Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
06/10/2020Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Mae'r Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rhain wedi'u nodi ar yr agenda. A dwi hefyd eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau sydd yn y Siambr ag i'r rhai sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I do want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. A Plenary meeting held by video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitute Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary, and these are noted on the agenda. And I also remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber and those joining virtually.
Yr eitem gyntaf, felly, ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Lynne Neagle.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Lynne Neagle.
1. Pa gamau y mae'r Prif Weinidog yn eu cymryd i liniaru effaith pandemig COVID-19 ar bobl ifanc yng Nghymru? OQ55668
1. What steps is the First Minister taking to mitigate the impact of the COVID-19 pandemic on young people in Wales? OQ55668
Llywydd, action has been taken across the Welsh Government to mitigate the impact of coronavirus on young people. New investments in training, apprenticeships, further and higher education, and mental health services are amongst the responses mobilised to address the challenges young people face.
Llywydd, mae camau wedi eu cymryd ar draws Llywodraeth Cymru i liniaru effaith y coronafeirws ar bobl ifanc. Mae buddsoddiadau newydd mewn hyfforddiant, prentisiaethau, addysg bellach ac addysg uwch, a gwasanaethau iechyd meddwl ymhlith yr ymatebion a roddwyd ar waith i fynd i'r afael â'r heriau y mae pobl ifanc yn eu hwynebu.
First Minister, thank you for that. We know that the pandemic has had a huge impact on children and young people, and I very much welcome the commitment in the COVID reconstruction plan you published today that you will make sure that our young people do not lose out educationally or economically, and that you will support all of our young people to stay in education.
Many young people who travel from Torfaen to Hereford college for their post-16 education are being prevented by Transport for Wales from boarding trains, despite holding season tickets to travel, and are instead being made to travel on buses, without social distancing, while other passengers are being prioritised for socially distanced train seats. Some young people have been left stranded or are arriving at college late. Do you share my concern, First Minister, that young people are being treated differently to other passengers, and what steps will the Welsh Government take to ensure that young people are not disadvantaged on public transport?
Prif Weinidog, diolch am hynna. Rydym ni'n gwybod bod y pandemig wedi cael effaith enfawr ar blant a phobl ifanc, ac rwy'n croesawu yn fawr yr ymrwymiad yn y cynllun ailadeiladu yn sgil COVID a gyhoeddwyd gennych chi heddiw y byddwch chi'n gwneud yn siŵr nad yw ein pobl ifanc ar eu colled yn addysgol nac yn economaidd, ac y byddwch chi'n cynorthwyo ein holl bobl ifanc i aros mewn addysg.
Mae llawer o bobl ifanc sy'n teithio o Dorfaen i goleg Henffordd ar gyfer eu haddysg ôl-16 yn cael eu hatal gan Trafnidiaeth Cymru rhag teithio ar drenau, er gwaethaf y ffaith eu bod nhw'n meddu ar docynnau tymor i deithio, ac yn hytrach maen nhw'n cael eu gorfodi i deithio ar fysiau, heb gadw pellter cymdeithasol, tra bod teithwyr eraill yn cael blaenoriaeth ar gyfer seddi trên lle cedwir pellter cymdeithasol. Mae rhai pobl ifanc wedi eu gadael heb fedru symud neu mae nhw'n cyrraedd y coleg yn hwyr. A ydych chi'n rhannu fy mhryder i, Prif Weinidog, bod pobl ifanc yn cael eu trin yn wahanol i deithwyr eraill, a pha gamau wnaiff Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau nad yw pobl ifanc yn cael eu rhoi o dan anfantais ar gludiant cyhoeddus?
Well, Llywydd, of course I agree with Lynne Neagle that young people should not be disadvantaged for the sake of being young people. But I do know that it is the case that there are trains that can appear to have spaces on them, but those spaces are necessary in order to comply with the regulations that have to be observed by Transport for Wales on both sides of the border. Transport for Wales is providing 70 different bus services to help those young people who otherwise would be unable to go to college or to school in the normal way. An additional carriage has been added to a train arriving in Hereford at 08:53 in the morning since last week, in order to assist some of the young people that Lynne Neagle has referred to. But, travelling by bus, while it is often not as convenient as a train journey, for young people who are cohorting and who are together in a bubble for education purposes, it can be a way that allows those young people to travel safely together.
So, we continue to work on the issue, and while I absolutely agree that young people should not be treated differently for the sake of being young people, Transport for Wales, in very challenging circumstances, are working hard to make sure that Lynne Neagle's constituents, and young people in all parts of Wales, have the transport they need to be able to access their education.
Wel, Llywydd, wrth gwrs, rwy'n cytuno â Lynne Neagle na ddylai pobl ifanc fod o dan anfantais oherwydd y ffaith eu bod nhw'n bobl ifanc. Ond gwn ei bod hi'n wir bod trenau y gall ymddangos bod lleoedd arnyn nhw, ond mae'r lleoedd hynny yn angenrheidiol er mwyn cydymffurfio â'r rheoliadau y mae'n rhaid i Trafnidiaeth Cymru gyd-fynd â nhw ar ddwy ochr y ffin. Mae Trafnidiaeth Cymru yn darparu 70 o wahanol wasanaethau bysiau i helpu'r bobl ifanc hynny na fydden nhw fel arall yn gallu mynd i'r coleg nac i'r ysgol yn y ffordd arferol. Ychwanegwyd cerbyd ychwanegol i drên sy'n cyrraedd Henffordd am 08:53 yn y bore ers yr wythnos diwethaf, i gynorthwyo rhai o'r bobl ifanc y mae Lynne Neagle wedi cyfeirio atyn nhw. Ond, wrth deithio ar fws, er nad yw'n aml mor gyfleus â thaith ar y trên, i bobl ifanc sydd mewn carfannau ac sydd gyda'i gilydd mewn swigen at ddibenion addysg, gall fod yn ffordd sy'n caniatáu i'r bobl ifanc hynny deithio yn ddiogel gyda'i gilydd.
Felly, rydym ni'n parhau i weithio ar y broblem, ac er fy mod i'n cytuno yn llwyr na ddylai pobl ifanc gael eu trin yn wahanol oherwydd y ffaith eu bod nhw'n bobl ifanc, mae Trafnidiaeth Cymru, mewn amgylchiadau heriol iawn, yn gweithio'n galed i wneud yn siŵr bod gan etholwyr Lynne Neagle, a phobl ifanc ym mhob rhan o Gymru, y cludiant sydd ei angen arnyn nhw i allu cael mynediad at eu haddysg.
First Minister, a report by Barnardo's earlier this year highlighted the crisis that's facing fostering, with a 45 per cent rise in children needing foster care within Wales, and yet, conversely, a 51 per cent drop in the availability of foster carers because of the pandemic. Obviously, we can all appreciate the issues that this has thrown up for being able to find foster carers for young people desperately in need of them. Can you please outline what the Welsh Government is able to do to help to bring more parity back in this situation, to increase the number of foster carers we have, so that these children are able to get the support, within a family environment, that they so desperately need?
Prif Weinidog, tynnodd adroddiad gan Barnardo's yn gynharach eleni sylw at yr argyfwng sy'n wynebu maethu, gyda chynnydd o 45 y cant i nifer y plant sydd angen gofal maeth yng Nghymru, ac eto, i'r gwrthwyneb, gostyngiad o 51 y cant i'r gofalwyr maeth sydd ar gael oherwydd y pandemig. Yn amlwg, gallwn ni i gyd werthfawrogi'r problemau y mae hyn wedi eu codi o ran gallu dod o hyd i ofalwyr maeth i bobl ifanc sydd eu hangen yn ddybryd. A allwch chi amlinellu'r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu i ddod â mwy o gydraddoldeb yn ôl yn y sefyllfa hon, i gynyddu nifer y gofalwyr maeth sydd gennym ni, fel y gall y plant hyn gael y cymorth, o fewn amgylchedd teuluol, y maen nhw ei angen mor ddybryd?
Llywydd, I thank Angela Burns for that. I think, earlier in the summer, when the Barnardo's report was published, we were able to correct some of the misreporting of those figures, because those figures do not reflect the position of foster care in Wales, where we've actually had quite a healthy recruitment of foster carers during the pandemic and where we have been able to go on making foster care places available to those young people who need them. Now it is, as Angela Burns will know, a constant effort to make sure that we are recruiting the people we need to offer foster care, sometimes to young people who've got some significant issues in their lives—sometimes those are physical disabilities, sometimes they are the legacy of their own histories. And we will go on to create a national fostering network here in Wales, to make sure that opportunities for people who wish to become foster carers, and young people who need foster caring, do not end at the boundaries of their own local authorities, mirroring some of the success we have had in the national adoption service. So, the position in Wales is not quite as the reporting of the Barnardo's report might have led some people to believe. It's been reasonably sustained in this very difficult period, but there's always more we want to do.
Llywydd, diolchaf i Angela Burns am hynna. Rwy'n credu, yn gynharach yn yr haf, pan gyhoeddwyd adroddiad Barnardo's, ein bod ni wedi gallu cywiro rhywfaint o gam-adrodd y ffigurau hynny, oherwydd nid yw'r ffigurau hynny yn adlewyrchu sefyllfa gofal maeth yng Nghymru, lle'r ydym ni mewn gwirionedd wedi cael proses recriwtio gofalwyr maeth eithaf iach yn ystod y pandemig a lle'r ydym ni wedi gallu parhau i sicrhau bod lleoedd gofal maeth ar gael i'r bobl ifanc hynny sydd eu hangen nhw. Nawr, fel y bydd Angela Burns yn gwybod, mae'n ymdrech barhaus i wneud yn siŵr ein bod ni'n recriwtio'r bobl sydd eu hangen arnom ni i gynnig gofal maeth, weithiau i bobl ifanc sydd â rhai problemau sylweddol yn eu bywydau—weithiau anableddau corfforol yw'r rheini, weithiau maen nhw'n yn etifeddiaeth o'u hanesion nhw eu hunain. A byddwn yn parhau i greu rhwydwaith maethu cenedlaethol yma yng Nghymru, i wneud yn siŵr nad yw cyfleoedd i bobl sy'n dymuno bod yn ofalwyr maeth, a phobl ifanc sydd angen gofal maeth, yn dod i ben wrth ffiniau eu hawdurdodau lleol eu hunain, gan adlewyrchu rhywfaint o'r llwyddiant a gawsom ni yn y gwasanaeth mabwysiadu cenedlaethol. Felly, nid yw'r sefyllfa yng Nghymru yn union fel y gallai cynnwys adroddiad Barnardo's fod wedi peri i rai pobl ei gredu. Fe'i cynhaliwyd yn rhesymol yn y cyfnod anodd iawn hwn, ond mae mwy yr ydym ni eisiau ei wneud bob amser.
Mae'n fater o gonsýrn difrifol i fi, yr effaith y mae'r pandemig a'r cyfyngiadau yn ei chael ar lesiant pobl ifanc—a phobl o bob oed, o ran hynny. Dwi'n clywed tystiolaeth anecdotaidd gan bobl yn y maes meddygol a meysydd cysylltiedig am gynnydd yn nifer hunanladdiadau a phobl yn niweidio eu hunain. A wnaiff y Llywodraeth fel mater o frys gasglu a chyhoeddi data ar hynny fel ein bod ni'n gwybod beth sy'n mynd ymlaen, a llunio strategaeth ar sut i ddelio efo problemau llesiant, a rhoi eglurhad clir hefyd o sut maen nhw'n cydbwyso'r angen i ddelio efo COVID efo'r angen i sicrhau llesiant pobl wrth ystyried pa gyfyngiadau i'w cyflwyno a'u codi, ac yn y blaen?
It's an issue of grave concern to me, in terms of the impact the pandemic and the restrictions are having on the well-being of young people—and people of all ages, for that matter. I hear anecdotal evidence from people working in medicine and related areas of an increase in suicide and self-harm. Will the Government as a matter of urgency gather and publish data on that so that we know what the situation is, and draw up a strategy on how to deal with issues of well-being, and provide clarity in terms of how they balance the need to deal with COVID with the need to ensure the well-being of people in considering which restrictions to introduce and which to lift, and so on?
Wrth gwrs, mae'r ddau beth yn mynd gyda'i gilydd. Dŷn ni yn gwybod bod cyfnod y coronafeirws wedi bod yn gyfnod anodd dros ben i nifer fawr o bobl ifanc yma yng Nghymru. Dyna pam dŷn ni wedi cryfhau'r gwasanaethau sydd gyda ni i helpu pobl ifanc—mwy o arian i addysg uwch, mwy o arian i addysg bellach, i gefnogi llesiant pobl ifanc pan fyddan nhw'n astudio, mwy o arian i'n hysgolion ni i roi mwy o bobl i helpu yn y gwasanaethau sydd gyda ni'n barod, a mwy o help drwy Meic hefyd. Dwi'n siŵr y bydd Rhun ap Iorwerth yn ymwybodol o Meic, sef llinell ar y teliffon ble mae pobl ifanc yn gallu siarad â rhywun, drwy'r dydd, lan at hanner nos. A hefyd, dŷn ni wedi rhoi mwy o arian i Meic. I fod yn glir, bydd y gwasanaeth yna ar gael drwy'r flwyddyn ariannol bresennol. Dŷn ni yn casglu data, wrth gwrs, yn y rhaglenni dŷn ni'n eu rhedeg, a dŷn ni yn cyhoeddi data hefyd. Os oes rhywbeth penodol y mae Rhun ap Iorwerth eisiau ei weld, wrth gwrs dwi'n hollol hapus i drafod hwnna gyda fe ac i roi'r wybodaeth iddo fe os yw hwnna ar gael.
Of course, these issues go hand in hand. We do know that the period of coronavirus has been an extremely difficult period for a great number of young people here in Wales. That is why we have strengthened the services that we have to support young people—more funding for higher education and further education to support the well-being of young people as they study, more funding for our schools so that we could have more people to assist within the services that we already offer, and also more support through Meic. As I'm sure Rhun ap Iorwerth knows, Meic is a telephone line where young people can speak to others up to midnight. We have also given more funding to Meic, so that those services will be available throughout the current financial year. And, of course, we are collecting data in the programmes that we run and we publish that data. If there is anything specific that Rhun ap Iorwerth wishes to see, of course I'd be very happy to discuss that with him and to give him that information if it's available.
Tynnwyd cwestiwn 2 [OQ55631] yn ôl, ac felly, cwestiwn 3, Caroline Jones.
Question 2 [OQ55631] has been withdrawn, and so, question 3, Caroline Jones.
3. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gynyddu'r cosbau i'r rhai sy'n torri rheolau COVID-19? OQ55666
3. What plans does the Welsh Government have to increase the penalties for those breaking COVID-19 rules? OQ55666
Llywydd, we keep all aspects of our regulations under continual review, including our approach to fixed-penalty notices. We are currently considering whether the regime needs to be adapted to address specific issues, such as the holding of street or house parties.
Llywydd, rydym ni'n adolygu pob agwedd ar ein rheoliadau yn barhaus, gan gynnwys ein dull o ymdrin â hysbysiadau cosb benodedig. Ar hyn o bryd, rydym ni'n ystyried pa un a oes angen addasu'r drefn i fynd i'r afael â phroblemau penodol, fel cynnal partïon stryd neu mewn tŷ.
Thank you, First Minister. It is blatantly obvious that the carrot approach is not working and the fines imposed aren't much of a deterrent either. Most of the population of south Wales are once again in draconian lockdowns and all because of the actions of a selfish minority. We have had our liberty curtailed because a few people wanted to have house parties. We are not allowed to visit loved ones because some people thought the rules did not apply to them or that £60 was a small price to pay for a bit of fun. Rules apply to everyone, from Government Ministers to governance students and it is high time we cracked down on rule breakers, and I'm fed up of seeing social media littered with people flagrantly and unashamedly breaking the rules. First Minister, do you agree that we need far steeper penalties and stricter enforcement if we are to avoid more local or even national lockdowns? Diolch.
Diolch, Prif Weinidog. Mae'n gwbl amlwg nad yw'r dull moron yn gweithio ac nad yw'r dirwyon sy'n cael eu gorfodi yn llawer o rwystr ychwaith. Mae'r rhan fwyaf o boblogaeth y de yn destun cyfyngiadau symud llym unwaith eto a'r cwbl oherwydd gweithredoedd lleiafrif hunanol. Rydym ni wedi colli ein rhyddid oherwydd bod rhai pobl eisiau cael partïon yn y tŷ. Nid ydym ni'n cael ymweld â'n hanwyliaid oherwydd bod rhai pobl o'r farn nad oedd y rheolau yn berthnasol iddyn nhw neu fod £60 yn bris bach i'w dalu am ychydig o hwyl. Mae rheolau yn berthnasol i bawb, o Weinidogion y Llywodraeth i fyfyrwyr llywodraethu ac mae'n hen bryd i ni fynd i'r afael â'r rhai sy'n torri'r rheolau, ac rwyf i wedi cael llond bol o weld cyfryngau cymdeithasol yn llawn pobl yn torri'r rheolau yn amlwg ac yn ddigywilydd. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno ein bod ni angen cosbau llawer mwy llym a gorfodi mwy llym os ydym ni'n mynd i osgoi mwy o gyfyngiadau symud lleol neu genedlaethol hyd yn oed? Diolch.
Well, I agree with aspects of the Member's supplementary question. I agree with her that the vast majority of people in Wales continue to observe the rules and to be scrupulous about it, and that breaches of the rules are carried out by a small minority of people when those breaches are deliberate, flagrant and repeated. When I spoke with the chief constable of Gwent last week about the position in Gwent, where local restrictions have been in place for a number of weeks, she told me that 95 per cent of the population there were complying with the rules and working hard to do so. So, I don't agree with some of the things the Member said, which seemed to imply that there was wholesale non-observation of the restrictions that we've had to put in place.
Where there is a need to increase penalties, we have done so. Back in May, we added to the multiplier of people who repeatedly break the rules so that the maximum penalty in Wales went from £120 to £1,920, and we moved quickly, in advance of August bank holiday, to make sure that £10,000 fines were available in Wales for people who seek to organise illegal music events. Now, we continue to discuss with the police whether they would find it useful to have extended penalties, as I say, in a number of specific areas, including for people who organise house parties and people who flagrantly refuse to observe self-isolation, and if the case is there, then we will do it.
In the end—I'll just make this final point to the Member, Llywydd—this only works if we have a trust-based system, if people are willing to play their part and are convinced of the need to do so. Enforcement has to be a last resort, not a first resort, but where that last resort is needed, we won't hesitate to use it in Wales.
Wel, rwy'n cytuno ag agweddau ar gwestiwn atodol yr Aelod. Rwy'n cytuno â hi bod y mwyafrif helaeth o bobl yng Nghymru yn parhau i gadw at y rheolau ac i fod yn gydwybodol yn ei gylch, ac mai lleiafrif bach o bobl sy'n torri'r rheolau pan fo'r achosion hynny o dorri'r rheolau yn fwriadol, yn amlwg ac yn ailadroddus. Pan siaradais i â phrif gwnstabl Gwent yr wythnos diwethaf am y sefyllfa yng Ngwent, lle mae cyfyngiadau lleol wedi bod ar waith ers nifer o wythnosau, dywedodd wrthyf fod 95 y cant o'r boblogaeth yno yn cydymffurfio â'r rheolau ac yn gweithio'n galed i wneud hynny. Felly, nid wyf yn cytuno â rhai o'r pethau a ddywedodd yr Aelod, a oedd fel pe byddai'n awgrymu bod diffyg cydymffurfiad helaeth â'r cyfyngiadau y bu'n rhaid i ni eu rhoi ar waith.
Pan fo angen cynyddu cosbau, rydym ni wedi gwneud hynny. Yn ôl ym mis Mai, ychwanegwyd at y lluosydd o bobl sy'n torri'r rheolau dro ar ôl tro fel bod y gosb uchaf yng Nghymru yn mynd o £120 i £1,920, ac fe symudasom yn gyflym, cyn gŵyl y banc ym mis Awst, i wneud yn siŵr bod dirwyon o £10,000 ar gael yng Nghymru i bobl sy'n ceisio trefnu digwyddiadau cerddoriaeth anghyfreithlon. Nawr, rydym ni'n parhau i drafod gyda'r heddlu a fyddai'n ddefnyddiol iddyn nhw gael cosbau estynedig, fel y dywedais, mewn nifer o feysydd penodol, gan gynnwys i bobl sy'n trefnu partïon yn y tŷ a phobl sy'n amlwg yn gwrthod hunanynysu, ac os yw'r achos yno, yna byddwn yn gwneud hynny.
Yn y pen draw—hoffwn ddim ond gwneud y pwynt olaf hwn i'r Aelod, Llywydd—dim ond os oes gennym ni system sy'n seiliedig ar ymddiriedaeth y mae hyn yn gweithio, os yw pobl yn fodlon chwarae eu rhan ac yn argyhoeddedig o'r angen i wneud hynny. Mae'n rhaid i orfodi fod y dewis olaf, nid y dewis cyntaf, ond pan fydd angen y dewis olaf hwnnw, ni fyddwn yn petruso cyn ei ddefnyddio yng Nghymru.
I live in the largest population crossing a national boundary in the UK, with close relatives nearby on both sides of our invisible border. In this context, what penalties for breaking COVID-19 rules do you believe should apply were an anaesthetic junior doctor at Ysbyty Gland Clwyd to meet his fiancé, undertaking a clinical fellowship at Christie hospital in Manchester, when each has to live locally to these hospitals, each has been at the front line of the coronavirus pandemic since its beginning here, which led both to contract COVID-19 in the course of their work, each has worked additional hours without additional pay, and each lives alone. They persevered with physical and mental exhaustion by supporting each other. However, your latest announcement on lockdown restrictions in north-east Wales means that their primary outlet of support is now illegal because they can't visit each other.
Rwyf i'n byw yn y boblogaeth fwyaf sy'n croesi ffin genedlaethol yn y DU, gyda pherthnasau agos gerllaw ar ddwy ochr ein ffin anweledig. Yn y cyd-destun hwn, pa gosbau am dorri rheolau COVID-19 ydych chi'n credu a ddylai fod yn berthnasol pe byddai meddyg iau anesthetig yn Ysbyty Glan Clwyd yn cyfarfod â'i ddyweddi, sy'n ymgymryd â chymrodoriaeth glinigol yn ysbyty Christie ym Manceinion, pan fo'n rhaid i'r ddau fyw yn lleol i'r ysbytai hyn, y mae'r ddau wedi bod ar reng flaen pandemig coronafeirws ers ei ddechrau yma, a arweiniodd at y ddau yn dal COVID-19 yn ystod eu gwaith, y mae'r ddau wedi gweithio oriau ychwanegol heb dâl ychwanegol, ac y mae'r ddau yn byw ar ei pennau eu hunain. Llwyddasant i ddyfalbarhau â blinder corfforol a meddyliol trwy gefnogi ei gilydd. Fodd bynnag, mae eich cyhoeddiad diweddaraf o gyfyngiadau symud yng ngogledd-ddwyrain Cymru yn golygu bod eu prif gymorth bellach yn anghyfreithlon gan na chânt ymweld â'i gilydd.
Well, I've no doubt, Llywydd, that they will understand better than the Member why those restrictions are necessary. On the Welsh side of the north-east Wales border, the rates of coronavirus are still below 100 per 100,000 in the population. In Manchester, today, they are reporting over 500 per 100,000 of the population. And people who work in the health service will undoubtedly understand why it is not sensible for people from very high coronavirus areas to be able to travel to and mix with people who live in areas where the virus is not in such vivid circulation. Those members of the health service will also know, even if the Member doesn't, that the impact of coronavirus at community level is now being felt in our hospitals as well. In the last week, we had 453 beds in our NHS occupied by people with suspected or confirmed coronavirus; two weeks ago, that was 203. Now, if the Member does not understand the need to take action and to take action now to prevent the impact on our NHS returning to where it once was earlier in the year, then I can assure him that people who work in the health service understand that very well.
Wel, nid oes gen i amheuaeth, Llywydd, y byddan nhw'n deall yn well na'r Aelod pam mae angen y cyfyngiadau hynny. Ar ein hochr ni o ffin gogledd-ddwyrain Cymru, mae cyfraddau coronafeirws yn dal i fod yn is na 100 o bob 100,000 o'r boblogaeth. Ym Manceinion, heddiw, maen nhw'n adrodd dros 500 o bob 100,000 o'r boblogaeth. A bydd pobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth iechyd yn sicr o ddeall pam nad yw'n ddoeth i bobl o ardaloedd coronafeirws uchel iawn gael teithio at bobl sy'n byw mewn ardaloedd lle nad yw'r firws mewn cylchrediad mor fywiog a chymysgu â nhw. Bydd yr aelodau hynny o'r gwasanaeth iechyd hefyd yn gwybod, hyd yn oed os nad yw'r Aelod, bod effaith coronafeirws ar lefel gymunedol yn cael ei theimlo yn ein hysbytai hefyd erbyn hyn. Yn ystod yr wythnos diwethaf, roedd pobl ag achosion tybiedig neu a gadarnhawyd o coronafeirws mewn 453 o welyau yn ein GIG; 203 oedd y ffigur bythefnos yn ôl. Nawr, os nad yw'r Aelod yn deall yr angen i weithredu ac i weithredu nawr i atal yr effaith ar ein GIG rhag dychwelyd i'r sefyllfa yr oedd ynddi yn gynharach yn y flwyddyn, yna gallaf ei sicrhau bod pobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth iechyd yn deall hynny yn dda iawn.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Questions now from the party leaders. Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. On Monday, First Minister, it was reported that there were 596 new positive COVID cases identified in Wales following a lab test—the highest figure, I believe, since the pandemic began and SAGE has said that cases overall in Wales are likely to be increasing on a daily basis by between 1 per cent and 5 per cent a day.
Over the past fortnight, I've raised with you the absurdity of people in lockdown areas of England being able to travel to Wales to areas where community transmission is low. The UK Prime Minister's dismissal of the prospect of such travel restrictions should not have come as much of a surprise, perhaps, given the general contempt with which his Government repeatedly demonstrates towards Wales. We've called for action consistently on this issue since the summer. Can you say whether and when you intend to take action yourselves independently as a Government, and, in addition to looking at introducing quarantine as a solution, is consideration being given to making non-essential travel into Wales from a lockdown area illegal and subject to enforcement by the police?
Diolch, Llywydd. Ddydd Llun, Prif Weinidog, adroddwyd bod 596 o achosion COVID cadarnhaol newydd wedi'u nodi yng Nghymru yn dilyn prawf labordy—y ffigur uchaf, rwy'n credu, ers i'r pandemig ddechrau ac mae SAGE wedi dweud ei bod yn debygol bod achosion yn gyffredinol yng Nghymru yn cynyddu rhwng 1 y cant a 5 y cant bob dydd.
Dros y pythefnos diwethaf, rwyf i wedi codi gyda chi y gwiriondeb o bobl mewn ardaloedd sy'n destun cyfyngiadau symud yn Lloegr yn cael teithio i Gymru i ardaloedd lle mae trosglwyddiad cymunedol yn isel. Ni ddylai diystyriaeth Prif Weinidog y DU o'r posibilrwydd o gyfyngiadau teithio o'r fath fod wedi bod yn llawer o syndod, efallai, o gofio'r dirmyg cyffredinol y mae ei Lywodraeth yn ei ddangos dro ar ôl tro tuag at Gymru. Rydym ni wedi galw am weithredu yn gyson ar y mater hwn ers yr haf. A allwch chi ddweud a ydych chi'n bwriadu gweithredu eich hunain yn annibynnol fel Llywodraeth a phryd, ac, yn ogystal ag ystyried cyflwyno cwarantin fel ateb, a oes ystyriaeth yn cael ei rhoi i wneud teithio nad yw'n hanfodol i Gymru o ardal sy'n destun cyfyngiadau symud yn anghyfreithlon ac yn destun camau gorfodi gan yr heddlu?
Well, Llywydd, I thank Adam Price for that. I share his sense of disappointment at the Prime Minister's apparent conclusion—and I say 'apparent' because although he gave an interview in which he opined on this matter, he is yet to reply to my letter to him of Monday last week, and I think that is deeply disrespectful, not to me but to the Senedd and to people here in Wales. I do expect to see a reply to that letter and I expect to see a rationale set out in that letter that explains why the Prime Minister appears to have come to his conclusion.
What I asked for in my letter was not a border solution, it was a solution that would have prevented people living in hotspot areas in England from travelling to other places where the virus was not in the same place, whether that was in England, Scotland or in Wales. That's the solution that we have in Wales: people who live in high coronavirus areas in Wales aren't able to travel to England to take the virus with them. And I still think that that is the right answer and I pressed that again with the Chancellor of the Duchy of Lancaster in a meeting held with him yesterday.
In the meantime, Llywydd, we have to prepare against the day when the Prime Minister continues to refuse to take this straightforwardly sensible course of action, and there are a range of ways in which we could act. Quarantine is one of them, Members will remember the five-mile rule we had in Wales, or the five-mile guidance, at least, we had in Wales earlier in the summer, and the possibility that Adam Price has set out is another possibility that we could use within our own powers. I think that is the second-best way to do it. I've put the best way to the Prime Minister. I expect to get a proper answer from him. If he refuses to do that, then, of course, we will think about what we can do, and we are actively exploring what we can do, with the powers we hold ourselves.
Wel, Llywydd, diolchaf i Adam Price am hynna. Rwy'n rhannu ei ymdeimlad o siom yng nghasgliad tybiedig Prif Weinidog y DU—a dywedaf 'tybiedig' oherwydd er iddo roi cyfweliad pryd y rhoddodd farn ar y mater hwn, nid yw eto wedi ymateb i'm llythyr ato ddydd Llun yr wythnos diwethaf, ac rwy'n credu bod hynny yn amharchus dros ben, nid i mi ond i'r Senedd ac i bobl yma yng Nghymru. Rwyf yn disgwyl gweld ateb i'r llythyr hwnnw a disgwyliaf weld rhesymeg wedi'i chyflwyno yn y llythyr hwnnw sy'n esbonio pam yr ymddengys bod Prif Weinidog y DU wedi dod i'w gasgliad.
Nid datrysiad ffiniol oedd yr hyn y gofynnais amdano yn fy llythyr, roedd yn ddatrysiad a fyddai wedi atal pobl sy'n byw mewn ardaloedd â nifer fawr o achosion yn Lloegr rhag teithio i fannau eraill lle nad oedd y feirws yn yr un lle, boed hynny yn Lloegr, yn yr Alban neu yng Nghymru. Dyna'r ateb sydd gennym ni yng Nghymru: nid yw pobl sy'n byw mewn ardaloedd â nifer fawr o achosion coronafeirws yng Nghymru yn cael teithio i Loegr i fynd â'r feirws gyda nhw. Ac rwy'n dal i gredu mai dyna'r ateb cywir a phwysais hynny eto gyda Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn mewn cyfarfod a gynhaliwyd gydag ef ddoe.
Yn y cyfamser, Llywydd, mae'n rhaid i ni baratoi yn erbyn y diwrnod pan fydd Prif Weinidog y DU yn parhau i wrthod cymryd y cam syml a doeth hwn, a cheir amrywiaeth o ffyrdd y gallem ni weithredu. Mae cwarantîn yn un ohonyn nhw, bydd yr Aelodau yn cofio'r rheol pum milltir a oedd gennym ni yng Nghymru, neu'r canllawiau pum milltir, o leiaf, yr oedd gennym ni yng Nghymru yn gynharach yn yr haf, ac mae'r posibilrwydd y mae Adam Price wedi ei gynnig yn bosibilrwydd arall y gallem ni ei ddefnyddio o fewn ein pwerau ein hunain. Rwy'n credu mai dyna'r ffordd ail orau o wneud hynny. Rwyf i wedi cynnig y ffordd orau i Brif Weinidog y DU. Rwy'n disgwyl cael ateb iawn ganddo. Os bydd yn gwrthod gwneud hynny, yna, wrth gwrs, byddwn yn meddwl am yr hyn y gallwn ni ei wneud, ac rydym ni wrthi'n archwilio'r hyn y gallwn ni ei wneud, gyda'r pwerau sydd gennym ni ein hunain.
The Scottish Government, First Minister, has confirmed that it will be imposing far tighter restrictions in the coming days. You yourself have received advice from the technical advisory cell saying that the earlier additional measures are introduced, the more effective they will be. The kind of additional measures that we could be talking about in our context could be, for example, closing pubs indoors completely in areas of high infection, as Paris has done for two weeks starting from today, backed, of course, by suitable and sufficient industry support packages. What active consideration are you giving to the possibility of introducing a brief period of tighter restriction—a so-called 'circuit breaker', as it's become known?
Mae Llywodraeth yr Alban, Prif Weinidog, wedi cadarnhau y bydd yn cyflwyno cyfyngiadau llawer tynnach yn y dyddiau nesaf. Rydych chi eich hunan wedi cael cyngor gan y gell gynghori dechnegol yn dweud mai'r cynharach y bydd mesurau ychwanegol yn cael eu cyflwyno, y mwyaf effeithiol y byddan nhw. Gallai'r math o fesurau ychwanegol y gallem ni fod yn sôn amdanyn nhw yn ein cyd-destun ni, er enghraifft, gynnwys cau tafarndai dan do yn llwyr mewn ardaloedd lle ceir lefelau uchel o haint, fel y mae Paris wedi ei wneud am bythefnos gan ddechrau heddiw, gyda chefnogaeth, wrth gwrs, pecynnau cymorth addas a digonol i'r diwydiant. Pa ystyriaeth weithredol ydych chi'n ei rhoi i'r posibilrwydd o gyflwyno cyfnod byr o gyfyngiadau tynnach—'mesur torri cylched' fel y'i hadnabyddir erbyn hyn?
Well, Llywydd, of course we do give consideration to that, and I had an opportunity to discuss that too yesterday with the First Minister of Scotland. Llywydd, we aren't discussing two sets of measures. The figures that I have seen, the most recent ones, which will probably be in the public domain later in the day, show that the local measures we have taken in parts of south Wales are having some success. So, I am working with officials to see whether it may be possible, provided that successes is sustained, to be able to lift some of the restrictions that we have placed on people in that part of Wales, provided the measures we are taking so far demonstrate an ability to do so. At the same time, we have to prepare, in the way that Adam Price has suggested, for the fact that things could get worse, not better, over this winter. There are a series of measures set out in the plan we published in August for health protection area restrictions. We have not used them all by any means, and if we did need to draw on them further, then we would have to do so—whether we would have to do so for a brief period of time I think is, in my view, slightly optimistic. What we are learning from the measures that we've already put place is that it does take a matter of weeks for those to be able to turn the tide of coronavirus around. But we work on both possibilities—both being able to lift restrictions where the data demonstrates it is safe to do so and on further measures we may have to take if that turns out not to be the case.
Wel, Llywydd, rydym ni yn rhoi ystyriaeth i hynny, wrth gwrs, a chefais gyfle i drafod hynny hefyd ddoe gyda Phrif Weinidog yr Alban. Llywydd, dydyn ni ddim yn trafod dwy gyfres o fesurau. Mae'r ffigurau yr wyf i wedi eu gweld, y rhai diweddaraf, a fydd, mae'n debyg, ar gael i'r cyhoedd yn ddiweddarach yn y dydd, yn dangos bod y mesurau lleol yr ydym ni wedi eu cymryd mewn rhannau o'r de yn cael rhywfaint o lwyddiant. Felly, rwyf i'n gweithio gyda swyddogion i weld a allai fod yn bosibl, ar yr amod bod y llwyddiant hwnnw yn cael ei gynnal, i allu codi rhai o'r cyfyngiadau yr ydym ni wedi eu gorfodi ar bobl yn y rhan honno o Gymru, cyn belled â bod y mesurau yr ydym ni'n eu cymryd hyd yma yn dangos y gallu i wneud hynny. Ar yr un pryd, mae'n rhaid i ni baratoi, yn y ffordd y mae Adam Price wedi ei awgrymu, ar gyfer y ffaith y gallai pethau waethygu, nid gwella, dros y gaeaf hwn. Mae cyfres o fesurau wedi'u cyflwyno yn y cynllun a gyhoeddwyd gennym ni ym mis Awst ar gyfer cyfyngiadau ardal i ddiogelu iechyd. Nid ydym ni wedi eu defnyddio nhw i gyd o bell ffordd, a phe byddai angen i ni eu defnyddio nhw ymhellach, yna byddai'n rhaid i ni wneud hynny—mae pa un a fyddai'n rhaid i ni wneud hynny am gyfnod byr braidd yn optimistaidd yn fy marn i. Yr hyn yr ydym ni'n ei ddysgu o'r mesurau yr ydym ni eisoes wedi eu rhoi ar waith yw ei bod hi'n cymryd ychydig wythnosau i'r rheini allu newid cwrs y coronafeirws. Ond rydym ni'n gweithio ar y ddau bosibilrwydd—gallu codi cyfyngiadau pan fo'r data yn dangos ei bod hi'n ddiogel gwneud hynny ac ar fesurau ychwanegol y gallai fod yn rhaid i ni eu cymryd os na fydd hynny yn digwydd.
