Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
14/05/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni yr wythnos yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Dai Lloyd.
The first item on our agenda this week is questions to the First Minister, and the first question is from Dai Lloyd.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddatblygu ynni llanw yng Ngorllewin De Cymru? OAQ53834
1. Will the First Minister make a statement on the development of tidal energy in South Wales West? OAQ53834
Rydyn ni’n parhau i weithio gyda phartneriaid trwy Gymru, yn enwedig yng Ngorllewin De Cymru, i ddatblygu dyfodol cryf a phositif i’r diwydiant ynni môr tra’n cadw bio-amrywiaeth cyfoethog yn ein moroedd. Mae ynni llanw yn dal i fod yn faes y gallai Cymru arwain y byd ynddo.
We continue to work with partners across Wales, particularly in South Wales West, to develop a strong and positive future for the marine energy industry whilst preserving our rich marine biodiversity. Tidal energy remains an area in which Wales could lead the world.
Diolch yn fawr am yr ateb yna. Ac fel rydych chi'n gwybod, mewn cyfarfod o bwyllgor craffu, arnoch chi, y Prif Weinidog, yn ddiweddar, fe wnes i godi fy mhryder bod canolfan brawf cyntaf y byd o ddatblygu deunyddiau ac adeileddau ar gyfer ynni'r llanw yn cael ei hadeiladu yn yr Alban nawr. Mae yna risg ein bod ni yma yng Nghymru yn colli momentwm, felly, o ran gosod ein hunain fel arweinwyr yn y maes. Mae morlyn llanw bae Abertawe yn gyfle i Gymru ddod yn arweinydd byd, ond gyda Llywodraeth Llundain wedi troi ei chefn ar Gymru unwaith eto, mae angen i Lywodraeth Cymru, yn fy marn i, ddangos arweiniad clir ar hyn. Nawr, gyda gwaith grŵp gorchwyl a gorffen rhanbarth bae Abertawe bellach yn dod i ben, awgrymwyd y gallai fod rhywbeth yn deillio o hynny a fyddai'n edrych am gefnogaeth Llywodraeth Cymru. A allwch ymhelaethu ar drafodaethau diweddar ar y pwynt yma, ac i ba raddau y mae Llywodraeth Cymru yn ystyried cydgynhyrchu yn hyn o beth?
Thank you very much for that response. As you know, in a meeting of the scrutiny of the First Minister committee recently, I raised my concern that the world's first test centre for the development of materials for tidal energy is now being built in Scotland. There is a risk that we in Wales are losing momentum, therefore, in terms of putting ourselves in the vanguard in this field. The Swansea bay tidal lagoon is an opportunity for Wales to become a global leader, but with the London Government having turned its back on Wales once again, the Welsh Government, in my view, needs to show clear leadership on this issue. Now, with the work of the Swansea bay region task and finish group coming to end, it was suggested that something may emerge from that that would seek support from the Welsh Government. Can you expand on any recent discussions on this point, and to what extent is the Welsh Government considering co-production in this regard?
Diolch yn fawr i Dai Lloyd am y cwestiwn yna. Dwi'n cofio'r cwestiwn yr oedd e'n codi gyda fi yn y pwyllgor craffu, ac, wrth gwrs, rydym ni'n parhau i weithio gyda thasglu cyngor y ddinas, ac rydym ni'n edrych ymlaen at dderbyn ei adroddiad pan fydd yn barod. Fel rydym ni wedi bod dros y blynyddoedd nawr, mae Llywodraeth Cymru yn barod i gymryd rhan yn y prosiect, i gynnig, fel rydym ni wedi dweud, cyfrannu tuag at gostau cyfalaf adeiladu morlyn bae Abertawe. Y broblem, Llywydd, yw, wrth gwrs, y gost—cost y trydan. Ac yn y maes yna, cyfrifoldeb Llywodraeth y Deyrnas Unedig yw e i gyhoeddi cynllun sy'n gallu helpu'r sector gyda'r costau trydan. Llywodraeth y Deyrnas Unedig wnaeth gomisiynu'r adroddiad i ddechrau. Rhaid iddyn nhw fod yn atebol am beidio gweithredu argymhellion clir ei adroddiad nhw ei hunain.
May I thank Dai Lloyd for that question? I remember the question that he posed at the scrutiny committee. Of course, we continue to work with the city council's taskforce, and we look forward to receiving its report when it's ready. As has been true over the years, the Welsh Government is ready to participate in the project and to contribute to the capital costs of building the Swansea bay tidal lagoon. The problem, of course, Llywydd, is with the cost of the electricity. In that field, it is the responsibility of the United Kingdom Government to announce a scheme that can support the sector with the electricity costs. It is the United Kingdom Government that commissioned the report initially, so they must be accountable for not implementing the clear recommendations of their own report.
First Minister, I recently chaired a policy forum. Tidal Lagoon Power were there and they spoke about the work that they're doing to encourage businesses to buy energy from them in order to provide a future for the lagoon project. Welsh Government's national procurement service states that it collaborates with public organisations to use collective buying power to get a good deal for Wales, whether it's supply teachers, fuel, computers or sandwiches. Now, we know that the strike price is a question that has threatened this project. So, how can the work done on the national procurement service here on collective buying help make the case to organisations that it could be good value to buy energy from a tidal energy source like the Swansea bay tidal lagoon?
Prif Weinidog, cadeiriais fforwm polisi yn ddiweddar. Roedd Tidal Lagoon Power yno ac yn siarad am y gwaith y maen nhw'n ei wneud i annog busnesau i brynu ynni ganddyn nhw er mwyn rhoi dyfodol i'r prosiect morlynnoedd. Mae gwasanaeth caffael cenedlaethol Llywodraeth Cymru yn dweud ei fod yn cydweithio â sefydliadau cyhoeddus i ddefnyddio grym prynu cyfunol i sicrhau bargen dda i Gymru, boed hynny yn athrawon cyflenwi, yn danwydd, yn gyfrifiaduron neu'n frechdanau. Nawr, rydym ni'n gwybod bod y pris taro yn gwestiwn sydd wedi bygwth y prosiect hwn. Felly, sut gall y gwaith a wnaed ar y gwasanaeth caffael cenedlaethol yma ar brynu cyfunol helpu i ddadlau'r achos i sefydliadau y gallai fod yn werth da am arian prynu ynni o ffynhonnell ynni'r llanw fel morlyn llanw bae Abertawe?
Well, Llywydd, I understand the point that Suzy Davies is making, and I've heard arguments made by those involved in the scheme in Swansea that the way to deal with the failure of the UK Government to have a contract-for-difference approach to the electricity that will be produced by any lagoon is to spread the cost of that amongst a large number of public and private sector buyers of that electricity. And I understand the case that they are making. But, surely, the real answer is that the UK Government should recognise that this was always to be a demonstration project, that it is inevitable in nascent technologies that the price of electricity produced would be higher than it otherwise would be in the marketplace, and, just as previous Governments were willing to do in the fields of solar and wind, that they must find a tariff for marine energy—not simply tidal lagoon technology, but marine energy—that allows those new technologies to be attempted and, as we would see it, to thrive here in Wales. That's the right way to do it. Spreading the cost amongst public and private sector buyers here in Wales will only go so far, and will, in the end, result in Welsh citizens having to subsidise a cost that always ought to have been the responsibility of the UK Government.
Wel, Llywydd, rwy'n deall y pwynt y mae Suzy Davies yn ei wneud, ac rwyf i wedi clywed dadleuon yn cael eu gwneud gan y rhai sy'n rhan o'r cynllun yn Abertawe mai'r ffordd i ymdrin â methiant Llywodraeth y DU i gael dull contract gwahaniaeth o ymdrin â'r trydan a fydd yn cael ei gynhyrchu gan unrhyw forlyn yw rhannu cost hynny ymhlith nifer fawr o brynwyr sector cyhoeddus a phreifat y trydan hwnnw. Ac rwy'n deall y ddadl y maen nhw'n ei gwneud. Ond, siawns mai'r ateb gwirioneddol yw y dylai Llywodraeth y DU gydnabod mai prosiect arddangos oedd hwn i fod erioed, ei bod yn anochel mewn technolegau egin y byddai pris y trydan a gynhyrchir yn uwch nag y byddai fel arall yn y farchnad, ac, yn union fel yr oedd Llywodraethau blaenorol yn barod i'w wneud ym meysydd ynni'r haul a'r gwynt, bod yn rhaid iddyn nhw ddod o hyd i dariff ar gyfer ynni'r môr—nid dim ond technoleg morlyn llanw, ond ynni'r môr—sy'n caniatáu i'r technolegau newydd hynny gael eu ceisio ac, fel y byddem ni'n ei weld, i ffynnu yma yng Nghymru. Dyna'r ffordd iawn o'i wneud. Mae faint y gall rhannu'r gost ymhlith prynwyr sector cyhoeddus a phreifat yma yng Nghymru ei gyflawni yn gyfyngedig, a bydd, yn y diwedd, yn golygu y bydd yn rhaid i ddinasyddion Cymru ddarparu cymhorthdal i gost y dylai fod Llywodraeth y DU wedi bod yn gyfrifol amdani o'r cychwyn.
First Minister, Dai Lloyd pointed out that the energy proposals of the tidal lagoon could create a new sector of industry across the south Wales region and, clearly, also support other industries there, including the steel plant in Port Talbot. Following last Friday's announcement of the joint venture collapse that is likely to happen between Tata and Thyssenkrupp, this is now a possibility of actually where we can see steel being used from the Port Talbot plant in a project that would give benefits not just to the region, but to the whole of Wales with energy. Will you therefore go back to the UK Government with the message that this is a possibility of how the UK Government can help the steel industry, as well as the tidal lagoon and tidal energy?
Prif Weinidog, tynnodd Dai Lloyd sylw at y ffaith y gallai cynigion ynni'r morlyn llanw greu sector newydd o ddiwydiant ar draws rhanbarth de Cymru ac, yn amlwg, cefnogi diwydiannau eraill yno hefyd, gan gynnwys y gwaith dur ym Mhort Talbot. Yn dilyn y cyhoeddiad ddydd Gwener diwethaf am fethiant y fenter ar y cyd sy'n debygol o ddigwydd rhwng Tata a Thyssenkrupp, mae hyn yn bosibilrwydd erbyn hyn o sut y gallwn ni weld dur yn cael ei ddefnyddio o waith Port Talbot mewn prosiect a fyddai'n cynnig manteision nid yn unig i'r rhanbarth, ond i Gymru gyfan gydag ynni. A wnewch chi fynd yn ôl at Lywodraeth y DU felly gyda'r neges bod hwn yn bosibilrwydd o sut y gall Llywodraeth y DU helpu'r diwydiant dur, yn ogystal â'r morlyn llanw ac ynni'r llanw?
I want to thank the Member for making that important point, and for taking the opportunity, which I know he does whenever he has that opportunity, to speak up for the steel industry across Wales and in his own constituency. The case for the tidal bay lagoon was never in the relatively small number of jobs that were directly to be involved in the project—that's a point that the Secretary of State for Wales tried to make when trying to excuse the UK Government's decision not to go ahead with the scheme. The jobs were always to be created in those supply chains and those other manufacturing possibilities that go with a new industry that can be born here in Wales. And of course there will be potential for Welsh-produced steel to be used in that construction. And I'm very happy to give the Member an undertaking that we will write again to the UK Government, making the case that he's just put to me, in this new context.
Hoffwn ddiolch i'r Aelod am wneud y pwynt pwysig yna, ac am fanteisio ar y cyfle, y gwn ei fod yn ei wneud pryd bynnag y caiff y cyfle hwnnw, i siarad ar ran y diwydiant dur ledled Cymru ac yn ei etholaeth ei hun. Nid oedd y ddadl o blaid y morlyn ynni'r llanw erioed yn ymwneud â'r nifer gymharol fach o swyddi a fyddai'n gysylltiedig â'r prosiect yn uniongyrchol—mae hwnnw'n bwynt y ceisiodd Ysgrifennydd Gwladol Cymru ei wneud wrth geisio esgusodi penderfyniad Llywodraeth y DU i beidio â bwrw ymlaen â'r cynllun. Roedd y swyddi bob amser yn mynd i gael eu creu yn y cadwynau cyflenwi hynny a'r posibiliadau gweithgynhyrchu eraill hynny sy'n mynd law yn llaw â diwydiant newydd y gellir ei sefydlu yma yng Nghymru. Ac wrth gwrs, bydd potensial i ddur a gynhyrchir yng Nghymru gael ei ddefnyddio yn y gwaith adeiladu hwnnw. Ac rwy'n hapus iawn o wneud ymrwymiad i'r Aelod y byddwn ni'n ysgrifennu unwaith eto at Lywodraeth y DU, gan wneud y ddadl y mae newydd ei gwneud i mi, yn y cyd-destun newydd hwn.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cymorth sydd ar gael i bobl hemoffilig yng Nghymru, a'u teuluoedd? OAQ53881
2. Will the First Minister make a statement on the support available to haemophiliacs and their families in Wales? OAQ53881
I thank the Member for that question. Services available to people in Wales with haemophilia include specialist physiotherapy, psychology, social services and access to latest treatments. In addition, the Welsh infected blood support scheme provides a package of financial and other measures for people affected by infected blood.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae'r gwasanaethau sydd ar gael i bobl yng Nghymru sydd â hemoffilia yn cynnwys ffisiotherapi arbenigol, seicoleg, gwasanaethau cymdeithasol a mynediad at driniaethau diweddaraf. Hefyd, mae cynllun cymorth gwaed heintiedig Cymru yn darparu pecyn o fesurau ariannol a mesurau eraill ar gyfer pobl sydd wedi eu heffeithio gan waed heintiedig.
First Minister, you will recognise, as most of us here do, that the contaminated blood scandal is one of the great and terrible scandals that's occurred—admittedly, well before devolution, but one where there is a legacy with us to this day. You'll also be pleased, I'm sure, to welcome the commencement, at long last, of the contaminated blood inquiry, which has started to take place. And I'm sure you will also welcome the actual work that Julie Morgan has done with Haemophilia Wales, and with the families and the victims throughout Wales, and the work she's done with the cross-party group. But, First Minister, as the inquiry started, the UK Government announced a financial package of support—until it turned out that that financial package only applies to England. It appears that Wales, Scotland and Northern Ireland are an afterthought and are not included within it, that there is no new money, no new funding, no new consequential. And this, First Minister, must be one of the most cruel and reckless activities by the UK Government—raising expectations while not providing any financial support. First Minister, will you urge the UK Government firstly to ensure that there is new money—proper money—to fund these people who deserve it, and that there is proper provision for the widows? And can you inform this Chamber what discussions, what contacts, you have had from the UK Government, because they are certainly writing in correspondence that there are negotiations about to start? And will you also arrange to meet with the cross-party group—or members of your Government to meet with the cross-party group—so that they can be involved in any forward planning, any decision-making process, but also for an explanation as to where we are with this inquiry and with the issue of support for victims?
Prif Weinidog, byddwch yn cydnabod, fel y mae'r rhan fwyaf ohonom ni yn y fan yma yn ei wneud, bod y sgandal gwaed halogedig yn un o'r sgandalau mawr ac ofnadwy sydd wedi digwydd—mae'n rhaid cyfaddef, ymhell cyn datganoli, ond un lle mae etifeddiaeth gyda ni hyd heddiw. Byddwch yn falch hefyd, rwy'n siŵr, o groesawu cychwyn, o'r diwedd, yr ymchwiliad i waed halogedig, sydd wedi dechrau cael ei gynnal. Ac rwy'n siŵr y byddwch chi hefyd yn croesawu'r gwaith y mae Julie Morgan wedi ei wneud gyda Hemoffilia Cymru, a chyda'r teuluoedd a'r dioddefwyr ledled Cymru, a'r gwaith y mae hi wedi ei wneud gyda'r grŵp trawsbleidiol. Ond, Prif Weinidog, wrth i'r ymchwiliad ddechrau, cyhoeddodd Llywodraeth y DU becyn cymorth ariannol—tan iddi ddod i'r amlwg bod y pecyn ariannol hwnnw'n berthnasol i Loegr yn unig. Mae'n ymddangos bod Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon yn ôl-ystyriaeth ac nad ydynt wedi eu cynnwys ynddo, nad oes dim arian newydd, dim cyllid newydd, dim symiau canlyniadol newydd. Ac mae'n rhaid, Prif Weinidog, mai dyma un o'r gweithgareddau mwyaf creulon a byrbwyll gan Lywodraeth y DU—codi disgwyliadau a pheidio â rhoi unrhyw gymorth ariannol. Prif Weinidog, a wnewch chi bwyso ar Lywodraeth y DU yn gyntaf i sicrhau bod arian newydd—arian go iawn—i ariannu'r bobl hyn sy'n ei haeddu, a bod darpariaeth briodol i'r gweddwon? Ac a allwch chi hysbysu'r Siambr hon pa drafodaethau, pa gysylltiadau, yr ydych chi wedi eu cael gan Lywodraeth y DU, oherwydd maen nhw'n sicr yn ysgrifennu mewn gohebiaeth bod trafodaethau ar fin dechrau? Ac a wnewch chi hefyd drefnu i gyfarfod â'r grŵp trawsbleidiol—neu aelodau o'ch Llywodraeth i gyfarfod â'r grŵp trawsbleidiol—fel y gallan nhw gymryd rhan mewn unrhyw flaengynllunio, unrhyw broses o wneud penderfyniadau, ond hefyd i gael esboniad o ble'r ydym ni arni gyda'r ymchwiliad hwn a chyda'r mater o gymorth i ddioddefwyr?
Llywydd, can I thank the Member for those very important questions? Let me begin by agreeing with him that, of course, we welcome the establishment of the inquiry, chaired by Sir Brian Langstaff. I'm pleased to be able to report to the Chamber that the Welsh Government has secured core participant status in the inquiry, which gives us extra rights of access to the inquiry, and the inquiry, I understand, intends to come to Wales on 23 July and will spend four days here taking evidence directly from those affected and those infected in the contaminated blood scandal, and we will do whatever we can as a Welsh Government to assist people to make sure that they can put their case to the inquiry.
But to go to the specific point the Member raised, on 21 January this year a meeting was held, chaired by the Chancellor of the Duchy of Lancaster, at which it was agreed that there was a need for a UK-wide approach, with parity for all those affected, and that meeting was attended by Scotland, by Wales, and by UK Ministers, and we came away from that meeting having signed up to that proposition and made efforts to secure further meetings beyond 21 January. However, on 30 April—the first day of the infected blood inquiry—the UK Government made a unilateral announcement of additional funding for English patients only. There was no consultation, there was no prior ministerial notice, and it was a breach of the agreement that had been reached on 21 January. We since had a letter from a junior Minister at the Department of Health. It takes your breath away, really, when she says to us, 'I believe', she says, 'That we could all benefit from greater dialogue and co-operation on these matters'. It beggars belief, really, that such a letter could be sent to us when they had done exactly the opposite. The campaigners, the charities and campaign groups who had been part of the meeting on 21 January have since written to the Prime Minister saying that their understanding was that those discussions were for the whole of the United Kingdom. 'We assume', they said, 'That the decision involved devolved administrations and have learned with a mixture of disappointment, anger and frustration that that has turned out not to be the case'.
Now, Llywydd, during the first decade of devolution, the Government at the UK level observed scrupulously the agreement that anything that had happened prior to devolution was a cost on the UK Government. Things that have happened since devolution, of course, are a cost on us here. The awful scandal in contaminated blood happened many, many years before devolution and the devolution rules seem to me unambiguously to require that if money is provided by the UK Government for patients in England, then the same help must be available to patients throughout the United Kingdom, and we will continue to make that case as vigorously as we can with UK Ministers.
Llywydd, a gaf i ddiolch i'r Aelod am y cwestiynau pwysig iawn yna? Gadewch i mi ddechrau trwy gytuno ag ef ein bod ni, wrth gwrs, yn croesawu sefydlu'r ymchwiliad, dan gadeiryddiaeth Syr Brian Langstaff. Rwy'n falch o allu dweud wrth y Siambr bod Llywodraeth Cymru wedi sicrhau statws cyfranogwr craidd yn yr ymchwiliad, sy'n rhoi hawliau mynediad ychwanegol at yr ymchwiliad i ni, ac mae'r ymchwiliad, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn bwriadu dod i Gymru ar 23 Gorffennaf a bydd yn treulio pedwar diwrnod yma yn cymryd tystiolaeth yn uniongyrchol gan y rhai yr effeithiwyd arnynt a'r rhai a heintiwyd yn y sgandal gwaed halogedig, a byddwn yn gwneud beth bynnag y gallwn fel Llywodraeth Cymru i gynorthwyo pobl i wneud yn siŵr eu bod yn cael cyflwyno eu hachosion i'r ymchwiliad.
Ond i fynd at y pwynt penodol a godwyd gan yr Aelod, cynhaliwyd cyfarfod ar 21 Ionawr eleni, dan gadeiryddiaeth Canghellor Dugiaeth Caerhirfryn, pryd y cytunwyd bod angen dull gweithredu ar gyfer y DU gyfan, gyda chydraddoldeb i bawb a gafodd eu heffeithio, ac roedd yr Alban, Cymru, a Gweinidogion y DU yn bresennol yn y cyfarfod hwnnw, a daethom o'r cyfarfod hwnnw ar ôl ymrwymo i'r cynnig hwnnw a gwneud ymdrechion i sicrhau mwy o gyfarfodydd y tu hwnt i 21 Ionawr. Fodd bynnag, ar 30 Ebrill—diwrnod cyntaf yr ymchwiliad i waed heintiedig—gwnaeth Llywodraeth y DU gyhoeddiad unochrog o gyllid ychwanegol i gleifion yn Lloegr yn unig. Ni fu ymgynghoriad, ni chafwyd hysbysiad gweinidogol ymlaen llaw, ac roedd yn torri'r cytundeb a wnaed ar 21 Ionawr. Rydym ni wedi cael llythyr ers hynny gan is-Weinidog yn yr Adran Iechyd. Mae'n syfrdanu rhywun, a dweud y gwir, pan mae hi'n dweud wrthym, 'Rwy'n credu', meddai, 'y gallem ni i gyd elwa ar fwy o ddeialog a chydweithrediad ar y materion hyn'. Mae'n anghredadwy, a dweud y gwir, y gallai llythyr o'r fath gael ei anfon atom pan roedden nhw wedi gwneud yn union i'r gwrthwyneb. Mae'r ymgyrchwyr, yr elusennau a'r grwpiau ymgyrchu a fu'n rhan o'r cyfarfod ar 21 Ionawr wedi ysgrifennu at Brif Weinidog y DU ers hynny yn dweud mai eu dealltwriaeth nhw oedd bod y trafodaethau hynny ar gyfer y Deyrnas Unedig gyfan. 'Rydym ni'n tybio', meddent, 'bod y penderfyniad yn cynnwys gweinyddiaethau datganoledig ac wedi darganfod gyda chymysgedd o siomedigaeth, dicter a rhwystredigaeth nad yw hynny'n wir'.
Nawr, Llywydd, yn ystod degawd cyntaf datganoli, cydymffurfiodd y Llywodraeth ar lefel y DU yn gydwybodol â'r cytundeb bod unrhyw beth a oedd wedi digwydd cyn datganoli yn gost ar Lywodraeth y DU. Mae pethau sydd wedi digwydd ers datganoli, wrth gwrs, yn gost arnom ni yn y fan yma. Digwyddodd y sgandal gwaed halogedig ofnadwy flynyddoedd lawer iawn cyn datganoli ac mae'n ymddangos i mi bod y rheolau datganoli yn mynnu yn ddiamwys, os darperir arian gan Lywodraeth y DU i gleifion yn Lloegr, yna mae'n rhaid i'r un cymorth fod ar gael i gleifion ledled y Deyrnas Unedig, a byddwn yn parhau i ddadlau'r achos hwnnw mewn modd mor egnïol ag y gallwn gyda Gweinidogion y DU.
First Minister, as part of the inquiry work taking place here in Wales, could you provide some clarity, perhaps, as to when pharmaceutical professionals in Wales could be expected to administer the trialled recombinant, laboratory-made factor products such as Fc-fusion, PEGylation and albumin fusion, and also advise what work this Government is doing with patients here in Wales in terms of communication as to how these drugs might actually make a big difference to their lives going forward?
Prif Weinidog, yn rhan o'r gwaith ar yr ymchwiliad sy'n cael ei wneud yma yng Nghymru, a allech chi roi rhywfaint o eglurder, efallai, ynghylch pryd y gellid disgwyl i weithwyr fferyllol proffesiynol yng Nghymru ddarparu'r cynnyrch ffactor ailgyfunol a wnaed mewn labordy a dreialwyd, fel Fc-fusion, PEGylation ac ymasiad albwmin, a hefyd hysbysu pa waith y mae'r Llywodraeth hon yn ei wneud gyda chleifion yma yng Nghymru o ran cyfathrebu ynghylch sut y gallai'r cyffuriau hyn wneud gwahaniaeth mawr i'w bywydau yn y dyfodol?
Well, Llywydd, on 6 March, my colleague Vaughan Gething provided a written statement to the Assembly, setting out a fair and comprehensive package of additional support for families and individuals here in Wales. We believe that that went some way to meeting the concerns of those families. I'm happy to write to the Member on the specific question of when pharmaceutical professionals will be able to administer new forms of drug therapy, but we have been talking in this question about something more fundamental than that. We've been talking about financial support to people who have been infected by a failure on the part of the national health service nearly 40 years ago that will allow them to live decent lives at this point in their life cycle, and, while there are other things that we want to do, that fundamental issue deserves to be tackled right across this Chamber.
Wel, Llywydd, ar 6 Mawrth, darparodd fy nghydweithiwr Vaughan Gething ddatganiad ysgrifenedig i'r Cynulliad, yn cyflwyno pecyn teg a chynhwysfawr o gymorth ychwanegol i deuluoedd ac unigolion yma yng Nghymru. Rydym ni'n credu bod hynny wedi gwneud cryn dipyn i ymateb i bryderon y teuluoedd hynny. Rwy'n hapus i ysgrifennu at yr Aelod am y cwestiwn penodol ynghylch pryd y bydd gweithwyr fferyllol yn gallu darparu mathau newydd o therapi cyffuriau, ond rydym ni wedi bod yn trafod rhywbeth mwy sylfaenol na hynny yn y cwestiwn hwn. Rydym wedi bod yn trafod cymorth ariannol i bobl a heintiwyd gan fethiant ar ran y gwasanaeth iechyd gwladol bron i 40 mlynedd yn ôl a fydd yn caniatáu iddyn nhw fyw bywydau gweddus ar yr adeg hon yn eu bywydau, ac, er bod pethau eraill yr ydym ni eisiau eu gwneud, mae'r mater sylfaenol hwnnw'n haeddu sylw ar draws y Siambr hon.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Questions now from the party leaders. The Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. First Minister, a month ago you told the BBC that in the event of a crash-out Brexit, there would be food products that would not be available to the public in supermarkets. You said you didn't believe that this would lead to food shortages to individuals, but that the economic impact would be devastating to the food sector, particularly to businesses relying on fresh produce. Can you confirm that every frozen and chilled storage warehouse in Wales is already full to capacity, even with the current Brexit delay?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, fis yn ôl, dywedasoch wrth y BBC y byddai cynhyrchion bwyd na fyddent ar gael i'r cyhoedd mewn archfarchnadoedd mewn achos o Brexit heb gytundeb. Dywedasoch nad oeddech chi'n credu y byddai hyn yn arwain at brinder bwyd i unigolion, ond y byddai'r effaith economaidd yn aruthrol i'r sector bwyd, yn enwedig i fusnesau sy'n dibynnu ar gynnyrch ffres. A allwch chi gadarnhau bod pob warws storio cynhyrchion wedi'u rhewi a'u hoeri yng Nghymru eisoes yn llawn i'r ymylon, hyd yn oed gyda'r oedi presennol i Brexit?
Well, the Member makes the important point, Llywydd. I repeat what I said a while ago, that as far as the shops are concerned, people will not have the range and the choice of products that they have come to enjoy during our membership of the European Union if we leave the European Union without a deal. And those in Wales who rely on producing food that is exported to the European Union will equally find their businesses put at risk if they suddenly face new barriers—not of tariffs but of the non-tariff variety—that will mean that there will be a very significant threat to large parts of Welsh food producers. I don't want to give the Member a definitive answer without being certain that I have it properly in front of me, but my understanding is probably close to what he was suggesting—that the food sector is already using whatever capacity it has to prepare against the day when we leave the European Union without a deal.
Wel, mae'r Aelod yn gwneud y pwynt pwysig, Llywydd. Ailadroddaf yr hyn a ddywedais ychydig yn ôl, sef, cyn belled ag y mae'r siopau yn y cwestiwn, ni fydd gan bobl yr amrywiaeth a'r dewis o gynnyrch y maen nhw wedi dod i'w mwynhau yn ystod ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd os byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb. A bydd y rhai hynny yng Nghymru sy'n dibynnu ar gynhyrchu bwyd sy'n cael ei allforio i'r Undeb Ewropeaidd yn gweld bod eu busnesau mewn perygl i'r un graddau os byddan nhw'n wynebu rhwystrau newydd yn sydyn—nid o ran tariffau ond o'r math nad ydynt yn dariffau—a fydd yn golygu y bydd bygythiad sylweddol iawn i rannau helaeth o gynhyrchwyr bwyd Cymru. Nid wyf i eisiau rhoi ateb pendant i'r Aelod heb fod yn sicr ei fod gen i o fy mlaen yn iawn, ond mae'n debyg bod fy nealltwriaeth yn agos at yr hyn yr oedd ef yn ei awgrymu—bod y sector bwyd eisoes yn defnyddio pa bynnag gapasiti sydd ganddo i baratoi ar gyfer y diwrnod pan fyddwn ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb.
I can confirm that the cold storage sector in Wales is full to capacity—it has been, I believe, for some months, and, First Minister, you should be aware of this yourself because your own Government, prompted by concerns within the sector, commissioned a study before Christmas into cold storage capacity in Wales that was completed in January. Now, why have you refused to publish that study, and given the understandable public concern, will you commit to doing so now?
In a response to a written question from me, asking what representations you had received as a Government about a potential lack of capacity for cold food storage facilities in Wales, the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs rather pointedly replied that you had only received a representation from one business within the sector. Can you confirm, First Minister, that there are only two companies in the sector in Wales and the one you received representation from—Wild Water Group—operates two of the three cold storage facilities for food in Wales? Can you confirm specifically that they have asked you to urgently invest in the development of a new storage facility because of the pressure Brexit has already put on the food sector and supply chain in Wales? You've done precisely this for medical supplies. Given the lack of warehouse capacity in that area, why not do the same for food, given the devastating impact you yourself claim the pressure on supply chains Brexit will cause?
Gallaf gadarnhau bod y sector storio oer yng Nghymru yn llawn i'r ymylon—mae wedi bod felly, rwy'n credu, ers rhai misoedd, a, Prif Weinidog, dylech chithau fod yn ymwybodol o hyn eich hun gan fod eich Llywodraeth eich hun, wedi ei chymell gan bryderon o fewn y sector, wedi comisiynu astudiaeth cyn y Nadolig i gapasiti storio oer yng Nghymru a gwblhawyd ym mis Ionawr. Nawr, pam ydych chi wedi gwrthod cyhoeddi'r astudiaeth honno, ac o gofio'r pryder dealladwy ymhlith y cyhoedd, a wnewch chi ymrwymo i wneud hynny nawr?
Mewn ymateb i gwestiwn ysgrifenedig gen i, yn gofyn pa sylwadau yr oeddech chi wedi eu cael fel Llywodraeth ynghylch diffyg capasiti posibl ar gyfer cyfleusterau storio bwyd oer yng Nghymru, atebodd Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig yn gwbl agored eich bod chi ddim ond wedi cael sylwadau gan un busnes yn y sector. A allwch chi gadarnhau, Prif Weinidog, mai dim ond dau gwmni sydd yn y sector yng Nghymru, a bod yr un y cawsoch chi sylwadau ganddo—Wild Water Group—yn gweithredu dau o'r tri chyfleuster storio oer ar gyfer bwyd yng Nghymru? A allwch chi gadarnhau'n benodol eu bod nhw wedi gofyn i chi fuddsoddi ar frys i ddatblygu cyfleuster storio newydd oherwydd y pwysau y mae Brexit eisoes wedi ei roi ar y sector bwyd a'r gadwyn gyflenwi yng Nghymru? Rydych chi wedi gwneud yr union beth hwn ar gyfer cyflenwadau meddygol. O ystyried y diffyg capasiti mewn warysau yn y maes hwnnw, beth am wneud yr un peth ar gyfer bwyd, o gofio'r effaith aruthrol yr ydych chi eich hun yn honni y bydd y pwysau y bydd Brexit yn ei achosi ar gadwyni cyflenwi?
Well, Llywydd, just to say that I'm not aware of any request that has come directly to me to release a report. I'm very happy to look to see the status of that report and if it was intended for wider circulation.
My colleague Lesley Griffiths has met the retail consortium this morning and received assurances from them about the steps that they are taking in relation to making sure that there are supplies of food available here in Wales. The Member is of course right to say that in the field of medical supplies we have found storage space to ensure that there is continuity of supply, but for the Government, we always have to balance spending money, which is in short supply, on things that we are certain we will need, should we find ourselves leaving the European Union without a deal, against those many other calls on our EU transition fund that is about preparing Welsh businesses and Welsh public services for the long-term future the other side of Brexit.
I can sure the Member that we keep all possibilities under regular review, and if we were convinced that it was necessary to secure further storage facilities for the purposes that he's outlined, then we would give that absolutely serious consideration. We've not been convinced of the case so far, but that doesn't mean to say that we wouldn't continue to consider it if further and better information became available.
Wel, Llywydd, dim ond i ddweud nad wyf i'n ymwybodol o unrhyw gais sydd wedi dod yn uniongyrchol i mi i ryddhau adroddiad. Rwy'n hapus iawn i edrych i weld statws yr adroddiad hwnnw a pha un a fwriadwyd iddo gael ei ddosbarthu'n ehangach.
Mae fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths wedi cyfarfod â'r consortiwm manwerthu y bore yma ac wedi cael sicrwydd ganddyn nhw ynglŷn â'r camau y maen nhw'n eu cymryd i sicrhau bod cyflenwadau o fwyd ar gael yma yng Nghymru. Wrth gwrs, mae'r Aelod yn iawn i ddweud ein bod ni wedi canfod lle storio ym maes cyflenwadau meddygol i sicrhau bod parhad yn y cyflenwad, ond o ran y Llywodraeth, mae'n rhaid i ni gydbwyso bob amser gwario arian, sy'n brin, ar bethau yr ydym ni'n sicr y byddwn ni eu hangen, pe byddem ni'n canfod ein hunain yn gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb, yn erbyn y nifer fawr o ofynion eraill hynny ar ein cronfa bontio'r UE sy'n ymwneud â pharatoi busnesau Cymru a gwasanaethau cyhoeddus Cymru ar gyfer y dyfodol hirdymor yr ochr arall i Brexit.
Gallaf sicrhau'r Aelod ein bod ni'n adolygu'r holl bosibiliadau yn rheolaidd, a phe byddem ni'n argyhoeddedig ei bod yn angenrheidiol i sicrhau mwy o gyfleusterau storio at y dibenion a amlinellwyd ganddo, yna byddem yn ystyried hynny'n gwbl ddifrifol. Nid ydym wedi cael ein hargyhoeddi o'r achos hyd yn hyn, ond nid yw hynny'n golygu na fyddem ni'n parhau i'w ystyried pe byddai gwybodaeth ychwanegol a gwell ar gael.
Can I say, then, First Minister, I asked the Minister that is responsible to publish this study. You, as First Minister, are responsible for the Government as a whole, but I'm asking you again now: will you publish that study, because I think the public have a right to know? I can also tell you, First Minister, I'm in possession of a number of letters from companies within the food sector all claiming that the failure to invest in cold storage facilities will have serious adverse consequences now. The managing director of one leading Welsh food company expresses, and I quote, their concern with regard to a serious shortage of both chilled and frozen storage facilities within Wales. The supply chain director of another says it is imperative that we have more cold storage options in the local area to be able to continue to compete. Kepak, which employs 700 people at the St Merryn meat plant in Merthyr says this:
If there is no increase in storage capacity in Wales, we may have to consider transferring some production from Merthyr to a site in Cornwall, which could have a negative impact on employee numbers in Merthyr.
And, furthermore, the National Sheep Association has said that without long-term cold storage facilities for lamb, the effects of a 'no deal' Brexit could be catastrophic.
So, can I ask you, First Minister, given that you yourself have said that a 'no deal' Brexit could have a devastating impact on the food sector, given that hundreds of jobs are at stake now, the future of Welsh farming is at risk and the security of food supply in Wales may itself be jeopardised, why on earth won't the Welsh Government invest the £3 million to £4 million it's estimated that's needed to plug the gap in cold chain supply? And why are you putting your faith in the Department for Environment, Food and Rural Affairs and companies over the border, rather than coming up with a Welsh solution to a Welsh problem that you have exacerbated through the usual dose of complacency, denial and inaction?
A gaf i ddweud, felly, Prif Weinidog, fy mod i wedi gofyn i'r Gweinidog sy'n gyfrifol i gyhoeddi'r astudiaeth hon. Chi, fel Prif Weinidog, sy'n gyfrifol am y Llywodraeth yn ei chyfanrwydd, ond gofynnaf i chi unwaith eto nawr: a wnewch chi gyhoeddi'r astudiaeth honno, gan fy mod i'n credu bod gan y cyhoedd hawl i wybod? Gallaf ddweud wrthych chi hefyd, Prif Weinidog, mae gen i nifer o lythyrau oddi wrth gwmnïau yn y sector bwyd sydd i gyd yn honni y bydd y methiant i fuddsoddi mewn cyfleusterau storio oer yn arwain at ganlyniadau andwyol difrifol nawr. Mae rheolwr gyfarwyddwr un cwmni bwyd blaenllaw yng Nghymru yn mynegi ei bryder, a dyfynnaf, ynghylch prinder difrifol o gyfleusterau storio bwyd wedi'i oeri a'i rewi yng Nghymru. Mae cyfarwyddwr cadwyn gyflenwi un arall yn dweud ei bod yn hanfodol bod gennym ni fwy o ddewisiadau storio oer yn yr ardal leol er mwyn gallu parhau i gystadlu. Mae Kepak, sy'n cyflogi 700 o bobl yn ffatri gig St Merryn ym Merthyr yn dweud hyn:
Os nad oes cynnydd i gapasiti storio yng Nghymru, efallai y bydd yn rhaid i ni ystyried trosglwyddo rhywfaint o gynhyrchiant o Ferthyr i safle yng Nghernyw, a allai gael effaith negyddol ar nifer y gweithwyr ym Merthyr.
