforddiadwy a’u darpariaeth. Rydym ymhell ar ôl y duedd a’r niferoedd a adeiladwyd yn y 1990au ac fel y byddaf yn trafod ychydig yn nes ymlaen, rydym yn gweld hynny hyd yn oed yn yr hyn a oedd yn ymddangos i gychwyn yn welliannau yn y targedau ar gyfer tai fforddiadwy. Mae Llywodraeth Cymru o dan Lafur, yn gyson ers datganoli, wedi perfformio’n wael iawn yn y sector hwn, er gwaethaf y siarad a glywn gan Weinidogion weithiau.

Gadewch i mi droi, felly, at yr angen am dai. Rwy’n credu bod yna gonsensws eang iawn fod yr argyfwng tai yn cael ei achosi gan ddiffyg cyflenwad. Yn syml, nid ydym yn adeiladu digon o gartrefi. Mae hyn wedi arwain at brisiau uchel yn y sector preifat a rhestrau aros hir am dai cymdeithasol. Mae pris tŷ ar gyfartaledd yng Nghymru bellach dros chwe gwaith yr incwm cyfartalog—lefel uwch nag erioed. Ac mae 8,000 o deuluoedd yng Nghymru wedi bod ar restr aros tai fforddiadwy ers cyn etholiad 2011, a 2,000 arall wedi bod ar y rhestr aros ers etholiadau 2007. Nid yw hon yn record dda, fel y dywedais. Mae’r angen nas diwallwyd hwn yn amlwg yn difetha bywydau llawer iawn o deuluoedd yng Nghymru, ond mae hefyd yn gyfle a gollwyd i economi Cymru. Mae adeiladu tai—wyddoch chi, pe bai Keynes yma, fe fyddai’n dweud mai dyma’r ffactor macroeconomaidd gorau posibl, mewn gwirionedd, oherwydd gallwch gael lluosydd mor wych pan fo’r wladwriaeth, drwy amryw o bolisïau, yn cefnogi adeiladu tai. Mae’n rhywbeth sydd angen i ni ei wneud yn fy marn i. Mae’n cyflogi llafur lleol, cwmnïau lleol yn aml, ac mae’n hwb enfawr i’r economi, yn ogystal ag i amgylchiadau cymdeithasol pobl, yn amlwg. Fe ildiaf i Jenny Rathbone.

I just wonder whether you could explain to us why George Osborne wasn’t mindful of this absolutely correct analysis that housing could’ve boosted the economy instead of shoving it all into the banks who then kept it to themselves.

Tybed a wnewch chi egluro i ni pam nad oedd George Osborne yn ystyried y dadansoddiad hollol gywir hwn, y gallai tai fod wedi rhoi hwb i’r economi yn hytrach na gwthio’r cyfan i mewn i’r banciau a oedd wedyn yn ei gadw iddynt eu hunain.

The Conservative Government, and the coalition Government before it, has consistently emphasised that we need to build more houses. We are committed to building—the UK Government, that is, for England—400,000 more affordable houses, which is why I think the Welsh Government finally came forward with their target. Anyway, I just do believe we need more house building, and it’s perhaps for another time to dissect the record of another Government, but here the Government’s record is a poor one.

I’d also say, just in passing, that house repair is often overlooked as a sector. Encouraging more effective policies there and repairing many of the 23,000 empty properties in Wales—that’s over three years-worth of current house building, on the trends we’re on at the moment. A vast number of homes are left empty, many of them because they’re not fit for habitation.

I want to turn now to the actual house building figures, because I think this is an important area that requires detailed scrutiny. In September 2015, the Welsh Government sponsored a report by the late Alan Holmans, and it stated, and I quote, that,

‘if future need and demand for housing in Wales is to be met, there needs to be a return to rates of house building not seen for almost 20 years, and an increase in the rate of growth of affordable housing’.

I commend the Government for commissioning this report. It is an excellent study, and I do urge Members to get a copy from the library and to read it thoroughly.

This would mean, the report stated, an increase from 8,700 new homes a year to 12,000 new homes a year. I don’t criticise the Government if it wants to review the target, but the 8,700 homes target was set 10 years ago or so. It may have been done with due diligence then, but we now know there is a higher need and that we must meet it. So, to change the target wouldn’t be something that I would condemn—I would welcome it if you now accepted a target nearer 12,000, or even more.

We know that, recently, the Welsh Government have committed to an additional—that’s their word—20,000 affordable homes by 2021. However, the First Minister later said in an answer to me that this would leave the annual house building target unchanged at 8,700 homes a year. I’m still mystified by how those two statements run in parallel, as they seem to flatly contradict each other.

Having examined the data, I think that what has actually happened is this: the previous target for affordable homes in the social sector was 3,500. This has now been increased to 4,000 so that we get 20,000 over five years, or an additional 2,500 affordable homes by 2021, not the 20,000 additional homes claimed by the Welsh Government. The figures have been inflated. This implies that the annual house building target has now been increased to 9,200. I welcome any clarification the Minister can make here, but I think that that has to be the logical inference that one must draw. This figure is more than the First Minister thought, but it’s a lot less than the 12,000 needed in Professor Holmans’s projection. Others have argued that the target of 12,000 itself should be exceeded because we need to meet pent-up demand in the system. The Federation of Master Builders has called for a target of 14,000, and that’s something that we endorse as the level that we need to get to by 2020.

The truth is that, however we look at it, we need to build more homes. We can help that process by streamlining the planning system and making it more user-friendly. Now, I think in England they are making great advances here, whereas we are seeing a rather slow approach here to streamlining the system. We need to release more land for building, including an audit, I would say, of land in public possession. And we need to use right-to-buy receipts to provide new social housing. I would say that that was one of the weaknesses at times of the previous policy—I’m quite prepared to concede that. We need to use those receipts for more housing, such is the need for housing. And, in that case, to reuse it for social housing.

Can I finally, Deputy Presiding Officer, refer to the amendments, all made by Plaid Cymru? We reject amendment 1, as it deletes most of our motion. I’m sure that’s not a great surprise to you. We accept amendment 2 and, indeed, its contents I warmly endorse, and that’s why I am so proud to commend the UK Government in strengthening the economy and ensuring that that provides a basis for the sound expansion of the housing sector. We accept amendment 3. There’s no hierarchy here; for many people, social housing is the best option. I’ll simply state that and move on. And we accept amendment 4. This probably only needs a technical solution, but it may need a legislative one to meet the counting anomalies that the Office for National Statistics now seem to have left us with, but we do need to move quickly to clarify the situation. Thank you, Deputy Presiding Officer.

Mae’r Llywodraeth Geidwadol, a’r Llywodraeth glymblaid o’i blaen, wedi pwysleisio’n gyson fod angen i ni adeiladu mwy o dai. Rydym wedi ymrwymo i adeiladu—Llywodraeth y DU, hynny yw, ar gyfer Lloegr—400,000 yn rhagor o dai fforddiadwy, a dyna pam y cyflwynodd Llywodraeth Cymru ei tharged yn y diwedd, rwy’n credu. Beth bynnag, rwy’n credu bod angen mwy o adeiladu tai, ac efallai mai rhywbeth ar gyfer rhywdro arall yw dadansoddi record Llywodraeth arall, ond record wael sydd gan y Llywodraeth yma.

Carwn ddweud hefyd, wrth fynd heibio, fod atgyweirio tai yn cael ei anwybyddu’n aml fel sector. Mae annog polisïau mwy effeithiol yn hynny o beth ac atgyweirio llawer o’r 23,000 o eiddo gwag yng Nghymru—dyna werth dros dair blynedd o adeiladu tai ar hyn o bryd, ar y tueddiadau sydd gennym. Mae nifer helaeth o gartrefi yn cael eu gadael yn wag, llawer ohonynt oherwydd nad ydynt yn addas i neb fyw ynddynt.

Rwyf am droi yn awr at y ffigurau adeiladu tai eu hunain, gan fy mod yn credu bod hwn yn faes pwysig y mae angen craffu’n fanwl arno. Ym mis Medi 2015, noddodd Llywodraeth Cymru adroddiad gan y diweddar Alan Holmans, a nodai, a dyfynnaf,

os yw’r angen a’r galw am dai yng Nghymru yn y dyfodol yn mynd i gael ei ddiwallu, mae angen dychwelyd at y cyfraddau adeiladu tai nas gwelwyd ers bron i 20 mlynedd, a chynnydd yng nghyfradd twf tai fforddiadwy.

Rwy’n cymeradwyo’r Llywodraeth am gomisiynu’r adroddiad hwn. Mae’n astudiaeth ragorol, ac rwy’n annog yr Aelodau i gael copi o’r llyfrgell ac i’w ddarllen yn drylwyr.

Byddai hyn yn golygu, yn ôl yr adroddiad, cynnydd o 8,700 o gartrefi newydd y flwyddyn i 12,000 o gartrefi newydd y flwyddyn. Nid wyf yn beirniadu’r Llywodraeth os yw’n dymuno adolygu’r targed, ond gosodwyd y targed o 8,700 o gartrefi tua 10 mlynedd yn ôl. Efallai ei fod wedi cael ei wneud gyda diwydrwydd dyladwy ar y pryd, ond gwyddom bellach fod mwy o angen a bod yn rhaid i ni ei ddiwallu. Felly, ni fyddai newid y targed yn rhywbeth y byddwn yn ei gondemnio—byddwn yn ei groesawu pe baech chi yn awr yn derbyn targed sy’n nes at 12,000, neu hyd yn oed yn fwy.

Yn ddiweddar, gwyddom fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i 20,000 o gartrefi fforddiadwy ychwanegol—eu gair hwy—erbyn 2021. Fodd bynnag, dywedodd y Prif Weinidog yn ddiweddarach mewn ateb i mi y byddai hyn yn gadael y targed adeiladu tai blynyddol heb ei newid ar 8,700 o gartrefi y flwyddyn. Mae’n dal i fod yn ddirgelwch i mi sut y mae’r ddau ddatganiad yn sefyll ochr yn ochr, gan eu bod i’w gweld yn gwrthddweud ei gilydd yn llwyr.

Wedi archwilio’r data, rwy’n meddwl mai’r hyn sydd wedi digwydd mewn gwirionedd yw hyn: y targed blaenorol ar gyfer tai fforddiadwy yn y sector cymdeithasol oedd 3,500. Mae hwn bellach wedi cael ei godi i 4,000 fel ein bod yn cael 20,000 dros bum mlynedd, neu 2,500 o dai fforddiadwy ychwanegol erbyn 2021, nid yr 20,000 o gartrefi ychwanegol a honnwyd gan Lywodraeth Cymru. Mae’r ffigurau wedi cael eu chwyddo. Mae hyn yn awgrymu bod y targed adeiladu tai blynyddol bellach wedi codi i 9,200. Rwy’n croesawu unrhyw eglurhad y gall y Gweinidog ei roi yma, ond rwy’n meddwl mai dyna’r casgliad rhesymegol sy’n rhaid ei gyrraedd. Mae’r ffigur hwn yn fwy nag oedd y Prif Weinidog yn ei feddwl, ond mae’n llawer llai na’r 12,000 oedd eu hangen yn amcanestyniad yr Athro Holmans. Mae eraill wedi dadlau y dylid rhagori ar y targed o 12,000 ei hun am fod angen i ni ateb galw sydd wedi cronni yn y system. Mae Ffederasiwn y Meistr Adeiladwyr wedi galw am darged o 14,000, ac mae hynny’n rhywbeth rydym yn ei gymeradwyo fel y lefel y mae angen i ni ei chyrraedd erbyn 2020.

Fodd bynnag, sut bynnag yr edrychwn arno, y gwir yw bod angen i ni adeiladu mwy o gartrefi. Gallwn helpu’r broses honno drwy symleiddio’r system gynllunio a’i gwneud yn haws ei defnyddio. Nawr, rwy’n meddwl eu bod yn gweld datblygiadau mawr yn hyn o beth yn Lloegr, ond araf braidd yw ein dull o symleiddio’r system yma. Mae angen i ni ryddhau mwy o dir ar gyfer adeiladu, gan gynnwys archwiliad, byddwn yn dweud, o dir ym meddiant y cyhoedd. Ac mae angen i ni ddefnyddio derbyniadau hawl i brynu i ddarparu tai cymdeithasol newydd. Byddwn yn dweud mai dyna un o wendidau’r polisi blaenorol ar adegau—rwy’n ddigon parod i gyfaddef hynny. Mae angen i ni ddefnyddio’r derbyniadau i gael rhagor o dai, cymaint yw’r angen am dai. A’i ailddefnyddio felly ar gyfer tai cymdeithasol.

A gaf fi yn olaf, Ddirprwy Lywydd, gyfeirio at y gwelliannau, a wnaed i gyd gan Blaid Cymru? Rydym yn gwrthod gwelliant 1, gan ei fod yn dileu’r rhan fwyaf o’n cynnig. Rwy’n siŵr nad yw hynny’n syndod mawr i chi. Rydym yn derbyn gwelliant 2 ac yn wir, rwy’n ategu ei gynnwys yn gynnes, a dyna pam rwyf mor falch o gymeradwyo’r ffaith fod Llywodraeth y DU yn cryfhau’r economi ac yn sicrhau bod hynny’n darparu sylfaen gadarn ar gyfer ehangu’r sector tai. Rydym yn derbyn gwelliant 3. Nid oes hierarchaeth yma; i lawer o bobl, tai cymdeithasol yw’r dewis gorau. Rwy’n datgan hynny’n syml ac yn symud ymlaen. Ac rydym yn derbyn gwelliant 4. Mae’n debyg mai ateb technegol yn unig sydd ei angen ar hwn, ond gallai fod angen un deddfwriaethol i fynd i’r afael â’r anghysondebau yn y cyfrif y mae’n ymddangos bellach fod y Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi eu rhoi i ni, ond mae angen i ni symud yn gyflym i egluro’r sefyllfa. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Thank you. I have selected the four amendments to the motion, and I call on Bethan Jenkins to move amendments 1 to 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Bethan.

Diolch. Rwyf wedi dethol pedwar gwelliant i’r cynnig, a galwaf ar Bethan Jenkins i gynnig gwelliannau 1 i 4, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Bethan.

Gwelliant 1—Rhun ap Iorwerth

Dileu’r cyfan ar ôl pwynt 1.

Amendment 1—Rhun ap Iorwerth

Delete all after point 1.

Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn credu bod pobl yn fwy tebygol o allu bod yn berchen ar eu cartrefi eu hunain os yw’r economi yn gryfach, os yw cyflogaeth yn fwy sicr a bod gwasanaethau cyhoeddus yn gwneud mwy i helpu pobl i aros yn eu cartrefi.

Amendment 2—Rhun ap Iorwerth

Add new point at end of motion:

Believes that people are more likely to be able to own their own home if the economy is stronger, employment more secure, and public services actively help people to remain in their homes.

Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn cydnabod nad perchnogaeth cartref yw’r unig opsiwn, ac y dylai cartrefi cymdeithasol gael yr un statws â pherchnogaeth cartref.

Amendment 3—Rhun ap Iorwerth

Add new point at end of motion:

Recognises that home ownership is not the only option, and that social housing should have parity of status with home ownership.

Gwelliant 4—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn credu y gallai ailddosbarthu benthyciadau cymdeithasau tai fel dyled sector cyhoeddus gael effaith andwyol ar dargedau adeiladu tai, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithredu, gan gynnwys deddfu os oes angen, i sicrhau nad yw hyn yn cyfyngu ar allu cymdeithasau tai i gyllido adeiladu cartrefi newydd neu welliannau i gartrefi yng Nghymru.

Amendment 4—Rhun ap Iorwerth

Add new point at end of motion:

Believes that house building targets could be severely affected by the re-classification of housing association borrowing as public sector debt, and calls on the Welsh Government to take action, including legislation if necessary, to ensure this does not limit the ability of housing associations to finance new home building or home improvements in Wales.

Cynigiwyd gwelliannau 1, 2, 3 a 4.

Amendments 1, 2, 3 and 4 moved.

Thank you, and I move the amendments. Home ownership is something many people do aspire to and it is something that is increasingly beyond the reach of many people, through a combination of low wages, insecure employment and a refusal by successive Governments to recognise that house price inflation is just as bad as conventional inflation. But, creating wider home ownership must not be done at the expense of social housing and the safety net that a civilised society should offer.

Beginning with our final amendment, Plaid Cymru is concerned about the decision of the ONS to reclassify housing association debt as public sector debt. Reclassifying housing associations as public non-financial corporations has the potential to limit their ability to encourage investment from a variety of private sources. If housing associations are considered to be public sector bodies, it opens the door for the UK Treasury to place borrowing limits upon them, as they already do with local authorities. This could jeopardise the ability of Welsh housing associations to build new homes and upgrade the quality of existing homes. So, I hope to hear what the Welsh Government has to say on the steps that they will be taking in this regard.

Turning now to the main issue being debated here, it’s quite clear that the right to buy has had an adverse effect on the availability of social housing, hence our extensive amendments to the motion. The right to buy has always made little financial sense, it has instead proved to be a subsidy for the better off and those in the right place at the right time, while reducing the overall social housing stock. The large discounts of between 33 per cent and 50 per cent for residents effectively meant a subsidy for home ownership. This means that for every four homes sold, there have only been two or three homes to replace them. Furthermore, as many lenders refuse mortgages above the sixth floor, tenants in the high rises have been unable to buy, meaning that those who took advantage of the policy were generally those residents of small, low-rise council estates located in areas that subsequently boomed. And we know that many of the high-rise flats that people did not buy have now been knocked to the ground—many in my home town, in Merthyr, in the Gurnos, and also in Hirwaun, close by.

Even ‘The Daily Telegraph’ has conceded that the law was exploited, and many homes were bought by elderly people who were lent the money by their sons and daughters, knowing that they would have large inheritances in a few years’ time. As a result, those homes that were not sold were generally in less-desirable areas, where long-term unemployment followed Tory deindustrialisation. It meant that people became isolated and concentrated in less-desirable estates that gradually became ghettos, and people felt forgotten. Some of those areas did boom—inner-city areas near universities especially eventually had housing stock bought by buy-to-let landlords who converted many properties into houses in multiple occupation to maximise rent. So, while there have been initial boosts in terms of owner-occupiers self-funding improvements, in the long run, those areas have recreated poor housing conditions through an unregulated sector that has often enabled bad landlords to get rich quick.

It also made living in a council house more of a stigma. This is why we have tabled amendment 3, and it’s something in this portfolio I hope to do more work on, because I frankly don’t think that we can just note it and move on. There are still people who feel the stigma of living in a social housing setting that feel that because they can’t afford—[Interruption.] They do. They feel that because they can’t afford to get on the housing ladder that they’re somehow a second-class citizen compared to those who can actually afford it. I think we need a discussion here in this Chamber about the fact that, yes, people will aspire to home ownership, but it’s more for me about the quality of those homes for those people, not specifically about whether they own that house or not.

I think, in general terms, that this Chamber is in danger of becoming stuck in a time warp. Two weeks ago, we heard calls for bringing back grammar schools and now we have a defence of the right to buy. What next—bring back Bananarama? We should be looking to the future instead. [Laughter.] Well, some of you might like Bananarama; perhaps it was just before my time. We should be looking at more innovative solutions to our problems, rather than reaching for yesterday’s clichéd and outdated policies. If we really want to tackle our housing supply problems, then maybe we should look instead at building new eco-homes with the latest environmental technology for use across all housing tenures, and we should properly implement a programme to upgrade the quality of our existing homes to the latest environmental standards.

In looking at other options such as co-operative housing, I know that Canada does this well having been there recently myself, although I wasn’t trying to be on a busman’s holiday. But there are other countries that are doing things well that we can be learning from. While I take David Melding’s point with regard to the importance of empty homes, I think that’s a totally separate debate to the right to buy.

One of the other things I’m passionate about, and I’ll finish on, is that maybe we should be placing limits on the rights of buy-to-let and second-home owners to price our young people out of the housing market, and take most of their wages in artificially high rents. These are issues that I think are more important than bringing back the debate on the right to buy.

Diolch i chi, ac rwy’n cynnig y gwelliannau. Mae perchentyaeth yn rhywbeth y mae llawer o bobl yn dyheu amdano ac mae’n rhywbeth sy’n gynyddol y tu hwnt i gyrraedd llawer o bobl, drwy gyfuniad o gyflogau isel, cyflogaeth ansicr a gwrthodiad Llywodraethau olynol i gydnabod bod chwyddiant prisiau tai lawn mor ddrwg â chwyddiant confensiynol. Ond ni ddylid creu perchentyaeth ehangach ar draul tai cymdeithasol a’r rhwyd ​​ddiogelwch y dylai cymdeithas wâr ei chynnig.

Gan ddechrau gyda’n gwelliant olaf, mae Plaid Cymru yn pryderu am benderfyniad y Swyddfa Ystadegau Gwladol i ailddosbarthu dyledion cymdeithasau tai fel dyledion sector cyhoeddus. Gallai ailddosbarthu cymdeithasau tai fel corfforaethau anariannol cyhoeddus gyfyngu ar eu gallu i ddenu buddsoddiad o amrywiaeth o ffynonellau preifat. Os ystyrir bod cymdeithasau tai yn gyrff sector cyhoeddus, mae’n agor y drws i Drysorlys y DU osod terfynau benthyca arnynt, fel y maent eisoes yn ei wneud gydag awdurdodau lleol. Gallai hyn beryglu gallu cymdeithasau tai Cymru i adeiladu cartrefi newydd ac uwchraddio ansawdd cartrefi sy’n bodoli’n barod. Felly, rwy’n gobeithio clywed beth sydd gan Lywodraeth Cymru i’w ddweud ar y camau y bydd yn eu cymryd yn hyn o beth.

Gan droi yn awr at y prif fater sy’n cael ei drafod yma, mae’n eithaf amlwg fod yr hawl i brynu wedi niweidio argaeledd tai cymdeithasol, a dyna’r rheswm dros ein gwelliannau helaeth i’r cynnig. Ychydig iawn o synnwyr ariannol y mae’r hawl i brynu wedi’i wneud erioed, ac yn lle hynny, mae wedi profi mai cymhorthdal ​​ydyw i’r rhai mwy cefnog a rhai yn y lle iawn ar yr adeg iawn, gan leihau’r stoc tai cymdeithasol yn gyffredinol. Roedd y gostyngiadau mawr o rhwng 33 y cant a 50 y cant i breswylwyr yn gyfystyr â chymhorthdal ​​tuag at berchentyaeth i bob pwrpas. Mae hyn yn golygu, am bob pedwar cartref a werthwyd, mai dau neu dri o dai yn unig sydd wedi cymryd eu lle. Ar ben hynny, gan fod llawer o fenthycwyr yn gwrthod morgeisi uwchben y chweched llawr, mae tenantiaid mewn adeiladau aml-lawr wedi methu prynu, sy’n golygu mai’r rhai a fanteisiodd ar y polisi yn gyffredinol oedd preswylwyr ystadau cyngor isel a bach wedi’u lleoli mewn ardaloedd sydd wedi ffynnu yn sgil hynny. A gwyddom fod llawer o’r blociau fflatiau aml-lawr na chafodd eu prynu gan bobl bellach wedi cael eu dymchwel—mae llawer yn fy nhref enedigol, sef Merthyr, yn y Gurnos, a hefyd yn Hirwaun, gerllaw.

Mae hyd yn oed ‘The Daily Telegraph’ wedi cyfaddef bod camddefnydd wedi’i wneud o’r gyfraith, a bod llawer o gartrefi wedi cael eu prynu gan bobl oedrannus a oedd yn cael benthyg yr arian gan eu meibion ​​a’u merched, gan wybod y byddent yn etifeddu llawer mewn rhai blynyddoedd. O ganlyniad, yn gyffredinol roedd y cartrefi nas gwerthwyd mewn ardaloedd llai dymunol, lle roedd diweithdra hirdymor yn dilyn dad-ddiwydiannu’r Torïaid. Golygai fod pobl yn cael eu hynysu a’u crynhoi mewn ystadau llai dymunol a ddaeth yn raddol yn getos, a theimlai pobl eu bod wedi cael eu hanghofio. Fe ffynnodd rhai o’r ardaloedd hynny—mewn ardaloedd canol dinas ger prifysgolion yn enwedig, prynwyd stoc dai yn y pen draw gan landlordiaid prynu i osod a newidiodd lawer o eiddo yn dai amlfeddiannaeth i gael cymaint â phosibl o rent. Felly, er y gwelwyd ffyniant cychwynnol o ran perchen-feddianwyr yn hunangyllido gwelliannau, yn y tymor hir, mae’r ardaloedd hyn wedi ail-greu tai mewn cyflwr gwael drwy sector heb ei reoleiddio sy’n aml wedi galluogi landlordiaid diegwyddor i ddod yn gyfoethog yn gyflym.

Mae hefyd wedi gwneud byw mewn tŷ cyngor yn fwy o stigma. Dyma pam rydym wedi cyflwyno gwelliant 3, ac mae’n rhywbeth yn y portffolio hwn rwy’n gobeithio gwneud mwy o waith arno, oherwydd, a bod yn onest, nid wyf yn meddwl y gallwn ond ei nodi’n unig a symud ymlaen. Mae yna bobl sy’n teimlo stigma o fyw mewn tai cymdeithasol sy’n teimlo, oherwydd na allant fforddio—[Torri ar draws.] Mae’n wir. Oherwydd na allant fforddio cael troed ar yr ysgol dai, maent yn teimlo eu bod yn ddinasyddion eilradd rywsut o gymharu â’r rhai sy’n gallu ei fforddio mewn gwirionedd. Rwy’n credu bod angen trafodaeth yma yn y Siambr am y ffaith y bydd pobl, mae’n wir, yn dyheu am fod yn berchen ar gartref, ond i mi mae’n ymwneud mwy ag ansawdd y cartrefi hynny i’r bobl hyn, ac nid yn benodol ynglŷn ag a ydynt yn berchen ar y tŷ hwnnw ai peidio.

Rwy’n meddwl, yn gyffredinol, fod y Siambr hon mewn perygl o fod yn byw yn y gorffennol. Bythefnos yn ôl, clywsom alwadau am ddod ag ysgolion gramadeg yn ôl ac yn awr, dyma amddiffyn yr hawl i brynu. Beth nesaf—dowch â Bananarama yn ôl? Dylem fod yn edrych tua’r dyfodol yn lle hynny. [Chwerthin.] Wel, efallai y bydd rhai ohonoch yn hoffi Bananarama; efallai eu bod ychydig bach cyn fy amser i. Dylem fod yn edrych ar atebion mwy arloesol i’n problemau, yn hytrach nag estyn am bolisïau ystrydebol a hen ffasiwn ddoe. Os ydym o ddifrif am fynd i’r afael â’n problemau o ran y cyflenwad tai, yna efallai y dylem edrych yn hytrach ar adeiladu eco-gartrefi newydd gyda’r dechnoleg amgylcheddol ddiweddaraf i’w defnyddio ar draws pob math o ddeiliadaeth tai, a dylem fynd ati’n iawn i weithredu rhaglen i wella ansawdd ein cartrefi presennol yn ôl y safonau amgylcheddol diweddaraf.

Wrth edrych ar opsiynau eraill megis tai cydweithredol, gwn fod Canada yn gwneud hyn yn dda ar ôl bod yno yn ddiweddar fy hun, er nad oeddwn yn bwriadu bod ar wyliau gwaith. Ond mae yna wledydd eraill sy’n gwneud pethau’n dda y gallwn ddysgu oddi wrthynt. Er fy mod yn derbyn pwynt David Melding mewn perthynas â phwysigrwydd cartrefi gwag, rwy’n credu bod honno’n ddadl hollol ar wahân i’r hawl i brynu.

Un o’r pethau eraill y mae gennyf ddiddordeb brwd ynddynt, a byddaf yn gorffen ar hyn, yw y dylem efallai fod yn rhoi cyfyngiadau ar hawliau perchnogion eiddo prynu i osod ac ail gartrefi i brisio ein pobl ifanc allan o’r farchnad dai, a chymryd y rhan fwyaf o’u cyflogau mewn rhenti artiffisial o uchel. Mae’r rhain yn faterion rwy’n eu hystyried yn bwysicach nag ailgyflwyno’r ddadl ar yr hawl i brynu.

Welsh Labour’s intention to abolish the right to buy in Wales would deny the prospect of home ownership to tenants, and miss another opportunity to increase affordable housing supply and tackle the housing supply crisis created by a Labour Government in Wales since 1999.

During the first three Assembly terms, despite warnings, the Labour Welsh Government cut the number of new social homes by 71 per cent as waiting lists mushroomed. By 2009-10, the Welsh Government had by far the lowest proportional level of housing expenditure of any of the four UK nations, and the 2012 UK housing review said it was the Welsh Government itself that gave housing lower priority in its overall budgets.

National House Building Council figures show that although new UK home registrations rose 28 per cent in 2013, Wales was the only part of the UK to see a fall. New homes registered in Wales during 2014 lagged behind Scotland and all nine English regions. At just 6,170, Wales was the only nation in the UK to decrease new homes registered in 2015. There was a further 4 per cent slump in Wales in 2015-16 and a further 25 per cent fall during the first quarter of this financial year.

We heard Professor Holmans’s report for the Welsh Government estimating that Wales needs up to 12,000 new homes annually, including 5,000 in the social sector. Two 2015 reports completed for the house building industry in Wales found that current levels of housing delivery are only just over half of identified housing need across Wales. In September 2015, the Bevan Foundation said that in order to meet anticipated housing need, there needs to be 14,200 new homes created each year, including 5,100 non-market homes. They added that less than half of the requirement is being met, with the biggest shortfall in social housing. So much for social justice from Labour.