I agree with the First Minister that a short-term set of policies is no substitute, really, for a long-term strategy. But the technical advisory cell's report, which has just been published, actually, within the hour, is very sobering reading. The R rate that it quotes now for Wales is between 1.3 and 1.6, and that contrasts with early September when it was said to be between 0.5 and 1. It says the incidence in Wales now is growing—the infection incidence is growing overall. It goes on to say:
'Unless measures bring R back below 1, it is possible that infection incidence and hospital admissions may exceed scenario planning'.
And it's previously said that if the current measures don't bring R below 1, then further restrictions will be needed to control the epidemic in Wales. At what point do you think we are now? Are we going in the right direction or the wrong direction, First Minister? And would you accept as a general point that every Government facing a second wave is having to choose between going early and hard in tightening restrictions, or later and lighter, and probably longer, because those measures would be less effective? There are no risk-free options, in a sense, to any Government, but isn't the greatest risk of all dither and delay?
Rwy'n cytuno â'r Prif Weinidog nad yw cyfres fyrdymor o bolisïau yn gallu cymryd lle strategaeth hirdymor, mewn gwirionedd. Ond mae adroddiad y gell gynghori dechnegol, sydd newydd gael ei gyhoeddi, a dweud y gwir, o fewn yr awr ddiwethaf, yn ddeunydd darllen difrifol iawn. Mae'r gyfradd R y mae'n ei dyfynnu nawr ar gyfer Cymru rhwng 1.3 ac 1.6, ac mae hynny'n gwrthgyferbynnu â dechrau mis Medi pan ddywedwyd ei bod rhwng 0.5 ac 1. Mae'n dweud bod nifer yr achosion yng Nghymru bellach yn tyfu—mae nifer yr achosion o heintio yn tyfu yn gyffredinol. Mae'n mynd ymlaen i ddweud:
Oni bai bod mesurau yn dod ag R yn ôl o dan 1, mae'n bosibl y gallai nifer yr achosion o heintiau a derbyniadau i'r ysbyty fod yn fwy na'r hyn a gynlluniwyd ar gyfer sefyllfaoedd.
Ac mae wedi dweud yn y gorffennol os na fydd y mesurau presennol yn dod ag R islaw 1, yna bydd angen cyfyngiadau pellach i reoli'r epidemig yng Nghymru. Ar ba bwynt ydych chi'n meddwl yr ydym ni nawr? A ydym ni'n mynd i'r cyfeiriad iawn neu'r cyfeiriad anghywir, Prif Weinidog? Ac a fyddech chi'n derbyn fel pwynt cyffredinol bod pob Llywodraeth sy'n wynebu ail don yn gorfod dewis rhwng mynd yn gynnar ac yn galed o ran tynhau cyfyngiadau, neu'n ddiweddarach ac yn ysgafnach, ac yn hwy mae'n debyg, gan y byddai'r mesurau hynny yn llai effeithiol? Nid oes unrhyw ddewisiadau di-risg, ar un ystyr, i unrhyw Lywodraeth, ond onid y risg fwyaf oll yw petruso ac oedi?
Well, Llywydd, I thank Adam Price, other than for the final part of his sentence, because I thought up until then, he was making a very important contribution to this discussion. I think the Welsh Government's approach has been early and hard, so our thresholds for action are lower than across our border. Our threshold is 50 cases per 100,000 before we take action. It is 75 across our border. Our positivity rate thresholds are lower than they are in the United Kingdom. And he will be aware that the Welsh Government was very much criticised last week by Conservative Members of Parliament, and I think, disgracefully, Conservative Members of the Senedd, when we took action in north Wales, because we hadn't yet reached those 50 thresholds, although it was absolutely obvious to anybody who studied the figures that north Wales was on its way to that threshold—and sadly, today, is well past it.
So, we have taken early action, and action that is hard for people. I really do understand that people faced with these local restrictions are being asked to make a contribution that bites into their daily lives. But we've done that because we think, as I think Adam Price said, that if we take action early, then those actions are likely to have to last for a shorter period of time before we can restore freedoms to people. The early indications from south Wales are that we're having some success in doing just that. And while the TAC report is very sobering in what it says, and ought to be a real warning to anybody who thinks that somehow the Welsh Government is acting precipitately or imposing restrictions where they are not needed, that TAC report would surely be important for them to read. But balanced—. And there in the TAC report as well is the evidence that the actions we are taking are making a difference, and that is, as Adam Price said, the very difficult balancing act that faces any Government attempting to respond, proportionally but seriously, to the latest flare-up in figures.
Wel, Llywydd, diolchaf i Adam Price, heblaw am ran olaf ei frawddeg, oherwydd roeddwn i'n meddwl hyd at hynny, ei fod yn gwneud cyfraniad pwysig iawn at y drafodaeth hon. Rwy'n credu bod dull gweithredu Llywodraeth Cymru wedi bod yn gynnar ac yn galed, felly mae ein trothwyon ar gyfer gweithredu yn is na dros ein ffin. Ein trothwy yw 50 achos o bob 100,000 cyn i ni weithredu. 75 yw'r trothwy dros ein ffin. Mae ein trothwyon cyfradd gadarnhaol yn is nag y maen nhw yn y Deyrnas Unedig. A bydd ef yn ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi cael ei beirniadu yn fawr yr wythnos diwethaf gan Aelodau Seneddol Ceidwadol, ac rwy'n credu, yn warthus, Aelodau Ceidwadol y Senedd, pan gymerasom ni gamau yn y gogledd, gan nad oeddem ni wedi cyrraedd y trothwyon 50 hynny eto, er ei bod hi'n gwbl amlwg i unrhyw un a astudiodd y ffigurau bod gogledd Cymru ar ei ffordd i'r trothwy hwnnw—ac yn anffodus, heddiw, mae ymhell heibio iddo.
Felly, rydym ni wedi cymryd camau cynnar, a chamau sy'n anodd i bobl. Rwyf i wir yn deall ein bod ni'n gofyn i bobl sy'n wynebu'r cyfyngiadau lleol hyn wneud cyfraniad sy'n amharu ar eu bywydau bob dydd. Ond rydym ni wedi gwneud hynny gan ein bod ni'n credu, fel y dywedodd Adam Price, os byddwn ni'n gweithredu yn gynnar, yna mae'n debygol y bydd yn rhaid i'r camau hynny bara am gyfnod byrrach cyn y gallwn ni roi rhyddid yn ôl i bobl. Yr arwyddion cynnar o'r de yw ein bod ni'n cael rhywfaint o lwyddiant o ran gwneud yr union beth hwnnw. Ac er bod adroddiad TAC yn ddifrifol iawn yn yr hyn y mae'n ei ddweud, a dylai fod yn rhybudd gwirioneddol i unrhyw un sy'n credu bod Llywodraeth Cymru rywsut yn gweithredu yn frysiog neu'n cyflwyno cyfyngiadau lle nad oes eu hangen, mae'n sicr y byddai'r adroddiad TAC hwnnw yn bwysig iddyn nhw ei ddarllen. Ond yn gytbwys—. Ac yno yn adroddiad TAC hefyd y mae'r dystiolaeth bod y camau yr ydym ni'n eu cymryd yn gwneud gwahaniaeth, a dyna, fel y dywedodd Adam Price, yw'r ymdrech gydbwyso anodd iawn sy'n wynebu unrhyw Lywodraeth sy'n ceisio ymateb, yn gymesur ond o ddifrif, i'r cynnydd diweddaraf i'r ffigurau.
Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.
Leader of the Welsh Conservatives, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, it's been reported today that the list of people waiting for routine surgery in Wales is nearly six times longer than a year ago, and one orthopaedic surgeon has warned waiting times for things like knee and hip replacements could be three years. Is he right, First Minister?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, adroddwyd heddiw bod y rhestr o bobl sy'n aros am lawdriniaeth arferol yng Nghymru bron chwe gwaith yn hwy na blwyddyn yn ôl, ac mae un llawfeddyg orthopedig wedi rhybuddio y gallai amseroedd aros am bethau fel pen-glin a chluniau newydd fod yn dair blynedd. A yw e'n iawn, Prif Weinidog?
Well, the Member is right to point to the fact that coronavirus is having and has had a very serious impact on the ability of the health service to carry out activities that, at any other time, would have been central to the work of the national health service. That, I'm afraid, is inevitable, it's inescapable. And while the heath service is working very hard to create the conditions in which as much activity as possible can be safely carried out while the coronavirus crisis continues, there's no escaping the fact that there will be longer waits for some procedures in Wales than we have seen for some time.
Wel, mae'r Aelod yn iawn i dynnu sylw at y ffaith bod coronafeirws yn cael ac wedi cael effaith ddifrifol iawn ar allu'r gwasanaeth iechyd i gyflawni gweithgareddau a fyddai, ar unrhyw adeg arall, wedi bod yn ganolog i waith y gwasanaeth iechyd gwladol. Mae hynny, mae arnaf i ofn, yn anochel, ni ellir ei osgoi. Ac er bod y gwasanaeth iechyd yn gweithio'n galed iawn i greu'r amodau lle gellir cyflawni cymaint o weithgarwch â phosibl tra bod yr argyfwng coronafeirws yn parhau, nid oes dianc rhag y ffaith y bydd amseroedd aros hwy am rai llawdriniaethau yng Nghymru nag yr ydym ni wedi ei weld ers cryn amser.
Well, quite clearly, First Minister, the Welsh Government therefore needs to redouble its efforts, because a number of professional organisations have expressed real concern about the resumption of services over the last few months. Over the summer, the Royal College of Surgeons warned that delays to surgery will already have resulted in an increased need for complex surgery; the British Heart Foundation warned that as services remain unavailable, the urgency of these procedures is increasing, creating a significant cohort of patients who need urgent treatment; and the British Medical Association Cymru have said that they are concerned at the prospect of managing routine care alongside a second peak. First Minister, these delays will continue to stretch the capacity of the NHS, and these organisations have been warning about this for some time. Now, the Royal College of Surgeons has called on the Welsh Government to ramp up the development of so-called green zones or COVID-light areas in hospitals. Therefore, can you tell us what action the Welsh Government took in response to these warnings to help expedite treatment for those people waiting across Wales? And can you also tell us what work the Welsh Government is doing to accelerate the development of green zones in Welsh hospitals?
Wel, yn gwbl amlwg, Prif Weinidog, mae angen felly i Lywodraeth Cymru gynyddu ei hymdrechion, oherwydd mae nifer o sefydliadau proffesiynol wedi mynegi pryder gwirioneddol ynghylch ailddechrau gwasanaethau yn ystod y misoedd diwethaf. Dros yr haf, rhybuddiodd Coleg Brenhinol y Llawfeddygon y bydd oedi cyn llawdriniaeth eisoes wedi arwain at fwy o angen am lawdriniaeth gymhleth; rhybuddiodd Sefydliad Prydeinig y Galon, gan nad yw gwasanaethau ar gael o hyd, bod brys y llawdriniaethau hyn yn cynyddu, gan greu carfan sylweddol o gleifion sydd angen triniaeth frys; ac mae Cymdeithas Feddygol Prydain Cymru wedi dweud eu bod yn pryderu am y posibilrwydd o reoli gofal rheolaidd ochr yn ochr ag ail don. Prif Weinidog, bydd yr oediadau hyn yn parhau roi pwysau ar gapasiti'r GIG, ac mae'r sefydliadau hyn wedi bod yn rhybuddio am hyn ers cryn amser. Nawr, mae Coleg Brenhinol y Llawfeddygon wedi galw ar Lywodraeth Cymru i gynyddu datblygiad parthau gwyrdd neu fannau COVID isel fel y'u gelwir mewn ysbytai. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni pa gamau a gymerodd Llywodraeth Cymru mewn ymateb i'r rhybuddion hyn i helpu i hwyluso triniaeth i'r bobl hynny sy'n aros ledled Cymru? Ac a allwch chi ddweud wrthym ni hefyd pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gyflymu'r gwaith o ddatblygu parthau gwyrdd yn ysbytai Cymru?
Well, Llywydd, the Member would find the answer to his questions in the quarterly plans that the NHS in Wales is required to publish. Plans for quarters 3 and 4 were published only recently; they demonstrate the actions that are being taken by health boards right across Wales to accelerate a return to the sort of activity that the health service would have been carrying out this time last year, before the coronavirus crisis hit. And that does include the creation of more green zones—it's not always possible in Wales to create whole hospitals as green zones. It's inevitable, given our geography and disposition of services that, in some places, hospitals will have to be divided into zones that deal with coronavirus patients and green zones that are COVID-free. But that work is going on, and our colleagues in the health service, who have had such a torrid time over the last six months, are working as hard as they can in order to be able, both to deal with the rising number of coronavirus patients who are coming into our hospitals—I quoted that figure earlier to Mark Isherwood: over 200 more beds occupied by coronavirus cases today than two weeks ago—. The health service is having to cope with all of that, and it is, at the same time and with the same staff, doing its very best to make inroads into the delays that have inevitably occurred in more routine treatments for other patients.
Wel, Llywydd, byddai'r Aelod yn dod o hyd i'r ateb i'w gwestiynau yn y cynlluniau chwarterol y mae'n ofynnol i'r GIG yng Nghymru eu cyhoeddi. Cyhoeddwyd cynlluniau ar gyfer chwarteri 3 a 4 dim ond yn ddiweddar; maen nhw'n dangos y camau sy'n cael eu cymryd gan fyrddau iechyd ledled Cymru i gyflymu'r dychweliad i'r math o weithgarwch y byddai'r gwasanaeth iechyd wedi bod yn ei gyflawni yr adeg hon y llynedd, cyn i'r argyfwng coronafeirws daro. Ac mae hynny'n cynnwys creu mwy o barthau gwyrdd—nid yw bob amser yn bosibl yng Nghymru i greu ysbytai cyfan fel parthau gwyrdd. Mae'n anochel, o ystyried ein daearyddiaeth a'n trefniad o wasanaethau y bydd yn rhaid rhannu ysbytai, mewn rhai mannau, yn barthau sy'n ymdrin â chleifion coronafeirws a pharthau gwyrdd sy'n rhydd o COVID. Ond mae'r gwaith hwnnw yn parhau, ac mae ein cydweithwyr yn y gwasanaeth iechyd, sydd wedi cael cyfnod mor dorcalonnus dros y chwe mis diwethaf, yn gweithio mor galed ag y gallant er mwyn gallu ymdrin â'r nifer gynyddol o gleifion coronafeirws sy'n dod i mewn i'n hysbytai—dyfynnais y ffigur hwnnw i Mark Isherwood yn gynharach: dros 200 yn fwy o welyau wedi'u meddiannu gan achosion coronafeirws heddiw na phythefnos yn ôl—. Mae'r gwasanaeth iechyd yn gorfod ymdopi â hynny i gyd, ac ar yr un pryd a chyda'r un staff, mae'n gwneud ei orau glas i wneud cynnydd o ran yr oediadau a gafwyd yn anochel i driniaethau mwy arferol i gleifion eraill.
First Minister, I can't emphasise enough that behind the Welsh Government's figures are real people desperately waiting for treatments and surgeries. Even in areas that are not in lockdown measures, like Pembrokeshire, there are examples of extortionately long waits for treatment; for example, last week, I highlighted an 81-week wait for dental treatment for an 11-year-old autistic child in my constituency. I've also been contacted by a couple desperate to resume their fertility treatments and waiting for news on when their family-planning journey can resume. People right across Wales, from north to south, are still waiting for treatments and surgeries on a range of matters. Those people need your help, First Minister, and the Welsh Government must now come forward with a strategy as a matter of urgency.
Therefore, will you commit to publishing a specific strategy for tackling Wales's rising waiting times? Will you also confirm that the next Welsh Government budget will provide sufficient resources to health boards across Wales to ensure that these waiting times do not continue to rise? What assurances can you offer to people across Wales who are waiting for treatment that they will be able to access NHS treatments and services, and that work is actually under way to accelerate the resumption of planned surgeries right across Wales?
Prif Weinidog, ni allaf bwysleisio digon bod pobl go iawn sy'n aros yn daer am driniaethau a llawdriniaeth y tu ôl i ffigurau Llywodraeth Cymru. Hyd yn oed mewn ardaloedd nad ydynt yn destun cyfyngiadau symud, fel Sir Benfro, ceir enghreifftiau o arosiadau arbennig o hir am driniaeth; er enghraifft, yr wythnos diwethaf, tynnais sylw at arhosiad o 81 wythnos am driniaeth ddeintyddol i blentyn awtistig 11 oed yn fy etholaeth i. Mae pâr sy'n awyddus iawn i ailddechrau eu triniaethau ffrwythlondeb ac sy'n aros am newyddion ynghylch pryd y gall eu taith cynllunio teulu ailddechrau wedi cysylltu â mi hefyd. Mae pobl ledled Cymru, o'r gogledd i'r de, yn dal i aros am driniaethau a llawdriniaeth ar amrywiaeth o faterion. Mae'r bobl hynny angen eich cymorth, Prif Weinidog, ac mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gyflwyno strategaeth fel mater o frys nawr.
Felly, a wnewch chi ymrwymo i gyhoeddi strategaeth benodol ar gyfer mynd i'r afael ag amseroedd aros cynyddol Cymru? A wnewch chi gadarnhau hefyd y bydd cyllideb nesaf Llywodraeth Cymru yn darparu digon o adnoddau i fyrddau iechyd ledled Cymru i sicrhau na fydd yr amseroedd aros hyn yn parhau i godi? Pa sicrwydd allwch chi ei gynnig i bobl ledled Cymru sy'n aros am driniaeth y byddan nhw'n gallu cael triniaethau a gwasanaethau'r GIG, a bod gwaith ar y gweill mewn gwirionedd i gyflymu'r broses o ailddechrau llawdriniaethau a drefnwyd ledled Cymru?
Well, Llywydd, the Member has asked me three questions this afternoon. Each one of them has simply been a rehearsal of the difficulties that are well known and that I'm happy to acknowledge. He has not offered a single—not a single—suggestion as to how those problems might be addressed. And those problems are common right across the United Kingdom. Where his party is in charge, in March of this year there were 3,000 people waiting more than 52 weeks; by the end of July, it was 83,000 people. If there were easy answers to these very real dilemmas, they would be available here in Wales, just as they would be available elsewhere. There are no easy answers, and the Member's contributions this afternoon have not offered a single—not a single—idea as to how these real difficulties might better be addressed.
When it comes to saying to me, 'Will I guarantee that next year's budget will provide money?', let me remind him that we don't know what the Welsh Government's budget next year is going to be. Once again, his Government, having promised a budget in the early autumn, have decided that they can't manage to do that. We will not know until the end of November what money we have here in Wales for any of our public services. In that situation, how does he expect—how could he possibly expect—guarantees of how our money might be deployed when we don't know how much money we will have for any public purpose? His complaints would be better directed to those who could put that right.
Wel, Llywydd, mae'r Aelod wedi gofyn tri chwestiwn i mi y prynhawn yma. Mae pob un ohonyn nhw wedi bod yn ddim ond crynodeb o'r anawsterau sy'n hysbys iawn ac yr wyf i'n hapus iawn i'w cydnabod. Nid yw wedi cynnig yr un awgrym—dim un—ynghylch sut y gellid mynd i'r afael â'r problemau hynny. Ac mae'r problemau hynny yn gyffredin ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Lle mae ei blaid ef wrth y llyw, ym mis Mawrth eleni roedd 3,000 o bobl yn aros mwy na 52 wythnos; erbyn diwedd mis Gorffennaf, roedd yn 83,000 o bobl. Pe byddai atebion hawdd i'r cyfyng-gyngor gwirioneddol hwn, bydden nhw ar gael yma yng Nghymru, yn union fel y bydden nhw ar gael mewn mannau eraill. Nid oes atebion hawdd, ac nid yw cyfraniadau'r Aelod y prynhawn yma wedi cynnig yr un syniad—dim un—o ran sut y gellid mynd i'r afael â'r anawsterau gwirioneddol hyn yn well.
Pan ddaw'n fater o ddweud wrthyf i, 'A wnaf i sicrhau y bydd cyllideb y flwyddyn nesaf yn darparu arian?', gadewch i mi ei atgoffa nad ydym ni'n gwybod beth fydd cyllideb Llywodraeth Cymru y flwyddyn nesaf. Unwaith eto, mae ei Lywodraeth ef, ar ôl addo cyllideb ddechrau'r hydref, wedi penderfynu na allan nhw lwyddo i wneud hynny. Ni fyddwn yn gwybod tan ddiwedd mis Tachwedd pa arian sydd gennym ni yma yng Nghymru ar gyfer unrhyw un o'n gwasanaethau cyhoeddus. Yn y sefyllfa honno, sut y mae e'n disgwyl—sut yn y byd gallai ef ddisgwyl—sicrwydd ynghylch sut y gallai ein harian gael ei ddefnyddio pan nad ydym ni'n gwybod faint o arian fydd gennym ni at unrhyw ddiben cyhoeddus? Byddai'n well iddo gyfeirio ei gwynion at y rhai a allai ddatrys hynny.
Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.
First Minister, could I caution you against describing people as disgraceful just because they—in this case, Conservative Members in north Wales—take a different view on coronavirus restrictions to that you have and ask questions about it?
Your Government has a stated long-term ambition for 30 per cent homeworking in Wales, even post pandemic. You say you'd achieve this by driving changes to Wales's working culture. First Minister, your deputy transport Minister says that we have an opportunity to push homeworking—others might call it exploiting the pandemic to push his own prior political agenda. What will the impact of this be on our city centres and the shops and offices there, particularly on independent businesses that can no longer serve commuters? Won't your target for homeworking be the final nail in the coffin for many of them? And why do you think Welsh Government can plan our society from the centre, as if you were all-seeing and all-knowing? Why is 30 per cent the right number?
Prif Weinidog, a gaf i eich rhybuddio rhag dweud bod pobl yn warthus dim ond oherwydd bod ganddyn nhw—Aelodau Ceidwadol yn y gogledd yn yr achos hwn—wahanol safbwynt ar gyfyngiadau coronafeirws i'r un sydd gennych chi ac sy'n gofyn cwestiynau am hynny?
Mae gan eich Llywodraeth uchelgais hirdymor penodol o 30 y cant yn gweithio gartref yng Nghymru, hyd yn oed ar ôl y pandemig. Rydych chi'n dweud y byddech chi'n cyflawni hyn drwy ysgogi newidiadau i ddiwylliant gwaith Cymru. Prif Weinidog, mae eich dirprwy Weinidog trafnidiaeth yn dweud bod gennym ni gyfle i hyrwyddo gweithio gartref—efallai y byddai pobl eraill yn ei alw yn gamfanteisio ar y pandemig i hyrwyddo ei agenda wleidyddol flaenorol ei hun. Beth fydd effaith hyn ar ganol ein dinasoedd a'r siopau a'r swyddfeydd yno, yn enwedig ar fusnesau annibynnol nad ydyn nhw'n gallu gwasanaethu cymudwyr mwyach? Oni fydd eich targed ar gyfer gweithio gartref yr hoelen olaf yn yr arch i lawer ohonyn nhw? A pham ydych chi'n meddwl y gall Llywodraeth Cymru gynllunio ein cymdeithas o'r canol, fel pe byddech chi'n gweld ac yn gwybod popeth? Pam mai 30 y cant yw'r nifer iawn?
Well, Llywydd, I used the term 'disgraceful' knowingly, thoughtfully, and it is a disgrace for this reason: that the letter that was published by Conservative Members of Parliament, and, as I say, Members of this Senedd as well, last week was an encouragement to people in north Wales not to abide by the law that is passed here in Wales. I do think that for lawmakers that is disgraceful, because it encouraged them to think that the restrictions that we have had to place on people in north Wales were unnecessary and unjustified. None of that was true, and it undermines the willingness of other people who want to make sure they are making their contribution from making that as well, and I think that that was a disgraceful thing to do and I'm very happy to stand by that description of it.
Llywydd, the coronavirus crisis has been a dreadful experience for so many of our fellow citizens and continues to be so. But, from it all, we do need to find ways of thinking of things that we can take out of it and to help us to shape our future in a different way. The fact that we have all learnt to work differently, not to have to travel in large numbers to office locations when people can work just as satisfactorily and successfully from remote locations or even from home, is one, I think, of the positive lessons we can take from the last six months.
The Welsh Government wants to capture that positive experience and make it part of the way that we see Wales here in the future, and it will mean that businesses will have to respond to those changed patterns. It is not a matter of businesses being lost in the aggregate, because those businesses will relocate and be recreated in places in our towns, closer to where people live, where, using our remote working hubs, people will now be able to go and do those things that you can't do at home while spending part of the working week working from home as well. It will aid work-life balance, it will reinvigorate parts of our towns outside our large cities, it will have a beneficial impact on our environment. It is a legitimate and, I think, well-supported ambition for the way that we want to do things here in Wales.
Wel, Llywydd, defnyddiais y term 'gwarthus' yn fwriadol, yn feddylgar, ac mae'n warthus am y rheswm hwn: bod y llythyr a gyhoeddwyd gan Aelodau Seneddol Ceidwadol, ac, fel y dywedais, Aelodau'r Senedd hon hefyd, yr wythnos diwethaf yn anogaeth i bobl yn y gogledd beidio â chadw at y gyfraith sy'n cael ei phasio yma yng Nghymru. Rwyf yn credu ei bod yn warthus i wneuthurwyr deddfau wneud hynny, oherwydd roedd yn eu hannog i feddwl bod y cyfyngiadau y bu'n rhaid i ni eu gorfodi ar bobl yn y gogledd yn ddiangen ac na ellid eu cyfiawnhau. Nid oedd dim o hynny'n wir, ac mae'n tanseilio parodrwydd pobl eraill sydd eisiau gwneud yn siŵr eu bod nhw'n gwneud eu cyfraniad rhag gwneud hynny hefyd, ac rwy'n credu bod hynny yn beth gwarthus i'w wneud ac rwy'n hapus iawn i sefyll wrth y disgrifiad hwnnw ohono.
Llywydd, mae'r argyfwng coronafeirws wedi bod yn brofiad ofnadwy i gynifer o'n cyd-ddinasyddion ac mae'n parhau i fod felly. Ond, hyn i gyd, mae angen i ni ddod o hyd i ffyrdd o feddwl am bethau y gallwn ni eu cymryd ohono ac i'n helpu ni i lunio ein dyfodol mewn ffordd wahanol. Mae'r ffaith ein bod ni i gyd wedi dysgu i weithio yn wahanol, heb orfod teithio mewn niferoedd mawr i swyddfeydd pan all pobl weithio yr un mor foddhaol a llwyddiannus o leoliadau o bell neu hyd yn oed o'u cartrefi, yn fy marn i, yn un o'r gwersi cadarnhaol y gallwn ni eu cymryd o'r chwe mis diwethaf.
Mae Llywodraeth Cymru eisiau manteisio ar y profiad cadarnhaol hwnnw a'i wneud yn rhan o'r ffordd yr ydym ni'n gweld Cymru yma yn y dyfodol, a bydd yn golygu y bydd yn rhaid i fusnesau ymateb i'r patrymau newidiol hynny. Nid yw'n fater o golli busnesau yn y crynswth, oherwydd bydd y busnesau hynny yn adleoli ac yn cael eu hail-greu mewn lleoedd yn ein trefi, yn nes at y man lle mae pobl yn byw, lle bydd pobl, gan ddefnyddio ein canolfannau gweithio o bell, yn gallu mynd erbyn hyn i wneud y pethau hynny na allwch chi eu gwneud gartref gan dreulio rhan o'r wythnos waith yn gweithio gartref hefyd. Bydd yn helpu cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith, bydd yn adfywio rhannau o'n trefi y tu allan i'n dinasoedd mawr, bydd yn cael effaith lesol ar ein hamgylchedd. Mae'n uchelgais dilys ac, rwy'n credu yn un sydd â llawer o gefnogaeth iddo o ran y ffordd yr ydym ni eisiau gwneud pethau yma yng Nghymru.
So, for those independent businesses serving commuters, 'Tough.'
First Minister, when UK Government suggests it might pay for the M4 relief road, a project you promised but then said you couldn't afford, you and your colleagues react as if it's an assault on devolution, but you show little sign yourself of respecting the devolution settlement. You seek to enforce a border with England by preventing people who can travel legally within England from travelling to Wales. You have a Minister for foreign relations. You say, 'Devolve justice', which your backbenchers tell us could mean pardoning people convicted of attacking the police. You accepted devolution of income-tax raising powers without the referendum that was promised. You've even said that your support for the union is not unconditional, which the Plaid Cymru leader describes as 'indy-curious'. Now you follow him on border control between England and Wales. Might you next year take another step on that slippery slope to independence by voting for Adam Price to be our First Minister, or do you rule that out?
Felly, ar gyfer y busnesau annibynnol hynny sy'n gwasanaethu cymudwyr, 'Anlwcus.'
Prif Weinidog, pan fydd Llywodraeth y DU yn awgrymu y gallai dalu am ffordd liniaru'r M4, prosiect a addawyd gennych chi ond a ddywedasoch yn ddiweddarach na allech chi ei fforddio, rydych chi a'ch cyd-Aelodau yn ymateb fel pe byddai'n ymosodiad ar ddatganoli, ond prin yw'r arwyddion yr ydych chi'n eu dangos eich hun o barchu'r setliad datganoli. Rydych chi'n ceisio gorfodi ffin gyda Lloegr drwy atal pobl sy'n cael teithio yn gyfreithlon o fewn Lloegr rhag teithio i Gymru. Mae gennych chi Weinidog cysylltiadau tramor. Rydych chi'n dweud, 'Datganolwch gyfiawnder', y mae aelodau eich meinciau cefn yn dweud wrthym y gallai olygu caniatáu pardwn i bobl a gafwyd yn euog o ymosod ar yr heddlu. Fe wnaethoch dderbyn datganoli pwerau codi trethi incwm heb y refferendwm a addawyd. Dywedasoch hyd yn oed nad yw eich cefnogaeth i'r undeb yn ddiamod, y mae arweinydd Plaid Cymru yn ei ddisgrifio fel bod yn chwilfrydig ynghylch annibyniaeth. Nawr rydych chi'n ei ddilyn ar reoli ffiniau rhwng Cymru a Lloegr. A allech chi gymryd cam arall y flwyddyn nesaf ar y llethr llithrig hwnnw i annibyniaeth drwy bleidleisio dros Adam Price i fod yn Brif Weinidog i ni, neu a ydych chi'n diystyru hynny?
Llywydd, I remind the Member, as I've had to many times, that it was he who voted not to hold a referendum on income tax powers for the Senedd, not me. He was then a Conservative Member of Parliament. It was the Conservative Party that changed its mind about a referendum, and no doubt he went along with it at the time. It's rich of him to try to complain about it now or to suggest that somebody else is responsible.
Llywydd, I will not be voting for a candidate of any other party other than the Labour Party to be First Minister here in Wales, and I look forward to convincing as many of our fellow citizens as possible to take the same journey.
Llywydd, atgoffaf yr Aelod, fel y bu'n rhaid i mi ei wneud lawer gwaith, mai ef a bleidleisiodd i beidio â chynnal refferendwm ar bwerau treth incwm i'r Senedd, nid fi. Roedd yn Aelod Seneddol Ceidwadol bryd hynny. Y Blaid Geidwadol a newidiodd ei meddwl am refferendwm, ac yn ddi-os fe wnaeth ef gyd-fynd â hynny ar y pryd. Mae ganddo wyneb yn ceisio cwyno am hynny nawr neu awgrymu mai rhywun arall sy'n gyfrifol.
Llywydd, ni fyddaf yn pleidleisio dros ymgeisydd o unrhyw blaid arall ac eithrio'r Blaid Lafur i fod yn Brif Weinidog yma yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at argyhoeddi cynifer o'n cyd-ddinasyddion â phosibl i fynd ar yr un daith.
4. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi i fusnesau ym Mlaenau Gwent yn ystod pandemig y coronafeirws? OQ55643
4. What support has the Welsh Government provided to businesses in Blaenau Gwent during the coronavirus pandemic? OQ55643
I thank Alun Davies for that question. To date, a total of 199 micro and small and medium-sized enterprise businesses in Blaenau Gwent have been awarded funding via the economic resilience fund, totalling £3 million. In addition, we have awarded 62 start-up grants worth £155,000, and 1,420 COVID-19 non-domestic business rates grant awards, totalling £15.8 million in Blaenau Gwent alone.
Diolchaf i Alun Davies am y cwestiwn yna. Hyd yma, dyfarnwyd cyllid i gyfanswm o 199 o ficro-fusnesau a busnesau bach a chanolig eu maint ym Mlaenau Gwent drwy'r gronfa cadernid economaidd, yn dod i gyfanswm o £3 miliwn. Hefyd, rydym ni wedi dyfarnu 62 o grantiau cychwyn gwerth £155,000, a 1,420 o ddyfarniadau grant ardrethi busnes annomestig COVID-19, yn dod i gyfanswm o £15.8 miliwn ym Mlaenau Gwent yn unig.
I'm grateful to the First Minister for that answer, and I know that many businesses in Blaenau Gwent are also extremely grateful for the support they've received from the Welsh Government throughout the course of this pandemic. But we also know—and I welcome the publication of the statement this morning on how we will rebuild from this pandemic—we know that areas such as Blaenau Gwent will require continued and increased investment in order to maintain the viability of businesses in the Heads of the Valleys region. That investment will need to be holistic and comprehensive, investing in people and places. Will the First Minister confirm that the Welsh Government will continue to invest in the economy of the Heads of the Valleys, and Blaenau Gwent in particular, but will also continue to invest in areas such as superfast broadband and the rail network to ensure that we have the holistic industrial strategy that places like Blaenau Gwent will require in order to maintain business vitality and jobs into the future?
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am yr ateb yna, a gwn fod llawer o fusnesau ym Mlaenau Gwent hefyd yn hynod ddiolchgar am y gefnogaeth y maen nhw wedi ei chael gan Lywodraeth Cymru drwy gydol y pandemig hwn. Ond rydym ni hefyd yn gwybod—ac rwy'n croesawu cyhoeddiad y datganiad y bore yma ar sut y byddwn yn ailadeiladu yn sgil y pandemig hwn—rydym ni'n gwybod y bydd angen buddsoddiad parhaus a chynyddol ar ardaloedd fel Blaenau Gwent er mwyn cynnal hyfywedd busnesau yn rhanbarth Blaenau'r Cymoedd. Bydd angen i'r buddsoddiad hwnnw fod yn gyfannol ac yn gynhwysfawr, gan fuddsoddi mewn pobl a lleoedd. A wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fuddsoddi yn economi Blaenau'r Cymoedd, a Blaenau Gwent yn benodol, ond y bydd hefyd yn parhau i fuddsoddi mewn meysydd fel band eang cyflym iawn a'r rhwydwaith rheilffyrdd i sicrhau bod gennym ni'r strategaeth ddiwydiannol gyfannol y bydd ei hangen ar leoedd fel Blaenau Gwent er mwyn cynnal bywiogrwydd busnesau a swyddi yn y dyfodol?
Llywydd, I thank Alun Davies for that. I entirely agree with him that our investment strategy has to be a combination of investing in people, in providing them with the skills, with the training, with the opportunities that they need to fashion their own futures, and investing in places as well so that those places are accessible and those places thrive. And through our transforming towns package, for example, which I know has proposals, practical proposals, in Blaenau Gwent, in Brynmawr, in Tredegar, in Nantyglo, those are places that people want to live in and recognise as being valued.
I was very interested, Llywydd, in what Alun Davies said towards the end of his question about the Welsh Government going on investing in superfast broadband and in our railway network. I read, over the weekend, an article by the leader of the Welsh Conservatives here, in which he said that, were he to be in charge at the Senedd, he would be bringing an end to expenditure by the Welsh Government on non-devolved responsibilities. Well, I remind him that, when it comes to superfast broadband, of the £200 million that has been spent in it by the public service here in Wales, £67 million came from the UK Government and over £130 million has come from the Welsh Government, on a non-devolved responsibility, specifically in order to make up for the market failures and the failure to invest of the Conservative Government in Westminster. So, I'm very happy to confirm to Alun Davies that this Government will invest in those things that make a difference to people in Wales, and, where we have to make good the failures of the UK Government, we will step in to make sure that people in Wales have the connectivity they need, whether that is by broadband, whether it is by public transport, that otherwise would be so shamefully neglected.
Llywydd, diolchaf i Alun Davies am hynna. Rwy'n cytuno yn llwyr ag ef ei bod yn rhaid i'n strategaeth fuddsoddi fod yn gyfuniad o fuddsoddi mewn pobl, i roi'r sgiliau iddyn nhw, yr hyfforddiant, y cyfleoedd sydd eu hangen arnyn nhw i lunio eu dyfodol eu hunain, a buddsoddi mewn lleoedd hefyd fel bod y lleoedd hynny yn hygyrch a bod y lleoedd hynny yn ffynnu. A thrwy ein pecyn gweddnewid trefi, er enghraifft, y gwn fod ganddo gynigion, cynigion ymarferol, ym Mlaenau Gwent, ym Mryn-mawr, yn Nhredegar, yn Nant-y-glo, mae'r rheini yn lleoedd y mae pobl eisiau byw ynddyn nhw ac yn eu cydnabod fel lleoedd a werthfawrogir.