Ac, yn ogystal â hynny, mae'r Gymdeithas Ddefaid Genedlaethol wedi dweud, heb gyfleusterau storio oer hirdymor ar gyfer cig oen, y gallai effeithiau Brexit 'heb gytundeb' fod yn drychinebus.
Felly, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, o gofio eich bod chi eich hun wedi dweud y gallai Brexit 'heb gytundeb' gael effaith aruthrol ar y sector bwyd, o gofio bod cannoedd o swyddi yn y fantol nawr, bod dyfodol ffermio yng Nghymru mewn perygl ac y gallai diogelwch cyflenwadau bwyd yng Nghymru ei hun gael eu peryglu, pam ar y ddaear na wnaiff Llywodraeth Cymru fuddsoddi'r £3 miliwn i £4 miliwn yr amcangyfrifir sydd ei angen i lenwi'r bwlch yn y cyflenwad cadwyn oer? A pham ydych chi'n rhoi eich ffydd yn Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig a chwmnïau dros y ffin, yn hytrach na meddwl am ateb yng Nghymru i broblem yng Nghymru yr ydych chi wedi ei gwaethygu drwy'r ddogn arferol o ddifaterwch, gwadu a diffyg gweithredu?
It's hard to know, Llywydd, where to begin, where you have to try and pick the bones of a sensible question out of the normal hyperbole that the leader of Plaid Cymru cannot deny himself. So, there was a sensible question in the middle of everything that he wrapped it up in and here's a sensible answer for him: I've said to him already that I'm happy to review the report to see if it was intended for publication, and if it is, then I'm very happy to think of doing that.
As far as cold storage is concerned, it is one of—it is one of—a whole range of things that we discuss with the industry, and which the industry says they would need in order to be able to survive the catastrophic impact of a 'no deal' Brexit. If this is the top priority for the industry, in the way that the Member attempts to suggest, then I'd be happy to hear it directly from the industry. And if that's what they say to us, then we will of course discuss that with them as part of the way that we go about the sober business of Government, which is to work alongside those people in Wales who would be affected by a 'no deal' Brexit, to hear from them about where they think the investment that we can make alongside them would best be put to use, and if cold storage turns out—from them, rather from him—to be their top priority, then we will certainly work with them on it.
Mae'n anodd gwybod, Llywydd, ble i ddechrau, pan fo'n rhaid i chi geisio pigo esgyrn cwestiwn synhwyrol oddi wrth yr ormodiaith arferol na all arweinydd Plaid Cymru ei hosgoi. Felly, roedd cwestiwn synhwyrol yng nghanol popeth iddo ei lapio ynddo a dyma ateb synhwyrol iddo: rwyf i wedi dweud wrtho eisoes fy mod i'n hapus i adolygu'r adroddiad i weld a fwriadwyd iddo gael ei gyhoeddi, ac os bwriadwyd hynny, yna rwy'n hapus iawn i ystyried gwneud hynny.
Cyn belled ag y mae storio oer yn y cwestiwn, mae'n un o—mae'n un o—amrywiaeth eang o bethau yr ydym ni'n eu trafod gyda'r diwydiant, ac y mae'r diwydiant yn dweud y byddai eu hangen er mwyn gallu goroesi effaith drychinebus Brexit 'heb gytundeb'. Os mai dyma'r flaenoriaeth uchaf i'r diwydiant, yn y ffordd y mae'r Aelod yn ceisio ei awgrymu, yna byddwn yn hapus ei glywed yn uniongyrchol gan y diwydiant. Ac os mai dyna maen nhw'n ei ddweud wrthym ni, yna byddwn wrth gwrs yn trafod hynny gyda nhw yn rhan o'r ffordd yr ydym ni'n mynd i'r afael â gwaith difrifol Llywodraeth, sef gweithio ochr yn ochr â'r bobl hynny yng Nghymru a fyddai'n cael eu heffeithio gan Brexit 'heb gytundeb', i glywed ganddyn nhw ble maen nhw'n credu y byddai'r buddsoddiad y gallwn ni ei wneud ar y cyd â nhw yn cynrychioli'r defnydd gorau, ac os daw i'r amlwg mai storio oer—ganddyn nhw, yn hytrach na ganddo ef—yw eu prif flaenoriaeth, yna byddwn yn sicr yn gweithio gyda nhw ar hynny.
Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
Leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, can you tell us how well your Government carries out due diligence in relation to supporting businesses?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni pa mor dda y mae eich Llywodraeth yn cynnal diwydrwydd dyladwy yng nghyswllt cefnogi busnesau?
Well, Llywydd, the Welsh Government supports hundreds of businesses across Wales every day. We carry out due diligence, of course, on applications for funds that come to us, and we continue to remain in close contact with those companies during the period that we offer support to them. Does that mean that nothing ever goes wrong? Well, of course it doesn't.
Wel, Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cannoedd o fusnesau ledled Cymru bob dydd. Rydym ni'n gwneud gwaith diwydrwydd dyladwy, wrth gwrs, ar geisiadau am gyllid yr ydym ni'n eu cael, ac rydym ni'n parhau i gadw mewn cysylltiad agos â'r cwmnïau hynny yn ystod y cyfnod yr ydym ni'n cynnig cymorth iddyn nhw. A yw hynny'n golygu nad oes dim byth yn mynd o'i le? Wel, nac ydy, wrth gwrs.
Well, let me tell you how your Government undertakes due diligence. Since 2010, the Welsh Government has wasted millions and millions of pounds on bad loans and poor business decisions. Canolfan Cywain received £3.4 million, and what happened? It closed. Main Port Engineering received £650,000 and went into administration. First Minister, I'd like to look closer at one company in particular, 'ku-kd dot com'—or kukd.com. Now, the investigation into the awarding of a £1 million grant to kukd.com from the Welsh Government was announced in September 2016, yet almost three years later, we are still waiting for the report to be published into this issue. This isn't the first time we've questioned your Government's accountability and for being less transparent with us, First Minister. A long line of poorly managed projects have fallen far short of expectations and have dented the confidence of taxpayers. Let's not forget the further misjudgements by the Welsh Government: Pinewood studios, the Circuit of Wales project, the underselling of land connected with the regeneration investment fund for Wales, risky business investment in Kancoat, and irresponsible selling of Welsh timber by Natural Resources Wales. Now, given you claim that you undertake due diligence as a Government, and in the interests of transparency, will you now commit today to publishing the report into kukd.com as soon as possible, so that we in this Chamber can properly scrutinise the actions of your Government?
Wel, gadewch i mi ddweud wrthych chi sut y mae eich Llywodraeth yn cynnal diwydrwydd dyladwy. Ers 2010, mae Llywodraeth Cymru wedi gwastraffu miliynau ar filiynau o bunnoedd ar fenthyciadau gwael a phenderfyniadau busnes gwael. Cafodd Canolfan Cywain £3.4 miliwn, a beth ddigwyddodd? Fe'i caewyd. Cafodd Main Port Engineering £650,000 ac aeth i ddwylo'r gweinyddwyr. Prif Weinidog, hoffwn edrych yn agosach ar un cwmni yn benodol, 'ku-kd dot com'—neu kukd.com. Nawr, cyhoeddwyd yr ymchwiliad i'r dyfarniad o grant gwerth £1 filiwn i kukd.com gan Lywodraeth Cymru ym mis Medi 2016, ac eto bron i dair blynedd yn ddiweddarach, rydym ni'n dal i aros i'r adroddiad gael ei gyhoeddi ar y mater hwn. Nid dyma'r tro cyntaf i ni gwestiynu atebolrwydd eich Llywodraeth ac am fod yn llai nag agored gyda ni, Prif Weinidog. Mae rhestr faith o brosiectau wedi'u rheoli'n wael wedi methu â bodloni disgwyliadau o bell ffordd ac wedi niweidio ffydd trethdalwyr. A gadewch i ni beidio ag anghofio'r camfarnau eraill gan Lywodraeth Cymru: Pinewood Studios, prosiect Cylchdaith Cymru, tanwerthu tir sy'n gysylltiedig â chronfa buddsoddi mewn adfywio Cymru, buddsoddiad busnes mentrus yn Kancoat, a Cyfoeth Naturiol Cymru yn gwerthu coed Cymru mewn modd anghyfrifol. Nawr, gan eich bod chi'n honni eich bod yn cynnal diwydrwydd dyladwy fel Llywodraeth, ac er mwyn bod yn dryloyw, a wnewch chi nawr ymrwymo heddiw i gyhoeddi'r adroddiad ar kukd.com cyn gynted â phosibl, fel y gallwn ni yn y Siambr hon graffu'n briodol ar weithredoedd eich Llywodraeth?
Llywydd, unlike the Member and, presumably, his party, we on these benches believe in investing in businesses here in Wales. I certainly don't apologise, for a single moment, for the fact that successive Welsh Governments have seen it as their duty to assist Welsh firms, to help them to grow to create work here in Wales, and if you're going to do that on an entirely risk-averse basis, where you're never willing to take a chance on a company that might turn out to be a really important part of our economic future here in Wales, then, of course, you can eliminate every possibility of something going wrong by never doing anything. If that's the policy of his party, he should tell us here. If he doesn't believe that we should ever be prepared to invest in a business that may, in the end, not turn out to do everything that both it says to us, our expert panels who review every single one of these cases and the decisions that Ministers make, then people in the future will know that were his party ever to find itself in a position to make decisions here in Wales, then they wouldn't be a Government prepared to do those things that allow businesses here in Wales to prosper.
The Member said to me that there was a lack of transparency and then proceeded to reel off a list of things that he could only possibly know as a result of information that the Welsh Government itself had placed in the public domain. My colleague Ken Skates says that he has no difficulty in publishing the report to which the Member referred, so there will be another report that he will be able to read, and we look forward to his views on transparency when another piece of information that is only available because this Government is prepared to make it available falls into his hands.
Llywydd, yn wahanol i'r aelod ac, mae'n debyg, ei blaid, rydym ni ar y meinciau hyn yn credu mewn buddsoddi mewn busnesau yma yng Nghymru. Yn sicr, nid wyf i'n ymddiheuro, am un eiliad, am y ffaith bod Llywodraethau Cymru olynol wedi ei hystyried yn ddyletswydd arnyn nhw i gynorthwyo busnesau yng Nghymru, i'w helpu i dyfu i greu gwaith yma yng Nghymru, ac os ydych chi'n mynd i wneud hynny ar sail hollol ddi-risg, lle nad ydych chi byth yn barod i gymryd siawns ar gwmni a allai droi'n rhan bwysig iawn o'n dyfodol economaidd yma yng Nghymru, yna, wrth gwrs, gallwch ddileu pob posibilrwydd o rywbeth yn mynd o'i le trwy beidio byth â gwneud dim. Os mai dyna yw polisi ei blaid ef, dylai ddweud wrthym ni yn y fan yma. Os nad yw'n credu y dylem ni fyth fod yn barod i fuddsoddi mewn busnes a allai, yn y pen draw, fethu â gwneud popeth y mae'n ei ddweud wrthym ni, wrth ein panelau arbenigol sy'n adolygu pob un o'r achosion hyn a'r penderfyniadau y mae Gweinidogion yn eu gwneud, yna bydd pobl yn y dyfodol yn gwybod pe byddai ei blaid ef erioed wedi canfod ei hun mewn sefyllfa i wneud penderfyniadau yma yng Nghymru, yna ni fyddai'n Llywodraeth a fyddai'n barod i wneud y pethau hynny sy'n caniatáu i fusnesau yma yng Nghymru ffynnu.
Dywedodd yr Aelod wrthyf bod diffyg tryloywder ac yna aeth ymlaen i roi rhestr o bethau y gallai ddim ond fod wedi gwybod amdanynt o ganlyniad i wybodaeth yr oedd Llywodraeth Cymru ei hun wedi ei chyhoeddi. Mae fy nghyd-Aelod, Ken Skates, yn dweud nad yw'n ei chael hi'n anodd o gwbl cyhoeddi'r adroddiad y cyfeiriodd yr Aelod ato, felly bydd adroddiad arall y bydd ef yn gallu ei ddarllen, ac edrychwn ymlaen at ei safbwyntiau ar dryloywder pan fydd darn arall o wybodaeth sydd ar gael dim ond oherwydd bod y Llywodraeth hon yn barod i'w rhoi ar gael yn syrthio i'w ddwylo.
Well, this is about transparency and accountability, First Minister. We have waited three years for this report. Why on earth hasn't this report been published until now? So, I take it from the answer you've just given me that he will be publishing this report in due course, but that wasn't clear from your answer. Now, there are still—[Interruption.] There are still serious questions about the relationship between the Welsh Labour Party, former Welsh Government Ministers and kukd.com. Now, in an article by WalesOnline published on 4 November 2015, the then economy Minister wrote that, and I quote,
'Welsh Government support for this project has ensured another business founded by Mr Hussein will be headquartered in Wales.'
However, on 17 November 2015, Welsh Government officials met with kukd.com to discuss their ongoing business difficulties and falling job creation. Then, 10 days after this meeting, kukd.com were a principal sponsor of a Welsh Labour gala dinner at which senior management of kukd.com and senior Government Ministers were present. I put it to you, First Minister: transparency and accountability and openness should be at the heart of politics and decision making in Wales. Given that the report into kukd.com has not yet been published—but I welcome the fact that I think you said in your answer perhaps you will be publishing it—can you confirm that the investigation into this company will be looking at whether or not due diligence was thoroughly undertaken and what will you and your Government be learning so that taxpayers' money is spent wisely in the future?
Wel, mae hyn yn ymwneud â thryloywder ac atebolrwydd, Prif Weinidog. Rydym ni wedi aros tair blynedd am yr adroddiad hwn. Pam ar y ddaear nad yw'r adroddiad hwn wedi cael ei gyhoeddi hyd at yn awr? Felly, rwy'n cymryd o'r ateb yr ydych chi newydd ei roi i mi y bydd yn cyhoeddi'r adroddiad hwn maes o law, ond nid oedd hynny'n eglur o'ch ateb. Nawr, ceir o hyd—[Torri ar draws.] Ceir cwestiynau difrifol o hyd am y berthynas rhwng Plaid Lafur Cymru, cyn-Weinidogion Llywodraeth Cymru a kukd.com. Nawr, mewn erthygl gan WalesOnline a gyhoeddwyd ar 4 Tachwedd 2015, ysgrifennodd Gweinidog yr economi ar y pryd, a dyfynnaf,
Mae cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r prosiect hwn wedi sicrhau y bydd pencadlys busnes arall a sefydlwyd gan Mr Hussein yng Nghymru.
Fodd bynnag, ar 17 Tachwedd 2015, cyfarfu swyddogion Llywodraeth Cymru â kukd.com i drafod eu trafferthion busnes parhaus a'r gostyngiad i'r swyddi a oedd yn cael eu creu. Yna, 10 diwrnod ar ôl y cyfarfod hwn, roedd kukd.com yn brif noddwr cinio gala Llafur Cymru lle'r oedd uwch reolwyr kukd.com ac uwch Weinidogion Llywodraeth yn bresennol. Awgrymaf i chi, Prif Weinidog: dylai tryloywder ac atebolrwydd a bod yn agored fod wrth wraidd gwleidyddiaeth a'r broses o wneud penderfyniadau yng Nghymru. O gofio nad yw'r adroddiad ar kukd.com wedi ei gyhoeddi hyd yn hyn—ond rwy'n croesawu'r ffaith fy mod i'n credu i chi ddweud yn eich ateb efallai y byddwch chi yn ei gyhoeddi—a allwch chi gadarnhau y bydd yr ymchwiliad i'r cwmni hwn yn ystyried pa un a gynhaliwyd diwydrwydd dyladwy yn drylwyr a beth y byddwch chi a'ch Llywodraeth yn ei ddysgu fel bod arian trethdalwyr yn cael ei wario'n ddoeth yn y dyfodol?
Well, I've—. I said in my last answer, Llywydd, that, once the report is cleared for publication, it will be published and the Member will be able to read it and see everything that is covered in it. I sat in a meeting of the UK Cabinet in which the £30 million that has had to be paid to Eurotunnel in compensation for decisions that his party has made in Westminster, in addition to the contracts that have now been cancelled by his Government—£80 million; £80 million thrown away on that one issue. I don't need to listen to holier-than-thou speeches from the leader of the opposition, because if I wanted to look for where money is thrown away by public authorities, I need look no further than his party and its handling of that one single matter. There is a record number, Llywydd, of businesses now headquartered in Wales, and that wouldn't be the case if it were not for the policies that this Government pursues of assisting Welsh businesses, in investing in them where there is a strong case for doing so. And, where those investments don't turn out to deliver what we had all hoped and had been advised was most likely to be received from them, then of course—of course—we are committed to learning the lessons from those experiences, and that's why the Member was able to identify those instances that he started talking about this afternoon.
Wel, rwyf i—. Dywedais yn fy ateb diwethaf, Llywydd, ar ôl i'r adroddiad gael ei gymeradwyo i'w gyhoeddi, bydd yn cael ei gyhoeddi a bydd yr Aelod yn gallu ei ddarllen a gweld popeth sydd wedi ei gynnwys ynddo. Eisteddais mewn cyfarfod Cabinet y DU lle'r oedd y £30 miliwn y bu'n rhaid ei dalu i Eurotunnel mewn iawndal am benderfyniadau y mae ei blaid ef wedi eu gwneud yn San Steffan, yn ogystal â'r contractau sydd wedi cael eu canslo gan ei Lywodraeth ef erbyn hyn—£80 miliwn; £80 miliwn wedi ei daflu i ffwrdd ar yr un mater hwnnw. Nid wyf i angen gwrando ar areithiau hunangyfiawn gan arweinydd yr wrthblaid, oherwydd pe bawn i eisiau gweld lle mae arian yn cael ei daflu i ffwrdd gan awdurdodau cyhoeddus, nid oes angen i mi edrych ymhellach na'i blaid ef a'r ffordd y mae wedi ymdrin â'r un mater hwnnw. Ceir y nifer uchaf erioed, Llywydd, o fusnesau sydd â'u pencadlysoedd yng Nghymru erbyn hyn, ac ni fyddai hynny'n wir oni bai am y polisïau y mae'r Llywodraeth hon yn eu dilyn i gynorthwyo busnesau Cymru, trwy fuddsoddi ynddyn nhw pan fo dadl gref dros wneud hynny. Ac, os na fydd y buddsoddiadau hynny yn llwyddo i gyflawni'r hyn yr oeddem ni i gyd wedi ei obeithio ac wedi cael cyngor mai dyna fyddai'r mwyaf tebygol o gael eu derbyn ganddynt, yna wrth gwrs—wrth gwrs—rydym ni wedi ymrwymo i ddysgu'r gwersi o'r profiadau hynny, a dyna pam yr oedd yr Aelod yn gallu nodi'r enghreifftiau hynny y dechreuodd siarad amdanyn nhw y prynhawn yma.
Arweinydd grŵp UKIP, Gareth Bennett.
Leader of the UKIP group, Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd—[Interruption.]
Diolch, Llywydd—[Torri ar draws.]
Gareth Bennett, continue and ignore the rest of the Chamber.
Gareth Bennett, parhewch ac anwybyddwch gweddill y Siambr.
First Minister, sometimes I return to subjects here in the Chamber that I have enquired about in the past, because it appears that nothing is happening. We seem to have reached this stage with Cardiff Central railway station. This is a major transport hub, of course, not just for people in Cardiff but for people throughout Wales, and users will know that there is a lack of room at the station, particularly when there are major events in Cardiff, when people tend to get crammed together in the station like tinned sardines. The Welsh public have been promised an upgrade of the central train station for some time. When do you think we are likely to get it?
Prif Weinidog, weithiau rwyf i'n dychwelyd at bynciau yma yn y Siambr yr wyf i wedi holi yn eu cylch yn y gorffennol, gan ei bod hi'n ymddangos nad oes dim yn digwydd. Mae'n ymddangos ein bod ni wedi cyrraedd y cam hwn gyda gorsaf reilffordd Caerdydd Canolog. Mae hon yn ganolfan drafnidiaeth bwysig, wrth gwrs, nid yn unig i bobl yng Nghaerdydd ond i bobl ledled Cymru, a bydd defnyddwyr yn gwybod bod diffyg lle yn yr orsaf, yn enwedig pan fo digwyddiadau mawr yng Nghaerdydd, pan fo pobl yn tueddu i gael eu gwasgu at ei gilydd yn yr orsaf fel sardinau mewn tun. Gwnaed addewid ers cryn amser i'r cyhoedd yng Nghymru y byddai'r orsaf drenau ganolog yn cael ei huwchraddio. Pryd ydych chi'n meddwl ein bod ni'n debygol o gael hynny?
Well, Llywydd, the Member is right to point to the fact that Cardiff railway station is a very busy transport location; 40 per cent of all rail journeys in Wales begin or end at Cardiff station. That gives you an idea of just how important it is to people in Cardiff but also the across the whole of Wales. Now, investment in Cardiff station is a matter not for the Welsh Government but for the UK Government. We've referred already this afternoon to Mr Grayling and his outstanding success as a Minister. On the long list of things that he has failed to attend to is the case for upgrading Cardiff Central railway station. Now, we have made the case time and again to him to persuade the UK Government to give Wales a fair share of the investment in the railways that we would get if you simply gave us the share that our railway network represents of the UK network as a whole. We get nothing like a fair share. We don't have the voice that we need in London speaking up for Wales to guarantee that we would get it, and so we have to work even harder to persuade the transport Minister in the UK Government not to add this to his lengthy list of failings.
Wel, Llywydd, mae'r Aelod yn iawn i dynnu sylw at y ffaith bod gorsaf drenau Caerdydd yn lleoliad prysur iawn o ran trafnidiaeth; mae 40 y cant o'r holl deithiau ar y rheilffyrdd yng Nghymru yn cychwyn neu'n gorffen yng ngorsaf Caerdydd. Mae hynny'n rhoi syniad i chi pa mor bwysig ydyw i bobl yng Nghaerdydd, ond hefyd i Gymru benbaladr. Nawr, nid yw buddsoddi yng ngorsaf Caerdydd yn fater i Lywodraeth Cymru ond i Lywodraeth y DU. Rydym ni wedi cyfeirio eisoes y prynhawn yma at Mr Grayling a'i lwyddiant eithriadol fel Gweinidog. Ar y rhestr faith o bethau y mae wedi methu â rhoi sylw iddynt y mae'r ddadl ynghylch uwchraddio gorsaf drenau Caerdydd Canolog. Nawr, rydym ni wedi dadlau'r achos dro ar ôl tro iddo berswadio Llywodraeth y DU i roi i Gymru gyfran deg o'r buddsoddiad yn y rheilffyrdd y byddem ni'n ei chael pe byddech chi ddim ond yn rhoi i ni y gyfran y mae ein rhwydwaith rheilffyrdd yn ei chynrychioli o rwydwaith y DU yn ei chyfanrwydd. Nid ydym yn cael yn agos at gyfran deg. Nid yw'r llais sydd ei angen arnom ni gennym yn Llundain yn siarad dros Gymru i sicrhau y bydden ni'n ei gael, ac felly mae'n rhaid i ni weithio hyd yn oed yn galetach i berswadio'r Gweinidog trafnidiaeth yn Llywodraeth y DU i beidio ag ychwanegu hyn at ei restr faith o fethiannau.
Thank you for your engagement with the question and thank you for your engagement with many of the questions that I've asked you. Now, unfortunately, I'm not here to scrutinise Chris Grayling and the UK Government; I'm here to scrutinise you and your Government. You have made this case before of the lack of investment, which—I appreciate the point that you're making. Unfortunately, it doesn't help users of the railway station, who are still waiting for some kind of development work to begin. Now, a wider reflection on how your Welsh Government operates might take in the fact that every week you or your fellow Ministers tell us that they're in some kind of funding dispute with the UK Government. We had the absurdity recently of Welsh residents not being let in for treatment at a hospital just across the border in Chester because of this. The whole point of having a Welsh Government here at the Assembly is supposed to be that things work better for the people of Wales. To the neutral observer, it might appear that all that happens in reality is that you and your Ministers run an operation that does not benefit the people of Wales at all, because all that you do is waste time blaming your lack of action on funding decisions taken at Westminster and Whitehall. First Minister, don’t the people of Wales deserve something a bit better from you?
Diolch am eich ymgysylltiad â'r cwestiwn a diolch am eich ymgysylltiad â llawer o'r cwestiynau yr wyf i wedi eu gofyn i chi. Nawr, yn anffodus, nid wyf i yma i graffu ar Chris Grayling a Llywodraeth y DU; rwyf i yma i graffu arnoch chi a'ch Llywodraeth. Rydych chi wedi dadlau'r achos hwn o'r blaen am y diffyg buddsoddiad, sydd—rwy'n gwerthfawrogi'r pwynt yr ydych chi'n ei wneud. Yn anffodus, nid yw'n helpu defnyddwyr yr orsaf drenau, sy'n dal i aros i ryw fath o waith datblygu ddechrau. Nawr, efallai y byddai myfyrdod ehangach o sut y mae eich Llywodraeth Cymru yn gweithredu yn cymryd i ystyriaeth y ffaith eich bod chi neu eich cyd-Weinidogion yn dweud wrthym ni bob wythnos eu bod nhw mewn rhyw fath o anghydfod ariannu gyda Llywodraeth y DU. Cawsom yr hurtrwydd yn ddiweddar o drigolion Cymru ddim yn cael mynd i gael triniaeth mewn ysbyty ddim ymhell dros y ffin yng Nghaer oherwydd hyn. Holl bwrpas cael Llywodraeth Cymru yma yn y Cynulliad yw bod pethau'n gweithio'n well i bobl Cymru. I'r arsylwr niwtral, efallai y bydd yn ymddangos mai'r cyfan sy'n digwydd mewn gwirionedd yw eich bod chi a'ch Gweinidogion yn rhedeg gweithrediad nad yw o fudd i bobl Cymru o gwbl, oherwydd y cwbl yr ydych chi'n ei wneud yw gwastraffu amser yn rhoi'r bai am eich diffyg gweithredu ar benderfyniadau ariannu a wneir yn San Steffan a Whitehall. Prif Weinidog, onid yw pobl Cymru yn haeddu rhywbeth ychydig bach yn well gennych chi?
Well, Llywydd, I don’t see how the Member makes any claim at all to be what he refers to as a 'neutral observer'. I hope that his remarks on Cardiff railway station are an indication that he will join us in calling for the devolution of those responsibilities, so that we could discharge them directly here in Wales. I’m not sure if that is his party’s policy, but, if it were, I’d be very glad to know it.
And, where we are able to act, as in the bus station alongside the railway station in Cardiff, then it is the Welsh Government that has acted to ensure that the funding is available and the plan is in place and that the bus station will be developed in a way that, provided we get the investment from the UK Government, that will turn into the transport hub that we have always wanted to see, with an interchange between different forms of public transport right here in the centre of our city.
As far as the point that he ended with, about the Countess of Chester, let’s be clear: that was a decision of the Countess of Chester—a unilateral decision by that provider, which we have now had to spend weeks unravelling and putting back together again the plan that they had shoved off the wall. Now, you will have seen the statement that the health Minister has put out, explaining how, by taking the actions we have taken, we now have an agreement through the Department of Health that will make sure that the Countess of Chester goes on treating Welsh patients. But the decision not to treat Welsh patients was unilaterally and, as I would say, irresponsibly made by them, and certainly not by us.
Wel, Llywydd, nid wyf i'n gweld sut mae'r Aelod yn gwneud unrhyw hawliad o gwbl ei fod yr hyn y mae'n ei gyfeirio ato fel 'arsylwr niwtral'. Rwy'n gobeithio bod ei sylwadau ar orsaf drenau Caerdydd yn awgrym y bydd yn ymuno â ni i alw am ddatganoli'r cyfrifoldebau hynny, er mwyn i ni allu eu cyflawni'n uniongyrchol yma yng Nghymru. Nid wyf i'n siŵr ai dyna yw polisi ei blaid, ond, os mai dyna yw, byddwn yn falch iawn o wybod hynny.
A, ble y gallwn weithredu, fel yn yr orsaf fysiau wrth ochr yr orsaf drenau yng Nghaerdydd, yna Llywodraeth Cymru sydd wedi gweithredu i sicrhau bod y cyllid ar gael a bod y cynllun ar waith ac y bydd yr orsaf fysiau yn cael ei datblygu mewn ffordd a fydd, cyn belled â'n bod ni'n cael y buddsoddiad gan Lywodraeth y DU, yn troi i'r ganolfan drafnidiaeth yr ydym ni wedi bod eisiau ei gweld erioed, gyda chyfnewidfa rhwng gwahanol fathau o gludiant cyhoeddus yma yng nghanol ein dinas.
O ran y pwynt iddo orffen ag ef, am ysbyty Countess of Chester, gadewch i ni fod yn eglur: penderfyniad ysbyty Countess of Chester oedd hwnnw—penderfyniad unochrog gan y darparwr hwnnw, y bu'n rhaid i ni dreulio wythnosau erbyn hyn yn datgymalu'r cynllun yr oedden nhw wedi ei wthio oddi ar y wal a'i roi yn ôl at ei gilydd. Nawr, byddwch wedi gweld y datganiad y mae'r Gweinidog iechyd wedi ei wneud, yn egluro sut, trwy gymryd y camau yr ydym ni wedi eu cymryd, y mae gennym ni gytundeb drwy'r Adran Iechyd erbyn hyn a fydd yn sicrhau bod ysbyty Countess of Chester yn parhau i drin cleifion o Gymru. Ond gwnaed y penderfyniad i beidio â thrin cleifion o Gymru yn unochrog ac, yn fy marn i, yn anghyfrifol ganddyn nhw, ac nid gennym ni yn sicr.
Tynnwyd cwestiwn 3 [OAQ53866] yn ôl. Felly, cwestiwn 4—Mandy Jones.
Question 3 [OAQ53866] is withdrawn. Question 4—Mandy Jones.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i annog mwy o ymgysylltiad â democratiaeth leol? OAQ53858
4. Will the First Minister make a statement on what the Welsh Government intends to do to encourage more engagement in local democracy? OAQ53858
I thank the Member for that question. The local government and elections Bill will include measures to encourage engagement with local democracy in Wales by extending the franchise, promoting transparency, diversity and wider engagement.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Bydd y Bil llywodraeth leol ac etholiadau yn cynnwys mesurau i annog ymgysylltiad â democratiaeth leol yng Nghymru drwy ymestyn y fasnachfraint, hybu tryloywder, amrywiaeth ac ymgysylltu ehangach.
Thank you for that answer. First Minister, we are currently celebrating 20 years of this institution with a clarion call for more Assembly Members. I see that Scotland, with its population of nearly 5.5 million, has fewer councillors than Wales, with our population of just over 3 million. In my view, we are overrepresented in Wales. First Minister, how can you square the call for more AMs with the taxpaying public when literally nothing—[Interruption.]
Diolch am yr ateb yna. Prif Weinidog, rydym ni'n dathlu 20 mlynedd o'r sefydliad hwn ar hyn o bryd gyda galwad eglur am fwy o Aelodau Cynulliad. Gwelaf fod gan yr Alban, â'i phoblogaeth o bron i 5.5 miliwn, lai o gynghorwyr na Chymru, gyda'n poblogaeth ni o ychydig dros 3 miliwn. Yn fy marn i, rydym ni wedi ein gorgynrychioli yng Nghymru. Prif Weinidog, sut gallwch chi gysoni'r alwad am ragor o ACau gyda'r cyhoedd sy'n talu trethi pan fo dim yn llythrennol—[Torri ar draws.]
Ignore noises off and just carry on with your question.
Anwybyddwch y synau yn y cefndir a pharhewch gyda'ch cwestiwn.
I do come to the committee.
First Minister, how can you square the call for more AMs with the taxpaying public when literally nothing is being done to reduce the number of councillors and local authorities?
Rwyf i yn dod i'r pwyllgor.
Prif Weinidog, sut y gallwch chi gysoni'r alwad am ragor o ACau gyda'r cyhoedd sy'n talu trethi pan fo dim yn llythrennol yn cael ei wneud i leihau nifer y cynghorwyr ac awdurdodau lleol?
Well, Llywydd, I don’t think the basic premise of the supplementary question is true, because, in fact, the number of councillors in Wales has gone down as a result of changes brought about by the independent organisation that reviews these matters on our behalf. But I don’t accept myself the basic premise of what the Member said. I don’t think Wales is overrepresented. In fact, there are many studies that demonstrate that, compared to other and very successful parts of Europe, we have less of a representative democracy here in Wales, and it’s my view—it isn’t shared by all Members, I understand—that, 20 years into devolution, the responsibilities that this body now discharges on behalf of people in Wales mean that going on trying to do that successfully with 60 Members, the number we started with when the responsibilities, the range and depth of responsibilities, was so different that it no longer measures up to the responsibilities that are carried out on behalf of people here in Wales, and that the case made in the McAllister review for an increase in Assembly Members was well made and doesn’t depend, I believe, on reducing other forms of representation in Wales in order to achieve that.
Wel, Llywydd, nid wyf i'n meddwl bod cynsail sylfaenol y cwestiwn atodol yn wir, oherwydd, mewn gwirionedd, mae nifer y cynghorwyr yng Nghymru wedi gostwng o ganlyniad i newidiadau a ddaeth yn sgil y sefydliad annibynnol sy'n adolygu'r materion hyn ar ein rhan. Ond nid wyf i'n derbyn fy hun rhagosodiad sylfaenol yr hyn a ddywedodd yr Aelod. Nid wyf i'n credu bod Cymru yn cael ei gorgynrychioli. Yn wir, ceir llawer o astudiaethau sy'n dangos, o'n cymharu â rhannau eraill a llwyddiannus iawn o Ewrop, bod gennym ni lai o ddemocratiaeth gynrychioliadol yma yng Nghymru, ac rwyf i o'r farn—nid yw'r holl Aelodau yn ei rhannu, rwy'n deall—ar ôl 20 mlynedd o ddatganoli, bod y cyfrifoldebau y mae'r corff hwn yn eu cyflawni ar ran pobl yng Nghymru erbyn hyn yn golygu bod parhau i geisio gwneud hynny'n llwyddiannus gyda 60 o Aelodau, y nifer oedd gennym i ddechrau pan oedd y cyfrifoldebau, ystod a dyfnder y cyfrifoldebau, mor wahanol fel nad yw'n cyfateb mwyach i'r cyfrifoldebau a gyflawnir ar ran pobl yma yng Nghymru, a bod y ddadl a wnaed yn adolygiad McAllister am gynnydd i nifer yr Aelodau Cynulliad wedi ei gwneud yn dda ac nad yw'n dibynnu, yn fy marn i, ar leihau mathau eraill o gynrychiolaeth yng Nghymru er mwyn cyflawni hynny.
Welsh Government has proved averse to implementing the Localism Act 2011's community rights agenda, which would help community engagement. In 2012 the Welsh Government rejected the Wales Council for Voluntary Action's 'Communities First—A Way Forward' report, which found that community involvement in co-designing and co-delivering local services should be central to any successor tackling poverty programme, and, although the well-being objectives in the 2015 Well-being of Future Generations (Wales) Act include people contributing to their community being informed, included and listened to, too often this hasn't happened either because people in power don't want to share it, or because of a failure to understand that delivering services this way will create more efficient and effective services. So, what action do you and your Government propose to encourage more engagement in local democracy by turning the ambition in the well-being of future generations Act in these areas into understanding and delivering?
Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gyndyn o weithredu agenda hawliau cymunedol Deddf Lleoliaeth 2011, a fyddai'n helpu ymgysylltiad cymunedol. Yn 2012, gwrthododd Llywodraeth Cymru adroddiad 'Cymunedau yn Gyntaf — y Ffordd Ymlaen' Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, a ganfu y dylai cyfranogiad cymunedol yn y gwaith o gyd-gynllunio a chyd-ddarparu gwasanaethau lleol fod yn ganolog i unrhyw raglen trechu tlodi olynol, ac, er bod yr amcanion llesiant yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn cynnwys pobl yn cyfrannu at eu cymunedau yn cael eu hysbysu, eu cynnwys ac yn cael gwrandawiad, yn rhy aml nid yw hyn wedi digwydd naill ai oherwydd nad yw pobl mewn grym eisiau ei rannu, neu oherwydd methiant i ddeall y bydd darparu gwasanaethau fel hyn yn creu gwasanaethau mwy effeithlon ac effeithiol. Felly, pa gamau ydych chi a'ch Llywodraeth yn eu cynnig i annog mwy o ymgysylltiad mewn democratiaeth leol drwy droi'r uchelgais yn y meysydd hyn yn Neddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn ddealltwriaeth a chyflawni?
Well, Llywydd, I am completely committed to the notion that public services in Wales should be co-designed and co-delivered with those people who use them alongside people who provide them. The Member makes a fair point, that, at the heart of these things, often, are power relationships and that sometimes we have to work hard to persuade professional workers that they can share some of the power and the authority that they have at their disposal with people who use those services and that that doesn't represent a threat to them and is very, very likely to lead to better outcomes for the people who they are there to serve. I don't think that that requires specific pieces of legislation to bring it about, because I think it is a cultural shift in the way that people who provide services think of the relationship between what they do and the people who come through their door, regarding those people as assets, as people who have strengths, as people who have something to contribute to the way that services are provided, and this Government is committed to that as a principle throughout everything that we do in the services for which we are responsible in Wales.