This parallels the Federation of Master Builders’ call for an annual house building target of at least 14,000 homes. Despite this, Labour’s annual target averages just 4,000 affordable homes during this Assembly term, and that inflated by adding intermediate rent and low-cost home ownership to social housing. The proposed scrapping of right to buy is a smokescreen and would not do anything to create more homes or increase the number of households with their own front door. As the Welsh Affairs Committee found, cross-party, the suspension of the right to buy would not, in itself, result in an increase in the supply of affordable housing.

By the time Conservatives left Government in 1997, right-to-buy sales in Wales were being replaced on an almost like-for-like basis. The social housing grant under—

Byddai bwriad Llafur Cymru i ddiddymu’r hawl i brynu yng Nghymru yn amddifadu tenantiaid o’r posibilrwydd o fod yn berchen ar eu cartref, ac yn colli cyfle arall i gynyddu’r cyflenwad o dai fforddiadwy a mynd i’r afael â’r argyfwng yn y cyflenwad tai a grëwyd gan Lywodraeth Lafur yng Nghymru ers 1999.

Yn ystod tri thymor cyntaf y Cynulliad, er gwaethaf rhybuddion, torrodd Llywodraeth Lafur Cymru 71 y cant oddi ar nifer y cartrefi cymdeithasol newydd wrth i restrau aros chwyddo. Erbyn 2009-10, gan Lywodraeth Cymru oedd y lefel gyfrannol isaf o bell ffordd o wariant ar dai o bob un o bedair gwlad y DU, a dywedodd adolygiad tai y DU ar gyfer 2012 mai Llywodraeth Cymru ei hun a roddai flaenoriaeth is i dai yn ei chyllidebau cyffredinol.

Mae ffigurau’r Cyngor Adeiladu Tai Cenedlaethol yn dangos, er bod cofrestriadau cartrefi newydd yn y DU wedi codi 28 y cant yn 2013, Cymru oedd yr unig ran o’r DU i weld cwymp. Roedd nifer y cartrefi newydd a gofrestrwyd yng Nghymru yn ystod 2014 yn is na’r Alban a phob un o’r naw rhanbarth yn Lloegr. Ar 6,170, Cymru oedd yr unig wlad yn y DU i weld gostyngiad yn nifer y cartrefi newydd a gofrestrwyd yn 2015. Cafwyd cwymp pellach o 4 y cant yng Nghymru yn 2015-16 a gostyngiad pellach o 25 y cant yn ystod chwarter cyntaf y flwyddyn ariannol hon.

Clywsom adroddiad yr Athro Holmans ar gyfer Llywodraeth Cymru yn amcangyfrif bod angen hyd at 12,000 o gartrefi newydd bob blwyddyn ar Gymru, gan gynnwys 5,000 yn y sector cymdeithasol. Gwelodd dau adroddiad yn 2015 a gwblhawyd ar ran y diwydiant adeiladu tai yng Nghymru nad yw lefelau cyfredol y ddarpariaeth dai ond ychydig dros hanner yr angen dynodedig am dai ledled Cymru. Ym mis Medi 2015, dywedodd Sefydliad Bevan fod angen creu 14,200 o dai newydd bob blwyddyn er mwyn diwallu’r angen a ragwelir am dai, gan gynnwys 5,100 o gartrefi nad ydynt ar gyfer y farchnad. Roeddent yn ychwanegu nad oedd hanner yr angen yn cael ei ddiwallu, gyda’r diffyg mwyaf mewn tai cymdeithasol. Naw wfft i gyfiawnder cymdeithasol gan Lafur.

Mae hyn yn cyd-fynd â galwad Ffederasiwn y Meistr Adeiladwyr am darged adeiladu tai blynyddol o 14,000 o gartrefi fan lleiaf. Er gwaethaf hyn, cyfartaledd targed blynyddol Llafur yw 4,000 o gartrefi fforddiadwy yn unig yn ystod tymor y Cynulliad hwn, a chaiff hwnnw ei chwyddo drwy ychwanegu rhent canolradd a pherchentyaeth cost isel at dai cymdeithasol. Llen fwg yw’r argymhelliad i gael gwared ar hawl i brynu ac ni fyddai’n gwneud dim i greu mwy o gartrefi neu gynyddu nifer y cartrefi gyda’u drws ffrynt eu hunain. Fel y gwelodd y Pwyllgor Materion Cymreig, yn drawsbleidiol, ni fyddai atal yr hawl i brynu ynddo’i hun yn arwain at gynnydd yn y cyflenwad o dai fforddiadwy.

Erbyn i’r Ceidwadwyr adael y Llywodraeth yn 1997, roedd tai’n cael eu hadeiladu yn lle gwerthiannau hawl i brynu ar sail debyg am debyg, bron iawn, yng Nghymru. Roedd y grant tai cymdeithasol o dan—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Although I tend to agree with you that it was a very popular initiative, as a direct impact of this policy significant amounts of needed social housing were removed from the sector. This, combined with the necessary instruments not being in place at local authority level, as a direct result of the initiatives that you talked about, has meant that there’s a legacy of waiting lists for council properties. So, do you recognise that there is, indeed, a place for social housing and council housing as part of that suitcase of offer, for those who are in need and on low incomes?

Er fy mod yn tueddu i gytuno â chi ei bod yn fenter boblogaidd iawn, o ganlyniad uniongyrchol i’r polisi hwn cafodd nifer sylweddol o dai cymdeithasol yr oedd eu hangen eu tynnu o’r sector. Mae hyn, ynghyd â’r ffaith nad oedd yr offerynnau angenrheidiol ar waith ar lefel awdurdodau lleol, o ganlyniad uniongyrchol i’r mentrau y sonioch amdanynt, wedi golygu bod rhestrau aros am dai cyngor wedi cael eu trosglwyddo ymlaen. Felly, a ydych yn cydnabod bod lle, yn wir, i dai cymdeithasol a thai cyngor yn rhan o’r dewis a gynigir i rai sydd mewn angen ac ar incwm isel?

Absolutely. That’s the argument I’ve been putting here for over 13 years.

As the opening paragraph of the October 2014 ‘Homes for All’ manifesto states, ‘There is a housing crisis.’ This crisis has been caused by Labour’s failure to build new affordable homes, not the right to buy, which has been emasculated under Labour and seen sales dwindle from the thousands to just a few hundred each year. Instead, Welsh Conservatives proposed to reform the right to buy, investing the proceeds of council sales in new social housing, thereby increasing housing supply and helping to tackle Labour’s housing supply crisis. This reflects the re-invigorated right-to-buy policy in England, where the UK Government committed to reinvest, for the first time ever, the additional receipts from right-to-buy sales in new affordable rented housing across England as a whole. If a council were to fail to spend the receipts on new affordable rented housing within three years, it would be required to return the unspent money to Government with interest, providing a strong financial incentive for councils to get on with building more homes for local people.

Since 2010, more than twice as much council housing has been built in England than in all of the 13 years combined of the last Labour Government, when English waiting lists nearly doubled as the number of social homes for rent was cut by 421,000. As a council tenant told me,

‘The right to buy scheme offers us the opportunity to plan for a future without requiring state assistance…I urge you to do anything in your power to oppose the proposal to end the Right to Buy in Wales.’

Instead of traipsing out 30-year-old dogma, the Welsh Government should be helping people like this and using every available tool to tackle their housing supply crisis, which they have imposed on Wales.

Yn bendant. Dyna’r ddadl rwyf wedi bod yn ei rhoi yma ers dros 13 mlynedd.

Fel y mae paragraff agoriadol maniffesto Cartrefi i Bawb ar gyfer Hydref 2014 yn datgan, mae yna argyfwng tai. Mae’r argyfwng wedi cael ei achosi gan fethiant Llafur i adeiladu cartrefi fforddiadwy newydd, nid yr hawl i brynu, sydd wedi’i wanhau dan Lafur ac wedi gweld gwerthiannau’n edwino o’r miloedd i ychydig gannoedd yn unig bob blwyddyn. Yn lle hynny, argymhellodd y Ceidwadwyr Cymreig y dylid diwygio’r hawl i brynu, gan fuddsoddi elw o werthiannau cynghorau mewn tai cymdeithasol newydd, a chynyddu’r cyflenwad tai drwy hynny gan helpu i fynd i’r afael ag argyfwng cyflenwad tai Llafur. Mae hyn yn adlewyrchu’r polisi hawl i brynu a ailfywiogwyd yn Lloegr, lle mae Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i ailfuddsoddi, am y tro cyntaf erioed, y derbyniadau ychwanegol o werthiannau hawl i brynu mewn tai rhent fforddiadwy newydd ar draws Lloegr gyfan. Pe bai cyngor yn methu gwario’r derbyniadau ar dai rhent fforddiadwy newydd o fewn tair blynedd, byddai’n rhaid iddo ddychwelyd yr arian nas gwariwyd i’r Llywodraeth gyda llog, gan greu cymhelliant ariannol cryf i gynghorau fwrw iddi i adeiladu mwy o gartrefi ar gyfer pobl leol.

Ers 2010, mae mwy na dwywaith cymaint o dai cyngor wedi cael eu hadeiladu yn Lloegr nag ym mhob un o 13 mlynedd y Llywodraeth Lafur ddiwethaf gyda’i gilydd, pan welwyd rhestrau aros yn Lloegr yn dyblu, bron iawn, ar ôl torri 421,000 oddi ar nifer y cartrefi cymdeithasol ar rent. Fel y dywedodd tenant cyngor wrthyf,

Mae’r cynllun hawl i brynu yn cynnig cyfle i ni gynllunio ar gyfer dyfodol heb fod angen cymorth y wladwriaeth... rwy’n eich annog i wneud unrhyw beth yn eich gallu i wrthwynebu’r cynnig i roi terfyn ar yr Hawl i Brynu yng Nghymru.

Yn hytrach nag ailgylchu dogma 30 oed, dylai Llywodraeth Cymru helpu pobl fel hyn a defnyddio pob arf sydd ar gael i fynd i’r afael â’r argyfwng cyflenwad tai y maent wedi ei greu yng Nghymru.

I agree, absolutely, that we need to build more homes, but you have to recognise that it’s simply not prudent to encourage people to borrow more than two and a half times their combined income in order to buy a home. And, for probably half the population, that simply isn’t possible with the current price of homes. Yes, possibly, home prices could come down if we built more, but at the moment, it’s simply beyond the reach of most people. So, I think it is entirely prudent for us to—

Rwy’n cytuno’n llwyr fod angen i ni adeiladu mwy o gartrefi, ond mae’n rhaid i chi gydnabod nad yw’n ddoeth annog pobl i fenthyca mwy na dwywaith a hanner eu hincwm cyfunol er mwyn prynu cartref. Ac yn ôl pob tebyg, i hanner y boblogaeth, nid yw hynny’n bosibl beth bynnag gyda phrisiau cartrefi fel y maent. Iawn, o bosibl, fe allai prisiau tai ostwng pe baem yn adeiladu mwy, ond ar hyn o bryd, mae hynny y tu hwnt i gyrraedd y rhan fwyaf o bobl. Felly, rwy’n credu ei bod yn hollol ddoeth i ni—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

I’ve only just started.

[Continues.]—entirely prudent for us to suspend the right to buy.

Mrs Thatcher’s right-to-buy initiative didn’t need to be an unmitigated disaster. If the money that people paid to buy their homes had been reinvested in building more homes, it could’ve introduced a choice and a diversity of approach to home management. I do recall the days when you never were allowed to hang out your washing and when you couldn’t paint your door anything other than the colour designated by the housing manager. So, we’ve definitely moved beyond that, but unfortunately, this right to buy was used as an asset-stripping operation by the Treasury, and local authorities were instead forced to use the right-to-buy receipts to pay off their debts. That is why they were not able to build more homes.

In addition to which, because the tenants were given a 50 per cent discount, it meant that the councils were never in a position to replace the homes they’d lost with new ones, because they were clearly going to cost at least half as much again. Even with lower discounts, less than half the right-to-buy properties have been replaced in the last four years according to the National Housing Federation.

Newydd ddechrau rwyf fi.

[Yn parhau.]—yn hollol ddoeth i ni atal yr hawl i brynu.

Nid oedd angen i fenter hawl i brynu Mrs Thatcher fod yn drychineb llwyr. Pe bai’r arian roedd pobl yn ei dalu i brynu eu cartrefi wedi cael ei ailfuddsoddi mewn adeiladu mwy o gartrefi, gallai fod wedi cyflwyno dewis a dulliau amrywiol o reoli’r cartref. Rwy’n cofio’r dyddiau pan na chaech hongian eich golchiad y tu allan a phan na allech beintio eich drws mewn unrhyw liw ar wahân i’r lliw a ddynodwyd gan y rheolwr tai. Felly, rydym wedi symud y tu hwnt i hynny, yn bendant, ond yn anffodus, defnyddiwyd yr hawl i brynu fel gweithgarwch stripio asedau gan y Trysorlys, ac yn lle hynny gorfodwyd awdurdodau lleol i ddefnyddio’r derbyniadau hawl i brynu i dalu eu dyledion. Dyna pam na allent adeiladu mwy o gartrefi.

Yn ogystal â hyn, gan fod y tenantiaid yn cael disgownt o 50 y cant, golygai nad oedd y cynghorau byth mewn sefyllfa i adeiladu tai yn lle’r cartrefi roeddent wedi’u colli, am eu bod yn amlwg yn mynd i gostio o leiaf hanner cymaint eto. Hyd yn oed gyda disgownt is, ni adeiladwyd tai yn lle mwy na hanner yr eiddo hawl i brynu yn ystod y pedair blynedd diwethaf yn ôl y Ffederasiwn Tai Cenedlaethol.

Thank you very much for taking the intervention. It was just on your last point there that a 50 per cent discount means that the house is only worth half its original value. Inevitably, the value of a house on sale is going to be more than its building costs, so, while you may have a general point that a discount needn’t be too generous, to equate a building cost with the sale cost is just wrong, I’m sorry.

Diolch yn fawr iawn am gymryd yr ymyriad. Ar eich pwynt olaf yn unig fod gostyngiad o 50 y cant yn golygu bod y tŷ ond yn werth hanner ei werth gwreiddiol. Yn anochel, mae gwerth tŷ sydd ar werth yn mynd i fod yn uwch na’i gostau adeiladu, felly, er bod gennych bwynt cyffredinol efallai nad oes angen i ddisgownt fod yn rhy hael, mae’n ddrwg gennyf ond mae cymharu cost adeiladu â chost gwerthu yn hollol anghywir.

Well, that’s a complicated story. Obviously, the land costs have to be accounted for, but the point is, if the receipts aren’t sufficient to build another home, then you’re always going to be having a decreasing supply. In the current situation, where we’ve got 90,000 people waiting for a home, it would be reckless of us to not suspend the right to buy in the meantime.

So, although this was hailed as one of the most important social revolutions of the century, instead it has spawned fractured communities, boosted exploitative landlordism and created a severe lack of social housing that has made ‘Cathy Come Home’ a twenty-first century reality again.

Private rented accommodation is so much more expensive that it condemns many families who fall back into private rented accommodation to stop working and become dependent on housing benefit in order to pay the rent. And then, on top of that, families have to move year on year, never able to put down roots and establish a stake in communities. For children, the burden is even higher, moving school every year—or, even worse, in-year—they are bound to do less well academically than if they’d completed their education in one primary school and one secondary school. The alternative is children have to travel very long distances to remain in the same school, impacting on their well-being and more vehicles on the road.

So, after decades of right to buy, and a failure by successive Governments of all stripes—I agree, of all stripes—to address the acute housing shortage, Welsh Labour is absolutely taking the right decision to protect social housing, and I applaud this initiative. It was hailed as one of the most important social revolutions of the century. Instead, 30 years later, it’s fractured communities and made for an enormous amount of disconnect.

Overall, Wales has lost nearly half of its social housing stock—over 90,000 households on the council waiting list, and we can’t afford to lose any more. This disaster has been a slow burn. I agree that, in the 1980s and the 1990s, the numbers living in private rented accommodation were relatively stable, at around 10 per cent of the total, but it’s now almost 20 per cent, and, in the 20 to 39 age groups, it’s jumped to 50 per cent. So, generation rent is not about to disappear any time soon.

If you think that the right to buy has led to the nirvana of a property-owning democracy, think again. Over 40 per cent of those right-to-buy homes—the Tories applaud the ability of people to buy their own home—have actually fallen back into the hands of the private rented sector, where they continue to milk more and more public funds in housing benefit payments. Across the UK, housing benefit has ballooned from £7.5 billion in 1991 to £22 billion 20 years later. We really cannot afford to go on like that. A third of the private rented stock of 4.5 million nationally is part or wholly funded through housing benefit. So, this genius idea of a social revolution has led to an expanded private rented sector in large part subsidised by spiralling rates of housing benefit. It’s not sustainable, and it’s absolutely right that we suspend the right to buy whilst we build more homes.

Wel, mae’n stori gymhleth. Yn amlwg, rhaid cynnwys costau tir, ond y pwynt yw hyn: os nad yw’r derbyniadau’n ddigon i adeiladu cartref arall, yna rydych bob amser yn mynd i gael cyflenwad sy’n lleihau. Yn y sefyllfa bresennol, lle mae gennym 90,000 o bobl yn aros am gartref, byddem yn fyrbwyll pe na baem yn atal yr hawl i brynu yn y cyfamser.

Felly, er bod hwn yn cael ei alw’n un o chwyldroadau cymdeithasol pwysicaf y ganrif, yn lle hynny mae wedi esgor ar gymunedau rhanedig, wedi rhoi hwb i landlordiaeth ecsbloetiol ac wedi creu prinder tai cymdeithasol difrifol sydd wedi gwneud ‘Cathy Come Home’ yn realiti yn yr unfed ganrif ar hugain eto.

Mae llety rhent preifat cymaint yn fwy costus nes ei fod yn condemnio llawer o deuluoedd sy’n syrthio’n ôl i lety rhent preifat i roi’r gorau i weithio a dod yn ddibynnol ar fudd-dal tai er mwyn talu’r rhent. Ac yna, ar ben hynny, rhaid i deuluoedd symud o un flwyddyn i’r llall, heb allu magu gwreiddiau a sefydlu rhan iddynt eu hunain mewn cymunedau. I blant, mae’r baich yn oed yn waeth, wrth symud ysgol bob blwyddyn—neu’n waeth byth, ar ganol blwyddyn—maent yn sicr o fethu gwneud cystal yn academaidd na phe baent wedi cwblhau eu haddysg mewn un ysgol gynradd ac un ysgol uwchradd. Y dewis arall yw bod yn rhaid i blant deithio pellteroedd maith i aros yn yr un ysgol, gan effeithio ar eu lles a mwy o gerbydau ar y ffordd.

Felly, ar ôl degawdau o hawl i brynu, a methiant Llywodraethau olynol o bob lliw—rwy’n cytuno, o bob lliw—i fynd i’r afael â’r prinder tai difrifol, mae Llafur Cymru yn bendant yn gwneud y penderfyniad cywir i ddiogelu tai cymdeithasol, ac rwy’n cymeradwyo’r cynllun hwn. Cafodd ei ganmol fel un o chwyldroadau cymdeithasol pwysicaf y ganrif. Yn lle hynny, 30 mlynedd yn ddiweddarach, mae wedi hollti cymunedau ac wedi arwain at lawer iawn o ddatgysylltiad.

Ar y cyfan, mae Cymru wedi colli bron i hanner ei stoc tai cymdeithasol—dros 90,000 o deuluoedd ar restr aros y cyngor, ac ni allwn fforddio colli rhagor. Mae’r trychineb wedi bod yn mudlosgi. Rwy’n cytuno bod y niferoedd a oedd yn byw mewn llety rhent preifat yn y 1980au a’r 1990au yn gymharol sefydlog, sef tua 10 y cant o’r cyfanswm, ond mae bellach bron yn 20 y cant, ac yn y grwpiau oedran 20 i 39, mae wedi neidio i 50 y cant. Felly, nid yw’r genhedlaeth rent ar fin diflannu ar fyrder.

Os ydych yn credu bod yr hawl i brynu wedi arwain at wynfyd democratiaeth sy’n berchen ar eiddo, meddyliwch eto. Mae dros 40 y cant o’r cartrefi hawl i brynu—mae’r Torïaid yn canmol gallu pobl i brynu eu cartref eu hunain—wedi llithro’n ôl i ddwylo’r sector rhentu preifat mewn gwirionedd, lle maent yn parhau i sugno mwy a mwy o arian cyhoeddus ar ffurf budd-daliadau tai. Ar draws y DU, mae budd-dal tai wedi chwyddo o £7.5 biliwn yn 1991 i £22 biliwn 20 mlynedd yn ddiweddarach. Ni allwn fforddio parhau fel hyn. Mae traean o’r stoc rhentu preifat o 4.5 miliwn yn genedlaethol yn cael ei hariannu’n rhannol neu’n gyfan gwbl drwy fudd-dal tai. Felly, mae’r syniad athrylithgar hwn o chwyldro cymdeithasol wedi arwain at sector rhentu preifat sydd wedi ehangu ac sydd, i raddau helaeth, yn cael ei gynnal gan gyfraddau cynyddol o fudd-dal tai. Nid yw’n gynaliadwy, ac mae’n hollol iawn ein bod yn atal yr hawl i brynu wrth i ni adeiladu mwy o gartrefi.

It was Sir Anthony Eden, who, as Prime Minister in the mid-1950s, had the vision of creating a property-owning democracy in this country. Ever since, for successive Conservative Governments, widening home ownership has been a core principle. For too many of our people, home ownership was only a dream. They wanted to own their own home, but it was beyond their reach. Too many were denied the chance and the opportunity to buy the home in which they lived.

We support home ownership, because it encourages independence, self-reliance and aspiration. It gives people a stake in their communities. Between 1979 and 1997, the Conservative Government widened the opportunity for home ownership. The right to buy was a highly successful part of their programme—2014 marked 34 years of the right-to-buy scheme in England. During this time, over 1,800,000 home sales had been completed under this programme. In Wales, 130,000 families have had the opportunity to buy their own council houses. That’s 130,000 families taking the first step on the property ladder, owning a home that they can pass on to their next generation.

The Labour Party fought the right to buy tooth and nail. It was not part of their philosophy that council tenants should acquire the right and dignity of property ownership, and it still isn’t. Last week, in Liverpool, Mr Corbyn’s shadow housing Minister confirmed that they would suspend the right to buy. In doing so, they’re following the lead of Welsh Labour. The Welsh Government has been steadily undermining the right to buy in Wales. First, they cut the discount available by half, then they suspended the scheme altogether in Carmarthenshire. Now, they intend to abolish the right to buy altogether. The First Minister claimed that its abolition would

‘ensure social housing is available to those who need it, and who are unable to access accommodation through home ownership or the private rented sector.’

Syr Anthony Eden, pan oedd yn Brif Weinidog ynghanol y 1950au, a gafodd y weledigaeth o greu democratiaeth sy’n berchen ar eiddo yn y wlad hon. Byth ers hynny, i Lywodraethau Ceidwadol olynol, mae ehangu perchentyaeth wedi bod yn egwyddor graidd. I ormod o’n pobl, nid oedd perchentyaeth yn ddim ond breuddwyd. Roeddent eisiau bod yn berchen ar eu cartref eu hunain, ond roedd hynny y tu hwnt i’w gafael. Amddifadwyd gormod ohonynt o’r cyfle i brynu’r cartref lle roeddent yn byw.

Rydym yn cefnogi perchentyaeth, gan ei fod yn annog annibyniaeth, hunanddibyniaeth a dyhead. Mae’n rhoi cyfran i bobl yn eu cymunedau. Rhwng 1979 a 1997, ehangodd y Llywodraeth Geidwadol y cyfle ar gyfer perchentyaeth. Roedd yr hawl i brynu yn rhan lwyddiannus iawn o’u rhaglen—yn 2014, roedd hi’n 34 mlynedd ers dechrau’r cynllun hawl i brynu yn Lloegr. Yn ystod y cyfnod hwn, cafodd gwerthiant dros 1,800,000 o gartrefi ei gwblhau o dan y rhaglen hon. Yng Nghymru, mae 130,000 o deuluoedd wedi cael y cyfle i brynu eu tai cyngor eu hunain. Dyna 130,000 o deuluoedd yn cael troed ar yr ysgol eiddo am y tro cyntaf, yn berchen ar gartref y gallant ei drosglwyddo i’r genhedlaeth nesaf.

Brwydrodd y Blaid Lafur i’r eithaf yn erbyn yr hawl i brynu. Nid oedd yn rhan o’u hathroniaeth y dylai tenantiaid cyngor gael yr hawl a’r urddas o fod yn berchen ar eiddo, ac mae hynny’n parhau. Yr wythnos diwethaf, yn Lerpwl, cadarnhaodd Gweinidog tai Mr Corbyn ar ran yr wrthblaid y byddent yn atal yr hawl i brynu. Wrth wneud hynny, maent yn dilyn arweiniad Llafur Cymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn tanseilio’r hawl i brynu yn gyson yng Nghymru. Yn gyntaf, torrwyd y disgownt a oedd ar gael yn ei hanner, cyn atal y cynllun yn gyfan gwbl yn Sir Gaerfyrddin. Yn awr, maent yn bwriadu diddymu’r hawl i brynu yn gyfan gwbl. Honnodd y Prif Weinidog y byddai diddymu’r hawl

‘yn sicrhau bod tai cymdeithasol ar gael i’r rhai y mae arnynt eu hangen, ac nad ydynt yn gallu cael gafael ar lety drwy fod yn berchen ar gartref neu drwy’r sector rhentu preifat.’

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

This dogma-driven decision has nothing to do with increasing the supply of social housing. Sorry, Joyce. It has everything to do with shifting the blame for Labour’s total failure, after 17 years in power, to increase the supply of social housing. Actually, Deputy Presiding Officer, in the Newport area they tried to build those houses in the academic, the university campus. Today—only today—they actually allowed, to build social houses, to demolish one iconic church in Newport and to put a few houses. That also needs to be looked at: where the houses are going to be built. That is another area that the Labour Party should be considering: to tell all the councils that listed buildings or iconic buildings should not be disturbed.

The social housing crisis in Wales is a result of Welsh Labour missing building targets. In 2007, when I came here, there was a big project—a big target that you actually put in this Chamber: 25,000 houses, and you never achieved more than—[Interruption.] You never achieved more than 6,000. And, then, in the end, you said that it was only piloted. God help you.

Since 2004, successive Welsh Governments have been warned of an impending crisis unless they stepped up this house building. The previous Government was told by its own housing review that it would have to build at least 14,000 homes per annum until 2026 in order to meet housing demand, as David Melding has already mentioned. The Home Builders Federation states that poor planning and higher costs associated with building homes in Wales have compromised investment. That is another disaster of Labour’s attitude. They say that the more attractive planning and development environment in England means that the volume of permissions has increased by 49 per cent, while it is decreasing in Wales.

There are around 23,000 empty homes in Wales. Some are in need of renovation, yet the previous Welsh Government made only 7,500 empty homes available to re-join the housing stock. Deputy Presiding Officer, we need a new approach for housing in Wales: not one based on the failed left-wing socialist dogma of the 1970s, but one that meets—[Interruption.] One that meets the needs and aspirations of our people—[Interruption.]

Nid oes gan y penderfyniad hwn sy’n cael ei yrru gan ddogma ddim i’w wneud â chynyddu’r cyflenwad o dai cymdeithasol. Mae’n ddrwg gennyf, Joyce. Mae ganddo bopeth i’w wneud â symud y bai am fethiant llwyr Llafur, ar ôl 17 mlynedd mewn grym, i gynyddu’r cyflenwad o dai cymdeithasol. A dweud y gwir, Ddirprwy Lywydd, yn ardal Casnewydd fe geisiwyd adeiladu’r tai hynny yn y campws academaidd, campws y brifysgol. Heddiw—heddiw ddiwethaf—er mwyn adeiladu tai cymdeithasol, maent wedi caniatáu dymchwel un eglwys eiconig yng Nghasnewydd, er mwyn codi ychydig o dai. Mae angen edrych ar hynny hefyd: ble mae’r tai yn mynd i gael eu hadeiladu. Dyna faes arall y dylai’r Blaid Lafur ei ystyried: dweud wrth yr holl gynghorau na ddylid tarfu ar adeiladau rhestredig neu adeiladau eiconig.

Mae’r argyfwng tai cymdeithasol yng Nghymru yn ganlyniad i fethiant Llafur Cymru i gyrraedd targedau adeiladu. Yn 2007, pan ddeuthum yma, roedd yna brosiect mawr—targed mawr a osodoch yn y Siambr hon: 25,000 o dai, ac ni chyflawnoch chi fwy na—[Torri ar draws.] Ni chyflawnoch chi fwy na 6,000. Ac yna, yn y diwedd, fe ddywedoch mai peilot yn unig ydoedd. Duw a’ch helpo.

Ers 2004, mae Llywodraethau olynol yng Nghymru wedi cael eu rhybuddio ynglŷn ag argyfwng sydd ar y ffordd oni bai eu bod yn cynyddu’r gwaith adeiladu tai. Dywedodd ei adolygiad tai ei hun wrth y Llywodraeth flaenorol y byddai’n rhaid iddi adeiladu o leiaf 14,000 o gartrefi bob blwyddyn tan 2026 er mwyn ateb y galw am dai, fel y mae David Melding wedi sôn eisoes. Mae’r Ffederasiwn Adeiladwyr Cartrefi yn nodi bod cynllunio gwael a chostau uwch sy’n gysylltiedig ag adeiladu cartrefi yng Nghymru wedi peryglu buddsoddiad. Dyna drychineb arall sy’n deillio o agwedd Llafur. Dywedir bod yr amgylchedd cynllunio a datblygu mwy deniadol yn Lloegr yn golygu bod nifer y caniatadau wedi cynyddu 49 y cant, er bod y nifer yn gostwng yng Nghymru.