Roedd gen i ddiddordeb mawr, Llywydd, yn yr hyn a ddywedodd Alun Davies tuag at ddiwedd ei gwestiwn am Lywodraeth Cymru yn parhau i fuddsoddi mewn band eang cyflym iawn ac yn ein rhwydwaith rheilffyrdd. Darllenais, dros y penwythnos, erthygl gan arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig yn y fan yma, pryd y dywedodd, pe byddai yn arwain y Senedd, y byddai'n dod â gwariant Llywodraeth Cymru ar gyfrifoldebau nad ydyn nhw wedi eu datganoli i ben. Wel, fe'i hatgoffaf, pan ddaw'n fater o fand eang cyflym iawn, o'r £200 miliwn a wariwyd arno gan y gwasanaeth cyhoeddus yma yng Nghymru, bod £67 miliwn wedi dod oddi wrth Lywodraeth y DU a bod dros £130 miliwn wedi dod oddi wrth Lywodraeth Cymru, ar gyfrifoldeb nad yw wedi ei ddatganoli, yn benodol er mwyn gwneud iawn am fethiannau'r farchnad a'r methiant y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan i fuddsoddi. Felly, rwy'n hapus iawn i gadarnhau i Alun Davies y bydd y Llywodraeth hon yn buddsoddi yn y pethau hynny sy'n gwneud gwahaniaeth i bobl yng Nghymru, a, phan fo'n rhaid i ni wneud iawn am fethiannau Llywodraeth y DU, byddwn yn camu i mewn i wneud yn siŵr bod gan bobl yng Nghymru y cysylltedd sydd ei angen arnyn nhw, boed hynny drwy fand eang, boed hynny drwy gludiant cyhoeddus, a fyddai yn cael eu hesgeuluso mewn ffordd mor gywilyddus fel arall.
First Minister, businesses in Blaenau Gwent and other counties suffering from the effects of local lockdowns are able to claim support from you, from this Government's economic resilience fund, and that is very welcome. However, local lockdowns are having a serious and damaging effect on businesses in Monmouthshire due to a lack of people from surrounding areas who would normally, and obviously now cannot, travel there to shop, work and eat out. One small trader I visited yesterday told me they've gone from 200 customers a day to under 20. Tourism businesses are already reporting cancellations. Unless these businesses receive support, they're unlikely to survive, so can I support Monmouthshire County Council's plea to you and ask you, First Minister, to please extend the third phase of your £60 million economic resilience fund to traders in areas like Monmouthshire that are adversely affected from being surrounded by local lockdowns?
Prif Weinidog, gall busnesau ym Mlaenau Gwent a siroedd eraill sy'n dioddef effeithiau cyfyngiadau symud lleol hawlio cymorth gennych chi, o gronfa cadernid economaidd y Llywodraeth hon, ac mae hynny i'w groesawu yn fawr. Fodd bynnag, mae cyfyngiadau symud lleol yn cael effaith ddifrifol a niweidiol ar fusnesau yn Sir Fynwy oherwydd diffyg pobl o ardaloedd cyfagos a fyddai fel rheol, ac yn amlwg na allant nawr, yn teithio yno i siopa, i weithio ac i fwyta allan. Dywedodd un masnachwr bach yr ymwelais ag ef ddoe eu bod nhw wedi mynd o 200 o gwsmeriaid y dydd i lai nag 20. Mae busnesau twristiaeth eisoes yn dweud bod pobl yn canslo. Oni bai bod y busnesau hyn yn cael cymorth, maen nhw'n annhebygol o oroesi, felly a gaf i gefnogi apêl Cyngor Sir Fynwy i chi a gofyn i chi, Prif Weinidog, ymestyn trydydd cam eich cronfa cadernid economaidd o £60 miliwn i fasnachwyr mewn ardaloedd fel Sir Fynwy sy'n cael eu heffeithio yn andwyol wrth gael eu hamgylchynu gan gyfyngiadau symud lleol?
Llywydd, I thank Laura Anne Jones for that question, which is a proper and serious question that I know my colleague Ken Skates is thinking about and will have heard the representations from Monmouthshire.
When I last spoke with Peter Fox, the Conservative leader of Monmouthshire, he was clear that local lockdown restrictions were not yet required in that county, and I hope that we will be able to avoid them altogether. Eighty million pounds of the phase 3 of the economic resilience fund—and I thank the Member for what she said about it—is, of course, available to businesses in Monmouthshire, as elsewhere, but I will make sure and I will ask my colleague Ken Skates to read what she has said this afternoon about the border impacts on neighbouring authorities where local lockdown restrictions are required.
Llywydd, diolchaf i Laura Anne Jones am y cwestiwn yna, sy'n gwestiwn priodol a difrifol y gwn fod fy nghyd-Weinidog Ken Skates yn meddwl amdano ac y bydd wedi clywed y sylwadau o Sir Fynwy.
Pan siaradais ddiwethaf â Peter Fox, arweinydd Ceidwadol Sir Fynwy, roedd yn eglur nad oedd angen cyfyngiadau symud lleol yn y sir honno eto, a gobeithiaf y byddwn ni'n gallu eu hosgoi yn gyfan gwbl. Mae 80 miliwn o bunnoedd yng ngham 3 y gronfa cadernid economaidd—a diolchaf i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd amdano—ar gael, wrth gwrs, i fusnesau yn Sir Fynwy, fel mewn mannau eraill, ond byddaf yn gwneud yn siŵr a byddaf yn gofyn i'm cyd-Weinidog Ken Skates ddarllen yr hyn y mae wedi ei ddweud y prynhawn yma am yr effeithiau ffin ar awdurdodau cyfagos lle mae angen cyfyngiadau symud lleol.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cyfyngiadau coronafeirws lleol fel y maent yn gymwys i Fwrdeistref Sirol Caerffili ar hyn o bryd? OQ55660
5. Will the First Minister provide an update on the local coronavirus restrictions as they currently apply to Caerphilly County Borough? OQ55660
Can I thank Hefin David for that, Llywydd? It is encouraging that the incidence of coronavirus has continued its gradual fall in Caerphilly borough over the last seven days. This is a reflection of the committed efforts of people who live in the area. Provided that fall continues, we will work with local authorities and others to plan for the gradual lifting of those restrictions.
A gaf i ddiolch i Hefin David am hynna, Llywydd? Mae'n galonogol bod nifer yr achosion o coronafeirws wedi parhau i ostwng yn raddol ym mwrdeistref Caerffili dros y saith diwrnod diwethaf. Mae hyn yn adlewyrchiad o ymdrechion ymroddedig pobl sy'n byw yn yr ardal. Cyhyd â bod y gostyngiad hwnnw yn parhau, byddwn yn gweithio gydag awdurdodau lleol ac eraill i gynllunio ar gyfer codi'r cyfyngiadau hynny yn raddol.
Over the last few weeks here in Caerphilly, we've done our very best to get the community spread of COVID-19 under control, and, as the First Minister recognises, we've achieved that, and I welcome the fact that he recognises that. I also offer him the opportunity, again, to offer congratulations to the people of Caerphilly on achieving that.
Could he provide us with an outline of how the decision process is going to be made this week and every week? How does the decision-making process happen? Is it a meeting with the county borough council? Is the health Minister involved? If he can explain how that takes place this week, and, subsequently then, when will the public announcement be made, in what form and how? And perhaps with this last question I'm pushing my luck, but would he be able to give us an indication of where we may be this week?
Dros yr wythnosau diwethaf yma yng Nghaerffili, rydym ni wedi gwneud ein gorau glas i reoli lledaeniad cymunedol COVID-19, ac, fel y mae'r Prif Weinidog yn ei gydnabod, rydym ni wedi cyflawni hynny, ac rwy'n croesawu'r ffaith ei fod yn cydnabod hynny. Cynigiaf gyfle iddo hefyd, unwaith eto, longyfarch pobl Caerffili am lwyddo i wneud hynny.
A yw'n gallu rhoi amlinelliad i ni o sut y bydd y broses benderfynu yn cael ei gwneud yr wythnos hon a phob wythnos? Sut mae'r broses o wneud penderfyniad yn digwydd? Ai cyfarfod gyda'r cyngor bwrdeistref sirol ydyw? A yw'r Gweinidog iechyd yn cymryd rhan? Os gall egluro sut y mae hynny yn digwydd yr wythnos hon, ac, wedyn, pryd y bydd y datganiad cyhoeddus yn cael ei wneud, ar ba ffurf a sut? Ac efallai gyda'r cwestiwn olaf hwn fy mod i'n gwthio fy lwc, ond a fyddai'n gallu rhoi syniad i ni o'r hyn y gallai ein sefyllfa fod yr wythnos hon?
Llywydd, can I thank Hefin David for those very proper questions? And, you know, I just want to say again that he is right that the technical advisory cell summary, to which Adam Price referred earlier this afternoon, says in it that there is an improving picture in Caerphilly, attributed to the introduction of local restrictions and the swift multi-agency response. And the mobility data for Wales—hard data—demonstrates that there are reductions in mobility in Wales, particularly around Caerphilly, compared to earlier weeks, which shows that people are, as Hefin David says, very actively playing their part in trying to bring the rise in coronavirus numbers in that borough under control.
The decision-making process goes like this, Llywydd: in the first part of the week, our public health experts and our scientific advisers will be scrutinising the data, the data on a seven-day rolling incidence number, the positivity rate in tests carried out in Caerphilly and surveillance data from the other more general data sources we have, through the King's College app, through the wastewater surveillance arrangements we have. That will then be reported on Thursday of this week to a meeting that will involve the Welsh Government—I will be there, the health Minister will attend; the leader of the local authority; local public health authorities; the local health board and Gwent Police. That meeting will discuss whether or not we have a reliable enough reduction in the figures and incidence in the Caephilly area to begin the process of lifting local lockdown restrictions. And, in the end, it's Ministers who have to decide, so the third and final part of that process, having been advised by all those local players, is that Ministers will make a decision and then we will communicate that decision as quickly as we are able, particularly to local Members, but, obviously, to the public at large.
My ambition is to be able to begin the process of lifting those restrictions as soon as it is safe to do so. I want to be clear that I don't believe that there will be an ability to lift all restrictions in one go; we will start with some measures and build them up over a period of weeks. Whether we will be in that position on Thursday of this week, I'm afraid I really couldn't speculate at this point, because I have to allow the process, as I've described, of expert advice, local knowledge and final determination to take its path on Thursday of this week. And then, we will do that every Thursday while there are any areas in Wales subject to those local restrictions.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Hefin David am y cwestiynau priodol iawn yna? A, wyddoch chi, hoffwn ddweud eto ei fod yn iawn bod crynodeb y gell gynghori dechnegol, y cyfeiriodd Adam Price ati yn gynharach y prynhawn yma, yn dweud bod darlun sy'n gwella yng Nghaerffili, a briodolir i gyflwyno cyfyngiadau lleol a'r ymateb amlasiantaeth cyflym. Ac mae'r data symudedd ar gyfer Cymru—data caled—yn dangos bod gostyngiadau i symudedd yng Nghymru, yn enwedig o amgylch Caerffili, o'i gymharu ag wythnosau cynharach, sy'n dangos bod pobl, fel y dywed Hefin David, wrthi'n chwarae eu rhan yn weithredol iawn i geisio rheoli'r cynnydd i niferoedd coronafeirws yn y fwrdeistref honno.
Mae'r broses o wneud penderfyniad yn digwydd fel hyn, Llywydd: yn rhan gyntaf yr wythnos, bydd ein harbenigwyr iechyd cyhoeddus a'n cynghorwyr gwyddonol yn craffu ar y data, y data ar rif mynychder treigl saith diwrnod, cyfradd y profion positif a gynhaliwyd yng Nghaerffili a data goruchwylio o'r ffynonellau data mwy cyffredinol eraill sydd gennym ni, drwy ap King's College, drwy'r trefniadau goruchwylio dŵr gwastraff sydd gennym ni. Bydd hynny wedyn yn cael ei adrodd ddydd Iau yr wythnos hon i gyfarfod a fydd yn cynnwys Llywodraeth Cymru—byddaf i yno, bydd y Gweinidog iechyd yn bresennol; arweinydd yr awdurdod lleol; awdurdodau iechyd cyhoeddus lleol; y bwrdd iechyd lleol a Heddlu Gwent. Bydd y cyfarfod hwnnw yn trafod pa un a oes gennym ni ostyngiad digon dibynadwy i'r ffigurau a nifer yr achosion yn ardal Caerffili i ddechrau'r broses o godi cyfyngiadau symud lleol. Ac, yn y pen draw, Gweinidogion sy'n gorfod penderfynu, felly trydedd ran a rhan olaf y broses honno, ar ôl cael cyngor gan yr holl chwaraewyr lleol hynny, yw y bydd Gweinidogion yn gwneud penderfyniad ac yna byddwn yn cyfleu'r penderfyniad hwnnw cyn gynted ag y gallwn, yn enwedig i Aelodau lleol, ond, yn amlwg, i'r cyhoedd yn gyffredinol.
Fy uchelgais i yw gallu dechrau'r broses o godi'r cyfyngiadau hynny cyn gynted ag y bydd yn ddiogel i wneud hynny. Hoffwn fod yn eglur nad wyf i'n credu y bydd yn bosibl codi'r holl gyfyngiadau ar yr un pryd; byddwn yn dechrau gyda rhai mesurau ac yn eu cynyddu dros gyfnod o wythnosau. Pa un a fyddwn ni yn y sefyllfa honno ddydd Iau yr wythnos hon, mae gen i ofn na allwn i ddyfalu ar hyn o bryd, oherwydd mae'n rhaid i mi ganiatáu i'r broses, fel yr wyf wedi ei disgrifio, o gyngor arbenigol, gwybodaeth leol a phenderfyniad terfynol ddilyn ei llwybr ddydd Iau yr wythnos hon. Ac yna, byddwn yn gwneud hynny bob dydd Iau tra bydd unrhyw ardaloedd yng Nghymru yn ddarostyngedig i'r cyfyngiadau lleol hynny.
First Minister, thank you for that answer to the question. You talked about data and the use of data, and, obviously, Caerphilly was the first county to go into a localised lockdown on a county-wide basis. I've been promoting, over the last couple of weeks, the use of as much localised data to have hyperlocal lockdowns as possible; the Welsh Government used some of that data to only lock down Llanelli instead of the whole of Carmarthenshire. How do you see, going forward, the use of that localised data helping inform your decision making so that greater use can be made of hyperlocalised lockdowns where the data supports that, instead of county or region-wide lockdowns?
Prif Weinidog, diolch am yr ateb yna i'r cwestiwn. Soniasoch am ddata a'r defnydd o ddata, ac, yn amlwg, Caerffili oedd y sir gyntaf i fod yn destun cyfyngiadau symud lleol ar sail sir gyfan. Dros y pythefnos ddiwethaf, rwyf i wedi bod yn hyrwyddo'r defnydd o gymaint o ddata lleol i gael cyfyngiadau symud hyperleol â phosibl; defnyddiodd Llywodraeth Cymru rai o'r data hynny i gyflwyno cyfyngiadau symud yn Llanelli yn unig yn hytrach na Sir Gaerfyrddin gyfan. Sut yr ydych chi'n gweld, wrth symud ymlaen, y defnydd o'r data lleol hynny yn helpu i lywio eich penderfyniadau fel y gellir gwneud mwy o ddefnydd o gyfyngiadau symud hyperleol lle mae'r data yn cefnogi hynny, yn hytrach na chyfyngiadau symud ar draws sir neu ranbarth cyfan?
Well, Llywydd, I think that is a very sensible approach, and it's the one that we will adopt as a Welsh Government. If it is possible to concentrate restrictions in the areas where the problem is greatest, that is exactly what we would aim to do. Sometimes the geography of an area makes that more difficult. Sometimes there is simply spread at a community level across a local authority area that precludes us from being able to use those hyperlocal methods. But, as Andrew R.T. Davies has said, we were able to do so in Llanelli, and when I answered Hefin David and said that I hoped we would be able to take the first steps out of local restrictions when it is safe to do so, then one of the ways that that might be possible would be to see whether, within a county borough area, the problem has become concentrated in one part of a council locality and to redraw the restriction boundaries within an area. If that is borne out by the data and can be delivered on the ground, then I think that we have absolutely not closed our minds to pursuing the lifting of some restrictions in that way.
Wel, Llywydd, rwy'n credu bod hwnnw'n ddull synhwyrol iawn, a dyna'r un y byddwn ni'n ei fabwysiadu fel Llywodraeth Cymru. Os yw'n bosibl canolbwyntio cyfyngiadau yn yr ardaloedd lle mae'r broblem fwyaf, dyna'n union y byddem ni'n ceisio ei wneud. Weithiau mae daearyddiaeth ardal yn gwneud hynny yn fwy anodd. Weithiau, ceir lledaeniad syml ar lefel gymunedol ar draws ardal awdurdod lleol sy'n ein hatal rhag gallu defnyddio'r dulliau hyperleol hynny. Ond, fel y dywedodd Andrew R.T. Davies, roeddem ni'n gallu gwneud hynny yn Llanelli, a phan atebais Hefin David a dweud fy mod i'n gobeithio y byddem ni'n gallu cymryd y camau cyntaf allan o gyfyngiadau lleol pan fydd yn ddiogel i wneud hynny, yna un o'r ffyrdd y gallai hynny fod yn bosibl fyddai gweld a yw'r broblem wedi'i chanoli, o fewn ardal bwrdeistref sirol, mewn un rhan o ardal cyngor ac i ail-lunio'r ffiniau cyfyngiadau o fewn ardal. Os caiff hynny ei gadarnhau gan y data ac y gellir ei gyflawni ar lawr gwlad, yna rwy'n credu yn sicr nad ydym ni wedi cau ein meddyliau i fynd ar drywydd codi rhai cyfyngiadau yn y ffordd honno.
6. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gydag arweinwyr awdurdodau lleol ynghylch cyfyngiadau symud lleol? OQ55644
6. What discussions has the First Minister had with local authority leaders regarding local lockdowns? OQ55644
Llywydd, I thank the Member for that question. In a series of meetings last week, I met with the leaders of 20 of the 22 local authorities in Wales to discuss these and related matters. Further meetings will take place this week.
Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mewn cyfres o gyfarfodydd yr wythnos diwethaf, cefais gyfle i gyfarfod ag arweinyddion 20 o'r 22 awdurdod lleol yng Nghymru i drafod y materion hyn a rhai cysylltiedig. Bydd cyfarfodydd pellach yn cael eu cynnal yr wythnos hon.
Thank you, First Minister. You've obviously covered a fair amount of this with previous questions, so feel free to be brief. You've mentioned discussions with local authority leaders. In answer to Laura Anne Jones earlier, you reiterated that those discussions—. I spoke with Councillor Peter Fox this morning, the leader of Monmouthshire County Council, currently an amber authority, as I'm sure you're aware, regarding the possible use of hyperlocal lockdowns within that local authority area. Now, I fully understand that, in some cases, it might be easier to have wider lockdowns across a full county area, but could you tell us how you're going to ensure that you can look seriously at the hyperlocal lockdowns? If, for instance, an area in my constituency such as Abergavenny is particularly affected, but other areas in other parts of the county aren't, then it does make a lot of sense to only close down and specifically close down a certain area of the economy like a market town like that without affecting other areas of the county area. So, I wonder if you could tell us what discussions you've had with Peter Fox and with other council leaders about that.
Diolch, Prif Weinidog. Mae'n amlwg eich bod chi wedi ymdrin â chryn dipyn o hyn gyda chwestiynau blaenorol, felly mae croeso i chi fod yn gryno. Rydych chi wedi sôn am drafodaethau gydag arweinyddion awdurdodau lleol. Wrth ateb Laura Anne Jones yn gynharach, fe wnaethoch ailadrodd bod y trafodaethau hynny—. Siaradais â'r Cynghorydd Peter Fox y bore yma, arweinydd Cyngor Sir Fynwy, sy'n awdurdod oren ar hyn o bryd, fel y gwyddoch, rwy'n siŵr, am y posibilrwydd o ddefnyddio cyfyngiadau symud hyperleol yn ardal yr awdurdod lleol hwnnw. Nawr, rwy'n deall yn iawn, mewn rhai achosion, y gallai fod yn haws cael cyfyngiadau symud ehangach ar draws ardal sir gyfan, ond a allech chi ddweud wrthym ni sut yr ydych chi'n mynd i sicrhau y gallwch chi edrych o ddifrif ar y cyfyngiadau symud hyperleol? Er enghraifft, os bydd ardal yn fy etholaeth i, fel y Fenni, yn cael ei heffeithio yn arbennig ond nad yw ardaloedd eraill mewn rhannau eraill o'r sir, yna mae'n gwneud llawer o synnwyr i gau ardal benodol o'r economi fel tref farchnad fel honno heb effeithio ar rannau eraill o ardal y sir. Felly, tybed a allech chi ddweud wrthym ni pa drafodaethau yr ydych chi wedi eu cael gyda Peter Fox a chydag arweinyddion cynghorau eraill am hynny.
Llywydd, I've had discussions, as I said in answer to an earlier question, with Councillor Peter Fox, and Nick Ramsay has just given us, I think, a practical example of the point that Andrew R.T. Davies made in the last question, and I said then that I thought that was a sensible way of thinking about these things. I'm happy to repeat that in relation to Monmouth. I study the Monmouth figures every day, and Nick Ramsay will be aware that the figures in Monmouthshire have drifted upwards over the last seven days. But this morning I also studied the report from the local incident management team, which tells me that those cases are well known, they've been identified by the TTP process, they are being contained in that way and there is no present case for introducing local restrictions in any part of Monmouthshire. If that were to change and there were to be a concentration of cases in any particular part of that county, then provided that the geographical segregation of that area could be successfully achieved, then we would certainly look at that as a hyperlocal response.
Llywydd, rwyf i wedi cael trafodaethau, fel y dywedais wrth ateb cwestiwn cynharach, gyda'r Cynghorydd Peter Fox, ac mae Nick Ramsay newydd roi enghraifft ymarferol i ni, rwy'n credu, o'r pwynt a wnaeth Andrew R.T. Davies yn y cwestiwn diwethaf, a dywedais bryd hynny fy mod i'n credu bod honno'n ffordd synhwyrol o feddwl am y pethau hyn. Rwy'n hapus i ailadrodd hynny yng nghyswllt Sir Fynwy. Rwy'n astudio ffigurau Sir Fynwy bob dydd, a bydd Nick Ramsay yn ymwybodol bod y ffigurau yn Sir Fynwy wedi cynyddu rhyw fymryn dros y saith diwrnod diwethaf. Ond y bore yma astudiais hefyd yr adroddiad gan y tîm rheoli achosion lleol, sy'n dweud wrthyf i bod ymwybyddiaeth dda o'r achosion hynny, eu bod nhw wedi cael eu nodi gan y broses Profi Olrhain Diogelu, eu bod nhw'n cael eu cyfyngu yn y ffordd honno ac nad oes achos ar hyn o bryd dros gyflwyno cyfyngiadau lleol mewn unrhyw ran o Sir Fynwy. Pe byddai hynny yn newid ac y byddai crynodiad o achosion mewn unrhyw ran benodol o'r sir honno, yna ar yr amod y gellid gwahanu'r ardal honno yn ddaearyddol yn llwyddiannus, yna byddem ni'n sicr yn edrych ar hwnnw fel ymateb hyperleol.
7. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cynnal gydag awdurdodau lleol a phartneriaid perthnasol eraill ynghylch atal ymweliadau â chartrefi gofal? OQ55669
7. What discussions has the Welsh Government held with local authorities and other relevant partners about the suspension of care home visits? OQ55669
Llywydd, we meet local authorities and other partners, including the Older People's Commissioner for Wales, regularly to discuss a range of issues including care homes and care home visits.
Llywydd, rydym ni'n cyfarfod gydag awdurdodau lleol a phartneriaid eraill, gan gynnwys Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru, yn rheolaidd i drafod amrywiaeth o faterion gan gynnwys cartrefi gofal ac ymweliadau â chartrefi gofal.
I thank the First Minister for that answer. First Minister, the Older People's Commissioner for Wales, whom you just mentioned, has raised concerns about the impact that a blanket ban on visiting, in her words, could have on the health and well-being of care home residents. The need to prevent infections in care homes is of course of paramount importance, and I do appreciate that it's difficult to balance this against the emotional needs of residents. However, I fear that the trauma of prolonged separation from family members could have a devastating impact on people who rely on seeing members of their family. Visits could be facilitated through a combination of safety measures, including giving visiting families personal protective equipment and COVID safety training, allowing distanced outdoor visits where suitable, and confirming positive test results with second tests, so that 28-day care home lockdowns are only enforced when it's certain that they're necessary. So, First Minister, will you therefore consider the merits of issuing new guidance along these lines in order to resume some family visits?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Prif Weinidog, mae Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru, yr ydych chi newydd ei grybwyll, wedi codi pryderon am yr effaith y gallai gwaharddiad cyffredinol ar ymweliadau, yn ei geiriau hi, ei chael ar iechyd a llesiant preswylwyr cartrefi gofal. Mae'r angen i atal heintiau mewn cartrefi gofal yn hollbwysig, wrth gwrs, ac rwy'n sylweddoli ei bod hi'n anodd cydbwyso hyn gydag anghenion emosiynol preswylwyr. Fodd bynnag, rwy'n ofni y gallai'r trawma o wahaniad estynedig oddi wrth aelodau teulu gael effaith echrydus ar bobl sy'n dibynnu ar weld aelodau o'u teulu. Gellid hwyluso ymweliadau trwy gyfuniad o fesurau diogelwch, gan gynnwys rhoi cyfarpar diogelu personol a hyfforddiant diogelwch COVID i deuluoedd sy'n ymweld, caniatáu ymweliadau awyr agored o bell pan fo hynny'n briodol, a chadarnhau canlyniadau prawf positif gydag ail brofion, fel mai dim ond pan ei bod yn sicr eu bod yn angenrheidiol y caiff cyfyngiadau symud cartrefi gofal 28 diwrnod eu gorfodi. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ystyried, felly, rhinweddau cyhoeddi canllawiau newydd o'r math hwnnw er mwyn ailddechrau rhai ymweliadau teuluol?
Llywydd, the Member raises one of the most challenging issues that faces the care home sector, for all the reasons that she has set out: the harm that is done to residents when they are unable to see their relations, and balanced against that, as Delyth Jewell said, the need to prevent the introduction of coronavirus into homes, when we know from our experience earlier in the year that once it gets in there, there's a very vulnerable population, and the harm can be very considerable.
We do constantly update our guidance. The last guidance published on 28 August was followed up on 23 September with a letter from Albert Heaney, the head of social services here at the Welsh Government, and Gillian Baranski, the chief inspector of Care Inspectorate Wales, and again on 2 October, with further detail in a further update from Mr Heaney. Shall I, Llywydd, just briefly read the final paragraph of that letter, because it shows how we are trying to respond to the points that Delyth Jewell made? So, our advice to the sector, in the letter, says that the Welsh Government is keen to strike a balance between protecting people living in care homes from the very real risks posed by coronavirus and maintaining their well-being and contacts with family. It is important that we avoid an unnecessarily restrictive blanket approach and that visits to care homes are supported where safe and possible.
I will be meeting tomorrow, Llywydd, myself, with Care Forum Wales and a number of other bodies that are responsible for the way in which care homes are run. We will be discussing this matter along with other matters to do with the safe running of care homes during the coronavirus crisis, and the sorts of possibility that Delyth Jewell mentioned in her supplementary question will, I'm sure, form part of that discussion.
Llywydd, mae'r Aelod yn codi un o'r materion mwyaf heriol sy'n wynebu'r sector cartrefi gofal, am yr holl resymau y mae hi wedi eu nodi: y niwed a wneir i breswylwyr pan nad ydyn nhw'n cael gweld eu perthnasau, ac wedi'i gydbwyso yn erbyn hynny, fel y dywedodd Delyth Jewell, yr angen i atal cyflwyno coronafeirws i gartrefi, pan ein bod ni'n gwybod o'n profiad yn gynharach yn y flwyddyn, pan fydd wedi cyrraedd yno, ceir poblogaeth agored iawn i niwed, a gall y niwed fod yn sylweddol iawn.
Rydym ni'n diweddaru ein canllawiau yn gyson. Dilynwyd y canllawiau diwethaf a gyhoeddwyd ar 28 Awst gan lythyr ar 23 Medi gan Albert Heaney, pennaeth y gwasanaethau cymdeithasol yma yn Llywodraeth Cymru, a Gillian Baranski, prif arolygydd Arolygiaeth Gofal Cymru, ac unwaith eto ar 2 Hydref, gyda rhagor o fanylion mewn diweddariad pellach gan Mr Heaney. A wnaf i ddarllen, Llywydd, yn gryno, baragraff olaf y llythyr hwnnw, oherwydd mae'n dangos sut yr ydym ni'n ceisio ymateb i'r pwyntiau a wnaeth Delyth Jewell? Felly, mae ein cyngor i'r sector, yn y llythyr, yn dweud bod Llywodraeth Cymru yn awyddus i sicrhau cydbwysedd rhwng amddiffyn pobl sy'n byw mewn cartrefi gofal rhag y risgiau gwirioneddol a achosir gan coronafeirws a chynnal eu llesiant a'u cysylltiadau â theulu. Mae'n bwysig ein bod ni'n osgoi dull gweithredu cyffredinol sy'n cyfyngu'n ddiangen a bod ymweliadau â chartrefi gofal yn cael eu cefnogi pan eu bod yn ddiogel ac yn bosibl.
Byddaf yn cyfarfod yfory, Llywydd, yn bersonol, â Fforwm Gofal Cymru a nifer o gyrff eraill sy'n gyfrifol am y ffordd y caiff cartrefi gofal eu rhedeg. Byddwn yn trafod y mater hwn ynghyd â materion eraill sy'n ymwneud â rhedeg cartrefi gofal yn ddiogel yn ystod yr argyfwng coronafeirws, a bydd y mathau o bosibilrwydd y soniodd Delyth Jewell amdanyn nhw yn ei chwestiwn atodol yn rhan o'r drafodaeth honno, rwy'n siŵr.
8. Sut y mae Llywodraeth Cymru'n bwriadu sicrhau bod Islwyn yn ailgodi’n gryfach yn dilyn pandemig COVID-19? OQ55665
8. How does the Welsh Government intend to ensure that Islwyn builds back better from the COVID-19 pandemic? OQ55665
Llywydd, I thank Rhianon Passmore for that. The Welsh Government published our recovery plan today. We are committed to a reconstruction that works for all parts of Wales, including Islwyn, by addressing the issues that matter to people most: tackling unemployment, addressing entrenched inequalities, providing affordable housing, the revitalisation of our town centres, and supporting the foundational economy.
Llywydd, diolchaf i Rhianon Passmore am hynna. Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ein cynllun adfer heddiw. Rydym ni wedi ymrwymo i ailadeiladu sy'n gweithio i bob rhan o Gymru, gan gynnwys Islwyn, trwy fynd i'r afael â'r materion sydd bwysicaf i bobl: mynd i'r afael â diweithdra, mynd i'r afael ag anghydraddoldebau sefydledig, darparu tai fforddiadwy, adfywio canol ein trefi, a chefnogi'r economi sylfaenol.
Thank you, First Minister. As the Member of the Senedd for Islwyn, I warmly welcome this publication by the Welsh Government of its policy and strategy paper. Within the 'Covid 19 Reconstruction: Challenges and Priorities' paper, the Minister states that
'The Welsh Government wants to be open to new ideas and to constructive challenge, so part of this work must be a national conversation. We want to know what matters to you. To start that conversation, we asked people to get in touch through OurFutureWales@gov.wales and tell us what they want our future Wales to look like.'
This is a positive and hopeful dialogue to build back better. So, First Minister, will you pledge to the people of Islwyn that the Welsh Government's first priority will be to reduce unemployment and give everyone the opportunity to find and keep work with decent long-term prospects? How will the Welsh Government take this message to all corners of Islwyn and Wales and give the people of Islwyn the chance of employment that they rightfully demand?
Diolch, Prif Weinidog. Fel yr Aelod Senedd dros Islwyn, croesawaf yn fawr y cyhoeddiad hwn gan Lywodraeth Cymru o'i phapur polisi a strategaeth. Yn y papur 'Ail-greu ar ôl Covid 19: Heriau a Blaenoriaethau', dywed y Gweinidog
'Mae Llywodraeth Cymru am fod yn agored i syniadau newydd ac i her adeiladol, felly mae'n rhaid i ran o’r gwaith hwn fod yn sgwrs genedlaethol. Rydym am wybod beth sy’n bwysig i chi. I ddechrau’r sgwrs honno, fe wnaethom ofyn i bobl gysylltu drwy CymruEinDyfodol@llyw.cymru a dweud wrthym am eu gweledigaeth ar gyfer Cymru yn y dyfodol.'
Mae hon yn ddeialog gadarnhaol a gobeithiol i adeiladu yn ôl yn well. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi addo i bobl Islwyn mai blaenoriaeth gyntaf Llywodraeth Cymru fydd lleihau diweithdra a rhoi'r cyfle i bawb ddod o hyd i waith â rhagolygon hirdymor gwerth chweil, a'i gadw? Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd â'r neges hon i bob cwr o Islwyn a Chymru ac yn rhoi'r cyfle i bobl Islwyn gael gwaith y maen nhw'n mynnu ei gael, a hynny'n briodol?
Llywydd, can I thank Rhianon Passmore for that? She is right: the Welsh Government is absolutely open to ideas. In fact, over 2,000 contributions came in to my colleague Jeremy Miles's first invitation to people to give us their thoughts upon how a different sort of Wales could emerge from this coronavirus crisis. We are absolutely committed to continuing that dialogue, and to include in our thinking the many, many ideas that come to us, particularly from people who are working at the front line of our communities—doing the jobs, providing the services, reaching out to other people who are vulnerable in those communities.
Llywydd, I want to give the Member an absolute assurance that, beyond the health service and the coronavirus crisis, jobs are the very top of the agenda here in the Welsh Government, because we are entering a period in which the economic impact of coronavirus is going to be felt in many families and communities across Wales. As we allow the economy itself to recover, we will act as a Welsh Government, as we have through our economic resilience fund, to make sure that there are opportunities there, particularly for our young people, working alongside the Kickstart programme of the UK Government, to create traineeships and apprenticeships to support employers who are prepared to take on young people as part of their businesses. That will be as true in Islwyn as it will be in any other part of Wales.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Rhianon Passmore am hynna? Mae hi'n iawn: mae Llywodraeth Cymru yn gwbl agored i syniadau. Yn wir, cafwyd dros 2,000 o gyfraniadau i wahoddiad cyntaf fy nghyd-Weinidog Jeremy Miles i bobl roi eu barn i ni ynghylch sut y gallai gwahanol fath o Gymru gael ei chreu o'r argyfwng coronafeirws hwn. Rydym ni wedi ymrwymo yn llwyr i barhau â'r ddeialog honno, ac i gynnwys yn ein ystyriaethau y syniadau lu yr ydym ni'n eu derbyn, yn enwedig gan bobl sy'n gweithio ar reng flaen ein cymunedau—yn gwneud y swyddi, yn darparu'r gwasanaethau, yn estyn allan at bobl eraill sy'n agored i niwed yn y cymunedau hynny.
Llywydd, hoffwn roi sicrwydd llwyr i'r Aelod, y tu hwnt i'r gwasanaeth iechyd ac argyfwng coronafeirws, bod swyddi ar frig yr agenda yma yn Llywodraeth Cymru, oherwydd rydym ni ar ddechrau cyfnod pan fo effaith economaidd coronafeirws yn mynd i gael ei theimlo mewn llawer o deuluoedd a chymunedau ledled Cymru. Wrth i ni ganiatáu i'r economi ei hun wella, byddwn yn gweithredu fel Llywodraeth Cymru, fel yr ydym ni wedi ei wneud trwy ein cronfa cadernid economaidd, i wneud yn siŵr bod cyfleoedd yno, yn enwedig i'n pobl ifanc, gan weithio ochr yn ochr â rhaglen Kickstart Llywodraeth y DU, i greu hyfforddeiaethau a phrentisiaethau i gynorthwyo cyflogwyr sy'n barod i gyflogi pobl ifanc yn rhan o'u busnesau. Bydd hynny yr un mor wir yn Islwyn ag y bydd mewn unrhyw ran arall o Gymru.
And finally question 9—Suzy Davies.
Ac yn olaf cwestiwn 9—Suzy Davies.
9. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyngor COVID-19 a roddir i drigolion mewn tai amlfeddiannaeth? OQ55630
9. Will the First Minister provide an update on COVID-19 advice given to residents in houses of multiple occupation? OQ55630
Llywydd, we have published coronavirus-related guidance for people living in houses in multiple occupation, including guidance specific to students. It was last published on 28 September.
Llywydd, rydym ni wedi cyhoeddi canllawiau sy'n ymwneud â'r pandemig coronafeirws ar gyfer pobl sy'n byw mewn tai amlfeddiannaeth, gan gynnwys canllawiau sy'n benodol i fyfyrwyr. Cafodd ei gyhoeddi ddiwethaf ar 28 Medi.