Wel, Llywydd, rwyf i wedi ymrwymo'n llwyr i'r syniad y dylai gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru gael eu cyd-gynllunio a'u cyd-ddarparu gyda'r bobl hynny sy'n eu defnyddio ynghyd â'r bobl sy'n eu darparu. Mae'r Aelod yn gwneud pwynt teg, sef mai'r hyn sy'n ganolog i'r pethau hyn, yn aml, yw cysylltiadau grym a bod yn rhaid i ni weithio'n galed weithiau i berswadio gweithwyr proffesiynol y gallan nhw rannu rhywfaint o'r grym a'r awdurdod sydd ar gael iddyn nhw gyda phobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau hynny ac nad yw hynny'n fygythiad iddyn nhw a'i fod yn debygol dros ben o arwain at ganlyniadau gwell i'r bobl y maen nhw yno i'w gwasanaethu. Nid wyf i'n credu bod hynny'n gofyn am ddarnau penodol o ddeddfwriaeth er mwyn iddo ddigwydd, gan fy mod i'n credu ei fod yn newid diwylliannol i'r ffordd y mae pobl sy'n darparu gwasanaethau yn meddwl am y berthynas rhwng yr hyn y maen nhw'n ei wneud a'r bobl sy'n dod drwy eu drysau, ystyried y bobl hynny fel asedau, fel pobl sydd â chryfderau, fel pobl sydd â rhywbeth i'w gyfrannu at y ffordd y caiff gwasanaethau eu darparu, ac mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i hynny fel egwyddor drwy gydol popeth a wnawn yn y gwasanaethau yr ydym ni'n gyfrifol amdanyn nhw yng Nghymru.
5. Pa strategaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei dilyn i adeiladu ar lwyddiant cynnal digwyddiadau mawr yng Nghymru? OAQ53874
5. What strategy will the Welsh Government follow to build on the success of hosting major events in Wales? OAQ53874
I thank John Griffiths for that. We're committed to building on Wales's recent success in hosting major events. We work with partners in Wales, the UK and internationally to identify events with the potential to grow, and to pursue new opportunities for attracting major sporting and cultural events to all parts of Wales.
Diolchaf i John Griffiths am hynna. Rydym ni wedi ymrwymo i adeiladu ar lwyddiant diweddar Cymru o ran cynnal digwyddiadau mawr. Rydym ni'n gweithio gyda phartneriaid yng Nghymru, y DU ac yn rhyngwladol i nodi digwyddiadau sydd â'r potensial i dyfu, ac i fynd ar drywydd cyfleoedd newydd i ddenu digwyddiadau chwaraeon a diwylliannol mawr i bob rhan o Gymru.
First Minister, the Newport marathon on the first Sunday of this month was an outstanding success, building on the achievements of the previous year. There were some 6,000 runners in the marathon, the 10k and the family fun run, a carnival atmosphere in Newport, the women's marathon was won by a Newport woman, which was very pleasing for all the locals, and it really did encourage local people to think about running and getting more active. It works with other regular events like the two park runs in Newport, which see several hundred people every Saturday morning getting more fit and active and enjoying a very healthy start to the weekend. So, I'd be very pleased if you could recognise that success, First Minister, and also the importance in terms of the profile of Wales and Newport, the spend it brings into Wales and Newport, with hotels fully booked, restaurants, cafes and shops very busy, and also perhaps to look at how Welsh Government can continue to work with Newport City Council and key partners to build on the success of the first two Newport marathons for future years.
Prif Weinidog, roedd marathon Casnewydd ar Sul cyntaf y mis hwn yn llwyddiant ysgubol, gan adeiladu ar lwyddiannau'r flwyddyn gynt. Roedd tua 6,000 o redwyr yn y marathon, y ras 10 cilomedr a'r llwybr rhedeg teuluol, awyrgylch carnifal yng Nghasnewydd, enillwyd marathon y menywod gan fenyw o Gasnewydd, a oedd yn plesio'r holl bobl leol, ac fe wnaeth lwyddo yn wirioneddol i annog pobl leol i feddwl am rhedeg a chael mwy o ymarfer corff. Mae'n gweithio gyda digwyddiadau rheolaidd eraill fel y ddau ddigwyddiad rhedeg yn y parc yng Nghasnewydd, lle mae cannoedd o bobl yn mynd yn fwy heini ac egnïol bob bore Sadwrn ac yn mwynhau cychwyn iach iawn i'r penwythnos. Felly, byddwn yn falch iawn pe gallech chi gydnabod y llwyddiant hwnnw, Prif Weinidog, a hefyd y pwysigrwydd o ran proffil Cymru a Chasnewydd, y gwariant y mae'n ei ddenu i Gymru a Chasnewydd, gyda gwestai yn llawn, bwytai, caffis a siopau yn brysur iawn, ac ystyried hefyd efallai sut y gall Llywodraeth Cymru barhau i weithio gyda Chyngor Dinas Casnewydd a phartneriaid allweddol i adeiladu ar lwyddiant dau farathon cyntaf Casnewydd yn y blynyddoedd i ddod.
I thank John Griffiths for that. He's absolutely right that the second Newport Wales marathon was a terrific success, both in the numbers of people that it attracted to that mass participation event, but also in the way in which it was televised to other parts of the United Kingdom and beyond. The Welsh Government committed ourselves to investing in the Newport Wales marathon last year, this year, and we will do so again next year. We want to help develop the event's ambition to become the national marathon for Wales and, of course, John Griffiths is right that, beyond the event itself, such events adds to the profile of the area. It's not the only major event that Newport is involved in in a sporting sense. Glamorgan cricket club, Llywydd, are playing a county championship match in Spytty Park today for the first time in many decades—that's a major event in many of our diaries here. And, of course, Newport County embark on the latest of what has been such a fantastic run of success. We wished them well across this Chamber earlier in the season; I'm sure we do that again this afternoon.
Diolchaf i John Griffiths am hynna. Mae yn llygad ei le bod ail farathon Casnewydd Cymru yn llwyddiant ysgubol, o ran nifer y bobl y llwyddwyd i'w denu i'r digwyddiad cyfranogi torfol hwnnw, ond hefyd o ran y ffordd y cafodd ei ddarlledu i rannau eraill o'r Deyrnas Unedig a thu hwnt. Ymrwymodd Llywodraeth Cymru ein hunain i fuddsoddi ym marathon Casnewydd Cymru y llynedd, eleni, a byddwn yn gwneud hynny eto y flwyddyn nesaf. Rydym ni eisiau helpu i ddatblygu uchelgais y digwyddiad i ddod yn farathon cenedlaethol i Gymru ac, wrth gwrs, mae John Griffiths yn iawn, y tu hwnt i'r digwyddiad ei hun, bod digwyddiadau o'r fath yn ychwanegu at broffil yr ardal. Nid dyma'r unig ddigwyddiad mawr y mae Casnewydd yn ymwneud ag ef o safbwynt chwaraeon. Mae clwb criced Morgannwg, Llywydd, yn chwarae gêm pencampwriaeth y siroedd ym Mharc Spytty heddiw am y tro cyntaf ers degawdau lawer—mae hwnnw'n ddigwyddiad mawr yn llawer o'n dyddiaduron ni yn y fan yma. Ac, wrth gwrs, mae tîm pêl droed Casnewydd, Newport County, yn cychwyn ar y diweddaraf o'r hyn a fu'n gyfnod mor wych o lwyddiant. Dymunwyd yn dda iddyn nhw ar draws y Siambr hon yn gynharach yn y tymor; rwy'n siŵr ein bod ni'n gwneud hynny eto y prynhawn yma.
Dwi ddim eisiau i bobl deimlo eu bod nhw'n colli allan, ond mae un gamp fawr dim ond yn fy etholaeth i y gall o gael ei gynnal, a sôn ydw i am Gemau'r Ynysoedd yn rhyngwladol. A dwi'n falch iawn o gyhoeddi'r eiliad yma bod Cyngor Sir Ynys Môn wedi cytuno i 'underwrite-io' y gemau hynny at 2025. Dwi'n ddiolchgar iawn i Lywodraeth Cymru am gytuno eisoes i roi swm sylweddol o arian. Mae Ymddiriedolaeth Elusennol Ynys Môn wedi rhoi swm hefyd, a phwyllgor rhyngwladol Gemau'r Ynysoedd. A dwi'n hyderus iawn y byddwn ni, drwy ffynonellau preifat a chodi arian yn lleol yn Ynys Môn, yn sicrhau ein bod ni'n gallu cynnal gemau llwyddiannus iawn yn 2025, a dwi'n ddiolchgar iawn i'r cynghorwyr am eu cefnogaeth nhw heddiw. Ydy'r Prif Weinidog yn cytuno efo fi bod yna gyfle drwy'r gemau yma i adael gwaddol ar gyfer Ynys Môn o ran gweithgarwch corfforol a diddordeb mewn chwaraeon am ddegawdau i ddod?
I don't want people to feel that they are missing out, but there is one major event that can only be held in my constituency, and I'm talking about the Island Games. I'm very pleased to announce that, this very second, Ynys Môn county council has agreed to underwrite those games from 2025. I'm extremely grateful to the Welsh Government for already agreeing to give a substantial sum of money. The Isle of Anglesey Charitable Trust has also provided a sum of money, as has the international committee of the Island Games. I'm very confident that, through private sources and through local fundraising on Anglesey, we will ensure that we are able to stage very successful games in 2025, and I'm extremely grateful to the councillors for their support today. Does the First Minister agree with me that there is an opportunity through these games to leave a legacy for Anglesey in terms of physical activity and an interest in sport for decades to come?
Diolch yn fawr i'r Aelod am dynnu sylw at y ffaith bod y cyngor lleol, a ni fel Llywodraeth hefyd, newydd gefnogi'r bid sydd wedi mynd i mewn i dynnu'r gemau i Ynys Môn yn 2025. Mae'r gemau wedi tyfu dros y blynyddoedd, a nawr mae'n rhywbeth mawr yn y calendr blynyddol. So, dŷn ni'n edrych ymlaen at gydweithio gyda phobl leol i dynnu'r gemau i Ynys Môn a defnyddio'r gemau, fel roedd Rhun ap Iorwerth yn ei ddweud, i helpu'r economi ar yr ynys, i wneud pethau yn y maes iechyd, a jest i ddathlu'r ffaith bod y gemau wedi dod i Ynys Môn ac i Gymru.
Thank you to the Member for drawing our attention to the fact that the local council and ourselves, as a Government, have supported the bid that has been submitted to attract the games to Ynys Môn in 2025. The games have developed and grown over the years, and now it is a major event in the annual calendar. So, we look forward to working with the local people to bring the games to Ynys Môn and to use the games, as Rhun ap Iorwerth said, to assist and support the economy on the island, to do things in the health area, and also to celebrate the fact that the games have come to Ynys Môn and Wales.
6. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddatblygu dull gweithredu system gyfan i wella ein system fwyd? OAQ53876
6. What plans does the Welsh Government have to develop a whole system approach to improving our food system? OAQ53876
I thank the Member for that question. My colleague Lesley Griffiths will consult on a new action plan for food in the summer of this year. It will address the complexities of food products and consumption, with focus on the delivery of safe and healthy food choices, animal welfare and environmental recovery.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Bydd fy nghydweithiwr, Lesley Griffiths, yn ymgynghori ar gynllun gweithredu newydd ar gyfer bwyd yn ystod yr haf eleni. Bydd yn mynd i'r afael â chymhlethdodau cynhyrchion a defnydd bwyd, gan ganolbwyntio ar gyflwyno dewisiadau bwyd diogel ac iach, lles anifeiliaid ac adfer yr amgylchedd.
I'm sure we'll all look forward to that consultation, First Minister, but I'm concerned that we have a fragmented system at the moment. We have the health Minister who's awaiting the responses to the 'Healthy Weight: Healthy Wales' consultation, we have the education Minister in charge of school meals—a debate we're going to be having tomorrow—and we have the very welcome focus on food as part of the foundational economy. Yesterday, we had lots of major food retailers stepping up to the plate in committing to halve food waste by 2030. This is, it seems to me, a very complex subject, and I note that in Scotland, there's a lot of pressure to make the good food nation Bill one that delivers in a sustainable, holistic way, and I just wondered how the First Minister plans to bring all of this together within the Welsh Government.
Rwy'n siŵr y byddwn ni i gyd yn edrych ymlaen at yr ymgynghoriad, Prif Weinidog, ond rwy'n pryderu bod gennym ni system dameidiog ar hyn o bryd. Mae'r Gweinidog Iechyd yn aros am yr ymatebion i'r ymgynghoriad 'Pwysau Iach: Cymru Iach', mae'r Gweinidog addysg yn gyfrifol am brydau ysgol—dadl y byddwn yn ei chael yfory—ac mae'r pwyslais ar fwyd fel rhan o'r economi sylfaenol i'w groesawu’n fawr. Ddoe, fe welsom ni lawer o fanwerthwyr bwyd mawr yn camu i'r adwy drwy ymrwymo i haneru gwastraff bwyd erbyn 2030. Mae hwn, mae'n ymddangos i mi, yn bwnc cymhleth iawn, ac rwyf yn nodi, yn yr Alban, fod llawer o bwysau i wneud Bil y genedl o fwyd da yn un sy'n cyflawni mewn ffordd gynaliadwy a chyfannol, ac roeddwn yn tybio sut mae'r Prif Weinidog yn bwriadu dod â hyn i gyd ynghyd o fewn Llywodraeth Cymru.
Well, I thank the Member for that. She is right to point to the complexity of it all. Llywydd, it seems to me inevitable that almost every Minister in the Welsh Government has an interest of one sort or another in food, and that it's not possible, sensibly, simply to concentrate all those quite different responsibilities—whether it be for school meals, for hospital food, for the food rating scheme, for food businesses, for the environmental impact of food—all in one Ministerial portfolio. That means, in the way that Jenny Rathbone suggested, however, that we have to demonstrate that, as a Government, we are actively organised to make sure that we draw all those different threads together in a coherent way. I want to give the Member an assurance that where there are specific initiatives, such as the 'Healthy Weight: Healthy Wales' programme to which she referred—that while it was published by the health Minister, it was thoroughly informed by officials across the Welsh Government and by discussion with other Ministers. We have a standing co-ordinating group of senior officials in the Welsh Government to make sure that we bring the different activities that we undertake in the food field together. The food action plan, to which I referred in my original answer, has already been to Cabinet, has already been discussed, and will be further refined now to make sure that it takes into account the views of Ministers across the Government, to make sure as best we can that we deliver what Jenny Rathbone asked for, which is a coherent approach across this complex area.
Wel, diolch i'r Aelod am hynny. Mae hi'n iawn i dynnu sylw at gymhlethdod y cyfan. Llywydd, mae'n ymddangos i mi yn anochel fod gan bron bob Gweinidog yn Llywodraeth Cymru ddiddordeb o ryw fath neu'i gilydd mewn bwyd, ac nad yw'n bosibl, yn synhwyrol, i ganolbwyntio'r holl gyfrifoldebau eithaf gwahanol hynny—boed hynny ar gyfer prydau ysgol, ar gyfer bwyd ysbyty, ar gyfer y cynllun sgorio bwyd, ar gyfer busnesau bwyd, ar gyfer effaith amgylcheddol bwyd—i gyd mewn un portffolio Gweinidogol. Mae hynny'n golygu, yn y ffordd yr awgrymodd Jenny Rathbone, fodd bynnag, fod yn rhaid inni, y Llywodraeth, ddangos ein bod yn mynd ati'n drefnus i sicrhau ein bod yn tynnu'r holl linynnau gwahanol hynny ynghyd mewn ffordd gydlynol. Rwyf eisiau sicrhau'r Aelod, pan ceir mentrau penodol, megis y rhaglen 'Pwysau Iach: Cymru Iach' y cyfeiriodd hi ati—er iddi gael ei chyhoeddi gan y Gweinidog Iechyd, ei bod wedi'i llywio'n drylwyr gan swyddogion ar draws Llywodraeth Cymru a thrwy drafodaeth â Gweinidogion eraill. Mae gennym ni grŵp cydgysylltu sefydlog o uwch swyddogion yn Llywodraeth Cymru i wneud yn siŵr ein bod yn dod â'r gweithgareddau gwahanol yr ydym yn eu cynnal yn y maes bwyd at ei gilydd. Mae'r cynllun gweithredu ar fwyd, y cyfeiriais ato yn fy ateb gwreiddiol, eisoes wedi bod gerbron y Cabinet, mae wedi'i drafod eisoes, a chaiff ei fireinio ymhellach nawr er mwyn sicrhau ei fod yn ystyried barn Gweinidogion ar draws y Llywodraeth, er mwyn sicrhau cymaint ag y gallwn ni ein bod yn darparu'r hyn y gofynnodd Jenny Rathbone amdano, sy'n ddull gweithredu cydlynol ar draws y maes cymhleth hwn.
7. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer ehangu gradd-brentisiaethau? OAQ53873
7. What plans does the Welsh Government have for expanding degree apprenticeships? OAQ53873
We are providing £20 million to pilot and test degree apprenticeships over the next two years. Following that, when we have that experience, consideration will be given to making the programme permanent.
Rydym yn darparu £20 miliwn i dreialu a phrofi prentisiaethau gradd dros y ddwy flynedd nesaf. Yn dilyn hynny, pan fydd y profiad hwnnw gennym ni, fe ystyrir gwneud y rhaglen yn un barhaol.
Can I thank the First Minister for that answer? Clearly, apprenticeships have been linked to education qualifications for many, many years—ONCs, HNCs—and now the degree apprenticeships are a step forward and very much welcomed. But, I understand in Wales we have two frameworks that are currently operational and we have not yet expanded those two frameworks. I'm very pleased to hear you have a pilot for two years, but when are you going to expand those two frameworks? We haven't got frameworks in health and social care, an area where we know there's a shortage of skills and gaps we need to fill, and beyond that. So, can you give us an indication as to when we'll go beyond the two frameworks we currently have?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ateb hwnnw? Yn amlwg, mae prentisiaethau wedi cael eu cysylltu â chymwysterau addysg ers blynyddoedd lawer—ONC, HNC—a nawr mae'r prentisiaethau gradd yn gam ymlaen ac i'w croesawu'n fawr. Ond, deallaf yng Nghymru, fod gennym ni ddau fframwaith sy'n weithredol ar hyn o bryd ac nid ydym ni wedi ehangu'r ddau fframwaith hynny hyd yn hyn. Rwy'n falch iawn o glywed fod gennych chi gynllun treialu dros ddwy flynedd, ond pryd ydych chi'n mynd i ehangu'r ddau fframwaith? Nid oes gennym ni fframweithiau ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, maes lle wyddwn ni bod prinder sgiliau a bylchau y mae angen i ni eu llenwi, a thu hwnt i hynny. Felly, a allwch chi roi syniad inni ynghylch pryd y byddwn ni'n mynd y tu hwnt i'r ddau fframwaith sydd gennym ni ar hyn o bryd?
I thank the Member for that question. Of course he is right and knows from his own direct previous experience that bringing the workplace and study together has very long been part of the way that we provide futures for people in Wales. The degree apprenticeship programme is a new initiative, Llywydd; 210 apprentices became the first to study in the new programme in September of last year and another 210 or so will add to that programme in September of this year. That will test the two frameworks to which David Rees referred. We are looking actively, while that is happening, at other places where that could be expanded, and he's right to point to the field of social care as somewhere where we are always trying to raise the status of the profession through registration and through education and training. We will need to learn from the experience of these initial attempts. There's no point in starting something off in order to learn from it unless you're prepared to take the time that learning requires, but we are actively looking to find other ways in which we can build on what we feel confident will be the success of the programme.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Wrth gwrs ei fod yn iawn ac mae'n gwybod o'i brofiad blaenorol uniongyrchol ei hun fod dod â'r gweithle a maes astudio at ei gilydd wedi bod yn rhan o'r ffordd yr ydym yn darparu dyfodol i bobl Cymru. Mae'r rhaglen brentisiaeth gradd yn fenter newydd, Llywydd; daeth 210 o brentisiaid y rhai cyntaf i astudio yn y rhaglen newydd ym mis Medi'r llynedd a bydd tua 210 arall yn ychwanegu at y rhaglen honno ym mis Medi eleni. Bydd hynny'n rhoi'r ddau fframwaith y cyfeiriodd David Rees atyn nhw ar brawf. Rydym yn mynd ati i edrych, tra bod hynny'n digwydd, ar fannau eraill lle y gellid ehangu hynny, ac mae'n iawn wrth gyfeirio at faes gofal cymdeithasol fel rhywle lle'r ydym bob amser yn ceisio codi statws y proffesiwn drwy gofrestru a thrwy addysg a hyfforddiant. Bydd angen i ni ddysgu o brofiad yr ymdrechion cychwynnol hyn. Nid oes unrhyw ddiben i ddechrau rhywbeth er mwyn dysgu ohono oni bai eich bod yn barod i gymryd yr amser sydd ei angen i ddysgu, ond rydym wrthi'n chwilio am ffyrdd eraill o adeiladu ar yr hyn yr ydym ni'n teimlo'n ffyddiog yn ei gylch, sef llwyddiant y rhaglen.
8. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ba mor effeithiol yw'r modelau ariannu presennol ar gyfer prosiectau seilwaith cyhoeddus o ran denu darpar fuddsoddwyr? OAQ53880
8. What assessment has the Welsh Government made of how effective the current funding models for public infrastructure projects are in attracting potential investors? OAQ53880
I thank the Member. In funding infrastructure projects, my first aim is always to use the cheapest form of capital first, beginning of course with conventional capital spending. When all public sources are exhausted, we work with potential investors on key infrastructure projects, always ensuring that the public interest comes first.
Diolch i'r aelod. Wrth ariannu prosiectau seilwaith, fy nod cyntaf bob amser yw defnyddio'r ffurf rataf o gyfalaf yn gyntaf, gan ddechrau wrth gwrs gyda gwariant cyfalaf confensiynol. Pan fydd pob ffynhonnell gyhoeddus wedi'i dihysbyddu, byddwn yn gweithio gyda darpar fuddsoddwyr ar brosiectau seilwaith allweddol, gan sicrhau bob amser mai budd y cyhoedd sy'n cael blaenoriaeth.
Thank you for that answer, First Minister, but as we all know there have been some very significant projects dropped recently, including Circuit for Wales, Wylfa nuclear power station and the tidal lagoon. In each case, these failed because of issues with the funding model. For jobs and quality of life, Wales needs some major public infrastructure projects to actually get off the ground. Going forward, what other funding models are you looking at to attract investment in future projects?
Diolch am yr ateb hwnnw, Prif Weinidog, ond fel y gwyddom ni i gyd, rhoddwyd y gorau i rai prosiectau sylweddol iawn yn ddiweddar, gan gynnwys Cylchffordd Cymru, gorsaf bŵer niwclear Wylfa a'r morlyn llanw. Ym mhob achos, methodd y rhain oherwydd problemau gyda'r model ariannu. Ar gyfer swyddi ac ansawdd bywyd, mae angen i Gymru roi rhai prosiectau seilwaith cyhoeddus mawr ar waith mewn gwirionedd. Wrth symud ymlaen, pa fodelau ariannu eraill ydych chi'n eu hystyried i ddenu buddsoddiad mewn prosiectau yn y dyfodol?
I thank the Member for that question. I can assure her that we will be working very closely with the UK Government on the new funding model that it is developing in relation to the potential future of Wylfa and to see whether there is a model that they can devise that would attract investors back to the table to see whether the pause in Wylfa can be unlocked there. As far as the Welsh Government is concerned—and of course the mutual investment model that we have developed has three key projects that we are taking forward—there's been a very strong interest from contractors and from funders and we look still to developing that model in relation to the new Velindre, in relation to the twenty-first century schools programme, and in roads projects as well.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Gallaf ei sicrhau hi y byddwn yn gweithio'n agos iawn gyda Llywodraeth y DU ar y model cyllido newydd y mae'n ei ddatblygu o ran dyfodol posibl Wylfa ac i weld a oes model y gallan nhw ei ddyfeisio a fyddai'n denu buddsoddwyr yn ôl i'r bwrdd i weld a ellir dod â'r oedi i ben yn achos cynllun Wylfa. O ran Llywodraeth Cymru—ac wrth gwrs mae'r model cyd-fuddsoddi yr ydym ni wedi'i ddatblygu yn cynnig tri phrosiect allweddol yr ydym yn bwrw ymlaen â nhw—mae diddordeb mawr wedi bod ymhlith contractwyr a chyllidwyr ac rydym yn dal i fwriadu datblygu'r model hwnnw yn gysylltiedig â'r Felindre newydd, o ran rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, ac o ran prosiectau ffyrdd hefyd.
Ac yn olaf, cwestiwn 9, Caroline Jones.
Finally, question 9, Caroline Jones.
9. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella iechyd meddwl pobl ifanc? OAQ53877
9. Will the First Minister outline the actions the Welsh Government is taking to improve the mental health of young people? OAQ53877
The Welsh Government continues to take action across the range of our responsibilities, including working with schools, colleges and the NHS, as well as a range of other partners across the public and third sectors, as we respond to the changing mental health needs of young people in Wales.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gymryd camau gweithredu ar draws ein holl gyfrifoldebau, gan gynnwys gweithio gydag ysgolion, colegau a'r GIG, yn ogystal ag ystod o bartneriaid eraill ar draws y sector cyhoeddus a'r trydydd sector, wrth i ni ymateb i anghenion iechyd meddwl cyfnewidiol pobl ifanc yng Nghymru.
Thank you, First Minister. Young people today face an onslaught of pressures not even dreamt about during our generation. From pressures for how they look on Instagram to the need to spend money to avoid being a 'default' in Fortnite, the burden of the social media age takes its toll. Last week, a survey revealed that six and seven-year-olds are worried about school tests. First Minister, what steps can your Government take to reduce the stresses placed on young people?
Diolch, Prif Weinidog. Mae pobl ifanc heddiw yn wynebu pwysau nad oedd yr un ohonom ni wedi breuddwydio amdano yn ystod ein cenhedlaeth ni. O bwysau ynghylch sut maen nhw'n edrych ar Instagram i'r angen i wario arian er mwyn osgoi bod yn 'default' yn Fortnite, mae baich yr oes gyfryngau cymdeithasol yn cael effaith niweidiol. Yr wythnos diwethaf, datgelodd arolwg fod plant chwech a saith oed yn poeni am brofion ysgolion. Brif Weinidog, pa gamau y gall eich Llywodraeth eu cymryd i leihau'r straen a roddir ar bobl ifanc?
I thank the Member for that important question. I agree with her that the difficult business of growing up is, in some ways, even more difficult than it has been in the past because of the way in which new media and other things intrude into young people's lives and the pressures that young people can feel to succeed in what can feel like a difficult and competitive world. Where those things are in our hands, as in the case of six and seven-year-olds, then we have acted already to try and make sure that the formative work that is important—because it's very important that formative assessment is made of young people so that they can get the help they need and, as their education progresses, it's tailored to their needs—but to try and bring about those formative assessments in ways that do not have the downsides of making those young people feel under additional pressures. And I know that Caroline Jones will know that we've moved to a new form of testing that will mean it doesn't all have to be bunched into a particular part of a year, that it won't feel like conventional testing, and that individual young people will be able to pursue a series of questions that are right for them and allow their teachers, then, to make an assessment of their progress and to make sure that, as they move ahead, they're able to get the sort of help that we would like to see for them.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig hwnnw. Cytunaf â hi fod y busnes anodd o dyfu i fyny, mewn rhai ffyrdd, hyd yn oed yn fwy anodd nag y bu yn y gorffennol oherwydd y ffordd y mae'r cyfryngau newydd a phethau eraill yn ymwthio i fywydau pobl ifanc a'r pwysau y gall pobl ifanc eu teimlo i lwyddo mewn byd sy'n gallu ymddangos yn anodd a chystadleuol. Pan fo'r pethau hynny yn ein dwylo ni, fel yn achos plant chwech a saith oed, yna rydym wedi gweithredu yn barod i geisio gwneud yn siŵr bod y gwaith ffurfiannol sy'n bwysig—oherwydd mae'n bwysig iawn bod pobl ifanc yn cael eu hasesu'n ffurfiannol er mwyn iddyn nhw gael y cymorth y mae eu hangen arnyn nhw ac, wrth i'w haddysg fynd yn ei blaen, mae wedi'i theilwra i'w hanghenion—ond i geisio cyflwyno'r asesiadau ffurfiannol hynny mewn ffyrdd fel nad oes ganddyn nhw'r anfantais o wneud i'r bobl ifanc hynny deimlo dan bwysau ychwanegol. A gwn y bydd Caroline Jones yn ymwybodol ein bod wedi symud i ffurf newydd o brofi a fydd yn golygu nad oes angen i bopeth ddigwydd mewn rhan benodol o'r flwyddyn, na fydd yn teimlo fel profion confensiynol, ac y bydd pobl ifanc unigol yn gallu dilyn cyfres o gwestiynau sy'n iawn iddyn nhw ac sy'n caniatáu i'w hathrawon, wedyn, asesu eu cynnydd a gwneud yn siŵr, wrth iddyn nhw symud ymlaen, eu bod nhw'n gallu cael y math o gymorth yr hoffem ni ei weld ar eu cyfer.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Mae'r cwestiynau nesaf, felly, i'r Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Mohammad Asghar.
The next questions are questions to the Deputy Minister and Chief Whip, and the first question is from Mohammad Asghar.
1. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella diogelwch cymunedol yn ystod y 12 mis nesaf? OAQ53830
1. What action will the Welsh Government take to improve community safety in the next twelve months? OAQ53830
The Welsh Government is committed to making our communities safer. Last week, I spoke at the serious and organised crime strategy launch in Wales, and welcomed the contribution of the police, local government and third sector, working together with Welsh Government, to improve community safety.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wneud ein cymunedau'n fwy diogel. Yr wythnos diwethaf, siaradais yn lansiad y strategaeth troseddu difrifol a chyfundrefnol yng Nghymru, a chroesawais gyfraniad yr heddlu, llywodraeth leol a'r trydydd sector, sy'n gweithio ar y cyd â Llywodraeth Cymru, i wella diogelwch cymunedol.
Thank you very much for that answer, Minister. Religious intolerance is on the rise around the world. In the last two months, we have seen attacks on mosques in New Zealand, on churches in Sri Lanka and on a synagogue in California. In response, the Home Secretary, Sajid Javid, has doubled the amount of funding available to provide protective security for places of worship. Given that the right to freedom of thought, conscience and religion is a basic human right, Deputy Minister, what action is the Welsh Government taking to protect and reassure communities across Wales that they are safe at their place of worship?
Diolch yn fawr iawn am yr ateb hwnnw, Gweinidog. Mae anoddefgarwch crefyddol ar gynnydd o gwmpas y byd. Yn ystod y ddeufis diwethaf, rydym wedi gweld ymosodiadau ar fosgiau yn Seland Newydd, ar eglwysi yn Sri Lanka ac ar Synagog yng Nghaliffornia. Mewn ymateb, mae'r Ysgrifennydd Cartref, Sajid Javid, wedi dyblu faint o arian sydd ar gael i ddarparu diogelwch amddiffynnol ar gyfer addoldai. Gan fod yr hawl i ryddid meddwl, cydwybod a chrefydd yn hawl ddynol sylfaenol, Dirprwy Weinidog, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddiogelu a thawelu meddwl cymunedau ledled Cymru eu bod yn ddiogel yn eu mannau addoli?
I thank the Member for the question, because on 25 March, following the horrific events in New Zealand, I did write to all our faith communities—in fact, to all the imams across Wales—about protective security at places of worship. What was important was that I enabled those who were affected to liaise with me and officials to see how we could support them, and I drew attention to the places of worship protective security funding scheme. Yes, an uplift was announced by the Home Secretary; the difficulty, of course, is that it's only £5 million over three years and, indeed, it's not going to be available until July. So I'm pressing for that to be brought forward, and I'll certainly make sure that all of our mosques and, indeed, places of worship across Wales are aware of that funding.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn, oherwydd ar 25 Mawrth, yn dilyn y digwyddiadau erchyll yn Seland Newydd, ysgrifennais at bob un o'n cymunedau ffydd—a dweud y gwir, at yr holl Imamiaid ledled Cymru—ynghylch diogelwch amddiffynnol mewn addoldai. Yr hyn a oedd yn bwysig oedd fy mod wedi galluogi'r rhai a gafodd eu heffeithio i gysylltu â mi a swyddogion i weld sut y gallem ni eu cefnogi, a thynnais sylw at y cynllun cyllido diogelwch amddiffyn addoldai. Do, cyhoeddwyd cynnydd gan yr Ysgrifennydd Cartref; yr anhawster, wrth gwrs, yw mai dim ond £5 miliwn sydd dros dair blynedd ac, yn wir, nid yw'n mynd i fod ar gael tan fis Gorffennaf. Felly, rwy'n pwyso ar i hynny gael ei ddwyn ymlaen, ac yn sicr y byddaf yn gwneud yn siŵr bod ein holl fosgiau ac, yn wir, addoldai ledled Cymru yn ymwybodol o'r cyllid hwnnw.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gwasanaethau cynghori'n cael eu cefnogi'n llawn am weddill y pumed Cynulliad? OAQ53857
2. What actions is the Welsh Government taking to ensure that advice services are fully supported for the remainder of the fifth Assembly? OAQ53857
The Welsh Government will continue its long-standing commitment to fund advice services to ensure there is free, impartial and quality assured advice available for those who need it. This recognises the vital role advice services play in improving the health and well-being of people across our communities.
Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau â'i hymrwymiad hirsefydlog i ariannu gwasanaethau cynghori er mwyn sicrhau bod cyngor di-dâl, diduedd a sicr o ran ansawdd ar gael i'r rhai sydd ei angen. Mae hyn yn cydnabod y swyddogaeth hanfodol y mae gwasanaethau cynghori yn ei chyflawni o ran gwella iechyd a lles pobl o bob rhan o'n cymunedau.
Can I thank the Deputy Minister for that answer? Because it's clear that they do play an important role. Last year, we heard the Prime Minister claim that austerity had ended; well, she got it wrong, as she gets everything else wrong. Austerity has not ended and there are many constituents and many people across Wales who continue to suffer under the austerity ideology of this current Tory Government. Now, it's important that the advice services remain in place to support them when they need that support, to stop them falling through the traps into a downward spiral. Therefore, will the Welsh Government commit to ensuring that the funding levels will be maintained at least to the level they're at now, if not improved, to ensure that the services that so many of our constituents do depend upon to ensure that they don't fall into those situations—and their well-being and health is affected by that—are there for helping them when they need that help?
Diolch i'r Dirprwy Weinidog am yr ateb hwnnw. Oherwydd mae'n amlwg eu bod yn chwarae rhan bwysig. Y llynedd, clywsom ni'r Prif Weinidog yn honni bod cyni wedi dod i ben; wel, roedd hi'n anghywir, yn yr un modd a'i bod yn anghywir am bopeth arall. Nid yw cyni wedi dod i ben ac mae llawer o etholwyr a llawer o bobl ledled Cymru sy'n dal i ddioddef o dan ideoleg cyni'r Llywodraeth Dorïaidd bresennol. Nawr, mae'n bwysig bod y gwasanaethau cynghori'n aros yn eu lle i'w cefnogi pan fydd angen y cymorth hwnnw arnynt, i'w hatal rhag mynd i sefyllfa gynyddol waeth. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i sicrhau y bydd y lefelau ariannu yn cael eu cynnal o leiaf i'r lefel y maen nhw ar hyn o bryd, os na chânt eu gwella, i sicrhau bod y gwasanaethau y mae cymaint o'n hetholwyr yn dibynnu arnynt i sicrhau nad ydynt yn agored i'r sefyllfaoedd hynny—ac mae hynny'n effeithio ar eu lles a'u hiechyd—yno i'w cynorthwyo pan fydd angen y cymorth hwnnw arnyn nhw?
I thank David Rees for that question because the value to advice providers of longer term grant funding is recognised, particularly in these uncertain and challenging times. And we are clearly maintaining our commitment to the funding of provision of advice services. In fact, funding of around £8.5 million a year, including £2.45 million for the financial levy, and also, in addition to that, we've launched an £8 million single advice fund on 24 April, and we've extended grant agreements, to maintain stability of advice services. But, clearly, we expect to follow this through when we have more certainty on future funding from the UK Government, because advice services have always been a major priority for the Welsh Government, and particularly at this time of austerity and challenging times for the people we represent.
Diolch i David Rees am y cwestiwn hwnnw, oherwydd cydnabyddir pwysigrwydd cyllid grant tymor hwy i ddarparwyr cyngor, yn enwedig yn y cyfnod ansicr a heriol hwn. Ac mae'n amlwg ein bod yn parhau â'n hymrwymiad i gyllido'r gwasanaethau cynghori. Yn wir, mae cyllid o tua £8.5 miliwn y flwyddyn, gan gynnwys £2.45 miliwn ar gyfer yr ardoll ariannol, a hefyd, ar ben hynny, rydym wedi lansio cronfa gyngor sengl gwerth £8 miliwn ar 24 Ebrill, ac rydym wedi ymestyn cytundebau grant, er mwyn cynnal sefydlogrwydd gwasanaethau cynghori. Ond, yn amlwg, rydym yn disgwyl dilyn hyn pan fydd gennym fwy o sicrwydd ynghylch cyllid y dyfodol gan Lywodraeth y DU, gan fod gwasanaethau cynghori wedi bod yn flaenoriaeth bwysig i Lywodraeth Cymru erioed, ac yn arbennig yn ystod y cyfnod hwn o gyni ac adegau heriol i'r bobl yr ydym ni'n eu cynrychioli.
You referred to your 24 April written statement to Members during the Easter recess, when you announced the merging of three funding streams and the single advice fund. You said that providers are being encouraged to design and deliver services more collaboratively, and on a regional basis, you're establishing new regional advice networks in partnership with key stakeholders, with inaugural meetings anticipated this autumn. And you also referred to the Welsh Government now receiving a share of the UK financial levy.
How do you respond to concern expressed to me by some of the smaller providers, who tend to fill in the gaps when larger provider queues mean that people facing perhaps bailiffs or eviction need urgent intervention, that their experience is that they've been actively blocked when requesting to join collaborative funding bids locally because larger providers don't want to split their already reduced funding pots with competitors, and that, typically, a large provider can present a collaborative approach to a funder with partners less likely to pose a threat to their status as a lead provider in the area, and their calls to the Welsh Government, as you take this forward, for quotas within bids to compel larger providers to collaborate, not just on delivery, but on the sharing of funding resources, and for smaller ring-fenced pots of funding aimed solely at smaller delivery agents to encourage diversity, innovation, sustainability and specialisation?