Ceir tua 23,000 o dai gwag yng Nghymru. Mae rhai angen eu hadnewyddu, ac eto 7,500 o dai gwag yn unig y sicrhaodd Llywodraeth flaenorol Cymru eu bod ar gael i’w hailgyflwyno i’r stoc dai. Ddirprwy Lywydd, mae arnom angen dull newydd o weithredu ar gyfer tai yng Nghymru: nid un sy’n seiliedig ar ddogma sosialaidd aflwyddiannus adain chwith y 1970au, ond un sy’n diwallu—[Torri ar draws.] Un sy’n diwallu anghenion a dyheadau ein pobl—[Torri ar draws.]

[Continues.]—an approach to encourage home ownership.

[Yn parhau.]—dull o annog perchentyaeth.

One that does not take away the ladder of opportunity and kills the hopes and dreams of many families in Wales. I support the motion.

Un nad yw’n cael gwared ar ysgol cyfle a lladd gobeithion a breuddwydion llawer o deuluoedd yng Nghymru. Cefnogaf y cynnig.

Thank you, Deputy Presiding Officer. We in UKIP Wales also note the Welsh Government’s intention to revoke right to buy here in Wales. We also see right to buy as a valuable opportunity for home ownership, and of course we support more house building, if, of course, the houses can be built in the right places. However, although we support the Conservative proposal, we do have several suggestions of our own—[Interruption.] Yes, we do; a few. We do have several suggestions of our own as to how the housing situation could be improved in Wales.

Firstly, we need to address the problem of how to replenish the council housing stock. The problem with the Housing Act 1980 was that it forbade councils from using any of the revenues from council house sales on building new houses. This was the rather disastrous element of the Conservatives’ policy, which would now need to be addressed were right to buy to continue in Wales. Our proposal would be to allow right to buy in Wales, but to ring fence the revenues from council house sales so that 100 per cent of these funds could be ploughed back into building new council houses.

As well as trying to maximise the supply of housing, we also need to take action to control demand for housing. [Interruption.] I don’t have time, Mark, I’m sorry. Thank you. As a nation, the UK misses its targets of building 200,000 homes year after year, while at the same time net migration runs at more than 300,000. Therefore, we need to recognise that mass immigration is a factor in the housing shortage, and we therefore support immigration controls. Hence our campaign for Brexit, which some Members may recall.

The left-wing parties may begin howling at this point that we need migrant workers. [Interruption.] The left-wingers may howl at this point that we need migrant workers, and indeed one of the areas where we have a skills shortage is in the construction industry. The simple answer to this is to guide more Welsh school and college students into apprenticeships in the construction industry. Hence our support for university technical colleges, UTCs, on the Baker Dearing model, as they have in England. These have even been supported by an ex Labour council leader here in south Wales, Jeff Jones, formerly of Bridgend council, who has supported bringing in UTCs in Wales. So, why not?

Finally, on Bethan Jenkins’s point regarding Bananarama, many of us at school did like Bananarama quite a lot, although I confess I can now no longer remember any of their songs.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rydym ni yng UKIP Cymru hefyd yn nodi bwriad Llywodraeth Cymru i ddirymu hawl i brynu yma yng Nghymru. Rydym hefyd yn gweld hawl i brynu fel cyfle gwerthfawr i fod yn berchen ar gartref, ac rydym yn cefnogi mwy o adeiladu tai wrth gwrs, os gellir adeiladu tai yn y mannau cywir. Fodd bynnag, er ein bod yn cefnogi cynnig y Ceidwadwyr, mae gennym sawl awgrym ein hunain—[Torri ar draws.] Oes, mae; rhai. Mae gennym sawl awgrym ein hunain ynglŷn â sut y gellid gwella’r sefyllfa dai yng Nghymru.

Yn gyntaf, mae angen i ni fynd i’r afael â’r broblem o sut i ailgyflenwi’r stoc tai cyngor. Y broblem gyda Deddf Tai 1980 oedd ei bod yn gwahardd cynghorau rhag defnyddio dim o’r refeniw o werthu tai cyngor ar adeiladu tai newydd. Hon oedd yr elfen braidd yn drychinebus ym mholisi’r Ceidwadwyr, y byddai’n rhaid mynd i’r afael â hi’n awr pe bai’r hawl i brynu yn parhau yng Nghymru. Byddai ein cynnig yn caniatáu hawl i brynu yng Nghymru, ond yn clustnodi’r refeniw o werthu tai cyngor fel y gellid ailfuddsoddi 100 y cant o’r cronfeydd hyn ar adeiladu tai cyngor newydd.

Yn ogystal â cheisio sicrhau’r cyflenwad mwyaf posibl o dai, mae angen i ni roi camau ar waith hefyd i reoli’r galw am dai. [Torri ar draws.] Nid oes gennyf amser, Mark, mae’n ddrwg gennyf. Diolch. Fel cenedl, mae’r DU yn methu â chyrraedd ei thargedau o adeiladu 200,000 o gartrefi flwyddyn ar ôl blwyddyn, ac ar yr un pryd mae mewnfudo net yn fwy na 300,000. Felly, mae angen i ni gydnabod bod mewnfudo torfol yn ffactor yn y prinder tai, ac felly rydym yn cefnogi rheolaethau mewnfudo. Sef y rheswm dros ein hymgyrch i adael yr UE, y bydd rhai Aelodau’n ei chofio o bosibl.

Efallai y bydd y pleidiau adain chwith yn dechrau udo yn y fan hon fod arnom angen gweithwyr mudol. [Torri ar draws.] Efallai y bydd y rhai ar yr adain chwith yn udo yn y fan hon fod arnom angen gweithwyr mudol, ac yn wir un o’r meysydd lle mae gennym brinder sgiliau yw’r diwydiant adeiladu. Yr ateb syml i hyn yw arwain mwy o fyfyrwyr ysgol a choleg yng Nghymru tuag at brentisiaethau yn y diwydiant adeiladu. Sef y rheswm dros ein cefnogaeth i golegau technegol prifysgol, ar fodel Baker Dearing, fel sydd ganddynt yn Lloegr. Mae’r rhain wedi cael eu cefnogi gan gyn arweinydd cyngor Llafur yma yn ne Cymru hyd yn oed, sef Jeff Jones, gynt o gyngor Pen-y-bont ar Ogwr, sydd wedi cefnogi sefydlu colegau technegol prifysgol yng Nghymru. Felly, pam ddim?

Yn olaf, ar bwynt Bethan Jenkins ynglŷn â Bananarama: roedd llawer ohonom yn yr ysgol yn hoffi Bananarama cryn dipyn, er fy mod yn cyfaddef na allaf gofio unrhyw un o’u caneuon mwyach.

I welcome the opportunity to contribute to the debate this afternoon, and in particular the way David Melding opened the debate, because, obviously, mapping it out, there were two parts to this debate. The first part is obviously the ideological argument, and I appreciate the position that the Government has taken around the right to buy, but it is a fact that it has been most probably one of the biggest social empowerment vehicles that any Government has brought forward. Without a shadow of a doubt, the ability for someone to have a stake in society and own their own property—you cannot empower anyone more than that. I speak as a son of someone who actually benefitted from being able to buy their own home and farm and then progressed to owning their own business—I’ll take the intervention in a minute, Jenny, but let me progress a little, after only 40 seconds. The ability to have that stake in society is something that it is really regrettable that the Government here are actually going to legislate to take away as a right. As Jenny in her contribution talked about, she said it was a suspension. It’s not a suspension. You’re going to actually pass a law to forbid it in this part of the United Kingdom. I think that is a really retrograde step, and really does not do any favours at all to empowering people to move on in life and actually get that stake in society. I will take the intervention.

Rwy’n croesawu’r cyfle i gyfrannu at y ddadl y prynhawn yma, ac yn enwedig y ffordd yr agorodd David Melding y ddadl, oherwydd, yn amlwg, o’i gosod allan, roedd dwy ran i’r ddadl hon. Y rhan gyntaf yn amlwg yw’r ddadl ideolegol, ac rwy’n gwerthfawrogi safbwynt y Llywodraeth ar yr hawl i brynu, ond mae’n ffaith mai dyma, yn ôl pob tebyg, oedd un o’r cyfryngau grymuso cymdeithasol mwyaf a gyflwynwyd gan unrhyw Lywodraeth. Heb rithyn o amheuaeth, mae’r gallu i rywun gael rhan yn y gymdeithas a bod yn berchen ar eu heiddo eu hunain—ni allwch rymuso neb yn fwy na hynny. Siaradaf fel mab i rywun a elwodd o allu prynu eu cartref a’u fferm eu hunain mewn gwirionedd, cyn symud ymlaen i fod yn berchen ar eu busnes eu hunain—fe gymeraf ymyriad mewn munud, Jenny, ond gadewch i mi symud ymlaen ychydig, ar ôl dim ond 40 eiliad. Mae’r gallu i gael rhan o’r fath yn y gymdeithas yn rhywbeth y mae’n anffodus iawn fod y Llywodraeth yma mewn gwirionedd yn mynd i ddeddfu i gael gwared arno fel hawl. Fel y soniodd Jenny yn ei chyfraniad, dywedodd mai atal dros dro fydd hyn. Nid atal dros dro mohono. Rydych yn mynd i basio deddf i’w wahardd yn y rhan hon o’r Deyrnas Unedig mewn gwirionedd. Credaf ei fod yn gam go iawn yn ôl, ac nid yw’n cyfrannu mewn unrhyw fodd at rymuso pobl i symud ymlaen mewn bywyd a chael bod yn rhan o gymdeithas yn y ffordd honno. Fe gymeraf yr ymyriad.

Do you recognise that, for many people, owning their own home is simply not possible, because they don’t earn enough? Therefore, social housing is a much better option—more stable, more secure than private rented.

A ydych yn cydnabod nad yw bod yn berchen ar eu cartref eu hunain yn bosibl i lawer o bobl, am nad ydynt yn ennill digon? Felly, mae tai cymdeithasol yn opsiwn llawer gwell—mae’n fwy sefydlog, yn fwy diogel na rhent preifat.

I take the point that there is not one silver bullet to solve the housing crisis that we face, just like actually passing legislation to stop the right to buy is not going to be a silver bullet to stop the housing crisis that we face, in that we’re just not building enough houses. And, if you do not build enough houses, you create pent-up demand for that, the house price goes up, and ultimately you are excluding more and more people from that market. Of course, social housing is an important part of the balance that we can use, amongst many of the other tools that are available. That’s why the second part of this motion, as introduced by David, was touching on the need for the Government to actually have a coherent policy about how we are going to get new starts and completions up here in Wales. We were the only part of the United Kingdom where actually house building went backwards last year. New starts actually went backwards. Now, unless the Government can actually stimulate that demand through the planning system and assist house builders, local authorities and, indeed, local communities to work to develop these proposals, then your legislation is just going to fail and create a wider social chasm between the people who have already got their stake in society by owning their own homes and those who are unable to actually get on the housing ladder.

I well remember, when this first announcement was made last year by the Government here, that they would legislate if they were successful in the May election, and the lady from Swansea who did the BBC clip, in her own house that she bought in the 1980s, sitting in her living room and her saying, ‘Who would’ve thought that we would’ve actually owned our own home?’ She said, with great pride, that she now owned her own home. The first thing they did was change the windows in that house. The next thing they did was install central heating. The next thing they did was upgrade the living room. It’s about that sense of being, that sense of purpose, and we make no apologies as Welsh Conservatives about standing full square behind the right to buy being continued in Wales, as it is in other parts of the United Kingdom.

Instead of the Government using its legislative powers to outlaw this practice—. I will take the point that has been made by Jenny and other Labour Members here today that, in some areas, there might be a need to suspend; there might be a need to bring other tools to the table. But to actually outlaw a principle that has been so socially empowering over the last 30 or 35 years is such a retrograde step and really does show the divide now that is opening up. [Interruption.] I welcome that divide, because we will be championing the continuation—I will take the intervention in a minute—of the right to buy here in Wales. I’ll take the intervention.

Rwy’n derbyn y pwynt nad oes un ateb syml i ddatrys yr argyfwng tai sy’n ein hwynebu, ac nid yw pasio deddfwriaeth i atal yr hawl i brynu yn mynd i fod yn ateb i bob dim i atal yr argyfwng tai sy’n ein hwynebu, gan nad ydym yn adeiladu digon o dai. Ac os nad ydych yn adeiladu digon o dai, rydych yn creu galw cronedig am hynny, mae’r prisiau tai yn codi, ac yn y pendraw rydych yn eithrio mwy a mwy o bobl o’r farchnad honno. Wrth gwrs, mae tai cymdeithasol yn rhan bwysig o’r cydbwysedd y gallwn ei ddefnyddio, ymhlith llawer o’r dulliau eraill sydd ar gael. Dyna pam roedd ail ran y cynnig, fel y’i cyflwynwyd gan David, yn cyffwrdd â’r angen i’r Llywodraeth gael polisi cydlynol mewn gwirionedd ar gyfer sut rydym yn mynd i gael tai newydd a chwblhau tai yma yng Nghymru. Ni oedd yr unig ran o’r Deyrnas Unedig lle’r aeth adeiladu tai ar yn ôl y llynedd mewn gwirionedd. Aeth tai newydd ar yn ôl mewn gwirionedd. Nawr, oni bai bod y Llywodraeth yn gallu ysgogi’r galw hwnnw drwy’r system gynllunio a chynorthwyo adeiladwyr tai, awdurdodau lleol a chymunedau lleol yn wir i weithio i ddatblygu’r cynigion hyn, yna mae eich deddfwriaeth yn mynd i fethu a chreu bwlch cymdeithasol lletach rhwng y bobl sydd eisoes â chyfran yn y gymdeithas drwy fod yn berchen ar eu cartrefi eu hunain a’r rhai nad ydynt yn gallu cael troed ar yr ysgol dai mewn gwirionedd.

Cofiaf yn dda, pan wnaed y cyhoeddiad cyntaf hwn y llynedd gan y Llywodraeth yma, y ​​byddent yn deddfu pe baent yn llwyddo yn yr etholiad ym mis Mai, a’r ddynes o Abertawe a wnaeth y clip ar y BBC, yn ei thŷ ei hun a brynodd yn y 1980au, yn eistedd yn ei hystafell fyw, yn dweud, ‘Pwy fyddai wedi meddwl y byddem yn berchen ar ein cartref ein hunain?’ Dywedodd, gyda balchder mawr, ei bod bellach yn berchen ar ei chartref ei hun. Y peth cyntaf a wnaethant oedd newid y ffenestri yn y tŷ. Y peth nesaf a wnaethant oedd gosod gwres canolog. Y peth nesaf a wnaethant oedd uwchraddio’r ystafell fyw. Mae’n ymwneud â’r ymdeimlad o fod, yr ymdeimlad o bwrpas, ac nid ydym yn ymddiheuro fel Ceidwadwyr Cymreig ein bod yn sefyll yn gadarn iawn dros barhau’r hawl i brynu yng Nghymru, fel y mae mewn rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig.

Yn hytrach na bod y Llywodraeth yn defnyddio ei phwerau deddfu i wahardd yr arfer hwn—. Fe gymeraf y pwynt a wnaed gan Jenny ac Aelodau Llafur eraill yma heddiw y gallai fod angen atal mewn rhai ardaloedd; efallai fod angen cyflwyno dulliau eraill. Ond mae gwahardd egwyddor sydd wedi grymuso cymaint yn gymdeithasol dros y 30 neu 35 mlynedd diwethaf yn gymaint o gam yn ôl ac mae’n dangos y rhaniad sy’n agor yn awr yn glir. [Torri ar draws.] Croesawaf y rhaniad, gan y byddwn yn hyrwyddo parhad—fe gymeraf yr ymyriad mewn munud—yr hawl i brynu yma yng Nghymru. Fe gymeraf yr ymyriad.

Do you know what the data—statistics—are around house repossessions for those that have used the right to buy?

A ydych yn gwybod beth yw’r data—yr ystadegau—ar lefelau adfeddiannu tai ar gyfer y rhai sydd wedi defnyddio’r hawl i brynu?

There is an issue around house repossessions. There’s an issue about the ability for people to access the housing market more generally. But you can’t use just that piece of data to actually bring a piece of legislation to this Assembly to outlaw a practice that has been so socially empowering. Far better for the Minister to use his time and his resources and the Government’s time to develop a strategy that will see genuine new starts increasing here in Wales, and completing in Wales, so that there’s actually more stock for people to buy and to actually have access to that property market.

By constraining the supply, you’re pushing the demand up and, ultimately, the price of property is going up. Therefore, the disparity between the wage that someone’s taking home and the ability to get the mortgage to access that house is getting wider and wider here in Wales. That is not a situation that is sustainable. To date, successive Labour Governments have not tackled that. You’re at the beginning of your time, Cabinet Secretary; use this debate to map out how you’re going to do it, but I would urge you and ask you to reconsider the use of legislation to outlaw the one socially empowering tool that has generally transformed so many lives here in Wales and, indeed, across the United Kingdom.

Mae yna fater yn codi ynglŷn ag adfeddiannu tai. Mae yna fater yn codi ynglŷn â’r gallu i bobl gael mynediad i’r farchnad dai yn fwy cyffredinol. Ond ni allwch ddefnyddio’r data hwnnw i gyflwyno deddfwriaeth gerbron y Cynulliad hwn mewn gwirionedd i wahardd arfer sydd wedi grymuso’n gymdeithasol i’r fath raddau. Byddai’n llawer gwell i’r Gweinidog ddefnyddio ei amser a’i adnoddau ac amser y Llywodraeth ar ddatblygu strategaeth a fydd yn arwain at gynyddu nifer y tai newydd yma yng Nghymru, a nifer y tai sy’n cwblhau yng Nghymru, fel bod mwy o stoc i bobl ei phrynu mewn gwirionedd a’u bod yn rhan o’r farchnad eiddo honno.

Drwy gyfyngu ar y cyflenwad, rydych yn gwthio’r galw i fyny ac yn y pen draw, mae pris eiddo’n codi. Felly, mae’r gwahaniaeth rhwng y cyflog fydd gan yr unigolyn i’w wario a’r gallu i gael morgais i allu prynu tŷ yn tyfu fwyfwy yma yng Nghymru. Nid yw honno’n sefyllfa gynaliadwy. Hyd yma, mae Llywodraethau Llafur olynol wedi methu mynd i’r afael â hynny. Rydych yn dechrau ar eich cyfnod, Ysgrifennydd y Cabinet; defnyddiwch y ddadl hon i drefnu sut rydych yn mynd i wneud hynny, ond byddwn yn eich annog ac yn gofyn i chi ailystyried y defnydd o ddeddfwriaeth i wahardd yr un offeryn grymusol yn gymdeithasol sydd wedi trawsnewid cymaint o fywydau yma yng Nghymru yn gyffredinol, ac yn wir, ar draws y Deyrnas Unedig.

Thank you very much. I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children—Carl Sargeant.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant—Carl Sargeant.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome today’s debate—the third on housing, I think, in as many weeks. A safe, secure and affordable home is a basic need. It’s crucial to people’s health, well-being and ability to realise their full potential. Housing is a priority for this Government. I’m deeply committed to ensuring we do all we can to help people meet their housing needs and make the real difference that many people have talked about in the Chamber today.

The housing market doesn’t work for everyone, but at the heart of today’s debate, I believe, is fairness—the need to ensure that those who cannot take full advantage of the market can have a stable, affordable home.

Our role as Government is to ensure the housing system works, intervening where necessary to make it work better, particularly for those who are disadvantaged. This is fundamental to our goal of promoting prosperity and social justice. Social housing plays a vital role, and protecting it is one of the best ways in which housing policy can be used to tackle poverty and promote community well-being. Access to decent, low-cost housing increases disposable income and prevents material deprivation. It’s the springboard to employment. Those are not my words, but those of the Joseph Rowntree Foundation. Social housing provides a solid foundation for people’s lives and thus contributes to health, education and the economic goals, and we mustn’t ever forget it or lose it.

As a result of the policy introduced by the Conservative Government in 1981, we have lost a staggering amount of social housing, more than 138,000 homes—nearly half of our entire social housing stock. Decisive action is required to enable social housing to be made available for those who need it most, and this is what we are doing by way of a Bill to end the right to buy. We will be introducing a Bill. I’m very pleased that the Plaid Cymru benches will be supportive of that proposal as we take it through the Chamber. It’s clear that the opposition parties opposite me aren’t able to support that principle.

At a time when there’s increasing demand for housing, we’re still seeing homes being lost in our housing stock. This means some people, including vulnerable people, have to wait longer for a home or have to rent from the private rented sector. I listened to the contributions made by some of the opposition Members around the right to buy and the ability to retain stock. The facts of the matter are: in England—which they promote—they are selling seven social housing homes and building one replacement. How do the maths stack up?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Croesawaf y ddadl heddiw—y drydedd ar dai, rwy’n meddwl, yn yr un faint o wythnosau. Mae cartref diogel, sicr a fforddiadwy yn angen sylfaenol. Mae’n hanfodol i iechyd a lles pobl a’r gallu i wireddu eu potensial llawn. Mae tai yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon. Rwyf wedi ymrwymo’n bendant i sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i helpu pobl i ddiwallu eu hanghenion tai a gwneud y gwahaniaeth go iawn y mae llawer o bobl wedi sôn amdano yn y Siambr heddiw.

Nid yw’r farchnad dai yn gweithio i bawb, ond yn ganolog i’r ddadl heddiw, rwy’n credu, mae tegwch—yr angen i sicrhau y gall y rhai nad ydynt yn gallu manteisio i’r eithaf ar y farchnad gael cartref sefydlog, fforddiadwy.

Ein rôl fel Llywodraeth yw sicrhau bod y system dai yn gweithio, gan ymyrryd yn ôl yr angen i wneud iddi weithio’n well, yn enwedig i rai difreintiedig. Mae hyn yn sylfaenol i’n nod o hyrwyddo ffyniant a chyfiawnder cymdeithasol. Mae tai cymdeithasol yn chwarae rhan hanfodol, ac mae eu diogelu yn un o’r ffyrdd gorau o ddefnyddio polisi tai i drechu tlodi a hyrwyddo lles cymunedau. Mae mynediad at dai gweddus, cost isel yn cynyddu incwm gwario ac yn atal amddifadedd materol. Dyma’r sbardun i gyflogaeth. Nid fy ngeiriau i, ond rhai Sefydliad Joseph Rowntree. Mae tai cymdeithasol yn darparu sylfaen gadarn i fywydau pobl ac felly’n cyfrannu at iechyd, addysg a’r nodau economaidd, a rhaid i ni beidio ag anghofio neu golli hynny byth.

O ganlyniad i’r polisi a gyflwynwyd gan y Llywodraeth Geidwadol yn 1981, rydym wedi colli nifer syfrdanol o dai cymdeithasol, mwy na 138,000 o gartrefi—bron i hanner ein holl stoc tai cymdeithasol. Mae angen camau pendant er mwyn galluogi tai cymdeithasol i fod ar gael i’r rhai sydd eu hangen fwyaf, a dyma rydym yn ei wneud drwy’r Bil i roi terfyn ar yr hawl i brynu. Byddwn yn cyflwyno Bil. Rwy’n falch iawn y bydd meinciau Plaid Cymru yn cefnogi’r cynnig hwnnw wrth i ni fynd ag ef drwy’r Siambr. Mae’n amlwg nad yw’r gwrthbleidiau gyferbyn â mi yn gallu cefnogi’r egwyddor honno.

Ar adeg pan fo galw cynyddol am dai, rydym yn dal i weld cartrefi yn cael eu colli yn ein stoc tai. Mae hyn yn golygu bod rhai pobl, gan gynnwys pobl sy’n agored i niwed, yn gorfod aros yn hirach am gartref neu’n gorfod rhentu gan y sector rhentu preifat. Gwrandewais ar y cyfraniadau a wnaed gan rai o Aelodau’r wrthblaid am yr hawl i brynu a’r gallu i gadw stoc. Dyma’r ffeithiau: yn Lloegr—sy’n cael ei hyrwyddo ganddynt—maent yn gwerthu saith cartref tai cymdeithasol ac yn adeiladu un newydd yn eu lle. Sut y mae’r fathemateg yn gweithio?

Andrew R.T. Davies a gododd—

Andrew R.T. Davies rose—

I will take an intervention from the Member.

Fe gymeraf ymyriad gan yr Aelod.

I’m grateful to you for taking an intervention, Cabinet Secretary. You said that the stock had been lost. As David, who introduced the debate, said, that was a flaw of the scheme that came in—that the money was not used to replace it. Why do you, therefore, acknowledging that there was that deficit in the original scheme, not just make the scheme more adaptable to what is required in the twenty-first century and actually allow receipts to be used to build more homes, rather than outlawing the scheme—using the law to outlaw something like this?

Rwy’n ddiolchgar i chi am dderbyn ymyriad, Ysgrifennydd y Cabinet. Fe ddywedoch fod y stoc wedi’i cholli. Fel y dywedodd David, a gyflwynodd y ddadl, roedd hwnnw’n nam ar y cynllun a gyflwynwyd—nad oedd yr arian yn cael ei ddefnyddio i gymryd lle’r stoc. Pam rydych chi, felly, yn cydnabod bod yna ddiffyg o’r fath yn y cynllun gwreiddiol, yn hytrach na gwneud y cynllun yn fwy hyblyg i’r hyn sydd ei angen yn yr unfed ganrif ar hugain a chaniatáu i’r derbyniadau gael eu defnyddio mewn gwirionedd i adeiladu mwy o gartrefi, yn hytrach na gwahardd y cynllun—a defnyddio’r gyfraith i wahardd rhywbeth fel hyn?

We’ve got a raft of schemes. The 20,000 model, which I’ll come onto in a second—. I know that David tries to pretend that he doesn’t understand the figures, but I know that the Member is good at this. I will explain them in more detail.

Let me tell you one fundamental fact about the right to buy and what’s actually happened in this sector: the fact is that, as years have passed, the true impact of the right to buy has been seen. Research reveals that a significant proportion of homes sold under the right to buy—more than 40 per cent of those have ended up in the private rented sector, pushing the very rents that the Member suggested were inflating. That’s the very reason why these are unaffordable properties. We must prevent the sale of more social housing and protect social housing stock. [Interruption.] The Member keeps shouting, but these facts are speaking for themselves.

Let’s go to the numbers, which David and his colleagues wish to challenge. I’m grateful for the opportunity to demonstrate our reasoning. The commissioned report that the Member alludes to—again, a very good document—is the Public Policy Institute for Wales’s report, ‘Future Need and Demand for Housing in Wales’, from September 2015. They projected an additional total need of 174,000 homes in the period 2011-31. This would equate to 8,700 per year, of which 5,200—around 60 per cent—will be needed in the market sector, and around 3,500—40 per cent a year—in the social sector, amounting to an additional 70,000 social rented homes over the next 20-year period.

We are clear that our target from last year, which will be—. When the stats are released, I’m confident that we will have made our 10,000 social housing stock in the last term of this Government. The ambitious target of 20,000 now is something that will be contributed by many opportunities and schemes that we’re promoting, but also with the market. Lesley Griffiths and I this morning met the private house builders to talk about planning issues and other aspects of development.

But, let me also remind the Chamber that the majority of the benches opposite, when I was planning Minister, all wrote to me about social housing schemes that they wanted to stop in their communities, so don’t be telling me that we need more houses. You tell me one minute that you want more houses, but you don’t want them near you. [Interruption.]

Let me tell you: we will be legislating on the right to buy in this Chamber—[Interruption.]

Mae gennym lu o gynlluniau. Y model 20,000, y byddaf yn dod ato mewn eiliad—. Gwn fod David yn ceisio esgus nad yw’n deall y ffigurau, ond rwy’n gwybod bod yr Aelod yn dda am wneud hyn. Fe’u hesboniaf yn fanylach.

Gadewch i mi ddweud un ffaith sylfaenol wrthych am yr hawl i brynu a beth sydd wedi digwydd mewn gwirionedd yn y sector hwn: y ffaith amdani yw bod gwir effaith yr hawl i brynu wedi ei gweld wrth i’r blynyddoedd fynd heibio. Mae ymchwil yn dangos bod cyfran sylweddol o gartrefi a werthwyd o dan yr hawl i brynu—mae mwy na 40 y cant o’r rheini wedi cyrraedd y sector rhentu preifat yn y pen draw, gan gynyddu’r union renti yr awgrymodd yr Aelod eu bod yn codi. Dyna’r union reswm pam y mae’r rhain yn eiddo anfforddiadwy. Mae’n rhaid i ni atal gwerthu mwy o dai cymdeithasol a diogelu stoc tai cymdeithasol. [Torri ar draws.] Mae’r Aelod yn dal ati i weiddi, ond mae’r ffeithiau hyn yn siarad drostynt eu hunain.

Gadewch i ni fynd at y rhifau roedd David a’i gyd-Aelodau am eu herio. Rwy’n ddiolchgar am y cyfle i ddangos ein dull o resymu. Yr adroddiad a gomisiynwyd y cyfeiriodd yr Aelod ato—unwaith eto, mae’n ddogfen dda iawn—yw adroddiad y Sefydliad Polisi Cyhoeddus i Gymru, ‘Future Need and Demand for Housing in Wales’, ym mis Medi 2015. Roeddent yn rhagweld angen ychwanegol am 174,000 o gartrefi i gyd yn y cyfnod 2011-31. Byddai hyn yn cyfateb i 8,700 y flwyddyn, a bydd angen 5,200 ohonynt—tua 60 y cant—yn sector y farchnad, a thua 3,500—40 y cant y flwyddyn—yn y sector cymdeithasol, sef cyfanswm o 70,000 o gartrefi rhent cymdeithasol ychwanegol dros y cyfnod o 20 mlynedd nesaf.