Obviously, that's come in after I tabled my question. But I think we need some clarification, for students in particular, but not exclusively, on the difference between HMOs, which are houses with shared facilities but individual tenancies, and shared houses—flatmates, if you like. Because regardless of the legalities of it, both those groups of people will tend to treat their homes in exactly the same way. I'd be grateful, First Minister, if you could confirm that you will look again at this, despite the fact that we've got fairly new guidance, in order to clarify, particularly in non-lockdown areas, quite how the concept of the extended household and bubble works for the families of the individuals living in those houses, because at the moment, under a shared household arrangement, some of those individuals will be excluded from seeing their families. Thank you.
Yn amlwg, cafodd ei gyhoeddi ar ôl i mi gyflwyno fy nghwestiwn. Ond rwy'n credu bod angen rhywfaint o eglurhad arnom ni, i fyfyrwyr yn benodol, ond nid yn unig, am y gwahaniaeth rhwng tai amlfeddiannaeth, sy'n dai â chyfleusterau a rennir ond tenantiaethau unigol, a thai a rennir— ffrindiau'n rhannu llety, os hoffech chi. Oherwydd, beth bynnag yw'r agweddau cyfreithiol, bydd y ddau grŵp hynny o bobl yn dueddol o drin eu cartrefi yn yr un ffordd yn union. Byddwn i'n ddiolchgar, Prif Weinidog, os gallech chi gadarnhau y byddwch chi'n ystyried hyn eto, er bod gennym ni ganllawiau gweddol newydd, er mwyn egluro, yn enwedig mewn ardaloedd nad ydyn nhw o dan gyfyngiadau symud, sut y mae cysyniad y cartref estynedig a'r swigod yn gweithio i deuluoedd yr unigolion sy'n byw yn y tai hynny, oherwydd ar hyn o bryd, o dan drefniant cartref a rennir, bydd rhai o'r unigolion hynny'n cael eu heithrio rhag gweld eu teuluoedd. Diolch.
Llywydd, I thank Suzy Davies for that. Of course, I recognise that the guidance was published after her question was submitted. Alongside the guidance, we have published a series of frequently asked questions to deal with some of the complexity that there is in this area. And it is a genuinely complex area, with the intersection between the different living arrangements that students who live in Wales tend to occupy—but also other people, not simply students, who live in houses in multiple occupation, or live in flats in the way that Suzy Davies has described. I will, of course, ask my officials to study the record of today's proceedings, and if we haven't already been able to provide a clarification with our guidance on the specific question that Suzy Davies has raised this afternoon—that we will aim to do so as soon as we're able to get that to happen.
Llywydd, rwy'n diolch i Suzy Davies am hynny. Wrth gwrs, rwy'n cydnabod bod y canllawiau wedi'u cyhoeddi ar ôl iddi hi gyflwyno ei chwestiwn. Ochr yn ochr â'r canllawiau, rydym wedi cyhoeddi cyfres o gwestiynau cyffredin i ymdrin â rhywfaint o'r cymhlethdod sydd yn y maes hwn. Ac mae'n faes gwirioneddol gymhleth, gyda'r rhyngblethu rhwng y gwahanol drefniadau byw sy'n dueddol o fod gan fyfyrwyr sy'n byw yng Nghymru—ond hefyd bobl eraill, nid myfyrwyr yn unig, sy'n byw mewn tai amlfeddiannaeth, neu sy'n byw mewn fflatiau yn y ffordd y mae Suzy Davies wedi'i ddisgrifio. Byddaf i, wrth gwrs, yn gofyn i fy swyddogion astudio cofnod trafodion heddiw, ac os nad ydym ni eisoes wedi gallu rhoi eglurhad gyda'n canllawiau ar y cwestiwn penodol y mae Suzy Davies wedi'i godi y prynhawn yma—byddwn ni'n ceisio gwneud hynny cyn gynted ag y gallwn ni ei sicrhau.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Rebecca Evans.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement. Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. The draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which is available in the papers made available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael yn y papurau sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Can I ask the Trefnydd to schedule a statement on access to sports clubs and training in Wales please for young people, and, indeed, for adults too? Since the introduction of the local restrictions in the Conwy and Denbighshire areas, I've been contacted by many parents who are unable now to take their children to training facilities just over the neighbouring counties' borders. It's causing some angst for those parents in terms of the young people being able to access those training opportunities.
Also, I've been contacted by people who are in the Welsh football leagues, and they are asking why they are not able to participate in second division games and matches for training purposes, in the way that other elite sports athletes actually are. I wonder whether we could have some clarity on these things going forward, in order that those individuals can participate fully in sport, which of course is an important part of our culture here in Wales.
A gaf i ofyn i'r Trefnydd drefnu datganiad ar y mynediad i glybiau chwaraeon a hyfforddiant yng Nghymru, ar gyfer pobl ifanc, os gwelwch yn dda, ac, yn wir, i oedolion hefyd? Ers cyflwyno'r cyfyngiadau lleol yn ardaloedd Conwy a Sir Ddinbych, mae llawer o rieni wedi cysylltu â mi i ddweud na allant fynd â'u plant i gyfleusterau hyfforddi sydd ychydig dros ffiniau'r siroedd cyfagos. Mae'n achosi rhywfaint o ofid i'r rhieni hynny na all y bobl ifanc fanteisio ar y cyfleoedd hyfforddi hynny.
Hefyd, mae pobl sydd yng nghynghrair pêl-droed Cymru wedi cysylltu â mi, ac maen nhw'n gofyn pam na allan nhw gymryd rhan mewn gemau'r ail gynghrair a gemau at ddibenion hyfforddi, yn yr un ffordd ag y mae athletwyr chwaraeon elît eraill. Tybed a oes modd inni gael rhywfaint o eglurder ynglŷn â'r pethau hyn wrth symud ymlaen, er mwyn i'r unigolion hynny allu cymryd rhan lawn mewn chwaraeon, sydd wrth gwrs yn rhan bwysig o'n diwylliant ni yma yng Nghymru.
Thank you to Darren Millar for raising those issues. Of course, next week in Plenary we will be debating the specific regulations to which Darren refers, so that might be an opportune moment to raise those concerns about the individuals involved in sport and training within the area that he represents. But of course, the Minister with responsibility for sport will have been hearing your comments. And if there is more that we can do in terms of the guidance on the phased return to sport, and the guidance that we're offering to those sporting clubs, then obviously we would seek to make that guidance clearer. So, I will ask the Minister to review your comments, to see if there's anything more that we can do in that area.
Diolch i Darren Millar am godi'r materion hynny. Wrth gwrs, yr wythnos nesaf yn y Cyfarfod Llawn byddwn ni'n trafod y rheoliadau penodol y mae Darren yn cyfeirio atyn nhw, felly gallai hynny fod yn adeg amserol i godi'r pryderon hynny ynghylch yr unigolion sy'n ymwneud â chwaraeon a hyfforddiant yn yr ardal y mae ef yn ei chynrychioli. Ond wrth gwrs, bydd y Gweinidog sy'n gyfrifol am chwaraeon wedi bod yn clywed eich sylwadau. Ac os oes mwy y gallwn ni ei wneud o ran y canllawiau ar ddychwelyd i chwaraeon yn raddol, a'r canllawiau yr ydym yn eu cynnig i'r clybiau chwaraeon hynny, yna mae'n amlwg y byddem yn ceisio gwneud y canllawiau hynny'n gliriach. Felly, gofynnaf i i'r Gweinidog adolygu eich sylwadau, i weld a oes unrhyw beth arall y gallwn ni ei wneud yn y maes hwnnw.
Can we have a statement outlining how the Government can further help the hospitality sector? In some communities, the pub, the club, the bingo hall is keeping the community together. They're more than a business; they're a community centre. Because of the restrictions, many are really struggling. So, how can the Government help to ensure that they have a future?
I'd also like a statement on testing. Last week, I asked about testing in the Rhondda and the Royal Glamorgan Hospital, and since then, people working in care homes have told me that they are waiting days for their results and that the time is lengthening. Now, care home staff and NHS staff need their results back as quickly as possible in order to stop the spread. It is possible to have an hour turnaround time. So, can we have a statement on the Government's testing plan and strategy? I want assurances that it doesn't rely on the private UK Government system that has let us down so many times so far.
A gawn ni ddatganiad yn amlinellu sut y gall y Llywodraeth helpu'r sector lletygarwch ymhellach? Mewn rhai cymunedau, mae'r dafarn, y clwb, y neuadd bingo yn cadw'r gymuned gyda'i gilydd. Maen nhw'n fwy na busnesau; maen nhw'n ganolfannau cymunedol. Oherwydd y cyfyngiadau, mae llawer yn ei chael hi'n anodd iawn. Felly, sut y gall y Llywodraeth helpu i sicrhau bod ganddyn nhw ddyfodol?
Hoffwn i hefyd gael datganiad ar brofi. Yr wythnos diwethaf, holais am brofi yn y Rhondda ac Ysbyty Brenhinol Morgannwg, ac ers hynny, mae pobl sy'n gweithio mewn cartrefi gofal wedi dweud wrthyf eu bod yn aros am ddyddiau am eu canlyniadau a bod yr amser yn ymestyn. Nawr, mae angen canlyniadau staff cartrefi gofal a staff y GIG yn ôl cyn gynted â phosibl er mwyn atal lledaeniad. Mae'n bosibl cyflawni hynny o fewn yr awr. Felly, a gawn ni ddatganiad ynghylch cynllun a strategaeth brofi'r Llywodraeth? Rwyf eisiau cael sicrwydd nad yw'n dibynnu ar system breifat Llywodraeth y DU sydd wedi ein siomi gynifer o weithiau hyd yn hyn.
Thank you to Leanne Wood for raising both of those issues. On the first, of course, we have recently announced the third phase of the economic resilience fund. The Minister will confirm later on today that the eligibility criteria for phase 3 will be available on the website of Business Wales later on today. So, I would certainly encourage businesses within the Rhondda, and beyond, to look to that, specifically I think for hospitality, because I know the Minister has been at pains to ensure that hospitality businesses are prioritised within that support, recognising the difficulties that they're experiencing.
We do publish very regular updates on testing. I know that the Minister for health has published an update on testing just today. I know that he'll be keen to continue to provide those regular updates in the period ahead.
Diolch i Leanne Wood am godi'r ddau fater hynny. O ran y cyntaf, wrth gwrs, rydym wedi cyhoeddi trydydd cam y gronfa cadernid economaidd yn ddiweddar. Bydd y Gweinidog yn cadarnhau'n ddiweddarach heddiw y bydd y meini prawf cymhwysedd ar gyfer cam 3 ar gael ar wefan Busnes Cymru yn nes ymlaen heddiw. Felly, byddwn ni'n sicr yn annog busnesau yn y Rhondda, a thu hwnt, i edrych ar hynny, yn benodol rwy'n credu o ran lletygarwch, oherwydd gwn fod y Gweinidog wedi bod yn ofalus i sicrhau bod busnesau lletygarwch yn cael blaenoriaeth o fewn y cymorth hwnnw, gan gydnabod yr anawsterau y maen nhw'n eu hwynebu.
Rydym yn cyhoeddi'r wybodaeth ddiweddaraf am brofi yn rheolaidd iawn. Gwn fod y Gweinidog iechyd wedi cyhoeddi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch profi heddiw. Gwn y bydd yn awyddus i barhau i ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf honno yn rheolaidd yn y cyfnod sydd i ddod.
Minister, could I ask for a debate or a statement on the situation facing the many thousands of people and families, not only in Blaenau Gwent but across the whole country, who are facing real difficulties now because local lockdowns mean that they're unable to take holidays or breaks or flights that they've already booked and paid for? The attitude of some travel companies has been, frankly, appalling, treating people really very, very badly. People who have tried to find a way of taking a family break over these months have found themselves a victim of a travel industry that doesn't seem to care much about the people who are affected by their decisions. I know that MPs have been taking this up in Westminster, and there needs to be an opportunity for us here in Cardiff to address some of these issues as well.
I would also like to ask for a Government debate on the situation facing our choirs and community music societies and organisations across the country. We've debated and discussed the position of singing in choirs and churches on a number of occasions. But as we head into the winter months, and particularly with some of the restrictions that are in place in different localities across the country, many choirs and many community musical organisations and societies and clubs are facing some real difficulties. Wales is a land of song and a land of music, and it's important that we're able to ensure that people can continue to be able to make music and that choirs are able to continue to function. The Welsh Government has already invested in some of the professional musicians and freelancers, and we also need to find a way of protecting the volunteers and the people who make Wales the land of song.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddadl neu ddatganiad am y sefyllfa sy'n wynebu'r miloedd lawer o bobl a theuluoedd, nid yn unig ym Mlaenau Gwent ond ledled y wlad, sy'n wynebu anawsterau gwirioneddol ar hyn o bryd oherwydd bod cyfyngiadau symud lleol yn golygu nad ydyn nhw'n gallu cymryd gwyliau neu seibiannau neu deithiau hedfan y maen nhw eisoes wedi'u harchebu a thalu amdanynt? Mae agwedd rhai cwmnïau teithio, wedi bod yn warthus, a dweud y gwir, gan drin pobl yn wael iawn. Mae pobl sydd wedi ceisio dod o hyd i ffordd o gymryd seibiant teuluol yn ystod y misoedd hyn wedi dioddef drwy law y diwydiant teithio, nad yw'n ymddangos fel pe bai'n poeni llawer am y bobl y mae eu penderfyniadau'n effeithio arnynt. Gwn fod ASau wedi bod yn codi hyn yn San Steffan, ac mae angen cyfle i ni yma yng Nghaerdydd fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn hefyd.
Hoffwn i ofyn hefyd am ddadl gan y Llywodraeth ar y sefyllfa sy'n wynebu ein corau a'n cymdeithasau a'n sefydliadau cerddoriaeth gymunedol ledled y wlad. Rydym wedi trafod a thrafod sefyllfa canu mewn corau ac eglwysi ar sawl achlysur. Ond gyda misoedd y gaeaf o'n blaenau, ac yn enwedig gyda rhai o'r cyfyngiadau sydd ar waith mewn gwahanol ardaloedd ledled y wlad, mae llawer o gorau a llawer o sefydliadau a chymdeithasau a chlybiau cerddorol cymunedol yn wynebu anawsterau gwirioneddol. Mae Cymru'n wlad y gân ac yn wlad cerddoriaeth, ac mae'n bwysig y gallwn sicrhau bod modd i bobl barhau i allu cymryd rhan mewn cerddoriaeth a bod corau'n gallu parhau i ganu. Mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi buddsoddi yn rhai o'r cerddorion proffesiynol a'r gweithwyr llawrydd, ac mae angen inni hefyd ddod o hyd i ffordd o ddiogelu'r gwirfoddolwyr a'r bobl sy'n gwneud Cymru'n wlad y gân.
Thank you to Alun Davies for both of those issues. He'll be pleased to note that there is a debate on the arts and culture and heritage sectors tomorrow in the Senedd. So that would be a great opportunity for him to showcase the fantastic musical communities that he has in Blaenau Gwent, which I know he's a great supporter of.
On the first issue of the impact of local restrictions on people's ability to take holidays, you'll recall that last week, in the Chamber, the First Minister updated on the response that he'd had from the travel insurance sector, which I think was broadly positive, certainly in words, but obviously now we'll be seeking to ensure that those words are turned into action in terms of being able to recompense those people who have been unfortunately unable to take their holidays.
Diolch i Alun Davies am y ddau fater hynny. Bydd yn falch o nodi y bydd dadl ar y sectorau celfyddydol a diwylliant a threftadaeth yfory yn y Senedd. Felly byddai hynny'n gyfle gwych iddo arddangos y cymunedau cerddorol gwych sydd ganddo ym Mlaenau Gwent, y gwn ei fod yn gefnogwr mawr ohonynt.
O ran y mater cyntaf o effaith cyfyngiadau lleol ar allu pobl i gymryd gwyliau, byddwch chi'n cofio i'r Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, yn y Siambr, roi'r wybodaeth ddiweddaraf o ran yr ymateb a gafodd gan y sector yswiriant teithio a oedd, yn fy marn i, yn gadarnhaol ar y cyfan, yn sicr mewn geiriau. Ond yn amlwg nawr byddwn yn ceisio sicrhau bod y geiriau hynny'n cael eu gweithredu ac y byddant yn gallu ad-dalu'r bobl hynny sydd, yn anffodus, yn methu â chymryd eu gwyliau.
Dwi am ofyn am rywbeth syml iawn gan y Trefnydd, os gwelwch yn dda. Buaswn i'n hoffi cael galwad ffôn. Mi oeddwn i ar ddeall fod canolfan brofi newydd yn dod i Fangor, ond mae honno bythefnos i ffwrdd o hyd, a neb yn glir iawn am y manylion, gan gynnwys pwy fydd yn cael mynd yno i gael profion. Mae diffyg eglurder yn fy etholaeth i am ble mae hi'n bosib cael prawf os ydych yn dioddef o symptomau COVID, heblaw am deithio i Landudno neu tu hwnt. Ac wrth i nifer yr achosion gynyddu, mae fy etholwyr i angen yr wybodaeth yma ar frys. Felly, a wnewch chi drefnu i mi siarad ar y ffôn efo'r Gweinidog iechyd er mwyn i mi gael esboniad llawn, os gwelwch yn dda? Dwi wedi trio pob ffordd arall o geisio'r wybodaeth yma er mwyn cael ei rannu efo fy etholwyr.
I'm going to ask for something very simple from the Trefnydd. I would like a phone call. I was given to understand that a new testing centre was to be established in Bangor, but that's still a fortnight away, and nobody is entirely clear of the details, including who will be allowed to go there for testing. There is a lack of clarity in my constituency as to where it's possible to get a test if you are COVID symptomatic, unless you travel to Llandudno or beyond. And as the number of cases increases, my constituents need this information as a matter of urgency. So, will you arrange that I can speak over the phone with the health Minister so I can have a full explanation, please? I have tried every other avenue of seeking this information so I can share it with my constituents.
I'll certainly endeavour to speak to the health Minister to get that information for you so that you're able to provide your constituents with the information that they're seeking with regard to the testing centre in Bangor. I'll get that to you as soon as I can.
Yn sicr, byddaf yn ceisio siarad â'r Gweinidog iechyd i gael yr wybodaeth honno i chi fel y gallwch roi i'ch etholwyr yr wybodaeth y maen nhw'n yn ei cheisio am y ganolfan brofi ym Mangor. Byddaf yn cyfleu hynny i chi cyn gynted ag y gallaf.
Trefnydd, eight months ago, the Prime Minister, in Parliament, openly stated that the UK Government would passport the moneys necessary to repair the flood damaged infrastructure in Wales, and, as you know, that is estimated, in my constituency in Rhondda Cynon Taf, at around £70 million. The Secretary of State for Wales has also confirmed that. There have been many such promises. It now appears that the UK Government is going to renege on its commitment to provide those funds to enable those important infrastructure repairs to be carried out. I wonder what discussions you've had with the UK Government on this. But I think it is a matter of such importance that it deserves an urgent statement in this Chamber, so we can actually discuss what the future is, what the implications are and how those infrastructure repairs are going to be financed in the future.
Trefnydd, wyth mis yn ôl, dywedwyd yn agored gan y Prif Weinidog, yn y Senedd, y byddai Llywodraeth y DU yn clustnodi'r arian sydd ei angen i atgyweirio'r seilwaith sydd wedi'i ddifrodi gan lifogydd yng Nghymru, ac, fel y gwyddoch, yr amcangyfrif yw bod hynny, yn fy etholaeth i yn Rhondda Cynon Taf, oddeutu £70 miliwn. Mae Ysgrifennydd Gwladol Cymru hefyd wedi cadarnhau hynny. Mae llawer o addewidion o'r fath wedi bod. Mae'n ymddangos nawr y bydd Llywodraeth y DU yn cefnu ar ei hymrwymiad i ddarparu'r arian i alluogi'r gwaith atgyweirio seilwaith pwysig hwnnw. Tybed pa drafodaethau yr ydych chi wedi'u cael â Llywodraeth y DU ynghylch hyn. Ond rwy'n credu ei fod yn fater mor bwysig fel ei fod yn haeddu datganiad brys yn y Siambr hon, felly gallwn ni drafod beth yw'r dyfodol, beth yw'r goblygiadau a sut y bydd yr atgyweiriadau seilwaith hynny'n cael eu hariannu yn y dyfodol.
Thank you to Mick Antoniw for allowing us this opportunity to reflect again on the Prime Minister's words in the House of Commons, when he did say that funding would be passported directly to the Welsh Government, in order to fund those repairs to the flooding damage. We've yet to see a penny of that funding, but we are still in dialogue with the UK Government. In the meantime, we've been at pains to reassure the affected local authorities that work should continue on the grounds of safety, and that the funding issues shouldn't prevent that work from starting.
Diolch i Mick Antoniw am roi'r cyfle hwn inni ystyried eto eiriau'r Prif Weinidog yn Nhŷ'r Cyffredin, pan ddywedodd y byddai arian yn cael ei roi'n uniongyrchol i Lywodraeth Cymru, er mwyn ariannu'r atgyweiriadau hynny i ddifrod y llifogydd. Nid ydym eto wedi gweld ceiniog o'r arian hwnnw, ond rydym yn dal i drafod â Llywodraeth y DU. Yn y cyfamser, rydym wedi bod yn ymdrechu i dawelu meddwl yr awdurdodau lleol yr effeithiwyd arnynt y dylai'r gwaith barhau ar sail diogelwch, ac na ddylai'r materion ariannu atal y gwaith hwnnw rhag dechrau.
I listened carefully, Trefnydd, to Darren Millar's request and your answer, but if I could also request a statement, please, on the situation facing those who take part in the national football league of Wales. I'm aware that many Newtown AFC players work full time, play football part time, but they're still classed as elite athletes, meaning that, under the Welsh Government guidance, they can travel to play football. Last week, they visited, for example, Bridgend, which is currently in a local lockdown area, something that the management and many of the players were reluctant to do given the increased risk of travelling in that position. If they don't want to travel and attend, then they face a penalty. So, I do think this is something that the Welsh Government needs to bring guidance forward on, rather than just leaving it to the Football Association of Wales.
Secondly, and related, many clubs won't survive through the winter without further financial support, so I would be grateful if you and your colleagues could outline whether or not you intend to follow the UK Government's lead in providing financial support, following the UK Government's announcement that the national league is to receive a £10 million rescue package.
Rwyf wedi gwrando'n ofalus, Trefnydd, ar gais Darren Millar a'ch ateb, ond os caf i ofyn hefyd am ddatganiad, os gwelwch yn dda, ynghylch y sefyllfa sy'n wynebu'r rheini sy'n cymryd rhan yng nghynghrair pêl-droed genedlaethol Cymru. Rwy'n ymwybodol bod llawer o chwaraewyr clwb pêl-droed y Drenewydd yn gweithio'n llawn amser, yn chwarae pêl-droed yn rhan-amser, ond maen nhw'n dal i gael eu hystyried yn athletwyr elît, sy'n golygu, gan ddilyn canllawiau Llywodraeth Cymru, y gallant deithio i chwarae pêl-droed. Yr wythnos diwethaf, roeddent wedi ymweld, er enghraifft, â Phen-y-bont ar Ogwr, sydd ar hyn o bryd mewn ardal dan gyfyngiadau symud lleol, rhywbeth yr oedd y rheolwyr a llawer o'r chwaraewyr yn amharod i'w wneud o ystyried y risg gynyddol o deithio dan yr amgylchiadau hynny. Os nad ydyn nhw eisiau teithio a mynd i'r gemau hyn, yna maen nhw'n wynebu cosb. Felly, rwy'n credu bod hwn yn rhywbeth y mae angen i Lywodraeth Cymru gyflwyno canllawiau yn ei gylch, yn hytrach na dim ond ei adael i Gymdeithas Bêl-droed Cymru.
Yn ail, ac yn gysylltiedig â hynny, ni fydd llawer o glybiau'n goroesi'r gaeaf heb gymorth ariannol ychwanegol. Felly byddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi a'ch cyd-Aelodau amlinellu a ydych chi'n bwriadu dilyn arweiniad Llywodraeth y DU o ran darparu cymorth ariannol ai peidio, yn dilyn cyhoeddiad Llywodraeth y DU y bydd y gynghrair genedlaethol yn cael pecyn achub gwerth £10 miliwn.
Thank you for raising that. Of course, I will ask the Deputy Minister to also review your particular comments about the national football league, when he considers the comments made by Darren Millar also this afternoon, in terms of whether any additional guidance is necessary. You'll be aware that Welsh Government has already announced significant support for the sport sector. Much of that is going through Sport Wales, so I would encourage the teams involved to look at Sport Wales in the first instance to explore whether any support might be available.
Diolch am godi hynny. Wrth gwrs, gofynnaf hefyd i'r Dirprwy Weinidog adolygu eich sylwadau penodol am y gynghrair bêl-droed genedlaethol, pan fydd hefyd yn ystyried y sylwadau a wnaeth Darren Millar y prynhawn yma, o ran a oes angen unrhyw ganllawiau ychwanegol. Byddwch yn ymwybodol bod Llywodraeth Cymru eisoes wedi cyhoeddi cefnogaeth sylweddol i'r sector chwaraeon. Mae llawer o hynny'n mynd drwy Chwaraeon Cymru, felly byddwn i'n annog y timau dan sylw i ystyried Chwaraeon Cymru yn y lle cyntaf i weld a allai unrhyw gymorth fod ar gael.
Trefnydd, I would like to call for two statements from Government Ministers. The first is a statement from the Minister for health regarding cancer care in Wales during the pandemic. Whilst urgent cancer care continues, to an extent, cancer screening, like much of the NHS, is on hold while resources are focused on the SARS-CoV-2 outbreak—understandably so at the beginning of the outbreak, but not nearly nine months on. Many services are beginning to return, but nothing has been said of how the backlog will be dealt with. As a survivor of breast cancer, I was dismayed to learn that, according to Tenovus, 30,000 Welsh women missed out on screening, and that means as many as 300 women could unknowingly have breast cancer. As one of Wales's biggest killers, it is vital that we address this issue and that the Government outlines the action it will take in an urgent statement.
The second statement I call for is from the Minister for housing on the homelessness crisis in Wales. Welsh Government assured us that actions taken during the peak of the pandemic would put an end to rough-sleeping. However, just a few days ago, I spoke to yet another veteran still sleeping rough, waiting for help. And I'm sure you will agree with me that this is unacceptable. Homelessness hasn't gone away during this crisis; it's just become more hidden. We need urgent action, and I call upon the Welsh Government to make a statement on how they will tackle homelessness, particularly within the ex-forces community. Diolch yn fawr.
Trefnydd, hoffwn i alw am ddau ddatganiad gan Weinidogion y Llywodraeth. Y cyntaf yw datganiad gan y Gweinidog iechyd ar ofal canser yng Nghymru yn ystod y pandemig. Er bod gofal canser brys yn parhau i raddau, mae sgrinio am ganser, fel llawer o'r GIG, wedi'i ohirio wrth i adnoddau ganolbwyntio ar achosion SARS-CoV-2—yn ddealladwy ar ddechrau'r achosion, ond nid bron naw mis yn ddiweddarach. Mae llawer o wasanaethau'n ail-ddechrau'n raddol, ond nid oes unrhyw sôn ynghylch sut i fynd i'r afael â'r rhai sy'n aros. Fel un sydd wedi goroesi canser y fron, roeddwn i'n siomedig o glywed bod 30,000 o fenywod o Gymru, yn ôl Tenovus, wedi colli allan ar sgrinio, ac mae hynny'n golygu y gallai cynifer â 300 o fenywod fod â chanser y fron heb yn wybod iddyn nhw. Fel un o'r cyflyrau sy'n lladd fwyaf yng Nghymru, mae'n hanfodol inni fynd i'r afael â'r mater hwn a bod y Llywodraeth yn amlinellu'r camau y bydd yn eu cymryd mewn datganiad brys.
Yr ail ddatganiad yr wyf yn galw amdano yw datganiad gan y Gweinidog Tai ar yr argyfwng digartrefedd yng Nghymru. Roedd Llywodraeth Cymru wedi ein sicrhau ni y byddai'r camau a gymerwyd yn ystod uchafbwynt y pandemig yn rhoi terfyn ar gysgu ar y stryd. Fodd bynnag, ychydig ddyddiau'n ôl, siaradais â chyn-filwr arall sy'n dal i gysgu ar y stryd, ac yn aros am gymorth. Ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi fod hyn yn annerbyniol. Nid yw digartrefedd wedi diflannu yn ystod yr argyfwng hwn; mae'n mynd yn fwy cudd. Mae angen gweithredu ar frys, a galwaf ar Lywodraeth Cymru i wneud datganiad ynghylch sut y byddan nhw'n mynd i'r afael â digartrefedd, yn enwedig yng nghymuned y cyn-filwyr. Diolch yn fawr.
Thank you to Caroline Jones for raising both of those important issues. We have, of course, been working very closely with the health boards and trusts from the start of the pandemic to ensure that as much cancer care can continue as possible. I do want to reassure you that cervical screening in Wales restarted sending invitations in June to women who had been delayed an early repeat invitation for cervical screening, and also Bowel Screening Wales has restarted its bowel screening programme with a phased approach from July. And Breast Test Wales started to send out screening invitations to women at higher risk from July. So, those screening services are now resuming. And, obviously, clinicians and managers across Wales are working flat out and doing all they can, really, to mitigate the impact of the pandemic on those areas. But, obviously, COVID has certainly had an impact.
I'll ask the Minister with responsibility for housing to write to you with an update on homelessness, with that specific focus on people who have left the armed forces and how we can ensure that people don't leave the forces and find themselves on the streets, but then also that those people who have formerly served and found themselves on the streets are supported into housing as soon as possible.
Diolch i Caroline Jones am godi'r ddau fater pwysig hynny. Rydym ni, wrth gwrs, wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda'r byrddau iechyd a'r ymddiriedolaethau ers dechrau'r pandemig i sicrhau y gall cymaint o ofal canser barhau ag sy'n bosibl. Rwyf eisiau eich sicrhau chi bod sgrinio serfigol yng Nghymru wedi ailgychwyn anfon gwahoddiadau ym mis Mehefin at y menywod hynny yr oedd ail wahoddiad cynnar i gael eu sgrinio serfigol wedi ei ohirio. Hefyd mae Sgrinio Coluddion Cymru wedi ailgychwyn ei raglen sgrinio'r coluddyn gyda dull gweithredu fesul cam o fis Gorffennaf ymlaen. A dechreuodd Bron Brawf Cymru anfon gwahoddiadau sgrinio, o fis Gorffennaf ymlaen, i fenywod sydd mewn mwy o berygl. Felly, mae'r gwasanaethau sgrinio hynny'n ailddechrau erbyn hyn. Ac, yn amlwg, mae clinigwyr a rheolwyr ledled Cymru yn gweithio'n galed iawn ac, yn wir, yn gwneud popeth o fewn eu gallu i liniaru effaith y pandemig ar yr ardaloedd hynny. Ond, yn amlwg, mae COVID yn sicr wedi cael effaith.
Fe ofynnaf i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am dai ysgrifennu atoch chi gyda'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch digartrefedd, gan ganolbwyntio'n benodol ar y bobl sydd wedi gadael y lluoedd arfog, a sut y gallwn ni sicrhau nad yw pobl yn gadael y lluoedd arfog ac yn eu cael eu hunain ar y stryd, ond wedyn hefyd bod y bobl hynny sydd wedi gwasanaethu'n flaenorol ac wedi cael eu hunain ar y stryd yn cael cymorth i gael cartref cyn gynted â phosibl.
Organiser, can I identify with the comments of Alun Davies, the Member for Blaenau Gwent, around choirs and the ability for choirs in restricted forms to obviously try and come back together in some shape or form, because they provide a huge amount of enjoyment for the communities they serve and they are emblematic of Wales as a country? But could I seek two statements from you as well, please, one on the suspension of Qatar Airways flights from Cardiff Airport? Regrettably, in other parts of the UK, they are starting to re-establish themselves, in Belfast and Scotland—in Edinburgh, I think it is—but regrettably here in Wales they've chosen to cancel the whole winter schedule. I do not believe a statement has been forthcoming from the Welsh Government as to what actions the Government are trying to undertake, working with the airline, to establish flights, certainly for the next summer season, and it has been a major investment on behalf of Welsh Government to secure this airline to Cardiff Wales airport. So, an understanding of how the Government are going to engage with the airport and the airline would be beneficial for all.
Secondly, could I seek a statement from the health Minister in relation to Velindre Cancer Centre and the development of the new hospital and facilities on the site? The Minister was in the health committee last week and, because he is determining the business case, he obviously had to absent himself from much of the discussion and contribution. But there are serious concerns within the community that this centre will serve that the proposals, as currently outlined, are not fit for purpose and that an inquiry, a review, which is independent and ultimately led by a cancer specialist from outside Wales to ascertain the best outcome for the development of cancer services in south-east Wales is the way forward, so that we can be sure that the £300 million investment is the correct investment for the next 40 to 50 years. A statement from the health Minister as to whether he would be prepared to construct such a review, and appoint an individual to undertake it, would be most welcome.
Trefnydd, a gaf i uniaethu â sylwadau Alun Davies, yr Aelod dros Flaenau Gwent, ynghylch corau a'r gallu i gorau geisio dod yn ôl at ei gilydd ar ryw ffurf gyfyngedig, oherwydd maen nhw'n rhoi llawer iawn o fwynhad i'r cymunedau y maen nhw'n eu gwasanaethu ac maen nhw'n arwydd o Gymru fel gwlad? Ond a gaf i ofyn am ddau ddatganiad gennych chi hefyd, os gwelwch yn dda, un ar atal teithiau hedfan Qatar Airways o Faes Awyr Caerdydd? Mewn rhannau eraill o'r DU, maen nhw'n dechrau ailsefydlu eu hunain, yn Belfast ac yn yr Alban—yng Nghaeredin, rwy'n credu—ond yn anffodus yma yng Nghymru maen nhw wedi dewis canslo amserlen y gaeaf yn gyfan gwbl. Nid wyf yn credu bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno datganiad ynghylch pa gamau y mae'n ceisio eu cymryd, gan weithio gyda'r cwmni awyrennau, i sefydlu teithiau hedfan, yn sicr ar gyfer tymor yr haf nesaf, ac mae wedi bod yn fuddsoddiad mawr ar ran Llywodraeth Cymru i sicrhau'r cwmni awyrennau hwn i faes awyr Cymru Caerdydd. Felly, byddai dealltwriaeth o sut y mae'r Llywodraeth yn mynd i ymgysylltu â'r maes awyr a'r cwmni awyrennau o fudd i bawb.
Yn ail, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynglŷn â Chanolfan Ganser Felindre a datblygu'r ysbyty a'r cyfleusterau newydd ar y safle? Roedd y Gweinidog yn y pwyllgor iechyd yr wythnos diwethaf ac, oherwydd ei fod yn penderfynu ar yr achos busnes, yn amlwg roedd yn rhaid iddo esgusodi ei hun rhag cyfrannu a chymryd rhan yn llawer o'r drafodaeth. Ond mae pryderon difrifol gan y gymuned y bydd y ganolfan hon yn ei gwasanaethu nad yw'r cynigion, fel y'u hamlinellwyd ar hyn o bryd, yn addas at y diben ac mai ymchwiliad, neu adolygiad, sy'n annibynnol ac wedi'i arwain, yn y pen draw, gan arbenigwr canser o'r tu allan i Gymru i ganfod y canlyniad gorau ar gyfer datblygu gwasanaethau canser yn ne-ddwyrain Cymru yw'r ffordd ymlaen, fel y gallwn ni fod yn siŵr mai'r buddsoddiad o £300 miliwn yw'r buddsoddiad cywir ar gyfer y 40 i 50 mlynedd nesaf. Byddai croeso mawr i ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynghylch a fyddai'n barod i lunio adolygiad o'r fath, a phenodi unigolyn i'w gynnal.
I'm grateful to Andrew R.T. Davies for raising those issues. On the issue of Velindre Cancer Centre, I'm aware that the health Minister did receive a letter from clinicians about the clinical model for the proposed new cancer centre, which I think is what Andrew R.T. Davies is referring to. I know that advice is due from officials shortly on the proposed development, so it would be difficult for either the health Minister or me to say anything further at this point. But we do expect any advice from officials to take a close look at the matters that were raised by the clinicians, although the health boards in south-east Wales who commission tertiary cancer services from the trust have previously signed off the business case for the new cancer model, and that included the clinical model for the new hospital, which, in the case of acutely unwell patients, is the same clinical model that's currently in place for the region. But, that said, I know that further advice is on its way to the Minister regarding the proposed development there, and I know that he'd be keen to provide an update when he's able to.FootnoteLink
And, on Qatar, I will certainly make the Minister for economy and transport aware of your request for an update on the implications of the decision on Cardiff Airport.