Fe wnaethoch chi gyfeirio at eich datganiad ysgrifenedig ar 24 Ebrill i'r Aelodau, yn ystod toriad y Pasg, pan wnaethoch chi gyhoeddi bod tair ffrwd ariannu a'r gronfa gynghori sengl yn cael eu cyfuno. Fe wnaethoch chi ddweud bod darparwyr yn cael eu hannog i gynllunio ac i ddarparu gwasanaethau mewn ffordd fwy cydweithredol, ac ar sail ranbarthol, rydych chi'n sefydlu rhwydweithiau cyngor rhanbarthol newydd mewn partneriaeth â rhanddeiliaid allweddol, a rhagwelir y bydd y cyfarfodydd cychwynnol yn cael eu cynnal yn ystod yr hydref. Ac fe wnaethoch chi sôn hefyd fod Llywodraeth Cymru nawr yn cael cyfran o ardoll ariannol y DU.
Sut rydych chi'n ymateb i bryder a fynegwyd wrthyf i gan rai o'r darparwyr llai, sy'n tueddu i lenwi'r bylchau pan fo ciwiau darparwyr mwy yn golygu bod angen ymyriad ar frys ar bobl sy'n wynebu beilïaid neu o dan fygythiad o gael eu troi allan, mai eu profiad nhw yw eu bod wedi cael eu rhwystro'n weithredol pan fyddant yn gofyn am gael ymuno â cheisiadau am gyllid cydweithredol yn lleol oherwydd nad yw'r darparwyr mwy eisiau rhannu eu potiau cyllid, sydd eisoes wedi'u lleihau, â chystadleuwyr, ac, yn nodweddiadol, gall darparwr mwy gyflwyno dull cydweithredol i gyllidwr â phartneriaid sy'n llai tebygol o fod yn fygythiad i'w statws fel darparwr arweiniol yn yr ardal, a'u galwadau ar Lywodraeth Cymru, wrth i chi fwrw ymlaen â hyn, am gwotâu mewn cynigion i orfodi darparwyr mawr i gydweithio, nid yn unig ynghylch cyflawni, ond o ran rhannu adnoddau cyllido, ac ar gyfer cronfeydd cyllid llai sydd wedi'u neilltuo ar gyfer asiantau cyflawni llai i annog amrywiaeth, arloesedd, cynaliadwyedd ac arbenigaeth?
I thank Mark Isherwood for that question because you have referred to my written statement on 24 April. This took forward the implementation plan from the information advice and action plan, which we published back in 2016, and there were 19 actions in that in order to make sure that we can make best use of advice services funding. And I think, as you say, in terms of better collaboration, this new single advice fund is going to enable that to happen. It will encourage better collaboration, improve the efficiency of service planning and delivery models, which is crucial to those smaller organisations that already do receive this funding. It's going to be available, and it is also, of course, ensuring that there will be longer term grant funding, as long as we get that firm commitment from the UK Government in terms of a future comprehensive spending review. But I do believe that this will meet the needs of the information advice action plan, which, of course, was brought together as a result of input from advice providers of all sizes across Wales.
Diolch i Mark Isherwood am y cwestiwn hwnnw, oherwydd rydych chi wedi cyfeirio at fy natganiad ysgrifenedig ar 24 Ebrill. Roedd hwn yn datblygu'r cynllun gweithredu o'r cynllun gweithredu o ran gwybodaeth a chyngor a gyhoeddwyd gennym yn 2016, ac roedd 19 o gamau gweithredu yn hwnnw i sicrhau y gallwn wneud y defnydd gorau o gyllid gwasanaethau cynghori. Ac rwy'n credu, fel yr ydych yn ei ddweud, o ran gwell cydweithredu, mae'r gronfa gynghori sengl newydd hon yn mynd i alluogi hynny i ddigwydd. Bydd yn annog gwell cydweithredu, yn gwella effeithlonrwydd modelau cynllunio a darparu gwasanaethau, sy'n hanfodol i'r sefydliadau llai hynny sydd eisoes yn derbyn y cyllid hwn. Bydd ar gael, ac bydd hefyd, wrth gwrs, yn sicrhau y bydd yna gyllid grant yn y tymor hwy, ar yr amod ein bod yn cael yr ymrwymiad cadarn hwnnw gan Lywodraeth y DU o ran adolygiad cynhwysfawr o wariant yn y dyfodol. Ond rwy'n credu y bydd hyn yn diwallu anghenion y cynllun gweithredu o ran gwybodaeth a chyngor, y daethpwyd a nhw ynghyd, wrth gwrs, o ganlyniad i sylwadau gan ddarparwyr cyngor o bob maint ledled Cymru.
3. Pa ddadansoddiad diweddar y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith llymder ar gydraddoldeb yng Nghymru? OAQ53851
3. What recent analysis has the Welsh Government made of the impact of austerity on equality in Wales? OAQ53851
A recently published Welsh Government report refers to analysis commissioned by the Equality and Human Rights Commission. This shows there is a disproportionate negative impact of the tax and welfare reforms of the UK Government since 2010 on the incomes of several protected groups, including disabled people, certain ethnic groups, and women.
Mae adroddiad a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan Lywodraeth Cymru yn cyfeirio at ddadansoddiad a gomisiynwyd gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol. Mae hwn yn dangos bod effaith negyddol anghymesur yn sgil diwygiadau treth a lles Llywodraeth y DU ers 2010 ar incymau nifer o grwpiau gwarchodedig, gan gynnwys pobl anabl, grwpiau ethnig penodol, a menywod.
Thank you for that answer, Minister. I remain deeply shocked and saddened at the weekly visits to my constituency office from people who find that their lives are becoming harder and are facing an ever-more unequal society, largely due to the impacts of austerity. And in spite of what Theresa May has said, the Tories continue to impose austerity on our communities. Minister, do you agree that, as austerity continues to eat into the social fabric of our communities, destroying the lives of so many people, it is now time for the UK Government to stop the damage and scrap their policy of austerity?
Diolch am yr ateb hwnnw, Gweinidog. Mae ymweliadau wythnosol â'm swyddfa etholaeth gan bobl sy'n gweld bod eu bywydau'n mynd yn anoddach a'u bod yn wynebu cymdeithas sy'n fwyfwy anghyfartal, yn bennaf oherwydd effeithiau cyni, yn dal i beri syndod a thristwch i mi. Ac er gwaethaf yr hyn y mae Theresa May wedi'i ddweud, mae'r Torïaid yn parhau i wthio cyni ar ein cymunedau. Gweinidog, a ydych chi'n cytuno, gan fod cyni'n parhau i erydu cyfansoddiad cymdeithasol ein cymunedau, gan ddinistrio bywydau gymaint o bobl, ei bod yn hen bryd nawr i Lywodraeth y DU roi'r gorau i'r difrod a chael gwared ar eu polisi cyni?
I certainly do agree with the Member for Merthyr Tydfil and Rhymney. And today we have seen this inquiry being announced—the Institute for Fiscal Studies inquiry being announced—into inequalities in the twenty-first century. He's already said in the first publication that the UK has a higher level of inequality than many other developed countries. That's shocking for us here in the UK, in Wales, in the twenty-first century. The levels of poverty across Wales and the rest of the UK are too high. Austerity and the impact of the UK Government's tax and welfare reform policies have fallen disproportionately on our most vulnerable groups. We remain deeply concerned about the fundamental flaws of universal credit. And indeed, the Trussell Trust has just reported that, when universal credit goes live in an area, there's a demonstrable increase in demand in local Trussell Trust food banks. On average, 12 months after roll-out, food banks see a 52 per cent increase in demand, compared to 13 per cent in areas with universal credit for three months or less. So we know, and indeed we know because of the impact of the cuts on our budget, what austerity is doing, not just to our public services, but to the most vulnerable people of Wales.
Yn sicr, rwy'n cytuno â'r Aelod dros Ferthyr Tudful a Rhymni. A heddiw rydym ni wedi gweld cyhoeddi'r ymchwiliad hwn—ymchwiliad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn cael ei gyhoeddi—i anghydraddoldebau yn yr unfed ganrif ar hugain. Mae eisoes wedi dweud yn y cyhoeddiad cyntaf fod gan y DU lefel uwch o anghydraddoldeb na llawer o wledydd datblygedig eraill. Mae hynny'n frawychus i ni yma yn y DU, yng Nghymru, yn yr unfed ganrif ar hugain. Mae lefelau tlodi ledled Cymru a gweddill y DU yn rhy uchel. Mae cyni ac effaith polisïau diwygio treth a lles Llywodraeth y DU wedi effeithio'n anghymesur ar ein grwpiau mwyaf agored i niwed. Rydym yn parhau i bryderu'n ddirfawr am ddiffygion sylfaenol credyd cynhwysol. Ac yn wir, mae Ymddiriedolaeth Trussell newydd adrodd, pan fydd credyd cynhwysol yn cael ei roi ar waith mewn ardal, bod cynnydd amlwg yn y galw am fanciau bwyd lleol Ymddiriedolaeth Trussell. Ar gyfartaledd, 12 mis ar ôl cyflwyno'r rhaglen, mae banciau bwyd yn gweld cynnydd o 52 y cant yn y galw, o'i gymharu â 13 y cant mewn ardaloedd lle mae credyd cynhwysol wedi bodoli am dri mis neu lai. Felly, gwyddom ni, ac yn wir, gwyddom ni oherwydd effaith y toriadau ar ein cyllideb, yr hyn y mae cyni yn ei wneud, nid yn unig i'n gwasanaethau cyhoeddus, ond i bobl Cymru sydd fwyaf agored i niwed.
Making sure that everyone has access to well-paid jobs or training opportunities is a must, and that certainly applies to people who are disabled, and I think that needs to be a priority for when we're looking for a more equal Wales. I'd be interested to know the Deputy Minister's view of the UK Government's Disability Confident campaign, which helps employers understand that they might actually be missing out on the very best people for their organisation, if all they see is the disability. And we've an excellent champion for this scheme in Swansea—I know some of your frontbench colleagues here will know about Julian John. And you will know, of course, that Swansea is a Disability Confident city. There are over 11,000 employers on the scheme at the moment, but Wales is still under-represented on that. So I'm just wondering if you could share some thoughts on how you think Welsh Government might be able to help employers understand this better, and maybe even commit to making Welsh Government a Disability Confident employer. Thank you.
Mae'n rhaid sicrhau bod pawb yn cael y cyfle i gael swyddi sy'n talu'n dda neu gyfleoedd hyfforddi, ac mae hynny'n sicr yn wir am bobl sy'n anabl, ac rwy'n credu bod angen rhoi blaenoriaeth i hynny pan fyddwn yn chwilio am Gymru sy'n fwy cyfartal. Byddai o ddiddordeb imi gael gwybod barn y Dirprwy Weinidog am ymgyrch Hyderus o ran Anabledd Llywodraeth y DU, sy'n helpu cyflogwyr i ddeall y gallent fod yn colli allan ar y bobl orau ar gyfer eu sefydliad, os mai'r cyfan y mae nhw'n ei weld yw'r anabledd. Ac mae gennym hyrwyddwr rhagorol ar gyfer y cynllun hwn yn Abertawe—gwn y bydd rhai o'ch cyd-Aelodau ar y fainc flaen yn ymwybodol o Julian John. A byddwch yn gwybod, wrth gwrs, bod Abertawe'n ddinas Hyderus o ran Anabledd. Mae dros 11,000 o gyflogwyr yn rhan o'r cynllun ar hyn o bryd, ond mae Cymru'n dal heb gynrychiolaeth ddigonol ar hwnnw. Felly tybed a wnewch chi rannu rhai syniadau ynghylch sut yr ydych chi'n credu y gallai Llywodraeth Cymru helpu cyflogwyr i ddeall hyn yn well, a hyd yn oed ymrwymo i wneud Llywodraeth Cymru yn gyflogwr Hyderus o ran Anabledd. Diolch.
Suzy Davies, that is a very important scheme. And we are working with the UK Government, and the department of employment particularly, looking at ways in which we can encourage increased awareness and take-up of that scheme by employers. It's very much a key point that I am discussing with the Minister for Economy and Transport. Because this is about employability, and particularly addressing the needs of disabled people in Wales in terms of employment opportunities. And that is something that, of course, forms part of our national strategy, 'Prosperity for All', because it is about also not just a framework for a whole-Government approach, addressing root causes of poverty, which of course includes disabled people.
I have to say, again, going back to some of the problems that disabled people face at the moment, that they are losing out as a result of UK Government welfare reforms. And we need to make sure that they can access employment, but that also we recognise that there are barriers that we have to address. And of course we are looking for ways in which we can develop a made-in-Wales solution to those problems, but certainly looking at that Disability Confident scheme.
Suzy Davies, mae hwnnw'n gynllun pwysig iawn. Ac rydym ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU, a'r adran gyflogaeth yn arbennig, i ystyried ffyrdd y gallwn ni annog mwy o ymwybyddiaeth a defnydd o'r cynllun hwnnw gan gyflogwyr. Mae'n sicr yn bwynt allweddol yr wyf i'n ei drafod â Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth. Oherwydd mae hyn yn ymwneud â chyflogadwyedd, ac mae'n mynd i'r afael yn enwedig ag anghenion pobl anabl yng Nghymru o ran cyfleoedd cyflogaeth. Ac mae hynny'n rhywbeth sydd, wrth gwrs, yn rhan o'n strategaeth genedlaethol, 'Ffyniant i Bawb', oherwydd y mae'n ymwneud hefyd nid yn unig â fframwaith ar gyfer ymagwedd Llywodraeth gyfan, sy'n mynd i'r afael ag achosion sylfaenol tlodi, sydd wrth gwrs yn cynnwys pobl anabl.
Mae'n rhaid imi ddweud, unwaith eto, gan fynd yn ôl at rai o'r problemau y mae pobl anabl yn eu hwynebu ar hyn o bryd, eu bod ar eu colled o ganlyniad i ddiwygiadau lles Llywodraeth y DU. Ac mae angen inni wneud yn siŵr eu bod yn gallu cael cyflogaeth, ond ein bod hefyd yn cydnabod bod rhwystrau y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â nhw. Ac wrth gwrs, rydym ni'n chwilio am ffyrdd y gallwn ni ddatblygu ateb, sy'n tarddu o Gymru, i'r problemau hynny ond yn sicr gan ystyried y cynllun Hyderus o ran Anabledd hwnnw.
The Institute for Fiscal Studies report on wealth inequalities in the UK has laid bare the gaping chasm between rich and poor. Among the Organisation for Economic Co-operation and Development countries, the UK is the second most unequal country, after the United States. This is a disgraceful state of affairs, and it's been now described by the report's authors as a threat to democracy. It's also a damning indictment on various Westminster Governments that have presided over growing inequality, and that is including Labour. It's worth remembering that austerity started under Labour, and the first food banks came about while there was a Labour UK Government. Here in Wales, our hands are tied in many ways, as we lack many of the economic levers that we need to bring about fundamental change. However, Labour in power have hardly set a good example by shutting down the Communities First scheme and failing to replace it. So, in the absence of a dedicated anti-poverty programme, what is your Government's strategy to reduce poverty?
Mae adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ar anghydraddoldebau cyfoeth yn y DU wedi dangos y bwlch enfawr rhwng y cyfoethog a'r tlawd. Ymhlith gwledydd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, y DU yw'r ail wlad fwyaf anghyfartal, ar ôl yr Unol Daleithiau. Mae hon yn sefyllfa warthus, ac mae awduron yr adroddiad bellach yn ei ddisgrifio fel bygythiad i ddemocratiaeth. Mae hefyd yn feirniadaeth lem ar amryw Lywodraethau San Steffan sydd wedi bod yn gyfrifol am anghydraddoldeb cynyddol, ac mae hynny'n cynnwys Llafur. Mae'n werth cofio bod cyni wedi dechrau dan y Blaid Lafur, a daeth y banciau bwyd cyntaf i fodolaeth pan oedd Llywodraeth Lafur yn y Deyrnas Unedig. Yma yng Nghymru, mae'n dwylo wedi'u clymu mewn sawl ffordd, gan nad oes gennym ni lawer o'r sbardunau economaidd y mae eu hangen arnom ni i sicrhau newid sylfaenol. Fodd bynnag, prin fod Llafur tra iddynt fod mewn grym wedi gosod esiampl dda drwy gau'r cynllun Cymunedau'n Gyntaf a methu â sefydlu cynllun newydd i'w ddisodli. Felly, yn absenoldeb rhaglen wrth-dlodi benodol, beth yw strategaeth eich Llywodraeth i leihau tlodi?
Clearly, we mitigate against the impacts of poverty and the UK Government's damaging welfare reform programme. I've recently announced, and it's very relevant to the IFS inquiry, that we're going to commence Part 1 of the Equality Act 2010—the socioeconomic duty—by the end of this calendar year, and once that's implemented, this duty will mean that public bodies must consider what they can do to reduce poverty and inequality whenever they make major decisions.
But also, despite the fact that we've had 5 per cent lower budget in real terms as a result of austerity, which is a key point of this question, equivalent to £800 million less as a result of austerity from this Tory Government, we have implemented the discretionary assistance fund, supporting 214,326 awards to the most vulnerable people in Wales. The council tax reduction scheme is supported with £244 million of funding from the Welsh Government. And what's crucial about these policies that this Welsh Labour Government has taken forward is that as a result of the council tax reduction scheme, almost 300,000 vulnerable and low-income households in Wales continued to be protected from any increase in their council tax liability. We're investing £104 million in the Warm Homes programme to improve up to a further 25,000 homes for people on low incomes. Now, what's crucial is that people can see that we, as a Welsh Government here, are working and using scarce resources with those cuts from the UK Government to prioritise ways in which we can mitigate against the impact of welfare reforms and austerity.
Yn amlwg, rydym ni'n lliniaru effeithiau tlodi a rhaglen diwygiadau lles niweidiol Llywodraeth y DU. Rwyf wedi cyhoeddi'n ddiweddar, ac mae'n berthnasol iawn i ymchwiliad yr IFS, ein bod yn mynd i gychwyn Rhan 1 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010—y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol—erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon, a phan fydd honno wedi'i gweithredu, bydd y ddyletswydd hon yn golygu y bydd yn rhaid i gyrff cyhoeddus ystyried yr hyn y gallant ei wneud i leihau tlodi ac anghydraddoldeb pryd bynnag y byddant yn gwneud penderfyniadau mawr.
Ond hefyd, er gwaethaf y ffaith ein bod wedi cael cyllideb o 5 y cant yn is mewn termau real o ganlyniad i gyni, sy'n bwynt allweddol yn y cwestiwn hwn, yn cyfateb i £800 miliwn yn llai o ganlyniad i gyni gan y Llywodraeth Dorïaidd hon, rydym ni wedi gweithredu'r gronfa cymorth dewisol, gan gefnogi 214,326 o ddyfarniadau i'r bobl fwyaf agored i niwed yng Nghymru. Cefnogir cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor â £244 miliwn o gyllid gan Lywodraeth Cymru. A'r hyn sy'n hollbwysig am y polisïau hyn y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi'u datblygu yw bod bron i 300,000 o aelwydydd agored i niwed ac incwm isel yng Nghymru, o ganlyniad i gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, yn parhau i gael eu diogelu rhag unrhyw gynnydd ym maint y dreth gyngor y mae angen iddynt ei thalu. Rydym yn buddsoddi £104 miliwn yn y rhaglen Cartrefi Cynnes i wella hyd at 25,000 o gartrefi eraill ar gyfer bobl ar incwm isel. Nawr, yr hyn sy'n hollbwysig yw bod pobl yn gallu gweld ein bod ni, fel Llywodraeth Cymru yma, yn gweithio ac yn defnyddio adnoddau prin gyda'r toriadau hynny gan Lywodraeth y DU i flaenoriaethu ffyrdd y gallwn ni liniaru effaith y diwygiadau lles a'r cyni.
4. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am sut y mae Llywodraeth Cymru yn rhoi ystyriaeth i farn Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol? OAQ53837
4. Will the Deputy Minister make a statement on how the Welsh Government takes the views of the Future Generations Commissioner into account? OAQ53837
The independent Future Generations Commissioner for Wales role was established to provide advice to Government and public bodies on contributing to the well-being goals. We have taken, and will continue to take into account, the views of the commissioner in the decisions we take.
Sefydlwyd swyddogaeth Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol annibynnol i Gymru er mwyn rhoi cyngor i'r Llywodraeth a chyrff cyhoeddus ar gyfrannu at y nodau llesiant. Rydym wedi ystyried, a byddwn ni'n parhau i ystyried, safbwyntiau'r comisiynydd yn y penderfyniadau a wnawn.
Thank you for your answer, Deputy Minister. What assessment will you make of the future generations commissioner's influence and credibility if the Welsh Government ignores her views on the M4 relief road?
Diolch ichi am eich ateb, Dirprwy Weinidog. Pa asesiad fyddwch chi'n ei wneud o ddylanwad a hygrededd comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol os bydd Llywodraeth Cymru yn anwybyddu ei barn ar ffordd liniaru'r M4?
The Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is helping us to drive a renewed focus on how the Welsh Government works to improve and engage with the diversity of the population of Wales, and it's important that we work closely with it in terms of implementation of the Act through supporting organisations and, indeed, in sharing best practice across Wales. Of course, the First Minister is currently considering the independent inspector's report on the M4 corridor around Newport project, and his decision will be announced in the first week of June.
Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn ein helpu i ganolbwyntio o'r newydd ar sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i wella ac i ymgysylltu ag amrywiaeth poblogaeth Cymru, ac mae'n bwysig ein bod yn cydweithio'n agos â hi o ran gweithredu o'r Ddeddf drwy gefnogi sefydliadau ac, yn wir, wrth rannu arfer gorau ledled Cymru. Wrth gwrs, mae'r Prif Weinidog ar hyn o bryd yn ystyried adroddiad yr arolygydd annibynnol ar brosiect coridor yr M4 o amgylch Casnewydd, a bydd ei benderfyniad yn cael ei gyhoeddi yn ystod wythnos gyntaf mis Mehefin.
5. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am drais a cham-drin domestig yng Ngorllewin De Cymru? OAQ53879
5. Will the Deputy Minister make a statement on domestic violence and abuse in South Wales West? OAQ53879
The scourge of domestic abuse and violence is intolerable. That's why the Welsh Government introduced legislation and funds services for prevention, protection and support. We are working to making Wales the safest place for women in Europe.
Mae pla cam-drin a thrais domestig yn annioddefol. Dyna pam y cyflwynodd Llywodraeth Cymru ddeddfwriaeth ac yn ariannu gwasanaethau ar gyfer atal, diogelu a chefnogi. Rydym yn gweithio tuag at wneud Cymru y lle mwyaf diogel i fenywod yn Ewrop.
Diolch am yr ateb yna.
Thank you for that response.
Now, figures released recently show that South Wales Police receive a phone call every 15 minutes about domestic violence or abuse—a truly shocking figure. One positive move in terms of the identification of domestic abuse has been the Identification and Referral to Improve Safety scheme, the IRIS scheme, which sees GPs and practice staff in Cardiff, the Vale of Glamorgan, Merthyr and Rhondda Cynon Taf trained to spot the signs of domestic abuse through a series of questions. In Rhondda Cynon Taf and Merthyr, where the scheme started in January 2016, there have now been over 500 referrals where previously there had not been any. I believe that this award-winning project needs to be rolled out across the whole of the South Wales Police area, including into areas such as Swansea and Neath Port Talbot and, indeed, across the whole of Wales. To that end, do you agree and, if so, what support is the Welsh Government prepared to provide health boards to help contribute to this vitally important area?
Nawr, mae ffigurau a ryddhawyd yn ddiweddar yn dangos bod Heddlu De Cymru yn cael galwad ffôn bob 15 munud ynghylch trais neu gam-drin domestig—ffigur gwirioneddol frawychus. Un cam cadarnhaol o ran adnabod cam-drin domestig fu'r cynllun Adnabod ac Atgyfeirio i Wella Diogelwch, sef cynllun IRIS, lle mae meddygon teulu a staff practis yng Nghaerdydd, Bro Morgannwg, Merthyr a Rhondda Cynon Taf yn cael eu hyfforddi i adnabod arwyddion cam-drin domestig drwy holi cyfres o gwestiynau. Yn Rhondda Cynon Taf a Merthyr Tudful, lle dechreuodd y cynllun fis Ionawr 2016, cafwyd dros 500 o atgyfeiriadau erbyn hyn lle na fu'r un o'r blaen. Rwy'n credu bod angen cyflwyno'r prosiect arobryn hwn ar draws ardal Heddlu De Cymru yn ei chyfanrwydd, gan gynnwys mewn ardaloedd fel Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot ac, yn wir, ledled Cymru gyfan. I'r perwyl hwnnw, a ydych chi'n cytuno, ac os felly, pa gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn barod i'w roi i fyrddau iechyd i'w cynorthwyo i gyfrannu at y maes hynod bwysig hwn?
This is an example of good practice that I know will be shared by the chief constables and the police and crime commissioners. In fact, I'm chairing the policing board on Thursday of this week, and I'm sure that this will be brought to our attention, because it does provide an opportunity for the police and services to work together in delivering on our national strategy on violence against women, domestic abuse and sexual violence, and it is important that we can learn across Wales how services can work together in order to deliver that support and action in terms of tackling violence against women and domestic abuse.
Mae hon yn enghraifft o arfer da y gwn y bydd yn cael ei rhannu gan brif gwnstabliaid a chomisiynwyr heddlu a throseddu. A dweud y gwir, rwy'n cadeirio'r bwrdd plismona ddydd Iau yr wythnos hon, ac rwy'n sicr y tynnir ein sylw at hyn, gan ei fod yn rhoi cyfle i'r heddlu a'r gwasanaethau gydweithio i gyflawni ein strategaeth genedlaethol ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, ac mae'n bwysig inni allu dysgu gan bob rhan o Gymru sut y gall gwasanaethau weithio gyda'i gilydd i ddarparu'r gefnogaeth a'r camau gweithredu hynny o ran mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a cham-drin domestig.
Can I thank the Member for South Wales West for tabling this very important question? The Deputy Minister might be aware from recent news articles that councils in England will now have a legal duty to provide secure homes for victims of domestic abuse under recently announced plans. What conversations has the Deputy Minister had with the Minister for housing, looking at the implications of this? Also, what will they be doing to ensure that victims and survivors here in Wales have similar support—building on the fantastic work we've already done by leading the way with the domestic violence Bill—and once and for all ending domestic violence in all its forms?
A gaf i ddiolch i'r Aelod dros orllewin y de am gyflwyno'r cwestiwn pwysig iawn hwn? Efallai fod y Dirprwy Weinidog yn ymwybodol o'r erthyglau newyddion diweddar y bydd gan gynghorau yn Lloegr ddyletswydd gyfreithiol bellach i ddarparu cartrefi diogel i ddioddefwyr cam-drin domestig o dan gynlluniau a gyhoeddwyd yn ddiweddar. Pa sgyrsiau y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog tai, i edrych ar oblygiadau hyn? Hefyd, beth fyddan nhw'n ei wneud i sicrhau bod dioddefwyr a goroeswyr yma yng Nghymru yn cael cymorth tebyg—gan barhau â'r gwaith gwych yr ydym ni eisoes wedi'i wneud trwy arwain y ffordd gyda'r Bil trais domestig—a rhoi diwedd ar drais domestig o bob math unwaith ac am byth?
I thank Jack Sargeant for that question, because the Welsh Government is committed to ensuring that we have all the services available that are needed for those seeking support because of domestic abuse and violence. Clearly, we are driving this as a result of our national strategy following the Act, and that has led to a more strategic and needs-led approach to commissioning and delivering all services, including refuge provisions and specialist services that are important. So, one of the things we've done—the Welsh Government's recently commissioned the Wales Centre for Public Policy to conduct a review into refuge provision in Wales and make recommendations for both women and men fleeing abuse. That review will look at international approaches and seek input from expert providers. I think funding is crucial as well as legal duties, and it's important that we have invested in Wales—continue to invest—in the Supporting People grant that's paid to local authorities to help vulnerable people find and keep a home or accommodation, including those fleeing domestic violence. That became part of the housing support grant from April of this year and is administered by all the local authorities. That does also give us a much better track record on refuge provision.
Rwy'n diolch i Jack Sargeant am y cwestiwn hwnnw, oherwydd bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod yr holl wasanaethau ar gael gennym sydd eu hangen ar y rhai sy'n ceisio cymorth oherwydd trais a cham-drin domestig. Yn amlwg, rydym yn gweithredu ar hyn o ganlyniad i'n strategaeth genedlaethol yn dilyn y Ddeddf, ac mae hynny wedi arwain at ddull mwy strategol wedi'i seilio ar anghenion o gomisiynu a darparu'r holl wasanaethau, gan gynnwys darpariaethau lloches a gwasanaethau arbenigol sy'n bwysig. Felly, un o'r pethau rydym ni wedi'i wneud—comisiynodd Llywodraeth Cymru Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru yn ddiweddar i gynnal adolygiad o ddarpariaeth lloches yng Nghymru a gwneud argymhellion i fenywod a dynion sy'n ffoi rhag cael eu cam-drin. Bydd yr adolygiad hwnnw'n edrych ar ddulliau rhyngwladol ac yn ceisio mewnbwn gan ddarparwyr arbenigol. Rwy'n credu bod cyllid yn hanfodol yn ogystal â dyletswyddau cyfreithiol, ac mae'n bwysig ein bod wedi buddsoddi yng Nghymru—yn parhau i fuddsoddi—yn y grant Cefnogi Pobl a delir i awdurdodau lleol i helpu pobl agored i niwed, gan gynnwys y rhai sy'n ffoi rhag trais domestig, i ddod o hyd i gartref neu lety a'i gadw. Daeth hynny'n rhan o'r grant cynnal tai ym mis Ebrill eleni ac fe'i gweinyddir gan bob un o'r awdurdodau lleol. Mae hynny hefyd yn rhoi llawer gwell hanes inni o ran darparu lloches.
6. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am sut y mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn gwella bywydau pobl yng Nghymru? OAQ53878
6. Will the Deputy Minister make a statement on how the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is improving the lives of people in Wales? OAQ53878
The Act is improving people’s lives by providing a uniquely Welsh way of tackling the long-term challenges we face. It ensures public bodies focus on preventing problems occurring and working in a collaborative and integrated way, involving people who reflect the diversity of our nation.
Mae'r Ddeddf yn gwella bywydau pobl trwy ddarparu ffordd unigryw Gymreig o fynd i'r afael â'r heriau hirdymor sy'n ein hwynebu. Mae'n sicrhau bod cyrff cyhoeddus yn canolbwyntio ar atal problemau rhag digwydd a gweithio mewn modd cydweithredol ac integredig, gan gynnwys pobl sy'n adlewyrchu amrywiaeth ein cenedl.
Thank you, Deputy Minister. Yesterday, we learnt that carbon dioxide levels in our atmosphere have reached 415 ppm for the first time in human history—not recorded history; levels haven't been this high since before humans roamed the plains millions of years ago. Unless we take drastic action, future generations will be left with toxic oceans and a dying planet. You seemed at odds with the view of the custodian of the well-being of future generations Act, the commissioner, on the M4 relief road. So, do you believe that your Government is truly committed to the Act and protecting Wales for future generations?
Diolch, Dirprwy Weinidog. Ddoe, fe wnaethom ni ddysgu bod lefelau carbon deuocsid yn ein hatmosffer wedi cyrraedd 415ppm am y tro cyntaf mewn hanes dynol—nid hanes ar gofnod; nid yw'r lefelau wedi bod mor uchel â hyn ers cyn i bobl grwydro'r ddaear miliynau o flynyddoedd yn ôl. Oni bai ein bod yn cymryd camau llym, byddwn yn gadael cefnforoedd gwenwynig a phlaned sy'n marw i genedlaethau'r dyfodol. Yr oedd yn ymddangos eich bod yn anghytuno â barn ceidwad y Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, y comisiynydd, ar ffordd liniaru'r M4. Felly, a ydych chi'n credu bod eich Llywodraeth wedi ymrwymo yn wirioneddol i'r Ddeddf ac i ddiogelu Cymru ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol?
I think the well-being of future generations Act, as I said, is a unique way, a Welsh way, of tackling long-term challenges. You've mentioned long-term challenges. I think the fact that the Welsh Government was prepared to actually declare a climate emergency—I think probably the first Government that declared a climate emergency—following on only weeks after the publication of a plan, the low-carbon plan for Wales, with 100 actions and priorities that the Minister has not only committed to but is now reviewing and looking at in terms of the opportunities that lie ahead in tackling climate change—. I think what is important in terms of the future generations commissioner and the way that we work together is that we can see the impact that this has had. For example, the revised national planning policy has been reframed, using the Act, and puts placemaking at the heart of the planning system, ensuring that people's well-being is considered as part of the planning process.
Rwy'n credu bod Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, fel y dywedais, yn ffordd unigryw, ffordd Gymreig, o fynd i'r afael â heriau hirdymor. Rydych chi wedi sôn am heriau hirdymor. Rwy'n credu bod y ffaith bod Llywodraeth Cymru yn barod i ddatgan argyfwng hinsawdd—y Llywodraeth gyntaf mae'n debyg, rwy'n credu, i ddatgan argyfwng hinsawdd—ychydig wythnosau yn unig ar ôl cyhoeddi cynllun, cynllun carbon isel Cymru, sy'n cynnwys 100 o gamau gweithredu a blaenoriaethau y mae'r Gweinidog wedi ymrwymo iddyn nhw, ac yn fwy na hynny yn eu hadolygu ac yn eu hystyried o ran y cyfleoedd sydd o'n blaenau wrth fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd—. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig o ran comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol a'r ffordd yr ydym yn gweithio gyda'n gilydd yw ein bod yn gallu gweld yr effaith y mae hyn wedi'i chael. Er enghraifft, mae'r polisi cynllunio cenedlaethol diwygiedig wedi'i ailwampio, gan ddefnyddio'r Ddeddf, ac mae'n gwneud creu lle yn ganolog i'r system gynllunio, gan sicrhau bod llesiant pobl yn cael ei ystyried yn rhan o'r broses gynllunio.
As you'll be aware, the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 lists well-being goals, including a healthier Wales. It is my understanding that such goals could be taken into consideration by public authorities, including councils across Wales and the Welsh Government when considering applications to dedicate particular footpaths. Will you, therefore, confirm that there is a duty on planning authorities to take into account the healthier Wales goal when considering the dedication of a highway?
Fel y gwyddoch, mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn rhestru nodau llesiant, gan gynnwys Cymru iachach. Rwyf i ar ddeall y gallai awdurdodau cyhoeddus, gan gynnwys cynghorau ledled Cymru a Llywodraeth Cymru, ystyried nodau o'r fath wrth ystyried ceisiadau i neilltuo llwybrau troed penodol. A wnewch chi, felly, gadarnhau bod dyletswydd ar awdurdodau cynllunio i ystyried y nod Cymru iachach wrth ystyried neilltuo priffordd?
Local authorities have to take into account the well-being objectives of the future generations Wales Act and consider the long-term impact of decisions that they make, and, of course, that includes all developments. I think what's very important, Janet Finch-Saunders, is that I have mentioned the fact that the national planning policy, which is crucial to these issues, has been reframed using the Act.
Mae'n rhaid i awdurdodau lleol ystyried amcanion Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol Cymru ac ystyried effaith hirdymor y penderfyniadau maen nhw'n eu gwneud, ac, wrth gwrs, mae hynny'n cynnwys pob datblygiad. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n hynod bwysig, Janet Finch-Saunders, yw fy mod i wedi sôn am y ffaith bod y polisi cynllunio cenedlaethol, sy'n hanfodol i'r materion hyn, wedi ei ail-lunio gan ddefnyddio'r Ddeddf.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
Thank you, Deputy Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a'r cyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i wneud y datganiad—Rebecca Evans.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Minister for Finance and Trefnydd to make the statement—Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There are two changes to this week's business. A statement on the Wales coast path and on active travel have been added to today's agenda. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae dau newid i fusnes yr wythnos hon. Mae datganiad ar lwybr arfordir Cymru ac ar deithio llesol wedi'u hychwanegu at yr agenda heddiw. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael yn electronig i'r Aelodau.
Minister, please could we have a statement from the Deputy Minister for culture on what more can be done to protect our important historic monuments from vandalism? Last week, the Roman amphitheatre in Caerleon was once again the target for vandals, with stones being removed and thrown around. Removal of these stones has damaged the structure of this ancient monument and its underlying archaeology. Incidents have also been reported of suspected vandals being abusive and threatening to the custodian of the site. Minister, please could we have a statement from the Deputy Minister on what more we can do to protect such sites from these mindless criminals?
Gweinidog, a gawn ni ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog diwylliant ar beth arall y gellir ei wneud i warchod ein henebion hanesyddol pwysig rhag fandaliaeth? Yr wythnos diwethaf, roedd yr amffitheatr Rufeinig yng Nghaerllion unwaith eto yn darged i fandaliaid, gyda cherrig yn cael eu tynnu a'u taflu. Mae tynnu'r cerrig hyn wedi dinistrio adeiledd yr heneb hon a'i archeoleg sylfaenol. Cafwyd adroddiadau hefyd o fandaliaid a ddrwgdybir yn ymddwyn yn ymosodol ac yn fygythiol tuag at geidwad y safle. Gweinidog, a gawn ni ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog ynghylch beth arall y gallwn ei wneud i ddiogelu safleoedd o'r fath rhag y troseddwyr difeddwl hyn?
Thank you very much for raising this particular case in the Chamber. Of course, vandalism and destruction of protected monuments is thankfully very, very rare, but when it does occur, it's obviously something that's of deep concern and regret to the communities affected particularly, but also to all of us in terms of our Welsh history and our Welsh heritage. If there is an update that the Minister's able to provide in this particular case, I'll ask him to write to you.
Diolch yn fawr iawn am godi'r achos arbennig hwn yn y Siambr. Wrth gwrs, mae achosion o fandaliaeth a dinistr i'n henebion gwarchodedig, diolch byth, yn brin iawn, ond pan fydd yn digwydd, mae'n amlwg yn rhywbeth sy'n peri pryder a gofid mawr i'r cymunedau dan sylw yn arbennig, ond hefyd i bob un ohonom ni o ran hanes Cymru a'n hetifeddiaeth Gymreig. Os oes diweddariad y gall y Gweinidog ei ddarparu yn yr achos arbennig hwn, byddaf yn gofyn iddo ysgrifennu atoch.