Rydym yn glir fod ein targed o’r llynedd, a fydd—. Pan fydd yr ystadegau’n cael eu rhyddhau, rwy’n hyderus y byddwn wedi cyrraedd ein stoc o 10,000 o dai cymdeithasol yn nhymor diwethaf y Llywodraeth hon. Mae’r targed uchelgeisiol o 20,000 bellach yn rhywbeth a fydd yn cael ei gyfrannu gan lawer o gyfleoedd a chynlluniau rydym yn eu hyrwyddo, ond hefyd gan y farchnad. Cyfarfu Lesley Griffiths a minnau â’r adeiladwyr tai preifat y bore yma i siarad am faterion cynllunio ac agweddau eraill ar ddatblygu.

Ond gadewch i mi atgoffa’r Siambr hefyd fod y rhan fwyaf o’r meinciau gyferbyn, pan oeddwn yn Weinidog cynllunio, wedi ysgrifennu ataf am y cynlluniau tai cymdeithasol roeddent eisiau eu hatal yn eu cymunedau, felly peidiwch â dweud wrthyf fod angen mwy o dai arnom. Rydych yn dweud un funud eich bod eisiau mwy o dai, ond nid ydych am iddynt fod yn agos atoch chi. [Torri ar draws.]

Gadewch i mi ddweud wrthych: byddwn yn deddfu ar yr hawl i brynu yn y Siambr—[Torri ar draws.]

Can we just listen to the Minister, please?

A gawn ni wrando ar y Gweinidog, os gwelwch yn dda?

[Continues.]—with the support of Plaid Cymru, and we will be the ones who champion house building here in Wales.

[Yn parhau.]—gyda chefnogaeth Plaid Cymru, a ni fydd y rhai sy’n hyrwyddo adeiladu tai yma yng Nghymru.

Thank you.

Diolch.

Until you’re quiet, I’m not going to call your person to respond to the debate. So, if you can be quiet, I will call Suzy Davies to respond to the debate—Suzy Davies.

Nes y byddwch yn dawel, nid wyf yn mynd i alw ar eich person i ymateb i’r ddadl. Felly, os gallwch fod yn dawel, fe alwaf ar Suzy Davies i ymateb i’r ddadl—Suzy Davies.

I’m very grateful to you, Deputy Presiding Officer. Thank you to everybody who’s taken part in the debate today. This debate was about supply—much-needed affordable housing supply. I acknowledge and, of course, appreciate that there are different views on this, some based on ideology and some based on experience, but none of the contributions I’ve heard from the other parties today explain why the Welsh Government has not met its housing targets to build enough new homes, including affordable homes, and why scrapping the right to buy will actually resolve that problem. There seems to be no grasp that, if supply and demand were in better balance, with a more stable flow through the system in Wales, then we wouldn’t be facing the kind of local development plans where we’re talking about big mini-villages turning up on the edge of existing communities, or big, big rushes towards big social housing supply instead of mixed housing supply. I don’t hear anything about what happens with the skills gap that we face every time there are peaks in housing demand and troughs in housing demand. We wouldn’t be facing to such a degree the mismatch between people’s housing and their changing housing needs over a lifetime—nor indeed that there would be less upward pressure on house prices within the private sector.

The right to buy now helps local government and RSLs provide the right homes in the right places at different times in people’s lives. And when the discount is realistic, which it hasn’t been in Wales—nor in England, actually, during the period of Labour Government—then some stock can be released into the private sector as part of that ownership and rental mix, but then you recover equity to build the new stock, which we could be building to respond more readily to the peaks and troughs of population.

Whether you need social housing—and I mean social housing, now—all your life or not, you may well need the freedom to move through from your first small property, maybe into a larger family home and perhaps into another property more suitable for the needs arising from age or disability. It’s not just the numbers that David Melding was speaking of, but it’s the mix of housing that needs to change, and that mix of housing is not being supplied at the moment. What social housing should not be is a trap that keeps families in homes too small for them or older people in properties that become too much for them. And that’s what happens when nobody builds new social housing. Andrew R.T. Davies is right: by scrapping this option, it limits people’s options to design their own lives. It is not about social housing or private housing; it is about both and allowing people to make the transition between the two if they want to.

Now, David Melding said that there are over 8,000 people on a waiting list for social housing for several years, and I don’t think the Welsh Government should be proud of that. There’s no social justice there. I don’t know much about Keynes, David, but I do know about developers, having worked with them through the housing booms and a property-based recession for several years.

Rwy’n ddiolchgar iawn i chi, Ddirprwy Lywydd. Diolch yn fawr i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl heddiw. Mae’r ddadl hon yn ymwneud â chyflenwad—cyflenwad o dai fforddiadwy mawr eu hangen. Rwy’n cydnabod, ac wrth gwrs, yn derbyn bod yna safbwyntiau gwahanol ar hyn, gyda rhai ohonynt yn seiliedig ar ideoleg a rhai’n seiliedig ar brofiad, ond nid oes yr un o’r cyfraniadau a glywais gan y pleidiau eraill heddiw yn esbonio pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi cyrraedd ei thargedau tai i adeiladu digon o gartrefi newydd, gan gynnwys tai fforddiadwy, a pham y bydd diddymu’r hawl i brynu mewn gwirionedd yn datrys y broblem honno. Mae’n ymddangos nad oes unrhyw ddirnadaeth, pe bai’r cydbwysedd rhwng y cyflenwad a’r galw yn well, gyda llif mwy sefydlog drwy’r system yng Nghymru, yna ni fyddem yn wynebu’r math o gynlluniau datblygu lleol lle rydym yn sôn am bentrefi cyfan yn ymddangos ar gyrion cymunedau sy’n bodoli’n barod, neu ruthro mawr tuag at gyflenwad mawr o dai cymdeithasol yn hytrach na chyflenwad tai cymysg. Nid wyf yn clywed dim am yr hyn sy’n digwydd gyda’r bwlch sgiliau sy’n ein hwynebu bob tro y mae yna gynnydd yn y galw am dai a gostyngiad yn y galw am dai. Ni fyddem yn wynebu i’r fath raddau y diffyg cyfatebiaeth rhwng tai pobl a’u hanghenion tai sy’n newid dros oes—nac, y wir, y byddai yna lai o bwysau ar i fyny ar brisiau tai yn y sector preifat.

Mae’r hawl i brynu yn awr yn helpu llywodraeth leol a Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig i ddarparu’r cartrefi cywir yn y mannau cywir ar wahanol adegau ym mywydau pobl. A phan fo’r disgownt yn realistig, ac nid yw wedi bod yn realistig yng Nghymru—nac yn Lloegr, mewn gwirionedd, dros gyfnod y Llywodraeth Lafur—yna gellir rhyddhau peth o’r stoc i’r sector preifat fel rhan o’r cymysgedd o berchnogaeth a rhentu, ond wedyn rydych yn adfer ecwiti i adeiladu’r stoc newydd, a gallem fod yn eu hadeiladu i ymateb yn fwy parod i gynnydd a gostyngiad yn y boblogaeth.

Pa un a ydych angen tai cymdeithasol—ac rwy’n golygu tai cymdeithasol, nawr—ar hyd eich oes ai peidio, mae’n bosibl iawn y byddwch angen y rhyddid i symud o’ch eiddo bach cyntaf, efallai i gartref mwy o faint i deulu ac efallai i mewn i eiddo arall sy’n fwy addas ar gyfer yr anghenion sy’n codi o oedran neu anabledd. Nid yw’n ymwneud yn unig â’r niferoedd roedd David Melding yn siarad amdanynt, ond â’r gymysgedd o dai sydd angen newid, ac nid yw’r gymysgedd honno o dai yn cael ei chyflenwi ar hyn o bryd. Yr hyn na ddylai tai cymdeithasol fod yw magl sy’n cadw teuluoedd mewn cartrefi sy’n rhy fach ar eu cyfer neu bobl hŷn mewn eiddo sy’n mynd yn drech na hwy. A dyna sy’n digwydd pan nad oes neb yn adeiladu tai cymdeithasol newydd. Mae Andrew R.T. Davies yn iawn: mae cael gwared ar yr opsiwn hwn yn cyfyngu ar opsiynau pobl i gynllunio eu bywydau eu hunain. Nid yw’n ymwneud â thai cymdeithasol neu dai preifat; mae’n ymwneud â’r ddau a chaniatáu i bobl bontio rhwng y ddau os ydynt yn dymuno gwneud hynny.

Nawr, dywedodd David Melding fod dros 8,000 o bobl ar restr aros am dai cymdeithasol ers nifer o flynyddoedd, ac nid wyf yn credu y dylai Llywodraeth Cymru fod yn falch o hynny. Nid oes cyfiawnder cymdeithasol yn hynny. Nid wyf yn gwybod llawer am Keynes, David, ond rwy’n gwybod am ddatblygwyr, ar ôl gweithio gyda hwy drwy’r cyfnodau o ffyniant yn y farchnad dai a dirwasgiad yn seiliedig ar eiddo am nifer o flynyddoedd.

Would the Member give way?

A wnaiff yr Aelod ildio?

I’m a bit short on time, so if you could keep it quick. Thanks.

Rwy’n brin o amser braidd, felly os gallwch fod yn gyflym. Diolch.

On that point about the number of people waiting for social housing, does that not inform the Member that there is a real problem about people accessing properties within the private sector, and what they want are secure tenancies within social housing sector?

Ar y pwynt am nifer y bobl sy’n aros am dai cymdeithasol, onid yw hynny’n dangos i’r Aelod fod yna broblem wirioneddol gyda phobl yn defnyddio eiddo yn y sector preifat, a’r hyn y maent ei eisiau yw tenantiaethau diogel yn y sector tai cymdeithasol?

What it informs me of is that the Welsh Government hasn’t made it easy for anyone to build social housing during that time.

Developers like building big housing estates, except when there are downturns in the economy and they are left with a lot of risk. What they like, and especially the smaller sort of developers that we have here in Wales, is the steady work—the sell and build again process that you have in the right-to-buy process, as we’re talking about in the twenty-first century. It’s actually providing certainty to smaller developers.

Bethan Jenkins, you were right; home ownership is desired by many, so why cut off one route that helps them to achieve that? Twenty-first century right to buy is about helping people to buy their own homes, that’s true, but it is not at the expense of social housing. It releases equity to build that new social housing. Your question would be for the councils: why aren’t they using it for that? You cannot use the mistakes of the 1980s to argue against the right to buy now. It’s just not replicated; those mistakes don’t exist in 2016, and I really have to ask who is actually in the time warp on this one.

Mark Isherwood made the point that missing house targets does nothing to alleviate waiting lists. Those waiting lists could be reduced if some individuals leave the social housing sector and move into the private sector, and then councils can build homes for those where there is actually—. It reduces the demand, as well as providing new stock.

Jenny Rathbone, I think you made the point for us a little bit: the right to buy now is not the right to buy of the 1980s; the receipts are effectively old for new—or new for old, I should say. It’s an instruction to councils to use that equity to get building. But, I would agree that the rate of discount must be appropriate to the local market, as it is in England now. What it cannot be is so low that it kills off demand for that.

Mohammad Asghar and Gareth Bennett both referred to the point that the location of new houses is an important consideration. It is. Bethan Jenkins, you talked about the old problems with ghettos, and nobody wants to see that again, but I’m sure you’re pleased that the Customs House has been used as a location for social housing, and that our heritage can sit side by side and are not mutually exclusive, which is obviously the experience that Mohammad Asghar has had in Newport. [Interruption.] Yes, certainly.

Just to finish, Cabinet Secretary, yes, we need secure and affordable homes—can you just build some, then? Thank you.

Yr hyn y mae’n ei ddangos i mi yw nad yw Llywodraeth Cymru wedi ei gwneud yn hawdd i unrhyw un adeiladu tai cymdeithasol yn ystod y cyfnod hwnnw.

Mae datblygwyr yn hoffi adeiladu ystadau tai mawr, heblaw pan fo dirywiad yn yr economi pan fyddant yn wynebu llawer o risg. Yr hyn y maent yn ei hoffi, yn enwedig y math o ddatblygwyr llai o faint sydd gennym yma yng Nghymru, yw’r gwaith cyson—y broses o werthu ac adeiladu eto sydd gennych yn y broses hawl i brynu, fel rydym yn sôn amdano yn yr unfed ganrif ar hugain. Mae’n ymwneud mewn gwirionedd â rhoi sicrwydd i ddatblygwyr llai o faint.

Bethan Jenkins, roeddech yn iawn; mae llawer o bobl yn dymuno bod yn berchen ar eu cartref eu hunain, felly pam cau un llwybr sy’n eu helpu i gyflawni hynny? Mae’r hawl i brynu yn yr unfed ganrif ar hugain yn ymwneud â helpu pobl i brynu eu cartrefi eu hunain, mae hynny’n wir, ond nid ar draul tai cymdeithasol. Mae’n rhyddhau ecwiti i adeiladu’r tai cymdeithasol newydd. Byddai eich cwestiwn i’r cynghorau: pam nad ydynt yn ei ddefnyddio ar gyfer hynny? Ni allwch ddefnyddio camgymeriadau’r 1980au i ddadlau yn erbyn yr hawl i brynu yn awr. Nid yw’n cael ei ailadrodd; nid yw’r camgymeriadau hynny’n bodoli yn 2016, ac mae’n rhaid i mi ofyn o ddifrif pwy sy’n byw yn y gorffennol yn hyn o beth.

Gwnaeth Mark Isherwood y pwynt nad yw methu â chyrraedd targedau tai yn gwneud dim oll i leddfu rhestrau aros. Gellid lleihau’r rhestrau aros hynny pe bai rhai unigolion yn gadael y sector tai cymdeithasol ac yn symud i mewn i’r sector preifat, ac yna gall cynghorau adeiladu cartrefi ar gyfer y rhai lle mae yna—. Mae’n lleihau’r galw, yn ogystal â darparu stoc newydd.

Jenny Rathbone, rwy’n meddwl eich bod wedi gwneud y pwynt i ni i raddau: nid yr un un yw’r hawl i brynu yn awr â’r hawl i brynu yn yr 1980au; i bob pwrpas mae’r derbyniadau’n cyfnewid y newydd am yr hen—neu’r hen am y newydd, dylwn ddweud. Mae’n gyfarwyddyd i gynghorau ddefnyddio’r ecwiti i fynd ati i adeiladu. Ond byddwn yn cytuno bod yn rhaid i gyfradd y disgownt fod yn briodol i’r farchnad leol, fel y mae yn Lloegr yn awr. Ond ni all fod mor isel nes ei fod yn lladd y galw am hynny.

Cyfeiriodd Mohammad Asghar a Gareth Bennett at y pwynt fod lleoliad tai newydd yn ystyriaeth bwysig. Mae hynny’n wir. Bethan Jenkins, fe sonioch am yr hen broblemau gyda getos, a does neb eisiau gweld hynny eto, ond rwy’n siŵr eich bod yn falch fod y Customs House wedi cael ei ddefnyddio fel lleoliad ar gyfer tai cymdeithasol, ac y gall ein treftadaeth sefyll ochr yn ochr ac nid yn annibynnol ar ei gilydd, sy’n amlwg yn brofiad y mae Mohammad Asghar wedi’i gael yng Nghasnewydd. [Torri ar draws.] Yn bendant.

I orffen, Ysgrifennydd y Cabinet, oes, mae arnom angen cartrefi diogel a fforddiadwy—yn syml iawn felly, a wnewch chi adeiladu rhai? Diolch.

Okay, thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Object. Thank you. I will defer voting on this item until voting time.

Iawn, diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Diolch. Gohiriaf y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

7. 6. Dadl UKIP Cymru: HS2 a’r Rhwydwaith Rheilffordd yng Nghymru
7. 6. UKIP Wales Debate: HS2 and the Railway Network in Wales

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 yn enw Paul Davies, gwelliant 2 yn enw Jane Hutt, a gwelliant 3 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, bydd gwelliant 3 yn cael ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Paul Davies, amendment 2 in the name of Jane Hutt, and amendment 3 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected.

We move on to our next item on the agenda, which is the United Kingdom Independence Party debate on HS2 and the rail network in Wales, and I call on David Rowlands to move the motion. David.

Symudwn ymlaen at ein heitem nesaf ar yr agenda, sef dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig ar HS2 a’r rhwydwaith rheilffyrdd yng Nghymru, a galwaf ar David Rowlands i gynnig y cynnig. David.

Cynnig NDM6110 Neil Hamilton

Mae Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn credu y dylid rhoi’r gorau i’r prosiect HS2 a defnyddio’r arbedion cyfalaf i wella’r rhwydwaith rheilffordd presennol, gan gynnwys:

(a) ariannu’r gwaith o drydaneiddio prif linell rheilffordd de Cymru yn llawn, ynghyd â phrosiect metro de Cymru; a

(b) diweddaru rhwydwaith rheilffordd gogledd Cymru yn eang.

Motion NDM6110 Neil Hamilton

The National Assembly for Wales believes:

That the HS2 project should be scrapped and the capital savings used to enhance the existing rail network, including:

(a) fully funding the electrification of the south Wales main line, and the south Wales metro project; and

(b) an extensive upgrading of the north Wales rail network.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, madam Deputy Presiding Officer. I move this motion in the name of Neil Hamilton.

We move the motion that HS2 is abandoned and the resulting savings used to upgrade the existing network throughout the whole of the UK, including those in Wales. We argue that it is not too late to end this potentially disastrous project as although £2 billion has already been spent, not one spade of turf has yet been cut.

HS2 is a mode of transport designed to take pampered businessmen from London to a few cities in the north at a cost of many billions of pounds of British taxpayers’ money—£55 billion according to the latest estimate, but rising rapidly. In addition, the human and environmental cost is immeasurable in that this project calls for the destruction of at least 58 farms and many thousands of family homes. In fact, the proposed change to the route near Sheffield will call for destruction of a whole housing estate, which is, at this very moment, in the course of construction. All very ironic given that we are in the midst of catastrophic housing shortages, including in Sheffield itself, with 28,000 on its social housing waiting list.

Diolch i chi, fadam Dirprwy Lywydd. Rwy’n cynnig y cynnig hwn yn enw Neil Hamilton.

Rydym yn cynnig y cynnig y dylid rhoi’r gorau i HS2 a defnyddio’r arbedion sy’n deillio o hynny i wella’r rhwydwaith presennol drwy’r DU gyfan, gan gynnwys y rhai yng Nghymru. Rydym yn dadlau nad yw’n rhy hwyr i roi diwedd ar y prosiect hwn a allai fod yn drychinebus oherwydd, er bod £2 biliwn eisoes wedi ei wario, nid oes un dywarchen wedi’i thorri eto.

Mae HS2 yn ddull o deithio a gynlluniwyd i gludo dynion busnes mwythlyd o Lundain i rai o ddinasoedd y gogledd ar gost o filiynau o bunnoedd o arian trethdalwyr Prydain—£55 biliwn yn ôl yr amcangyfrif diweddaraf, ond mae’n codi’n gyflym. Yn ogystal, mae’r gost ddynol ac amgylcheddol yn anfesuradwy yn yr ystyr fod y prosiect hwn yn galw am ddinistrio o leiaf 58 o ffermydd a miloedd o gartrefi teuluol. Mewn gwirionedd, bydd y newid arfaethedig i’r llwybr ger Sheffield yn galw am ddinistrio ystad gyfan o dai, sydd ar yr union eiliad hon yn y broses o gael ei hadeiladu. Mae’r cyfan yn eironig iawn o ystyried ein bod yng nghanol prinder tai trychinebus, gan gynnwys yn Sheffield ei hun, gyda 28,000 ar eu rhestr aros am dai cymdeithasol.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Presiding Officer took the Chair.

The very fact that HS2 is designed to run at 240 mph rather than run, like the usual continental high-speed trains, at 190 mph is in itself damaging to the environment, in that it increases carbon emissions by over 20 per cent, whilst reducing the time between London and Birmingham by a mere three and a half minutes.

The National Audit Office has itself criticised the scheme, arguing that many of the cost-benefit arguments are already being eroded by delays and increased budgets. They also say that the timescales for completion are unrealistic, with 2026 for London to Birmingham, 2027 to Crewe and 2033 to Manchester and Leeds being almost impossible to achieve. Add to this the opinion of many rail transport academics that far from helping towns such as Nottingham, Stockport and Wakefield, it may even have a damaging effect on their economies as it actually adversely affects the connectivity to the larger conurbations of the region.

Richard Wellings of the Institute of Economic Affairs even questioned the veracity of the claims that it would transform the economy of the regions where HS2 would most directly connect. So, what chance of any part of Wales gaining significant economic benefits? There have been many facile arguments used to promote what can only be called a vanity project by this UK Government. And here are just a few of them: HS2 will create greater connectivity between the north and the south, thus generating huge economic benefits to the northern regions. But opponents argue that it will simply make it easier for the brightest and the best from cities such as Manchester, Leeds and Hull to commute to much higher-paid jobs in London, which would, of course, have the adverse effect of losing some of the region’s best talent with its resultant loss to the local economy.

Mae’r ffaith fod HS2 wedi ei gynllunio i weithredu ar 240 mya yn hytrach na gweithredu, fel y trenau cyflymder uchel cyfandirol arferol, ar 190 mya ynddo’i hun yn niweidiol i’r amgylchedd, gan ei fod yn cynyddu gollyngiadau carbon dros 20 y cant, gan dynnu tair munud a hanner yn unig oddi ar yr amser rhwng Llundain a Birmingham.

Mae’r Swyddfa Archwilio Genedlaethol ei hun wedi beirniadu’r cynllun, gan ddadlau bod llawer o’r dadleuon cost a budd eisoes yn cael eu herydu gan oedi a chyllidebau cynyddol. Maent hefyd yn dweud bod yr amserlenni ar gyfer cwblhau yn afrealistig, gyda 2026 o Lundain i Birmingham, 2027 i Crewe a 2033 i Fanceinion a Leeds bron yn amhosibl eu cyflawni. Ychwanegwch at hyn farn llawer o academyddion ym maes trafnidiaeth rheilffyrdd y gallai niweidio economïau trefi fel Nottingham, Stockport a Wakefield, yn hytrach na’u helpu, gan ei fod yn niweidio cysylltedd â chytrefi mwy o faint y rhanbarth mewn gwirionedd.

Roedd Richard Wellings y Sefydliad Materion Economaidd hyd yn oed yn cwestiynu cywirdeb yr honiadau y byddai’n trawsnewid economi’r rhanbarthau lle y byddai HS2 yn cysylltu’n fwyaf uniongyrchol. Felly, pa obaith y bydd unrhyw ran o Gymru yn cael manteision economaidd sylweddol? Defnyddiwyd llawer o ddadleuon arwynebol i hyrwyddo’r hyn na ellir ei alw’n ddim mwy na phrosiect porthi balchder gan Lywodraeth y DU. A dyma rai ohonynt yn unig: bydd HS2 yn creu mwy o gysylltedd rhwng y gogledd a’r de, a thrwy hynny’n creu manteision economaidd enfawr i’r rhanbarthau gogleddol. Ond mae gwrthwynebwyr yn dadlau na fydd ond yn ei gwneud yn haws i’r mwyaf disglair a’r gorau o ddinasoedd fel Manceinion, Leeds a Hull gymudo i swyddi sy’n talu’n well yn Llundain, a fyddai, wrth gwrs, yn effeithio’n niweidiol drwy golli rhai o dalentau gorau’r rhanbarth a’r golled i’r economi leol yn sgil hynny.

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

With respect, David, yesterday afternoon your party boycotted the Assembly because you said we were having a futile debate. Thus far in this debate, all you’ve talked about is England. So, what’s good for the goose is good for the gander. [Laughter.]

Gyda phob parch, David, brynhawn ddoe fe foicotiodd eich plaid y Cynulliad oherwydd eich bod yn dweud ein bod yn cael dadl ofer. Hyd yma yn y ddadl hon, nid ydych wedi siarad am ddim heblaw Lloegr. Felly, mae’r hyn sy’n iawn i’r ŵydd yn iawn i’r ceiliagwydd hefyd. [Chwerthin.]

Well, Lee, I don’t know if you’ve noticed the plans for this railway line, but it actually runs in England, not in Wales. [Interruption.] I shall come to the point of how it will affect Wales if you’d just give me the time to get there. Thank you.

There are also many who argue that much better connectivity is best achieved by upgrading existing lines and building a number of new cross-country lines or even reopening old cross-country lines. These, together with an upgrading of rolling stock, would alleviate many of the existing passenger capacity problems—all at a fraction of the cost of HS2.

In his report of 2014, Sir Patrick McLoughlin argued that the train from London to Crewe was the busiest in Britain, resulting in chronic overcrowding. However, by the time the report was published, the problem had been solved simply by adding four more carriages to the existing trains. Experts argue that with a programme of platform extensions, carriages could be added to many of our other busiest train routes.

Proponents of the scheme argue that HS2 is not so much about speed as capacity—faster trains mean more trains. In fact, this was the thrust of Chris Grayling’s argument on the ‘Sunday Politics’ show as late as last Sunday. When pressed, however, about the delivery date and cost, he was more than evasive, giving a time for completion as some time in the next decade.

The argument about greater capacity is to counter arguments by technical experts that much of the land between London and the north of England is unsuitable for a high-speed track without considerable foundation strengthening work. Such work would again add billions to the construction costs. Without these foundation improvements, trains would have to limit speeds to around 150 mph over many parts of the line.

Those who oppose HS2 also argue that, in addition to those mentioned above, there are many other ways to augment rail capacity. One proposal is to do away with first-class carriages, which, on average, run at just 10 per cent capacity. Well, I hope that would be a solution that I anticipate would be much applauded by both the socialist parties of this Chamber. In addition, with suitable infrastructure improvements, capacity can be increased significantly simply by adding more carriages. Digital technologies allow for advanced signal capabilities, and together with on-board safety features, especially driver-to-control centre communications, will allow for more frequent trains, as distances between trains could be considerably reduced with no loss of safety. The improvements indicated above applied across the whole of the UK network, including Wales, of course, would be far cheaper and far more effective than a single high-cost speed connection between London and the north.

And now, can I turn to Wales’s connection? [Interruption.] Can I turn to Wales’s connection, or should I say ‘non-connection’ with this HS2 project? Plaid Cymru AMs claim that they secured £84 million extra for the Wales transport budget, due to the fact that the UK Government increased its transport budget for HS2, also claiming, by the way, that Labour only jumped on the bandwagon, if you’ll excuse the pun, very late in the day. As laudable as this achievement is, it is simply an indication of the acceptance by the UK Government that the HS2 project is not only not beneficial to the Welsh economy, but actually damaging to it.

Some commentators put this negative effect over the life of the railway at around £4 billion—a figure, they argue, which, together with the £1.4 billion adverse effect to the Northern Ireland economy, should be added to the overall cost of HS2. That is, of course, if this compensation figure is to be rightfully paid to the two devolved Governments.

Both Plaid Cymru and Labour have been seesawing on this project ever since it was first envisaged, with Plaid having the dichotomy of having their MPs voting against HS2. The fact of the matter is that both Plaid and Labour seem to be citing the consequential payment as being the reason for supporting this project. Just two points on that matter: consequential payments should, or even would, be made for any increase in the Government’s allocation for the transport budget, irrespective of where that increase was spent. So, if the Government chose to spend the HS2 budget increase to improve the rail network in general, we could still expect to get this consequential-payment payment—unless, of course, Plaid and Labour are classing this consequential payment as a compensatory payment. A compensatory payment would, of course, be in order, as many reports, including two by KPMG, one for HS2 Ltd itself and one for the BBC too, estimated that negative cost to the Wales economy to be in the region of £200 million per year.

As indicated above, there will be no direct connection between HS2 and Wales, not to the south, not to the middle and not to the north. Indeed, the city probably most influential to the north Wales economy, unless we discount Crewe here, is Liverpool itself. Liverpool itself will have no direct connection with HS2, and it is understood that Liverpool’s metro system stalled 40 years ago due to lack of funds, with 4.5 miles of tunnels that had no track or trains. Are our ambitious metro plans to be stalled in the same way through lack of UK Government funds, as HS2 costs spiral out of control, already having risen from £17 billion in 2013 to present estimates of £55 billion? Not only that, but any rail infrastructure improvements planned for Wales would have to compete for the skilled workforce and equipment that would inevitably be sucked into such a vast project as HS2. Let us remind ourselves that just a fraction of that £55 billion plus would not only allow electrification to Swansea, but even on to Carmarthen. It would also find electrification of the south Wales Valleys lines and allow for much improved infrastructure, including electrification for the line serving north Wales.

I finally put it to you that HS2 is not of benefit to the Welsh economy. It is indeed damaging to it. So, if you truly believe in a prosperous, productive Welsh economy in the twenty-first century, you cannot but support this motion.

Wel, Lee, nid wyf yn gwybod os ydych wedi sylwi ar y cynlluniau ar gyfer y rheilffordd, ond mewn gwirionedd mae’n rhedeg yn Lloegr, nid yng Nghymru. [Torri ar draws.] Byddaf yn dod at y pwynt ynglŷn â sut y bydd yn effeithio ar Gymru os rhowch amser i mi gyrraedd yno. Diolch.