Rwy'n ddiolchgar i Andrew R.T. Davies am godi'r materion hynny. O ran Canolfan Ganser Felindre, rwy'n ymwybodol bod y Gweinidog iechyd wedi derbyn llythyr gan glinigwyr ynghylch y model clinigol ar gyfer y ganolfan ganser arfaethedig newydd, sef yr hyn y mae Andrew R.T. Davies yn cyfeirio ato, rwy'n credu. Gwn fod cyngor i fod ar gael gan swyddogion yn fuan ar y datblygiad arfaethedig, felly byddai'n anodd i minnau neu'r Gweinidog iechyd ddweud dim pellach ar hyn o bryd. Ond rydym yn disgwyl y bydd unrhyw gyngor gan swyddogion yn ystyried yn fanwl y materion a godwyd gan y clinigwyr, er bod y byrddau iechyd yn y de-ddwyrain sy'n comisiynu gwasanaethau canser trydyddol gan yr ymddiriedolaeth eisoes wedi cymeradwyo'r achos busnes dros y model canser newydd, ac roedd hynny'n cynnwys y model clinigol ar gyfer yr ysbyty newydd, sef, yn achos cleifion sy'n ddifrifol sâl, yr un model clinigol sydd ar waith ar hyn o bryd ar gyfer y rhanbarth. Ond, wedi dweud hynny, gwn fod cyngor pellach ar ei ffordd i'r Gweinidog ynglŷn â'r datblygiad arfaethedig yno, a gwn y byddai'n awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf pan fydd yn gallu gwneud hynny.FootnoteLink
Ac, o ran Qatar, byddaf yn sicrhau bod Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth yn ymwybodol o'ch cais o ran yr wybodaeth ddiweddaraf ynghylch goblygiadau'r penderfyniad ar Faes Awyr Caerdydd.
I want to ask for two statements, Trefnydd, and the first one from the economy Minister about the Stadco car parts factory closure in Llanfyllin. There are 129 workers and their families who would urgently want to know what help and what support is available to them in the immediate future. And then, following on from that, I know that there will be wider public interest in what happens to that site given that it is the largest manufacturing site in that county.
The second statement that I would like is on the advice that is given to pregnant women who are at work in Wales. There is the all-Wales COVID-19 workforce assessment tool, and it does inform women if they are more than 28 weeks pregnant that they should work from home or in a non-public-facing role in a COVID-secure workplace. But that can put women—and I have been contacted by a constituent facing this dilemma—to oppose, sometimes, the workplace setting that they find themselves in, and to have to challenge their employer to make sure that that workplace is a safe setting for them. So, my question, really, is: rather than sticking to the 28-week-plus pregnancy rule, would it not be better that we were able to advise women who are pregnant to be able to choose, if it's best for them, to work from home, and to send that advice down to the employer, rather than adding in extra stress for women who are pregnant at this time when it's absolutely not necessary so to do?
Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, Trefnydd. Y cyntaf yw datganiad gan Weinidog yr economi am gau ffatri rhannau ceir Stadco yn Llanfyllin. Mae 129 o weithwyr a'u teuluoedd eisiau gwybod ar frys pa gymorth a pha gefnogaeth fydd ar gael iddyn nhw yn y dyfodol agos. Ac yna, yn dilyn hynny, gwn y bydd diddordeb ehangach gan y cyhoedd yn yr hyn sy'n digwydd i'r safle hwnnw, o gofio mai dyma'r safle gweithgynhyrchu mwyaf yn y sir honno.
Mae'r ail ddatganiad yr hoffwn i ei gael yn ymwneud â'r cyngor a gaiff ei roi i fenywod beichiog sydd mewn gwaith yng Nghymru. Mae yna offeryn asesu gweithlu COVID-19 Cymru gyfan, sy'n rhoi gwybod i fenywod os ydyn nhw dros 28 wythnos yn feichiog y dylen nhw weithio gartref neu mewn swydd nad yw'n golygu bod wynebu yn wyneb â'r cyhoedd mewn gweithle wedi'i ddiogelu rhag COVID. Ond weithiau gall hynny olygu bod menywod—ac mae etholwr sy'n wynebu'r cyfyng-gyngor hwn wedi cysylltu â mi—yn gwrthwynebu'r gweithle y maen nhw ynddo, ac mae'n rhaid iddynt herio eu cyflogwr i sicrhau bod eu gweithle'n lleoliad diogel iddynt. Felly, fy nghwestiwn i yw: yn hytrach na glynu at y rheol beichiogrwydd 28 wythnos a mwy, oni fyddai'n well ein bod yn gallu cynghori menywod sy'n feichiog i allu dewis, os yw'n well iddyn nhw, gael gweithio o'u cartref, ac anfon y cyngor hwnnw at y cyflogwr, yn hytrach nag ychwanegu straen ychwanegol ar fenywod sy'n feichiog ar hyn o bryd pan nad oes angen hynny o gwbl?
Thank you for raising those issues. I will ask the Minister for economy and transport to provide you with an update on the Stadco closure, in terms of what support might be available for the workers and their families, and any potential future uses for the site. So, I'll ask that he provides you with that information directly.
And, obviously, the health Minister would have been listening to your contribution there with regard to the advice that we provide to pregnant women and the way it's communicated to employers, and I know that he will give due consideration to that suggestion.FootnoteLink
Diolch i chi am godi'r materion yna. Rwy'n gofyn i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth roi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi am gau Stadco, o ran pa gymorth a allai fod ar gael i'r gweithwyr a'u teuluoedd, ac unrhyw ddefnydd posibl i'r safle yn y dyfodol. Felly, rwy'n gofyn iddo roi'r wybodaeth honno ichi'n uniongyrchol.
Ac, yn amlwg, roedd y Gweinidog Iechyd yn gwrando ar eich cyfraniad nawr ynglŷn â'r cyngor yr ydym ni'n ei roi i fenywod beichiog a'r ffordd y caiff hwnnw ei gyfleu i gyflogwyr, a gwn y bydd yn rhoi ystyriaeth ddyledus i'r awgrym hwnnw.FootnoteLink
Minister, I'd like a Government statement on repot NRPB-M173. It's a report that I've sent through to Ministers. It's a report that proves—it actually proves—that plutonium leaked into the Severn estuary for decades. I've sent the report to Natural Resources Wales and I'm still yet to get any kind of answer. It is a proven fact that plutonium leaked into the estuary from Hinkley Point nuclear power station. It's in black and white from a Government study in 1990, which is no longer publicly available. So, I'd like a statement as to when the Government will take action on this matter and ensure that an independent environmental impact assessment is carried out. Diolch yn fawr.
Gweinidog, fe hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth ar adroddiad NRPB-M173. Mae hwn yn adroddiad a anfonais i at y Gweinidogion. Mae'n adroddiad sy'n profi—yn wir yn profi—bod plwtoniwm wedi bod yn gollwng i aber Afon Hafren ers degawdau. Rwyf wedi anfon yr adroddiad at Cyfoeth Naturiol Cymru ac nid wyf wedi cael unrhyw fath o ymateb hyd yn hyn. Ond erys y ffaith bod plwtoniwm wedi gollwng i'r aber o orsaf bŵer niwclear Hinkley Point. Mae yno mewn du a gwyn mewn astudiaeth gan y Llywodraeth ym 1990, sydd ddim ar gael i'r cyhoedd mwyach. Felly, fe hoffwn i gael datganiad ynghylch pa bryd y bydd y Llywodraeth yn gweithredu ar y mater hwn ac yn sicrhau bod asesiad annibynnol o'r effaith amgylcheddol yn cael ei wneud. Diolch yn fawr.
Well, we've had this discussion previously in the business statement, not very long ago, and at that point I did advise that the Petitions Committee was looking at a similar issue and that that would be an opportunity to hear from the Minister. And you'll see now, in the business statement, that that Petitions Committee debate has been tabled, so there will be an opportunity to discuss this in more depth in the coming weeks.
Wel, fe gawsom ni'r drafodaeth hon yn y datganiad busnes eisoes, ychydig o amser yn ôl, ac ar y pwynt hwnnw fe atebais i fod y Pwyllgor Deisebau yn edrych ar fater tebyg ac fe fyddai hwnnw'n gyfle i glywed gan y Gweinidog. Ac fe welwch chi nawr, yn y datganiad busnes, fod y ddadl honno gan y Pwyllgor Deisebau wedi cael ei chyflwyno, felly fe fydd yna gyfle i drafod hyn yn fanylach yn ystod yr wythnosau nesaf.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganid gan y Gweinidog Addysg ar adolygiad addysg y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd—yr OECD—a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Kirsty Williams.
The next item is a statement by the Minister for Education on the Organisation for Economic Co-operation and Development education review 2020, and I call on the Minister to make the statement—Kirsty Williams.
Thank you very much, Presiding Officer. I'm very pleased to have this opportunity to update the Senedd on the OECD's new report, 'Achieving the New Curriculum for Wales', which was published yesterday. Timely advice and challenge from the OECD has been a key element of my and this Government's approach to education reform. Members will know that we have built new and strong international relationships over the last four years. We are providing life-changing opportunities at Yale University, student teachers from Massachusetts Institute of Technology are teaching science in our schools, and we're working with other systems to learn and to provide advice.
The OECD know and understand our system, and they can hold up a mirror to us as the Government, but also to our system as a whole, and they recognise that, unlike four years ago, Wales has a clear vision for its education system and for its learners. They acknowledge the Government's role in embedding co-construction across the system as a principle for curriculum development and education policy making more generally.
They used to say that Wales ignored leadership as a driver of reform and success. That is emphatically no longer the case. And they say that communication has been clear and continuous, with strong leadership from the top. They see that we have met the challenge from previous reports and that we have established coherence to the different policy components and clarity on the vision, establishing a strong basis for education professionals to make the national mission their very own.
The OECD knows that we have built strong foundations for the next step in our journey with the new curriculum. Foundations such as outperforming the other UK nations for our top A-level results, where we were once a long way behind, back in 2016; thousands and thousands more learners from disadvantaged backgrounds now achieving GCSEs in subjects such as science, directly boosting their life chances; and our Programme for International Student Assessment performance has improved in each domain for the first time ever, putting us back in the OECD main stream.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwy'n falch iawn o'r cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am adroddiad newydd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiadau Economaidd, yr OECD, sef 'Cyflawni Cwricwlwm Newydd Cymru', a gyhoeddwyd ddoe. Mae cyngor a her amserol gan yr OECD wedi bod yn elfen allweddol o agwedd y Llywodraeth hon a minnau tuag at ddiwygio addysg. Mae'r Aelodau yn gwybod ein bod ni wedi meithrin perthynas newydd a chadarn yn rhyngwladol dros y pedair blynedd diwethaf. Rydym yn cynnig cyfleoedd sy'n trawsnewid bywydau ym Mhrifysgol Yale, mae athrawon dan hyfforddiant o Sefydliad Technoleg Massachusetts yn dysgu gwyddoniaeth yn ein hysgolion ni, ac rydym yn gweithio gyda systemau eraill er mwyn dysgu a rhoi cyngor.
Mae'r OECD yn adnabod ac yn deall ein system ni, ac maen nhw'n gallu dangos darlun cywir iawn i ni yn y Llywodraeth, ond i'n system ni yn ei chyfanrwydd hefyd, ac maen nhw'n cydnabod bod gan Gymru, yn wahanol i bedair blynedd yn ôl, weledigaeth glir o ran ei system addysg a'i dysgwyr. Maen nhw'n cydnabod swyddogaeth y Llywodraeth o ran ymgorffori datblygu ar y cyd ar draws y system yn egwyddor ar gyfer datblygu'r cwricwlwm a llunio polisïau addysg yn fwy cyffredinol.
Roedden nhw'n arfer dweud bod Cymru yn anwybyddu arweinyddiaeth fel sbardun ar gyfer diwygio a llwyddiant. Nid yw hynny'n wir bellach. Ac maen nhw'n dweud bod cyfathrebu wedi bod yn eglur a chyson, gydag arweinyddiaeth gref o'r brig. Maen nhw'n gweld ein bod ni wedi ymateb i her adroddiadau blaenorol a'n bod ni wedi sefydlu cydlyniad i'r elfennau amrywiol o bolisi ac eglurder i'r weledigaeth, gan osod sylfaen gref i weithwyr addysg proffesiynol gymryd meddiant o'r genhadaeth genedlaethol.
Fe ŵyr yr OECD ein bod ni wedi adeiladu sylfeini cryf ar gyfer cam nesaf ein taith ni gyda'r cwricwlwm newydd. Sylfeini megis perfformio'n well na gwledydd eraill y DU yn ein canlyniadau Lefel-A gorau, lle'r oeddem ni ymhell ar ei hôl hi ar un adeg, yn ôl yn 2016; mae miloedd ar filoedd yn fwy o ddysgwyr o gefndiroedd difreintiedig yn ennill TGAU mewn pynciau fel gwyddoniaeth erbyn hyn, gan roi hwb uniongyrchol i'w cyfleoedd nhw mewn bywyd; ac mae perfformiad ein Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr wedi gwella ym mhob maes am y tro cyntaf erioed, gan ein rhoi ni'n ôl ym mhrif ffrwd yr OECD.
All of this means that we are able and we will continue to take a hard look at the OECD's advice. The report published provides helpful challenge and validation of the progress we're making, and I'm pleased to say there were no surprises. Next week I will publish an updated version of 'Our national mission'. This will take into consideration the OECD recommendations, it will review our collective efforts to date and the achievements made, and, crucially, map the next stage for the journey. Therefore, Presiding Officer, I am determined that despite COVID we will not rest on our laurels.
I'm going to focus on key themes from the report this afternoon, which offer us more challenge. The OECD are clear that the main theme for continuing with our success is being stronger in adopting a school's perspective. This means getting the balance right between system coherence and what that means in schools realising the curriculum. I have listened carefully to the comments from within the system as well as from the OECD on the issue of equity, and as we move forward with the curriculum, that is going to be even more important: equity in access to resources, equity of opportunity for learners and equity in professional learning for teachers.
Now, over the last four years, we have proven that we can address the aspiration and the attainment gap. Those achieving the expected level in core subjects at year 9 is now 20 per cent higher than it was a decade ago; 30 per cent more students on free school meals achieve a good science GCSE; and we have gone from only 37 per cent of our schools having access to superfast broadband to now having 100 per cent coverage.
The new curriculum is nothing—it is nothing—if it does not ensure that every single learner benefits from the broad and balanced education that we aspire to, bringing together knowledge, skills and experiences. Therefore, what are we doing, what are we going to do and what will we continue to do to support the realisation across all schools? Well, we are reforming our national network of practitioners. These will connect teachers and schools, gather intelligence, spot issues and work together in advising on implementation. Alongside this, new resources and materials will be available by next summer, specifically designed for the new curriculum. Now, we can be very proud of Hwb and the millions of log-ins that it achieves week in, week out, as well as the strong educational relationships we have nurtured with the likes of Google, Microsoft and Adobe, meaning free resources for families and teachers across the nation.
During the pandemic, we have delivered free equipment to learners from low-income backgrounds, but I acknowledge that we need to do more—more with teachers, schools and parents on how to make the most of the digital resources and of digital learning. This will be a priority as we continue to roll out our ambitious professional learning programme and publish new guidance for the curriculum. But I also know that we can be even clearer in what our shared expectations and roles are across the system. Very soon I will publish those shared expectations to support schools and the steps that they must take to prepare for the roll-out of the curriculum.
This is a big step forward for Welsh education, and just as we have all worked together during pandemic, it represents a renewed commitment from all partners to co-operate, to recognise roles and responsibilities and to support all of our schools with curriculum design and realisation.
It is clear from the OECD report that support is an important concept for successful implementation. I'm pleased that Estyn continues to evolve and will be a learning inspectorate with a clear remit in how it works with and supports schools, consortia and individual local education authorities.
Moving to teachers. We're currently spending the largest amount ever on teachers in Wales's education history. It has long been a priority for me, and recognising and supporting teaching excellence was one of the policies in the agreement that brought me into this Government. The OECD correctly points out that we need to do more to support teachers to be the main drivers of the curriculum in schools and to enhance their skills. This will be a big focus over the next few months, and looking at it so that we deliver the best support possible for all of our professionals, whether that be from initial teacher training, right through to whole-career support. Therefore, we are reviewing and re-planning teacher induction and early career support, alongside a national approach to coaching and mentoring. I'm particularly excited about our all-Wales Master's in education, which will focus on early career teachers and headteachers. I'm confident that it will become an international model of best practice, and I have been so pleased to see all of our universities working together on it.
Presiding Officer, in conclusion: as the OECD says, thanks to 'Our national mission', Wales has a clear vision for our system and for our learners. We have coherence, clarity, and are on the path to a transformation that will benefit both learners and professionals. Their advice on evolving the school perspective so that it holds to our national vision and getting that full, shared understanding is extremely valuable. I also know that systems across the world will also benefit from this report and the advice contained within it and that they will see Wales as a country that is moving forward with confidence. And I know that this confidence is shared across the system, and I look forward, whilst working together over the period, to deliver on our shared ambitions for each and every learner. Diolch yn fawr.
Ystyr hyn i gyd yw ein bod ni'n gallu ac fe fyddwn ni'n parhau i edrych yn ofalus ar gyngor yr OECD. Mae'r adroddiad a gyhoeddwyd yn cynnig her sy'n ddefnyddiol ac yn dilysu'r cynnydd yr ydym yn ei wneud, ac rwy'n falch o ddweud nad oedd ynddo unrhyw beth annisgwyl. Yr wythnos nesaf fe fyddaf i'n cyhoeddi fersiwn wedi'i diwygio o 'Ein cenhadaeth genedlaethol'. Fe fydd hon yn ystyried argymhellion yr OECD, fe fydd yn adolygu ein hymdrechion ar y cyd hyd yma a'r hyn a gyflawnwyd, ac, yn hollbwysig, yn mynd ar drywydd cam nesaf y daith. Felly, Llywydd, rwy'n benderfynol, er gwaethaf COVID, na fyddwn ni'n gorffwys ar ein rhwyfau.
Rwyf am ganolbwyntio ar themâu allweddol yn yr adroddiad y prynhawn yma, sy'n cynnig mwy o her i ni. Mae'r OECD yn glir mai'r brif thema ar gyfer parhau â'n llwyddiant ni yw bod yn fwy dyfal wrth fabwysiadu safbwynt yr ysgol. Mae hyn yn golygu sicrhau bod y cydbwysedd cywir rhwng cydlyniad y system a'r hyn y mae hynny'n ei olygu wrth i ysgolion wireddu'r cwricwlwm. Rwyf wedi gwrando'n ofalus ar y sylwadau a ddaeth o fewn y system yn ogystal â'r sylwadau gan yr OECD ar fater cyfiawnder, ac wrth inni symud ymlaen gyda'r cwricwlwm, fe ddaw hynny'n bwysicach eto: cyfiawnder o ran cael gafael ar adnoddau, cyfiawnder o ran cyfleoedd i ddysgwyr a chyfiawnder o ran dysgu proffesiynol i athrawon.
Nawr, dros y pedair blynedd diwethaf, rydym wedi dangos ein bod ni'n gallu ymgodymu â'r dyhead a'r bwlch cyrhaeddiad. Mae'r rhai sy'n cyrraedd y lefel ddisgwyliedig mewn pynciau craidd ym mlwyddyn 9 bellach 20 y cant yn uwch nag yr oedd ddegawd yn ôl; mae 30 y cant yn fwy o fyfyrwyr sy'n cael prydau ysgol am ddim yn ennill TGAU dda mewn gwyddoniaeth; ac rydym wedi gweld gwelliant o fod â 37 y cant yn unig o'n hysgolion ni â defnydd band eang cyflym iawn i wasanaeth o 100 y cant erbyn hyn.
Nid oes unrhyw ystyr i'r cwricwlwm newydd—unrhyw ystyr o gwbl—os nad yw'n sicrhau bod pob dysgwr unigol yn elwa ar yr addysg eang a chytbwys yr ydym ni'n ymgyrraedd ati, gan ddod â gwybodaeth, sgiliau a phrofiadau ynghyd. Felly, beth ydym ni'n ei wneud, beth ydym ni am ei wneud a beth fyddwn ni'n parhau i'w wneud i gefnogi'r broses o wireddu hyn ym mhob ysgol? Wel, rydym yn diwygio ein rhwydwaith cenedlaethol o ymarferwyr. Fe fydd y rhain yn cysylltu athrawon ac ysgolion, yn casglu gwybodaeth, yn nodi materion ac yn cydweithio i gynghori ar eu gweithredu. Ochr yn ochr â hyn, fe fydd yna adnoddau a deunyddiau newydd ar gael erbyn yr haf nesaf, a gaiff eu cynllunio yn benodol ar gyfer y cwricwlwm newydd. Nawr, fe allwn ni fod yn falch iawn o Hwb a'r miliynau sy'n mewngofnodi iddo bob wythnos, yn ogystal â'r berthynas addysgol gref a goleddwyd â Google, Microsoft a Adobe, sy'n golygu adnoddau rhad ac am ddim i deuluoedd ac athrawon ledled y wlad.
Yn ystod y pandemig, rydym wedi darparu offer yn rhad ac am ddim i ddysgwyr o gefndiroedd incwm isel, ond rwy'n cydnabod bod angen gwneud mwy—mwy gydag athrawon, ysgolion a rhieni ynghylch sut i wneud y mwyaf o'r adnoddau digidol ac addysg ddigidol. Fe fydd hon yn flaenoriaeth wrth i ni barhau i gyflwyno ein rhaglen dysgu proffesiynol uchelgeisiol a chyhoeddi canllawiau newydd ar gyfer y cwricwlwm. Ond fe wn i hefyd y gallwn ni fod yn fwy eglur byth o ran ein disgwyliadau a'n swyddogaethau cyffredin ar draws y system. Yn fuan iawn, fe fyddaf i'n cyhoeddi'r disgwyliadau cyffredin hynny i gefnogi ysgolion a'r camau sy'n rhaid iddyn nhw eu cymryd i baratoi ar gyfer cyflwyno'r cwricwlwm.
Mae hwn yn gam mawr ymlaen i addysg Cymru, ac yn union fel yr ydym ni i gyd wedi cydweithio yn ystod y pandemig, mae'n golygu ymrwymiad o'r newydd gan bob partner i gydweithredu, i gydnabod swyddogaethau a chyfrifoldebau a chefnogi ein holl ysgolion gyda chynllunio a gweithredu'r cwricwlwm.
Mae'n amlwg o adroddiad yr OECD fod cefnogaeth yn gysyniad pwysig ar gyfer gweithredu'n llwyddiannus. Rwy'n falch bod Estyn yn parhau i esblygu ac y bydd yn arolygiaeth addysg a chanddi gylch gwaith eglur o ran sut y bydd yn gweithio gydag ysgolion, consortia ac awdurdodau addysg lleol unigol ac yn eu cefnogi nhw.
Gan symud ymlaen at yr athrawon. Ar hyn o bryd rydym yn gwario'r swm mwyaf erioed ar athrawon yn hanes addysg yng Nghymru. Mae hon wedi bod yn flaenoriaeth i mi ers tro byd, ac roedd cydnabod a chefnogi rhagoriaeth mewn addysgu yn un o'r polisïau yn y cytundeb a ddaeth â mi i mewn i'r Llywodraeth hon. Mae'r OECD yn gywir yn nodi bod angen inni wneud mwy i gefnogi athrawon i fod yn brif ysgogwyr i'r cwricwlwm mewn ysgolion a gwella eu sgiliau nhw. Byddwn yn canolbwyntio'n fawr ar hyn dros y misoedd nesaf, ac yn ei ystyried fel bod modd rhoi'r cymorth gorau posibl i'n holl weithwyr proffesiynol ni, boed hynny'n hyfforddiant cychwynnol i athrawon, hyd at gymorth sy'n ymestyn dros yrfa gyfan. Felly, rydym yn adolygu ac yn ail gynllunio cyfnod sefydlu athrawon a chymorth cynnar mewn gyrfa, ochr yn ochr â dull cenedlaethol o hyfforddi a mentora. Rwy'n teimlo'n arbennig o gyffrous am ein gradd Meistr mewn Addysg ar gyfer Cymru gyfan, a fydd yn canolbwyntio ar benaethiaid ac athrawon yn ystod eu gyrfaoedd cynnar. Rwy'n hyderus y daw hyn yn dod yn batrwm rhyngwladol o arfer gorau, ac rwyf wedi bod mor falch o weld ein holl brifysgolion yn cydweithio arno.
Llywydd, i gloi: fel y dywed yr OECD, diolch i 'Ein cenhadaeth genedlaethol', mae gan Gymru weledigaeth glir i'n system ni ac i'n dysgwyr ni. Mae gennym gydlyniad, eglurder, ac rydym ar drywydd trawsnewidiad a fydd o fudd i ddysgwyr a gweithwyr proffesiynol. Mae eu cyngor nhw o ran esblygu safbwynt yr ysgol fel ei fod yn arddel ein gweledigaeth genedlaethol ni, a sicrhau'r ddealltwriaeth gyflawn honno a rennir, yn hynod werthfawr. Fe wn i hefyd y bydd systemau ledled y byd yn elwa ar yr adroddiad hwn hefyd a'r cyngor sydd ynddo ac y byddan nhw'n gweld bod Cymru yn wlad sy'n camu ymlaen yn hyderus. Ac fe wn i fod yr hyder hwn yn cael ei rannu ar draws y system, ac rwy'n edrych ymlaen, wrth gydweithio dros y cyfnod hwn, at gyflawni ein huchelgeisiau cyffredin ni ar gyfer pob dysgwr. Diolch yn fawr.
Diolch, Llywydd. Thank you very much, Minister, for your statement as well. There's quite a lot in there, which I'm sure I won't be able to cover completely today. Can I congratulate you also on getting this statement onto the agenda within hours of the report being lifted from under embargo? I hope you will use your magic powers with other Ministers so that they can lay regulations for debate more swiftly as well, because if you can manage this, I'm sure they can manage that.
As you say, there are no big surprises in the report, and some of that is to be something to be grateful for, I think. There's a lot in here about progress, which is to be welcomed and which we value, and I also thank you particularly for the comments you made on teacher support towards the end of your statement there. But, ultimately, teachers want to know how to do this curriculum, and the report is very clear that there's still an awful lot to do about this and there are still worries expressed about coherence—I know you were saying that there was a big tick for coherence, but there's actually quite a lot of concern about it as well—certainly about consistency, about standards, about the understanding of how to conduct assessments. The quote here that worried me was that 'little evidence exists on the effect of big ideas on learners' outcomes'. And so, as I say, while there's much to be welcomed, I think there is some worrying evidence in this report in support of its recommendations on your next step.
The report, of course, doesn't say anything about COVID and I appreciate, Minister, that you said you're planning to move on—not rest on your laurels, I think you said—despite COVID, and I don't think we can just leave it as 'despite COVID'. It is the big elephant in the room in the delivery of this curriculum. As the head of Pencoed secondary school in my own region said when notice of this statement was being made, 'It's completely lost in the fog of COVID-19'.
So, how will all the relevant parties, the stakeholders, in this get to grips with the recommendations at the same time as coping with the pressures of COVID, and, of course, the uncertainty of whether we'll have exams or not? Because I think if you can't answer that question, then we're really going to have to start thinking about when implementation of this can realistically take place.
The report is crystal clear, as you say, on adopting the school perspective, and this is very much about how schools turn the curriculum as a great idea into something that is operational, because teachers don't want to deliver something that's not as good as it could be, and it's something we've been saying for some time. So, apart from that time constraint, what else do you think that teachers are nervous about? Is the steer in this report, the recommendations in this report, enough to allay worries that all these next steps can be achieved?
The report acknowledges that the revised structures for school improvement are in place. You did mention that in some detail, but it still emphasises the need, still, to prioritise school improvement. And I don't blame you for drawing attention to some of the successes of the last couple of years, but the picture isn't quite as rosy as you say, despite all that sterling effort from our educators, because we agree with the OECD this still needs to be a priority. Despite £100 million being spent on school improvement in the term of this Senedd, we're still talking about less than half of our secondary schools being good or better, and a quarter of them either being in direct statutory intervention or under review in case they're about to go into that situation. Our PISA results may be a little bit nearer the OECD average, but that's in no small part due to the fact that that average itself has fallen. The free school meals attainment gap with other UK countries has narrowed a little, but not as much as you had hoped—I think you would say that yourself there, Minister—and it continues to open up as pupils get older, as we know. We also know that the attainment gap with other UK countries for our non-free school meal pupils, of course, remains huge. So, with the curriculum being just one part of the education reform programme, what is there in this report that points to measures that will crack this issue of school improvement, which is eluding you at the moment, I think?
The report speaks a lot about coherence and consolidation in order to achieve consistent standards. You mentioned, as you say, that there's some evidence of that already, but there's still a long way to go. How big is the risk that all this multiparty collaboration will just end up being too complicated, especially as it absolutely should involve more teachers, parents and the community? And if we stick to this time frame, will we be in a position where Government will find itself, despite its wishes, having to be more prescriptive on how to achieve consistent standards, just to get the train moving down the tracks?
And then finally from me—the issue of how this curriculum will look for years 10 and 11 and even the following two years, where the curriculum needs to be more than just broad and balanced, it needs to be deep enough to demonstrate at least high levels of knowledge in subject areas and analytical skills, which is not work that, as I've really picked up from this report, has had much attention. Who is co-constructing that bit of the curriculum between the ages of 14 and 16, and maybe even 16 and 18? Where do the FE colleges come into this, for example, because they're having to deliver some of this curriculum? I think it was quite striking that the OECD didn't say anything, really, about educators outside the school system, despite the fact that the curriculum will reach beyond the boundaries of schools. Thanks. Or if they did, I missed it.
Diolch, Llywydd. Diolch yn fawr iawn i chi, Gweinidog, am eich datganiad chi hefyd. Mae cryn dipyn ynddo, ac rwy'n siŵr na fyddaf i'n gallu ymdrin â phopeth yn llawn heddiw. A gaf i eich llongyfarch hefyd am allu rhoi'r datganiad hwn ar yr agenda o fewn oriau i'r adroddiad gael ei ryddhau o'r gwaharddiad? Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n defnyddio eich galluoedd dewiniol chi gyda Gweinidogion eraill er mwyn cael trafodaethau ar reoliadau yn gynt hefyd, oherwydd os ydych chi'n gallu gwneud hyn, rwy'n siŵr y bydden nhw'n gallu gwneud hynny hefyd.
Fel yr ydych chi'n dweud, nid oes unrhyw beth mawr annisgwyl yn yr adroddiad, ac mae rhywfaint o hynny yn rhywbeth i fod yn ddiolchgar amdano, yn fy marn i. Mae yna lawer ynddo am gynnydd, sydd i'w groesawu ac rydym yn gwerthfawrogi hynny, ac rwy'n diolch yn arbennig i chi hefyd am y sylwadau a wnaethoch am gefnogaeth i athrawon tua diwedd eich datganiad chi nawr. Ond, yn y pen draw, mae athrawon yn awyddus i gael gwybod sut i gyflawni'r cwricwlwm hwn, ac mae'r adroddiad yn eglur iawn bod llawer iawn i'w wneud eto ynglŷn â hyn a chaiff pryderon eu mynegi o hyd am gydlyniad—fe wn eich bod yn dweud bod canmoliaeth gref wedi bod i'r cydlyniad, ond fe geir cryn bryder yn ei gylch hefyd—yn sicr o ran cysondeb, o ran safonau, o ran y ddealltwriaeth o'r dull o gynnal asesiadau. Y dyfyniad a oedd yn peri gofid i mi yn hyn o beth oedd mai 'ychydig o dystiolaeth sy'n bodoli ar effaith syniadau mawr ar ganlyniadau dysgwyr.' Ac felly, fel y dywedais i, er bod llawer i'w groesawu yma, credaf fod rhywfaint o dystiolaeth yn peri pryder yn yr adroddiad hwn i gefnogi'r argymhellion ar gyfer eich cam nesaf chi.
Nid yw'r adroddiad, wrth gwrs, yn sôn dim am COVID ac rwy'n sylweddoli, Gweinidog, eich bod wedi dweud eich bod chi'n bwriadu symud ymlaen—nid gorffwys ar eich rhwyfau, rwy'n credu mai dyna a ddywedasoch chi—er gwaethaf COVID, ac nid wyf i'n credu y gallwn ni adael hyn fel 'er gwaethaf COVID'. Dyma'r drwg mawr yn y caws wrth gyflwyno'r cwricwlwm hwn. Fel y dywedodd pennaeth ysgol uwchradd Pencoed yn fy rhanbarth i fy hun pan wnaed y datganiad hwn, 'Fe aeth yn llwyr ar goll yn niwl COVID-19'.
Felly, sut wnaiff yr holl bartïon perthnasol yn hyn, y rhanddeiliaid, fynd i'r afael â'r argymhellion ar yr un pryd ag ymdopi â phwysau COVID, ac, wrth gwrs, yr ansicrwydd ynghylch a fydd gennym ni arholiadau ai peidio? Oherwydd rwyf i o'r farn os na allwch chi ateb y cwestiwn hwnnw, yna fe fydd yn rhaid inni ddechrau meddwl pa bryd y bydd yn realistig gweithredu hyn mewn gwirionedd.
Mae'r adroddiad yn gwbl eglur, fel y dywedwch, o ran mabwysiadu safbwynt yr ysgol, ac mae hyn yn ymwneud yn helaeth â sut mae ysgolion yn troi'r cwricwlwm o fod yn syniad gwych i fod yn rhywbeth gweithredol, oherwydd nid yw'r athrawon yn dymuno cyflwyno rhywbeth nad yw cystal ag y gallai fod, ac mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni wedi bod yn ei ddweud ers peth amser. Felly, ar wahân i'r cyfyngiad amser hwnnw, beth arall yn eich barn chi y mae'r athrawon yn nerfus yn ei gylch? A yw'r arweiniad yn yr adroddiad hwn, yr argymhellion yn yr adroddiad hwn, yn ddigon i leddfu'r pryderon ynghylch y gallu i gyflawni'r holl gamau nesaf hyn?
Mae'r adroddiad yn cydnabod bod y strwythurau diwygiedig ar gyfer gwella ysgolion ar waith. Roeddech chi'n crybwyll hynny gyda pheth manylder, ond roedd yn parhau i bwysleisio'r angen, o hyd, i flaenoriaethu gwella ysgolion. Ac nid wyf i'n eich beio chi am dynnu sylw at rai o lwyddiannau'r ddwy flynedd ddiwethaf, ond nid yw'r darlun mor ddeniadol ag yr ydych chi'n ei honni, er gwaethaf yr ymdrech lew gan ein haddysgwyr ni, oherwydd rydyn ni'n cytuno â'r OECD bod angen parhau i flaenoriaethu hyn. Er bod £100 miliwn yn cael ei wario ar wella ysgolion yn y tymor Seneddol hwn, rydym ni'n dal i fod yn dweud mai llai na hanner ein hysgolion uwchradd ni sydd o safon dda neu well, ac mae chwarter ohonyn nhw naill ai mewn cyflwr o ymyrraeth statudol uniongyrchol neu'n cael eu hadolygu rhag ofn eu bod nhw ar fin mynd i'r cyflwr hwnnw. Efallai fod ein canlyniadau PISA ni ychydig yn uwch na chyfartaledd yr OECD, ond nid y rheswm lleiaf am hynny yw bod y cyfartaledd hwn wedi gostwng ei hunan. Mae'r bwlch cyrhaeddiad rhwng Cymru a gwledydd eraill y DU o ran y rhai sy'n cael prydau bwyd ysgol am ddim wedi lleihau ychydig, ond nid cymaint ag yr oeddech chi wedi gobeithio—rwy'n credu y byddech chi'n dweud hynny eich hun, Gweinidog—ac mae'r bwlch yn agor eto wrth i ddisgyblion fynd yn hŷn, fel y gwyddom. Fe wyddom ni hefyd fod y bwlch cyrhaeddiad rhyngom ni a gwledydd eraill y DU o ran disgyblion nad ydyn nhw'n cael prydau ysgol am ddim, wrth gwrs, yn parhau i fod yn un enfawr. Felly, gan mai dim ond un rhan o'r rhaglen i ddiwygio addysg yw'r cwricwlwm, pa beth yn yr adroddiad hwn sy'n cyfeirio at fesurau a fydd yn datrys y mater hwn o wella ysgolion, sydd y tu hwnt i'ch cyrhaeddiad chi ar hyn o bryd, yn fy marn i?
Mae'r adroddiad yn sôn llawer am gydlyniad ac atgyfnerthu i gyflawni safonau cyson. Roeddech chi'n crybwyll fod yna rywfaint o dystiolaeth o hynny eisoes, ond mae llawer i'w wneud eto. Pa mor fawr yw'r perygl y bydd yr holl gydweithio amlbleidiol hwn yn rhy gymhleth yn y pen draw, yn arbennig felly gan y dylai, mewn gwirionedd, gynnwys mwy o athrawon, rhieni a'r gymuned? Ac os byddwn ni'n cadw at yr amserlen hon, a fyddwn ni mewn sefyllfa lle bydd raid i'r Llywodraeth, er gwaethaf ei dyheadau, fod yn fwy rhagnodol ynglŷn â'r dulliau o gyrraedd safonau cyson, er mwyn gyrru'r cwch i'r dŵr?