Trefnydd, in a written statement on 30 April, the Deputy Minister and Chief Whip expressed her concerns with regard to the findings of Her Majesty's Inspectorate report on the Western Bay Youth Justice and Early Intervention Service, published on 28 March this year. The report showed that the amalgamation of youth justice services from Swansea, Neath Port Talbot and Bridgend was poorly implemented, and the organisation created in 2014 has failed to adequately protect the children and young people, and the wider public, in the area. The report found that none of the three local authorities have taken full responsibility for the service, there was inconsistent partnership work, variable quality of casework, and inadequate day-to-day management, and managers and staff were, quote,
'left to firefight and respond to the symptoms of significant systemic problems.'
Essentially, the report finds that it is often impossible to tell if children and young people in Swansea, Bridgend and Neath Port Talbot are being protected at all. Even though youth justice is a non-devolved matter, there are clear links to devolved areas such as social services and early intervention. Now, as Welsh Government officials are involved in discussions with a number of bodies on this matter, will the Welsh Government, therefore, commit to providing an oral statement, focusing particularly on the progress needed and being made against the recommendations contained within this report?
Trefnydd, mewn datganiad ysgrifenedig ar 30 Ebrill, mynegodd y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip ei phryderon ynghylch canfyddiadau adroddiad Arolygiaeth ei Mawrhydi ar Wasanaeth Cyfiawnder Ieuenctid ac Ymyrraeth Gynnar Bae'r Gorllewin, a gyhoeddwyd ar 28 Mawrth eleni. Dangosodd yr adroddiad na chyflawnwyd y broses gyfuno gwasanaethau cyfiawnder ieuenctid Abertawe, Castell-nedd Port Talbot a Phen-y-bont ar Ogwr yn dda, a bod y sefydliad a grëwyd yn 2014 wedi methu ag amddiffyn y plant a'r bobl ifanc yn ddigonol, a'r cyhoedd yn gyffredinol, yn yr ardal. Canfu'r adroddiad nad oedd yr un o'r tri awdurdod lleol wedi cymryd cyfrifoldeb llawn am y gwasanaeth, bod gwaith partneriaeth yn anghyson, ansawdd gwaith achos amrywiol, a rheolaeth annigonol o ddydd i ddydd, a bod rheolwyr a staff, gan ddyfynnu,
wedi'u gadael i ddiffodd tân ac ymateb i symptomau problemau systemig sylweddol.
Yn y bôn, mae'r adroddiad yn nodi ei bod yn aml yn amhosibl gwybod a yw plant a phobl ifanc yn Abertawe, Pen-y-bont ar Ogwr a Chastell-nedd Port Talbot yn cael eu hamddiffyn o gwbl. Er nad yw cyfiawnder ieuenctid yn fater sydd wedi'i ddatganoli, mae cysylltiadau clir â meysydd sydd wedi'u datganoli, fel gwasanaethau cymdeithasol ac ymyrraeth gynnar. Nawr, gan fod swyddogion Llywodraeth Cymru yn cymryd rhan mewn trafodaethau gyda nifer o gyrff ar y mater hwn, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo, felly, i ddarparu datganiad llafar, gan ganolbwyntio'n benodol ar y cynnydd sydd ei angen ac sy'n cael ei wneud ar yr argymhellion a geir yn yr adroddiad hwn?
Thank you very much for raising this issue. Of course, there is an oral statement tabled for the Assembly for next week on justice blueprints, and this might be an opportunity to raise some of these particular matters with the Minister on that day.
Diolch yn fawr iawn am godi'r mater hwn. Wrth gwrs, mae datganiad llafar wedi'i amserlennu i'r Cynulliad yr wythnos nesaf ynglŷn â glasbrint cyfiawnder, ac efallai bydd hyn yn gyfle i godi rhai o'r materion penodol hyn gyda'r Gweinidog bryd hynny.
Trefnydd, obviously, following the announcement last Friday that the Tata joint venture with Thyssenkrupp is at risk and unlikely to go ahead and that they were suspending the process of a joint venture, can we call for an oral statement from the Minister for Economy and Transport—but, actually, I'd prefer it from the First Minister, as I think this is that important—relating to the actions the Welsh Government will take to work with Tata to ensure the future of the steel industry here in Wales? It's a crucial element for the steel industry, and we need an opportunity to ask questions of the Minister to ensure that we understand fully the actions they will take to protect steel in Wales. They've done it so far—the Welsh Government has to be commended on its history of support for the industry—but here we are again, facing another 2016, effectively, following the announcement last Friday, and the workers in Port Talbot, the workers in Shotton, the workers in Llanwern, Orb and Trostre all need to have confidence that there is a future for the industry here in Wales.
On a second point, could we also have a debate in Government time on the shared prosperity fund? In responses to a debate in Westminster Hall, called for by my colleague Stephen Kinnock MP, it was clear the message coming through from the Government was that this shared prosperity is going to be more of an all-UK type of prosperity fund and that we will not necessarily be getting the same type of funding we get now and we won't necessarily be in control of that funding. It's about time now we had a debate here so we can make sure that the whole Assembly has a debate and we're able to send a clear message from this Assembly to Westminster that they should honour the commitments they made and not invent new ways of slicing up the money for their Conservative friends in the English counties.
Trefnydd, yn amlwg, yn dilyn y cyhoeddiad ddydd Gwener diwethaf fod cyd-fenter Tata â ThyssenKrupp mewn perygl ac yn annhebygol o fynd yn ei blaen a'u bod yn atal proses y gyd-fenter, a gawn ni alw am ddatganiad llafar gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth—ond, a dweud y gwir, byddai'n well gen i ei gael gan y Prif Weinidog, gan fy mod i'n credu bod hyn mor bwysig â hynny—ynglŷn â'r camau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i weithio gyda Tata i sicrhau dyfodol y diwydiant dur yma yng Nghymru? Mae'n elfen hanfodol i'r diwydiant dur, ac mae angen cyfle arnom ni i ofyn cwestiynau i'r Gweinidog i sicrhau bod gennym ni ddealltwriaeth lawn o'r camau y byddan nhw'n eu cymryd i ddiogelu dur yng Nghymru. Maen nhw wedi'i wneud hyd yma—mae'n rhaid canmol Llywodraeth Cymru ar ei hanes o gymorth i'r diwydiant—ond dyma ni eto, yn yr un sefyllfa ag yn 2016, i bob pwrpas, yn dilyn y cyhoeddiad ddydd Gwener diwethaf, ac mae angen i'r gweithwyr ym Mhort Talbot, y gweithwyr yn Shotton, y gweithwyr yn Llanwern, Orb a Throstre fod yn ffyddiog bod dyfodol i'r diwydiant yma yng Nghymru.
Ar ail bwynt, a gawn ni ddadl hefyd yn amser y Llywodraeth ar y gronfa ffyniant gyffredin? Mewn ymateb i ddadl yn Neuadd San Steffan, y galwyd amdani gan fy nghyd-Aelod, Stephen Kinnock AS, y neges a ddaeth yn glir oddi wrth y Llywodraeth oedd y bydd y ffyniant cyffredin hwn yn fwy o gronfa ffyniant i'r DU gyfan ac na fyddwn o reidrwydd yn cael yr un math o gyllid ag a gawn ni ar hyn o bryd ac na fyddwn o reidrwydd yn rheoli'r cyllid hwnnw. Mae'n hen bryd nawr inni gael dadl yma er mwyn inni allu sicrhau bod y Cynulliad cyfan yn cael dadl a'n bod yn gallu anfon neges glir o'r Cynulliad hwn i San Steffan y dylen nhw anrhydeddu eu hymrwymiadau a pheidio â dyfeisio ffyrdd newydd o rannu'r arian ar gyfer eu cyfeillion sy'n Geidwadwyr yn siroedd Lloegr.
Thank you, David Rees, for raising both of those extremely important issues this afternoon. Clearly, this is a worrying time for those who work in the steel industry across Wales, and, as we stood by our steel industry throughout the crisis of 2016, we will again work collaboratively with the industry and with its supply chains, and also with the recognised trade unions, to support the steelworkers and the communities around them through this important next period.
The Minister for economy, Ken Skates, spoke with the executive director of Tata Steel Europe and also with steel unions on Friday following the announcement, and he'll continue to work closely with Tata to discuss how we can best support the industry in light of the recent announcement. I know it was his intention to issue a written statement today, but I'll certainly make him aware of your request to discuss the issue in person with him.
I'm very taken by your suggestion of a debate on the shared prosperity fund. I think it would be an excellent opportunity for this Assembly to send a clear message to the UK Government that any Brexit shouldn't mean a penny lost or a power removed from Wales, and we've certainly come to some strong conclusions about how the shared prosperity fund should operate in future. I think that sending a strong united message on that would be particularly useful.
Diolch ichi, David Rees, am godi'r ddau fater hynod bwysig hynny y prynhawn yma. Yn amlwg, mae hwn yn gyfnod pryderus i'r rhai sy'n gweithio yn y diwydiant dur ledled Cymru, ac, fel y gwnaethom gefnogi ein diwydiant dur drwy gydol yr argyfwng yn 2016, byddwn yn cydweithio eto â'r diwydiant a'i gadwynau cyflenwi, a hefyd â'r undebau llafur cydnabyddedig, i gefnogi'r gweithwyr dur a'r cymunedau o'u hamgylch drwy'r cyfnod nesaf pwysig hwn.
Siaradodd Gweinidog yr economi, Ken Skates, â chyfarwyddwr gweithredol Tata Steel Europe a hefyd ag undebau dur ddydd Gwener yn dilyn y cyhoeddiad, a bydd yn parhau i weithio'n agos gyda Tata i drafod y ffordd orau y gallwn ni gefnogi'r diwydiant yn sgil y cyhoeddiad diweddar. Gwn mai ei fwriad oedd cyhoeddi datganiad ysgrifenedig heddiw, ond byddaf yn sicr o'i wneud yn ymwybodol o'ch cais i drafod y mater ag ef yn bersonol.
Rwy'n hoffi eich awgrym i gynnal dadl ar y gronfa ffyniant cyffredinol yn fawr. Rwy'n credu y byddai'n gyfle gwych i'r Cynulliad hwn anfon neges glir i Lywodraeth y DU na ddylai unrhyw Brexit olygu bod Cymru yn colli na cheiniog na phŵer, ac rydym yn sicr wedi dod i gasgliadau pendant ynghylch sut y dylai'r gronfa ffyniant cyffredinol weithredu yn y dyfodol. Rwy'n credu y byddai anfon neges unedig gref ynghylch hynny yn arbennig o ddefnyddiol.
Can I call for a single statement on support for people with myalgic encephalomyelitis, or chronic fatigue syndrome, in Wales? Last Sunday, as you might be aware, was ME Awareness Day, on 12 May, and this month is ME Awareness Month. I called for a similar statement on 13 November, or last November, after I hosted an event here with the Welsh Association of ME and CFS Support and with ME Support in Glamorgan, and the showing of a film called Unrest, which led to calls for the health Secretary here to address as a matter of urgency the continuing need for improved access to timely diagnosis, for GPs to fully understand the symptoms of the condition, and for the development of a standardised training and awareness programme in Wales.
We also saw a copy of the ME Trust's 2018-21 strategy 'A Vision into Action' paper, which said that parts of the UK, such as Wales, had no specialist services. Unfortunately, the Minister responded by stating she didn't think there was any need for supporting statements. The Minister is pleased with her refill policy and no doubt will be bringing something back to the Chamber in the course of it to tell us how well it's doing. Well, we haven't, as far as I'm aware, yet heard.
I've now been contacted again by Dr Nina Muirhead, who spoke at that event, who has been diagnosed with ME/CFS herself, following glandular fever, who's not only a NHS doctor but an academic working at Cardiff University. She tells me that she's been in touch with the major health conditions policy manager at the Welsh Government, who she believes is now working on policy for major chronic health conditions, including ME/CFS, and she reiterates that, prior to becoming ill herself, she followed the National Institute for Health and Care Excellence guidelines, which perpetuated her misunderstanding of the condition by recommending cognitive behaviour therapy and graded exercise, where, from her experience, there's no psychological component, and exercise, if anything, was making matters worse. She concludes that the reality of ME/CFS is a serious, heritable, neurological condition. I therefore call for a statement and hope that you will be more forthcoming than your predecessor when I called for a similar statement last November.
A gaf i alw am un datganiad ar gymorth i bobl ag enseffalomyelitis myalgig, neu syndrom blinder cronig, yng Nghymru? Ddydd Sul diwethaf, fel y gwyddoch o bosibl, oedd Diwrnod Ymwybyddiaeth ME, ar 12 Mai, a'r mis hwn yw Mis Ymwybyddiaeth ME. Fe wnes i alw am ddatganiad tebyg ar 13 Tachwedd, neu fis Tachwedd diwethaf, ar ôl imi gynnal digwyddiad yn y fan yma gyda Chymdeithas Cefnogi ME a CFS Cymru a gyda Chymorth ME ym Morgannwg, a dangos ffilm o'r enw Unrest, a arweiniodd at alwadau i'r Ysgrifennydd iechyd yn y fan yma roi sylw brys i'r angen parhaus am well mynediad at ddiagnosis amserol, i feddygon teulu feddu ar ddealltwriaeth lawn o symptomau'r cyflwr, ac i ddatblygu rhaglen hyfforddi ac ymwybyddiaeth wedi'i safoni yng Nghymru.
Hefyd, gwelsom gopi o strategaeth 2018-21 yr Ymddiriedolaeth ME, y papur 'Vision into Action', a oedd yn dweud nad oedd gan rannau o'r DU, fel Cymru, unrhyw wasanaethau arbenigol. Yn anffodus, ymatebodd y Gweinidog trwy ddweud nad oedd yn credu bod angen unrhyw ddatganiadau cefnogol. Mae'r Gweinidog yn fodlon â'i pholisi ail-lenwi ac mae'n siŵr y bydd ganddi rywbeth i'w chyflwyno i'r Siambr yn ystod ei gyfnod er mwyn dweud wrthym am ei hynt. Wel, hyd y gwn i, nid ydym ni wedi clywed eto.
Nawr mae Dr Nina Muirhead, a siaradodd yn y digwyddiad hwnnw, wedi cysylltu â mi unwaith eto ac wedi cael diagnosis o ME/CFS ei hun, yn dilyn twymyn chwarennol, sydd, yn ogystal â bod yn feddyg GIG hefyd yn gweithio fel academydd ym Mhrifysgol Caerdydd. Mae'n dweud wrthyf i ei bod wedi cysylltu â rheolwr polisi Llywodraeth Cymru ar gyflyrau iechyd difrifol, sydd yn ei thyb hi yn gweithio ar bolisi ar gyfer cyflyrau iechyd cronig difrifol, gan gynnwys ME/CFS, ac mae'n ailadrodd, cyn iddi fynd yn sâl ei hun, ei bod yn dilyn canllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, a oedd yn cynnal ei chamddealltwriaeth o'r cyflwr trwy argymell therapi ymddygiad gwybyddol ac ymarfer graddedig, ond, o'i phrofiad hi, nid oes unrhyw elfen seicolegol, ac mae ymarfer corff, os rhywbeth, yn gwneud pethau'n waeth. Mae hi'n dod i'r casgliad bod realiti ME/CFS yn gyflwr niwrolegol difrifol, etifeddol. Galwaf felly am ddatganiad ac rwy'n gobeithio y byddwch yn fwy parod na'ch rhagflaenydd pan alwais am ddatganiad tebyg fis Tachwedd diwethaf.
Thank you for raising this this afternoon, and also for the opportunities that you've taken to host events in the past on this particular issue to raise awareness amongst Assembly Members. We do understand the challenges faced by people living with this condition and the impact that it can have on their daily lives, and also the importance of ensuring that the correct advice is available to them and also the correct treatments, and that's why we're working with healthcare professionals and the third sector to strengthen ME services available across Wales. I will ask the health Minister to reflect on your comments this afternoon and to provide you with an update on the latest situation.
Diolch am godi hyn y prynhawn yma, a hefyd am y cyfleoedd yr ydych wedi'u cymryd i gynnal digwyddiadau yn y gorffennol ar y mater penodol hwn i godi ymwybyddiaeth ymhlith Aelodau'r Cynulliad. Rydym yn deall yr heriau sy'n wynebu pobl sy'n byw â'r cyflwr hwn a'r effaith y gall ei chael ar eu bywydau bob dydd, a hefyd pwysigrwydd sicrhau bod y cyngor cywir ar gael iddyn nhw a hefyd y triniaethau cywir, a dyna pam ein bod yn gweithio gyda gweithwyr gofal iechyd proffesiynol a'r trydydd sector i gryfhau'r gwasanaethau ME sydd ar gael ledled Cymru. Byddaf yn gofyn i'r Gweinidog iechyd ystyried eich sylwadau y prynhawn yma a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi am y sefyllfa ddiweddaraf.
The issue of train overcrowding has been brought to my attention by concerned staff working for Transport for Wales. I know from my own experience that packed carriages during rush hour can be absolute hell. I've been informed that there have been occasions where a guard has refused to take a train further due to severe overcrowding. Now, apart from being dangerous for passengers, it's also leading to heated confrontations with staff, who often bear the brunt of considerable frustration and anger. My contact says, and I quote:
It is a serious concern and I believe that it's only a matter of time before someone is seriously hurt either through accident or anger.
Now, I know that the set-up is a new one, but this has to be dealt with by this Labour Government. Do you agree that safety is paramount? And can we have a statement from the transport Minister to this Senedd setting out that he is aware of these issues and that he is taking swift action to ensure that our trains are safe for passengers, safe for staff and worthy of a developed country in the twenty-first century?
Tynnwyd fy sylw at y mater o drenau gorlawn gan staff pryderus sy'n gweithio i Trafnidiaeth Cymru. Gwn o brofiad personol fod cerbydau llawn yn ystod oriau brig yn gallu bod yn uffern lwyr. Rwyf wedi cael gwybod y bu adegau pan fo swyddog wedi gwrthod mynd â thrên ymhellach oherwydd gorlenwi difrifol. Nawr, yn ogystal â bod yn beryglus i deithwyr, mae hefyd yn arwain at wrthdaro chwyrn â staff, sy'n aml yn dioddef yn sgil cryn rwystredigaeth a dicter. Yn ôl fy nghyswllt i, ac rwy'n dyfynnu:
Mae'n bryder difrifol ac rwy'n credu mai mater o amser yw hi cyn i rywun gael ei frifo'n wael naill ai drwy ddamwain neu ddicter.
Nawr, rwy'n gwybod bod y system yn un newydd, ond mae'n rhaid i'r Llywodraeth Lafur hon ymdrin â hyn. Ydych chi'n cytuno bod diogelwch yn hollbwysig? Ac a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog trafnidiaeth i'r Senedd hon yn nodi ei fod yn ymwybodol o'r materion hyn a'i fod yn cymryd camau buan i sicrhau bod ein trenau yn ddiogel i deithwyr, yn ddiogel i staff ac yn deilwng o wlad ddatblygedig yn yr unfed ganrif ar hugain?
Well, of course we do agree that safety is paramount and that's one of the reasons why we've ensured that there are guards on all trains, for example, where we're seeing them stripped away from services in other parts of the UK. I think the best way forward would be for you to write to the economy Minister with the specific examples you've given this afternoon. He'll be able to take them up, then, with Transport for Wales.
Wel, wrth gwrs ein bod ni yn cytuno bod diogelwch yn hollbwysig a dyna un o'r rhesymau pam ein bod wedi sicrhau bod swyddogion ar bob trên, er enghraifft, pan rydym yn eu gweld yn cael eu tynnu oddi ar wasanaethau mewn rhannau eraill o'r DU. Rwy'n credu mai'r ffordd orau ymlaen fyddai i chi ysgrifennu at Weinidog yr economi gan nodi'r enghreifftiau penodol yr ydych chi wedi'u rhoi y prynhawn yma. Bydd e'n gallu mynd i'r afael â nhw, wedyn, gyda Trafnidiaeth Cymru.
Trefnydd, as you know, yesterday, BBC Wales carried a story about farmers being unable to recycle their plastic waste due to Wales's only recycling centre, I think, moving from a payment basis to a charge basis for the intermediate operators. I appreciate that the Welsh Government have responded that this is an issue between farmers and the private sector, but there clearly is an impact on the environment and on farmers, indeed, of course, if there is an increase in the disposal of plastic waste on land, either by burying or burning, as has been spoken about. So, I wonder if we could have an update or an intervention from the Welsh Government on this situation. I appreciate that it is an issue within the private sector, but there are consequences for the public sector as well, so I think it'd be good to hear the Welsh Government's further opinion on this, because there is great concern amongst farmers I've spoken to.
Secondly and more optimistically, I'm sure you are aware that yesterday was the Food Awards Wales at the Cardiff City Stadium—a great showcase of Welsh food, and we know the importance of that for tourism. There were two winners from my area—at least two winners—Sugarloaf Catering and Scrumptious Monmouth. But I know that there were also winners from across Wales. I'm sure you'd like to send congratulations to those winners and, indeed, to the runners-up, and perhaps we could hear, at some point, from the Welsh Government an update on the food strategy and how that ties in with tourism and food festivals and the like across Wales. Because Wales has a lot to give on the European and world stage in the food market.
Trefnydd, fel y gwyddoch chi, ddoe, cyflwynodd BBC Cymru stori am y ffaith nad yw ffermwyr yn gallu ailgylchu eu gwastraff plastig oherwydd i unig ganolfan ailgylchu Cymru, rwy'n credu, symud o fod ar sail talu i fod ar sail tâl i'r cwmnïau gweithredu cyfryngol. Rwy'n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru wedi ymateb trwy ddweud bod hwn yn fater rhwng ffermwyr a'r sector preifat, ond mae'n amlwg bod effaith ar yr amgylchedd ac ar ffermwyr, yn wir, wrth gwrs, os oes cynnydd yn y gwastraff plastig y ceir gwared ag ef ar dir, naill ai drwy gladdu neu losgi, fel y siaradwyd amdano. Felly, tybed a gawn ni ddiweddariad neu ymyriad gan Lywodraeth Cymru ynghylch y sefyllfa hon? Rwy'n sylweddoli ei bod yn broblem yn y sector preifat, ond mae canlyniadau i'r sector cyhoeddus hefyd, felly rwy'n credu y byddai'n dda clywed barn bellach Llywodraeth Cymru ar hyn, oherwydd ceir pryder mawr ymhlith ffermwyr yr wyf i wedi siarad â nhw.
Yn ail ac yn fwy optimistaidd, rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol y cynhaliwyd Gwobrau Bwyd Cymru ddoe yn Stadiwm Dinas Caerdydd—arddangosfa wych o fwyd o Gymru, ac rydym yn gwybod pa mor bwysig yw hynny i dwristiaeth. Daeth dau o'r enillwyr o fy ardal i—o leiaf dau enillydd—Sugarloaf Catering a Scrumptious Monmouth. Ond rwy'n gwybod bod enillwyr o bob rhan o Gymru hefyd. Rwy'n siŵr yr hoffech chi longyfarch yr enillwyr hynny ac, yn wir, y rhai a gyrhaeddodd y rownd derfynol, ac efallai y gallem ni glywed gan Lywodraeth Cymru rywbryd yr wybodaeth ddiweddaraf am y strategaeth fwyd a sut mae hynny'n cysylltu â thwristiaeth a gwyliau bwyd a phethau tebyg ledled Cymru. Oherwydd bod gan Gymru lawer i'w gynnig ar lwyfan Ewrop a'r byd yn y farchnad fwyd.
Thank you very much. In relation to agricultural polythene, it is the case, as you set out in your contribution, that the disposal of farm plastic is a commercial matter between the farmers, the collectors and the plastic film waste plants that can and do recycle it, and that farmers do have a responsibility to ensure that their plastic is disposed of correctly. The Minister did suggest that you write to her with your concerns, and I'm sure she will respond accordingly.
On the second issue, I'm very happy to congratulate Sugarloaf Catering, Scrumptious and all the other winners at the food awards yesterday. Of course, the food industry is one of the rising stars in the Welsh economy. We've got a huge amount to be proud of in terms of the quality and the provenance that we're able to demonstrate in our food, and we do have a food tourism action plan that brings together those two elements, recognising the important contribution that the food industry can also make to our tourism offer in Wales.
Diolch yn fawr iawn. O ran polythen amaethyddol, mae'n wir, fel y gwnaethoch ei nodi yn eich cyfraniad, mai mater masnachol yw gwaredu plastig fferm rhwng y ffermwyr, y casglwyr a'r ffatrïoedd gwastraff ffilm plastig sy'n gallu ei ailgylchu ac sydd yn ei ailgylchu, a bod gan ffermwyr gyfrifoldeb i sicrhau bod eu plastig yn cael ei waredu'n gywir. Fe wnaeth y Gweinidog awgrymu eich bod yn ysgrifennu ati gyda'ch pryderon, ac rwy'n siŵr y bydd yn ymateb yn unol â hynny.
Ar yr ail fater, rwy'n hapus iawn i longyfarch Sugarloaf Catering, Scrumptious a'r holl enillwyr eraill yn y gwobrau bwyd ddoe. Wrth gwrs, mae'r diwydiant bwyd yn un o uchafbwyntiau economi Cymru. Mae gennym ni lawer iawn i ymfalchïo ynddo o ran yr ansawdd a'r stoc y gallwn eu harddangos yn ein bwyd, ac mae gennym ni gynllun gweithredu twristiaeth fwyd sy'n dwyn ynghyd y ddwy elfen hynny, gan gydnabod y cyfraniad pwysig y gall y diwydiant bwyd ei wneud hefyd i'n harlwy twristiaeth yng Nghymru.
Mi wnaeth y Llywodraeth, fel ŷn ni wedi clywed eisoes heddiw, wrth gwrs, bythefnos yn ôl ddatgan argyfwng newid hinsawdd. Mi wnaeth y Cynulliad hwn hefyd ddatganiad o'r un fath. Nawr, fe fyddwn i'n disgwyl bod llawer iawn o weithgarwch yn digwydd tu ôl y llenni o fewn Llywodraeth Cymru i ymateb i'r datganiad hwnnw ac i ddangos yn glir fod y datganiad hwnnw yn un ystyrlon. Byddwn i'n tybio, er enghraifft, fod angen edrych eto ar raglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth er mwyn sicrhau bod honno'n addas o safbwynt cwrdd â'r her sydd o'n blaenau ni, a'r her honno wedi dwysáu nawr ar ôl cydnabod, wrth gwrs, ei bod hi yn argyfwng. Felly, mi fyddai hi'n dda cael datganiad gan y Llywodraeth yn amlinellu unrhyw newidiadau i'w rhaglen ddeddfwriaethol yn sgil y datganiad hwnnw.
Felly, hefyd, a fyddai'r Llywodraeth yn medru gwneud datganiad i esbonio sut y mae cyhoeddi argyfwng hinsawdd yn mynd i effeithio ar y broses o benderfynu ar ffordd liniaru'r M4 yng Nghasnewydd, oherwydd, yn amlwg, fe fyddai rhywun yn tybio bod y pwysau sydd yn cael ei roi ar y gwahanol ffactorau yn mynd i newid yn sgil y datganiad hwnnw?
Gaf i hefyd ofyn i'r Llywodraeth ac i'r Gweinidog Cyllid am gyfle i gael gwybodaeth bellach ynglŷn â'r datganiad ysgrifenedig sydd wedi ei ryddhau heddiw? Dwi'n deall bod yna gamgymeriad wedi dod i'r golwg o safbwynt gwaith HMRC ar weithredu'r dreth incwm, sydd wedi ei datganoli yng Nghymru nawr, i'r pwynt lle mae codio trethdalwyr Cymreig wedi bod yn anghywir, gyda nifer o drethdalwyr o Gymru wedi cael eu codio fel trethdalwyr Albanaidd ac o ganlyniad wedi talu lefel dreth yr Alban yn hytrach na lefel treth incwm Cymru. Does dim llawer o fanylion yn natganiad y Llywodraeth ynglŷn â faint sydd wedi cael eu heffeithio, sut y gallai hyn fod wedi digwydd, a beth y mae HMRC yn ei wneud i ddatrys y broblem. Felly, mi fyddai rhyw ffordd o gyfleu'r wybodaeth yma, ac efallai cyfle i ni fel Aelodau holi cwestiynau, yn rhywbeth y byddwn i'n ei werthfawrogi.
The Government, as we've already heard today, of course, a fortnight ago declared a climate emergency, and this Assembly made a similar statement too. Now, I would expect that there would be a great deal of activity happening behind the scenes within the Welsh Government to respond to that statement and to clearly demonstrate that that statement is meaningful. I would assume, for example, that we would need to look again at the Government's legislative programme to ensure that that is fit for purpose in terms of meeting the challenge facing us, and that challenge has intensified now, of course, having recognised that it is an emergency. So, it would be good to have a statement from Government outlining any changes to its legislative programme as a result of that statement.
Also, could the Government make a statement to explain how the announcement of a climate emergency is going to impact upon the process of deciding on the M4 relief road in Newport, because, clearly, one would assume that the weighting given to the various factors would shift as a result of that statement?
May I also ask the Government and the Minister for Finance for an opportunity to have an update on the written statement released today? I understand that an error has emerged in terms of the work of Her Majesty's Revenue and Customs on implementing devolved income tax in Wales, to the point where the coding for Welsh taxpayers has been incorrect, with many Welsh taxpayers being coded as being Scottish, and as a result have paid the Scottish tax level rather than the Welsh income tax level. Now, there isn't a great deal of detail in the Government's statement as to how many people have been affected, how this could have happened, and what HMRC is doing to solve this problem. So, some update on that situation, and perhaps an opportunity for us as Members to ask questions, would be something that I would appreciate.
Could I ask for a statement from the health Minister as well? I read with interest and welcomed the written statement last week in relation to cross-border healthcare arrangements and the agreement that has been reached in relation to the dispute with the Countess of Chester Hospital. There's nothing in the statement that tells us what the nature of that agreement or that compromise is. My understanding from a UK Government ministerial statement is that the UK Government will pay the disputed costs for this year, and that the Welsh Government will then step in and pay it in future years. I'd like to understand—this disputed 8 per cent, apparently, is relevant, of course, in this particular context, but it's relevant as well in every other particular context where we see health services being purchased from across the border. So, are we here running the risk of establishing a precedent where, if the Welsh Government agrees to pay the disputed 8 per cent for the Countess of Chester, then it's opening itself up to having to pay that to the 50 other health trusts and services that provide services to the NHS in Wales? So, it would be good to have an opportunity maybe for either an oral statement from the health Minister or some further information about the exact nature of that agreement, because the financial implications, of course, for our already beleaguered health boards could be very, very substantial.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd hefyd? Roeddwn i'n darllen â diddordeb y datganiad ysgrifenedig yr wythnos diwethaf ynglŷn â threfniadau gofal iechyd trawsffiniol a'r cytundeb a wnaed mewn cysylltiad â'r anghydfod ag Ysbyty Iarlles Caer, ac yn croesawu'r datganiad hwnnw. Nid oes dim yn y datganiad sy'n dweud wrthym beth yw natur y cytundeb hwnnw na'r cyfaddawd hwnnw. Rwyf i ar ddeall o ddatganiad gweinidogol gan Lywodraeth y DU y bydd Llywodraeth y DU yn talu'r costau dadleuol eleni, ac y bydd Llywodraeth Cymru wedyn yn camu i'r adwy ac yn eu talu yn y dyfodol. Hoffwn i ddeall—mae'r 8 y cant dadleuol hwn, mae'n debyg, yn berthnasol, wrth gwrs, yn y cyd-destun arbennig hwn, ond mae'n berthnasol hefyd ym mhob cyd-destun arbennig arall lle gwelwn wasanaethau iechyd yn cael eu prynu o ochr arall y ffin. Felly, a ydym ni'n mentro creu cynsail lle, os bydd Llywodraeth Cymru yn cytuno i dalu'r 8 y cant dadleuol i Ysbyty Iarlles Caer, bydd yn rhoi ei hun mewn sefyllfa o orfod talu hynny i'r 50 o ymddiriedolaethau a gwasanaethau iechyd eraill sy'n darparu gwasanaethau i'r GIG yng Nghymru? Felly, byddai'n dda cael cyfle efallai naill ai am ddatganiad llafar gan y Gweinidog iechyd neu ragor o wybodaeth am union natur y cytundeb hwnnw, oherwydd gallai'r goblygiadau ariannol, wrth gwrs, i'n byrddau iechyd sydd eisoes dan warchae, fod yn sylweddol iawn, iawn.
Thank you for raising those various issues this afternoon. The first matter you raised was the issue of the climate emergency that was declared by the Welsh Government, and then you asked specifically about the legislative programme. Of course, the First Minister brings forward an annual statement on the legislative programme, which I believe takes place in June, so he'll certainly be making that statement as normal. The Minister for environment and rural affairs will also be bringing forward a statement to the Assembly on the low-carbon delivery plan, which includes 100 of those actions and priorities in terms of tackling climate change and carbon emissions. On the matter of the M4 relief road, the process has been clearly set out. I'm not going to be drawn into any further comment on it this afternoon, save to say that the First Minister has set out in his written statement the process and the expected timescale for a decision to be made.
With regard to the C code and the issues that that's had in terms of Welsh taxpayers, it is extremely disappointing that this has happened, but it does, I suppose, vindicate the very cautious approach that we did decide to take in terms of our approach to this issue. I have had discussions with HMRC, and the reason that I was unable to set out in my written statement the extent of the issue is because HMRC don't yet know the extent of the problem, because they have to run a number of tests, which they'll be doing in this month, and then further tests again in September to establish those individuals who have been assigned the wrong code by their employer or the person operating the payroll. But I obviously will commit to updating the Assembly and, particularly, the Finance Committee, as soon as I am able to on all of those issues.
The final issue that you raised was the matter of the Countess of Chester, and of course the agreement has been reached for 2019-20 only. But the health Minister has said that he would be happy to write to the health committee with further details and also, then, to make that letter available to all Assembly Members.
Diolch ichi am godi'r materion amrywiol hynny y prynhawn yma. Y mater cyntaf y gwnaethoch ei godi oedd mater yr argyfwng yn yr hinsawdd a ddatganwyd gan Lywodraeth Cymru, ac yna fe wnaethoch chi ofyn yn benodol am y rhaglen ddeddfwriaethol. Wrth gwrs, mae'r Prif Weinidog yn cyflwyno datganiad blynyddol ar y rhaglen ddeddfwriaethol, sy'n digwydd ym mis Mehefin, rwy'n credu, felly bydd yn sicr yn gwneud y datganiad hwnnw fel arfer. Bydd Gweinidog yr amgylchedd a materion gwledig hefyd yn cyflwyno datganiad i'r Cynulliad ar y cynllun cyflawni carbon isel, sy'n cynnwys 100 o'r camau a'r blaenoriaethau hynny o ran mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd ac allyriadau carbon. O ran ffordd liniaru'r M4, mae'r broses wedi'i nodi'n glir. Ni fyddaf yn gwneud unrhyw sylw arall ynglŷn â hyn y prynhawn yma, heblaw am ddweud bod y Prif Weinidog wedi nodi yn ei ddatganiad ysgrifenedig y broses a'r amserlen ddisgwyliedig ar gyfer gwneud penderfyniad.
O ran y Cod C a'r materion a fu'n gysylltiedig â hynny o ran trethdalwyr Cymru, mae'n peri siom aruthrol bod hyn wedi digwydd, ond mae'n debyg ei fod yn cyfiawnhau'r ymagwedd ofalus iawn y gwnaethom ni benderfynu ei chymryd o ran ein hymagwedd at y mater hwn. Rwyf wedi cael trafodaethau â Chyllid a Thollau ei Mawrhydi, a'r rheswm nad oeddwn i'n gallu nodi yn fy natganiad ysgrifenedig i faint y mater yw nad yw Cyllid a Thollau ei Mawrhydi yn gwybod eto beth yw maint y broblem, gan fod yn rhaid iddyn nhw gynnal nifer o brofion, a byddan nhw'n gwneud hyn y mis hwn, ac yna bydd rhagor o brofion ym mis Medi i nodi'r unigolion hynny sydd wedi cael y cod anghywir gan eu cyflogwr neu'r sawl sy'n gweithredu'r gyflogres. Ond yn amlwg, byddaf i'n ymrwymo i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ac, yn arbennig, i'r Pwyllgor Cyllid, cyn gynted ag y gallaf am yr holl faterion hynny.
Y mater olaf y gwnaethoch ei godi oedd mater Iarlles Caer, ac wrth gwrs mae'r cytundeb wedi'i wneud ar gyfer 2019-20 yn unig. Ond mae'r Gweinidog iechyd wedi dweud y byddai'n fodlon ysgrifennu at y pwyllgor iechyd gyda rhagor o fanylion a hefyd, wedyn, i'r llythyr hwnnw fod ar gael i holl Aelodau'r Cynulliad.
Organiser, could I seek two statements, if possible, please? One in connection to press reports on the weekend in the financial papers around developments of the Ford engine plant and, in particular, the Welsh Government's site at Brocastle and the potential for Jim Ratcliffe's company to come there and build a potential 4x4 vehicle to replace the Land Rover model. I appreciate the Welsh Government has been in negotiations. I appreciate those negotiations have been long and they are commercially sensitive, but there are press reports coming out now, obviously, making various views known as to the potential of this application. An update on where the negotiations are and, in particular, what development the Government has in mind for the Brocastle site in particular, where construction has now just begun, would be beneficial for the local community, as well as obviously workers connected with the Ford engine plant, to understand what progress, with the limits of commercial confidentiality, has been made, because, as I said, these negotiations have been going on for some time and the press are now speculating on this.