Mae yna lawer hefyd sy’n dadlau mai’r ffordd i sicrhau’r cysylltedd gorau yw trwy wella rheilffyrdd presennol ac adeiladu nifer o reilffyrdd traws gwlad newydd neu hyd yn oed ailagor hen reilffyrdd traws gwlad. Byddai’r rhain, ynghyd ag uwchraddio’r cerbydau, yn lleddfu llawer o’r problemau presennol gyda chynhwysedd i deithwyr—y cyfan am ffracsiwn o gost HS2.

Yn ei adroddiad yn 2014, dadleuodd Syr Patrick McLoughlin mai’r trên o Lundain i Crewe oedd y prysuraf ym Mhrydain, gan arwain at orlenwi cronig. Fodd bynnag, erbyn adeg cyhoeddi’r adroddiad, roedd y broblem wedi’i datrys yn syml drwy ychwanegu pedwar cerbyd arall at y trenau presennol. Gyda rhaglen o estyniadau i blatfformau, mae arbenigwyr yn dadlau y gellid ychwanegu cerbydau at lawer o’n llinellau rheilffordd prysuraf eraill.

Mae cynigwyr y cynllun yn dadlau bod HS2 yn ymwneud lawn cymaint â chynhwysedd ag â chyflymder—mae trenau cyflymach yn golygu mwy o drenau. Yn wir, dyma oedd byrdwn dadl Chris Grayling ar raglen ‘Sunday Politics’ mor ddiweddar â ddydd Sul diwethaf. Pan bwyswyd arno, fodd bynnag, am ddyddiad cyflwyno a chost, roedd yn hynod o amharod i ateb, gan ddweud y byddai’r cynllun wedi’i gwblhau ar ryw adeg yn ystod y degawd nesaf.

Diben y ddadl am fwy o gynhwysedd yw taro’n ôl yn erbyn dadleuon gan arbenigwyr technegol fod llawer o’r tir rhwng Llundain a gogledd Lloegr yn anaddas ar gyfer trac cyflym heb wneud cryn dipyn o waith cryfhau ar y sylfaen. Byddai gwaith o’r fath unwaith eto yn ychwanegu biliynau at y costau adeiladu. Heb y gwelliannau hyn i’r sylfaen, byddai’n rhaid cyfyngu ar gyflymder trenau i oddeutu 150 milltir yr awr dros sawl rhan o’r rheilffordd.

Mae’r rhai sy’n gwrthwynebu HS2 hefyd yn dadlau, yn ychwanegol at y rhai a nodir uchod, fod llawer o ffyrdd eraill o ychwanegu at gynhwysedd rheilffyrdd. Un argymhelliad yw cael gwared ar gerbydau dosbarth cyntaf, sydd, ar gyfartaledd, yn rhedeg ar 10 y cant o’u cynhwysedd yn unig. Wel, rwy’n gobeithio y byddai hwnnw’n ateb y byddwn yn rhagweld y byddai’n cael ei gymeradwyo’n fawr gan y ddwy blaid sosialaidd yn y Siambr hon. Yn ogystal, gyda gwelliannau addas i’r seilwaith, gellir cynyddu cynhwysedd yn sylweddol yn syml drwy ychwanegu mwy o gerbydau. Mae technolegau digidol yn caniatáu ar gyfer galluoedd signal datblygedig, ac yn ogystal â nodweddion diogelwch ar y trên, yn enwedig cyfathrebiadau rhwng y gyrrwr a’r ganolfan reoli, byddant yn caniatáu ar gyfer trenau amlach, gan y gellid lleihau pellteroedd rhwng trenau yn sylweddol heb golli diogelwch. Byddai’r gwelliannau a nodwyd uchod o’u cymhwyso ar gyfer rhwydwaith y DU yn ei gyfanrwydd, gan gynnwys Cymru wrth gwrs, yn llawer rhatach ac yn llawer mwy effeithiol nag un cysylltiad cyflym costus rhwng Llundain a’r gogledd.

Ac yn awr, a gaf fi droi at gysylltiad Cymru? [Torri ar draws.] A gaf fi droi at gysylltiad Cymru, neu a ddylwn i ddweud ‘diffyg cysylltiad’ â’r prosiect HS2 hwn? Mae ACau Plaid Cymru yn honni eu bod wedi sicrhau £84 miliwn ychwanegol i gyllideb drafnidiaeth Cymru, oherwydd bod Llywodraeth y DU wedi cynyddu ei chyllideb drafnidiaeth ar gyfer HS2, gan honni hefyd, gyda llaw, na neidiodd y Blaid Lafur ar y wagen, os maddeuwch y gair mwys, hyd nes yn hwyr iawn yn y dydd. Er mor ganmoladwy yw’r cyflawniad hwn, nid yw ond yn arwydd o’r ffaith fod Llywodraeth y DU yn derbyn nid yn unig nad yw prosiect HS2 o fudd i economi Cymru, ond mewn gwirionedd ei fod yn niweidiol iddi.

Mae rhai sylwebyddion yn dweud bod yr effaith negyddol hon dros oes y rheilffordd oddeutu £4 biliwn—ffigwr y dadleuant y dylid ei ychwanegu, ynghyd â’r effaith niweidiol o £1.4 biliwn i economi Gogledd Iwerddon, at gost gyffredinol HS2. Hynny yw, wrth gwrs, os yw’r ffigur iawndal hwn i’w dalu fel y dylai i’r ddwy Lywodraeth ddatganoledig.

Mae Plaid Cymru a’r Blaid Lafur wedi bod yn simsanu dros y prosiect hwn byth ers iddo gael ei ystyried gyntaf, gyda Phlaid Cymru â’r ddeuoliaeth o gael eu Haelodau Seneddol yn pleidleisio yn erbyn HS2. Y ffaith amdani yw bod Plaid Cymru a Llafur i’w gweld yn nodi’r taliad canlyniadol fel y rheswm dros gefnogi’r prosiect hwn. Dau bwynt yn unig ar y mater hwnnw: dylai taliadau canlyniadol gael eu gwneud—a byddent yn cael eu gwneud—ar gyfer unrhyw gynnydd yn nyraniad y Llywodraeth i’r gyllideb drafnidiaeth, waeth ble y gwerid y cynnydd hwnnw. Felly, pe bai’r Llywodraeth yn dewis gwario’r cynnydd yn y gyllideb HS2 ar wella’r rhwydwaith rheilffyrdd yn gyffredinol, gallem ddal i ddisgwyl cael y taliad canlyniadol hwn—oni bai bod Plaid Cymru a Llafur, wrth gwrs, yn dosbarthu’r taliad canlyniadol hwn fel taliad digolledu. Byddai taliad digolledu, wrth gwrs, yn briodol, gan fod llawer o adroddiadau, gan gynnwys dau gan KPMG, un ar gyfer HS2 Ltd ei hun ac un ar gyfer y BBC hefyd, wedi amcangyfrif bod y gost negyddol i economi Cymru oddeutu £200 miliwn y flwyddyn.

Fel y nodwyd uchod, ni fydd unrhyw gysylltiad uniongyrchol rhwng HS2 a Chymru, nid i’r de, nid i’r canolbarth nac i’r gogledd. Yn wir, y ddinas sy’n dylanwadu fwyaf yn ôl pob tebyg ar economi gogledd Cymru, oni bai ein bod diystyru Crewe yma, yw Lerpwl ei hun. Ni fydd gan Lerpwl ei hun unrhyw gysylltiad uniongyrchol â HS2, a deallir bod system metro Lerpwl wedi dod i stop 40 mlynedd yn ôl oherwydd diffyg cyllid, gyda 4.5 milltir o dwneli heb drac na threnau. A yw ein cynlluniau metro uchelgeisiol i ddod i stop yn yr un modd drwy ddiffyg cyllid Llywodraeth y DU, wrth i gostau HS2 esgyn allan o reolaeth, costau sydd eisoes wedi codi o £17 biliwn yn 2013 i’r amcangyfrifon presennol o £55 biliwn? Nid yn unig hynny, ond byddai’n rhaid i unrhyw welliannau seilwaith rheilffyrdd a gynlluniwyd ar gyfer Cymru gystadlu am y gweithlu medrus a’r cyfarpar a fyddai’n cael eu sugno’n anochel i mewn i brosiect mor enfawr â HS2. Gadewch i ni atgoffa ein hunain y byddai ffracsiwn yn unig o’r £55 biliwn a mwy nid yn unig yn caniatáu i ni drydaneiddio i Abertawe, ond i Gaerfyrddin hyd yn oed. Byddai hefyd yn ein galluogi i drydaneiddio rheilffyrdd Cymoedd de Cymru ac yn caniatáu ar gyfer llawer o seilwaith gwell, gan gynnwys trydaneiddio’r rheilffordd sy’n gwasanaethu gogledd Cymru.

I gloi, rwy’n dweud wrthych na fydd HS2 o fudd i economi Cymru. Yn wir mae’n niweidiol iddi. Felly, os ydych yn credu o ddifrif mewn economi ffyniannus a chynhyrchiol i Gymru yn yr unfed ganrif ar hugain, ni allwch ond cefnogi’r cynnig hwn.

Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Rwy’n galw ar Russell George i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call on Russell George to move amendment 1 tabled in the name of Paul Davies.

Gwelliant 1—Paul Davies

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

1. Yn cydnabod y manteision cymdeithasol ac economaidd a gaiff HS2 ar bobl canolbarth a gogledd Cymru.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gydweithio’n adeiladol â Llywodraeth y DU a chyrff trafnidiaeth rhanbarthol i sicrhau y caiff gwasanaethau ac amserlenni eu trefnu i sicrhau manteision gorau HS2 i bobl canolbarth a gogledd Cymru.

Amendment 1—Paul Davies

Delete all and replace with:

1. Recognises the social and economic benefits that HS2 will have for the people of mid and north Wales.

2. Calls on the Welsh Government to work constructively with the UK Government and regional transport bodies to ensure services and timetabling are organised to deliver maximum benefits of HS2 to the people of mid and north Wales.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Thank you, Presiding Officer. I’d like to move the amendments in the name of Paul Davies and, in doing so, raise my disappointment that UKIP have brought forward this motion today. There seems to be a failure to recognise the social and economic benefits that HS2 will bring to the people of mid and north Wales especially. The rejection of the scheme that will be the backbone, I think, to the UK rail network demonstrates the lack of ambition that you have in UKIP for the UK and, of course, Wales too.

Also, I am aware that some members of the UKIP group here do support the scheme, at least before they joined UKIP—. I note here a quote from Mark Reckless: ‘proud to vote for HS2’ and making the ‘positive case’ for the initiative, adding the estimates were ‘extremely conservative’. Of course, Mark Reckless also went on to produce a blog post actually detailing his support, but I appreciate that UKIP do not whip their group, so I look forward to Mark Reckless rejecting the motion and supporting our amendments later on.

Now, of course, we’re told that HS2 will be open in 2026. HS2 will serve the key towns and cities throughout England, also, of course, running up to Scotland as well. But by providing—[Interruption.] Yes, I will.

Diolch i chi, Lywydd. Hoffwn gynnig y gwelliannau yn enw Paul Davies ac wrth wneud hynny, rwy’n nodi fy siom fod UKIP wedi cyflwyno’r cynnig hwn heddiw. Mae’n ymddangos bod yna fethiant i gydnabod y manteision cymdeithasol ac economaidd y bydd HS2 yn eu dwyn i bobl canolbarth a gogledd Cymru yn arbennig. Mae gwrthod y cynllun a fydd yn asgwrn cefn, rwy’n meddwl, i rwydwaith rheilffyrdd y DU yn dangos y diffyg uchelgais sydd gennych yn UKIP ar gyfer y DU ac wrth gwrs, ar gyfer Cymru hefyd.

Hefyd, rwy’n ymwybodol fod rhai aelodau o’r grŵp UKIP yma yn cefnogi’r cynllun, cyn iddynt ymuno ag UKIP o leiaf—. Nodaf yma ddyfyniad gan Mark Reckless: ‘yn falch o bleidleisio dros HS2’ a gwneud yr ‘achos cadarnhaol’ dros y fenter, gan ychwanegu bod yr amcangyfrifon yn ‘hynod o geidwadol’. Wrth gwrs, aeth Mark Reckless ymlaen hefyd i gynhyrchu blog sydd, mewn gwirionedd, yn manylu ar ei gefnogaeth, ond rwy’n derbyn nad yw UKIP yn defnyddio’r chwip ar eu grŵp, felly edrychaf ymlaen at weld Mark Reckless yn gwrthod y cynnig ac yn cefnogi ein gwelliannau yn nes ymlaen.

Nawr, dywedir wrthym, wrth gwrs, y bydd HS2 yn agor yn 2026. Bydd HS2 yn gwasanaethu’r trefi a’r dinasoedd allweddol ledled Lloegr, a hefyd, wrth gwrs, yn rhedeg i fyny i’r Alban hefyd. Ond drwy ddarparu—[Torri ar draws.] Iawn, fe wnaf.

For the record, I had seen scope for the HS2 to support the Rochester and Stroud economy at the time that it was promised to have a cross-London link to take direct trains from Ebbsfleet to Manchester and Birmingham. That was then taken out of the project, and I withdrew my support and agreed with my colleague that it would not benefit the Welsh economy.

Ar gyfer y cofnod, roeddwn wedi gweld lle i’r HS2 gefnogi economi Rochester a Stroud ar yr adeg yr addawyd cysylltiad ar draws Llundain i fynd â threnau uniongyrchol o Ebbsfleet i Manceinion a Birmingham. Tynnwyd hynny allan o’r prosiect wedyn, a thynnais fy nghefnogaeth yn ôl a chytuno gyda fy nghyd-Aelod na fyddai o fudd i economi Cymru.

Oh, okay. Well, I’ve got your blog post in front of me here, but it very much contradicts some of the points that your colleague, sat next to you, was making. Perhaps I’ll pass it on to David Rowlands a little later to read.

Now, where was I? Where was I? Right. Even the people who don’t use trains as well, of course, will benefit, especially in north Wales. There are benefits, of course, from job creation and apprenticeships, created at the HS2 hub at Crewe, and, of course, the better connections it will bring to north and mid Wales.

We recently had a debate in this Chamber on the opportunities and challenges of the cross-border collaboration and the necessity to improve connectivity between north Wales and the emerging powerhouse in north England. Perhaps UKIP Members weren’t present for the debate, but from my recollection there was widespread agreement in the Chamber that, through cementing north Wales as a crucial part of the existing new economic region, we have the potential of facilitating significant growth in mid Wales, and re-balancing the economy of Wales as well, importantly, I think, away from the over-reliance on Cardiff and south Wales.

Finally, of course, the other issue is: I think it’s important, of course, that the Welsh Government needs to engage effectively with the UK Government and other regional bodies as well when it comes to ensuring that services and timetabling issues are organised, to deliver the maximum benefit from HS2 to the people of north Wales. I very much hope that perhaps the Cabinet Secretary can comment on that in his contribution, but I urge Members to reject this motion today and to support our amendments.

O, iawn. Wel, mae gennyf eich blog o fy mlaen yma, ond mae’n gwrthddweud rhai o’r pwyntiau a wnaeth eich cyd-Aelod, sy’n eistedd wrth eich ymyl, yn llwyr. Efallai y gwnaf ei drosglwyddo i David Rowlands i’w ddarllen ychydig yn nes ymlaen.

Nawr, ble roeddwn i? Ble roeddwn i? Iawn. Bydd hyd yn oed y bobl nad ydynt yn defnyddio trenau yn elwa hefyd wrth gwrs, yn enwedig yng ngogledd Cymru. Mae yna fanteision, wrth gwrs, i greu swyddi a phrentisiaethau, a grëwyd yng nghanolfan HS2 yn Crewe, ac wrth gwrs, y cysylltiadau gwell a ddaw i ogledd a chanolbarth Cymru yn ei sgil.

Yn ddiweddar cawsom ddadl yn y Siambr hon am y cyfleoedd a’r heriau o gydweithredu’n drawsffiniol a’r angen i wella cysylltedd rhwng gogledd Cymru a’r pwerdy sy’n dod i’r amlwg yng ngogledd Lloegr. Efallai nad oedd Aelodau UKIP yn bresennol ar gyfer y ddadl, ond o’r hyn a gofiaf, cafwyd cytundeb cyffredinol yn y Siambr fod gennym botensial, drwy gadarnhau gogledd Cymru fel rhan hanfodol o’r rhanbarth economaidd newydd sydd eisoes yn bodoli, i hwyluso twf sylweddol yng nghanolbarth Cymru, ac i ailgydbwyso economi Cymru yn ogystal, sy’n bwysig, rwy’n meddwl, i ffwrdd rhag gorddibyniaeth ar Gaerdydd a de Cymru.

Yn olaf, wrth gwrs, y mater arall yw hwn: rwy’n credu ei bod yn bwysig, wrth gwrs, fod angen i Lywodraeth Cymru ymgysylltu’n effeithiol â Llywodraeth y DU a chyrff rhanbarthol eraill hefyd i sicrhau y caiff gwasanaethau ac amserlenni eu trefnu i sicrhau manteision gorau HS2 i bobl gogledd Cymru. Rwy’n gobeithio’n fawr y gall Ysgrifennydd y Cabinet roi sylwadau ar hynny yn ei gyfraniad efallai, ond rwy’n annog yr Aelodau i wrthod y cynnig hwn heddiw ac i gefnogi ein gwelliannau.

Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith i gynnig yn ffurfiol gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call on the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure to formally move amendment 2, tabled in the name of Jane Hutt.

Gwelliant 2—Jane Hutt

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

1. Yn cydnabod y manteision cymdeithasol ac economaidd a gaiff HS2 ar bobl canolbarth a gogledd Cymru.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gydweithio’n adeiladol â Llywodraeth y DU a chyrff trafnidiaeth rhanbarthol i sicrhau y caiff gwasanaethau ac amserlenni eu trefnu i sicrhau manteision gorau HS2 i bobl canolbarth a gogledd Cymru.

3. Yn galw ar Lywodraeth y DU:

(a) i gyhoeddi amserlen ar gyfer trydaneiddio prif linell de Cymru hyd at Abertawe;

(b) i ariannu’n llawn y gwaith o drydaneiddio prif linell gogledd Cymru a llinellau cymoedd y de;

(c) i warantu holl arian yr Undeb Ewropeaidd sydd wedi’i gynllunio ar gyfer Metro De Cymru; a

(d) i gychwyn trafodaethau ar drosglwyddo’r cyllid a’r cyfrifoldeb am y seilwaith rheilffyrdd i Weinidogion Cymru.

Amendment 2—Jane Hutt

Delete all and replace with:

1. Recognises the social and economic benefits that HS2 will have for the people of mid and north Wales.

2. Calls on the Welsh Government to work constructively with the UK Government and regional transport bodies to ensure services and timetabling are organised to deliver maximum benefits of HS2 to the people of mid and north Wales.

3. Calls on the UK Government to:

(a) publish a timetable for electrification of the south Wales main line to Swansea;

(b) fully fund electrification of the north Wales mainline and south Wales valleys lines;

(c) guarantee all European Union funding planned for the South Wales Metro; and

(d) Begin negotiations to transfer funding and responsibility for rail infrastructure to Welsh Ministers.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Member
Ken Skates 17:32:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Formally.

Galwaf ar Dai Lloyd i gynnig gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.

I call on Dai Lloyd to move amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.

Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

1. Yn credu mai prosiect seilwaith i Loegr yn unig yw prosiect HS2 ac y dylai Cymru dderbyn cyllid canlyniadol Barnett sy’n adlewyrchu hyn.

2. Yn credu y dylai’r cyllid a dderbynnir fel cyllid canlyniadol Barnett gael ei ddefnyddio i greu seilwaith trafnidiaeth effeithiol sy’n cysylltu holl ranbarthau Cymru â’i gilydd, ac y dylai hyn gynnwys y prosiectau canlynol:

(a) gwella cysylltiadau trafnidiaeth o fewn Cymru; gwella cysylltiadau rhwng y gogledd a’r de; a chreu rhwydweithiau rhanbarthol yn ein prif ardaloedd trefol fel prosiect metro de Cymru a phrosiect metro eang yng ngogledd Cymru;

(b) atebion trafnidiaeth sy’n addas i Gymru wledig a’i heriau demograffig a daearyddol penodol; ac

(c) trydaneiddio prif linellau rheilffordd gogledd a de Cymru, a gwaith diweddaru eang ar rwydwaith ffyrdd ehangach Cymru.

Amendment 3—Rhun ap Iorwerth

Delete all and replace with:

1. Believes that the HS2 project is an England only infrastructure project and that Wales should receive a Barnett consequential that reflects this.

2. Believes that the funds received as a Barnett consequential should be used to create an effective transport infrastructure that links together all the regions of Wales, and that this should include the following projects:

(a) improving transport connections within Wales; improving links between north and south; and creating regional networks in our main urban areas such as the south Wales metro project and an extensive north Wales metro project;

(b) transport solutions that work for rural Wales and its particular demographic and geographic challenges; and

(c) the electrification of the north and south Wales main railway lines, and extensive upgrading of the broader Welsh rail network.

Cynigiwyd gwelliant 3.

Amendment 3 moved.

Wel, diolch yn fawr, Lywydd. Rwy’n falch o allu cyfrannu at y ddadl yma, er rwyf mewn cryn benbleth, y mae’n rhaid i mi ddweud, achos nid yn aml rwy’n sefyll i siarad am rywbeth sydd yn ddim byd i’w wneud efo ni yma yng Nghymru. Rydym ni’n sôn am brosiect seilwaith i Loegr yn unig. Dyna beth yw HS2. Wrth gwrs, os bydd y peth yn cael ei basio, byddwn ni i gyd yn talu amdano fe, ond nid ydym ni’n gwneud y penderfyniad yn y fan hon. Mae’r penderfyniad yn cael ei wneud mewn lle arall. Felly, rwyf mewn cryn dipyn o benbleth, gallaf ddweud.

Beth y buaswn i yn ei ddweud yw, os yw’r prosiect HS2 yma yn mynd yn ei flaen, dylem ni gael yma yng Nghymru y cyllid canlyniadol Barnett i adlewyrchu’r ffaith yna, achos mae yna gynifer o brosiectau mawr, gan gynnwys rheilffyrdd, sydd wedi digwydd yn Lloegr o’r blaen ac nid ydym ni wedi cael yr arian canlyniadol Barnett o hynny—megis y llinell Jubilee, megis Crossrail. Nid oes dim byd wedi dod i lawr i’r fan hon fel arian canlyniadol o hynny. Wedyn, os yw’r prosiect yma yn mynd yn ei flaen, ein gobaith ni yn y Blaid yw y byddwn ni’n cael arian sylweddol—sylweddol yn nhermau Cymru, beth bynnag—fel cyllid canlyniadol Barnett.

Yn y bôn, dywedodd rhywun rywbryd, os ydych chi eisiau mynd o Lundain i Birmingham 20 munud ynghynt, wel daliwch y trên cynnar, onid efe? Daliwch y trên cynharach. Nid oes yn rhaid gwario miliynau ar drên fel hyn. Wedi dweud hynny, mae angen arian i’w fuddsoddi mewn gwell cysylltiadau yma yng Nghymru. Ac fe wnaf achub ar y cyfle i sôn am hynny achos yr acen yn y lle yma yw sôn am effaith prosiectau ar Gymru. Mae’n ddirfawr amlwg bod angen gwella cysylltiadau rhwng de a gogledd Cymru. Mae yna sawl prosiect yn yr arfaeth. Wrth gwrs, rydym ni hefyd yn sôn am yr angen i drydaneiddio’r brif reilffordd i Abertawe. Mae hynny o dan fygythiad, wedi pleidlais Brexit. Mae yna nifer o gynlluniau i wella ffyrdd de-gogledd, gogledd-de, yn ogystal â gwella’r rheilffyrdd gogledd-de, de-gogledd, sydd angen buddsoddiad ynddyn nhw rŵan. Buaswn i hefyd yn licio gweld ailagor y rheilffordd rhwng Caerfyrddin ac Aberystwyth, er enghraifft, er mwyn i ni allu sôn am brosiectau sy’n debygol o ddigwydd o fewn ffiniau Cymru, achos dyna’r peth y dylem ni fod yn dadlau arno fo yn y lle hwn yn gyson.

Mae pobl wastad yn mynd i ddweud, ‘O le y buasech chi’n cael y pres?’ Wel, os yw HS2 yn mynd i gael ei adeiladu, fel rydw i wedi dweud eisoes, rydym ni’n mynnu arian canlyniadol Barnett o hynny, achos nid yw wastad yn digwydd, o bell ffordd. Dyna pam y gwnaethom ni lansio, yr wythnos hon, y NICW—ein NICW ni, ontefe? Ein comisiwn seilwaith cenedlaethol a fydd yn arf ac yn gorff a fydd yn galluogi benthyca ar raddfa eang; benthyca pan fydd yn rhad i wneud hynny, fel y mae o ar hyn o bryd; ac yn gorff lled braich i ddenu buddsoddiad enfawr er mwyn inni allu gwireddu rhai o’r dyheadau sydd gennym ni. Mae yna tua £40 biliwn o brosiectau isadeiledd yn y ‘pipeline’ yma yng Nghymru, ac nid oes yna ddim ‘prospect’ gan yr un ohonynt i weld golau dydd ar hyn o bryd. Mae’n rhaid inni feddwl yn llawer iawn ehangach ac yn llawer iawn mwy mentrus ynglŷn â sut rydym yn mynd i’r afael â’r angen i wella ein hisadeiledd ni.

I droi at y terfyn, rydym ni wedi cael dadl gan UKIP ar ysgolion gramadeg, sydd yn bod yn Lloegr ac nid yng Nghymru, ac rydym ni’n cael dadl heddiw ar HS2 sydd yn brosiect isadeiledd i Loegr, nid yng Nghymru. Beth nesaf? Beth fydd pwnc nesaf dadl UKIP yn y lle hwn? Dadl ar gynllun datblygu gwledig Wiltshire, efallai? Diolch yn fawr.

Well, thank you very much, Llywydd. I’m pleased to be able to contribute to this debate, although I am slightly confused, if truth be told, because it’s not often that I stand to speak on a subject that has nothing to do with us here in Wales. We are talking about an infrastructure project that is an England-only infrastructure project. That’s what HS2 is. Of course, if it’s agreed, we will all be paying for it, but we are not making the decision here. The decision will be taken at another place. So, I am rather confused, if I may say.

What I would say, though, is that if this HS2 project does proceed, then we in Wales should have the Barnett consequential that reflects that, because there are so many major projects, including rail projects, that have happened in England and we haven’t received that consequential funding through Barnett, such as the Jubilee line and Crossrail. Nothing has been passed down as Barnett consequentials of those schemes. If this project does proceed, then our hope in Plaid Cymru is that we would receive significant funding—significant in Welsh terms, certainly—as Barnett consequentials.

Fundamentally, someone once said that if you want to travel from London to Birmingham and arrive 20 minutes earlier, then catch an earlier train. You don’t need to spend millions of pounds on such a rail line. Having said that, we do need funding to invest in improving links here in Wales. I will take this opportunity to mention that because our role in this place is to talk about the impact of projects on Wales. It has become pertinently obvious that we need to improve links between north and south Wales. There are many projects in the pipeline. Of course, we’re also mentioning the need to electrify the main line to Swansea. That is currently under threat following the Brexit vote. There are a number of proposals to improve north-south and south-north road links as well as to improve rail links between north and south, and they need investment now. I would also want to see the line between Carmarthen and Aberystwyth reopened, for example, so that we can discuss projects that are likely to happen within the borders of Wales, because those are the issues that we should be discussing in this place and we should be doing that regularly.

People will always say, ‘Well, from where would you get that money?’ Well, if HS2 is to be built, as I’ve already said, then we would insist on Barnett consequentials, because that doesn’t always happen, not by a long shot. That’s why, this week, we launched NICW—our NICW, that is. Our national infrastructure commission for Wales, which will be a body that will allow borrowing on an extensive scale; borrowing when it is cheap to do so, as it is now; and will be an arm’s-length body to attract huge investment so that we can achieve some of the aspirations that we have. There are some £40 billion infrastructure projects in the pipeline here in Wales, and there’s no prospect of any of them seeing the light of day at the moment. We must think far more broadly and be far more innovative in our thinking in terms of how we deal with the need to improve our infrastructure.

In drawing my comments to a close, we’ve had a debate tabled by UKIP on grammar schools, which exist in England and not in Wales, and we are today discussing HS2, which is an England-only infrastructure project, not a Welsh project. What next? What will be the next topic chosen for a UKIP debate in this place? A debate on the Wiltshire RDP, perhaps? Who knows? Thank you.

Here, two weeks ago, UKIP joined the other parties in agreeing a Welsh Conservative motion moved by me, which recognised that the proposals contained within ‘A Growth Vision for the Economy of North Wales’ offer the basis for improving the economic performance of north Wales and called on the Welsh Government to work with the UK Government and the North Wales Economic Ambition Board to deliver upgrades to the north Wales line. It’s therefore somewhat puzzling that in calling today for the HS2 project to be scrapped and the capital savings used, quote, ‘to enhance the existing rail network, including…upgrading of the north Wales rail network’, they’re actually taking an inconsistent and entirely contradictory position.

The North Wales Economic Ambition Board’s report, ‘A Growth Vision for the Economy of North Wales’, supported by the leaders and chief executives of all six unitary authorities in the region, the North Wales Business Council, both universities and both FE college groups, calls for the devolution of powers by the Welsh Government over employment, taxes, skills and transport. The infrastructure plan to enable growth, detailed within it, includes the delivery of a detailed prospectus called ‘Growth Track 360’,

‘for rail service improvements and connectivity with HS2 at Crewe hub—including proposals to improve: Service frequency and speed improvements…; Network capacity improvements…; Rolling stock improvements…; Electrification of the network…; Improved stations at Deeside’.