Ac yna'n olaf gennyf i—y mater o sut olwg fydd ar y cwricwlwm hwn i flynyddoedd 10 ac 11 a hyd yn oed y ddwy flynedd ddilynol, lle mae angen i'r cwricwlwm fod yn fwy nag eang a chytbwys yn unig, lle mae gofyn iddo fod yn ddigon dwfn i ddangos lefelau uchel o wybodaeth o leiaf mewn meysydd pwnc a sgiliau dadansoddi, nad yw'n rhywbeth sydd wedi cael llawer o sylw, yn ôl yr hyn a welais yn yr adroddiad hwn. Pwy sy'n cyd-ddatblygu'r rhan honno o'r cwricwlwm i rai rhwng 14 ac 16 oed, ac efallai hyd yn oed i rai rhwng 16 a 18 oed? Ble mae'r colegau Addysg Bellach yn sefyll yn hyn o beth, er enghraifft, oherwydd mae'n rhaid iddyn nhw gyflwyno rhywfaint o'r cwricwlwm hwn? Rwy'n credu ei bod hi'n drawiadol iawn na ddywedodd yr OECD ddim am addysgwyr y tu allan i'r system ysgolion, er gwaethaf y ffaith y bydd y cwricwlwm yn ymestyn y tu hwnt i ffiniau ysgolion. Diolch. Neu os wnaethant hynny, mae'n rhaid fy mod i wedi ei fethu.
Thank you to Suzy Davies for her comments and questions. I think what is crucially important to me, and I don't wish to be overly critical, but I've been in the Senedd long enough to have seen huge amounts of effort, time, energy and resources that have often focused on the establishment of very worthy policy statements and policy documents—legislation, indeed, often underpins such things—and then, perhaps, a suggestion or a feeling that once that is completed, the job is done. For the curriculum to be a success, we now need a relentless focus on implementation, and that's why we invited the OECD to review work, to put us in a place to ensure that implementation now follows the energy and effort that has gone into curriculum reform to date. And I'm very grateful for the comments and the recommendations from the OECD on how we can get this next stage, which sometimes I think in the past has been missing—we get it right.
Suzy Davies asks about what steps we will take. Well, firstly, as I said in my statement, we will now publish an updated version of 'Our national mission'. The Member will be aware that, in the first version of 'Our national mission', we had a very clear map of expectations on what was expected on each part of the system, and when that work was to be completed. And our new version will build upon that, taking on board the recommendations from the OECD, and, as I said, outlining the steps that need to be taken, moving us forward to successful implementation.
Suzy is right to focus on the issue of coherence. I think this is particularly important with regard to the middle tier in the Welsh education system, and having a clear understanding of what the roles and responsibilities are for each member of that middle tier in supporting schools to realise the new curriculum. So, that is everything from our individual local education authorities, our school improvement services, our National Academy for Educational Leadership and our Education Workforce Council. Schools need to know what help will be available and from whom they can get that help as they begin their own individual institution-based journey in developing their new curriculum. Key to that is the ongoing reform of our school inspectorate, Estyn, who are moving to a system of focusing much more on supporting schools rather than, perhaps, how the inspectorate has been seen in the past, as someone who comes along, passes a judgment and then disappears, and isn't there, actually, to support schools in addressing any concerns that the inspectorate identifies with an individual institution.
So, our expectations document will be very clear, and that has been developed in co-construction with our strategic education group. A crucial part of that will be our ongoing and deeply developing relationships with our institutes of higher education, especially those that have initial teacher education provision; that is a very crucial part of that in supporting schools, moving forward, and providing individual support for professional learning. The professional learning programme is having to be delivered differently because of COVID-19, but, even with all of the stresses and strains on the system, schools are still, wherever possible, engaging in that professional learning.
So, that brings me on to the issue of the impact of COVID-19 on our curriculum reform timetable. Clearly, at this stage, we believe it is possible to continue on the reform journey to the published timetable, although we are taking steps all the time to make sure that the information and support, and our expectations of schools, are being tested against the day-to-day challenges of running schools at the moment. So, we're not looking to overwhelm schools, but actually to get additional information and support out to them in a timely fashion.
Quite rightly, again, Suzy talks about the issues of raising standards. One of the very reasons for introducing a new curriculum, alongside our other education reforms, is all about raising standards—raising standards for all of our students, but, in particular, ensuring that we address the attainment gap that does exist. We have made some progress that I think it's right that we acknowledge, but there continues to be much more progress that needs to be made. That's why I'm keen not to delay the start of the new curriculum, because I think the curriculum is an important part of that raising-standards agenda.
With regard to further education, obviously, the curriculum that we're talking about is a three-to-16 curriculum, but it has implications for post-compulsory education and training. Further education have been part of the co-construction process, with FE representatives on each of the areas of learning and experience groups that were convened to develop the 'what matters' statements and to develop the supporting documentation for the curriculum. So, I am satisfied that that has been part of the consideration in drawing up the curriculum that we currently have before us. Thank you, Presiding Officer.
Diolch i Suzy Davies am ei sylwadau a'i chwestiynau. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n hollbwysig i mi, ac nid wyf i'n dymuno bod yn rhy feirniadol, ond rwyf wedi bod yn y Senedd yn ddigon hir i fod wedi gweld llawer iawn o ymdrech, amser, egni ac adnoddau sydd wedi rhoi pwyslais yn aml ar sefydlu datganiadau polisi a dogfennau polisi teilwng iawn—mae deddfwriaeth, yn wir, yn aml yn sail i bethau o'r fath—ac yna, efallai, awgrym neu deimlad, pan fydd hynny wedi digwydd, fod y gwaith wedi ei orffen. Er mwyn i'r cwricwlwm fod yn llwyddiant, mae angen inni ganolbwyntio'n ddi-baid ar weithredu, a dyna pam y cafodd yr OECD ei gwahodd i adolygu'r gwaith, i'n rhoi ni ar ben y ffordd i sicrhau bod y gweithredu nawr yn dilyn yr egni a'r ymdrech sydd wedi bod i ddiwygio'r cwricwlwm hyd yn hyn. Ac rwy'n ddiolchgar iawn am y sylwadau a'r argymhellion gan yr OECD ynglŷn â'r dull o gael y cam nesaf hwn, sydd yn fy marn i wedi bod ar goll yn y gorffennol—yn iawn.
Gofyn y mae Suzy Davies pa gamau y byddwn ni'n eu cymryd. Wel, yn gyntaf, fel y dywedais i yn fy natganiad, fe fyddwn ni'n cyhoeddi fersiwn wedi'i diweddaru o 'Ein cenhadaeth genedlaethol'. Mae'r Aelod yn ymwybodol bod gennym ni, yn fersiwn gyntaf 'Ein cenhadaeth genedlaethol', gynllun clir iawn o ddisgwyliadau ynglŷn â'r hyn oedd i'w ddisgwyl ym mhob rhan o'r system, a pha bryd y byddai'r gwaith hwnnw'n cael ei gwblhau. A bydd ein fersiwn newydd ni'n adeiladu ar hynny, gan ystyried argymhellion yr OECD, ac, fel y dywedais i, yn amlinellu'r camau y mae angen eu cymryd, gan ein symud ni ymlaen i weithredu'n llwyddiannus.
Mae Suzy yn iawn i ganolbwyntio ar fater cydlyniad. Rwy'n credu bod hyn yn arbennig o bwysig o ran haen ganol system addysg Cymru, a chael dealltwriaeth glir o swyddogaethau a chyfrifoldebau pob aelod o'r haen ganol honno wrth gefnogi ysgolion i wireddu'r cwricwlwm newydd. Felly, mae hynny'n cynnwys popeth o'n hawdurdodau addysg lleol unigol, ein gwasanaethau gwella ysgolion, yr Academi Genedlaethol dros Arweinyddiaeth Addysgol a'n Cyngor Gweithlu Addysg. Mae angen i ysgolion wybod pa gymorth fydd ar gael a chan bwy i geisio am y cymorth hwnnw wrth iddyn nhw ddechrau ar daith unigol eu sefydliadau nhw eu hunain a datblygu eu cwricwlwm newydd. Yr allwedd i hynny yw diwygiad parhaus ein harolygiaeth ysgolion Estyn, sy'n symud tuag at system o ganolbwyntio llawer mwy ar gefnogi ysgolion yn hytrach nag, efallai, fel yr ystyrid yr arolygiaeth yn y gorffennol, fel rhywun sy'n dod, yn ffurfio barn ac yna'n diflannu, ac nad yw'n bresennol, mewn gwirionedd, i gefnogi ysgolion i fynd i'r afael ag unrhyw bryderon a nodir gan yr arolygiaeth gyda sefydliadau unigol.
Felly, fe fydd ein dogfen ni o ddisgwyliadau yn eglur iawn, ac fe gafodd ei datblygu drwy ddatblygu ar y cyd â'n grŵp addysg strategol ni. Rhan hanfodol o hynny fydd ein perthynas barhaus â'n sefydliadau addysg uwch, sy'n datblygu'n fawr iawn, yn enwedig y rhai sy'n darparu addysg gychwynnol athrawon; mae honno'n rhan hanfodol iawn o gefnogi ysgolion, gan symud ymlaen, a darparu cymorth unigol ar gyfer dysgu proffesiynol. Mae'n rhaid cyflwyno'r rhaglen dysgu proffesiynol mewn ffordd wahanol oherwydd COVID-19, ond, hyd yn oed gyda'r holl bwysau a straen ar y system, mae ysgolion yn parhau i gymryd rhan yn y dysgu proffesiynol hwnnw, lle bynnag y bo modd.
Felly, mae hynny'n dod â mi at fater effaith COVID-19 ar ein hamserlen o ddiwygio'r cwricwlwm. Yn amlwg, ar hyn o bryd, rydym yn credu bod modd inni barhau ar y daith i ddiwygio gyda'r amserlen a gyhoeddwyd, er ein bod yn cymryd camau drwy'r amser i sicrhau bod yr wybodaeth a'r gefnogaeth, a'n disgwyliadau ni o ysgolion, yn cael eu profi yn erbyn yr heriau o redeg ysgolion o ddydd i ddydd ar hyn o bryd. Felly, nid ydym yn ceisio llethu'r ysgolion, ond mewn gwirionedd rydym eisiau cynnig gwybodaeth a chymorth ychwanegol iddyn nhw mewn da bryd.
Yn gwbl briodol, unwaith eto, mae Suzy yn sôn am faterion codi safonau. Un o'r rhesymau pendant dros gyflwyno cwricwlwm newydd, ochr yn ochr â'n diwygiadau addysgol eraill ni, yw er mwyn codi safonau—codi safonau i'n holl fyfyrwyr ni, ond, yn benodol, sicrhau ein bod ni'n mynd i'r afael â'r bwlch cyrhaeddiad sy'n bodoli. Rydym wedi gwneud rhywfaint o gynnydd a chredaf ei bod yn iawn cydnabod hynny, ond mae llawer mwy eto o gynnydd y mae angen ei wneud. Dyna pam rwy'n awyddus i beidio ag oedi cyn dechrau'r cwricwlwm newydd, oherwydd rwy'n credu bod y cwricwlwm yn rhan bwysig o'r agenda hon i godi safonau.
O ran addysg bellach, yn amlwg, y cwricwlwm yr ydym ni'n sôn amdano yw'r cwricwlwm 3 i 16 oed, ond mae iddo oblygiadau ar gyfer addysg a hyfforddiant ôl-orfodol. Mae addysg bellach wedi bod yn rhan o'r broses ddatblygu ar y cyd, gyda chynrychiolwyr Addysg Bellach yn rhan o bob un o'r grwpiau meysydd dysgu a phrofiad a gynullwyd i ddatblygu'r datganiadau 'yr hyn sy'n bwysig' a datblygu'r dogfennau ategol ar gyfer y cwricwlwm. Felly, rwy'n fodlon bod hynny wedi bod yn rhan o'r ystyriaeth wrth lunio'r cwricwlwm sydd ger ein bron ni ar hyn o bryd. Diolch, Llywydd.
Mae'n wir dweud bod adroddiad yr OECD yn un defnyddiol ac yn tynnu sylw at faterion pwysig a chreiddiol; materion a phryderon sy'n cael eu trafod eisoes ymhlith rhanddeiliaid yng Nghymru. Mae'n wir i ddweud 'no surprises', fel dywed y Gweinidog Addysg, ond mae'r adroddiad yn tanlinellu, fodd bynnag, fod yna lawer iawn o waith i'w wneud, fod y materion a'r pryderon yn rhai byw iawn a bod angen cyflymu'r broses o hoelio'r sylw ar y rheini er mwyn osgoi methiant, a does yna neb ohonom ni eisiau gweld y cwricwlwm yn methu, wrth gwrs, nac oes.
Mae'r adroddiad yn dweud bod Cymru wedi mapio allan ei chynllun polisi yn llwyddiannus a bod y weledigaeth yn glir, ac mae Plaid Cymru wedi cefnogi'r weledigaeth honno, ond mi rydym ni wedi dadlau yn gyson fod angen i'r weledigaeth honno wreiddio yn iawn yn ein hysgolion ni, ac mae'r adroddiad yn ategu hynny ac yn dweud bod y camau nesaf angen egluro'r weledigaeth a beth mae amcanion y cwricwlwm yn ei olygu i fyfyrwyr yn dysgu yn yr ysgol, sef egluro beth rydym ni'n trio ei wneud efo'r cwricwlwm newydd, beth ydy'n disgwyliadau ni efo'r cwricwlwm newydd, a sut mae mynd ati i gyfleu hynny i fyfyrwyr ac i rieni ac i gyflogwyr ac i'r gymuned gyfan yng Nghymru. Y ffordd mae'r OECD yn ei ddweud o ydy:
It is true to say that the OECD report is useful and does highlight important and crucial issues; issues and concerns that are already being discussed by stakeholders in Wales. It's true to say that there are no surprises, as the education Minister said, but the report does underline the fact that there is a great deal of work still to be done, that the issues and concerns are very real and that we do need to hasten the process of focusing on those in order to avoid failure. Nobody wants to see the curriculum failing, of course.
The report does say that Wales has mapped out its policy plan successfully and that the vision is clear, and Plaid Cymru has supported that vision, but we have consistently argued that that vision does need to take root properly within our schools, and the report endorses that and states that the next steps need to explain the vision and what the objectives of the curriculum will mean for students learning in our schools, namely to explain what we're trying to deliver through the new curriculum, what are our expectations of the new curriculum, and how can we convey those to students, parents, employers and to the wider community here in Wales. The way the OECD puts it is:
'To ensure the intentions of the new curriculum translate into practice, it is essential for Wales to address several issues, including a lack of deep understanding of what successful realisation of the curriculum might look like in practice'.
I sicrhau bod bwriadau'r cwricwlwm newydd yn trosi i ymarfer, mae'n hanfodol i Gymru fynd i'r afael â sawl mater, gan gynnwys diffyg dealltwriaeth ddofn o'r hyn y byddai gwireddu'r cwricwlwm yn llwyddiannus yn ei olygu yn ymarferol.
Felly, yn amlwg, mae eisiau hoelio sylw ar hynny, ar y diffyg cysylltiad rhwng y weledigaeth a'r ymarfer fydd yn ddisgwyliedig yn yr ysgolion. Does yna ddim dwywaith fod honno'n her fawr yn wyneb cyllid annigonol. Fel mae'r pwyllgor plant a phobl ifanc wedi'i danlinellu, does yna ddim digon o gyllid yn cyrraedd yr ysgolion. Felly, mae'r her o wreiddio'r cwricwlwm yn un anodd mewn sefyllfa felly, a hefyd, wrth gwrs, fel rydych chi wedi'i drafod, mae sgil effeithiau'r COVID yn gorfod cael sylw wrth inni drafod yr adroddiad yma ac wrth inni symud ymlaen efo'r cwricwlwm. Wrth gwrs, dydy'r adroddiad ddim yn cyfeirio at yr argyfwng iechyd presennol, ond mae angen cymryd i ystyriaeth, wrth gwrs, yr hyn sy'n tynnu sylw'n hathrawon ni a'n penaethiaid ni, sef sgil effeithiau’r COVID, a hynny'n ddyddiol.
Ac rydych chi wedi cyffwrdd ar hyn, ond a gaf i bwyso chi ymhellach? Ydych chi yn ystyried a oes angen gohirio amserlen gweithredu'r cwricwlwm newydd? Dwi wedi clywed rhyw led awgrym ei fod yna bosibilrwydd y byddech chi'n fodlon ystyried hynny, felly dwi jest yn pwyso dipyn bach mwy ynglŷn ag ydych chi'n asesu beth fyddai effaith hynny ac ydy hwnnw'n rhywbeth rydych chi'n ei drafod ar hyn o bryd.
Mae'r adroddiad yn nodi bod perig i ysgolion a myfyrwyr sydd dan anfantais yn sgil materion cydraddoldeb gael eu gadael ar ôl, a dwi'n falch iawn o'ch gweld chi yn eich datganiad yn cyfeirio'n glir at hyn. Mae'r adroddiad yn dweud hyn, onid ydyw:
So, clearly, we do need to focus in on that, that lack of connectivity between the vision and the practice that will be expected within schools. There's no doubt that that's a major challenge in the face of inadequate funding. As the children and young people committee has highlighted, there isn't enough funding reaching our schools. Therefore, the challenge of ensuring that the curriculum takes root is difficult in such a scenario, and also, as you've already mentioned, the impacts of COVID do have to be taken into account as we discuss this report and as we make progress with the curriculum. Of course, the report doesn't refer to the current public health crisis, but we do need to take into account what is taking so much of our teachers' and headteachers' time, namely the impact of COVID, on a daily basis.
And you've touched on this, but could I push you further? Are you considering whether we need to postpone the implementation timetable for the curriculum? I have heard some suggestion that there's a possibility that you may be willing to consider that, so I would press you a little further as to whether you are assessing what the impact of that would be and is that something that you are discussing at the moment.
The report notes that there is a risk that schools and pupils who are disadvantaged because of equality issues could be left behind, and I'm very pleased to have heard you in your statement making clear reference to this. The report states this:
'There is a risk of inequalities increasing due to the challenges that disadvantaged schools can have in implementing the curriculum, which accentuates the need for clarifying resources available for schools.'
Mae perygl y bydd anghydraddoldebau yn cynyddu oherwydd yr heriau y gall ysgolion difreintiedig eu gweld wrth roi'r cwricwlwm ar waith, sy'n pwysleisio'r angen i egluro'r adnoddau sydd ar gael i ysgolion.
Y broblem yma o ysgolion sydd mewn ardaloedd difreintiedig, ysgolion sydd ddim yn cyrraedd y safonau angenrheidiol, y broblem a'r risg sydd iddyn nhw wrth iddyn nhw geisio rhoi cwricwlwm hollol newydd ar waith. Felly, dwi eisiau sicrhad gennych chi y bydd cydraddoldeb yn y polisi yn cael mwy o amlygrwydd yn y trafodaethau am y cwricwlwm o hyn ymlaen.
A'r trydydd pwynt, a'r pwynt olaf mewn ffordd, ydy'r diffyg eglurder sydd ynghlwm â'r fframwaith atebolrwydd a chymwysterau gadael yr ysgol. A dwi'n dyfynnu eto o'r adroddiad:
It's this problem of schools that are in deprived areas, schools that aren't reaching the necessary standards, and the risks for them as they try to put an entirely new curriculum in place. I do want an assurance from you that equality within the policy will be given more prominence in the discussions on the curriculum from here on in.
And the third point, and the final point in a way, is the lack of clarity related to the accountability framework and qualifications. I again quote:
'lack of clarity around the accountability framework and the school-leaving qualifications, which risk that misaligned accountability and assessment measures could undermine the curriculum.'
diffyg eglurder ynghylch y fframwaith atebolrwydd a'r cymwysterau gadael ysgol, sy'n creu perygl y gallai mesurau atebolrwydd ac asesu anghymwys danseilio'r cwricwlwm.
Mae hwn yn rhywbeth yr ydym ni yn Plaid Cymru wedi bod yn tynnu sylw ato fo dros y Sul, fel mae'n digwydd. Mae rhan o'r adroddiad yn nodi bod risg mawr y bydd dysgu ac addysgu oedran 14 i 16 yn cael ei wyro at gynnwys y cymwysterau yn hytrach na helpu myfyrwyr i gyrraedd pedwar pwrpas y cwricwlwm. Ac mi ydym ni yn Plaid Cymru yn grediniol fod angen ail-lunio'n cymwysterau ni—cymhwyster Cymreig i gyd-fynd efo cwricwlwm Cymru, efo llai o bwyslais ar arholiadau a mwy ar asesu parhaol.
Ydych chi felly yn cytuno efo fi bod angen erbyn hyn ymestyn sgôp y gwaith mae Cymwysterau Cymru yn ei wneud ar hyn o bryd, gan ehangu'r drafodaeth o'r un bresennol, sydd ynglŷn â sut i newid TGAU, i un mwy eang o lawer sydd yn trafod sut orau i asesu'r cwricwlwm newydd? Fyddwch chi'n fodlon arwain y drafodaeth yna a threfnu fforwm arbennig i edrych ar y mater yma, sydd yn cael tipyn o sylw, yn enwedig ar y fforwm Trydar ar hyn o bryd, ond mi fyddai'n wych cael chi yn arwain y drafodaeth mewn fforwm cenedlaethol i edrych ar y materion yna? Gwnaf i orffen yn fanna. Diolch.
This is something that we in Plaid Cymru have been highlighting over the weekend, as it happens. A section of the report notes that there is a major risk that teaching and learning from 14 to 16 will be veered to the content of the qualifications rather than helping the students attain the four purposes of the curriculum. And we in Plaid Cymru are convinced that we need to redraw our qualifications—we need a Welsh qualification to run alongside a Welsh curriculum, with less stress on examinations and more on continuous assessment.
So, would you agree with me, therefore, that we now need to extend the scope of the work that Qualifications Wales is currently undertaking, expanding the discussion from the one that's currently ongoing on changes to GCSE to a more broad-ranging discussion looking at how best to assess this new curriculum? Would you be willing to lead that discussion and to arrange a forum to look at this very issue, which is addressed particularly on Twitter at the moment, but it would be excellent to see you leading that discussion in a national forum looking at those issues? I'll finish there. Thank you.
Thank you to Siân Gwenllian for her comments and questions. Presiding Officer, I'm not running away or hiding from the challenges that face us as we move into the implementation phase. As Suzy Davies alluded to, if we were defensive about what the OECD had to say about us, we would have delayed bringing the report for scrutiny by Senedd Members. We welcome the steer that the OECD is giving us to ensure that implementation is successful.
I think there were a number of substantive questions that Siân Gwenllian was asking. Firstly, around the timetable, as I said in answer to Suzy Davies, at this stage, we believe that it is still possible to move to an implementation date of 2022, but, as welcomed in the OECD report, they have praised us for establishing a system of co-construction in Wales around education. This Government doesn't do things to teachers; it does things alongside teachers. And that will continue to guide us as we look to drive forward implementation.
Clearly, she asked the question, 'Are you continually assessing the impact of COVID?' Believe me, every day we assess the impact that COVID-19 is having on our education system and we will continue to do that.
With regard to equity, as I said in my statement, the curriculum will be for nothing if we don't ensure that every child in Wales, no matter where they are, no matter the nature of their schooling, the medium in which they receive their schooling—it'll be for nothing unless every child is given an equal opportunity to pursue and to reach their full aspirations. What that does mean is that some schools will need more additional support than others. Some schools will, perhaps, be further along their curriculum reform journey. Some schools will perhaps have greater levels of curriculum design and expertise within their schools than others. And that's why it's really important, in our expectations document, that we're very clear about whose job it is and whose responsibility it is to provide that additional resource to schools, recognising that our local education authorities and our school improvement service, and, indeed, Estyn, all have specific jobs to do in ensuring that all schools are ready, and recognising that some schools will need more help than others in doing that. How that will work in practice is one of the aims of the expectations document.
With regard to 14 to 16, I share the OECD's concerns that, in recent times in education—this is not something that is peculiar to the Welsh system—assessment for learning has too often been caught up with system accountability. And that has led to unintended consequences, whereby accountability measures have often driven sets of behaviours in schools that, perhaps, as I said, have had unintended consequences, whether that be preventing children from reaching their full potential by the nature of the qualifications they were entered for or narrowing the curriculum with a relentless focus on the core, to the exclusion of some of the creativity and some of the other subjects that children really value and relish and enjoy studying. So, first of all, we need to get back to a system where we recognise assessment for learning and how that teacher assessment can drive children on in their learning journeys. And that is different from accountability. We can't have an accountability-free zone; I'm accountable, every single Member sitting in the Senedd is accountable. These are concepts that are not unfamiliar to any of us. We need to have accountability in our system, but that's not to confuse it with assessment for learning.
Siân Gwenllian says we need a Welsh qualification for a Welsh curriculum. Well, I would argue that we do indeed have Welsh qualifications at the current time. Some of them are completely unique to Wales, such as our Welsh baccalaureate or our maths numeracy GCSE, and, indeed, the way in which we have retained our AS levels, where we still have elements of coursework in our GCSEs, and children still do oral tests in Welsh first language, Welsh second language and English—all things that have disappeared in other parts of the United Kingdom.
And, clearly, Qualifications Wales's review into the future of qualifications, which has been necessitated by our curriculum reform, is important. I would remind the Member that in the first stage of their consultation, there was strong support expressed for keeping GCSEs. It's a brand that is well understood by pupils, by parents, by schools, by businesses and by higher education establishments. And I would remind Siân Gwenllian how many times I've answered questions in the Chamber, where people have raised concerns about the acknowledgement of Welsh qualifications, sometimes by universities across our border, and the fact that Qualifications Wales has had to employ an additional member of staff that does that work with higher education institutions elsewhere, so that Welsh students are not disadvantaged.
What's crucial to me goes beyond simply the name of a qualification. What's crucial to me is that a qualification has currency, that it allows Welsh children to fulfil their ambitions, whether that is moving to further education colleges, moving to an apprenticeship, into the world of work, across our borders perhaps to study at institutions elsewhere in the United Kingdom, indeed elsewhere in the world. Nobody in Wales will thank us for creating a qualification system that, in some way, diminishes that currency. And I think that's what we have to focus on.
But I would agree with the Member that whatever those qualifications look like, they should not dictate the content of the curriculum. It is the content of the curriculum that should dictate the qualification, and it is sometimes—and I think this is one of the discussions we will have to continue to have with the system—it is sometimes concerning to me, that question about, 'Just tell me what's going to be in the spec for the exam and then I'll design the curriculum.' We need to design our curriculum first, and then understand how we will assess it. Thank you.
Diolch i Siân Gwenllian am ei sylwadau a'i chwestiynau. Llywydd, nid wyf yn ceisio dianc na chuddio rhag yr heriau sy'n ein hwynebu ni wrth inni symud i'r cam gweithredu. Fel y crybwyllodd Suzy Davies, pe byddem wedi bod yn amddiffynnol o'r hyn yr oedd gan yr OECD i'w ddweud amdanom ni, fe fyddem wedi gohirio cyflwyno'r adroddiad i Aelodau'r Senedd gael craffu arno. Rydym yn croesawu'r arweiniad gan yr OECD i sicrhau bod yr hyn a wnawn ni'n llwyddo.
Rwyf i o'r farn fod Siân Gwenllian wedi holi nifer o gwestiynau pwysig. Yn gyntaf, ynglŷn â'r amserlen, fel y dywedais i wrth ymateb i Suzy Davies, ar hyn o bryd, rydym yn credu ei bod yn dal yn bosibl symud at ddyddiad gweithredu yn 2022 ond, fel y croesawyd gan adroddiad yr OECD, roedden nhw'n ein canmol ni am sefydlu system o ddatblygu ar y cyd yng Nghymru o ran addysg. Nid yw'r Llywodraeth hon yn ymyrryd yng ngwaith yr athrawon; mae'n gwneud pethau ar y cyd â'r athrawon. A bydd hynny'n dal i'n harwain wrth inni fwrw ymlaen â'r gweithredu.
Yn amlwg, fe ofynnodd hi'r cwestiwn, 'A ydych chi'n asesu effaith COVID yn barhaus?' Credwch chi fi, rydym ni'n asesu'r effaith y mae COVID-19 yn ei chael ar ein system addysg ni bob dydd ac fe fyddwn ni'n parhau i wneud hynny.
O ran cyfiawnder, fel y dywedais i yn fy natganiad, ni fydd yna unrhyw ddiben i'r cwricwlwm os nad ydym ni'n sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru, ble bynnag y bo, beth bynnag fo natur ei ysgol, a chyfrwng yr addysg a gaiff—ni fydd unrhyw ddiben i hynny oni bai bod pob plentyn yn cael cyfle cyfartal i fynd ar drywydd a chyrraedd ei uchelgeisiau yn llawn. Yr hyn y mae hynny'n ei olygu yw y bydd angen mwy o gymorth ychwanegol ar rai ysgolion nag eraill. Efallai y bydd rhai ysgolion wedi cyrraedd ymhellach ar eu taith nhw i ddiwygio'r cwricwlwm. Efallai y bydd gan rai ysgolion lefelau uwch o ran y cynllunio ac arbenigedd cwricwlwm yn eu hysgolion nhw nag eraill. A dyna pam mae'n bwysig iawn, yn ein dogfen o ddisgwyliadau, ein bod ni'n glir ynghylch gwaith pwy yw hyn a chyfrifoldeb pwy yw darparu'r adnodd ychwanegol hwnnw i ysgolion, gan gydnabod bod gan ein hawdurdodau addysg lleol a'n gwasanaeth gwella ysgolion ac, yn wir, Estyn, swyddi penodol i'w gwneud i sicrhau bod pob ysgol yn barod, a chydnabod y bydd angen mwy o help ar rai ysgolion nag eraill wrth wneud hynny. Mae sut y bydd hynny'n gweithio'n ymarferol yn un o amcanion y ddogfen disgwyliadau.
O ran 14 i 16 oed, yr un pryderon sydd gan yr OECD a minnau, yn y cyfnod diweddar mewn addysg—nid yw hyn yn rhywbeth penodol i system Cymru—mae asesu ar gyfer dysgu wedi bod ynghlwm wrth atebolrwydd y system yn rhy aml. Ac mae hynny wedi arwain at ganlyniadau anfwriadol, lle mae mesurau atebolrwydd yn aml wedi sbarduno cyfres o ymddygiadau mewn ysgolion sydd, efallai, fel y dywedais, wedi cael canlyniadau anfwriadol. Gallai'r rheini fod yn rhwystredigaeth i'r plant rhag cyrraedd eu llawn botensial yn ôl natur y cymwysterau y'u cofrestrwyd ar eu cyfer neu gulhau'r cwricwlwm gan ganolbwyntio'n ddi-baid ar y craidd. Neu gallai olygu eithrio peth o'r creadigrwydd a rhai o'r pynciau eraill y mae plant yn eu gwerthfawrogi ac yn eu mwynhau ac yn cael boddhad o'u hastudio. Felly, yn gyntaf oll, mae angen inni ddychwelyd at system sy'n cydnabod asesu ar gyfer dysgu a sut y gall asesiad athrawon fel hyn hebrwng plant ymlaen ar eu teithiau dysgu. Ac mae hynny'n wahanol i atebolrwydd. Nid oes unman heb unrhyw atebolrwydd; rwyf i'n atebol, ac mae pob Aelod unigol sy'n eistedd yn y Senedd yn atebol. Mae'r rhain yn gysyniadau sy'n gyfarwydd i bob un ohonom ni. Mae angen atebolrwydd yn ein system ni, ond ni ddylid ei ddrysu ag asesu ar gyfer dysgu.
Fe ddywed Siân Gwenllian fod angen cymhwyster Cymreig arnom ar gyfer cwricwlwm Cymru. Wel, fe fyddwn i'n dadlau bod gennym ni gymwysterau Cymreig ar hyn o bryd. Mae rhai ohonyn nhw'n hollol unigryw i Gymru, fel ein Bagloriaeth Cymru ni neu ein TGAU rhifedd mathemateg ni, ac, yn wir, y ffordd yr ydym ni wedi cadw ein Lefelau-AS, lle mae gennym elfennau o waith cwrs yn parhau yn ein TGAU, ac mae plant yn parhau i gael profion llafar mewn Cymraeg iaith gyntaf, Cymraeg ail iaith a Saesneg—pob un o'r rhain wedi diflannu mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig.
Ac, yn amlwg, mae adolygiad Cymwysterau Cymru o ddyfodol cymwysterau, a ddaeth yn ofynnol oherwydd ein diwygiad ni o'r cwricwlwm, yn bwysig. Fe hoffwn i atgoffa'r Aelod y mynegwyd cefnogaeth gref i gadw TGAU yng ngham cyntaf eu hymgynghoriad nhw. Mae'n frand sy'n gyfarwydd iawn i ddisgyblion, i rieni, i ysgolion, i fusnesau a sefydliadau addysg uwch. Ac fe hoffwn i atgoffa Siân Gwenllian pa mor aml yr wyf i wedi ateb cwestiynau yn y Siambr, pan mae pobl wedi codi pryderon am gydnabyddiaeth i gymwysterau Cymreig, weithiau gan brifysgolion dros y ffin, a'r ffaith bod Cymwysterau Cymru wedi gorfod cyflogi aelod ychwanegol o staff sy'n gweithio gyda sefydliadau addysg uwch y tu hwnt i Gymru, fel nad yw myfyrwyr Cymru dan anfantais.
Mae'r hyn sy'n hanfodol i mi yn mynd y tu hwnt i enw cymhwyster yn unig. Yr hyn sy'n hanfodol i mi yw bod yna werth i gymhwyster, ei fod yn caniatáu i blant Cymru gyflawni eu huchelgeisiau, boed hynny'n fynychu colegau addysg bellach, ennill prentisiaeth, dechrau yn y byd gwaith, y tu draw i'n ffiniau ni efallai i astudio mewn sefydliadau mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig, mewn mannau eraill yn y byd yn wir. Ni fydd neb yng Nghymru yn diolch inni am greu system o gymwysterau sydd, mewn rhyw ffordd, yn lleihau'r gwerth hwnnw. Ac rwyf i o'r farn mai dyna sydd raid i ni ganolbwyntio arno.
Ond fe fyddwn i'n cytuno â'r Aelod, sut olwg bynnag fydd ar y cymwysterau hynny, na ddylen nhw bennu cynnwys y cwricwlwm. Cynnwys y cwricwlwm a ddylai bennu'r cymhwyster, ac weithiau—ac rwy'n credu y bydd hon yn un o'r trafodaethau y bydd yn rhaid inni barhau i'w chael gyda'r system—mae'n peri pryder i mi weithiau, y cwestiwn hwnnw ynghylch, 'Os dywedwch chi wrthyf beth fydd yn y fanyleb ar gyfer yr arholiad, yna fe wnaf innau gynllunio'r cwricwlwm.' Mae angen cynllunio ein cwricwlwm yn gyntaf, ac yna deall sut y byddwn ni'n ei asesu. Diolch.
Diolch i'r Gweinidog. Fe fydd yna doriad byr nawr.
Thank you, Minister. We will now suspend proceedings.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:32.
Plenary was suspended at 15:32.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:41, gyda David Melding yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:41, with David Melding in the Chair.
Order. Order. The Senedd is back in session.
Gawn ni drefn, gawn ni drefn. Mae'r Senedd yn eistedd drachefn.
We move to item 4, which is a statement by the Counsel General and Minister for European Transition: COVID-19 reconstruction—challenges and priorities. I call Jeremy Miles.
Symudwn at eitem 4, sy'n ddatganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd: Ailadeiladu ar ôl COVID-19—heriau a blaenoriaethau. Galwaf ar Jeremy Miles.
Mae pandemig COVID-19 wedi effeithio ar fywydau pob un ohonom ni mewn sawl ffordd. Mae wedi cael effaith ddwys ar ein heconomi, ar ein cymdeithas a'n cymunedau, a bydd hynny yn parhau. Mae'r feirws yn dal i gylchdroi ac rydym ni'n sylweddoli gymaint yw'r gofyn ar bobl Cymru o hyd, ac rydym yn ddiolchgar i bawb am eu hymdrechion parhaus i gyfyngu ar ledaeniad y feirws.
Wrth inni barhau i reoli'r feirws, mae'n bwysig ein bod yn ymateb hefyd i'r effaith hir dymor sy'n debygol ac yn cynllunio at y dyfodol. Mae ein hymateb i'r pandemig wastad wedi bod yn gymesur ac yn seiliedig ar dystiolaeth. Dyna hefyd sut yr awn ati i ail-greu.
The COVID-19 pandemic has had an impact on the lives of each and every one of us in many ways. It's had a severe impact on our economy, our society and our communities, and that will continue. The virus is still circulating and we understand the demands made of the people of Wales, and we are grateful to everyone for their ongoing efforts to limit the spread of the virus.
As we continue to control the virus, it's also important that we respond to the likely long-term impact and plan for the future. Our response to the pandemic has always been proportionate and evidence based. That will also be our approach to rebuilding.