Secondly, could we have a statement from the transport Minister in relation to what work the Welsh Government is doing around the A4119, and in particular the arterial roads into the A4119, and junction 34 on the M4 up to junction 33? This is a regional transport issue, where people using those roads are literally gridlocked in the morning coming out from the Valleys—Llantrisant, Talbot Green, Pontyclun, and further up—and then on the way home, the traffic is severe to say the least. I appreciate the metro system is on the cards to come forward in the next five, 10, 15 years, but this gridlock, in effect, is happening here and now and is causing a huge amount of distress to drivers and, frankly, in some instances, is very dangerous. People are looking for as many rat runs as they possibly can, through lanes that are totally unsuitable for the volume of traffic, given the gridlock people are finding around the junction 34 and the road A4119. So, a statement over what action the Government is engaging in, with partners such as the transport agency and in particular the local authority, to alleviate some of this congestion would be most welcome.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os yn bosibl, os gwelwch yn dda? Un mewn cysylltiad ag adroddiadau yn y wasg ar y penwythnos yn y papurau ariannol ynghylch datblygiadau ffatri beiriannau Ford ac, yn arbennig, safle Llywodraeth Cymru yn Brocastle a'r posibilrwydd y bydd cwmni Jim Ratcliffe yn dod yno ac yn adeiladu cerbyd 4x4 o bosibl i ddisodli'r Land Rover. Rwy'n gwerthfawrogi bod Llywodraeth Cymru wedi bod mewn trafodaethau. Rwy'n gwerthfawrogi bod y trafodaethau hynny wedi bod yn hir a'u bod yn fasnachol sensitif, ond ceir adroddiadau yn y wasg nawr, wrth gwrs, sy'n mynegi gwahanol safbwyntiau am botensial y cais hwn. Byddai'n fuddiol cael yr wybodaeth ddiweddaraf am sefyllfa'r trafodaethau ac, yn benodol, pa ddatblygiad sydd gan y Llywodraeth mewn golwg ar gyfer safle Brocastle yn arbennig, lle mae'r gwaith adeiladu newydd ddechrau erbyn hyn, i'r gymuned leol, yn ogystal ag i weithwyr sy'n gysylltiedig â ffatri beiriannau Ford, er mwyn deall pa gynnydd, o fewn terfynau cyfrinachedd masnachol, a wnaed, oherwydd fel y dywedais, bu'r trafodaethau hyn yn mynd ymlaen ers tro ac mae'r wasg yn awr yn dyfalu ynglŷn â hyn.
Yn ail, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog trafnidiaeth ynglŷn â pha waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o amgylch yr A4119, ac yn arbennig y ffyrdd prifwythiennol i'r A4119, a chyffordd 34 ar y M4 hyd at gyffordd 33? Mae hwn yn fater trafnidiaeth ranbarthol, lle mae pobl sy'n defnyddio'r ffyrdd hynny mewn tagfeydd yn llythrennol yn y bore wrth adael y Cymoedd—Llantrisant, Tonysguboriau, Pont-y-clun, ac ymhellach i fyny—ac yna ar y ffordd adref, mae'r traffig yn ddifrifol a dweud y lleiaf. Rwy'n sylweddoli bod y system metro ar y gweill ac i'w chyflwyno yn y pump, 10, 15 mlynedd nesaf, ond mae'r tagfeydd hyn, i bob pwrpas, yn digwydd yma nawr ac mae'n achosi llawer iawn o drallod i yrwyr, ac, a bod yn onest, mae'n beryglus iawn mewn rhai achosion. Mae pobl yn chwilio am gymaint o ffyrdd eraill ag y gallant, drwy lonydd sy'n gwbl anaddas ar gyfer nifer y cerbydau, er mwyn osgoi'r tagfeydd ar gyffordd 34 a'r A4119. Felly, byddai datganiad am y camau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd, gyda phartneriaid fel yr asiantaeth drafnidiaeth a'r awdurdod lleol yn arbennig, i liniaru rhywfaint ar y tagfeydd hyn yn cael ei groesawu'n fawr.
On both of those issues, so the Ford engine plant and also the congestion issues around the A4119, I will ask the Minister with responsibility for economy and transport to write to you in terms of what he is able to say with regard to the Ford engine plant, but then also plans to address the congestion issues and any discussions he's had with other relevant agencies.
O ran y ddau fater hynny, felly ffatri beiriannau Ford a'r problemau o ran tagfeydd o amgylch yr A4119, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am yr economi a thrafnidiaeth ysgrifennu atoch ynglŷn â'r hyn y gall ei ddweud am ffatri beiriannau Ford, ac yna hefyd gynlluniau i fynd i'r afael â phroblemau tagfeydd ac unrhyw drafodaethau y mae wedi'u cael gydag asiantaethau perthnasol eraill.
Mi oeddwn i'n bwriadu gwneud cais am ddatganiad ar y cyhoeddiad sydd wedi dod heddiw ynglŷn â threthiant a'r camgymeriad efo'r codio. Dwi'n falch bod hynny wedi cael ei godi yn barod, ond dwi'n bwriadau gofyn cwestiwn amserol ynglŷn â hynny.
I had intended to request a statement on the announcement made today on taxation, and the error with the coding. I'm pleased that that's already been raised, but I do intend to ask a topical question on that issue.
If I could ask for a statement from the Minister for health responding to concerns about an event stakeholders locally have been invited to. It's called, and I quote: 'Cwm Taf Morgannwg safeguarding board's first ever Celebration of Good Practice event'. Now, this follows the damning and distressing report about maternity services in Cwm Taf health board, where mothers and babies certainly were not safeguarded. Whilst recognising that more bodies are involved in this event than just the health board, can I invite the Minister, who of course has rejected calls for his resignation, to at least respond to that invitation and serious concerns locally that have been raised with us that this is entirely inappropriate and deeply insensitive?
A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd yn ymateb i bryderon ynghylch digwyddiad y mae rhanddeiliaid yn lleol wedi cael gwahoddiad iddo. Enw'r digwyddiad yw, ac rwy'n dyfynnu: 'Digwyddiad cyntaf i Ddathlu Arferion Da Bwrdd Diogelu Cwm Taf Morgannwg.' Nawr, mae hyn yn dilyn yr adroddiad damniol a thrallodus am wasanaethau mamolaeth ym mwrdd iechyd Cwm Taf, lle nad oedd mamau a babanod wedi'u diogelu yn sicr. Er fy mod i'n cydnabod bod mwy o gyrff yn rhan o'r digwyddiad hwn nid y bwrdd iechyd yn unig, a gaf i wahodd y Gweinidog, sydd wrth gwrs wedi gwrthod galwadau am ei ymddiswyddiad, o leiaf i ymateb i'r gwahoddiad hwnnw ac i bryderon difrifol yn lleol sydd wedi'u codi bod hyn yn gwbl amhriodol ac yn dra ansensitif?
On the first issue of the C code, I'd be more than happy to take any opportunity to discuss with you or any other interested Assembly Members the latest update and, obviously, to keep Members informed and to share communication that I’ve had with HMRC on this particular issue.
On the matter of Cwm Taf and the safeguarding board area, that obviously is a large area where there is a huge amount of practice going on. I think it is important, especially in difficult situations such as the one that we find ourselves in now, to recognise good practice when we see it and to ensure that those people who are working hard and delivering well in terms of safeguarding feel supported to continue doing that and feel that they do have their good contribution recognised. Because, clearly, this is an extremely sensitive and difficult situation.
O ran y mater cyntaf, cod C, byddwn i'n fwy na pharod i fanteisio ar unrhyw gyfle i drafod y newyddion diweddaraf â chi neu unrhyw Aelodau eraill o'r Cynulliad sydd â diddordeb, ac yn amlwg, i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ac i rannu'r cyfathrebu rhyngof i a Chyllid a Thollau ei Mawrhydi ynghylch y mater arbennig hwn.
O ran Cwm Taf ac ardal y bwrdd diogelu, mae honno'n ardal fawr yn amlwg, lle mae llawer iawn o arferion yn digwydd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig, yn enwedig mewn sefyllfaoedd anodd fel yr un yr ydym ynddi nawr, i gydnabod arferion da pan welwn ni nhw ac i sicrhau bod y bobl hynny sy'n gweithio'n galed ac yn cyflawni'n dda o ran diogelu yn teimlo eu bod yn cael y gefnogaeth i barhau i wneud hynny a theimlo bod eu cyfraniad da yn cael ei gydnabod. Oherwydd bod hyn, yn amlwg, yn sefyllfa hynod sensitif ac anodd.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y wybodaeth ddiweddaraf am y cynllun gweithredu ar gyfer dementia. Ac dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad—Vaughan Gething.
The next item, therefore, is the statement by the Minister for Health and Social Services, an update on the dimension action plan. And I call on the Minister to make the statement—Vaughan Gething.
Diolch, Llywydd. Next week is Dementia Awareness Week. In February last year, I launched the dementia action plan for Wales. The plan sets out our vision for Wales to be a dementia-friendly nation that recognises the rights of people with dementia to feel valued and to live as independently as possible in their communities. The plan drew heavily upon the experience of people living with dementia and those caring for people with a dementia diagnosis. I'm determined that the lived experience of people living with dementia will continue to guide the delivery of our plan as we take it forward with key stakeholders in health, local government and the third sector.
At the outset, I recognise the pressure on front-line services and the need to make the ambition set out in the action plan a reality. That’s why I announced £10 million a year from the last financial year to support the delivery of the key actions in our plan. I’m clear that the investment of additional resources must lead to a step change in dementia services. That must mean that people most affected feel that improvement as part of their everyday lives. I’m also clear that, in line with our commitment in the Well-being of Future Generations Act 2015, the additional resources will be focused upon prevention.
To ensure the improvements are driven locally and in a joined-up way, £9 million of the additional funding was distributed to regional partnership boards through the integrated care fund. As a result of this funding and our integrated approach, we're now seeing positive and tangible change. For example, there is now additional support available for GP-led clinics to increase diagnosis rates, which, as Members will know, was a key priority and concern within the plan. We’ve also seen an increase in the number of dedicated support workers who play a key role in ensuring person-centred care is delivered.
Since publication of the plan, the number of dementia friends and dementia-friendly communities has also increased. We now have an extra 19 dementia-friendly communities, making up 72 dementia-friendly communities here in Wales, and an additional 38,000 dementia friends trained over the last year as part of the Alzheimer’s Society initiative. And the Welsh Government, of course, continues to provide funding to help support that Dementia Friends initiative. That plays a key role in tackling stigma, improving support in the community and raising awareness and our understanding of dementia.
During the last year, we've seen our first acute hospital in Wales receive dementia-friendly status from the Alzheimer’s Society. Ysbyty Gwynedd is only the second hospital in the UK to receive this status. It recognises the positive action taken by our staff to respond to the needs of the local community.
Another key action in the plan was to develop teams around the individual who provide integrated, person-centred care and support. The plan makes it clear that a one-size-fits-all will not work, and areas need to consider what change is necessary to be able to create services that adapt to what is required as a person’s needs change. Each area is now demonstrating how this is becoming a reality, for instance, through the development of multi-disciplinary teams, with an emphasis on the involvement of allied health professionals to provide a re-ablement approach. Crucially, these teams are able to provide more integrated care through activity that is driven by both the statutory and the voluntary sectors.
Diolch, Llywydd. Mae'r wythnos nesaf yn Wythnos Ymwybyddiaeth o Ddementia. Ym mis Chwefror y llynedd, lansiais gynllun gweithredu Cymru ar gyfer dementia. Mae'r cynllun yn amlinellu ein gweledigaeth i Gymru fod yn genedl sy'n deall dementia ac sy'n cydnabod hawliau pobl â dementia i deimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi ac i fyw mor annibynnol â phosib yn eu cymunedau. Roedd y cynllun yn seiliedig i raddau helaeth ar brofiad pobl sy'n byw gyda dementia a'r rheini sy'n gofalu am bobl â diagnosis o ddementia. Rwy'n benderfynol y bydd profiad byw pobl sy'n byw gyda dementia yn parhau i arwain y gwaith o gyflawni ein cynllun wrth i ni ei ddatblygu gyda rhanddeiliaid allweddol ym maes iechyd, llywodraeth leol a'r trydydd sector.
Wrth ddechrau arni, rwy'n cydnabod y pwysau ar wasanaethau rheng flaen a'r angen i wireddu'r uchelgais a nodir yn y cynllun gweithredu. Dyna pam y cyhoeddais £10 miliwn y flwyddyn o'r flwyddyn ariannol ddiwethaf i gefnogi'r gwaith o gyflawni'r camau allweddol yn ein cynllun. Rwy'n glir bod yn rhaid i'r buddsoddiad o adnoddau ychwanegol arwain at newid sylweddol yn y gwasanaethau dementia. Mae'n rhaid i hynny olygu bod y bobl yr effeithir arnyn nhw fwyaf yn teimlo'r gwelliant hwnnw yn rhan o'u bywydau bob dydd. Rwyf hefyd yn glir, yn unol â'n hymrwymiad yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol 2015, y bydd yr adnoddau ychwanegol yn canolbwyntio ar atal.
Er mwyn sicrhau bod y gwelliannau'n cael eu cymell yn lleol ac mewn ffordd gydgysylltiedig, dosbarthwyd £9 miliwn o'r arian ychwanegol i fyrddau partneriaethau rhanbarthol drwy'r gronfa gofal integredig. O ganlyniad i'r cyllid hwn a'n dull integredig o weithio, rydym ni nawr yn gweld newid cadarnhaol a phendant. Er enghraifft, erbyn hyn mae cymorth ychwanegol ar gael i glinigau dan arweiniad meddygon teulu i gynyddu cyfraddau diagnosis, a oedd, fel y gŵyr yr Aelodau, yn flaenoriaeth ac yn bryder allweddol yn y cynllun. Rydym ni hefyd wedi gweld cynnydd yn nifer y gweithwyr cymorth ymroddedig sy'n chwarae rhan allweddol yn y gwaith o sicrhau bod gofal sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn yn cael ei ddarparu.
Ers cyhoeddi'r cynllun, mae nifer y cyfeillion dementia a'r cymunedau sy'n deall dementia wedi cynyddu hefyd. Erbyn hyn mae gennym ni 19 o gymunedau ychwanegol sy'n deall dementia, sy'n golygu bod 72 o gymunedau sy'n deall dementia yma yng Nghymru, ac mae 38,000 o gyfeillion dementia ychwanegol wedi'u hyfforddi yn ystod y flwyddyn ddiwethaf yn rhan o fenter y Gymdeithas Alzheimer. Ac mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn parhau i ddarparu cyllid er mwyn helpu i gefnogi'r fenter cyfeillion dementia. Mae hynny'n chwarae rhan allweddol yn y gwaith o fynd i'r afael â stigma, gwella cymorth yn y gymuned a chynyddu ymwybyddiaeth a'n dealltwriaeth o ddementia.
Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, rydym ni wedi gweld ein hysbyty acíwt cyntaf yng Nghymru yn cael statws deall dementia gan y Gymdeithas Alzheimer. Ysbyty Gwynedd yw'r ail ysbyty yn unig yn y DU i dderbyn y statws yma. Mae'n cydnabod gweithredu cadarnhaol ein staff i ymateb i anghenion y gymuned leol.
Cam gweithredu allweddol arall yn y cynllun oedd datblygu timau o amgylch yr unigolyn sy'n darparu gofal a chymorth integredig sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn. Mae'r cynllun yn ei gwneud hi'n glir na fydd cael un ateb cyffredinol i bopeth yn gweithio, ac mae angen i feysydd ystyried pa newid sy'n angenrheidiol er mwyn gallu creu gwasanaethau sy'n addasu i'r hyn sy'n ofynnol wrth i anghenion unigolyn newid. Mae pob maes bellach yn dangos sut mae hyn yn cael ei wireddu, er enghraifft, drwy ddatblygu timau amlddisgyblaethol, gyda phwyslais ar gynnwys gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd er mwyn darparu dull o ailalluogi. Yn hollbwysig, mae'r timau hyn yn gallu darparu gofal mwy integredig drwy weithgareddau sy'n cael eu llywio gan y sectorau statudol a gwirfoddol.
Daeth Joyce Watson i’r Gadair.
Joyce Watson took the Chair.
As part of this work we are seeing examples of flexible and enabling respite support, such as flexible outreach, and offering respite options beyond the traditional respite admission to a care home. At the same time, we see an increase in support for those who are in care homes or a hospital setting so that people affected by dementia receive personalised care and support no matter where they are. We have examples of work ongoing in care homes, which further strengthen that person-centred approach, and projects that support planned discharge from hospitals.
In addition to the funding routed through the integrated care fund, Welsh Government support has been provided to the Welsh ambulance services trust. This includes establishment of a dementia team, training and awareness for champions, and the delivery of training for emergency service call takers. WAST has also been involved in establishing an all-Wales blue-light dementia working group, which will work together to share best practice. The aim is to ensure that all of WAST's staff who come into contact with people affected by dementia are trained to understand their needs and how to provide support.
One of the ways in which the plan has helped move the dementia debate forward has been the recognition of the diverse needs of particular groups, for instance people with protected characteristics who may be living with dementia and people who may be able to understand only their first language as their condition progresses. The Welsh Language Commissioner and Alzheimer’s Society Cymru's recent report into Welsh language and dementia has made a number of recommendations and established a task and finish group to oversee these improvements. Welsh Government officials will sit on that group so we can consider any further work that is needed in this area.
Public Health Wales’s 1000 Lives programme is also working with memory assessment services to agree standards and principles that each service will work towards as part of the dementia pathway. That includes pre-diagnosis, assessment period and post diagnosis support and intervention.
Driving the range of improvements we want to see as a result of the dementia action plan and associated additional investment is key. To that end, we've established a dementia oversight of implementation and impact group, which informs, oversees and monitors progress against the action laid out in the plan. I really am grateful to all members of this group, which includes service users and carers, people with the lived experience of living with and working with dementia, for their ongoing commitment and challenge.
Having the right type of workforce is, of course, crucial in this area and we've established a learning and development sub-group, led by Social Care Wales, to establish an enabling workforce approach to dementia care here in Wales. This approach to learning and development will be centred on the principles of the 'Good Work' framework that I had the pleasure of launching in Ysbyty Ystrad Fawr. It puts individuals at the heart of learning and development and focuses upon compassionate practice. All of this is designed to improve care for people living with dementia, their families and their carers.
The dementia action plan signalled that we would create an all-Wales dementia allied health practitioner consultant post to help drive further improvement and to ensure that support and advice is available to health boards and local authorities on their improvement journeys. We've now completed all of the necessary preparatory work, and I'm pleased to confirm that we'll shortly begin the recruitment process for the post, and I expect the successful applicant to be in post by the end of this summer.
Finally, I’m pleased that the Welsh Government has committed to become a dementia-friendly organisation. Over 200 of our staff are already receiving training. It is important that Government helps to lead by example, in recognising our role as a major employer and the positive impact that can have on supporting colleagues, friends and our local communities who are living with dementia.
Given the strong partnership arrangements that we have in Wales I believe we're well placed to continue to create a society that positively supports those faced with a diagnosis of dementia. An ageing society means that the challenges in this area will increase but the first year of the dementia action plan has put in place many of the things that we think that we will need to respond effectively to those recognised challenges. Only by working together can we realise the shared vision for Wales to truly become a dementia-friendly nation.
Yn rhan o'r gwaith yma rydym ni'n gweld enghreifftiau o gymorth seibiant hyblyg a galluogol, fel allgymorth hyblyg, ac yn cynnig dewisiadau o ran seibiant y tu hwnt i'r arhosiad traddodiadol am ysbaid mewn cartref gofal. Ar yr un pryd, rydym ni'n gweld cynnydd yn y gefnogaeth i'r rhai sydd mewn cartrefi gofal neu mewn ysbyty fel bod pobl y mae dementia'n effeithio arnyn nhw yn cael gofal a chymorth personol waeth ble maen nhw. Mae gennym ni enghreifftiau o waith yn mynd rhagddo mewn cartrefi gofal, sy'n cryfhau'r dull hwnnw o weithio sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, a phrosiectau sy'n cefnogi rhyddhau cleifion o ysbytai mewn modd cynlluniedig.
Yn ogystal â'r arian sy'n cael ei gyfeirio drwy'r gronfa gofal integredig, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cymorth i Ymddiriedolaeth Gwasanaethau Ambiwlans Cymru. Mae hyn yn cynnwys sefydlu tîm dementia, hyfforddiant ac ymwybyddiaeth i hyrwyddwyr, a darparu hyfforddiant i'r rhai sy'n ateb galwadau'r gwasanaethau brys. Mae Ymddiriedolaeth Gwasanaethau Ambiwlans Cymru hefyd wedi bod yn rhan o'r gwaith o sefydlu gweithgor dementia golau glas Cymru gyfan, a fydd yn gweithio gyda'i gilydd i rannu'r arferion gorau. Y nod yw sicrhau bod holl staff Ymddiriedolaeth Gwasanaethau Ambiwlans Cymru sy'n dod i gysylltiad â phobl y mae dementia'n effeithio arnyn nhw yn cael eu hyfforddi i ddeall eu hanghenion a sut i ddarparu cymorth.
Un o'r ffyrdd y mae'r cynllun wedi helpu i ddatblygu'r ddadl ynglŷn â dementia yw'r gydnabyddiaeth i anghenion amrywiol grwpiau penodol, er enghraifft, pobl â nodweddion gwarchodedig a allai fod yn byw gyda dementia a phobl a allai ddeall eu hiaith gyntaf yn unig wrth i'w cyflwr waethygu. Mae adroddiad diweddar Comisiynydd y Gymraeg a Chymdeithas Alzheimer Cymru ar yr iaith Gymraeg a dementia wedi gwneud nifer o argymhellion ac wedi sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen i oruchwylio'r gwelliannau hyn. Bydd swyddogion Llywodraeth Cymru yn aelodau o'r grŵp hwnnw er mwyn i ni allu ystyried unrhyw waith pellach sydd ei angen yn y maes hwn.
Mae rhaglen Mil o Fywydau Iechyd Cyhoeddus Cymru hefyd yn gweithio gyda gwasanaethau asesu'r cof i gytuno ar safonau ac egwyddorion y bydd pob gwasanaeth yn gweithio tuag atyn nhw yn rhan o'r llwybr dementia. Mae hynny'n cynnwys cyn cael diagnosis, y cyfnod asesu a chymorth ac ymyrraeth ar ôl cael diagnosis.
Mae cymell yr ystod o welliannau yr ydym ni eisiau eu gweld o ganlyniad i'r cynllun gweithredu ar ddementia a'r buddsoddiad ychwanegol cysylltiedig yn allweddol. I'r perwyl hwnnw, rydym ni wedi sefydlu grŵp ar oruchwylio gweithrediad ac effaith ym maes dementia, sy'n sail i, yn goruchwylio ac yn monitro cynnydd yn erbyn y camau gweithredu a nodir yn y cynllun. Rwy'n ddiolchgar iawn i holl Aelodau'r grŵp hwn, sy'n cynnwys defnyddwyr gwasanaeth a gofalwyr, pobl sydd â phrofiad bywyd o fyw a gweithio gyda dementia, am eu hymroddiad a'u her barhaus.
Mae cael y math priodol o weithlu, wrth gwrs, yn hollbwysig yn y maes hwn ac rydym ni wedi sefydlu is-grŵp dysgu a datblygu, dan arweiniad Gofal Cymdeithasol Cymru, i sefydlu dull galluogi ar gyfer y gweithlu o ran gofal dementia yma yng Nghymru. Bydd y dull hwn o ddysgu a datblygu yn canolbwyntio ar egwyddorion y fframwaith 'Gwaith Da' y cefais y pleser o'i lansio yn Ysbyty Ystrad Fawr. Mae'n rhoi unigolion wrth wraidd dysgu a datblygu ac yn canolbwyntio ar arferion tosturiol. Nod hyn i gyd yw gwella gofal i bobl sy'n byw gyda dementia, eu teuluoedd a'u gofalwyr.
Mae'r cynllun gweithredu ar ddementia yn arwydd o'r ffaith y byddem yn creu swydd Ymarferydd Ymgynghorol Dementia Perthynol i Iechyd Cymru Gyfan er mwyn helpu i hybu gwelliannau pellach ac i sicrhau bod cymorth a chyngor ar gael i fyrddau iechyd ac awdurdodau lleol ynglŷn â'u prosesau gwella. Rydym ni bellach wedi cwblhau'r holl waith paratoi angenrheidiol, ac rwy'n falch o gadarnhau y byddwn yn dechrau ar y broses recriwtio ar gyfer y swydd yn fuan, ac rwy'n disgwyl y bydd yr ymgeisydd llwyddiannus yn ei swydd erbyn diwedd yr haf.
Yn olaf, rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i fod yn sefydliad sy'n deall dementia. Mae dros 200 o'n staff eisoes yn cael hyfforddiant. Mae'n bwysig bod y Llywodraeth yn helpu i arwain drwy esiampl, wrth gydnabod ein swyddogaeth fel cyflogwr mawr a'r effaith gadarnhaol y gall hynny ei chael ar gefnogi cydweithwyr, ffrindiau a'n cymunedau lleol sy'n byw gyda dementia.
O ystyried y trefniadau partneriaeth cryf sydd gennym ni yng Nghymru rwy'n credu ein bod ni mewn sefyllfa dda i barhau i greu cymdeithas sy'n rhoi cefnogaeth gadarnhaol i'r rhai sydd wedi cael diagnosis o ddementia. Mae cymdeithas sy'n heneiddio yn golygu y bydd yr heriau yn y maes hwn yn cynyddu ond mae blwyddyn gyntaf y cynllun gweithredu ar ddementia wedi sefydlu llawer o'r pethau y credwn ni y bydd eu hangen arnom ni i ymateb yn effeithiol i'r heriau cydnabyddedig hynny. Dim ond drwy gydweithio y gallwn ni wireddu'r weledigaeth ar y cyd fel y gall Cymru mewn gwirionedd fod yn genedl sy'n deall dementia.
I'd like to call Janet Finch-Saunders.
Fe hoffwn i alw ar Janet Finch-Saunders.
Thank you. Thank you, Minister, for your statement. The dementia action plan, of course, promises to improve person-centred dementia services and is based on a number of principles in dementia statements, including the right to an early and accurate diagnosis. Diagnosis, of course, forms an important part of your plan, especially as you even recognise that only around 53 per cent of individuals in Wales with dementia have had a diagnosis. Indeed, it was found that almost 19,000 with dementia remained undiagnosed in 2017-18.
So, in terms of realistic achievements in this area, could you confirm that your commitment in the plan to set targets for health boards to increase diagnosis rates by at least 3 per cent a year has been carried out and is being dealt with? And, once diagnosed, it is essential that there is a flexible support system. As such, the Welsh Government committed to the development of the multidisciplinary teams around the individual.
So, if that's the case, and that has been achieved, could you confirm to the Chamber today that every individual living with dementia that has been highlighted and identified has in fact been provided with a fundamental care plan? Thank you.
Diolch. Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Mae'r cynllun gweithredu ar ddementia, wrth gwrs, yn addo gwella gwasanaethau dementia sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn ac mae'n seiliedig ar nifer o egwyddorion mewn datganiadau ynglŷn â dementia, gan gynnwys yr hawl i gael diagnosis cynnar a chywir. Mae diagnosis, wrth gwrs, yn rhan bwysig o'ch cynllun, yn enwedig gan eich bod hyd yn oed yn cydnabod mai dim ond tua 53 y cant o unigolion yng Nghymru y mae dementia arnyn nhw sydd wedi cael diagnosis. Yn wir, canfuwyd nad yw bron i 19,000 o bobl sydd â dementia wedi cael diagnosis o hyd yn 2017-18.
Felly, o ran cyflawniadau realistig yn y maes hwn, a allech chi gadarnhau eich bod wedi cyflawni'ch ymrwymiad yn y cynllun i osod targedau ar gyfer byrddau iechyd i gynyddu cyfraddau diagnosis o 3 y cant o leiaf y flwyddyn a bod hynny'n cael sylw? Ac, ar ôl cael diagnosis, mae'n hanfodol cael system gymorth hyblyg. Felly, ymrwymodd Llywodraeth Cymru i ddatblygu'r timau amlddisgyblaethol o amgylch yr unigolyn.
Felly, os yw hynny'n wir, a bod hynny wedi'i gyflawni, a allech chi gadarnhau i'r Siambr heddiw fod pob unigolyn sy'n byw gyda dementia sydd wedi'i amlygu a'i ganfod mewn gwirionedd wedi derbyn cynllun gofal sylfaenol? Diolch.
Thank you for the questions. I set out in my statement and reiterated the importance of diagnosis. It was a particular issue of concern, both from the wider community living with dementia, as well as Assembly Members, in the run-up to the plan. The commitments in the plan remain, about our expectation to see year-on-year increases through the plan. We also have a mid-point review to understand how successful we've been. We'll next have figures available on the increases in diagnosis rates in September of this year. But, as I set out in my statement, we're taking a range of practical measures to try and assist that. In terms of flexible support, again, I set out in my statement a range of the steps that we are taking to provide that flexible support and actually the point about having teams around the individual to understand the needs of that person, what matters to that person, and how that may change over time as the condition progresses.
And, in terms of a guarantee that everything is in place now, I think it would be foolish for me to try and suggest that is in place. This is a continuing journey. And on that journey of improvement we should all recognise that not every single intervention will be delivered successfully. There will be more for us to learn about what we don't get right as well as what we have got right. So, I want to be realistic and honest with people about where we are. It's a journey of improvement. There's huge commitment from our staff across local authorities and the health service in particular, and the third sector. But key to all of that is a commitment of people living with dementia to help inform the work we're undertaking and to be honest partners in both challenging and supporting us on the improvement that we all recognise is required.
Diolch am y cwestiynau. Fe wnes i nodi yn fy natganiad ac ailadrodd pwysigrwydd diagnosis. Roedd hi'n fater o bryder penodol, gan y gymuned ehangach sy'n byw gyda dementia, yn ogystal ag Aelodau'r Cynulliad, yn y cyfnod cyn y cynllun. Mae'r ymrwymiadau yn y cynllun yn dal i fod, ynghylch ein disgwyliad i weld cynnydd o flwyddyn i flwyddyn drwy'r cynllun. Mae gennym ni hefyd adolygiad canol cyfnod i ddeall pa mor llwyddiannus y buom ni. Nesaf, bydd ffigurau ar gael am y cynnydd yng nghyfraddau diagnosis ym mis Medi eleni. Ond, fel y dywedais yn fy natganiad, rydym ni'n gwneud sawl peth ymarferol i geisio cynorthwyo hynny. O ran cymorth hyblyg, unwaith eto, soniais yn fy natganiad am y pethau amrywiol yr ydym ni'n eu gwneud i ddarparu'r cymorth hyblyg hwnnw ac mewn gwirionedd y sylw ynghylch cael timau o amgylch yr unigolyn i ddeall anghenion y person hwnnw, beth sydd o bwys i'r person hwnnw, a sut y gall hynny newid dros amser wrth i'r cyflwr waethygu.
Ac, o ran cael sicrwydd bod popeth yn ei le nawr, rwy'n credu y byddai'n ffôl i mi geisio awgrymu bod hynny yn ei le. Mae hon yn daith barhaus. Ac ar y daith wella honno, dylai pob un ohonom ni gydnabod na fydd pob ymyriad unigol yn cael ei gyflawni'n llwyddiannus. Bydd mwy i ni ddysgu am yr hyn nad ydym ni'n ei wneud yn gywir yn ogystal â'r hyn yr ydym ni wedi ei wneud yn gywir. Felly, rwyf eisiau bod yn realistig ac yn onest gyda phobl ynghylch lle'r ydym ni arni. Mae'n daith o wella. Ceir ymrwymiad enfawr gan ein staff yn yr awdurdodau lleol a'r gwasanaeth iechyd yn arbennig, a'r trydydd sector. Ond yn allweddol i hynny mae ymrwymiad pobl sy'n byw gyda dementia i helpu i lywio'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud ac i fod yn bartneriaid gonest gan ein herio a'n cefnogi ni o ran gwelliant yr ydym ni i gyd yn cydnabod sydd ei angen.
Rwy'n falch o allu ymateb i'r datganiad yma gan y Gweinidog—y diweddariad yma ar y cynllun dementia. Gaf i ddechrau drwy gydnabod fy mod i wedi bod yn is-lywydd Cymdeithas Clefyd Alzheimer ers dros ryw 20 mlynyddoedd, ac yn y blynyddoedd diwethaf yma wedi bod yn is-lywydd Forget Me Not dementia clubs yn Abertawe? A hefyd mae gyda fi brofiad personol yn y ddwy flynedd ddiwethaf o ddementia wedi i fy nhad farw yn ddiweddar, wedi misoedd o gystudd trwm efo dementia.
Wedyn, fy mhwyslais i yn ymateb i hyn ydy'r gwahaniaeth angenrheidiol sydd ei angen mewn gwasanaethau yn ein cymuned ni, wedi olrhain fy nghysylltiadau efo nghymdeithas efo Cymdeithas Clefyd Alzheimer a Forget Me Not clubs ac ati, ac mae yna lu o bobl eraill yn gweithio'n wirfoddol yn ein cymunedau ni. Ac, wrth gwrs, mae'r rhan fwyaf o'r gofalu am bobl efo dementia hefyd yn cael ei wneud yn wirfoddol gan deuluoedd ac ati. Mae eu cyfraniad nhw yn hollol, hollol allweddol yn hyn o beth. Pe buasai fo i gyd yn disgyn ar ysgwyddau gofal cymdeithasol a'r gwasanaeth iechyd, fuasem ni ddim yn gallu ymdopi â'r sefyllfa enbydus o gwbl. Felly mae'n bwysig i ni gydnabod a thalu teyrnged i gyfraniad ac ymroddiad gofalwyr gwirfoddol ledled Cymru yn hyn o beth.
Ac, wrth gwrs, fel y mae'r Gweinidog eisoes wedi ei ddweud, mae yna dal stigma. Mae pobl ofn trafod dementia, ofn bod mewn cysylltiad â phobl efo dementia. Mae hynna'n rhan o'r pwysigrwydd o gael yr hyfforddiant yna i ddod yn ddementia gyfeillgar, fel y mae'r Gweinidog eisoes wedi sôn. A'r angen am amynedd. Pan ŷch chi yn y ciw, yn talu am rywbeth, neu'n disgwyl i dalu am rywbeth, y tu ôl i rywun sydd efo dementia, mae angen amynedd, ac nid pwyso a thrio prysuro pobl. Mae angen amynedd i roi digon o amser i bobl. Achos, ar ddiwedd y dydd, mae lot o hyn i ymwneud ag atal y rhagfarn yna sydd yn erbyn dementia a gofal dementia, achos mae pobl yn credu nad yw e'n ddim byd corfforol, taw rhywbeth i wneud efo iechyd meddwl yw e. Ond, wrth gwrs, mae dementia yn glefyd corfforol achos mae'r ymennydd yn crebachu; mae'r ymennydd yn mynd yn llai o faint. Mae hwnna yn glefyd corfforol, felly mae dementia yn haeddu triniaeth gyfartal efo cyflyrau corfforol eraill, a dyna beth sydd ddim yn digwydd ar hyn o bryd. A phetai e'n cael ei ymdrin fel yna, byddem ni'n cael yr un faint o barch tuag at ddioddefwyr dementia ag sydd i bobl sydd yn dioddef, dywedwch, o ganser neu glefyd y galon.
Felly, mae yna swmp o waith i'w wneud yn nhermau atal y rhagfarn yna yn ein cymdeithas ni yn erbyn y sawl sydd efo dementia, a byddwn yn licio gweld beth mae'r Gweinidog yn ei wneud i symud ymlaen efo'i gynllun sy'n mynd i wneud rhywbeth ynglŷn â hynny. Yn y pen draw, rydym ni yn sôn am ofal ar y llawr ac angen am fwy o wasanaethau penodol ar y llawr.
Gofal cymdeithasol: mae'r Gweinidog yn gwybod fy syniadau i am gael gwasanaeth gofal cenedlaethol, achos mae safon y gofal rŵan yn aml yn ddiffygiol, yn beryglus, neu ddim ar gael o gwbl, ac mae'r cwbl yn cwympo ar deuluoedd. Mae angen mwy o ofal seibiant; pan fo teuluoedd o dan bwysau enbydus, mae angen mwy o ofal seibiant. Ac felly, oes gyda'r Gweinidog gynlluniau yn benodol i gynyddu faint o ofal seibiant sydd ar gael?
Dwi yn croesawu beth ddywedodd e ynglŷn â phobl, yn enwedig yma yng Nghymru, sydd yn siarad Cymraeg iaith gyntaf. Wrth gwrs, fel mae dementia yn datblygu, dŷch chi'n colli'r gallu i siarad eich ail iaith yn weddol fuan, felly mae angen darpariaethau, mae angen gwasanaethau yn yr iaith Gymraeg er mwyn gallu delio efo pobl sy'n dioddef o dementia, sydd yn siarad Cymraeg fel eu hiaith gyntaf, achos mae nhw'n colli eu hail iaith. Mae hynny yn digwydd ym mhob gwlad sydd efo mwy nag un iaith. Ond mae angen strategaeth ar fyrder i fynd i'r afael efo hynny, achos, wrth gwrs, ein pobl ni sydd yn heneiddio sydd yn tueddu i gael dementia. Nid yw wastad ynghlwm â henaint, ond mae yna ganran sylweddol o'r rheiny sydd yn siaradwyr Cymraeg naturiol, a dyna'r unig iaith sydd gyda nhw pan mae'r dementia yn cydio, fel roedd profiad fy nhad fy hun yn ei brofi.
Felly, ar ddiwedd y dydd, dwi'n croesawu'r datganiad, dwi'n croesawu'r gwaith sydd yn mynd ymlaen. Ond ar ddiwedd y dydd, fel rydych chi wedi crybwyll eisoes—step change rydych chi'n ei ddweud—mae eisiau trawsnewid maint a sylwedd ac ansawdd y gwasanaethau sydd ar lawr gwlad er mwyn i ni fynd i'r afael â hyn a rhoi tegwch a chwarae teg i'n pobl ni efo dementia a'u teuluoedd. Diolch yn fawr.
I'm pleased to respond to this statement from the Minister, which gave an update on the dementia action plan. May I say, first of all, that I have been vice president of the Alzheimer's Society for many years, and I have also been vice president of Forget Me Not dementia clubs recently in Swansea? I also have personal experience of dementia over the past two years, following the death of my father recently, after months of suffering with dementia.
So, in responding to this statement, I want to emphasise the change that's required in services in our communities, having set out my association with the Forget Me Not clubs and the Alzheimer's Society and a number of others who work voluntarily in our communities. And, of course, most of the care for people with dementia is also done on a voluntary basis by families, and their contribution is crucial in this regard. If it were all to fall on social care and the health service, then we couldn't cope with this appalling situation in any way whatsoever, so it's important that we recognise and pay tribute to the contribution and commitment of voluntary carers the length and breadth of Wales in this regard.