UKIP voted for this two weeks ago. The ‘Growth Track 360’ prospectus itself was issued in May 2016 by the Mersey Dee Alliance, the Cheshire and Warrington Local Enterprise Partnership and the North Wales Economic Ambition Board, and called for substantial rail investment to enable growth in the cross-border economy of the north Wales and Mersey Dee region.

‘Growth Track 360’, referred to in the document, was launched to secure £1 billion of rail improvements to transform the north Wales and Cheshire regional economy and deliver 70,000 new jobs over 20 years. Its calls include, and I quote from it:

‘The electrification of the line from Crewe to North Wales so the region can be linked to HS2 and fast London trains can continue to Bangor and Holyhead’.

The critical investments it detailed include, quote,

‘Preparing for HS2...Electrification between Crewe and Holyhead: Total impact/contribution to the economy of £2.5bn; To allow Pendolinos to be extended from Crewe to the North Wales Coast, and potentially HS2 classic compatible services; To facilitate electric services to run between the North Wales Coast and Manchester/Manchester Airport to connect with Northern Powerhouse Rail’.

The service enhancements that it lists include

‘1 train per hour: Holyhead—Chester—Crewe—London Euston (direct HS2 connectivity)’.

Under ‘return for investment’ and what it defines as a ‘positive cost benefit ratio’, it states that preparing for HS2 will facilitate both the

‘Ability to extend Pendolinos and HS2 services beyond Crewe to Chester and North Wales’

and

‘Connectivity with Liverpool, Manchester, Leeds and Northern Powerhouse.’

Additional capacity, with faster journey times, are intrinsic for commuters and freight transportation, and being able to link into HS2—and I’m quoting again from the ‘Growth Track 360’ document—means that north Wales can’t be dismissed by companies and people looking to relocate. The removal of obstacles created by the lack of rail infrastructure will reduce congestion, improve business logistics and attract investment and jobs.

In the interests, therefore, of both consistency and solidarity with north Wales, I urge UKIP to recognise, as they did two weeks ago, that the success of the growth vision for the economy of north Wales is predicated in significant part upon the HS2 project not being scrapped and therefore to return to the position they supported here just a fortnight ago. Thank you.

Yma, bythefnos yn ôl, ymunodd UKIP â’r pleidiau eraill i gytuno ar gynnig y Ceidwadwyr Cymreig a gynigiwyd gennyf fi, cynnig a oedd yn cydnabod bod yr argymhellion sydd wedi’u cynnwys yn ‘Gweledigaeth ar gyfer Twf yr Economi yng Ngogledd Cymru’ yn cynnig sail ar gyfer gwella perfformiad economaidd gogledd Cymru ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU a Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru i gyflwyno gwelliannau i reilffordd gogledd Cymru. Felly mae’n ddryslyd braidd eu bod, wrth alw heddiw am ddileu prosiect HS2 a defnyddio’r arbedion cyfalaf, a dyfynnaf, ‘i wella’r rhwydwaith rheilffordd presennol, gan gynnwys... diweddaru rhwydwaith rheilffordd gogledd Cymru’, yn mabwysiadu safbwynt anghyson sy’n gwrthddweud ei hun yn llwyr mewn gwirionedd.

Mae adroddiad Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, ‘Gweledigaeth ar gyfer Twf yr Economi yng Ngogledd Cymru’, a gefnogir gan arweinwyr a phrif weithredwyr y chwe awdurdod unedol yn y rhanbarth, Cyngor Busnes Gogledd Cymru, y ddwy brifysgol a’r ddau grŵp o golegau addysg bellach, yn galw am ddatganoli pwerau gan Lywodraeth Cymru dros gyflogaeth, trethi, sgiliau a thrafnidiaeth. Mae’r cynllun seilwaith i alluogi twf, a nodir o’i fewn, yn cynnwys cyflwyno prosbectws manwl o’r enw ‘Growth Track 360’,

ar gyfer gwella gwasanaethau rheilffordd a chysylltedd gyda HS2 yng nghanolfan Crewe—yn cynnwys argymhellion i wella: Gwella amlder a chyflymder gwasanaethau...; Gwella cynhwysedd y rhwydwaith...; Gwella’r stoc gerbydau...; Trydaneiddio’r rhwydwaith...; Gorsafoedd gwell yng Nglannau Dyfrdwy ‘.

Pleidleisiodd UKIP dros hyn bythefnos yn ôl. Cyhoeddwyd y prosbectws ‘Growth Track 360’ ei hun ym mis Mai 2016 gan Gynghrair Mersi a’r Ddyfrdwy, Partneriaeth Menter Leol Swydd Gaer a Warrington a Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, a galwai am fuddsoddi sylweddol mewn rheilffyrdd i alluogi twf yn economi drawsffiniol gogledd Cymru a rhanbarth Mersi a’r Ddyfrdwy.

Lansiwyd ‘Growth Track 360’, y cyfeirir ato yn y ddogfen, er mwyn sicrhau £1 biliwn o welliannau i’r rheilffyrdd er mwyn trawsnewid economi ranbarthol gogledd Cymru a Swydd Gaer a darparu 70,000 o swyddi newydd dros 20 mlynedd. Mae ei alwadau yn cynnwys, ac rwy’n dyfynnu ohono:

Trydaneiddio’r rheilffordd o Crewe i Ogledd Cymru er mwyn gallu cysylltu’r rhanbarth â HS2 ac er mwyn i drenau cyflym Llundain allu mynd yn eu blaen i Fangor a Chaergybi.

Mae’r buddsoddiadau hanfodol y mae’n manylu arnynt yn cynnwys, a dyfynnaf,

Paratoi ar gyfer HS2... Trydaneiddio rhwng Crewe a Chaergybi: Cyfanswm effaith/ cyfraniad i’r economi o £2.5bn; Caniatáu i drenau Pendolino allu rhedeg o Crewe i Arfordir Gogledd Cymru, a gwasanaethau clasurol sy’n gydnaws â HS2 o bosibl; Er mwyn hwyluso gwasanaethau trydanol i redeg rhwng Arfordir Gogledd Cymru a Manceinion/Maes Awyr Manceinion a chysylltu â Northern Powerhouse Rail.

Mae’r gwelliannau i’r gwasanaeth y mae’n eu rhestru yn cynnwys

Un trên yr awr: Caergybi—Caer—Crewe—Llundain (Euston) (cysylltedd HS2 uniongyrchol).

O dan ‘adenillion ar fuddsoddiad’ a’r hyn y mae’n ei ddiffinio fel ‘cymhareb cost a budd cadarnhaol’, mae’n dweud y bydd paratoi ar gyfer HS2 yn hwyluso

gallu i ymestyn gwasanaethau Pendolino a HS2 y tu hwnt i Crewe i Gaer a Gogledd Cymru

a

Chysylltedd gyda Lerpwl, Manceinion, Leeds a Phwerdy’r Gogledd.

Mae cynhwysedd ychwanegol, gydag amserau teithio cyflymach, yn hanfodol ar gyfer cymudwyr a chludiant nwyddau, ac mae gallu cysylltu â HS2—ac rwy’n dyfynnu eto o ddogfen ‘Growth Track 360’—yn golygu na all cwmnïau a phobl sy’n ystyried adleoli ddiystyru gogledd Cymru. Bydd cael gwared ar rwystrau a grëwyd gan ddiffyg seilwaith rheilffyrdd yn lleihau tagfeydd, yn gwella logisteg busnesau ac yn denu buddsoddiad a swyddi.

Felly, er budd cysondeb ac undod â gogledd Cymru, rwy’n annog UKIP i gydnabod, fel y gwnaethant bythefnos yn ôl, fod llwyddiant y weledigaeth ar gyfer twf yr economi yng ngogledd Cymru yn seiliedig i raddau helaeth ar gadw prosiect HS2 ac felly i ddychwelyd at y safbwynt a gefnogwyd ganddynt yma bythefnos yn ôl. Diolch.

Rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith, Ken Skates.

I call on the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, Ken Skates.

Member
Ken Skates 17:41:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Thank you, Presiding Officer, and can I thank Members for their contributions today and welcome the opportunity to debate this very important issue? I do believe that we have before us a once-in-a-generation opportunity to develop a world-class transport infrastructure in Wales. Together with metro south and metro north-east, the new Wales and borders franchise, upgrades to the A55, the M4 relief road, the reshaping of our bus network and the platform that our Active Travel (Wales) Act 2013 gives us in achieving modal shift, I believe that we have a fantastic opportunity to create an international quality integrated transport system across Wales.

That integration is essential. It’s essential because a high-quality transport system is critical in providing access to jobs and services. It is, in turn, central to a high-performing economy, and our railway network has a pivotal role to play in that. Efficient long-distance travel links and the development of HS2, I believe, will bring significant benefits to mid and north Wales as part of an integrated rail network across the UK. And this position is shared entirely by the ‘Growth Track 360’ participants, including further education, local authorities, councils from England and, of course, the private sector.

I want to make sure that it is properly integrated, though, into the economy of north Wales. The huge potential of the region could be unlocked if the UK Government were to bring forward funding to electrify the north Wales coast main line from Holyhead and Llandudno to Warrington and Crewe, and develop a fully integrated hub at Crewe. Ultimately, this could enable trains travelling to and from north Wales to use a new high-speed infrastructure. The Welsh Government is very happy to work with the UK Government to ensure that the benefits of HS2 are maximised, but we are disappointed that the UK Government has so far not agreed to devolve funding for rail infrastructure and powers to direct Network Rail, as was recommended by the Commission on Devolution in Wales. I’ll continue to press the UK Government to begin negotiations around the full devolution settlement recommended by the commission.

While funding for rail infrastructure is not devolved, we have used our powers to invest in rail enhancements, including in the Cambrian line and between Saltney and Wrexham. The Welsh Government worked with the North Wales Economic Ambition Board, the Mersey Dee Alliance, and the Cheshire and Warrington Local Enterprise Partnership to develop the strategic outline business case for the electrification of the north Wales main line. It is essential for the UK Government to ensure that Wales receives its fair share of the funding available for enhancing the rail network so that our rail infrastructure here in Wales does not fall further behind that enjoyed in the rest of Great Britain.

The recent track record, though, is not positive. Data published by the Office of Rail and Road illustrate that, between 2011 and 2015, only around 1 per cent of the UK Government’s investment in rail infrastructure enhancements was spent within the Wales route area. I’m pressing for the UK Government to give a commitment that it will spend its fair share of investment on rail enhancements in Wales during the next funding period.

The settlement needs to recognise the historic underinvestment we have seen in Wales, and the fact that Network Rail Wales’s route extends into England. Now, I don’t wish to jump the gun, but I am now pressing the UK Government for confirmation that the scheme will be delivered immediately after electrification to Cardiff is completed in 2018. This, of course, is the scheme to extend to Swansea. It’s essential for the UK Government to confirm that Wales will not lose out following the UK’s exit from the European Union. Of key significance of funding for the delivery of the south Wales metro and electrification to Milford Haven and Holyhead, as is required by 2030, under the regulations covering the trans-European transport network, UK Government funding must be made available to deliver against these requirements. Wales needs it, and our economy needs it.

Diolch i chi, Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i’r Aelodau am eu cyfraniadau heddiw a chroesawu’r cyfle i drafod y mater pwysig hwn? Rwy’n credu bod gennym ger ein bron gyfle unwaith mewn cenhedlaeth i ddatblygu seilwaith trafnidiaeth o’r radd flaenaf yng Nghymru. Ynghyd â metro’r de a metro’r gogledd-ddwyrain, masnachfraint newydd Cymru a’r gororau, gwaith gwella ar yr A55, ffordd liniaru’r M4, ailffurfio ein rhwydwaith bysiau a’r llwyfan y mae ein Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 yn ei roi i ni i gyflawni newid moddol, rwy’n credu bod gennym gyfle gwych i greu system drafnidiaeth integredig o safon ryngwladol ledled Cymru.

Mae’r integreiddio hwnnw’n hanfodol. Mae’n hanfodol am fod system drafnidiaeth o ansawdd uchel yn hanfodol er mwyn darparu mynediad at swyddi a gwasanaethau. Yn ei dro, mae’n ganolog i economi sy’n cyflawni ar lefel uchel, ac mae gan ein rhwydwaith rheilffyrdd rôl ganolog i’w chwarae yn hynny. Credaf y bydd cysylltiadau teithio pellter hir effeithlon a datblygu HS2 yn sicrhau manteision sylweddol i ganolbarth a gogledd Cymru fel rhan o rwydwaith rheilffyrdd integredig ar draws y DU. A rhennir y safbwynt hwn yn llwyr gan gyfranogwyr ‘Growth Track 360’, gan gynnwys addysg bellach, awdurdodau lleol, cynghorau yn Lloegr ac wrth gwrs, y sector preifat.

Rwyf am wneud yn siŵr ei fod yn cael integreiddio’n briodol, fodd bynnag, i economi gogledd Cymru. Gellid rhyddhau potensial aruthrol y rhanbarth pe bai Llywodraeth y DU yn cyflwyno cyllid i drydaneiddio prif reilffordd arfordir gogledd Cymru rhwng Caergybi a Llandudno i Warrington a Crewe, a datblygu canolfan gwbl integredig yn Crewe. Yn y pen draw, gallai hyn alluogi trenau sy’n teithio i ac o ogledd Cymru i ddefnyddio seilwaith cyflym newydd. Mae Llywodraeth Cymru yn hapus iawn i weithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau manteision gorau HS2, ond rydym yn siomedig nad yw Llywodraeth y DU hyd yn hyn wedi cytuno i ddatganoli cyllid ar gyfer seilwaith rheilffyrdd a phwerau i gyfarwyddo Network Rail, fel yr argymhellwyd gan y Comisiwn ar Ddatganoli yng Nghymru. Byddaf yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i ddechrau trafodaethau ar y setliad datganoli llawn a argymhellir gan y comisiwn.

Er nad yw cyllid ar gyfer seilwaith rheilffyrdd wedi’i ddatganoli, rydym wedi defnyddio ein pwerau i fuddsoddi mewn gwelliannau i’r rheilffyrdd, gan gynnwys rheilffordd y Cambrian a rhwng Saltney a Wrecsam. Gweithiodd Llywodraeth Cymru gyda Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, Cynghrair Mersi a’r Ddyfrdwy, a Phartneriaeth Menter Leol Swydd Gaer a Warrington i ddatblygu’r achos busnes strategol amlinellol ar gyfer trydaneiddio prif reilffordd gogledd Cymru. Mae’n hanfodol fod Llywodraeth y DU yn sicrhau bod Cymru’n cael ei chyfran deg o’r cyllid sydd ar gael ar gyfer gwella’r rhwydwaith rheilffyrdd fel na fydd ein seilwaith rheilffyrdd yma yng Nghymru yn llithro ymhellach ar ôl yr hyn y mae gweddill Prydain yn ei fwynhau.

Nid yw hanes diweddar yn gadarnhaol, fodd bynnag. Mae data a gyhoeddwyd gan y Swyddfa Rheilffyrdd a Ffyrdd yn dangos mai oddeutu 1 y cant yn unig o fuddsoddiad Llywodraeth y DU mewn gwelliannau i’r seilwaith rheilffyrdd a wariwyd yn ardal y llwybr yng Nghymru rhwng 2011 a 2015. Rwy’n pwyso ar Lywodraeth y DU i roi ymrwymiad y bydd yn gwario ei chyfran deg o fuddsoddiad ar welliannau i’r rheilffyrdd yng Nghymru yn ystod y cyfnod ariannu nesaf.

Mae angen i’r setliad gydnabod y tanfuddsoddi hanesyddol a welsom yng Nghymru, a’r ffaith fod llwybr Network Rail Cymru yn ymestyn i mewn i Loegr. Nawr, nid wyf yn dymuno rhoi’r gert o flaen y ceffyl, ond rwy’n pwyso ar Lywodraeth y DU yn awr am gadarnhad y bydd y cynllun yn cael ei gyflwyno’n syth ar ôl cwblhau’r trydaneiddio i Gaerdydd yn 2018. Y cynllun i ymestyn i Abertawe yw hwn wrth gwrs. Mae’n hanfodol fod Llywodraeth y DU yn cadarnhau na fydd Cymru ar ei cholled yn sgil ymadawiad y DU â’r Undeb Ewropeaidd. O arwyddocâd allweddol o ran cyllid ar gyfer darparu metro de Cymru a thrydaneiddio i Aberdaugleddau a Chaergybi, fel sy’n ofynnol erbyn 2030 o dan y rheoliadau ar gyfer y rhwydwaith trafnidiaeth traws-Ewropeaidd, rhaid sicrhau bod cyllid ar gael gan Lywodraeth y DU i gyflawni’r gofynion hyn. Mae ar Gymru ei angen, ac mae ar ein heconomi ei angen.

Galw ar David Rowlands i ymateb i’r ddadl.

I call on David Rowlands to reply to the debate.

Yes, thank you. Thank you all for your contributions to this debate. I’ll deal with Russell George where he said that we fail to recognise the benefits. But most economic experts say there will be no benefits to the Welsh economy if HS2 is to be built. And then Mark Isherwood went on to talk about this fanciful document, where the UK Government will be making absolutely certain that they will electrify north Wales, even though this project may have cost many billions of pounds more. Dai Lloyd—well, I’m quite bemused, actually, Dai, because everybody else in this Chamber recognises that this project does impact on Wales in a very, very—either, as we argue, detrimental manner, or, as the other people who’ve spoken—[Interruption] Can I just answer this? Thank you. Others say that it will be of great benefit to it. But, do you know, during all the Brexit debates, we heard a raft of reservations voiced by Plaid with regard to the willingness of the UK Government to pay over the funds previously coming to Wales from Brussels? Yet, here, they’re utterly content to rely on the supposedly endless largess of that same institution to fund the Welsh economy by way of consequential payments. A very worst case, if I might say, of naked hypocrisy. [Interruption.] I was making the very point. Well—

Ie, diolch. Diolch i chi gyd am eich cyfraniadau i’r ddadl hon. Fe soniaf am Russell George pan ddywedodd ein bod yn methu cydnabod y manteision. Ond mae’r rhan fwyaf o arbenigwyr economaidd yn dweud na fydd unrhyw fanteision i economi Cymru os caiff HS2 ei hadeiladu. Ac yna aeth Mark Isherwood ymlaen i sôn am y ddogfen ffansïol hon, lle bydd Llywodraeth y DU yn gwneud yn hollol sicr y byddant yn trydaneiddio gogledd Cymru, er y gallai’r prosiect hwn fod wedi costio biliynau o bunnoedd yn fwy. Dai Lloyd—wel, rwy’n eithaf dryslyd a dweud y gwir, Dai, gan fod pawb arall yn y Siambr hon yn cydnabod bod y prosiect hwn yn effeithio ar Gymru mewn ffordd—naill ai, fel y dadleuwn ni, mewn modd niweidiol, neu fel y mae pobl eraill sydd wedi siarad—[Torri ar draws] A gaf fi ateb hyn? Diolch. Mae eraill yn dweud y bydd o fudd mawr iddi. Ond, wyddoch chi, yn ystod yr holl ddadleuon ar adael yr UE, clywsom lu o amheuon yn cael eu lleisio gan Blaid Cymru ynglŷn â pharodrwydd Llywodraeth y DU i drosglwyddo’r cyllid a oedd yn dod yn flaenorol i Gymru o Frwsel. Eto i gyd, yma, maent yn hollol fodlon dibynnu ar haelioni honedig ddiddiwedd yr un sefydliad i ariannu economi Cymru ar ffurf taliadau canlyniadol. Achos gwaeth na’r un, os caf ddweud, o ragrith noeth.[Torri ar draws.] Roeddwn yn gwneud yr union bwynt. Wel—

Ken Skates—I’ll deal with what Ken had to say. Ken, I echo all of your desires to upgrade the transport system in Wales, and it is precisely this argument that we are putting today: that the funding of this HS2 project will massively impact on the ability of you yourself, using all your skills, which I’m sure you will, in receiving as much funding for the necessary upgrading that we really do need in Wales. And what we’re saying is that, if this project were abandoned, the £50 billion-odd, which will probably end up at £70 billion would be much, much better spent on upgrading the general network right throughout the United Kingdom, but very much so right throughout Wales as well.

Ken Skates—fe soniaf am yr hyn oedd gan Ken i’w ddweud. Ken, ategaf eich holl ddyheadau i wella’r system drafnidiaeth yng Nghymru, a dyna’r union ddadl rydym yn ei chyflwyno heddiw: y bydd cyllid y prosiect HS2 yn effeithio’n aruthrol ar eich gallu chi eich hun, gan ddefnyddio eich holl sgiliau, ac rwy’n siŵr y gwnewch, i gael cymaint o arian ar gyfer y gwaith uwchraddio angenrheidiol ag y bydd ei angen arnom mewn gwirionedd yng Nghymru. A’r hyn rydym yn ei ddweud yw hyn: pe bai’r prosiect hwn yn cael ei roi heibio, byddai’r oddeutu £50 biliwn, a fydd yn ôl pob tebyg yn £70 biliwn yn y pen draw, yn cael ei wario’n well o lawer ar uwchraddio’r rhwydwaith cyffredinol ar hyd a lled y Deyrnas Unedig, ond yn bendant felly ledled Cymru hefyd.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Gohiriwyd y bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Dyma ni’n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Ac oni bai fod tri Aelod yn dymuno i mi ganu’r gloch, rwy’n symud yn syth i’r cyfnod pleidleisio.

We have now reached voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.

8. 7. Cyfnod Pleidleisio
8. 7. Voting Time

Mae’r bleidlais gyntaf ar ddadl Plaid Cymru, ac rydw i’n galw am bleidlais ar y cynnig yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 10, neb yn ymatal, 43 yn erbyn. Felly, mae’r cynnig wedi’i wrthod.

The first vote is on Plaid Cymru’s debate, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 10, no abstentions, 43 against. Therefore, the motion is not agreed.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 10, Yn erbyn 43, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 10, Against 43, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6111.

Result of the vote on motion NDM6111.

Galwaf am bleidlais, felly, ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 43, neb yn ymatal, 10 yn erbyn. Felly, mae’r gwelliant wedi’i dderbyn.

I call for a vote, therefore, on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 43, no abstentions, 10 against. Therefore, amendment 1 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 43, Yn erbyn 10, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 43, Against 10, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6111.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6111.

Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 16, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Felly, mae’r gwelliant wedi’i wrthod.

I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 37 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 16, Yn erbyn 37, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 16, Against 37, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 2 i gynnig NDM6111.

Result of the vote on amendment 2 to motion NDM6111.

Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

I now call for a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM6111 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn galw ar Lywodraeth y DU i roi gwarant diamod i ariannu pob prosiect a gontractiwyd o dan Raglen Datblygu Gwledig 2014-2020 ar ôl Datganiad yr Hydref tan 2023.

2. Yn cadarnhau mai parhau’n rhan o’r farchnad sengl yw’r dewis gorau ar hyn o bryd i sicrhau mynediad heb dariff a chwota i’r farchnad honno.

3. Yn cydnabod pa mor bwysig yw gweithwyr mudol i’r economi wledig.

Motion NDM6111 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Calls on the UK Government to provide an unconditional guarantee to fund all projects contracted under the Rural Development Programme 2014-20 after the Autumn Statement until 2023.

2. Affirms that remaining part of the single market is the best current option to ensure tariff and quota free access to that market.

3. Recognises the importance of migrant workers to the rural economy.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. Pedwar deg pedwar o blaid, 10 yn ymatal, a neb yn erbyn. Felly, mae’r cynnig fel y’i diwygiwyd wedi’i dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 44, 10 abstentions and nobody against. Therefore the motion as amended is agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM6111 fel y’i diwygiwyd: O blaid 44, Yn erbyn 0, Ymatal 10.

Motion NDM6111 as amended agreed: For 44, Against 0, Abstain 10.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6111 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6111 as amended.

Y bleidlais nesaf ar ddadl Plaid Cymru, ac rydw i’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 16, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, mae’r cynnig wedi’i wrthod.

The next vote is on the Plaid Cymru debate, and I call for the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 38 against. Therefore, the motion is not agreed.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 16, Yn erbyn 38, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 16, Against 38, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6112.

Result of the vote on motion NDM6112.

Gwelliant 1: os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-dethol. Rydw i’n galw am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 39 yn erbyn. Felly, mae’r gwelliant wedi’i wrthod.

Amendment 1: if amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 39 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 15, Yn erbyn 39, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 15, Against 39, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6112.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6112.

Gwelliant 2: rydw i’n galw am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 16 yn erbyn. Felly, mae’r gwelliant wedi’i dderbyn.

I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 16 against. Therefore, the amendment is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 38, Yn erbyn 16, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 38, Against 16, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 2 i gynnig NDM6112.

Result of the vote on amendment 2 to motion NDM6112.

Galwaf am bleidlais ar welliant 3 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 54, neb yn ymatal, a neb yn erbyn. Felly, mae’r gwelliant wedi’i dderbyn.

I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 54, no abstentions, and nobody against. Amendment 3 is therefore agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 54, Yn erbyn 0, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 54, Against 0, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 3 i gynnig NDM6112.

Result of the vote on amendment 3 to motion NDM6112.

Rydw i’n galw nawr am bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

I now call for a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM6112 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod pa mor bwysig yw stryd fawr fywiog ac amrywiol er mwyn cefnogi mentrau lleol.

2. Yn gresynu bod nifer y siopau gwag ar ein stryd fawr yn gyson uwch na’r cyfartaledd ar gyfer y DU.

3. Yn gresynu at golli asedion cymunedol neu wasanaethau lleol o ganlyniad i’r defnydd ysgafn o’r stryd fawr yng Nghymru.

4. Yn cytuno i edrych ymhellach ar briodoldeb sefydlu cronfa newydd a fydd yn galluogi awdurdodau lleol a grwpiau cymunedol i gynnig cyfleusterau parcio am ddim mewn trefi ledled Cymru, a rhoi hwb hanfodol i adfywio canol trefi.

5. Yn cydnabod pwysigrwydd busnesau sy’n cynnig gwasanaethau ar y stryd fawr.

Motion NDM6112 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises the importance of a vibrant and diverse high street in supporting local enterprise.

2. Regrets that the shop vacancy rate on our high streets is consistently higher than the UK average.

3. Regrets the loss of community assets or local services as a result of low footfall on Welsh high streets.

4. Agrees to explore further the desirability of setting up a new fund to enable local authorities and community groups to offer free car parking in towns throughout Wales, providing a vital boost to town centre regeneration.

5. Recognises the importance of businesses which provide services on the high street.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 54, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae’r cynnig fel y’i diwygiwyd wedi’i dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 54, no abstentions, nobody against. Therefore, the motion as amended is agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM6112 fel y’i diwygiwyd: O blaid 54, Yn erbyn 0, Ymatal 0.

Motion NDM6112 as amended agreed: For 54, Against 0, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6112 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6112 as amended.

Pleidlais nawr ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig. Rydw i’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 16, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, mae’r cynnig wedi’i wrthod.

We have a vote now on the Welsh Conservatives debate. I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 38 against. Therefore the motion is not agreed.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 16, Yn erbyn 38, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 16, Against 38, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6109.

Result of the vote on motion NDM6109.

Rydw i’n galw nawr am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 16 yn erbyn. Mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn.

I now call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 16 against. Therefore, amendment 1 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 38, Yn erbyn 16, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 38, Against 16, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6109.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6109.

Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 53, un yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae’r gwelliant wedi ei dderbyn.

I call for a vote now on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 53, one abstention, nobody against. Therefore, amendment 2 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 53, Yn erbyn 0, Ymatal 1.

Amendment agreed: For 53, Against 0, Abstain 1.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 2 i gynnig NDM6109.

Result of the vote on amendment 2 to motion NDM6109.

Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 3 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 48, chwech yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae gwelliant 3 wedi ei dderbyn.

I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 48, six abstentions, nobody against. Therefore, amendment 3 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 48, Yn erbyn 0, Ymatal 6.

Amendment agreed: For 48, Against 0, Abstain 6.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 3 i gynnig NDM6109.

Result of the vote on amendment 3 to motion NDM6109.

Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 4 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 48, chwech yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae gwelliant 4 wedi ei dderbyn.

I call now for a vote on amendment 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 48, six abstentions, no-one against. Therefore, amendment 4 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 48, Yn erbyn 0, Ymatal 6.

Amendment agreed: For 48, Against 0, Abstain 6.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 4 i gynnig NDM6109.

Result of the vote on amendment 4 to motion NDM6109.

Rydw i’n galw nawr am bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

I now call for a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM6109 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi penderfyniad Llywodraeth Cymru i ddirymu’r fenter ‘hawl i brynu’.

2. Yn credu bod pobl yn fwy tebygol o allu bod yn berchen ar eu cartrefi eu hunain os yw’r economi yn gryfach, os yw cyflogaeth yn fwy sicr a bod gwasanaethau cyhoeddus yn gwneud mwy i helpu pobl i aros yn eu cartrefi.

3. Yn cydnabod nad perchnogaeth cartref yw’r unig opsiwn, ac y dylai cartrefi cymdeithasol gael yr un statws â pherchnogaeth cartref.

4. Yn credu y gallai ailddosbarthu benthyciadau cymdeithasau tai fel dyled sector cyhoeddus gael effaith andwyol ar dargedau adeiladu tai, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithredu, gan gynnwys deddfu os oes angen, i sicrhau nad yw hyn yn cyfyngu ar allu cymdeithasau tai i gyllido adeiladu cartrefi newydd neu welliannau i gartrefi yng Nghymru.