We have begun a national conversation about what our future Wales should look like. We asked members of the public to get in touch to tell us what matters to them for the future, and we received over 2,000 submissions from individuals, from community organisations, charities, businesses and representative bodies. I've held a series of round-tables with people from community groups, the third sector, local authorities, trade unions, businesses, academics, young people, along with representative organisations from Wales, other parts of the UK and internationally.
Members of the Senedd will also be aware that I set up an advisory group of experts, which has four standing members: Torsten Bell, from the Resolution Foundation; Rebecca Heaton, who represents Wales on the UK Committee on Climate Change and leads on climate change within the Drax Group; Paul Johnson, who heads the Institute for Fiscal Studies; and Miatta Fahnbulleh, who leads the New Economics Foundation; and a different fifth member has attended for each session, bringing a particular sectoral or other experience and knowledge relevant to the issue being discussed.
The round-tables have considered a broad range of issues to help us consider where best to prioritise our efforts, given the scale of the challenge that we face. They have been extremely helpful and the views put forward in these discussions have informed the development of our priorities. They've also reaffirmed to us that our existing concerns—the climate emergency, the corrosive impact of poverty, the need to adapt to rapid economic change and the importance of reconfiguring public services to make them more responsive and accessible—and our values and objectives of a more prosperous, equal and greener Wales are the right ones for our nation albeit in a changed context. Throughout the pandemic, we've been guided by that vision and, in spite of the challenges of the pandemic, we've continued to prioritise delivery of the actions within our programme for government that will have the biggest real world effect.
Today, I've published the report: 'COVID-19 Reconstruction: Challenges and Priorities'. The report sets out key areas where we will focus our efforts and resources for reconstruction to make the most positive impact for Wales.
Recognising that we are entering an extremely challenging time for the jobs market, which is likely to be particularly difficult for young people, we will focus on keeping people in jobs and creating new jobs. We will do everything we can to reduce unemployment and give everyone the best chance to find and keep decent work with long-term prospects, adding value to the UK Government’s Kickstart programme. We will work with trade unions, employers, schools and colleges to provide opportunities for people to develop their skills and to acquire new ones. We will do all that we can to prevent our young people losing out educationally or economically through the effects of coronavirus and an economic downturn that is not of their making. We will support all of our young people to stay in education and to catch up at school and in college. In addition, we'll make sure that particularly disadvantaged groups, including members of black, Asian and minority ethnic communities, receive the additional help that they need.
We'll step up construction of council and social housing to increase access to high-quality housing across Wales, in particular investing in low-carbon housing at scale and upgrading housing stock, particularly social housing, to make it more energy efficient and to reduce fuel poverty. This will provide a threefold benefit: providing an economic stimulus; enabling more people to live in a home that meets their needs and supports a healthy, successful and prosperous life; and contributing to decarbonisation.
We'll step up our investment in our local town centres to help build resilient communities and to capitalise on how coronavirus has refocused people's lives on the communities in which they live, including providing better access to open spaces, the creation of remote working hubs, and making sure our public services are more accessible. Recognising that we continue to tackle other major challenges, we will continue to respond energetically to the climate emergency by pursuing a strong decarbonisation agenda, managing our land for the benefit of rural communities and future generations, and protecting and enhancing our natural resources.
We will take the opportunities offered by changing working and travel patterns to build on trials of demand-responsive public transport and put a clear emphasis in our new transport strategy on minimising the need to travel, spreading demand for public transport more evenly across the day, and enabling active travel as an investment in public health. We'll focus on the everyday or foundational economy and support the growth and independence of Welsh-headquartered businesses in order to build the resilience of the Welsh economy in the face of coronavirus and the end of the EU transition period. We'll support the NHS to make up lost ground in terms of treatment of non-coronavirus-related conditions.
Across all of these eight priorities and in everything we do, we will focus our efforts on supporting those who have been most adversely affected by the crisis, including children and young people, women, those in low-paid and insecure employment, BAME people and disabled people. This package is an evidence-based approach to reconstruction, informed by the experiences of the people of Wales and one that will help us achieve our vision of a more prosperous, equal and greener Wales.
Rydym ni wedi dechrau sgwrs genedlaethol ynglŷn â sut y dylai Cymru edrych yn y dyfodol. Fe wnaethom ni ofyn i aelodau'r cyhoedd gysylltu â ni i ddweud wrthym ni beth sy'n bwysig iddyn nhw ar gyfer y dyfodol, a chawsom dros 2,000 o sylwadau gan unigolion, gan sefydliadau cymunedol, elusennau, busnesau a chyrff cynrychioliadol. Rwyf wedi cynnal cyfres o gyfarfodydd bord gron gyda phobl o grwpiau cymunedol, y trydydd sector, awdurdodau lleol, undebau llafur, busnesau, academyddion, pobl ifanc, ynghyd â sefydliadau cynrychioliadol o Gymru, rhannau eraill o'r DU ac yn rhyngwladol.
Bydd aelodau'r Senedd hefyd yn ymwybodol fy mod wedi sefydlu grŵp cynghori o arbenigwyr, sydd â phedwar aelod sefydlog: Torsten Bell, o'r Resolution Foundation; Rebecca Heaton, sy'n cynrychioli Cymru ar Bwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd ac sy'n arwain ar newid yn yr hinsawdd yn y Drax Group; Paul Johnson, sy'n bennaeth y Sefydliad Astudiaethau Cyllid; a Miatta Fahnbulleh, sy'n arwain y Sefydliad Economeg Newydd; a bu pumed aelod gwahanol yn bresennol ym mhob sesiwn, gan ddod â phrofiad a gwybodaeth o sector penodol neu o fath arall sy'n berthnasol i'r mater sy'n cael ei drafod.
Yn y cyfarfodydd bord gron fe ystyriwyd ystod eang o faterion i'n helpu i gloriannu ble fyddai orau i ni flaenoriaethu ein hymdrechion, o ystyried maint yr her sy'n ein hwynebu. Bu'r cyfarfodydd yn hynod ddefnyddiol ac mae'r safbwyntiau a gyflwynwyd yn y trafodaethau hyn wedi llywio datblygiad ein blaenoriaethau. Maen nhw hefyd wedi ailddatgan i ni fod ein pryderon presennol—yr argyfwng hinsawdd, effaith ddamniol tlodi, yr angen i addasu i newid economaidd cyflym a phwysigrwydd ad-drefnu gwasanaethau cyhoeddus i'w gwneud yn fwy ymatebol a hygyrch—a'n gwerthoedd a'n hamcanion o Gymru fwy llewyrchus, cyfartal a gwyrddach yw'r rhai cywir i'n cenedl er mewn cyd-destun newydd. Drwy gydol y pandemig, rydym ni wedi cael ein harwain gan y weledigaeth honno ac, er gwaethaf heriau'r pandemig, rydym ni wedi parhau i flaenoriaethu cyflawni'r camau gweithredu yn ein rhaglen lywodraethu a fydd yn cael yr effaith ymarferol fwyaf.
Heddiw, rwyf wedi cyhoeddi'r adroddiad: 'Ailadeiladu ar ôl COVID-19—Heriau a Blaenoriaethau'. Mae'r adroddiad yn nodi meysydd allweddol lle byddwn yn canolbwyntio ein hymdrechion a'n hadnoddau ar gyfer ailadeiladu er mwyn cael yr effaith fwyaf cadarnhaol i Gymru.
Gan gydnabod ein bod yn dechrau ar gyfnod heriol iawn i'r farchnad swyddi, sy'n debygol o fod yn arbennig o anodd i bobl ifanc, byddwn yn canolbwyntio ar gadw pobl mewn swyddi a chreu swyddi newydd. Byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i leihau diweithdra a rhoi'r cyfle gorau i bawb ddod o hyd i waith teilwng gyda rhagolygon hirdymor ac i allu cadw'r gwaith hwnnw, gan ychwanegu gwerth at raglen Kickstart Llywodraeth y DU. Byddwn yn gweithio gydag undebau llafur, cyflogwyr, ysgolion a cholegau i roi cyfleoedd i bobl ddatblygu eu sgiliau ac i feithrin rhai newydd. Byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i atal ein pobl ifanc rhag bod ar eu colled yn addysgol neu'n economaidd oherwydd effeithiau'r coronafeirws a dirywiad economaidd nad oes unrhyw fai arnyn nhw amdano. Byddwn yn cefnogi ein holl bobl ifanc i aros mewn addysg ac i ddal i fyny yn yr ysgol ac yn y coleg. Hefyd, byddwn yn sicrhau bod grwpiau arbennig o ddifreintiedig, gan gynnwys aelodau o gymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, yn cael y cymorth ychwanegol sydd ei angen arnynt.
Byddwn yn bwrw iddi i adeiladu mwy o dai cyngor a thai cymdeithasol fel bod mwy o dai o ansawdd uchel ar gael ledled Cymru, gan fuddsoddi yn enwedig mewn nifer sylweddol o dai carbon isel ac uwchraddio'r stoc dai, yn enwedig tai cymdeithasol, i'w gwneud yn fwy effeithlon o ran ynni ac i leihau tlodi tanwydd. Bydd hyn yn arwain at fanteision mewn tri maes: yn rhoi hwb economaidd; yn galluogi mwy o bobl i fyw mewn cartref sy'n diwallu eu hanghenion ac sy'n cefnogi bywyd iach, llwyddiannus a llewyrchus; a chyfrannu at ddatgarboneiddio.
Byddwn yn cynyddu ein buddsoddiad yng nghanol ein trefi lleol er mwyn helpu i adeiladu cymunedau cryf ac i fanteisio ar sut y mae'r coronafeirws wedi ail-ganolbwyntio bywydau pobl ar y cymunedau lle maen nhw'n byw, gan gynnwys darparu gwell mynediad i fannau agored, creu canolfannau gweithio o bell, a sicrhau bod ein gwasanaethau cyhoeddus yn fwy hygyrch. Gan gydnabod ein bod yn parhau i fynd i'r afael â heriau mawr eraill, byddwn yn parhau i ymateb yn egnïol i'r argyfwng yn yr hinsawdd drwy ddilyn agenda datgarboneiddio gref, rheoli ein tir er budd cymunedau gwledig a chenedlaethau'r dyfodol, a diogelu a gwella ein hadnoddau naturiol.
Byddwn yn manteisio ar y cyfleoedd a gynigir drwy newid patrymau gweithio a theithio i adeiladu ar yr arbrofi a fu gyda thrafnidiaeth gyhoeddus sy'n ymateb i'r galw a rhoi pwyslais clir yn ein strategaeth drafnidiaeth newydd ar leihau'r angen i deithio, lledaenu'r galw am drafnidiaeth gyhoeddus yn fwy cyfartal drwy'r dydd, a galluogi teithio llesol fel buddsoddiad mewn iechyd cyhoeddus. Byddwn yn canolbwyntio ar yr economi beunyddiol neu sylfaenol ac yn cefnogi twf ac annibyniaeth busnesau sydd â phencadlys yng Nghymru er mwyn meithrin cadernid economi Cymru yn wyneb y coronafeirws a diwedd cyfnod pontio'r UE. Byddwn yn cefnogi'r GIG i wneud iawn am yr oedi a fu o ran trin cyflyrau nad ydynt yn gysylltiedig â'r coronafeirws.
Ym mhob un o'r wyth blaenoriaeth hyn ac ym mhopeth a wnawn, byddwn yn canolbwyntio ein hymdrechion ar gefnogi'r rheini yr effeithiwyd arnynt fwyaf gan yr argyfwng, gan gynnwys plant a phobl ifanc, menywod, y rhai mewn gwaith ansicr ac sy'n talu'n wael, pobl o gefndir du a lleiafrifol ethnig a phobl anabl. Mae'r pecyn hwn yn fodd o ailadeiladu sy'n seiliedig ar dystiolaeth, wedi'i lywio gan brofiadau pobl Cymru ac yn un a fydd yn ein helpu i gyflawni ein gweledigaeth o Gymru fwy llewyrchus, cyfartal a gwyrddach.
Thank you, Minister, for a copy of your statement in advance of this afternoon's session. I welcome the publication of the 'COVID-19 Reconstruction: Challenges and Priorities' report. I think there's a great deal to be said about the level of engagement that the Welsh Government has undertaken in order to produce that document, and I welcome a great deal of the focus that the Welsh Government has identified in terms of things that it would like to achieve going forward. But that said, I do think that there are things that I would like to ask you some questions about.
I notice that you refer to the need to ensure that we focus our efforts in Wales on supporting those who have been most affected by the COVID-19 crisis. You listed all sorts of individuals—children, young people, women, those in low-paid and insecure employment, BAME people and disabled people—but the one group that you didn't mention was older people, and, of course, we all know that the impact of the pandemic on older people has, unfortunately, been much more severe than on other groups in society. Can you tell me is there a reason why older people feature very little—not at all in your statement and very, very little in the document that has been published today?
You've also said that you want to ensure that people's jobs are protected where possible, and that young people in particular can get into employment, and I would echo very much those comments. But there is a growing concern across Wales that some of the restrictions that the Welsh Government is putting in place are disproportionate to the levels of risk in people's communities. Do you accept that there is a risk that more young people in Wales will be out of employment as a result of some of the measures that the Welsh Government has taken and that it's very difficult, actually, for members of the public to determine whether the action taken to date is proportionate, because of the lack of granular data at a community-by-community level that is available and published in the public domain by Public Health Wales and othe
Can I also ask about access to improvements in terms of our housing stock? I obviously understand why the Welsh Government has a focus on trying to improve the social housing stock. It's easy to motivate registered social landlords with grants in order to take action to retrofit those properties, but we obviously also need to encourage people who own their own homes to take action to improve their properties too. The UK Government, of course, has its green homes grant scheme, which is very generous, and many people are taking the opportunity to take advantage of that at present, but we don't have an equivalent scheme here in Wales. Will the Welsh Government reconsider its position on that and whether there is a way that you can promote people investing in their own homes and properties by enticing them with a contribution from the Government's coffers in the way that the green homes grant does in England?
Can I also raise concerns with you about the level of investment that the Welsh Government is putting into town centre improvement? You'll be aware that the Welsh Conservatives have called for a £250 million COVID recovery fund, which is, obviously, a significantly greater investment than the cash that has been made available by the Welsh Government for town centres to date. Can you give us an indication of the scale of investment in town centres going forward as a result of your plan?
And finally—oh, I've got a little bit more time than I thought. If I can also, then, just touch on public transport. I note that you are encouraging people to change their working patterns. That will obviously reduce demand for public transport significantly in some parts of Wales. Quite why you've chosen a 30 per cent target of the workforce working from home is beyond me; I'm not quite sure why you've decided to pluck that figure from the air or where the evidence base for that is. But that's the target that you have set. Clearly, if more people are working from home, there will be less demand for public transport, which will make many routes less viable. Now, you've talked about trying to spread the demand for public transport across the day. I can understand that on those busy routes where we've got some overcrowding, particularly on our train services, but what will this mean in terms of bus routes? I'm very concerned, because older people, obviously, are disproportionately greater users of bus services, particularly in rural parts of Wales where they have no alternative transport and may not have a car. So, what work are you doing to identify those critical routes that older people in particular rely on in those sorts of communities?
You mentioned also the national health service needing to make up lost ground in terms of treatment of non-coronavirus-related conditions, yet I haven't seen a single solution in the document as to how you're going to deal with the backlog of appointments. Again, it's older people who are disproportionately—
Diolch, Gweinidog, am gopi o'ch datganiad cyn y sesiwn y prynhawn yma. Rwy'n croesawu cyhoeddi'r adroddiad 'Ailadeiladu ar ôl COVID-19—Heriau a Blaenoriaethau'. Rwy'n credu bod llawer i'w ddweud ynglŷn â faint o ymgysylltu y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud er mwyn cynhyrchu'r ddogfen honno, ac rwy'n croesawu llawer iawn o'r pwyslais y mae Llywodraeth Cymru wedi'i nodi o ran pethau yr hoffai eu cyflawni wrth symud ymlaen. Ond wedi dweud hynny, rwy'n credu bod pethau yr hoffwn i ofyn rhai cwestiynau i chi amdanynt.
Sylwaf eich bod yn cyfeirio at yr angen i sicrhau ein bod yn canolbwyntio ein hymdrechion yng Nghymru ar gefnogi'r rheini yr effeithiwyd arnyn nhw fwyaf gan argyfwng COVID-19. Rhestrwyd pob math o unigolion—plant, pobl ifanc, menywod, y rhai mewn gwaith ansicr ac ar gyflog gwael, pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig a phobl anabl—ond yr un grŵp na wnaethoch chi amdano oedd pobl hŷn, ac, wrth gwrs, gwyddom i gyd fod effaith y pandemig ar bobl hŷn, yn anffodus, wedi bod yn llawer mwy difrifol nag ar grwpiau eraill mewn cymdeithas. A wnewch chi ddweud wrthyf a oes rheswm pam nad oes fawr ddim sôn am bobl hŷn—dim sôn o gwbl yn eich datganiad ac ychydig iawn yn y ddogfen sydd wedi'i chyhoeddi heddiw?
Rydych chi hefyd wedi dweud yr hoffech chi sicrhau y caiff swyddi pobl eu diogelu lle bo'n bosib, ac y gall pobl ifanc yn arbennig gael gwaith, a byddwn yn adleisio'r sylwadau hynny'n fawr iawn. Ond mae pryder cynyddol ledled Cymru bod rhai o'r cyfyngiadau y mae Llywodraeth Cymru yn eu rhoi ar waith yn anghymesur â maint y risg yng nghymunedau pobl. Ydych chi'n derbyn bod perygl y bydd mwy o bobl ifanc yng Nghymru yn ddi-waith o ganlyniad i rai o fesurau Llywodraeth Cymru a'i bod hi'n anodd iawn, mewn gwirionedd, i aelodau'r cyhoedd benderfynu a yw'r hyn a wnaed hyd yma yn gymesur, oherwydd diffyg data manwl fesul cymuned sydd ar gael ac wedi eu cyhoeddi gan Iechyd Cyhoeddus Cymru ac eraill.
A gaf i hefyd ofyn am fynediad at welliannau o ran ein stoc dai? Rwy'n amlwg yn deall pam y mae Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar geisio gwella'r stoc tai cymdeithasol. Mae'n hawdd cymell landlordiaid cymdeithasol cofrestredig gyda grantiau i ôl-osod cyfarpar yn yr eiddo hynny, ond mae'n amlwg bod angen i ni hefyd annog pobl sy'n berchen ar eu cartrefi eu hunain i fynd ati i wella eu heiddo hefyd. Mae gan Lywodraeth y DU, wrth gwrs, ei chynllun grant cartrefi gwyrdd, sy'n hael iawn, ac mae llawer o bobl yn manteisio ar y cyfle i fanteisio ar hynny ar hyn o bryd, ond nid oes gennym ni gynllun cyfatebol yma yng Nghymru. A wnaiff Llywodraeth Cymru ailystyried ei safbwynt ar hynny ac a oes ffordd y gallwch chi hybu pobl i fuddsoddi yn eu cartrefi a'u heiddo eu hunain drwy eu cymell gyda chyfraniad o goffrau'r Llywodraeth yn y ffordd y mae'r grant cartrefi gwyrdd yn ei wneud yn Lloegr?
A gaf i hefyd godi pryderon gyda chi ynglŷn â faint y mae Llywodraeth Cymru yn ei fuddsoddi i wella canol trefi? Byddwch yn ymwybodol bod y Ceidwadwyr Cymreig wedi galw am gronfa adfer ar ôl COVID gwerth £250 miliwn, sydd, yn amlwg, yn fuddsoddiad llawer mwy na'r arian sydd wedi'i ddarparu gan Lywodraeth Cymru ar gyfer canol trefi hyd yma. A allwch chi roi syniad inni o faint y buddsoddiad yng nghanol trefi yn y dyfodol o ganlyniad i'ch cynllun?
Ac yn olaf—o, mae gennyf i ychydig mwy o amser nag yr oeddwn yn ei feddwl. Os caf i hefyd, felly, sôn am drafnidiaeth gyhoeddus. Sylwaf eich bod yn annog pobl i newid eu patrymau gwaith. Bydd hynny'n amlwg yn lleihau'r galw am drafnidiaeth gyhoeddus yn sylweddol mewn rhai rhannau o Gymru. Mae'r rheswm pam yr ydych chi wedi dewis targed o 30 y cant o'r gweithlu yn gweithio gartref y tu hwnt i mi; nid wyf yn hollol siŵr pam yr ydych chi wedi penderfynu tynnu'r ffigur hwnnw o'r awyr neu ble mae'r sylfaen dystiolaeth ar gyfer hynny. Ond dyna'r targed yr ydych chi wedi'i osod. Yn amlwg, os bydd mwy o bobl yn gweithio gartref, bydd llai o alw am drafnidiaeth gyhoeddus, a fydd yn gwneud llawer o lwybrau'n llai hyfyw. Nawr, rydych chi wedi sôn am geisio lledaenu'r galw am drafnidiaeth gyhoeddus drwy'r dydd. Gallaf ddeall hynny ar y llwybrau prysur hynny lle mae gennym ni rywfaint o orlenwi, yn enwedig ar ein gwasanaethau trên, ond beth fydd hyn yn ei olygu o ran llwybrau bysiau? Rwy'n bryderus iawn, oherwydd mae pobl hŷn, yn amlwg, yn defnyddio gwasanaethau bysiau lawer iawn mwy na phobl eraill, yn enwedig mewn rhannau gwledig o Gymru lle nad oes ganddyn nhw gludiant arall ac efallai nad oes ganddyn nhw gar. Felly, pa waith ydych chi'n ei wneud i nodi'r llwybrau hollbwysig hynny y mae pobl hŷn yn arbennig yn dibynnu arnynt yn y mathau hynny o gymunedau?
Fe wnaethoch chi sôn hefyd bod angen i'r gwasanaeth iechyd gwladol wneud iawn am y gohirio a fu ar drin cyflyrau nad ydynt yn gysylltiedig â'r coronafeirws, ac eto nid wyf wedi gweld un ateb yn y ddogfen o ran sut yr ydych yn mynd i ymdrin â'r ôl-groniad o apwyntiadau. Unwaith eto, pobl hŷn yn fwy na neb arall—
Can you make this your final point, Darren?
All hyn fod eich sylw olaf, Darren?
—affected by that backlog and whose quality of life is suffering as a result of it. So, can I ask what specific and targeted intervention will be taken in order to address that particular backlog? I thank you for your indulgence.
—y mae'r ôl-groniad hwnnw yn effeithio arnynt ac y mae eu hansawdd bywyd yn dioddef o ganlyniad iddo. Felly, a gaf i ofyn beth gaiff ei wneud yn benodol ac yn bwrpasol er mwyn mynd i'r afael â'r ôl-groniad penodol hwnnw? Diolch ichi am eich goddefgarwch.
I thank Darren Millar for that important range of questions, and I welcome his support for the engagement and the focus that the document describes, and the engagement with people in Wales that has very much helped to shape the priorities and the focus that the document describes. He is right to say that older people have been disproportionately affected in many ways in relation to this coronavirus pandemic. We've discussed that very issue with the older people's commissioner, for example, and as the document makes clear, those who've been most adversely affected will benefit from the interventions that the Government is bringing forward. Older people will benefit from the range of interventions, whether it's support for public services, for the third sector and a range of other interventions that are described in the document.
He raises a very, very important point about young people and their employment prospects. I hope he will acknowledge that the document goes to some lengths to emphasise how significant that is as a priority for the Welsh Government, and that is reflected in the range of commitments in the document in terms of supporting young people to enhance their skills training, support them in work, and indeed to support them in apprenticeships. So, there's a range of specific interventions in relation to young people in employment, to add value, I suppose, to some of the interventions that are happening at a UK-wide level, in particular the Kickstart scheme, and to supplement some of that in a way that adds further value to young people, to make sure that they don't carry this burden with them throughout their working lives, which otherwise they might.
Darren Millar raises an important point about the significance of retrofit for the housing stock. I don't want to trespass on the housing Minister's future announcements in this area, but what we have heard in the discussions that we've held is that it's important to be able to act at scale in a way that enables us to stimulate parts of the economy to generate supply of services in this important sector. And that is important, because the set of interventions around energy upgrades and green housing in the document meet a number of policy objectives, obviously around energy efficiency, obviously around fuel poverty, but also a broader range of impacts around economic stimulus and developing a supply chain and a skills supply chain. The assessment that we have made as a Government is that the intervention that is described in the document stands the best chance of meeting that range of objectives.
In relation to town-centre improvement, as he'll see, that is a significant priority. The finance Minister will be making a statement shortly around the level of financial commitment in relation to the policy interventions in this document more broadly. On the point of public transport, he will have noted in the document the significant sums of money that the economy and transport Minister has made available to public transport already, in particular in relation to bus services, precisely for the reason that Darren Millar gives in his statement. He will, I think, also have noted that the document talks about the importance of demand-responsive transport as an option for the future, which I know certainly many older people in my own constituency, and I imagine in his, will welcome as a means of providing flexible transport that otherwise might not be available.
Lastly, in relation to the points he made about the NHS, I'd refer him to the exchanges earlier in the Chamber with the First Minister in relation to that, and also to the winter protection plan that the document refers to. I'm sure my colleague the health Minister will be happy to elaborate on that when he is next in the Chamber.
Diolch i Darren Millar am yr ystod bwysig yna o gwestiynau, a chroesawaf ei gefnogaeth i'r ymgysylltu a'r pwyslais y mae'r ddogfen yn ei ddisgrifio, a'r ymgysylltu â phobl yng Nghymru sydd wedi helpu'n fawr i lunio'r blaenoriaethau a'r pwyslais y mae'r ddogfen yn eu disgrifio. Mae'n gywir wrth ddweud yr effeithiwyd ar bobl hŷn yn anghymesur mewn sawl ffordd o ran y pandemig yma o'r coronafeirws. Rydym ni wedi trafod yr union broblem honno gyda'r comisiynydd pobl hŷn, er enghraifft, ac fel y mae'r ddogfen yn ei gwneud hi'n glir, bydd y rhai yr effeithiwyd fwyaf andwyol arnynt yn elwa o'r ymyriadau y mae'r Llywodraeth yn eu cyflwyno. Bydd pobl hŷn yn elwa ar yr ystod o ymyriadau, boed hynny'n gymorth i wasanaethau cyhoeddus, i'r trydydd sector ac ystod o ymyriadau eraill a ddisgrifir yn y ddogfen.
Mae'n codi pwynt pwysig iawn am bobl ifanc a'u rhagolygon cyflogaeth. Gobeithio y bydd yn cydnabod bod y ddogfen yn rhoi cryn bwyslais ar ba mor arwyddocaol yw hynny fel blaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ac adlewyrchir hynny yn yr ystod o ymrwymiadau yn y ddogfen o ran cefnogi pobl ifanc i wella eu sgiliau hyfforddiant, i'w cefnogi wrth eu gwaith, ac yn wir i'w cefnogi mewn prentisiaethau. Felly, mae amrywiaeth o ymyriadau penodol o ran pobl ifanc mewn cyflogaeth, i ychwanegu gwerth, mae'n debyg, at rai o'r ymyriadau sy'n digwydd ar lefel y DU gyfan, yn enwedig y cynllun Kickstart, ac i ategu rhywfaint o hynny mewn ffordd sy'n ychwanegu gwerth pellach i bobl ifanc, i sicrhau nad ydynt yn cario'r baich hwn gyda nhw drwy gydol eu hoes waith, sef rhywbeth y gallent ei wneud fel arall.
Mae Darren Millar yn codi pwynt pwysig am arwyddocâd ôl-osod ar gyfer y stoc dai. Nid wyf eisiau tresmasu ar gyhoeddiadau'r Gweinidog tai yn y maes hwn yn y dyfodol, ond yr hyn yr ydym ni wedi'i glywed yn y trafodaethau a gawsom ni yw ei bod hi'n bwysig gallu gweithredu ar raddfa mewn ffordd sy'n ein galluogi i ysgogi rhannau o'r economi i gynhyrchu cyflenwad o wasanaethau yn y sector pwysig hwn. Ac mae hynny'n bwysig, oherwydd mae'r gyfres o ymyriadau ynghylch uwchraddio ynni a thai gwyrdd yn y ddogfen yn bodloni nifer o amcanion polisi, yn amlwg o ran effeithlonrwydd ynni, yn amlwg o ran tlodi tanwydd, ond hefyd ystod ehangach o effeithiau sy'n gysylltiedig ag ysgogiad economaidd a datblygu cadwyn gyflenwi a chadwyn cyflenwi sgiliau. Yr asesiad a wnaethom ni fel Llywodraeth yw mai'r ymyriad a ddisgrifir yn y ddogfen sydd â'r cyfle gorau i gyflawni'r ystod honno o amcanion.
O ran gwella canol trefi, fel y mae'n gweld, mae hynny'n flaenoriaeth sylweddol. Bydd y Gweinidog cyllid yn gwneud datganiad yn fuan ynghylch faint yw'r ymrwymiad ariannol o ran yr ymyriadau polisi yn y ddogfen hon yn fwy cyffredinol. O ran trafnidiaeth gyhoeddus, bydd wedi sylwi yn y ddogfen ar y symiau sylweddol o arian y mae'r Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth wedi'u darparu i drafnidiaeth gyhoeddus eisoes, yn enwedig yng nghyswllt gwasanaethau bysiau, am y rheswm y mae Darren Millar yn ei roi yn ei ddatganiad. Credaf y bydd hefyd wedi sylwi bod y ddogfen yn sôn am bwysigrwydd trafnidiaeth sy'n ymateb i'r galw fel dewis ar gyfer y dyfodol, y gwn yn sicr y bydd llawer o bobl hŷn yn fy etholaeth fy hun, a chredaf yn ei etholaeth ef, yn ei groesawu fel ffordd o ddarparu trafnidiaeth hyblyg na fyddai ar gael fel arall.
Yn olaf, o ran y pwyntiau a wnaeth am y GIG, byddwn yn ei gyfeirio at y trafodaethau yn gynharach yn y Siambr gyda'r Prif Weinidog ynglŷn â hynny, a hefyd at gynllun diogelu'r gaeaf y mae'r ddogfen yn cyfeirio ato. Rwy'n siŵr y bydd fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog iechyd, yn hapus i ymhelaethu ar hynny pan fydd nesaf yn y Siambr.
Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad ac am ddarparu copi o'r adroddiad ymlaen llaw. Dwi'n ddiolchgar hefyd iddo am gytuno i ryddhau popeth yn gyhoeddus.
Mae'r adroddiad yn un swmpus, sy'n cynnwys nifer o ymrwymiadau gwario y bydd angen i'n plaid ni eu dadansoddi yn ofalus, ond o ran y blaenoriaethau mae'r Llywodraeth wedi'u gosod, maen nhw'n cyd-fynd â'r hyn mae Plaid Cymru wedi bod yn eu harddel, a dwi'n croesawu nifer fawr iawn o'r argymhellion. Yn wir, mae nifer o'r camau yma yn rhai rydym eisoes wedi galw amdanynt, er enghraifft yr angen i wneud popeth er mwyn sicrhau nad yw pobl ifanc yn ddioddef sgil-effeithiau hirdymor o ran eu haddysg, eu hiechyd a'u sefyllfa economaidd oherwydd sefyllfa lle nad oes bai arnyn nhw o gwbl. Mae'r pandemig wedi effeithio ar bobl o bob oedran mewn ffyrdd creulon, ond mae'n bwysig nad yw pobl ifanc yn colli allan ar ran hynod bwysig o'u datblygiad cymdeithasol oherwydd y cyfyngiadau sy'n eu hatal rhag gallu cymdeithasu â chyfoedion a datblygu yn addysgiadol.
Mae'r adroddiad yn nodi'r angen hefyd i sicrhau bod pobl ifanc sydd eisoes dan anfantais oherwydd annhegwch strwythurol yn cael cymorth ychwanegol. A fyddai'r Gweinidog yn gallu rhoi manylion ynglŷn â sut bydd y gefnogaeth yna yn cael ei rhoi, a sut byddwch yn sicrhau ei bod yn cyrraedd y bobl iawn, os gwelwch yn dda? Hefyd, allai e ddweud sut bydd Llywodraeth Cymru yn mynd ati i gynnig gobaith am y dyfodol i bobl ifanc a myfyrwyr, yn sgil y ffaith eu bod nhw wedi colli allan ar y profiadau yna roeddwn i'n eu gosod mas? Mae'r adroddiad yn nodi'r angen i geisio lleihau diswyddiadau gymaint â phosib, yn ogystal â chreu swyddi newydd. Wrth gwrs, mae'n amhosibl gwybod ar hyn o bryd beth fydd maint y broblem, ond mae'n hanfodol bod rhaglenni a chynlluniau yn cael eu sefydlu cyn gynted â phosib, a dwi'n siŵr bydd y Gweinidog yn cytuno â hynny.
Rwy'n deall y rhesymeg o geisio ychwanegu at fenter Kickstart Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol, ond a all y Gweinidog gadarnhau ei fod yn bwriadu gwneud hyn mewn modd sy'n mynd i'r afael â gwendidau'r fenter honno? Er enghraifft, a fydd yn rhoi pwyslais ar ddarparu cyfleoedd hyfforddi, cefnogi busnesau bach a cheisio darparu gyrfa tymor hir i weithwyr, yn hytrach na dim ond ateb tymor byr fydd ddim yn arwain at ddatblygiad gyrfaol? A all y Gweinidog hefyd roi esboniad am y ffigurau sydd yn yr adroddiad yn hyn o beth? Mae'n nodi y bydd £2.4 biliwn i'r gronfa cadernid economaidd, ond dim ond £40 miliwn ar gyfer darparu swyddi. A all e gadarnhau faint o'r gronfa yna fydd yn cael ei ddefnyddio er mwyn cadw pobl mewn gwaith a hefyd sut bydd gweddill yr arian yn cael ei fuddsoddi, os gwelwch yn dda?
Un peth oedd ar goll yn natganiad y Gweinidog, ond rwy'n cydnabod ei fod yn cael ystyriaeth yn yr adroddiad, yw'r angen dirfawr i fynd i'r afael â'r argyfwng iechyd meddwl sydd yn siŵr o ddatblygu a gwaethygu fel y mae amser yn mynd yn ei flaen. Mae'r adroddiad yn sôn am raglen fawr o gymorth iechyd meddwl i blant, ac rwy'n croesawu hynny, ond a all y Gweinidog roi rhywfaint o fanylion ynglŷn â sut bydd y Llywodraeth yn cyflawni hyn, o ystyried y methiannau enbyd o fewn y system gymorth iechyd meddwl oedd yn bodoli cyn y pandemig ei hunan? Sut fyddwch chi'n cynyddu'r ddarpariaeth sydd ar gael i'r lefel angenrheidiol mor gyflym?
Mater arall sydd angen ei flaenoriaethu ydy cymorth i'r celfyddydau. Roedd sylwadau'r Canghellor heddiw yn dweud wrth artistiaid i ganfod swyddi eraill yn warthus, a gyda chymhelliant gwleidyddol, yn fy marn i. Rwy'n croesawu, felly, y gronfa o £53 miliwn i gefnogi'r sector, a byddai'n ddefnyddiol clywed asesiad y Gweinidog ynghylch sut y bydd yn sicrhau bod yr arian yma yn cyrraedd y bobl a'r sefydliadau sydd ei angen mewn da bryd. Mae'r un peth yn wir am gefnogaeth i brifysgolion, ac rwy'n gobeithio bod Llywodraeth Cymru yn cynnal trafodaethau parhaus â nhw er mwyn sicrhau eu bod yn derbyn y gefnogaeth angenrheidiol, oherwydd mae ein prifysgolion yn hanfodol bwysig o ran lles deallusol ein cenedl.
Nawr, mae nifer o rannau eraill o'r adroddiad yr hoffwn i siarad amdanyn nhw mewn manylder, er enghraifft y cynlluniau i adeiladu tai, sefydlu hubs cymdeithasol i bobl weithio ynddynt, rheoli tir er budd cymunedol, trafnidiaeth gyhoeddus—rhai o'r pethau mae'r Gweinidog wedi ymateb yn eu cylch yn barod—a newid hinsawdd, ond does dim modd siarad mewn manylder am bopeth. Hoffwn argymell, felly, i'r Gweinidog ystyried perswadio ei gyd-aelodau Cabinet i roi datganiad ynghylch y cynlluniau ôl-COVID yma yn eu meysydd unigol, er mwyn galluogi Aelodau i graffu ar y cynlluniau eang yma mewn modd priodol.
Ac i gloi, mi wnaf i holi un cwestiwn arall: sut mae'r broses o wneud y gwaith yma wedi newid meddwl y Gweinidog ynghylch beth ddylai Llywodraeth Cymru fod yn ei wneud? Ac a oes gwersi pwysig wedi eu dysgu ynghylch yr angen i greu cymdeithas ac economi ar seiliau mwy gwydn ar gyfer y dyfodol? Diolch yn fawr.
Thank you. I'd like to thank the Minister for his statement and for providing a copy to us beforehand. I'm also grateful that he's been willing to release everything publicly.