And, of course, as the Minister has already said, there is still stigma. People fear discussing dementia. They fear being in contact with people with dementia. That's part of the importance of having that training to become dementia friendly, as the Minister has already mentioned. It's the need for patience. When you are in the queue, paying for something, or waiting to pay for something, behind someone who has dementia, we need patience. We shouldn't be putting pressure on people and hastening them. We need patience and we need to give people time. Because, at the end of the day, much of this is about dealing with the prejudice against dementia and dementia care, because people don't see it as being a physical problem and they see it as a mental health issue. But, of course, dementia is a physical ailment because the brain shrinks. So, that is a physical illness, and dementia deserves equal treatment with other physical illnesses and conditions, and that's what doesn't happen at the moment. If it were dealt with in that way, then we would have the same respect for those suffering with dementia as those with cancer or heart disease.
So, there's a great deal of work to be done in terms of preventing that stigma in our society against those who have dementia, and I would like to hear what the Minister is doing in moving forward with his action plan in order to deal with those issues. Ultimately we are talking about care on the ground and the need for more specific services on the ground.
Social care: the Minister will know my ideas about having a national care service, because the quality of care now is often deficient, can be dangerous or not available at all, and everything then falls on the families. We need more respite care when families are under huge pressure. We need more respite care for them. So, does the Minister have plans specifically to increase the respite care available?
I do welcome what he said about people here in Wales who are first-language Welsh speakers. Of course, as dementia develops, then you lose the ability to speak your second language relatively early. So, we need provision, and we need services in the Welsh language in order to deal with people who are suffering dementia and who are first-language Welsh speakers. They lose their second language, and that happens in all countries where there is more than one language spoken. But, we need a strategy as a matter of urgency to tackle that, because it's our aging population who tend to get dementia. It's not always linked to old age, of course, but there is a substantial percentage of those people who are Welsh speakers, and that's the only language that they have when dementia takes hold, as my own father's experience proved.
So, at the end of the day, I welcome the statement and I welcome the work that's ongoing. But, at the end of the day, as you've mentioned, you need a step change and we need to transform the scale and the quality of the services available on the ground in order to tackle this issue and to provide fairness to our people who have dementia and their families. Thank you.
I thank the Member for his comments and questions. I will deal with a range of the specifics that you've provided. But on your last point about the Welsh language provision, in the statement, I've set out the work that has been done jointly, first with the Welsh Language Commissioner and the Alzheimer's Society, and that task and finish group will help to inform us more about what we need to do. And as there is Welsh Government participation in the task and finish group, we will learn through the course of that and not just when we get the final report. Obviously, we'll then expect to respond to that and to understand how we will reform services—not just a central directive from the Government, but, actually, how each of those regional partnership groups will need to think again about how they provide services. This is not a care preference, but a care need, and we do need to reflect that.
On your broader points about recognising the contribution of the voluntary sector, the organisations themselves are involved in organising activities, support and services, as well as advocacy, championing and challenging us, again, to recognise the role of individual carers—often, members of families who go out of their way and give up lots of their life to care for loved ones. And without that, we wouldn't provide not just a service, but the sort of compassion and dignity that we want to see. Which leads into the point you make about the challenges of stigma. So, for all that we have a responsibility to do within the Government, within the health service, within local authorities, much of what we discuss is about our part to play as members of society and the country we live in, and that's why we aim to be a dementia-friendly nation. It's about how we behave with and towards other people, not just those that we know, but in particular, how we behave towards those people that we don't know, and that point about a greater level of tolerance and understanding that would not just make a difference here in the field of dementia, but more generally. I'm thinking of the way that we're prepared to treat other people, and expect to be treated ourselves.
That's why I'm particularly pleased to see such a large number of people, over just one year, who have got engaged and become dementia friends—38,000 extra people in one year, now 158,000 dementia friends across Wales. That's a really positive step forward. And I can say that from my own point of view, my constituency office and I, we are dementia friends—I am a dementia friend—having undertaken the training. Because I recognise it wasn't just about the job I do in this place, but actually, as a constituency Member, we already work with people living with dementia, and we will be contacted by people living with dementia now and in the future as well. It's a big part of our constituency already, and for other constituency and regional Members here too. And I know that Jayne Bryant and others are looking to encourage people so that this place could become the first dementia-friendly Parliament as well, if every Member has undertaken that training, together with their staff, and I'd encourage people to do so.
And on your broader points about how that helps, actually, we're seeing more and more people getting involved across the retail sector, for example, not just the support in terms of the charitable funds that people are providing, but actually, again, encouraging their staff to become dementia friends. And Boots is a good example; other community pharmacy and multiples are available. But in this particular one, it was the Wales part of that company that led the charge within that company, by having, in every single Boots outlet, dementia friends. There was a large programme of activity and engagement, and I was very proud to recognise that when they came here, and they're actually challenging the rest of the Boots group within the UK to do likewise. So, again, a movement that is gathering pace here in Wales, with that initiative, is going to make a difference here and beyond.
I just want to finish on your point about personal experience that many Members in this place will have. We recognise that a change is required. And not just because we can often talk about our own experiences, but the needs of our population are changing. It's not just about age—there is more than that—but actually our ageing profile means it will be a larger reality of the country that we are and will be in the future. And if we didn't recognise that a change was required to deliver the dignity and compassion that you talk about, then we wouldn't have a plan, we wouldn't have measures, and we wouldn't be taken so seriously as we are. The challenge will be to meet the ambition we've set in the plan, to make a real, practical difference.
Diolch i'r Aelod am ei sylwadau a'i gwestiynau. Byddaf yn ymdrin ag amrywiaeth o'r pethau penodol y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw. Ond o ran eich sylw olaf am y ddarpariaeth Gymraeg, yn y datganiad, rwyf wedi nodi'r gwaith sydd wedi'i wneud ar y cyd, yn gyntaf gyda Chomisiynydd y Gymraeg a'r Gymdeithas Alzheimer, a bydd y grŵp gorchwyl a gorffen hwnnw yn helpu i roi mwy o wybodaeth i ni am yr hyn sydd angen inni ei wneud. A chan fod Lywodraeth Cymru yn cymryd rhan yn y grŵp gorchwyl a gorffen, byddwn yn dysgu yn ystod hynny, nid dim ond pan gawn ni'r adroddiad terfynol. Yn amlwg, byddwn ni wedyn yn disgwyl ymateb i hynny a deall sut y byddwn ni'n diwygio gwasanaethau—nid dim ond cyfarwyddeb ganolog gan y Llywodraeth, ond, mewn gwirionedd, sut y bydd angen i bob un o'r grwpiau partneriaeth rhanbarthol hynny ailfeddwl ynghylch y modd y maen nhw'n darparu gwasanaethau. Nid yw hyn yn ddewis gofal, ond yn angen gofal, ac mae angen i ni adlewyrchu hynny.
O ran eich pwyntiau ehangach ynghylch cydnabod cyfraniad y sector gwirfoddol, mae'r sefydliadau eu hunain yn ymwneud â threfnu gweithgareddau, cymorth a gwasanaethau, yn ogystal ag eiriolaeth, gan ein cefnogi a'n herio, unwaith eto, i gydnabod swyddogaeth gofalwyr unigol—yn aml, aelodau o deuluoedd sy'n mynd yr ail filltir ac yn cysegru llawer o'u bywyd i ofalu am anwyliaid. A heb hynny, ni fyddem yn darparu dim ond gwasanaeth, ond y math o dosturi ac urddas yr ydym ni eisiau ei weld. Sy'n arwain at y sylw yr ydych chi'n ei wneud am yr her o ran stigma. Felly, ar gyfer popeth y mae gennym ni gyfrifoldeb i'w wneud yn y Llywodraeth, yn y gwasanaeth iechyd, mewn awdurdodau lleol, mae llawer o'r hyn a drafodwn yn ymwneud â'r rhan sydd gennym ni fel aelodau o gymdeithas a'r wlad yr ydym ni'n byw ynddi, a dyna pam ein bod ni'n anelu at fod yn wlad sy'n deall dementia. Mae'n ymwneud â'r ffordd yr ydym ni'n ymddwyn gydag a thuag at bobl eraill, nid yn unig y rhai yr ydym ni'n eu hadnabod, ond yn benodol, sut yr ydym ni'n ymddwyn tuag at y bobl hynny nad ydym ni'n eu hadnabod, a'r pwynt hwnnw am fwy o oddefgarwch a dealltwriaeth, byddai hynny nid yn unig yn gwneud gwahaniaeth yma yn y maes dementia, ond yn fwy cyffredinol. Rwy'n meddwl am y ffordd yr ydym ni'n barod i drin pobl eraill, ac yn disgwyl cael ein trin ein hunain.
Dyna pam fy mod i'n arbennig o falch o weld cynifer o bobl, dros un flwyddyn yn unig, sydd wedi bod yn ymgysylltu ac wedi dod yn gyfeillion dementia—38,000 o bobl ychwanegol mewn un flwyddyn, sef 158,000 o gyfeillion dementia bellach ledled Cymru. Mae hynny'n gam cadarnhaol iawn ymlaen. A gallaf ddweud, o'm safbwynt i fy hun, fy swyddfa etholaeth a minnau, rydym ni yn gyfeillion dementia—rwyf innau'n gyfaill dementia—ac wedi gwneud yr hyfforddiant. Oherwydd rwy'n cydnabod nad oedd a wnelo hynny dim ond â'r gwaith yr wyf yn ei wneud yn y fan yma, ond mewn gwirionedd, fel Aelodau etholaeth, rydym ni eisoes yn gweithio gyda phobl sy'n byw gyda dementia, a bydd pobl sy'n byw gyda dementia yn cysylltu â ni nawr ac yn y dyfodol hefyd. Mae'n rhan fawr o'n hetholaeth yn barod, ac i Aelodau eraill yma hefyd sy'n cynrychioli etholaeth neu ranbarth. Ac rwy'n gwybod bod Jayne Bryant ac eraill yn ceisio annog pobl fel y gallai'r fan yma fod y Senedd gyntaf sy'n deall dementia hefyd, os yw pob aelod wedi gwneud yr hyfforddiant hwnnw, ynghyd â'u staff, a byddwn yn annog pobl i wneud hynny.
Ynglŷn â'ch pwyntiau ehangach ynghylch sut y mae hynny'n helpu, mewn gwirionedd, rydym ni'n gweld mwy a mwy o bobl yn cymryd rhan ar draws y sector manwerthu, er enghraifft, nid dim ond y gefnogaeth o ran yr arian elusennol y mae pobl yn ei roi, ond mewn gwirionedd, unwaith eto, yn annog eu staff i ddod yn gyfeillion dementia. Ac mae Boots yn enghraifft dda; mae fferyllfeydd cymunedol a lluosog eraill ar gael. Ond yn yr un arbennig yma, rhan Cymru o'r cwmni hwnnw a arweiniodd yr ymgyrch yn y cwmni hwnnw, drwy gael cyfeillion dementia ym mhob un o siopau Boots. Roedd rhaglen fawr o weithgarwch ac ymgysylltu, ac roeddwn yn falch iawn o gydnabod, pan ddaethant yma, eu bod mewn gwirionedd yn herio gweddill grŵp Boots yn y DU i wneud yr un fath. Felly, unwaith eto, bydd ymgyrch sy'n codi stêm yma yng Nghymru, gyda'r fenter honno, yn mynd i wneud gwahaniaeth yma a thu hwnt.
Fe hoffwn i orffen gyda'ch sylw am brofiad personol a fydd gan lawer o Aelodau yn y fan yma. Rydym ni'n cydnabod bod angen newid. Ac nid dim ond am ein bod yn gallu siarad am ein profiadau ein hunain yn aml, ond mae anghenion ein poblogaeth yn newid. Nid yw'n ymwneud ag oedran yn unig—mae'n fwy na hynny—ond mewn gwirionedd mae ein proffil heneiddio'n golygu y bydd yn gynyddol fwy cyffredin yn y wlad yr ydym ni ac y byddwn ni yn y dyfodol. Ac os nad oeddem ni'n cydnabod bod angen newid er mwyn sicrhau'r urddas a'r tosturi yr ydych chi'n sôn amdanyn nhw, yna ni fyddai gennym ni gynllun, ni fyddai gennym ni fesurau, ac ni fyddem ni'n cael yr un sylw difrifol ag y cawn ni. Yr her fydd gwireddu'r uchelgais yr ydym ni wedi'i osod yn y cynllun, er mwyn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol, ymarferol.
Thank you for your statement, Minister. It's good to have an update today, and I welcome much of the positive report that there is in your statement, particularly about the increase in the number of dementia friends. I've got a few specific questions on the action plan. I was grateful for your replies to myself as Chair of the cross-party group on dementia around the transparency of funding for the plan, which is largely going out through the integrated care fund, and concerns about that have also been raised in the health committee. I was pleased to receive your answer and the assurances that you gave. But can I ask whether there are any plans for there to be any kind of independent evaluation of the impact of the plan, in recognition of some of the concerns that have continued to be expressed about transparency?
Linked to that, you've mentioned the work of the DOIIG, but I know that some third sector organisations are very keen to have a different leadership structure, one that involves somebody particularly championing this cause at Government level. Have you given any consideration to how this work is going to be driven forward by particular leaders within Welsh Government? You mentioned in your statement the input of those living with dementia, and that is a very positive feature of the work of Welsh Government in this area. And, in particular, I'd like to recognise the ongoing impact of DEEP in this area. But there was a phenomenal amount of involvement by those living with dementia in the formation of the plan. So, can I ask you for further detail? There was some 1,000 people who inputted into the action plan, so can I ask for some further detail on how you will continue to ensure that those living with dementia will be fully involved going forward?
And, just finally, I was pleased to see the reference to the Welsh Language Commissioner and Alzheimer's Society Cymru report in your statement. It is a really important report, and one that I was really pleased to attend the launch of. I don't think that we can overestimate the importance of the ability to communicate in your first language for someone with dementia, given the huge challenges of communication that exist. I'm pleased that Welsh Government are going to be involved in the group that the commissioner and the society have set up, but can you take this opportunity to restate your commitment politically to ensuring that the excellent recommendations in that report are driven forward?
Diolch ichi am eich datganiad, Gweinidog. Mae'n dda cael diweddariad heddiw, ac rwy'n croesawu llawer o'r sylw cadarnhaol sydd yn eich datganiad, yn enwedig am y cynnydd yn nifer y cyfeillion dementia. Mae gen i rai cwestiynau penodol am y cynllun gweithredu. Roeddwn yn ddiolchgar am eich atebion i mi yn rhinwedd fy swyddogaeth fel Cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar ddementia ynghylch tryloywder y cyllid ar gyfer y cynllun, sy'n cael ei ddarparu i raddau helaeth drwy'r gronfa gofal integredig, ac mae pryderon ynghylch hynny wedi'u crybwyll yn y Pwyllgor Iechyd hefyd. Roeddwn yn falch o gael eich ateb a'r sicrwydd a roesoch chi. Ond a gaf i ofyn a oes unrhyw gynlluniau i gael unrhyw fath o werthusiad annibynnol o effaith y cynllun, i gydnabod rhai o'r pryderon sydd wedi parhau i gael eu mynegi ynghylch tryloywder?
Yn gysylltiedig â hynny, rydych chi wedi sôn am waith y Grŵp Goruchwylio Gweithrediad ac Effaith ym maes Dementia, ond rwy'n gwybod fod rhai cyrff yn y trydydd sector yn awyddus iawn i gael strwythur arweinyddiaeth gwahanol, un sy'n golygu bod rhywun yn hyrwyddo'r achos hwn yn benodol yn y Llywodraeth. A ydych chi wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i sut y caiff y gwaith hwn ei hyrwyddo gan arweinwyr penodol yn Llywodraeth Cymru? Fe wnaethoch chi sôn yn eich datganiad am fewnbwn y rhai sy'n byw gyda dementia, ac mae hynny'n nodwedd gadarnhaol iawn o waith Llywodraeth Cymru yn y maes hwn. Ac, yn arbennig, fe hoffwn i gydnabod effaith barhaol DEEP yn y maes hwn. Ond fe gafodd y rhai sy'n byw gyda dementia ran ryfeddol yn y gwaith o ffurfio'r cynllun. Felly, a gaf i ofyn i chi am ragor o fanylion? Roedd tua 1,000 o bobl wedi cyflwyno sylwadau ynglŷn â'r cynllun gweithredu, felly a gaf i ofyn am ragor o fanylion ynghylch sut y byddwch chi'n parhau i sicrhau y bydd y rhai sy'n byw gyda dementia yn chwarae rhan lawn yn y gwaith yn y dyfodol?
Ac, yn olaf, roeddwn yn falch o weld y cyfeiriad at adroddiad Comisiynydd y Gymraeg a Chymdeithas Alzheimer's Cymru yn eich datganiad. Mae'n adroddiad gwirioneddol bwysig, ac roeddwn yn falch iawn o fod yn bresennol pan gafodd ei lansio. Dydw i ddim yn credu y gallwn ni orbwysleisio pwysigrwydd y gallu i gyfathrebu yn eich iaith gyntaf i rywun sydd â dementia, o ystyried yr heriau cyfathrebu enfawr sy'n bodoli. Rwy'n falch y bydd Llywodraeth Cymru yn rhan o'r grŵp y mae'r Comisiynydd a'r Gymdeithas Alzheimer's wedi ei sefydlu, ond a allwch chi fanteisio ar y cyfle hwn i ailddatgan eich ymrwymiad yn wleidyddol i sicrhau bod yr argymhellion rhagorol yn yr adroddiad hwnnw yn cael eu gweithredu?
Yes, I'm happy to give the commitment that you asked for at the end about making sure that we do continue to take forward the commitments that have been made, and in particular the point about first language provision, because as I said in answer to Dai Lloyd, this is not a preference, it's a care need, because actually you can't access the care that you need if you don't have the ability to communicate in what sometimes is the only language available to you. So, I'm more than happy to restate that commitment.
On your point about DEEP, they were definitely involved and a really important part of us getting to having a dementia action plan in the first place, and actually getting one signed off where there was an agreement that it was the right thing to do to move forward. We listened about making sure that there were people involved on the oversight, implementation and impact group. And it's important that we don't just say that means everything is sorted. People living with dementia are represented by a handful of people in one group. That comes back to the point about generally having teams around the individuals so that our services are genuinely responding to the needs of people and proactively seeking the views of those people as we develop and deliver services. That is central to our ambitions in the plan.
And that's partly why—and I'll come back to your first point now about evaluations, to understand is that really is happening. So, yes, I can confirm there will be independent evaluation, it will be commencing throughout this year and it will continue until the end of the plan. There will be an initial assessment of evidence and data availability to highlight any key gaps we may have and a final draft report on central elements will be delivered by the end of 2021, with a final evaluation report that is currently due to be provided in Spring 2022. So, we are definitely making sure that the independent evaluation understands the impact of the steps that we're taking.
On your second point that you made about leadership within and outside the Government, I have an open mind about whether there should be an identified dementia champion or not. Because actually this is a big service challenge that is in more than one area. I recognise the argument about having a champion and I recognise how actually that may not deliver all we'd want to do. So, I have a genuine open mind. I don't think it would be fair to say that the allied health professionals consultant is effectively going to be the champion. They'll have a role, obviously, in championing the needs of the service and understanding and listening to people, but I do have an open mind about whether an identified champion or champions could help us to make more progress. That will come from listening to people and services on that oversight and impact group as to whether that would be the right thing to do to help drive forward this agenda. So, an open mind—certainly not closed to it—but I'm interested genuinely in what will make the biggest difference in the most rapid period of time.
Ydw, rwy'n fodlon rhoi'r ymrwymiad y gwnaethoch chi ofyn amdano ar y diwedd i sicrhau ein bod yn parhau i fwrw ymlaen â'r ymrwymiadau a wnaethpwyd, ac yn arbennig y pwynt am ddarpariaeth iaith gyntaf, oherwydd fel y dywedais yn fy ateb i Dai Lloyd, nid yw hyn yn ddewis, mae'n angen gofal, oherwydd mewn gwirionedd ni allwch chi gael y gofal sydd ei angen arnoch chi os nad oes gennych chi'r gallu i gyfathrebu yn yr hyn yw'r unig iaith sydd ar gael i chi weithiau. Felly, rwy'n fwy na pharod i ailddatgan yr ymrwymiad hwnnw.
O ran eich pwynt ynglŷn â DEEP, roedden nhw'n bendant yn ymwneud â'r mater ac yn rhan bwysig iawn ohonom ni'n cael cynllun gweithredu dementia yn y lle cyntaf, ac o ran cael un wedi'i gymeradwyo mewn gwirionedd lle'r oedd cytundeb mai dyna oedd y peth cywir i'w wneud ar gyfer y dyfodol. Fe wnaethom ni wrando o ran sicrhau bod pobl yn cymryd rhan yn y grŵp goruchwylio, gweithredu ac effaith. Ac mae'n bwysig nad ydym ni'n dweud bod hynny'n golygu bod popeth yn iawn. Caiff pobl sy'n byw gyda dementia eu cynrychioli gan lond dwrn o bobl mewn un grŵp. Daw hynny'n ôl at y sylw am gael timau o amgylch yr unigolion yn gyffredinol fel bod ein gwasanaethau'n ymateb o ddifrif i anghenion pobl ac yn mynd ati'n rhagweithiol i geisio barn y bobl hynny wrth inni ddatblygu a darparu gwasanaethau. Mae hynny'n ganolog i'n huchelgeisiau yn y cynllun.
A dyna'n rhannol pam—a dof yn ôl at eich sylw cyntaf nawr am werthusiadau, bod angen deall a yw hynny'n digwydd mewn gwirionedd. Felly, gallaf, gallaf gadarnhau y bydd gwerthusiad annibynnol, bydd yn dechrau drwy gydol y flwyddyn hon a bydd yn parhau tan ddiwedd y cynllun. Cynhelir asesiad cychwynnol o'r dystiolaeth a'r data sydd ar gael er mwyn amlygu unrhyw fylchau allweddol a all fod gennym ni a bydd adroddiad drafft terfynol ar elfennau canolog yn cael ei gyflwyno erbyn diwedd 2021, gydag adroddiad gwerthuso terfynol sydd i fod i gael ei ddarparu yng ngwanwyn 2022 ar hyn o bryd. Felly, rydym ni'n bendant yn gwneud yn siŵr bod y gwerthusiad annibynnol yn deall effaith yr hyn yr ydym ni'n ei wneud.
O ran yr ail bwynt a wnaethoch chi am arweinyddiaeth yn y Llywodraeth a'r tu allan iddi, mae gennyf feddwl agored ynghylch a ddylid cael hyrwyddwr dementia penodol ai peidio. Oherwydd mewn gwirionedd mae hon yn her fawr o ran gwasanaeth sydd mewn mwy nag un maes. Rwy'n cydnabod y ddadl ynghylch cael hyrwyddwr ac rwy'n cydnabod, mewn gwirionedd, nad yw hynny efallai'n cyflawni'r cwbl y byddem ni eisiau ei wneud. Felly, mae gennyf feddwl gwirioneddol agored. Dydw i ddim yn credu y byddai'n deg dweud mai'r ymarferwyr ymgynghorol perthynol i iechyd fyddai'r eiriolwr i bob pwrpas. Bydd gan y person hwnnw swyddogaeth, wrth gwrs, wrth hyrwyddo anghenion y gwasanaeth a deall a gwrando ar bobl, ond mae gennyf feddwl agored ynghylch a allai hyrwyddwr neu hyrwyddwyr penodol ein helpu i wneud mwy o gynnydd. Daw hynny o wrando ar bobl a gwasanaethau ar y grŵp goruchwylio ac effaith hwnnw o ran ai hynny fyddai'r peth priodol i'w wneud o ran bod o gymorth gyda bwrw ymlaen â'r agenda hon. Felly, meddwl agored—yn sicr nid wyf yn diystyru hynny—ond mae gen i ddiddordeb gwirioneddol yn yr hyn a fydd yn gwneud y gwahaniaeth mwyaf yn y cyfnod mwyaf cyflym.
Thank you, Minister, for your statement here today. As the number of people living with dementia in Wales increases, it's so important that we get this provision right. I notice firstly in your statement the reference to the increased number of dementia friends and dementia friendly communities. My office, along with the offices of many other Assembly Members, have undergone that training and I think it's really important in terms of the support that we offer to our communities. What can be done to encourage other such community support services to engage with the training that the Alzheimer's Society offers?
For my other questions, I want to focus on some interesting things that I have seen out and about on constituency visits. Firstly, I recently met with the occupational therapy team at Ysbyty Cwm Cynon to discuss their work supporting people who have recently been diagnosed with dementia and how they enable them to regain their confidence and to live independently. I joined one of those OTs on a house visit in Penywaun, and had such really positive feedback from the person being helped about how the intervention had really changed his life. So, what can be done to ensure that other areas, both within Cwm Taf and further afield, learn from this kind of approach?
I also recently visited the award-winning virtual ward at St John's medical practice in Aberdare, which is a shining example of a multidisciplinary approach. And this kind of approach is so useful to supporting those living with dementia, as well as many other conditions. So, what can the Welsh Government do to help enable and incentivise such partnership working in GP clusters to assist those living with dementia to receive the very best multidisciplinary care?
And finally, I also visited Ysguborwen Care Home in Llwydcoed to see a fantastic project that was being delivered by the Wales Co-operative Centre, which allowed residents to utilise modern technology, such as iPads, screens and interactive tables, in order to engage with hobbies that they'd held all their lives or to look at old photographs that really re-jigged those deep parts of the memory and brought such happiness to them. What more can Welsh Government do to encourage care homes to utilise the very powerful benefits of modern technology in order to help those who live with dementia to maintain those pre-existing hobbies and interests that can add so much to their quality of life?
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad yma heddiw. Wrth i nifer y bobl sy'n byw gyda dementia yng Nghymru gynyddu, mae hi mor bwysig ein bod yn sicrhau bod y ddarpariaeth hon yn briodol. Rwy'n sylwi yn gyntaf yn eich datganiad ar y cyfeiriad at y nifer gynyddol o gyfeillion dementia a chymunedau sy'n deall dementia. Mae fy swyddfa i, ynghyd â swyddfeydd llawer o Aelodau Cynulliad eraill, wedi cael yr hyfforddiant hwnnw ac rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn o ran y cymorth yr ydym ni'n ei gynnig i'n cymunedau. Beth ellir ei wneud i annog gwasanaethau cymorth cymunedol eraill o'r fath i gymryd rhan yn yr hyfforddiant y mae'r Gymdeithas Alzheimer yn ei gynnig?
Ar gyfer fy nghwestiynau eraill, hoffwn ganolbwyntio ar rai pethau diddorol yr wyf wedi'u gweld ar ymweliadau etholaeth. Yn gyntaf, cyfarfûm yn ddiweddar â'r tîm therapi galwedigaethol yn Ysbyty Cwm Cynon i drafod eu gwaith yn cefnogi pobl sydd wedi cael diagnosis o ddementia yn ddiweddar a sut maen nhw'n eu galluogi nhw i adennill eu hyder a byw'n annibynnol. Ymunais ag un o'r therapyddion galwedigaethol hynny ar ymweliad cartref ym Mhenywaun, a chefais adborth mor gadarnhaol gan y person a oedd yn cael cymorth ynghylch sut roedd yr ymyriad wedi newid ei fywyd mewn gwirionedd. Felly, beth ellir ei wneud i sicrhau bod ardaloedd eraill, yng Nghwm Taf a thu hwnt, yn dysgu o'r math hwn o ddull?
Ymwelais hefyd yn ddiweddar â'r ward rithwir arobryn yn Ysbyty Sant Ioan yn Aberdâr, sy'n enghraifft wych o ddull gweithredu amlddisgyblaethol. Ac mae'r math hwn o ddull gweithredu mor ddefnyddiol i gefnogi'r rhai sy'n byw gyda dementia, yn ogystal â llawer o gyflyrau eraill. Felly, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud er mwyn helpu i alluogi a chymell gwaith partneriaeth o'r fath mewn clystyrau meddygon teulu fel modd o helpu'r rheini sy'n byw gyda dementia i gael y gofal amlddisgyblaethol gorau posib?
Ac yn olaf, ymwelais hefyd â Chartref Gofal Ysguborwen yn Llwydcoed i weld prosiect gwych a oedd yn cael ei ddarparu gan Ganolfan Gydweithredol Cymru, a oedd yn caniatáu i drigolion ddefnyddio technoleg fodern, megis iPads, sgriniau a llechi rhyngweithiol, er mwyn ymhel â diddordebau y bu ganddyn nhw drwy gydol eu hoes neu edrych ar hen luniau a oedd yn wir yn ail-fywiogi'r rhannau dwfn hynny o'r cof gan ddod â'r fath hapusrwydd iddyn nhw. Beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i annog cartrefi gofal i ddefnyddio manteision pwerus iawn technoleg fodern er mwyn helpu'r rhai sy'n byw gyda dementia i gynnal y gweithgareddau a'r diddordebau hynny sydd eisoes ganddyn nhw a all ychwanegu cymaint at ansawdd eu bywyd?
Thank you for the questions and comments. I think, turning to your point about GP clusters first, I think that, when we consider the action that's been taken through the regional partnership boards that we're looking to promote, lots of that activity is taking place within primary care. So, having more GP-led memory clinics and the focus on diagnosis needs to be accompanied by an improvement in the quality of care that is then provided, rather than simply improving the diagnosis rate and then not providing the service wrapped around that person and how they live their life. So there's an awful lot of focus on that. And this is standard business for our health service. It's not an additional add-on or a niche area of specialist activity. The numbers of people living with dementia will only increase in years to come, so better management of the condition and better identification is central to that, and without an active GP community, we're unlikely to realise a number of the ambitions within the plan.
I'm really pleased to hear that you and your office are dementia friends, and that's part of the awareness raising, the leadership and people recognising and saying out loud, 'I'm a dementia friend, I think you should be too.' And asking that question as we go about our business is part of doing so. But, to get from where we were, where we had 120,000 dementia friends in Wales, and then in the last year to get to 158,000 does show there is a developing and increasing level of awareness. And, as I said, I think that we all have an individual stake in needing to do that, and I think it'd be a really proud moment for Wales if we were able to be the first dementia-friendly parliament within the UK and beyond.
On your point about technology and activity, and lots of it is what I've seen within care homes and beyond, technology is being used really positively to help people exactly as you say, with hobbies and activities. There's lots of activity around music, but actually just on storing and reminding people of memories and the understanding of how we can make it easier for people to access those memories are things that actually continue to bring great joy to people's lives, not just the person themselves, but actually their family and friends around them as well. So, I'm interested not in just seeing the whole range of different activities but actually how we can try and understand which ones we think can help to make the biggest difference and, at the same time, how we can make sure that who that person is is reflected in those memories, rather than saying you're only allowed to have a photo book or to go and sing, because for lots of people like me—I love singing. Others may not like listening to it, but I love singing. And on a recent visit to west Wales, I looked again at how they had a range of singing activities for individuals that was making a big difference to people, but there are others who may not find that appealing at all, so we've got to think again about what matters to that person.
And I want to end on your point about the occupational therapy team in Ysbyty Cwm Cynon. I, too, had the pleasure of visiting them to meet the team and some of the people who are living with dementia who came into Ysbyty Cwm Cynon for the afternoon to explain how their work had made a difference to them. And there's a point there about the earlier we understand someone's needs, the earlier we can intervene and support them to retain more of what matters and is important to them. There is learning to be taken from across Cwm Taf Morgannwg, a real example of good practice that others should learn from across the service. And I'm happy to say that they've built in evaluation and research into the work that they're doing. So they won't just be able to say, 'We think we're doing the right thing', they'll have an evidence base to talk to the rest of the health board and, indeed, the rest of the NHS and wider family on how to make a real difference for people living with dementia.
Diolch am y cwestiynau a'r sylwadau. Rwy'n credu, gan droi yn gyntaf at eich pwynt am glystyrau meddygon teulu. Yn fy marn i, pan fyddwn ni'n ystyried y camau a gymerwyd drwy'r byrddau partneriaeth rhanbarthol y bwriadwn eu hyrwyddo, mae llawer o'r gweithgarwch hwnnw'n digwydd o fewn gofal sylfaenol. Felly, mae'n rhaid i'r angen am fwy o glinigau cof a arweinir gan feddygon teulu a chanolbwyntio ar ddiagnosis gyd-fynd â gwella ansawdd y gofal a ddarperir wedyn, yn hytrach na dim ond gwella'r gyfradd o ddiagnosis ac yna methu â darparu gwasanaeth cofleidiol i'r unigolyn hwnnw a sut mae'n byw ei fywyd. Felly mae llawer iawn o ganolbwyntio ar hynny. Ac mae hyn yn fusnes arferol i'n gwasanaeth iechyd. Nid rhywbeth ychwanegol ydyw na maes bach o weithgaredd arbenigol. Dim ond cynyddu a wnaiff nifer y bobl sy'n byw gyda dementia yn ystod y blynyddoedd i ddod, felly mae rheoli'r cyflwr yn well a gwell yn debygol o wireddu nifer o uchelgeisiau sydd yn y cynllun.
Rwy'n falch iawn o glywed eich bod chi a'ch swyddfa yn ffrindiau dementia, ac mae hynny'n rhan o'r gwaith i godi ymwybyddiaeth, y rhai sy'n arwain a'r werin yn cydnabod ac yn cyhoeddi'n glir, 'Rwyf i'n ffrind dementia, ac rwy'n credu y dylech chithau fod hefyd.' Ac mae gofyn y cwestiwn hwnnw wrth inni ymhél â'n gweithgarwch yn rhan o wneud hynny. Ond, o ran lle'r oeddem ni, gyda 120,000 o ffrindiau dementia yng Nghymru, ac yna yn ystod y flwyddyn ddiwethaf cyrraedd 158,000, mae hynny'n dangos bod datblygiad a chynnydd yn lefel yr ymwybyddiaeth. Ac, fel y dywedais, rwy'n credu bod gan bawb ohonom gyfran yn y gwaith angenrheidiol hwnnw, ac rwy'n credu y byddai'n foment falch iawn i Gymru pe gallem fod yn Senedd gyntaf i fod yn ffrind dementia yn y DU a thu hwnt.
Ar eich pwynt chi ynglŷn â thechnoleg a gweithgareddau, ac mae llawer o hyn yn ymwneud â'r hyn yr wyf wedi ei weld mewn cartrefi gofal a thu hwnt, caiff technoleg ei defnyddio mewn ffordd wirioneddol gadarnhaol i helpu pobl yn union fel yr ydych chi'n ei ddweud, gyda hobïau a gweithgareddau. Ceir llawer o weithgaredd cerddorol, ac yn wir mae'n atgoffa pobl o bethau ac yn eu helpu i ddwyn i gof a hel atgofion, ac mae modd ei gwneud hi'n haws i bobl ddwyn i gof yr atgofion hynny a rhoi llawenydd mawr i bobl o hyd yn eu bywydau, nid yn unig i'r unigolyn ei hun ond i'w deulu a'i gyfeillion hefyd. Felly, rwy'n eiddgar i weld nid yn unig yr ystod gyfan o weithgareddau ond mewn gwirionedd sut y gallwn geisio deall pa rai all helpu i wneud y gwahaniaeth mwyaf ac, ar yr un pryd, sut y gallwn sicrhau bod personoliaeth yr unigolyn hwnnw'n cael ei adlewyrchu yn yr atgofion hynny. Nid yw'n fater o ddweud wrthynt y gallant weld llyfr o ffotograffau neu y gallant ganu, oherwydd i lawer o bobl fel fi—rwy'n hoff iawn o ganu. Efallai nad yw pobl eraill yn hoffi gwrando arna i, ond rwy'n hoff iawn o ganu. Ac ar ymweliad diweddar â'r gorllewin, gwelais eto sut roedd ganddyn nhw amrywiaeth o weithgareddau canu ar gyfer unigolion a bod hynny'n gwneud gwahaniaeth mawr iddynt. Ond ceir pobl eraill na fyddai hynny o bosib yn apelio atynt o gwbl, felly mae'n rhaid inni ailfeddwl am yr hyn sy'n bwysig i'r unigolion hynny.
Ac rwy'n dymuno gorffen ar y pwynt a wnaethoch chi am y tîm therapi galwedigaethol yn Ysbyty Cwm Cynon. Cefais innau'r pleser hefyd o ymweld â nhw i gwrdd â'r tîm a rhai o'r bobl sy'n byw gyda dementia a ddaeth i Ysbyty Cwm Cynon am y prynhawn i egluro sut yr oedd eu gwaith wedi gwneud gwahaniaeth iddyn nhw. Ac mae yna bwynt yn y fan hon ynglŷn â phwysigrwydd deall anghenion rhywun cyn gynted ag y bo modd, er mwyn gallu ymyrryd a'u cefnogi i gadw mwy o'r hyn sy'n bwysig iddyn nhw. Mae rhywbeth i'w ddysgu o bob rhan o Gwm Taf Morgannwg, sy'n enghraifft wirioneddol o arfer da y dylai eraill ddysgu ohoni ledled y gwasanaeth. Ac rwy'n hapus i ddweud eu bod nhw wedi cynnwys gwerthuso ac ymchwilio yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud. Felly nid yn unig y byddan nhw'n gallu dweud, 'Rydyn ni'n credu ein bod ni'n gwneud y peth iawn', ond bydd ganddyn nhw sail tystiolaeth i siarad â gweddill y bwrdd iechyd ac, yn wir, â gweddill y GIG a'r teulu ehangach, ynghylch sut i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl sy'n byw gyda dementia.
Thank you.
Diolch i chi.
We move on now to item 4, a statement by the Deputy Minister for Housing and Local Government on the Wales coast path. I call on the Deputy Minister for Housing and Local Government, Hannah Blythyn, to open.
Rydym yn symud ymlaen nawr at eitem 4, datganiad gan y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol ar lwybr arfordir Cymru. Rwy'n galw ar y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol, Hannah Blythyn, i agor.
Thank you, acting Deputy Presiding Officer.
Last week, we celebrated the twentieth anniversary of devolution in Wales, an occasion that provided an opportunity to reflect on our key achievements in the past two decades. Since its opening in 2012, the Wales coast path has established itself as a beacon of our nation's natural beauty. Its route stretches 870 miles around our entire coastline and is the first of its kind in the world, an achievement that we can all be proud of.
So, as we look back on the achievements of devolution, I wanted to highlight how we are continuing to develop and promote this fantastic asset, as well as how this fits in with wider efforts to increase access to our great outdoors. The path is a jewel in Wales's tourism offer. It makes a huge contribution to the Welsh economy, and it is estimated that it generates around £84 million a year in visitor spending and supports more than 1,000 jobs. The offer though is not simply about tourism and the economy; our Wales coast path can bring broader health and well-being benefits. We must make sure the benefits of the path are valued and enjoyed by people and communities across the country, in particular everyone who lives and works near our coast.