Motion NDM6109 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the Welsh Government’s decision to revoke the ‘right to buy’ initiative.

2. Believes that people are more likely to be able to own their own home if the economy is stronger, employment more secure, and public services actively help people to remain in their homes.

3. Recognises that home ownership is not the only option, and that social housing should have parity of status with home ownership.

4. Believes that house building targets could be severely affected by the re-classification of housing association borrowing as public sector debt, and calls on the Welsh Government to take action, including legislation if necessary, to ensure this does not limit the ability of housing associations to finance new home building or home improvements in Wales.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 48, chwech yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae’r cynnig fel y’i diwygiwyd wedi ei dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 48, six abstentions, no-one against. Therefore, the motion as amended is agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM6109 fel y’i diwygiwyd: O blaid 48, Yn erbyn 0, Ymatal 6.

Motion NDM6109 as amended agreed: For 48, Against 0, Abstain 6.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6109 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6109 as amended.

Y bleidlais olaf ar ddadl UKIP, ac rydw i’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Neil Hamilton. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid chwech, neb yn ymatal, 48 yn erbyn. Felly, mae’r cynnig wedi ei wrthod.

The last vote is on the UKIP debate, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Neil Hamilton. Open the vote. Close the vote. In favour six, no abstentions, 48 against. Therefore, the motion is not agreed.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 6, Yn erbyn 48, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 6, Against 48, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6110.

Result of the vote on motion NDM6110.

Symud yn awr i welliant 1. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Galw am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 10, neb yn ymatal, yn erbyn 44. Felly, mae’r gwelliant wedi ei wrthod.

We move on to amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 10, no abstentions, against 44. Therefore, the amendment is not agreed.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 10, Yn erbyn 44, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 10, Against 44, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6110.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6110.

Gwelliant 2. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 16 yn erbyn. Felly, mae’r gwelliant wedi ei gymeradwyo.

Amendment 2. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 16 against. Therefore, the amendment is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 38, Yn erbyn 16, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 38, Against 16, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 2 i gynnig NDM6110.

Result of the vote on amendment 2 to motion NDM6110.

Cafodd gwelliant 3 ei ddad-dethol.

Amendment 3 deselected.

Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

I call now for a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM6110 fel y’i diwygiwyd:

Mae Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod y manteision cymdeithasol ac economaidd a gaiff HS2 ar bobl canolbarth a gogledd Cymru.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gydweithio’n adeiladol â Llywodraeth y DU a chyrff trafnidiaeth rhanbarthol i sicrhau y caiff gwasanaethau ac amserlenni eu trefnu i sicrhau manteision gorau HS2 i bobl canolbarth a gogledd Cymru.

3. Yn galw ar Lywodraeth y DU:

(a) i gyhoeddi amserlen ar gyfer trydaneiddio prif linell de Cymru hyd at Abertawe;

(b) i ariannu’n llawn y gwaith o drydaneiddio prif linell gogledd Cymru a llinellau cymoedd y de;

(c) i warantu holl arian yr Undeb Ewropeaidd sydd wedi’i gynllunio ar gyfer Metro De Cymru; a

(d) i gychwyn trafodaethau ar drosglwyddo’r cyllid a’r cyfrifoldeb am y seilwaith rheilffyrdd i Weinidogion Cymru.

Motion NDM6110 as amended:

The National Assembly for Wales:

1. Recognises the social and economic benefits that HS2 will have for the people of mid and north Wales.

2. Calls on the Welsh Government to work constructively with the UK Government and regional transport bodies to ensure services and timetabling are organised to deliver maximum benefits of HS2 to the people of mid and north Wales.

3. Calls on the UK Government to:

(a) publish a timetable for electrification of the south Wales main line to Swansea;

(b) fully fund electrification of the north Wales mainline and south Wales valleys lines;

(c) guarantee all European Union funding planned for the South Wales Metro; and

(d) Begin negotiations to transfer funding and responsibility for rail infrastructure to Welsh Ministers.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 46, neb yn ymatal, wyth yn erbyn. Felly, mae’r cynnig fel y’i diwygiwyd wedi ei dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 46, no abstentions, eight against. The motion as amended is therefore agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM6110 fel y’i diwygiwyd: O blaid 46, Yn erbyn 8, Ymatal 0.

Motion NDM6110 as amended agreed: For 46, Against 8, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6110 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6110 as amended.

Yr ydym ni’n symud i’r eitem nesaf ar yr agenda. I’r rhai ohonoch chi sy’n gadael—

do so quietly, swiftly.

We now move on to the next item on the agenda. To those of you who are leaving—

gwnewch hynny’n dawel, yn gyflym.

9. 8. Dadl Fer: Diogelwch, Storio a Gwaredu Biomas a Chynnyrch Pren Halogedig gan Gwmni South Wales Wood Recycling
9. 8. Short Debate: The Safety, Storage and Disposal of Biomass and Contaminated Wood Products by South Wales Wood Recycling

Y ddadl fer yw’r eitem nesaf ar yr agenda. Rydw i’n galw ar Huw Irranca-Davies i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddo.

The short debate is the next item on the agenda. I call on Huw Irranca-Davies to speak on the topic that he has chosen.

Diolch, Lywydd. Last week there was a packed meeting in Heol-y-cyw community hall. I guess there were over 150 people because, as well as every seat being full, people were standing in the aisles and around the walls. People, young and old, voiced their concerns over a fire that had raged in the Heol-y-cyw premises of South Wales Wood Recycling Ltd, causing a thick, unpleasant smog to billow out across the village and neighbouring areas. I’d first spotted it when I looked down the Llynfi valley early one morning from my home several miles away in Maesteg—a thick spume of smoke, very evident from the hilltop. It was like groundhog day and I instantly thought, ‘My goodness, it’s another wood fire just like the one near Coytrahen earlier that year’. Indeed, earlier, in March that year, I’d driven down the lower Llynfi valley into a similar dense, white smog that was slowing traffic down to a crawl. The whole of the valley bottom was engulfed in a foul-smelling and cough-inducing mass of smoke that lingered and settled in the valley bottom. Residents of nearby Bettws, Shwt and Coytrahen had to put up with the worst of this for days, but people as far afield as Bridgend were reporting effects.

What links these two fires is a company called South Wales Wood Recycling. Residents want to know what’s going on and so do I. Investigations are ongoing, so nothing I say today will risk compromising those investigations and any related actions. However, I will be robust in articulating the concerns of my constituents and demanding action as their Assembly Member. And, as a legislator in this Parliament of Wales, I will be specific in suggesting improvements to the current legal and regulatory regime.

Here’s the essence of the matter: South Wales Wood Recycling, a company with a recycling base in Heol-y-cyw in my constituency, have now had three fires in piles of biomass or contaminated wood waste over the last year, in three different locations. One may be regarded as unfortunate, but three? Well, this raises significant concerns. The first fire started in Newport in November last year and it burnt for over two months. I watched this on the news with interest and with concern, but, ‘Newport’s a long way from Ogmore and, well, it’s an isolated incident, surely’.

The second was in March, as I said, between Coytrahen and Llangynwyd in the lower Llynfi valley. It’s only a couple of miles from my home. This was not a site that I and other local people understood was being used for processing or storage of biomass or wood waste, and people locally are concerned that this and the fire in Heol-y-cyw is not burning biomass at all—as in, clean, virgin wood—but may, instead, be contaminated low-grade wood waste from processed and recycled wood, including plastics and PVCs and other materials. We’re waiting to find out, but the health concerns are clear.

When the material on the Llynfi site caught fire in March, this low-lying valley was smothered in deep, unpleasant and nauseating smoke and smog for days, causing real fear of health impacts. Local councillors, like Martyn Jones, took a lead role with local residents and worked closely with me and with Chris Elmore MP and others to get to the bottom of this to encourage the various agencies, including the fire service, Natural Resources Wales, the local authority and Public Health Wales to co-ordinate their response better and, crucially, to communicate effectively to residents.

The local authority ultimately played a key role in liaising between agencies and with local residents. But Councillor Jones and I and local MP, Chris Elmore, subsequently met with senior staff at NRW, who have responsibilities for permitting and environmental regulations and enforcement, and, more recently, with the local authority, which has planning and environmental health responsibilities. We wanted to understand what had led to wood waste being present on the Llynfi site and without informing residents, without informing elected representatives or any regulatory agencies. We wanted to know whether the disposal of materials on the Llynfi site was authorised. But this meeting also allowed us to reiterate some of the concerns of residents over the operation of the main processing site several miles away in Heol-y- cyw—matters that had also been raised with us by residents and by local councillors like Gary Thomas and Alex Owen. We did not realise at that point that, before long, a third fire would occur at that very site in Heol-y -cyw. Once again, at the Heol-y-cyw fire, fire attenders were sent, the local authority and NRW attended, and residents, understandably, feared for their health and their safety and their homes. Some, as with the earlier fire in the Llynfi valley, were forced to leave their homes while others, with disabilities and mobility issues, were unable to leave, but they suffered the horrendous nauseating smoke inside and outside their homes—it got everywhere. And, once again, despite the excellent work, at great cost to the taxpayer by the emergency services, the residents were left in a literal smog, but also a smog of confusion over, ‘How could this happen again?’

Local councillors, like Alex, himself a fireman, who’s been engaged in directly responding to these events, I, Chris Elmore and others were there, once again, asking on behalf of residents, ‘How did this happen? Who’s in charge? Who is communicating with residents?’ That brings us to that packed meeting in Heol-y-cyw community hall last week, which was—Suzy Davies was there and other colleagues here—standing room only. At that meeting, we heard local residents allege that stockpiles of wood waste regularly exceeded the permitted height and dimensions, contravening planning consents and the environmental permit. That’s what residents said. They said that this was a disaster waiting to happen.

The investigation is ongoing to determine the causes, and we must let those investigations run their course, but let me turn to the wider responsibility of the directors of the company, South Wales Wood Recycling. Reassuring statements after the event have appeared on the website, but they’ve been otherwise absent from the scene, not playing their part in engaging with the community, explaining what is going on and helping to give reassurance.

But, I am advised they do leap to action in other ways. I’m led to understand that they do hire top-notch legal experts to challenge enforcement orders and stop notices, leading the local authority and Natural Resources Wales on a merry dance, trying to delay and obfuscate. And meanwhile, the money for recycling rolls in, and yes, as the Cabinet Secretary knows, there is money in waste. There is money in recycling. In fact, there are millions if not billions to be made. The latest data suggest that the UK recycling industry as a whole was worth £23.3 billion in 2015, up 15 per cent on the year before.

In the wood recycling sector, there are fortunes to be made as wood waste of different types of grades is diverted from landfill to biomass and energy projects and to recycled uses such as chipboard and value-added products such as equine and public pathway servicing and garden mulches. The public net worth of South Wales Wood Recycling rocketed from £313,651 in 2013 to £1,303,675 in 2015. They have plans to expand. This company is going places, it seems.

We need recycling companies to succeed. We actually want them to do well so we are sending less to landfill, wasting less and helping us to become a more sustainable Wales and world. But they have to do this properly. Any company involved in this needs to care for their communities, not just their profits. Of course, we have to let any investigations into these activities follow their course. But let’s be clear too: any company, regardless of this one, that does not show respect for their local communities or any company that demonstrates indifference or even contempt for their communities in their actions or inaction will ultimately be held to account. They must be held to account. For any such company to appeal every challenge, knowing that this delays the process by months, to hire fancy barristers to tie knots in enforcement agencies while the money continues to roll in is just rubbing the faces of residents in it.

I want to see responsible waste recycling companies in Wales that do good by the planet and do good by their communities. So, I say to the directors of South Wales Wood Recycling Ltd, ‘You are looking pretty irresponsible and cavalier at the moment. You’ve got your work cut out to get local people back on your side, and I’m one of them.’ Meanwhile, Cabinet Secretary, I do have some specific suggestions, and I know you’ll be constrained from commenting on the details of these incidents and this company because of ongoing inquiries and investigations, but I believe there is more we can do as a legislature here.

We can put more power in the hands of regulatory and enforcement bodies and in the hands of local people, and I’m more than willing to help take this forward. We have the powers in Wales already over many relevant areas of waste management, landfill, planning, environmental enforcement and more besides. Other powers are reserved currently and we’d need to work with the Westminster Government, but I and local government colleagues in Wales and others are keen to work with you to tighten up the regulatory and legislative regime so that the good waste management and recycling companies are rewarded and the bad are rounded up, sanctioned and put out of business if necessary.

So, here are some specific suggestions. Firstly, let’s set up a small, time-constrained task and finish group to review the legislative and regulatory framework for licensing and planning controls of waste and recycling operations, and look at the scope for extending the framework of criminal law in this area. Second: seek to strengthen significantly the financial penalties on breaches of planning and environmental permits, which are currently so insignificant, frankly, that they’re often regarded as puny and petty by the offenders. The higher end of penalties for those who wilfully or repeatedly offend should cause extreme financial and personal embarrassment to individual company directors as well as owners or shareholders. Third: explore ways of putting sanctions directly against named company directors and owners, including the possibility of suspending or banning individuals guilty of repeat or serious offences from holding any positions in related industry sectors—name and shame for a first or lower offence, but bar them from holding such positions for serious or repeat offences. Fourth: bring forward proposals for streamlining and improving the co-ordination of investigations between organisations such as enforcement agencies and planning authorities. The better sharing of intelligence data and legal expertise will help balance the scales of justice.

Five: develop new ways to entirely remove parts of this process from legal and judicial proceedings, which are costly for the taxpayer and time-consuming for enforcement agencies, frustrating for residents and others affected by ongoing issues. For example, if a company proceeds to operate illegally or in contravention of permits whilst appealing a stop order, they know they’re trying to dance rings around people. It’s also risky for enforcement agencies, who know they could face even higher legal costs and claims for operational losses if they’re unsuccessful. Let’s find a way to make a stop order on paper a stop order in practice and put the balance back in favour of the enforcement agencies and of local people. Corporate lawyers and barristers are trying to run roughshod over democratically elected Ministers and councillors and local people. Let’s get the balance right.

Six: extend stop notices and other enforcement powers to cover existing consents, not just new offences and new developments, so that stop notices and other sanctions can be enforced on existing operations where they contravene the permitting or the planning conditions. And seven: examine the scope for extending criminal law to cover new areas covered currently by planning and environmental law, such as serious risk to amenity, and allow local authorities to determine what is constituted by that serious risk. This would allow the Proceeds of Crime Act 2002 to be applied to breaches, so that profits made by criminal behaviour could be sequestered to the public.

Diolch, Lywydd. Yr wythnos diwethaf cafwyd cyfarfod yn neuadd gymunedol Heol-y-cyw a ddenodd lond y neuadd o bobl. Rwy’n dyfalu bod yna dros 150 o bobl yn bresennol oherwydd, yn ogystal â bod pob sedd yn llawn, roedd pobl yn sefyll yn yr eiliau ac o gwmpas y waliau. Daeth pobl hen ac ifanc i fynegi eu pryderon am dân a oedd wedi llosgi ar safle South Wales Wood Recycling Ltd yn Heol-y-cyw, gan achosi i fwrllwch trwchus annymunol lifo ar draws y pentref a’r ardaloedd cyfagos. Fe’i gwelais gyntaf pan edrychais i lawr cwm Llynfi yn gynnar un bore o fy nghartref sawl milltir i ffwrdd ym Maesteg—cwmwl trwchus o fwg, a oedd yn amlwg iawn o ben y bryn. Roedd fel ‘Groundhog Day’ a meddyliais yn syth, ‘Mawredd, tân pren arall yn union fel yr un ger Y Goetre-hen yn gynharach yn y flwyddyn’. Yn wir, yn gynharach, ym mis Mawrth y flwyddyn honno, roeddwn wedi gyrru i lawr cwm Llynfi isaf i mewn i fwrllwch trwchus gwyn tebyg a oedd yn arafu’r traffig bron i stop. Roedd gwaelod y cwm i gyd wedi’i lyncu gan gwmwl o fwg drewllyd a wnâi i chi beswch, mwg a oedd yn hofran ac yn setlo ar lawr y cwm. Bu’n rhaid i drigolion Betws, Shwt a’r Goetre-hen gerllaw ddioddef y gwaethaf o hyn am ddyddiau, ond roedd pobl mor bell i ffwrdd â Phen-y-bont ar Ogwr yn sôn am ei effeithiau.

Yr hyn sy’n cysylltu’r ddau dân yw cwmni o’r enw South Wales Wood Recycling. Mae’r trigolion eisiau gwybod beth sy’n digwydd, a minnau hefyd. Mae’r ymchwiliadau yn mynd rhagddynt, felly ni fydd dim rwy’n ei ddweud heddiw yn peryglu’r ymchwiliadau hynny ac unrhyw gamau gweithredu cysylltiedig. Fodd bynnag, fe fyddaf yn drylwyr wrth fynegi pryderon fy etholwyr a gofyn am roi camau gweithredu ar waith fel eu Haelod Cynulliad. Ac fel deddfwr yn Senedd Cymru, fe fyddaf yn benodol wrth awgrymu gwelliannau i’r gyfundrefn gyfreithiol a rheoleiddiol gyfredol.

Dyma hanfod y mater: mae cwmni South Wales Wood Recycling, cwmni sydd â chanolfan ailgylchu yn Heol-y-cyw yn fy etholaeth i, wedi cael tri thân bellach mewn pentyrrau o fiomas neu wastraff pren halogedig dros y flwyddyn ddiwethaf, mewn tri lleoliad gwahanol. Gellid ystyried bod un tân yn ddigwyddiad anffodus, ond tri? Wel, mae hyn yn creu pryderon sylweddol. Dechreuodd y tân cyntaf yng Nghasnewydd ym mis Tachwedd y llynedd a llosgodd am fwy na dau fis. Gwyliais hyn ar y newyddion gyda diddordeb a phryder, ond ‘mae Casnewydd yn bell o Ogwr a, wel, mae’n siŵr mai un digwyddiad ar ei ben ei hun yw hwn’.

Roedd yr ail ym mis Mawrth, fel y dywedais, rhwng y Goetre-hen a Llangynwyd yng nghwm Llynfi isaf, filltir neu ddwy o fy nghartref. Nid oedd hwn yn safle a oedd yn cael ei ddefnyddio ar gyfer prosesu neu storio biomas na gwastraff pren yn ôl yr hyn roeddwn i a’r bobl leol eraill yn ei ddeall, ac yn lleol mae’r bobl leol yn pryderu nad oedd y tân hwn a’r tân yn Heol-y-cyw yn llosgi biomas o gwbl—hynny yw, coed glân, gwyryfol—ond gallai fod, yn lle hynny, yn wastraff pren halogedig o safon isel o goed wedi’u prosesu a’u hailgylchu, ac yn cynnwys plastigau a PVC a deunyddiau eraill. Rydym yn aros i gael gwybod, ond mae’r pryderon iechyd yn glir.

Pan aeth y deunydd ar safle Llynfi ar dân ym mis Mawrth, gorchuddiwyd y cwm isel hwn gan fwg a mwrllwch trwchus annymunol a chyfoglyd am ddyddiau, gan achosi ofn gwirioneddol ynghylch yr effeithiau ar iechyd. Dangosodd cynghorwyr lleol, fel Martyn Jones, arweiniad gyda thrigolion lleol a gweithio’n agos gyda mi a Chris Elmore AS ac eraill i geisio datrys hyn er mwyn annog y gwahanol asiantaethau, gan gynnwys y gwasanaeth tân, Cyfoeth Naturiol Cymru, yr awdurdod lleol ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i gydlynu eu hymateb yn well ac yn hollbwysig, i gyfathrebu’n effeithiol â’r trigolion.

Yn y pen draw, chwaraeodd yr awdurdod lleol rôl allweddol yn cysylltu rhwng asiantaethau a chyda thrigolion lleol. Ond wedyn cyfarfu’r Cynghorydd Jones a minnau a’r Aelod Seneddol lleol, Chris Elmore, ag uwch staff Cyfoeth Naturiol Cymru, sydd â chyfrifoldebau dros drwyddedu a rheoliadau amgylcheddol a gorfodi, ac yn fwy diweddar, gyda’r awdurdod lleol, sydd â chyfrifoldebau cynllunio ac iechyd yr amgylchedd. Roeddem eisiau deall beth oedd wedi arwain at y ffaith fod gwastraff pren yn bresennol ar safle Llynfi a heb hysbysu’r trigolion, heb hysbysu cynrychiolwyr etholedig nac unrhyw asiantaethau rheoleiddio. Roeddem eisiau gwybod a oedd gwaith i waredu deunyddiau ar safle Llynfi wedi cael ei awdurdodi. Ond roedd y cyfarfod hwn hefyd yn caniatáu i ni ailadrodd rhai o bryderon y trigolion ynglŷn â gweithrediad y prif safle prosesu nifer o filltiroedd i ffwrdd yn Heol-y-cyw—materion yr oedd trigolion a chynghorwyr lleol fel Gary Thomas ac Alex Owen wedi eu dwyn i’n sylw ninnau hefyd. Nid oeddem yn sylweddoli ar y pwynt hwnnw y byddai trydydd tân yn digwydd cyn hir ar yr union safle hwnnw yn Heol-y-cyw. Unwaith eto, yn y tân yn Heol-y-cyw, cafodd ymladdwyr tân eu hanfon, roedd yr awdurdod lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru yn bresennol, ac roedd y trigolion, yn ddealladwy, yn ofni am eu hiechyd a’u diogelwch a’u cartrefi. Gorfodwyd rhai, fel gyda’r tân yn gynharach yng nghwm Llynfi, i adael eu cartrefi tra bod eraill ag anableddau a phroblemau symudedd, yn methu gadael, ond bu’n rhaid iddynt ddioddef y mwg cyfoglyd erchyll y tu mewn a’r tu allan i’w cartrefi—roedd yn mynd i bob man. Ac unwaith eto, er gwaethaf gwaith rhagorol y gwasanaethau brys, ar gost fawr i’r trethdalwr, gadawyd y trigolion mewn mwrllwch yn llythrennol, a hefyd mewn mwrllwch o ddryswch ynglŷn â, ‘Sut y gallai hyn ddigwydd eto?’

Roedd cynghorwyr lleol, fel Alex, sy’n ymladdwr tân ei hun, ac sydd wedi bod yn ymateb yn uniongyrchol i’r digwyddiadau hyn, a minnau, Chris Elmore ac eraill yno yn gofyn unwaith eto ar ran y trigolion, ‘Sut y digwyddodd hyn? Pwy sy’n gyfrifol? Pwy sy’n cyfathrebu â thrigolion?’ Daw hynny â ni at y cyfarfod gorlawn yn neuadd gymunedol Heol-y-cyw yr wythnos diwethaf—roedd Suzy Davies a chyd-Aelodau eraill yno—a lle i sefyll yn unig. Yn y cyfarfod hwnnw, clywsom drigolion lleol yn honni bod pentyrrau o wastraff pren yn rheolaidd yn uwch na’r uchder a’r dimensiynau a ganiateir, yn groes i ganiatadau cynllunio a’r drwydded amgylcheddol. Dyna a ddywedodd y trigolion. Roeddent yn dweud bod hwn yn drychineb a oedd yn sicr o ddigwydd.

Mae’r ymchwiliad yn parhau i bennu’r achosion, ac mae’n rhaid i ni adael i’r ymchwiliadau hynny gwblhau eu gwaith, ond gadewch i mi droi at gyfrifoldeb ehangach cyfarwyddwyr y cwmni, South Wales Wood Recycling. Mae datganiadau i dawelu meddyliau wedi ymddangos ar y wefan ar ôl y digwyddiad, ond maent wedi bod yn absennol fel arall, ac nid ydynt yn chwarae eu rhan yn ymgysylltu â’r gymuned, i esbonio beth sy’n digwydd a helpu i roi tawelwch meddwl.

Ond deallaf eu bod yn barod iawn i weithredu mewn ffyrdd eraill. Deallaf eu bod yn llogi arbenigwyr cyfreithiol o’r radd flaenaf i herio gorchmynion gorfodi a hysbysiadau atal, gan greu gwaith i’r awdurdod lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru, wrth iddynt geisio oedi a chymylu’r ffeithiau. Ac yn y cyfamser, mae’r arian ar gyfer ailgylchu yn llifo i mewn, ac oes, fel y gŵyr Ysgrifennydd Cabinet, mae yna arian mewn gwastraff. Mae yna arian mewn ailgylchu. Yn wir, mae miliynau os nad biliynau i’w wneud. Mae’r data diweddaraf yn awgrymu bod diwydiant ailgylchu DU gyfan yn werth £23.3 biliwn yn 2015, i fyny 15 y cant o’r flwyddyn flaenorol.

Yn y sector ailgylchu pren, mae ffortiwn i’w wneud wrth i wastraff pren o wahanol raddau gael ei ddargyfeirio o safleoedd tirlenwi i brosiectau biomas ac ynni ac i’w ddefnyddio fel cynnyrch wedi’i ailgylchu fel sglodfwrdd a chynhyrchion gwerth ychwanegol megis ar gyfer trin llwybrau ceffylau a llwybrau cyhoeddus, a thomwellt gardd. Mae gwerth net cyhoeddus South Wales Wood Recycling wedi cynyddu’n aruthrol o £313,651 yn 2013 i £1,303,675 yn 2015. Mae ganddynt gynlluniau i ehangu. Mae’r cwmni hwn yn anelu’n uchel, mae’n ymddangos.

Rydym angen i gwmnïau ailgylchu lwyddo. Rydym eisiau iddynt wneud yn dda mewn gwirionedd, fel ein bod yn cludo llai i safleoedd tirlenwi, yn gwastraffu llai a’u bod yn ein helpu i ddod yn Gymru ac yn fyd mwy cynaliadwy. Ond mae’n rhaid iddynt wneud hyn yn iawn. Mae angen i unrhyw gwmni sy’n rhan o hyn ofalu am eu cymunedau, nid eu helw’n unig. Wrth gwrs, mae’n rhaid i ni adael i unrhyw ymchwiliadau i’r gweithgareddau hyn gwblhau eu gwaith. Ond gadewch i ni fod yn glir hefyd: bydd unrhyw gwmni, beth bynnag am yr un yma, nad yw’n dangos parch at eu cymunedau lleol neu unrhyw gwmni sy’n dangos difaterwch neu hyd yn oed dirmyg tuag at eu cymunedau yn eu gweithredoedd neu ddiffyg gweithredu yn cael ei dwyn i gyfrif yn y pen draw. Rhaid iddynt gael eu dwyn i gyfrif. Mae i unrhyw gwmni o’r fath apelio pob her, gan wybod bod hyn yn oedi’r broses am fisoedd, a llogi bargyfreithwyr drud i glymu clymau am asiantaethau gorfodaeth tra bo’r arian yn parhau i lifo i mewn yn rhwbio wynebau’r trigolion yn y baw.

Rwyf am weld cwmnïau ailgylchu gwastraff cyfrifol yng Nghymru sy’n gwneud yr hyn sy’n iawn i’r blaned ac i’w cymunedau. Felly, rwy’n dweud wrth gyfarwyddwyr South Wales Wood Recycling Ltd, ‘Rydych yn edrych yn hynod o anghyfrifol a di-hid ar hyn o bryd. Mae gennych waith caled i gael pobl leol yn ôl ar eich ochr, ac rwy’n un ohonynt.’ Yn y cyfamser, Ysgrifennydd y Cabinet, mae gennyf rai awgrymiadau penodol, ac rwy’n gwybod y byddwch wedi eich cyfyngu rhag sôn am fanylion y digwyddiadau hyn a’r cwmni hwn oherwydd yr ymholiadau a’r ymchwiliadau sy’n parhau, ond rwy’n credu bod mwy y gallwn ei wneud fel deddfwrfa fan hyn.

Gallwn roi mwy o rym yn nwylo cyrff rheoleiddio a gorfodi ac yn nwylo pobl leol, ac rwy’n fwy na pharod i helpu i fwrw ymlaen â hyn. Mae gennym y pwerau yng Nghymru eisoes dros sawl maes perthnasol o ran rheoli gwastraff, tirlenwi, cynllunio, gorfodaeth amgylcheddol a mwy. Mae pwerau eraill wedi’u cadw’n ôl ar hyn o bryd a byddai angen i ni weithio gyda Llywodraeth San Steffan, ond rwyf fi a chydweithwyr llywodraeth leol yng Nghymru ac eraill yn awyddus i weithio gyda chi i dynhau’r drefn reoleiddiol a deddfwriaethol fel bod y cwmnïau rheoli gwastraff ac ailgylchu da yn cael eu gwobrwyo a’r rhai gwael yn cael eu dal, eu cosbi a’u gwahardd rhag gweithredu os bydd angen.