This is a lengthy report that contains a number of spending commitments that our party will have to carefully analyse, but in terms of the priorities set by Government, they do conform with what Plaid Cymru has been suggesting. I welcome many of the recommendations. Indeed, many of the steps are ones that we've already been calling for, for example to do everything possible in order to ensure that young people don't suffer any long-term impacts in terms of their education, their health and their economic situation because of a situation that they are not to blame for in any way whatsoever. The pandemic has impacted people of all ages in very cruel ways, but it's important to note that young people are missing out on a very important part of their social development because of the restrictions preventing them from socialising with peers and developing educationally.
The report also notes the need to ensure that young people who are already disadvantaged because of structural unfairness do receive additional support. Could the Minister provide details as to how this support will be provided, and how you will ensure that it reaches the right people? Also, could he tell us how the Welsh Government will provide hope for the future for young people and students, in light of the fact that they have missed out on those experiences that I referred to earlier? The report notes the need to try and reduce redundancies as much as possible, as well as creating new jobs. Of course, it's impossible to know now what the scale of the problem will be, but it's crucial that programmes and plans are put in place as soon as possible, and I'm sure the Minister would agree with that.
I understand the rationale of trying to add to the UK Government's Kickstart initiative, but can the Minister confirm that he intends to do this in a way that tackles the weaknesses of that initiative? For example, will he put an emphasis on providing training opportunities, supporting small businesses and providing long-term career opportunities for workers, rather than providing short-term solutions that will not lead to career development? Can the Minister also explain the figures contained within the report? It notes that £2.4 billion will be in the economic resilience fund, but only £40 million for the provision of jobs. So, can he confirm what will be used in order to keep people in work and also how the rest will be invested?
One thing that was missing from the Minister's statement, but I do acknowledge that it is covered in the report, is the dire need to address the mental health crisis, which is sure to develop and get worse as time passes. The report mentioned a major programme of mental health support for children, and I welcome that, but could the Minister provide some detail on how the Government will deliver this, given the appalling failings within the mental health system that existed prior to the pandemic? How will you enhance provision available to the necessary levels as soon as possible?
Another issue that needs to be prioritised is support for the arts. The comments by the Chancellor today told artists to find new jobs, and that was disgraceful and was politically motivated, in my view. I therefore welcome the £53 million fund to support this sector. It would be useful to hear the Minister's assessment in terms of how he'll ensure that these funds reach the individuals and organisations that need the money in good time. The same is true of support for universities, and I do hope that the Welsh Government is having ongoing discussions with them in order to ensure that they receive the necessary support, because our universities are crucially important in terms of the intellectual well-being of our nation.
There are a number of other parts of the report that I would like to discuss in detail, for example the plans to build new homes, to establish social hubs where people can work, managing land for public benefit, public transport—some of the things that the Minister has already responded on—as well as climate change, of course, but I can't address everything in detail today. I would like to recommend that the Minister considers persuading his fellow Cabinet members to provide statements on the post-COVID plans in their individual portfolio areas, so that Members can scrutinise these in an appropriate manner.
To conclude, I will ask one further question: how does the process of doing this work change the Minister's mind as to what the Welsh Government should be doing, and have important lessons been learnt on the need to create a society and an economy that is more robust for the future? Thank you.
Diolch i'r Aelod am yr ystod eang o gwestiynau hynny sy'n cyffwrdd ar y ddogfen yn gyfan gwbl. Jest ar y pwynt y gwnaeth hi gloi arno fe, mae'r ddogfen hon yn disgrifio'r siwrnai dros y cyfnod nesaf, ond bydd datganiad wrth y Gweinidog cyllid nesaf ynglŷn â'r cyllid, ac wedyn bydd Gweinidogion yn gwneud datganiadau pwrpasol ynglŷn â phethau maes o law. Felly, bydd cyfle eto i ddatganiadau ac ati yn y meysydd hynny.
O ran yr hyn rŷn ni wedi ei ddysgu'n gyffredinol, wrth gwrs mae amryw o'r sialensiau yma yn sialensiau cyfarwydd. Yr hyn sydd wedi digwydd, rwy'n credu, yw bod brwdfrydedd ehangach a dealltwriaeth ddyfnach ymhlith y cyhoedd, efallai, ar lefel y sialensiau a'r parodrwydd, felly, i fynd i'r afael â nhw. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn newid eu cyd-destun nhw o'n safbwynt ni i gyd, am wn i. Fuaswn i yn dweud bod yr ymateb rŷn ni wedi ei gael i'r ymgynghoriad gan y cyhoedd a'r mudiadau ac ati wedi adlewyrchu—ar lefel fras, hynny yw—yr egwyddorion a'r blaenoriaethau efallai oedd gyda ni fel Llywodraeth cyn hynny. Rŷn ni wedi parhau trwy gyfnod y pandemig i allu blaenoriaethu yr elfennau hynny o'r rhaglen lywodraethu sydd yn cael yr impact fwyaf ar bobl yn y meysydd hyn, felly mae hyn yn adeiladu efallai ar hynny, gydag amryw o syniadau newydd, ond hefyd yn pwysleisio rhai o'r pethau yna rŷn ni wedi gallu eu gwneud.
O ran y pethau y gwnaeth hi sôn amdanyn nhw yn benodol, yn sicr mae angen cynnig gobaith i bobl ifanc ac i gydnabod bod plant a phobl ifanc wedi cario rhan sylweddol o'r baich yn y cyfnod diwethaf. Felly, mi wnaeth hi sylwi ar y buddsoddiad yn yr ysgolion a'r buddsoddiad mewn addysg bellach ac addysg uwch, ac mae hynny'n cynnwys—. Mi wnaeth hi sôn am iechyd meddwl. Mae hynny'n cynnwys cronfa i gefnogi pobl yn ein prifysgolion ni sy'n mynd trwy broblemau gydag iechyd meddwl ac ati i ddelio gyda'r sefyllfa sydd ohoni.
Mi wnaeth yr Aelod ofyn amryw o gwestiynau ynglŷn â lefel y gefnogaeth ac ati, a'r bwriad ar gyfer cefnogi pobl yn eu swyddi. Mae'r ffigwr o £2.4 biliwn yn lefel o'r buddsoddiad sydd wedi bod, hyd yn hyn, o ran cefnogaeth i gwmnïau ac ati. Rŷn ni'n credu bod y gefnogaeth wedi arbed rhyw 100,000 o swyddi, mwy neu lai, yn y cyfnod diwethaf, ond mae'r Aelod yn iawn i bwysleisio'r angen ar gyfer hyfforddi, ar gyfer swyddi cynaliadwy yn yr hirdymor, a hefyd i sicrhau bod dilyniant a chynnydd yn gallu digwydd i bobl yn eu swyddi dros y cyfnod hynny. Felly, mae hynny yn rhan o'r flaenoriaeth yn yr hyn sydd yn y ddogfen.
O ran iechyd meddwl yn ehangach, mae amryw o bethau sy'n cael eu crybwyll yn y ddogfen, hynny yw cefnogaeth i'r trydydd sector ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl—mae'r trydydd sector wedi bod o dan bwysau penodol yn y cyd-destun hwnnw—a hefyd ymyriadau yn yr ysgol, mewn addysg uwch a hefyd trwy'r gwasanaeth iechyd cenedlaethol i gefnogi pobl efallai sydd ddim wastad â phroblemau dirfawr meddyliol yn y cyd-destun hwn, ond mae'n sicr bod angen rhyw elfen o gefnogaeth ar bobl.
O ran y cwestiynau ar y sector llawrydd, dwi'n cytuno'n llwyr gyda hi pa mor gwbl annerbyniol oedd sylwadau'r Canghellor yn San Steffan, a bydd hi'n sicr wedi talu sylw i'r datganiad ddoe fod y cynllun i gefnogi gweithwyr llawrydd wedi agor, a bod ail gyfnod i hynny ar y gweill hefyd. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am y sector yn gwrando'n astud ar y drafodaeth, ac yn gwybod pa mor bwysig yw'r issue hyn iddo fe fel blaenoriaeth hefyd.
May I thank the Member for that very wide range of questions on the whole of the document? Just the point that you concluded on, this document describes the journey over the ensuing period, but the finance Minister's statement will follow on the finance, and then other Ministers will make more bespoke statements on the various specifics that you asked about in due course. There will be an opportunity for ministerial statements generally in that regard.
As regards what we've learnt generally, there are a number of challenges here and they are familiar challenges, but I think that there’s been a greater depth of understanding amongst the public about the level of the challenge, and, of course, that has changed the context from the point of view of us all, I would say. I would say that the response that we received to the public consultation and the consultation with the organisations has reflected generally the principles and the priorities that we had as a Government prior to that, and we have continued to prioritise those elements of the programme for government in these fields. So, this, perhaps, builds on that, with a number of new ideas, but perhaps emphasises some of the things that we haven't been able to achieve.
As regards your specific questions, certainly we need to offer young people hope and acknowledge that children and young people have carried a significant part of the burden over the past period. So, I'm sure she will appreciate the investment in the schools and in higher and further education. You talked about mental health and that includes the fund to support people in the universities who are going through mental health issues and so on to deal with the current situation.
The Member also asked a number of questions regarding the level of support and so on and our intentions for supporting people in their jobs. The figure of £2.4 billion is the level of investment that we've made to date, as regards support for companies and so on. We think that that has probably saved about 100,000 jobs, more or less, over the past period, but the Member is right to emphasise the need for training, the need for sustainable jobs in the long term, and also to ensure that there is continuity and progress, and that they can have career development in their jobs. That's part of the priority included in the document.
As regards mental health in the wider sense, we are offering support to the third sector to deliver and provide mental health services because they’ve been under great pressure in that context, and also in schools, in higher education and through the NHS to support people who don't always have huge problems in this context, but certainly they do require some element of support.
As regards the other questions she asked, I completely agree with her about how unacceptable the Chancellor in Westminster's comments were. I draw attention to yesterday's statement that the scheme has opened to help the freelancers, and that there will be a second phase too. I know that the Deputy Minister responsible for the sector will be listening intently to this discussion and I know how important this issue is for him as a priority.
I'm grateful to the Minister for his statement this afternoon. Minister, I was reading through the document you published earlier today, and I must say I welcome both the nature of the document, the tone of the document and the proposals that you're making in the document. But I want to ensure as well that the ambition and the vision that you've clearly explained in that document is one that the people I represent in Blaenau Gwent will also share.
I was particularly interested in three of the points you made in terms of your priorities—employment, town centres and public transport—because when I look at the community I represent I'm not entirely convinced that the normal we experienced a year ago was what we wanted to experience. I'm not entirely sure that our normal was the normal that we would want to see for many of our communities, and you know that I will have brought issues to this place on numerous occasions about the economy of Blaenau Gwent, the need to invest in the future of our communities and the connectivity of Blaenau Gwent.
Now, if we are to realise the ambition, the test for the Welsh Government is not succeeding in Cardiff or Chepstow, all due respect, but succeeding in Tredegar, Nantyglo or even on the Sofrydd. That is where the test will be. Now, I would like to understand from you, Minister, how you intend to pass that test. How will you ensure that communities in Blaenau Gwent will feel the benefit of this programme? How will you ensure that Blaenau Gwent has the investment in our economic future, has the investment in the future of our town centres and the investment in the future of our people? I'm particularly interested in the three points about jobs, about town centres and about public transport. Thank you very much.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma. Gweinidog, roeddwn yn darllen drwy'r ddogfen a gyhoeddwyd gennych chi yn gynharach heddiw, a rhaid imi ddweud fy mod yn croesawu natur y ddogfen, ysbryd y ddogfen a'r cynigion yr ydych chi yn eu gwneud yn y ddogfen. Ond rwyf eisiau sicrhau hefyd fod yr uchelgais a'r weledigaeth yr ydych chi wedi'u hegluro'n glir yn y ddogfen honno yn rhai y bydd y bobl rwy'n eu cynrychioli ym Mlaenau Gwent hefyd yn eu rhannu.
Roedd gennyf ddiddordeb arbennig mewn tri o'r pwyntiau a wnaethoch chi o ran eich blaenoriaethau—cyflogaeth, canol trefi a thrafnidiaeth gyhoeddus—oherwydd pan edrychaf ar y gymuned yr wyf yn ei chynrychioli nid wyf yn gwbl argyhoeddedig mai'r gwasanaeth arferol a oedd gennym ni flwyddyn yn ôl oedd y gwasanaeth arferol yr hoffem ni ei weld. Nid wyf yn hollol siŵr mai ein gwasanaeth arferol ni oedd y gwasanaeth yr hoffem ei weld ar gyfer llawer o'n cymunedau, ac rydych chi'n gwybod fy mod i wedi codi materion yn y fan yma droeon am economi Blaenau Gwent, yr angen i fuddsoddi yn nyfodol ein cymunedau a chysylltedd Blaenau Gwent.
Nawr, os ydym ni am wireddu'r uchelgais, nid y prawf i Lywodraeth Cymru yw llwyddo yng Nghaerdydd na Chas-gwent, gyda phob dyledus barch, ond llwyddo yn Nhredegar, Nant-y-glo neu hyd yn oed yn Swffryd. Dyna fydd y maen prawf. Nawr, hoffwn ddeall gennych chi, Gweinidog, sut y bwriadwch chi basio'r prawf hwnnw. Sut y byddwch yn sicrhau y bydd cymunedau ym Mlaenau Gwent yn teimlo mantais y rhaglen hon? Sut y byddwch yn sicrhau bod Blaenau Gwent yn gweld buddsoddi yn ein dyfodol economaidd, y buddsoddir yn nyfodol canol ein trefi ac y buddsoddir yn nyfodol ein pobl? Mae gen i ddiddordeb arbennig yn y tri phwynt am swyddi, am ganol trefi ac am drafnidiaeth gyhoeddus. Diolch yn fawr iawn.
Thank you to Alun Davies for that range of important questions, because I think what his question does is narrow down on the real-life impact of his interventions on people in constituencies that need the support the most. I can assure him, as someone who himself represents a constituency that is outside the south-east of Wales, if you like, that I share his priority to make sure that the interventions bear fruit in all of our communities across all parts of Wales, because we know that there are parts of Wales that have suffered as a consequence of COVID and, in due course, will bear the brunt of both the conjoined effects of COVID and the leaving the EU transition period. There are communities right across Wales that have borne that brunt. I want to echo the point that he made that returning to normal is not the objective that we are setting ourselves. Normal is a kind of life those of us who have relatively comfortable lives regard as a good thing, but for many of our people across Wales, returning to normal is actually not—. Normal was not a good starting point.
On the points that he makes, he will have seen, throughout the document, as well as the skill support and the employability support for those people seeking work across Wales, a number of interventions that are designed to stimulate the economy and create new employment and, actually, the interventions around housing in particular have a geographic spread right across Wales, don't they? I think that's a very fundamental part of the response. Similarly, town centres. I hope that he will have appreciated the references to reintroducing public services into our town centres, whether they're endoscopy services or integrated health and care services—those things which bring footfall and bring vibrancy back into our town centres, alongside the investment in green spaces as well, which the document talks about. And I know that my colleague the Deputy Minister for Housing and Local Government will have more to say about that in due course.
The question of public transport absolutely is at the heart of this, isn't it? And we know what the impact has been on public transport of COVID, but we also know that the system that we had going into COVID didn't reflect the needs of his constituents in parts of his constituency, and certainly parts of my constituency as well. I think that is why I personally think that the plans that the Minister for the economy and transport has brought forward in relation to recasting that relationship with bus operators is actually such an exciting opportunity for us to be able, ultimately, to deliver bus services to people in Wales, wherever they are, and to provide that level of public transport that people ought to be entitled to. I think that level of ambition we have set very clearly as a Government, and, alongside that, a demand-responsive offer, which I'm sure will be transformative to many people, I think is also a very exciting development, and I'm sure he'll welcome that on behalf of his constituents as well.
Diolch i Alun Davies am yr ystod yna o gwestiynau pwysig, oherwydd credaf mai'r hyn y mae ei gwestiwn yn ei wneud yw canolbwyntio ar effaith ei ymyriadau ar fywyd beunyddiol pobl mewn etholaethau sydd angen y gefnogaeth honno fwyaf. Gallaf ei sicrhau, fel rhywun sydd ei hun yn cynrychioli etholaeth sydd y tu allan i dde-ddwyrain Cymru, os mynnwch chi, fy mod yn rhannu ei flaenoriaeth i sicrhau bod yr ymyriadau'n dwyn ffrwyth ym mhob rhan o'n cymunedau ledled Cymru, oherwydd gwyddom fod yna rannau o Gymru sydd wedi dioddef o ganlyniad i COVID a, maes o law, a fydd yn dwyn baich effeithiau cyfunol COVID a gadael cyfnod pontio'r UE. Mae yna gymunedau ledled Cymru sydd wedi ysgwyddo'r baich hwnnw. Hoffwn adleisio'r sylw a wnaeth nad dychwelyd i normalrwydd yw'r amcan yr ydym yn ei osod i ni ein hunain. Mae normalrwydd yn fath o fywyd y mae'r rheini ohonom ni sydd â bywydau cymharol gyfforddus yn ei ystyried yn beth da, ond i lawer o'n pobl ledled Cymru, nid yw dychwelyd i normalrwydd mewn gwirionedd yn—. Nid oedd normalrwydd yn fan cychwyn da.
O ran y sylwadau a wnaiff, bydd wedi gweld, drwy gydol y ddogfen, yn ogystal â'r cymorth sgiliau a'r cymorth cyflogadwyedd i'r bobl hynny sy'n chwilio am waith ledled Cymru, mae nifer o ymyriadau sydd wedi'u cynllunio i ysgogi'r economi a chreu cyflogaeth newydd ac, mewn gwirionedd, yr ymyriadau ynghylch tai yn arbennig, yn cwmpasu Cymru gyfan, onid ydyn nhw? Rwy'n credu bod hynny'n rhan sylfaenol iawn o'r ymateb. Yn yr un modd, canol trefi. Gobeithio y bydd wedi gwerthfawrogi'r cyfeiriadau at ailgyflwyno gwasanaethau cyhoeddus yng nghanol ein trefi, boed yn wasanaethau endosgopi neu'n wasanaethau iechyd a gofal integredig—y pethau hynny sy'n dod â phobl i mewn i'n trefi ac yn dod â bywiogrwydd yn ôl i ganol ein trefi, ochr yn ochr â'r buddsoddiad mewn mannau gwyrdd hefyd, y mae'r ddogfen yn sôn amdano. A gwn y bydd gan fy nghyd-Weinidog, y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol, fwy i'w ddweud am hynny maes o law.
Mae'r cwestiwn ynghylch trafnidiaeth gyhoeddus wrth wraidd hyn yn llwyr, onid yw? A gwyddom beth fu effaith COVID ar drafnidiaeth gyhoeddus, ond gwyddom hefyd nad oedd y system a oedd gennym ni pan darodd COVID yn adlewyrchu anghenion ei etholwyr mewn rhannau o'i etholaeth, ac yn sicr rhannau o'm hetholaeth i hefyd. Credaf mai dyna pam y credaf yn bersonol fod y cynlluniau y mae Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth wedi'u cyflwyno yng nghyswllt ail-lunio'r berthynas honno â chwmnïau bysiau mewn gwirionedd yn gyfle mor gyffrous inni allu darparu gwasanaethau bysiau i bobl yng Nghymru, ble bynnag y bônt, a darparu'r lefel honno o drafnidiaeth gyhoeddus y dylai pobl fod â hawl iddi. Rwy'n credu bod maint yr uchelgais honno yr ydym ni wedi'i gosod yn glir iawn fel Llywodraeth, ac, ochr yn ochr â hynny, cynnig sy'n ymateb i'r galw, a fydd yn newid byd i lawer o bobl rwy'n siŵr, hefyd yn ddatblygiad cyffrous iawn yn fy nhyb i, ac rwy'n siŵr y bydd yn croesawu hynny ar ran ei etholwyr hefyd.
We have here yet another very impressive Welsh Government document. It has much to commend it, but, once again, I must say, it does read like every other Government document. That might be the result of integrated thinking and working. It may not. I'm deeply concerned about where we are. I thought total lockdown was reasonable, considering all of the circumstances, but I, and many of the people who write to me, never consented to our liberty being curtailed for six months or more. And while there is some relaxation of rules and regulations, we are all aware that the most strict rules can be reimposed at very short notice. There is now talk of the circuit-breaker total lockdowns. The headlines, instead of screaming about numbers of deaths, are screaming about cases now. We're covering our faces. Once again we can't see our loved ones. People have been terrified, and some are still terrified, and Government messaging really doesn't help or instil the confidence needed for us all to play our part to get the country back onto its feet again. It's moved from flattening the curve to waiting for a vaccine, and no-one bothered to tell us when the goalposts again were moved. I know I've said all of this before, but I think it's worth saying again, because it is in this context that I read this document. So, now, there has been another national conversation. Your Government is responding energetically by building resilient communities, encouraging active travel and responding to the climate emergency. I've heard the First Minister say today that his Government is open to a discussion and ideas. However, that same Government doesn't appear to want to discuss the same things in the Senedd, preferring instead to talk to the press. It doesn't bode well, does it?
You talk about housing, and, in the light of the comments I've made over the last few weeks with regard to housing provision, as around 65,000 families are waiting for homes in Wales, I welcome the commitment to get as much out of social housing and council housing as possible, with an increase in the social housing grant. Housing is a need, and indeed your own Government has described it as a right. Your Government didn't need to wait until a pandemic decimated our economy to make this any sort of priority.
You mention resilient communities and our town centres. Our town centres are being destroyed by lockdown and all the more so with the kick in the teeth caused by a 10 p.m. curfew, so let's remember that a night out may also involve a new outfit, hair, nails, aftershave and so on, to bring the town centre back into play. So, further and continued measures will make businesses that may have survived a return to business unviable.
I've been very vocal in expressing my concerns about the other health crisis we're storing up in terms of waiting lists and mental health, so I'm pleased to see some well-thought-out interventions like town-centre endoscopy clinics. I remain deeply concerned about the impact on our collective mental health, and I know that the suicide rates have increased massively during this time.
We hear much about Welsh solutions, not wanting to follow England or indeed Scotland or Northern Ireland, but the fact of the matter is the Welsh approach has been broadly in line with other UK nations. We appear to be all in the same boat and none of us are going out of this anytime soon. I've seen many respected academics, scientists and physicians—sadly no-one advising the Government—say now that we need to learn to live with this virus like we live with colds, flu and cancer. It seems to me that much of the content in this document has been at your disposal and in your gift for a very long time. There was, in my view, no need to wait for it. Thank you.
Mae gennym ni yn y fan yma ddogfen drawiadol iawn arall gan Lywodraeth Cymru. Mae llawer ynddi y gellir ei gymeradwyo, ond, unwaith eto, rhaid imi ddweud, mae'n darllen fel pob dogfen arall gan y Llywodraeth. Gallai hynny fod o ganlyniad i feddwl a gweithio cyfunol. Efallai ddim. Rwy'n pryderu'n fawr ynghylch y sefyllfa yr ydym ni ynddi. Roeddwn yn meddwl bod cyfyngiadau symud caeth iawn yn rhesymol, o ystyried yr holl amgylchiadau, ond ni chydsyniais i, ac ni chydsyniodd llawer o'r bobl sy'n ysgrifennu ataf, erioed i gwtogi ein rhyddid am chwe mis neu fwy. Ac er bod rhywfaint o lacio ar y rheolau a'r rheoliadau, rydym ni i gyd yn ymwybodol y gellir ailgyflwyno y rheolau mwyaf caeth ar fyr rybudd. Erbyn hyn mae sôn am ddangosydd sbarduno cyfyngiadau symud llwyr. Mae'r penawdau, yn hytrach na sgrechian am nifer y marwolaethau, yn sgrechian am achosion nawr. Rydym ni'n gorchuddio ein hwynebau. Unwaith eto, ni allwn ni weld ein hanwyliaid. Mae pobl wedi dychryn, ac mae rhai yn dal i arswydo, ac nid yw negeseua'r Llywodraeth yn helpu nac yn meithrin yr hyder sydd ei angen arnom ni i gyd i wneud ein rhan i gael y wlad yn ôl ar ei thraed eto. Mae'r neges wedi newid o atal cynnydd yn nifer yr achosion i aros am frechlyn, ac ni thrafferthodd neb ddweud wrthym ni pryd y symudwyd y pyst eto. Rwy'n gwybod fy mod i wedi dweud hyn i gyd o'r blaen, ond rwy'n credu ei bod hi'n werth ei ddweud eto, oherwydd yn y cyd-destun hwn y darllenais y ddogfen hon. Felly, nawr, cafwyd sgwrs genedlaethol arall. Mae eich Llywodraeth yn ymateb yn egnïol drwy adeiladu cymunedau cryf, annog teithio llesol ac ymateb i argyfwng yr hinsawdd. Rwyf wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud heddiw fod ei Lywodraeth yn agored i drafodaeth a syniadau. Fodd bynnag, nid yw'n ymddangos bod yr un Llywodraeth honno eisiau trafod yr un pethau yn y Senedd, gan ffafrio siarad â'r wasg yn lle hynny. Nid yw'n argoeli'n dda, onid yw?
Rydych chi'n sôn am dai, ac, yn sgil y sylwadau yr wyf wedi'u gwneud dros yr wythnosau diwethaf ynglŷn â'r ddarpariaeth dai, gan fod tua 65,000 o deuluoedd yn aros am gartrefi yng Nghymru, rwy'n croesawu'r ymrwymiad i fanteisio i'r graddau mwyaf posib ar dai cymdeithasol a thai cyngor, gyda chynnydd yn y grant tai cymdeithasol. Mae tai yn angen, ac yn wir mae eich Llywodraeth eich hun wedi ei ddisgrifio fel hawl. Nid oedd angen i'ch Llywodraeth aros nes i bandemig ddinistrio ein heconomi i wneud hyn yn unrhyw fath o flaenoriaeth.
Rydych chi'n sôn am gymunedau cryf a chanol ein trefi. Mae canol ein trefi'n cael eu dinistrio drwy gyfyngiadau symud ac yn fwy fyth felly gyda'r ergyd greulon a achosir gan gyrffyw o 10 yr hwyr, felly gadewch i ni gofio y gall noson allan hefyd gynnwys dillad newydd, gwallt, ewinedd, hylif ar ôl eillio ac ati, i ddod â chanol y dref yn ôl yn fyw. Felly, bydd mesurau pellach a pharhaus yn gwneud busnesau a allai fod wedi goroesi drwy ail-agor eu drysau yn anhyfyw.
Rwyf wedi bod yn llafar iawn wrth fynegi fy mhryderon am yr argyfwng iechyd arall yr ydym yn ei chreu o ran rhestrau aros ac iechyd meddwl, felly rwy'n falch o weld y rhoddwyd ystyriaeth ofalus i rai ymyriadau fel clinigau endosgopi yng nghanol ein trefi. Rwyf yn dal yn bryderus iawn am yr effaith ar ein hiechyd meddwl fel cymdeithas gyfan, a gwn fod y cyfraddau hunanladdiad wedi cynyddu'n aruthrol yn ystod y cyfnod hwn.
Clywn lawer am atebion Cymreig, heb fod eisiau dilyn Lloegr nac yn wir yr Alban na Gogledd Iwerddon, ond y gwir amdani yw bod Cymru wedi mynd ati mewn ffordd bur debyg i genhedloedd eraill y DU. Ymddengys ein bod ni i gyd yn yr un cwch ac na fydd yr un ohonom ni yn gweld diwedd hyn unrhyw adeg yn fuan. Rwyf wedi gweld llawer o academyddion, gwyddonwyr a meddygon uchel eu parch—yn anffodus neb sy'n cynghori'r Llywodraeth—yn dweud nawr fod angen inni ddysgu byw gyda'r feirws yma fel yr ydym ni'n byw gydag annwyd, ffliw a chanser. Mae'n ymddangos i mi fod llawer o'r cynnwys yn y ddogfen hon wedi bod ar gael i chi ac yn bethau y gallech fod wedi eu gwneud ers amser maith iawn. Yn fy marn i, nid oedd angen aros amdano. Diolch.
I thank the Member for those questions and for the welcome that she has given to the document and the interventions that are described in there, for which I'm grateful. I think her comments could be summarised in two broad points, and I hope I don't do them a disservice in doing that. Firstly is to remind us that the contents of the document need to be seen alongside the public health challenge that COVID obviously represents on a daily basis in our lives, and the context of that is a shifting context. I think she raised the point of context herself, and I think it is important to bear that in mind, and I do acknowledge the point that she makes about the anxieties that people across Wales feel about living through this period and living through lockdown and so on.
So, I think the task that the document sets out to meet is to respond to what we already know is the effect of COVID, alongside the task of responding on that more daily basis for some of those challenges. But it is important as well to plan ahead. What we don't want to see—and we have not followed that path in Wales—is a sort of reactive approach, which perhaps has been a feature elsewhere. We've tried to be evidence-based, programmatic and planned in how we respond to COVID in all its many guises, and that's the future of this document as well: it's an attempt to look forward as well as to start the work of reconstruction now.
She makes another point, which I think is intended as a criticism. It's to say that there are some interventions here that, I think, in her words, could have happened anyway, and I think—the point I was making to a Member earlier is that many of these interventions have been under way already. If she looks at the section of the document that talks about the interventions in the immediate post-COVID period, she'll recognise a number of familiar policies in there, and, throughout the pandemic, many of these challenges that we've known have existed for some time we've been continuing to address through prioritising parts of our programme for government that most closely deal with those.
But I think—and I hope she would accept this—that what has happened in the last few weeks and months is a growing understanding amongst the public at large of the scale of some of these issues and an enthusiasm—perhaps a deeper enthusiasm, if I may say—for getting to grips with them. And certainly COVID has demonstrated to us where those inequalities have existed in Wales, but I do want to impress upon her that we've approached this task asking people in Wales what matters most to them but applying the lens that we've applied as a Government throughout, which is the question of economic justice, environmental justice and social justice, and then that is what gives you the range of priorities and interventions that is set out in the document.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau yna ac am y croeso y mae wedi'i roi i'r ddogfen a'r ymyriadau a ddisgrifir ynddi, ac rwy'n ddiolchgar am hynny. Rwy'n credu y gellid crynhoi ei sylwadau mewn dau bwynt bras, ac rwy'n gobeithio nad wyf yn gwneud anghymwynas drwy wneud hynny. Yn gyntaf, ein hatgoffa bod angen ystyried cynnwys y ddogfen ochr yn ochr â'r her iechyd cyhoeddus y mae COVID yn amlwg yn ei chynrychioli bob dydd yn ein bywydau, ac mae cyd-destun hynny'n gyd-destun sy'n newid. Credaf iddi grybwyll y cyd-destun ei hun, a chredaf ei bod yn bwysig cadw hynny mewn cof, ac rwy'n cydnabod y sylw y mae hi'n ei wneud am y pryderon y mae pobl ledled Cymru'n eu teimlo ynghylch byw drwy'r cyfnod hwn a byw drwy gyfyngiadau symud ac ati.
Felly, credaf mai'r dasg y mae'r ddogfen yn ceisio'i chyflawni yw ymateb i'r hyn a wyddom ni eisoes yw effaith COVID, ochr yn ochr â'r dasg o ymateb yn fwy beunyddiol i rai o'r heriau hynny. Ond mae'n bwysig cynllunio ymlaen llaw hefyd. Yr hyn nad ydym ni eisiau ei weld—ac nid ydym ni wedi dilyn y llwybr hwnnw yng Nghymru—yw math o ddull adweithiol, sydd efallai wedi bod yn nodwedd mewn mannau eraill. Rydym ni wedi ceisio ymateb i COVID yn ei amryfal ffurfiau mewn modd sy'n seiliedig ar dystiolaeth ac sydd wedi ei raglennu a'i gynllunio, a dyna ddyfodol y ddogfen hon hefyd: mae'n ymgais i edrych ymlaen yn ogystal â dechrau'r gwaith ailadeiladu nawr.
Mae hi'n gwneud sylw arall, a chredaf ei fod wedi'i fwriadu fel beirniadaeth. Dweud y mae hi fod rhai ymyriadau yma a allai, yn ei geiriau hi, fod wedi digwydd beth bynnag, a chredaf—y pwynt yr oeddwn yn ei wneud i Aelod yn gynharach yw y bu llawer o'r ymyriadau hyn ar waith eisoes. Os yw hi'n edrych ar y rhan o'r ddogfen sy'n sôn am yr ymyriadau yn y cyfnod yn union ar ôl COVID, bydd yn adnabod nifer o bolisïau cyfarwydd yno, a, thrwy gydol y pandemig, rydym ni wedi parhau i fynd i'r afael â llawer o'r heriau hyn y gwyddom ni sydd wedi bodoli ers peth amser drwy flaenoriaethu rhannau o'n rhaglen lywodraethu sy'n ymdrin yn fwyaf penodol â'r rheini.
Ond rwy'n credu—a gobeithio y bydd hi'n derbyn hyn—mai yr hyn sydd wedi digwydd yn ystod yr wythnosau a'r misoedd diwethaf yw dealltwriaeth gynyddol ymhlith y cyhoedd at ei gilydd o anferthedd y materion hyn a brwdfrydedd—mwy o frwdfrydedd efallai, os caf i ddweud hynny—i fynd i'r afael â nhw. Ac yn sicr mae COVID wedi dangos i ni ble mae'r anghydraddoldebau hynny wedi bodoli yng Nghymru, ond rwyf eisiau pwysleisio wrthi ein bod wedi ymafael â'r dasg hon drwy ofyn i bobl yng Nghymru beth sydd bwysicaf iddynt ond yng ngoleuni'r egwyddorion y buom yn eu harddel fel Llywodraeth drwyddi draw, sef cyfiawnder economaidd, cyfiawnder amgylcheddol a chyfiawnder cymdeithasol, a dyna wedyn sy'n rhoi'r ystod o flaenoriaethau ac ymyriadau i chi a nodir yn y ddogfen.
Thank you for your statement, and very good to hear you've consulted so widely as we face such unprecedented upheavals, caused by not just one pandemic, but three tsunamis: the possibility of leaving the European Union without a trade deal, and the climate emergency. These things haven't gone away and the idea that we should go back to our bad old ways seems to me absolutely ridiculous, as I think Darren Millar was suggesting.
I very much welcome your proposal for more low-carbon social housing and upgrading our existing housing stock to be more energy efficient, but I just want to probe as to why you're not being a little bit more radical on this. Lord Deben, who chairs the UK climate change committee, was giving evidence to the climate change committee inquiry into carbon emissions last week, and he expressed disappointment that Wales has not used to the powers it has to change the building regulations to prevent what he called 'crap housing' continuing to be built. So, why is it not possible for the Senedd to amend Part L of the building regulations to raise the standards of private housing, and to give them the same standards that we are building social housing to? And also why are we not giving landlords notice that they will no longer be able to let homes that are below E-rated energy efficiency? It seems to me that that would be a huge stimulus to the economy in creating loads more jobs if landlords knew that they had to upgrade their properties by a certain date, and it would help to tackle fuel poverty.
Diolch am eich datganiad, ac mae'n dda iawn clywed eich bod wedi ymgynghori mor eang gan ein bod yn wynebu'r fath newidiadau digynsail, a achoswyd nid yn unig gan un pandemig, ond tri tswnami: y posibilrwydd o adael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb masnach, a'r argyfwng yn yr hinsawdd. Nid yw'r pethau hyn wedi diflannu ac mae'r syniad y dylem fynd yn ôl at ein hen ffyrdd drwg yn ymddangos i mi'n gwbl hurt, fel yr oedd Darren Millar yn awgrymu, rwy'n credu.
Rwy'n croesawu'n fawr eich cynnig i gael mwy o dai cymdeithasol carbon isel ac uwchraddio ein stoc dai bresennol i fod yn fwy effeithlon o ran ynni, ond rwyf eisiau holi pam nad ydych chi ychydig yn fwy radical ynglŷn â hyn. Roedd yr Arglwydd Deben, sy'n cadeirio pwyllgor newid yn yr hinsawdd y DU, yn rhoi tystiolaeth i ymchwiliad y pwyllgor newid yn yr hinsawdd ynglŷn ag allyriadau carbon yr wythnos diwethaf, a mynegodd siom nad yw Cymru wedi arfer y pwerau sydd ganddi i newid y rheoliadau adeiladu i atal parhau i adeiladu yr hyn a alwodd yn 'dai gwael'. Felly, pam nad yw hi'n bosib i'r Senedd ddiwygio Rhan L o'r rheoliadau adeiladu i godi safonau tai preifat, a rhoi'r un safonau iddynt ag yr ydym yn adeiladu tai cymdeithasol iddynt? A hefyd pam nad ydym yn rhoi rhybudd i landlordiaid na fyddant bellach yn gallu gosod cartrefi y mae eu heffeithlonrwydd ynni yn llai na gradd E? Mae'n ymddangos i mi y byddai hynny'n ysgogiad enfawr i'r economi o ran creu llawer mwy o swyddi pe bai landlordiaid yn gwybod bod yn rhaid iddyn nhw uwchraddio eu heiddo erbyn dyddiad penodol, a byddai'n helpu mynd i'r afael â thlodi tanwydd.