Felly, dyma rai awgrymiadau penodol. Yn gyntaf, gadewch i ni sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen bach, am gyfnod penodol i adolygu’r fframwaith deddfwriaethol a rheoleiddiol ar gyfer rheolaethau trwyddedu a chynllunio gweithrediadau gwastraff ac ailgylchu, ac edrych ar y posibiliadau ar gyfer ymestyn fframwaith cyfraith droseddol yn y maes hwn. Yn ail: ceisio cryfhau yn sylweddol y cosbau ariannol am dorri amodau trwyddedau cynllunio a thrwyddedau amgylcheddol, sydd mor ddi-nod ar hyn o bryd nes eu bod yn aml yn cael eu hystyried yn bitw a dibwys gan y troseddwyr a dweud y gwir. Dylai pen uchaf y cosbau i’r rhai sy’n mynd ati’n fwriadol i dramgwyddo neu’n tramgwyddo dro ar ôl tro achosi embaras ariannol a phersonol eithafol i gyfarwyddwyr cwmni unigol yn ogystal â pherchnogion neu gyfranddeiliaid. Yn drydydd: archwilio ffyrdd o osod cosbau’n uniongyrchol yn erbyn cyfarwyddwyr a enwyd a pherchnogion cwmnïau, gan gynnwys y posibilrwydd o atal neu wahardd unigolion sy’n euog o droseddau a ailadroddir neu droseddau difrifol rhag cael swyddi mewn sectorau cysylltiedig o’r diwydiant—enwi a chywilyddio am drosedd gyntaf neu drosedd lai, ond eu rhwystro rhag cael swyddi o’r fath am droseddau difrifol neu droseddau a ailadroddir. Yn bedwerydd: cyflwyno cynigion i symleiddio a gwella’r broses o gydlynu ymchwiliadau rhwng sefydliadau megis asiantaethau gorfodi ac awdurdodau cynllunio. Bydd gwella’r broses o rannu data gwybodaeth ac arbenigedd cyfreithiol yn helpu i gydbwyso cyfiawnder.

Pump: datblygu ffyrdd newydd o gael gwared yn gyfan gwbl ar rannau o’r broses hon o achosion cyfreithiol a barnwrol, sy’n gostus i’r trethdalwr ac yn llyncu amser asiantaethau gorfodi, yn rhwystredig i drigolion ac eraill yr effeithir arnynt gan broblemau parhaus. Er enghraifft, os yw cwmni yn parhau i weithredu’n anghyfreithlon neu’n groes i amodau trwyddedau wrth apelio gorchymyn atal, maent yn gwybod eu bod yn ceisio drysu pobl. Mae hefyd yn beryglus i asiantaethau gorfodi, sy’n gwybod y gallent wynebu costau cyfreithiol uwch byth a hawliadau am golledion gweithredol hyd yn oed os ydynt yn aflwyddiannus. Gadewch i ni ddod o hyd i ffordd i wneud gorchymyn atal ar bapur yn orchymyn atal yn ymarferol ac unioni’r cydbwysedd o blaid yr asiantaethau gorfodi a’r bobl leol. Mae cyfreithwyr a bargyfreithwyr corfforaethol yn ceisio sathru ar Weinidogion a chynghorwyr a etholwyd yn ddemocrataidd a phobl leol. Gadewch i ni gael y cydbwysedd yn iawn.

Chwech: ymestyn hysbysiadau atal a phwerau gorfodi eraill i gwmpasu caniatadau sy’n bodoli eisoes, nid troseddau newydd a datblygiadau newydd yn unig, fel bod modd gorfodi hysbysiadau atal a chosbau eraill ar weithrediadau presennol lle maent yn groes i amodau trwyddedu neu gynllunio. A saith: archwilio’r posibilrwydd o ymestyn cyfraith droseddol i gwmpasu meysydd newydd a gwmpesir ar hyn o bryd gan gyfraith gynllunio a chyfraith amgylcheddol, megis risg ddifrifol i amwynder, a chaniatáu i awdurdodau lleol bennu’r hyn yw’r risg ddifrifol honno. Byddai hyn yn caniatáu i Ddeddf Enillion Troseddau 2002 gael ei chymhwyso i dorri amodau, fel bod modd atafaelu elw a wneir drwy ymddygiad troseddol i’r cyhoedd.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

Now, there are some practical, legislative and regulatory proposals that would make a real long-term difference, way beyond the immediate issues in my own constituency. But to return finally to South Wales Wood Recycling, it appears to residents that it has either grown too fast and beyond its capacity to manage its operations effectively or it’s grown greedy. Cabinet Secretary, the directors of this company either need to sort these issues out rapidly themselves or they will need sorting out robustly by Government and its enforcement agencies to stop activities that are damaging the people and the communities I represent and which are currently suffering under its presence. So, I hope, Cabinet Secretary, you’ll find merit in my arguments and my proposals for changing the way we hold operators to account in our regulations and legislation. We need to put the balance back in favour of good operators, the enforcement and the planning agencies and the people we represent. I’m more than happy to meet with you and with Cabinet colleagues at any time to take these issues forward. Thank you.

Nawr, mae yna rai argymhellion ymarferol, deddfwriaethol a rheoleiddiol a fyddai’n gwneud gwahaniaeth hirdymor go iawn, ymhell y tu hwnt i’r trafferthion uniongyrchol yn fy etholaeth fy hun. Ond i ddychwelyd yn olaf at South Wales Wood Recycling, mae’n ymddangos i’r preswylwyr fod y cwmni naill ai wedi tyfu’n rhy gyflym a thu hwnt i’w allu i reoli ei weithrediadau’n effeithiol neu mae wedi mynd yn farus. Ysgrifennydd y Cabinet, mae angen i gyfarwyddwyr y cwmni hwn ddatrys y problemau hyn eu hunain ar fyrder neu bydd angen i’r Llywodraeth a’i hasiantaethau gorfodi roi camau cadarn ar waith i’w datrys er mwyn atal gweithgareddau sy’n niweidio’r bobl a’r cymunedau rwy’n eu cynrychioli ac sydd ar hyn o bryd yn dioddef yn sgil ei bresenoldeb. Felly, rwy’n gobeithio, Ysgrifennydd y Cabinet, y gwelwch werth yn fy nadleuon a fy argymhellion ar gyfer newid y ffordd rydym yn dwyn gweithredwyr i gyfrif yn ein rheoliadau a’n deddfwriaeth. Mae angen i ni adfer y cydbwysedd o blaid gweithredwyr da, yr asiantaethau gorfodi a chynllunio a’r bobl rydym yn eu cynrychioli. Rwy’n fwy na pharod i gyfarfod â chi a chyda chyd-Aelodau yn y Cabinet ar unrhyw adeg i fwrw ymlaen â’r materion hyn. Diolch.

Can you confirm that you’ve allowed Caroline Jones and Suzy Davies both to have a minute each?

A allwch gadarnhau eich bod wedi caniatáu munud yr un i Caroline Jones a Suzy Davies?

Right. Okay, I’ll be generous. Caroline Jones then.

Iawn. Iawn, fe fyddaf yn hael. Caroline Jones felly.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. I’d like to thank Huw for bringing forward this short debate and for agreeing to give me a minute of his time. Thankfully, for my constituents in South Cornelly and the surrounding areas, South Wales Wood Recycling have withdrawn plans for a plant in the village. The company have been beset with problems with fires at their Bridgend and Newport facilities, which have had a detrimental impact on the health of residents living near the plants and in the surrounding areas. However, there are also the hidden health impacts from this type of facility. The health impacts of wood dust, which South Wales Wood Recycling’s own consultants describe as having

‘the potential to be extremely significant’

is of biggest concern to local residents. The question arises, therefore: why are local councils and the Welsh Government allowing plants such as these to be built in the first place?

I attended public meetings in North Cornelly and Porthcawl and the attendance on both occasions was at least 150 people and 220 people respectively. The factual evidence provided regarding the health impact was extremely concerning. I hope, in responding to the debate, the Cabinet Secretary will undertake a review of the planning guidelines and environmental consents covering this type of facility. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Huw am gyflwyno’r ddadl fer hon ac am gytuno i roi munud o’i amser i mi. Diolch byth, i fy etholwyr yn Ne Corneli a’r ardaloedd cyfagos, mae cwmni South Wales Wood Recycling wedi tynnu cynlluniau ar gyfer creu safle yn y pentref yn ôl. Mae’r cwmni wedi wynebu pob math o broblemau gyda thanau yn eu cyfleusterau ym Mhen-y-bont a Chasnewydd a gafodd effaith niweidiol ar iechyd trigolion sy’n byw ger y safleoedd ac yn yr ardaloedd cyfagos. Fodd bynnag, mae yna hefyd effeithiau iechyd cudd o’r math hwn o gyfleuster. Mae effeithiau iechyd o lwch pren, y mae ymgynghorwyr South Wales Wood Recycling eu hunain yn ei ddisgrifio fel rhai sydd â’r

potensial i fod yn sylweddol dros ben

yn destun pryder mawr iawn i drigolion lleol. Mae’r cwestiwn yn codi, felly: pam y mae cynghorau lleol a Llywodraeth Cymru yn caniatáu i safleoedd fel y rhain gael eu hadeiladu yn y lle cyntaf?

Mynychais gyfarfodydd cyhoeddus yng Ngogledd Corneli a Phorthcawl ac roedd y nifer a oedd yn bresennol ar y ddau achlysur yn 150 o bobl a 220 o bobl fan lleiaf. Roedd y dystiolaeth ffeithiol a ddarparwyd ynglŷn â’r effaith ar iechyd yn destun pryder enfawr. Rwy’n gobeithio, wrth ymateb i’r ddadl, y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cynnal adolygiad o’r canllawiau cynllunio a’r caniatadau amgylcheddol ar gyfer y math hwn o gyfleuster. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, and thank you, Huw, for bringing this short debate forward today. Obviously, we’ve been having parallel conversations with the individual bodies you mentioned, so I won’t repeat anything you’ve said except to encourage the Cabinet Secretary to consider some of the suggestions that Huw Irranca-Davies put forward. One of the points that was put to me is that some of these might have been accommodated in the recent Planning (Wales) Act 2015, and I view that as something of a missed opportunity, but I appreciate you weren’t the lead Cabinet Secretary on that.

Two specific points; sorry, three—when past breaches of regulation fall short of being criminal, is there a case to be made there that that should be able to be taken into account by planning officers when considering whether to grant planning permission for different sites? At the moment, the bar on that is particularly high. Secondly—the perverse incentive of local authorities paying for waste wood to be taken as part of their recycling programme, rather than paying on distribution of the chipped wood.

Thirdly, I wonder if you can give us any guidance at the moment on how those whose health is affected by the poisons that are carried on the wind from such fires are to be compensated, because it’s not clear at the moment whether we’re talking about class actions or whether individuals might, under any particular scheme, be able to make a claim for proven, through causation, ill health? Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i chi, Huw, am gyflwyno’r ddadl fer hon heddiw. Yn amlwg, rydym wedi bod yn cael trafodaethau cyfochrog â’r cyrff unigol a grybwyllwyd gennych, felly nid ailadroddaf unrhyw beth rydych wedi’i ddweud ar wahân i annog Ysgrifennydd y Cabinet i ystyried rhai o’r awgrymiadau a gyflwynodd Huw Irranca-Davies. Un o’r pwyntiau a nodwyd wrthyf oedd y gellid bod wedi cynnwys rhai o’r rhain yn Neddf Cynllunio (Cymru) 2015 yn ddiweddar, ac rwy’n ystyried hynny’n gyfle a gollwyd i ryw raddau, ond rwy’n sylweddoli nad chi oedd yr Ysgrifennydd Cabinet a oedd yn arwain ar hynny.

Dau bwynt penodol; mae’n ddrwg gennyf, tri—pan nad yw achosion o dorri amodau rheoliadau yn y gorffennol wedi cael eu hystyried yn ddigon gwael i fod yn achosion troseddol, a oes achos i’w wneud y dylai swyddogion cynllunio allu ystyried hynny wrth ystyried a ddylid rhoi caniatâd cynllunio i wahanol safleoedd? Ar hyn o bryd, mae’r bar ar hynny yn arbennig o uchel. Yn ail—cymhelliad gwrthnysig awdurdodau lleol sy’n talu i bren gwastraff gael ei gymryd yn rhan o’u rhaglen ailgylchu, yn hytrach na thalu wrth i’r sglodion coed gael ei ddosbarthu.

Yn drydydd, tybed a allwch roi unrhyw gyfarwyddyd i ni ar hyn o bryd ynglŷn â sut y mae’r bobl yr effeithir ar eu hiechyd gan y gwenwynau sy’n cael eu cario ar y gwynt o danau o’r fath yn mynd i gael eu digolledu, oherwydd nid yw’n glir ar hyn o bryd a ydym yn siarad am gyd-achosion neu a fyddai unigolion, o dan unrhyw gynllun penodol, yn gallu gwneud hawliad ar gyfer afiechyd a brofwyd, drwy achosiaeth? Diolch.

I call the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs to reply to the debate—Lesley.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig i ymateb i’r ddadl—Lesley.

Member
Lesley Griffiths 18:16:00
The Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’d like to thank Huw Irranca-Davies for bringing this short debate forward and Caroline Jones and Suzy Davies for their contributions.

The way that society manages waste has changed radically over the last 20 years, and this has had implications for people, the environment and regulation. As waste has been diverted away from landfill and up the waste hierarchy, there have been significant environmental benefits, but it has also brought some environmental risks. We now have less reliance on landfill, we have more waste being separately collected, recycled and recovered, with many more sites sorting and processing waste before it is sent for treatment and disposal.

These sites are an integral part of the infrastructure that we need to manage our waste, and when waste companies and sites operate well they have a positive benefit on the environment, businesses and society as a whole. They help to preserve precious resources, create jobs and move Wales towards a more circular economy.

Most of the waste industry does operate responsibly, and with the changes in waste management a number of operators, many new to the industry, may need to better understand the regulatory requirements and precautions for managing waste. There is also a small part of the industry that fails to meet the required standards of, or operates outside the law, and we do need to take strong action to prevent these from operating and to remove them from the industry.

We know from our discussions with the Environmental Services Association and their UK report on waste crime that illegal activity is costing around £569 million a year and undermining legitimate business. More importantly, these activities are damaging our environment and harming our communities, and I commend the people of Heol-y-cyw for the way they’ve coped with the incident. I also think I should mention the three local councillors that Huw Irranca-Davies also mentioned—Alex Owen, Martyn Jones and Gary Thomas—for the way they’ve worked with the emergency services and regulators, and supported their constituents and communities.

We do have a dual regulatory regime for authorising waste activities. The local authority planning regime controls the development and use of land, imposing requirements on a developer to control traffic movement, noise and other impacts on the local environment and community. This is complemented by the environmental permitting regime, which protects the environment and human health by controlling the day-to-day operations at a site. Most waste operators are required to have an environmental permit issued by Natural Resources Wales. Some smaller low-risk activities can be registered as exempt from permitting, but in both permitted and exempt cases conditions are set with which operators must comply in the running of their operations. These conditions include controls on the types and quantities of waste that can be handled, the height and spacing of stockpiles and the fire precautions to minimise risk of fire.

NRW is responsible for the day-to-day regulation of sites and for taking actions against those who fail to meet the required standards or who operate outside the law. They have powers to stop offending, control and to clean up sites, and to deter or punish criminal activity. In carrying out their regulatory duties, NRW inspect and audit sites to check for compliance. Enforcement is achieved through working with operators and, where necessary, serving compliance or enforcement notices, or issuing stop and suspension notices. They also have the ability to vary or revoke a permit.

I support and encourage organisations to work together to tackle these issues. NRW have been working with the Wales fire and rescue services to identify high-risk sites and to target regulation at these sites. In May of this year, they jointly published guidance on fire prevention and mitigation. This guidance is being used to modify permits and develop fire prevention requirements for new permits.

NRW have also been working with Bridgend County Borough Council and continue to jointly monitor the illegal storage of woodchip at the former Llynfi valley power station. South Wales Wood Recycling Ltd operates a number of sites. They have two permitted facilities for the storage of waste wood where fires have occurred. NRW are currently investigating the company and taking legal action. To avoid prejudicing this action, Deputy Presiding Officer, I’m unable to comment on the specific activities of the company. I do recognise the serious concerns about poorly performing sites and the need to ensure sites are well operated and regulated.

I’ve been working with NRW to strengthen their enforcement powers to tackle waste crime and poor performance in the waste industry. Last year, we introduced powers to make it easier for the regulator to suspend permits and to take steps to remove a risk of serious pollution. We’ve introduced powers to make it easier for NRW to make an application to the High Court for an injunction to enforce compliance with enforcement and suspension notices.

I’ll be introducing more new powers to enable the regulator to take strong action to stop criminals. I’ll provide powers to NRW to lock the gates of a site, to physically stop access and prevent more waste coming into the site. Those who unlawfully keep or allow waste to be kept on their land will be made responsible for removal of waste from that land. I will review provisions for a new fit-and-proper-person test, to ensure operators are competent and financially secure to run facilities.

I will also be consulting early next year on a review of the exemption regime. This will look closely at the storage of flammable materials and provide further improvements to tighten the regulatory regime. I’m looking very seriously at the possibility of providing civil sanctions, such as variable monetary penalties and enforcement undertakings, to sit alongside the criminal sanctions within the permitting regime. I will raise this matter with NRW and consider how we can take this forward. The Welsh Government is looking to introduce the landfill disposals tax Bill in April 2018. Proposals in the Bill will require the payment of tax on illegal deposits, which will provide a further strong deterrent against illegal activity.

The justice system is a reserved matter, therefore I do not have the powers to amend financial penalties for breaches of planning and environmental permits. However, in general, waste legislation already does carry the maximum penalty. On indictment, this can mean an unlimited fine or a sentence of up to two years in prison. Whilst, historically, the level of fines imposed by courts has been low, and may not have acted as an adequate deterrent or penalty, in 2014, guidelines on the sentencing of environmental offences were issued to criminal courts by the Sentencing Council. For the first time, a tariff has been provided to indicate the appropriate level of penalties, dependent upon the seriousness of the offence and the turnover and profit of the organisation involved. This sentencing guideline has already had a marked impact on the sentencing of waste offences. For more serious cases of illegal activity, NRW consider using the Proceeds of Crime Act 2002 to recover money made illegally. They’ve had some success in using these powers, which act as both a strong penalty and deterrent to other offenders.

I do agree that more needs to be done to improve the performance of the sector and to remove the rogue element from the industry. I will continue to consider the options to strengthen regulatory action with NRW and the industry to ensure this happens. I am, of course, happy to meet with Huw Irranca-Davies to discuss his ideas in more detail, and I hope the legislative changes that I have outlined, and the action that I’ve taken, will reassure Members present and all constituents that I am tackling this matter. I will also ensure that the points that you’ve all raised are taken up with NRW and update the Member when we meet. Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i Huw Irranca-Davies am gyflwyno’r ddadl fer hon ac i Caroline Jones a Suzy Davies am eu cyfraniadau.

Mae’r ffordd y mae cymdeithas yn rheoli gwastraff wedi newid yn sylweddol dros yr 20 mlynedd diwethaf, ac mae hyn wedi creu goblygiadau i bobl, yr amgylchedd ac o ran rheoleiddio. Wrth i wastraff gael ei ddargyfeirio o safleoedd tirlenwi ac i fyny’r hierarchaeth wastraff, cafwyd manteision amgylcheddol sylweddol, ond mae hefyd wedi creu rhai risgiau amgylcheddol. Erbyn hyn rydym yn dibynnu llai ar dirlenwi, mae gennym fwy o wastraff sy’n cael ei gasglu ar wahân, ei ailgylchu a’i adfer, gyda llawer mwy o safleoedd yn didoli a phrosesu gwastraff cyn ei anfon i’w drin a’i waredu.

Mae’r safleoedd hyn yn rhan annatod o’r seilwaith sydd ei angen arnom i reoli ein gwastraff, a phan fydd cwmnïau a safleoedd gwastraff yn gweithredu’n dda maent o fudd cadarnhaol i’r amgylchedd, busnesau a chymdeithas yn gyffredinol. Maent yn helpu i warchod adnoddau gwerthfawr, creu swyddi a symud Cymru tuag at economi fwy cylchol.

Mae’r rhan fwyaf o’r diwydiant gwastraff yn gweithredu’n gyfrifol, a chyda’r newidiadau mewn rheoli gwastraff, mae’n bosibl y bydd angen i nifer o weithredwyr, gyda llawer ohonynt yn newydd i’r diwydiant, ddeall y gofynion rheoleiddio a’r rhagofalon ar gyfer rheoli gwastraff yn well. Mae yna ran fach o’r diwydiant hefyd sy’n methu cyrraedd y safonau gofynnol, neu’n gweithredu y tu allan i’r gyfraith, ac mae angen i ni roi camau cryf ar waith i atal y rhain rhag gweithredu ac i gael gwared arnynt o’r diwydiant.

Rydym yn gwybod o’n trafodaethau gyda’r Gymdeithas Gwasanaethau Amgylcheddol a’u hadroddiad ar gyfer y DU ar droseddau gwastraff fod gweithgaredd anghyfreithlon yn costio tua £569 miliwn y flwyddyn ac yn tanseilio gwaith cyfreithlon. Yn bwysicach fyth, mae’r gweithgareddau hyn yn niweidio ein hamgylchedd a’n cymunedau, ac rwy’n cymeradwyo pobl Heol-y-cyw am y ffordd y maent wedi ymdopi â’r digwyddiad. Rwyf hefyd yn meddwl y dylwn sôn am y tri chynghorydd lleol y cyfeiriodd Huw Irranca-Davies atynt hefyd—Alex Owen, Martyn Jones a Gary Thomas—am y ffordd y maent wedi gweithio gyda’r gwasanaethau brys a’r rheoleiddwyr, ac wedi cefnogi eu hetholwyr a’u cymunedau.

Mae gennym drefn reoleiddio ddeuol ar gyfer awdurdodi gweithgareddau gwastraff. Mae trefn gynllunio awdurdodau lleol yn rheoli datblygiadau a defnydd tir, gan osod gofynion i ddatblygwr reoli symudiadau traffig, sŵn ac effeithiau eraill ar yr amgylchedd a’r gymuned leol. Ategir hyn gan y drefn drwyddedu amgylcheddol, sy’n diogelu’r amgylchedd ac iechyd pobl trwy reoli gweithrediadau o ddydd i ddydd ar safle. Mae’n ofynnol i’r rhan fwyaf o weithredwyr gwastraff gael trwydded amgylcheddol a gyhoeddir gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Gellir cofrestru rhai gweithgareddau risg isel llai o faint fel rhai a eithrir rhag y drefn drwyddedu, ond ar gyfer gweithrediadau a drwyddedir neu weithrediadau a eithrir, gosodir amodau y mae’n rhaid i weithredwyr gydymffurfio â hwy wrth gyflawni eu gweithrediadau. Mae’r amodau hyn yn cynnwys rheolaethau ar fathau a meintiau o wastraff y gellir ei drin, uchder a gofod rhwng pentyrrau a’r rhagofalon tân er mwyn lleihau’r risg o dân.

Cyfoeth Naturiol Cymru sy’n gyfrifol am reoleiddio safleoedd o ddydd i ddydd ac am weithredu camau yn erbyn y rhai sy’n methu cyrraedd y safonau gofynnol neu sy’n gweithredu’n anghyfreithlon. Mae ganddynt bwerau i atal troseddu, rheoli a glanhau safleoedd, ac i atal neu gosbi gweithgarwch troseddol. Wrth gyflawni eu dyletswyddau rheoleiddio, mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn arolygu ac yn archwilio safleoedd i wirio cydymffurfiaeth. Cyflawnir y camau gorfodi drwy weithio gyda gweithredwyr a lle bo angen, drwy gyflwyno hysbysiadau cydymffurfio neu orfodi, neu gyhoeddi hysbysiadau atal ac atal dros dro. Mae ganddynt allu hefyd i amrywio neu ddirymu trwydded.

Rwy’n cefnogi ac yn annog sefydliadau i weithio gyda’i gilydd i fynd i’r afael â’r materion hyn. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod yn gweithio gyda gwasanaethau tân ac achub Cymru i nodi safleoedd risg uchel ac i dargedu rheoleiddio yn y safleoedd hyn. Ym mis Mai eleni, cyhoeddwyd canllawiau ganddynt ar atal a lliniaru tân. Defnyddir y canllawiau i addasu trwyddedau a datblygu gofynion atal tân ar gyfer trwyddedau newydd.

Mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod yn gweithio gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr hefyd ac mae’n parhau i fonitro, gydag eraill, yr achos o storio naddion pren yn anghyfreithlon yn hen orsaf bŵer cwm Llynfi. Mae South Wales Wood Recycling Ltd yn gweithredu nifer o safleoedd. Mae ganddynt ddau gyfleuster trwyddedig ar gyfer storio pren gwastraff lle mae tanau wedi digwydd. Ar hyn o bryd mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn ymchwilio i’r cwmni ac wedi rhoi camau cyfreithiol ar waith. Er mwyn osgoi peryglu’r camau hyn, Ddirprwy Lywydd, nid wyf yn gallu rhoi sylwadau ar weithgareddau penodol y cwmni. Rwy’n cydnabod y pryderon difrifol am safleoedd sy’n perfformio’n wael, a’r angen i sicrhau bod safleoedd yn cael eu gweithredu a’u rheoleiddio’n dda.

Bûm yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru ar gryfhau eu pwerau gorfodi i fynd i’r afael â throseddau gwastraff a pherfformiad gwael yn y diwydiant gwastraff. Y llynedd, cyflwynwyd pwerau gennym i’w gwneud yn haws i’r rheoleiddiwr atal trwyddedau a rhoi camau ar waith i gael gwared ar risg o lygredd difrifol. Rydym wedi cyflwyno pwerau i’w gwneud yn haws i Cyfoeth Naturiol Cymru wneud cais i’r Uchel Lys am waharddeb i orfodi cydymffurfiaeth â hysbysiadau gorfodi ac atal.

Byddaf yn cyflwyno mwy o bwerau newydd i alluogi rheoleiddiwr i roi camau cadarn ar waith i atal troseddwyr. Byddaf yn darparu pwerau i Cyfoeth Naturiol Cymru gloi gatiau safle, er mwyn atal mynediad yn gorfforol ac atal mwy o wastraff rhag dod i mewn i’r safle. Bydd pobl sy’n cadw gwastraff, neu’n caniatáu i wastraff gael ei gadw ar eu tir yn anghyfreithlon yn cael eu gwneud yn gyfrifol am symud gwastraff oddi ar y tir hwnnw. Byddaf yn adolygu darpariaethau ar gyfer prawf person addas a phriodol newydd er mwyn sicrhau bod gweithredwyr yn gymwys ac yn ddiogel yn ariannol i weithredu cyfleusterau.

Byddaf hefyd yn ymgynghori yn gynnar y flwyddyn nesaf ar adolygiad o’r drefn eithrio. Bydd yr adolygiad yn edrych yn fanwl ar storio deunyddiau fflamadwy ac yn darparu gwelliannau pellach i dynhau’r gyfundrefn reoleiddio. Rwy’n edrych yn ddifrifol iawn ar y posibilrwydd o ddarparu cosbau sifil, megis cosbau ariannol amrywiadwy ac ymrwymiadau gorfodi, i gyd-fynd â’r cosbau troseddol o fewn y drefn drwyddedu. Byddaf yn trafod y mater gyda Cyfoeth Naturiol Cymru ac yn ystyried sut y gallwn fwrw ymlaen â hyn. Mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyflwyno’r Bil treth gwarediadau tirlenwi ym mis Ebrill 2018. Bydd cynigion yn y Bil yn ei gwneud yn ofynnol i dalu treth am warediadau anghyfreithlon, a fydd yn darparu arf ataliol cryf pellach yn erbyn gweithgaredd anghyfreithlon.

Mae’r system cyfiawnder yn fater a gadwyd yn ôl, felly nid oes gennyf bwerau i ddiwygio cosbau ariannol am dorri amodau cynllunio a thrwyddedau amgylcheddol. Fodd bynnag, yn gyffredinol, mae deddfwriaeth gwastraff eisoes yn ennyn y gosb uchaf. Ar dditiad, gall hyn olygu dirwy ddigyfyngiad neu ddedfryd o hyd at ddwy flynedd yn y carchar. Er bod lefel y dirwyon a osodwyd gan y llysoedd yn hanesyddol wedi bod yn isel, ac efallai nad ydynt wedi gweithredu fel ataliad neu gosb ddigonol, yn 2014, cyhoeddodd y Cyngor Dedfrydu ganllawiau i lysoedd troseddol ar ddedfrydu troseddau amgylcheddol. Am y tro cyntaf, darparwyd tariff i ddangos y lefel briodol o gosbau, yn dibynnu ar ddifrifoldeb y drosedd a throsiant ac elw’r sefydliad dan sylw. Mae’r canllaw dedfrydu eisoes wedi cael effaith amlwg ar ddedfrydu troseddau gwastraff. Ar gyfer achosion mwy difrifol o weithgarwch anghyfreithlon, mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn ystyried defnyddio Deddf Enillion Troseddau 2002 i adennill arian a gafwyd yn anghyfreithlon. Maent wedi cael rhywfaint o lwyddiant yn defnyddio’r pwerau hyn, sy’n gweithredu fel cosb gref ac fel ataliad i droseddwyr eraill.

Rwy’n cytuno bod angen gwneud mwy er mwyn gwella perfformiad y sector ac i gael gwared ar yr elfen ddiegwyddor o’r diwydiant. Byddaf yn parhau i ystyried yr opsiynau i gryfhau camau rheoleiddio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru a’r diwydiant i sicrhau bod hyn yn digwydd. Wrth gwrs, rwy’n hapus i gyfarfod â Huw Irranca-Davies i drafod ei syniadau’n fwy manwl, ac rwy’n gobeithio y bydd y newidiadau deddfwriaethol rwyf wedi’u hamlinellu, a’r camau a roddais ar waith, yn tawelu meddwl yr Aelodau sy’n bresennol a’r holl etholwyr fy mod yn mynd i’r afael â’r mater hwn. Byddaf hefyd yn sicrhau bod yr holl bwyntiau rydych wedi’u crybwyll yn cael sylw gan Cyfoeth Naturiol Cymru a byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelod pan fyddwn yn cyfarfod. Diolch.

Thank you very much. That brings today’s proceedings to a close. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Dyna ddiwedd y trafodion am heddiw. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:25.

The meeting ended at 18:25.