However, a hugely popular walking route can also bring with it issues and challenges, and we are continuing to invest in upkeep and maintenance. Our partnership with Natural Resources Wales sees nearly £1 million invested annually. NRW, who look after the path on our behalf, continue to work with local authorities and landowners to improve the alignment and quality of the path, and mitigate erosion.
A series of new circular routes, new publicity material and a toolkit for coastal businesses are some of our latest initiatives. The toolkit has been designed to help coastal businesses market their products and services through the pulling power of the path. It is a free, easy-to-use online resource that gives businesses access to a wide range of material and information in one place. It provides guidance on how businesses can give customers an unforgettable experience and better market their own businesses, using the coast path as a key asset. The toolkit was launched in March this year, with a series of free seminars around our coast, from Swansea to Narberth, and Conwy to Beaumaris.
A revamped website is in development. It will provide up-to-date information and a new interactive mapping tool. Natural Resources Wales is also working on a new augmented reality app, which will include engaging visuals, informative stories and interactive games.
Some of our more intrepid walkers complete the whole path in one go or over a period as part of a challenge. For those people, we are looking at a new system to incentivise and reward people completing stages or the whole trail. Far more people, however, walk shorter sections. With this in mind, we are developing different ways for people to enjoy their visit. A new series of circular routes will open up more of our fantastic inland countryside, in addition to the coast itself.
This year is the Year of Discovery in Wales, and this May marks seven years since the path was officially launched. Our coast path is celebrating by holding its very own walking festival, and I'd like to pay tribute to Ramblers Cymru for putting on a huge range of events, catering for all abilities.
As well as the coast path, we have three national trails and a range of other promoted local routes to enjoy. These provide access to some of our country’s finest scenery, not only for walkers but also for cyclists and horse riders. I was therefore pleased that we were able to fund additional projects worth over £0.5 million to improve the coast path and national trails in 2018-19. These will allow some important pieces of work to be carried out to improve the experience for everyone.
This Welsh Government is committed to deriving greater benefit from the huge network of footpaths we have. Wales has the greatest length of rights of way per square kilometre in the UK. However, improvements can be made to the way access to the outdoors is provided, managed and promoted in Wales. We've consulted very widely on a range of measures, and I'm grateful for the input of thousands of people and organisations. The size of the response we received is testament to the huge value the people of Wales place on their cherished countryside and landscapes. I made a written statement last month, responding to this consultation, that sets out our planned way forward.
Our long-term approach to access will be to provide a greater range of opportunities for outdoor activities. It will also promote responsible recreation that strikes an appropriate balance between the interests of both users and landowners. Our countryside is hugely important to the people of Wales and everyone must continue to have the opportunity to enjoy it. The success of the Wales coast path, and our commitment to reforming access more broadly, will ensure we continue to build on this success for the benefit of all the people of Wales.
Diolch i chi, Dirprwy Lywydd dros dro.
Yr wythnos ddiwethaf, buom yn dathlu ugain mlynedd o ddatganoli yng Nghymru, achlysur a oedd yn gyfle i fwrw golwg yn ôl ar ein cyflawniadau allweddol yn ystod y ddau ddegawd diwethaf. Ers iddo agor yn 2012, mae llwybr arfordir Cymru wedi sefydlu ei hun yn esiampl loyw o harddwch naturiol ein gwlad. Mae'r llwybr yn ymestyn am 870 milltir o amgylch ein harfordir i gyd a dyma'r cyntaf o'i fath yn y byd, ac mae'n rhywbeth y gallwn ni i gyd fod yn falch ohono.
Felly, wrth inni edrych yn ôl ar gyflawniadau datganoli, roeddwn i'n awyddus i dynnu sylw at y modd yr ydym ni'n parhau i ddatblygu a hyrwyddo'r trysor rhagorol hwn, yn ogystal ag at y modd y mae hyn yn cyd-fynd ag ymdrechion ehangach i gynyddu hygyrchedd yr awyr agored. Mae'r llwybr yn goron ar yr hyn sydd gan Gymru i'w gynnig i dwristiaid. Mae'n gwneud cyfraniad enfawr at economi Cymru, ac amcangyfrifir ei fod yn cynhyrchu tua £84,000,000 y flwyddyn o ran gwariant ymwelwyr ac yn cefnogi mwy na 1,000 o swyddi. Er hynny, nid yw'r cynnig yn ymwneud yn unig â thwristiaeth a'r economi; gall llwybr arfordir Cymru ddod â buddion ehangach yn ei sgil o ran iechyd a lles. Mae'n rhaid inni wneud yn siŵr bod pobl a chymunedau ledled y wlad yn gwerthfawrogi ac yn mwynhau manteision y llwybr, yn enwedig pawb sy'n byw ac yn gweithio yn ymyl ein harfordir.
Fodd bynnag, mae llwybr cerdded hynod boblogaidd yn gallu dod â phroblemau a heriau yn ei sgil hefyd, ac rydym yn parhau i fuddsoddi yn y gwaith o'i gynnal a'i gadw. Mae ein partneriaeth gyda Chyfoeth Naturiol Cymru yn gweld bron £1,000,000 yn cael ei fuddsoddi yn flynyddol. Mae CNC, sy'n gofalu am y llwybr ar ein rhan ni, yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol a thirfeddianwyr i wella aliniad ac ansawdd y llwybr, a lliniaru erydiad.
Mae cyfres o lwybrau cylchol newydd, deunydd cyhoeddusrwydd newydd a phecyn cymorth i fusnesau arfordirol ymysg rhai o'n mentrau diweddaraf. Cynlluniwyd y pecyn cymorth i helpu busnesau arfordirol i farchnata eu cynnyrch a'u gwasanaethau drwy atyniad y llwybr. Adnodd ar-lein rhad ac am ddim a hawdd ei ddefnyddio yw hwn sy'n cynnig ystod eang o ddeunydd a gwybodaeth i fusnesau mewn un man. Mae'n rhoi arweiniad ar sut y gall busnesau roi profiad bythgofiadwy i gwsmeriaid a marchnata eu busnesau eu hunain yn well, gan ddefnyddio llwybr yr arfordir yn ased allweddol. Lansiwyd y pecyn cymorth ym mis Mawrth eleni, gyda chyfres o seminarau rhad ac am ddim o amgylch ein harfordir, o Abertawe i Arberth, o Gonwy i Fiwmares.
Mae'r wefan yn cael ei hailwampio ar hyn o bryd. Bydd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ac offeryn mapio rhyngweithiol newydd. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru hefyd yn gweithio ar ap realiti estynedig newydd a fydd yn cynnwys graffeg i ennyn diddordeb, straeon addysgiadol a gemau rhyngweithiol.
Mae rhai o'n cerddwyr mwy mentrus yn cwblhau'r llwybr i gyd ar un tro neu dros gyfnod fel rhan o her. I'r bobl hynny, rydym yn ystyried system newydd i gymell a gwobrwyo pobl sy'n cwblhau'r llwybr cyfan neu gamau ohono. Serch hynny, mae llawer mwy o bobl yn cerdded darnau byr ohono. Gyda hynny mewn golwg, rydym yn datblygu gwahanol ffyrdd fel y gall pobl fwynhau eu hymweliad. Bydd cyfres newydd o lwybrau cylchog yn agor mwy ar gefn gwlad rhagorol Cymru yn ogystal â'r arfordir ei hun.
Mae hi'n Flwyddyn Darganfod yng Nghymru eleni, ac ym mis Mai bydd hi'n saith mlynedd ers lansio'r llwybr yn swyddogol. Dethlir ein llwybr arfordirol ni drwy gynnal gŵyl gerdded, a hoffwn roi teyrnged i'r Cerddwyr am drefnu amrywiaeth enfawr o ddigwyddiadau, sy'n darparu ar gyfer pobl o bob gallu.
Yn ogystal â llwybr yr arfordir, mae gennym ni dri llwybr cenedlaethol ac amrywiaeth o lwybrau lleol eraill i'w mwynhau sy'n cael eu hybu. Mae'r rhain yn galluogi pobl i weld rhai o olygfeydd gorau ein gwlad, nid cerddwyr yn unig ond beicwyr a rhai sy'n marchogaeth hefyd. Felly, roeddwn i'n falch ein bod wedi gallu ariannu prosiectau ychwanegol gwerth dros £500,000 i wella llwybr yr arfordir a llwybrau cenedlaethol yn 2018-19. Bydd y rhain yn caniatáu i sawl darn pwysig o waith gael ei wneud i wella'r profiad i bawb.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau mwy o fudd o'r rhwydwaith enfawr o lwybrau troed sydd gennym. Cymru sydd â'r hyd mwyaf o hawliau tramwy fesul cilometr sgwâr yn y DU. Serch hynny, gellid gwella'r modd y darperir mynediad i'r awyr agored, ei reoli a'i hyrwyddo yng Nghymru. Rydym wedi ymgynghori'n eang iawn ar amrywiaeth o fesurau, ac rwy'n ddiolchgar am fewnbwn miloedd o bobl a sefydliadau. Mae maint yr ymateb a gawsom yn tystio i'r gwerth y mae pobl Cymru yn ei roi i gefn gwlad a'r tirweddau sydd mor hoff ganddyn nhw. Cyflwynais i ddatganiad ysgrifenedig y mis diwethaf, yn ymateb i'r ymgynghoriad hwn, sy'n nodi'r ffordd y bwriadwn fwrw ymlaen â hyn.
Ein dull ni o ymdrin â mynediad yn yr hirdymor fydd darparu ystod ehangach o gyfleoedd gweithgareddau awyr agored. Bydd hefyd yn hyrwyddo defnydd hamdden sy'n gyfrifol ac yn taro'r cydbwysedd priodol rhwng buddiannau defnyddwyr a thirfeddianwyr fel ei gilydd. Mae cefn gwlad Cymru yn hynod bwysig i'w phobl ac mae'n rhaid i bawb gael y cyfle i'w fwynhau bob amser. Bydd llwyddiant llwybr arfordir Cymru, a'n hymrwymiad ni i ddiwygio mynediad yn fwy eang, yn sicrhau ein bod yn parhau i adeiladu ar y llwyddiant hwn er lles holl bobl Cymru.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Can I thank the Deputy Minister for this very timely statement, made during the remarkable Wales Coast Path Walking Festival? Can I pay tribute too to the hard work of Ramblers Cymru, who are facilitating many of the festivities? Can I also emphasise to the Minister and the Chamber that I am a keen user of the path, especially in Pembrokeshire, Ceredigion and on my home patch, Glamorgan? So, I benefit immensely from this wonderful facility.
I'm particularly pleased to see the development of the app and the revamped website. I do believe in making this vital tourist attraction more accessible in a modern digital age. It sends a good image, I think, of Wales. As the Minister said, the coastal path is the world's first uninterrupted route along a national coast and gives hikers access to undiscovered sections of the coast, with stunning views, as I can attest to, and also rugged landscapes and rare wildlife. It's very pleasing indeed, actually, to take a pair of binoculars along with you and then just see some of the most wonderful but usually secluded wildlife. It truly is something to be proud of.
I'm also pleased to see how the Government is encouraging innovations, such as the development of circular routes that are connected to the path. I know from experience that, sometimes, if you've just got a day, you're looking for a circular route. It's really, really useful to have that, and it also brings a slightly wider area into connection with the path.
There are some issues, and I make these just to improve what is, I think, a great facility. The Minister referred to access issues, and we do know that some local disability fora have highlighted the issues around access by wheelchair and other barriers, such as those that are sometimes put in to stop motorbike riders from illegally getting onto the path. I know that at least one county council, Flintshire, has admitted that it does need to improve its access for disabled users, particularly where it's connected to viewing points, for instance. It's a great thing to enjoy, and I think we must remember that those with limited mobility or who are wheelchair-dependent still want to enjoy as much as possible the open environment. So, I think that's something to bear in mind.
If I can turn to marketing, the marketing toolkit, which I have looked at, is very comprehensive, covering all aspects of a marketing operation for local businesses, which can then capitalise on the walking paths. This, I think, is really, really important, but I just wonder if you're going to take it further and connect it to a properly funded strategy for walking in Wales. I know this is something that Ramblers Cymru are really keen to see, and we should set ambitious targets to promote walking as an everyday activity with additional support for the least active.
As you said in your statement, the benefits of the coastal path are not solely felt through the economy and tourism, though they are principally felt there, as the figures you referred to demonstrate, but there are health and well-being benefits too, and we can also connect it to our legislative basis in the Active Travel (Wales) Act 2013. Ramblers Cymru have also mentioned the need to connect it into the health service, so that we can get people more active there who have or are developing the likelihood of health problems.
I also think there needs to be an international strategy. Llywydd, you can now walk all around Wales. I have walked the entire length of Offa's Dyke though it's—I'm amazed to think this, but it is 40 years since I did that, between sixth-form and university. But Wales is already pretty well-known out there internationally, and I think we need to build on that, because it's a premier location for walkers. It's particularly popular with walkers who come from the Netherlands and from Germany, but also other parts of Europe and also North America and other parts of the world. What these people want when they're enjoying our wonderful environment, both, as I said, up into the mountains but also around the coast, is they want boutique hotels, they want really good-quality restaurants—
A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am y datganiad amserol iawn hwn, a wnaed ganddi yn ystod yr ŵyl nodedig hon sef Gŵyl Gerdded Llwybr Arfordir Cymru? A gaf innau roi teyrnged i waith caled y Cerddwyr sy'n hwyluso llawer o'r dathliadau hyn? Ac a gaf i bwysleisio hefyd gerbron y Gweinidog a'r Siambr fy mod i'n ddefnyddiwr brwd o'r llwybr, yn enwedig yn Sir Benfro, Ceredigion ac yn fy nghynefin i, sef Morgannwg? Felly, rwy'n elwa'n aruthrol ar y cyfleuster gwych hwn.
Rwy'n arbennig o falch o weld datblygiad yr ap a'r wefan sydd i'w hailwampio. Rwy'n credu y dylid sicrhau bod yr atyniad hollbwysig hwn i dwristiaid yn fwy hygyrch mewn oes ddigidol fodern. Bydd yn rhoi delwedd dda o Gymru, yn fy marn i. Fel y dywedodd y Gweinidog, llwybr yr arfordir yw'r llwybr di-dor cyntaf yn y byd ar hyd arfordir gwlad ac mae'n galluogi cerddwyr i weld rhannau o'r arfordir sydd heb eu darganfod, sydd â golygfeydd godidog, a gallaf dystio i hynny, yn ogystal â thirweddau garw a bywyd gwyllt prin. Pleser mawr, yn wir, yw cael mynd ag ysbienddrych gyda chi a gweld y bywyd gwyllt mwyaf syfrdanol ond sydd fel arfer yn ddiarffordd. Mae'n rhywbeth i wir ymfalchïo ynddo.
Rwy'n falch o weld hefyd sut mae'r Llywodraeth yn annog arloesedd, fel datblygu llwybrau cylchol sy'n cysylltu â'r llwybr. Gwn o brofiad, weithiau, os mai dim ond diwrnod sydd gennych, y byddwch yn chwilio am lwybr cylchol. Mae'n wirioneddol ddefnyddiol cael hynny, ac mae hefyd yn dod ag ardal ychydig yn ehangach i gysylltiad â'r llwybr.
Mae yna rai materion yn codi, ac rwy'n eu codi nhw dim ond er mwyn gwella'r hyn sydd, yn fy marn i, yn gyfleuster rhagorol. Cyfeiriodd y Gweinidog at faterion yn ymwneud â hygyrchedd, a gwyddom fod rhai fforymau anabledd lleol wedi tynnu sylw at y problemau sy'n gysylltiedig â hygyrchedd i gadeiriau olwyn a rhwystrau eraill, fel y rhai a roddir weithiau i atal pobl rhag gyrru beiciau modur ar y llwybr yn anghyfreithlon. Gwn fod o leiaf un Cyngor Sir, sef Sir y Fflint, wedi cyfaddef bod angen iddo wella ei hygyrchedd ar gyfer defnyddwyr anabl, yn enwedig os yw wedi ei gysylltu â golygfannau, er enghraifft. Mae'n beth rhagorol i'w fwynhau, a chredaf ei bod yn rhaid inni gofio bod y rhai sydd â symudedd cyfyngedig neu sy'n ddibynnol ar gadeiriau olwyn yn dal i fod yn awyddus i fwynhau'r amgylchedd agored gymaint â phosib. Felly, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth i'w gadw mewn cof.
Os caf i droi at farchnata, mae'r pecyn cymorth marchnata yr wyf i wedi edrych arno'n un cynhwysfawr iawn. Mae'n cwmpasu pob agwedd ar waith marchnata i fusnesau lleol, a all fanteisio wedyn ar y llwybrau cerdded. Mae hyn, yn fy marn i, yn wirioneddol bwysig, ond tybed a ydych am fynd â'r mater ymhellach a'i gysylltu â strategaeth sydd wedi ei hariannu yn iawn ar gyfer cerdded yng Nghymru. Rwy'n gwybod bod y Cerddwyr yn awyddus iawn i weld hyn, a dylem osod targedau uchelgeisiol i hyrwyddo cerdded fel gweithgaredd bob dydd gyda chymorth ychwanegol i'r rhai lleiaf sionc.
Fel y dywedwyd gennych yn eich datganiad, nid yr economi a thwristiaeth yn unig sy'n gweld manteision llwybr yr arfordir, er mai yno y maen nhw'n cael eu gweld fwyaf, fel y dengys y ffigurau y cyfeiriasoch atynt. Ond mae manteision o ran iechyd a lles hefyd, a gallwn gysylltu hynny â'n sail ddeddfwriaethol yn Neddf Teithio Llesol (Cymru) 2013. Mae'r Cerddwyr wedi sôn hefyd am yr angen i'w gysylltu â'r gwasanaeth iechyd, fel bod modd i bobl â phroblemau iechyd neu bobl sy'n debygol o ddatblygu problemau iechyd fanteisio arno.
Credaf fod angen strategaeth ryngwladol hefyd. Llywydd, gallwch bellach gerdded o amgylch Cymru. Rwyf wedi cerdded ar hyd Clawdd Offa hefyd er bod hynny—rwy'n rhyfeddu wrth feddwl am hyn, 40 o flynyddoedd yn ôl, rhwng y chweched dosbarth a'r brifysgol. Ond mae Cymru eisoes yn weddol enwog yn rhyngwladol, ac rwy'n credu bod angen inni adeiladu ar hynny, oherwydd mae'n lleoliad o'r radd flaenaf i gerddwyr. Mae'n arbennig o boblogaidd gyda cherddwyr sy'n dod o'r Iseldiroedd ac o'r Almaen, ond o rannau eraill o Ewrop hefyd yn ogystal â Gogledd America a rhannau eraill o'r byd. A phan fydd y bobl hyn yn mwynhau ein hamgylchedd bendigedig, fel y dywedais i, wrth grwydro'r mynyddoedd ac yn cerdded o amgylch yr arfordir, maen nhw'n awyddus i aros mewn gwestai unigryw, ac yn dymuno bwyta mewn bwytai o ansawdd da iawn—
Hear, hear.
Clywch, clywch.
—and they want access to—indeed, I hear another Member, who I know has enjoyed these facilities—nearby market towns and villages, so, you know, with good transport links when you need to make that little journey from the walking path you're following. But these people spend a lot of money. They're high-end tourists. When we think of people who are walking, we could be tempted to think it's a holiday that doesn't bring in much economic activity for the local community. Well, that's quite wrong. These people really are leading in terms of developing our tourism and improving the facilities, so that we're really up there getting some of those active tourists and cultural tourists also, who want to experience the totality of Wales but also enjoy very good restaurants and hotels when they do that—. But, broadly, this is work that's really been well developed, we warmly welcome it, and I do hope the Government will act on some of the suggestions I've made, which I know they've reflected on and the consultation has also, and other organisations like the Ramblers are making these points. Thank you.
—ac maen nhw'n dymuno cael mynd—yn wir, rwy'n clywed Aelod arall, y gwn ei fod wedi mwynhau'r cyfleusterau hyn—i drefi marchnad a phentrefi cyfagos, sydd â chysylltiadau trafnidiaeth da pan fydd angen chi wneud y daith fechan honno o'r llwybr cerdded yr ydych chi'n ei ddilyn. Mae'r bobl hyn yn gwario llawer o arian. Maen nhw'n dwristiaid cefnog. Wrth feddwl am bobl sy'n cerdded, cawn ein temtio i feddwl ei fod yn wyliau nad yw'n dod â llawer o weithgarwch economaidd i'r gymuned leol. Wel, mae hynny'n gwbl anghywir. Mae'r bobl hyn mewn gwirionedd yn arweiniol o ran datblygu ein twristiaeth a gwella cyfleusterau, ac mae angen inni lwyddo i gael twristiaid sy'n hoffi gweithgareddau a thwristiaid diwylliannol hefyd, sy'n dymuno profi Cymru benbaladr ond sydd am fwynhau bwytai a gwestai da iawn pan fyddan nhw'n gwneud hynny—. Ond, yn gyffredinol, mae hwn yn waith sydd wedi ei ddatblygu'n dda iawn, rydym ni'n ei groesawu'n fawr, ac rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn gweithredu ar rai o'r awgrymiadau a wnes i. Gwn ei bod wedi rhoi ystyriaeth iddyn nhw a'r ymgynghoriad hefyd, ac mae sefydliadau eraill fel y Cerddwyr yn gwneud y pwyntiau hyn. Diolch.
Diolch. The Member will be pleased to see, with the use of the new app and the developed website, the modern technology being used to boost our natural assets and to promote them. I think the Member did a very good job there himself of very eloquently promoting our wonderful Wales coast path. The Member mentions about being a regular user. I would suspect and hope that all of us in this Chamber use the coastal path to some extent or another, and I actually look forward myself to joining Ramblers Cymru on one of their anniversary walks at the weekend as well.
I think you raise an issue that's been raised with me before in terms of access, in particular people with disabilities. I think it's about getting that balance between protecting the route but also making sure all the people of Wales can enjoy it in the right and responsible way, and I'm sure that's something, as we take forward the proposals on access, that we can discuss with stakeholders, with disability forums, but also with our partners in local authorities, NRW and landowners alike. The importance of circular routes—I think not everybody wants to walk the entire coastal path or are able to, and also you go to one point and then you don't necessarily feel fit enough or have enough time to walk back again. One of the things we're trying to develop with the new circular routes is actually starting to get this aimed at, perhaps, more family audiences, to bring them on board to start to enjoy the health and well-being benefits of the coastal path, and these are looking at being around 2 miles in length, so you're looking at just about an hour or two, and actually making sure they're near to facilities and transport links as well. So, it's thinking strategically about how we do that in the future.
A really important point too on being a part of an international strategy about how we sell Wales to the world. I was just in my own constituency, out on Friday, and the best kind of meetings and walks I have are when I go for a meeting in the Clwydian range and have a walk, and I was up the Penycloddiau hill fort, and you look out into the distance and in one direction you've got Ruthin and Denbigh, and beyond that you can see the Snowdonia range and Offa's Dyke. This is not only just to promote to more people within Wales what we have on our doorstep and the benefits that brings, but actually internationally the wonderful natural environment we have. And I'm pleased that the Minister for International Relations and the Welsh Language, as part of her new international strategy—that will include the importance of Wales's natural assets and promoting tourism, inward investment and that positive image of Wales as well.
Diolch. Bydd yr Aelod yn falch o weld, gyda'r defnydd o'r ap newydd a'r wefan sy'n cael ei datblygu, y dechnoleg fodern sy'n cael ei defnyddio i ganu clodydd ein hasedau naturiol a'u hyrwyddo nhw. Rwy'n credu bod yr Aelod wedi gwneud gwaith da iawn ei hun o hyrwyddo'n huawdl iawn y llwybr arfordir gwych sydd gennym ni yng Nghymru. Mae'r Aelod yn sôn am fod yn ddefnyddiwr rheolaidd ohono. Byddwn yn tybio ac yn gobeithio bod pawb ohonom ni yn y Siambr hon yn defnyddio'r llwybr arfordirol i ryw raddau, ac rwy'n edrych ymlaen at ymuno â'r Cerddwyr ar un o'u teithiau cerdded i ddathlu dros y penwythnos hefyd.
Credaf eich bod chi'n codi mater a godwyd gyda mi o'r blaen o ran hygyrchedd, yn enwedig i bobl anabl. Mae'n ymwneud â chael y cydbwysedd hwnnw rhwng amddiffyn y llwybr ond hefyd sicrhau bod holl bobl Cymru yn gallu ei fwynhau yn y ffordd gywir ac yn gyfrifol. Rwy'n siŵr bod hynny'n rhywbeth, wrth inni fwrw ymlaen â'r cynigion ar hygyrchedd, y gallwn ei drafod gyda rhanddeiliaid, gyda fforymau anabledd, ond hefyd gyda'n partneriaid mewn awdurdodau lleol, CNC a thirfeddianwyr fel ei gilydd. Mae ein llwybrau cylchog yn bwysig—ni chredaf fod pawb eisiau cerdded y llwybr arfordirol i gyd nac yn alluog i wneud hynny, a hefyd byddwch yn cyrraedd un pwynt ac ni fydd gennych yr amser neu ni fyddwch yn teimlo'n ddigon heini i gerdded yn ôl yr un ffordd eto. Un o'r pethau yr ydym yn ceisio eu datblygu gyda'r llwybrau cylchol newydd yw dechrau cyfeirio hyn yn fwy at deuluoedd, efallai, er mwyn eu denu nhw i ddechrau mwynhau manteision iechyd a lles llwybr yr arfordir. Mae'r rhain yn debygol o fod tua 2 filltir o bellter, felly rydych chi'n edrych ar ryw awr neu ddwy yn unig, a gwneud yn siŵr eu bod yn agos at gyfleusterau a chysylltiadau trafnidiaeth hefyd. Felly, rhaid meddwl yn strategol ynglŷn â sut y gwnawn ni hynny yn y dyfodol.
Pwynt pwysig iawn hefyd yw'r un am fod yn rhan o strategaeth ryngwladol a sut yr ydym yn gwerthu Cymru i'r byd. Roeddwn allan yn fy etholaeth i fy hun ddydd Gwener, a'r math gorau o gyfarfodydd a theithiau cerdded yr wyf i'n eu cael yw pan af am gyfarfod ym mryniau Clwyd a mynd am dro yno, ac roeddwn i ym mryngaer Penycloddiau. Gallwch edrych allan i'r pellteroedd, ac mewn un cyfeiriad fe welwch Rhuthun a Dinbych, a thu hwnt i hynny fe welwch chi fynyddoedd Eryri a Chlawdd Offa. Nid yw hyn yn golygu hyrwyddo i fwy o bobl yng Nghymru yr hyn sydd gennym ni ar garreg ein drws a'r manteision a ddaw yn ei sgil, ond mewn gwirionedd mae'n golygu hyrwyddo'n rhyngwladol yr amgylchedd naturiol gwych sydd gennym. Ac rwy'n falch y bydd y Gweinidog Cysylltiadau Rhyngwladol a'r Iaith Gymraeg, yn rhan o'i strategaeth ryngwladol newydd—yn cynnwys pwysigrwydd asedau naturiol Cymru ac yn hyrwyddo twristiaeth, mewnfuddsoddi a'r ddelwedd gadarnhaol honno o Gymru hefyd.
Gaf i ddiolch yn gyntaf oll i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad, a chroesawu'r cynnwys? Wrth gwrs, mae'r mater o lwybr arfordirol Cymru yn fater i'w groesawu'n fawr iawn. Mae hwn yn ddatblygiad cyffrous ac yn ddatblygiad dŷn ni wedi'i weld yn datblygu dros y saith mlynedd diwethaf, a dŷn ni'n disgwyl ei weld o'n datblygu fel dŷn ni'n mynd ymlaen flwyddyn ar ôl blwyddyn. Achos, oes, mae yna olygfeydd bendigedig drwyddi draw yma yng Nghymru, ac, wrth gwrs, drwy'r 876 o filltiroedd o'r arfordir, o'r llwybr arfordirol, ac fel dŷn ni wedi clywed gan y Dirprwy Weinidog, yr unig wlad sydd efo llwybr arfordir sy'n cynnwys ei holl arfordir, ac mae hynny yn beth i'w drysori ac i'w ddathlu. Wrth gwrs, mae yna nifer o rannau bendigedig i'n harfordir—gwnaf i ddim dim ond canolbwyntio ar Benrhyn Gŵyr, efo 26 o draethau bendigedig i chi eu mwynhau, neu Llansteffan nes ymlaen, neu hyd yn oed lle'r oeddwn i ar y penwythnos, ym Maenorbŷr, lle mae’r arfordir yn fendigedig fanna yn ne Penfro, cyn inni fynd ymlaen i arfordir Ceredigion, yn naturiol, sydd hefyd yn llawn materion bendigedig yr olwg. Ac mae Aberaeron yn drysor, mae’n rhaid i fi ddweud. Ond gallaf i ddim siarad drwy’r prynhawn ar y rhain i gyd, felly buasai’n well i fi ganolbwyntio ar bethau i wneud efo’r datganiad, felly dyma ni.
May I thank, first of all, the Deputy Minister for her statement, and, of course, I welcome the content of it, because the issue of the Wales coast path is one very much to be welcomed. It was an exciting development and it's a development that we have seen developing further over the last seven years, and we can look forward to seeing it continuing to develop year after year. Because there are magnificent views the length and breadth of Wales, and, of course, along the 876 miles of the coast and along the Wales coast path. And as we heard from the Deputy Minister, this is the only nation that has a coast path that does include its entire coast, and that is something to be treasured and celebrated. Of course, there are a number of magnificent sections to our coast—I won't just focus on the Gower, with 26 magnificent beaches that can be enjoyed, or Llansteffan, or even where I was over the weekend, in Manorbier, where the coast is wonderful there in south Pembrokeshire, before we go on to the Ceredigion coast, of course, which is full of wonders. And Aberaeron is a treasure, I do have to say. But I can't talk all afternoon on this, so I should focus on specific issues with regard to the celebration and the statement, indeed.
Ie, mae'n fater i'w groesawu, wrth gwrs, yn naturiol. Dau bwynt, though: wrth gwrs, mae cadwraeth yn hanfodol bwysig, ac, wrth gwrs, fel mae David Melding wedi awgrymu, mae materion iechyd hefyd yn bwysig iawn, ac rŷn ni hefyd yn talu teyrnged i’r Ramblers am hyrwyddo cerdded yn ein gwlad. Mae o’n ffordd weddol hawdd o gadw’n ffit. Does dim angen aelodaeth o unrhyw gym sydd yn costio miloedd o bunnau i chi. Cerdded ydy’r ffordd ymlaen—10,000 o gamau bob dydd. A jest mynd ar y llwybr arfordirol—byddwch chi wedi cyflawni hynny mewn chwinciad, ac ni fydd yn teimlo fel 10,000 o gamau chwaith. Ac, wrth gwrs, mae hyn yn allweddol bwysig pan rŷn ni’n sôn am gadwraeth. Mae hwn yn elfen o dwristiaeth sydd yn denu ymwelwyr, denu arian, hybu’r economi, ond, gan feddwl am dwristiaeth gyfrifol, felly, sydd hefyd yn edrych ar ôl yr amgylchedd a materion cadwraethol yn gyfan gwbl.
Ac, wrth gwrs, mae edrych ar ôl ein hamgylchedd, a hefyd, gan fanteisio ar y cyfle, buaswn i’n licio gweld y Dirprwy Weinidog yn pwysleisio hyn: nid yw jest yn fater o edrych ar ôl ein hamgylchfyd naturiol, ond hefyd edrych ar ôl ein hamgylchfyd ieithyddol a diwylliannol achos, wrth gwrs, am rannau lawer, yr iaith Gymraeg a’r diwylliant Cymraeg sydd yn rhan annatod, naturiol o’r arfordir yma, ac, wrth gwrs, mae yna ambell i esiampl o—. Rydyn ni’n colli ein hen enwau Cymraeg traddodiadol, a dim jest enwau Cymraeg traddodiadol ond enwau hanesyddol Cymraeg a hefyd mewn sawl iaith arall. Rŷn ni wedi colli Porth Trecastell yn Ynys Môn, er enghraifft, sydd nawr i fod yn Cable Bay, ac mae yna ambell i esiampl arall, jest achos bod pobl ddim yn gallu ynganu enw’r ynys neu enw’r afon neu enw’r penrhyn. Ond gallaf i ddim meddwl am unrhyw wlad arall ar y ddaear sydd yn fodlon newid yr enwau maen nhw wedi'u cael ar wahanol begynau daearyddol ers canrifoedd er mwyn bodloni pobl sydd ddim yn fodlon mentro’r iaith frodorol.
Felly, jest achos bod rhywle yn edrych yn unig ac yn anghysbell ar ein harfordir ni, dydy hynny ddim yn golygu nad oes enw traddodiadol un ai Cymreig neu Lychlynnaidd ar y lle, ac mae’n bwysig cadw hynna fel rhan annatod, nid jest o’r gadwraeth naturiol ond cadwraeth naturiol ieithyddol a diwylliannol ein gwlad, achos mae yna gyfoeth naturiol yn yr holl enwau. Mae pob penrhyn, pob mymryn bach ar y map arfordirol yna efo enw. Os ydych chi’n edrych ar fapiau hanesyddol ein gwlad a’r cyfoeth o enwau a disgrifiadau sydd yna yn yr iaith Gymraeg—wrth gwrs, dydy rhai o’r mapiau modern ddim yn cynnwys hynna i gyd, ac wedyn mae pobl yn mynd i feddwl, ‘Wel, jiw, does yna ddim enw ar y lle yma. Beth am roi enw o ryw wlad arall arno fe?’ Na, mae yna enw ar y lle—mae'n fater o ffeindio’r enw gwreiddiol. Felly, buaswn i’n licio cael rhyw fath o sicrwydd gan y Dirprwy Weinidog ein bod ni’n edrych ar y materion yma o ddiogelu a chadw enwau lleoedd naturiol ar yr arfordir hefyd.
A’r ail bwynt, yn ogystal â llongyfarch pob peth sydd yn mynd ymlaen ynglŷn â’r llwybr rŷch chi’n gallu cerdded arno fo rownd ein harfordir, mae ambell un wedi crybwyll, 'Beth am greu neu ddatblygu llwybr seiclo Cymru gyfan?' Mae ambell i Weinidog yn y lle yma yn hoff o fynd ar ei feic. Beth am ddatblygu llwybr seiclo ochr yn ochr â’r llwybr cerdded? Achos dwi’n credu mai yna adnodd gwerthfawr yn fanna.
Ac at ei gilydd, i grynhoi, felly, buaswn i’n taclo’r agenda hybu iechyd, ffitrwydd, yr agenda gordewdra, yn ogystal â mynd i’r afael â’r ymdrin â thwristiaeth sydd yn meddwl dim jest, ‘A wnewch chi droi i fyny?’, ac os yw hi’n bwrw glaw, beth sy’n digwydd wedi hynny, ond meddwl yn ddwys am ddatblygiad ein gwlad, am esbonio i bobl hanes cyfoethog ein gwlad a’n hiaith a’n diwylliant, heb ddim cywilydd ohoni, a beth sydd yna efo’n llwybr arfordir ni. A beth sydd yna ddim i’w hoffi? Hir oes i lwybr arfordirol Cymru. Diolch yn fawr.
Yes, it's a matter to be welcomed, of course, but there are two points to make, though: of course, conservation is vitally important, and, of course, as David Melding has mentioned, health issues are also very important, and we also pay tribute to the Ramblers for promoting walking in our nation. It's a fairly easy way to keep fit. You don't need membership of any gym that costs thousands of pounds. Walking is the way forward—10,000 steps every day. And just going on the Wales coast path—you will have achieved that in the blink of an eye, and it wouldn't feel like 10,000 steps either. And this is vitally important when we talk about conservation. This is an element of tourism that attracts tourists, attracts money and boosts the economy, but, thinking about responsible tourism, therefore, that also safeguards the environment, and that whole conservation aspect is vitally important.
And, of course, there's caring for our environment, and also, taking advantage of the opportunity, I'd like to see the Deputy Minister emphasising this: it's not just a case of looking after our natural environment, but also about looking after our linguistic and cultural environment, because, for many parts of it, it is the Welsh language and Welsh culture that are inextricably linked to this coastline. There are some examples where we are losing our old traditional Welsh names, and not just those traditional Welsh names but historic Welsh names, and names in several other languages. We've lost Porth Trecastell on Anglesey, which is now Cable bay, and there are some other examples, just because people can't pronounce the name of the island or the name of the river or the name of a particular headland. But I can't think of any other countries on earth that would be willing to change the names that they've had on various geographical places for centuries in order to please those people who don't want to give the indigenous language a go.
So, just because somewhere looks isolated or remote on our coastline, that doesn't mean that it doesn't have a traditional name—either a Welsh name or a Brythonic name or a Viking-inspired name. So, we need to keep those names, not just in terms of natural conservation but because of the linguistic and cultural conservation of our nation, given the natural wealth of all of our names. Every headland and every part of the coastal map has a name. If you look at the historic maps of our nation and at the wealth of names and the descriptions that are there in the Welsh language—of course, some of the modern maps don't include all of those names, so people will think, 'Well, this place doesn't have a name. Why don't we give another name to it—a name from another nation?' No, it will have a name—it's a matter of finding that original name. So, I'd like to have some sort of assurance from the Deputy Minister that we are considering these matters of safeguarding and conserving natural place names on our coastline as well.
The second point, as well as congratulating everything that is going on with regard to the path that you can walk on around our coastline, some have mentioned the creation of an all-Wales cycling route. Some Ministers in this place are very fond of cycling, so what about developing a cycling route alongside the walking route, because I think that there is a valuable resource there as well?
To conclude, therefore, we'll be tackling the health agenda, the fitness agenda, the obesity agenda, as well as getting to grips with the tourism issue, that considerate tourism, that does not just mean turning up and thinking, 'Well, if it rains, what do we do then?' It's about thinking about the development of our nation and explaining to people the rich history of our nation, and our language and our culture, without being ashamed of it at all, and what is there with our coast path. What is there not to like about the coast path? Long live the Wales coast path. Thank you.
Llywydd, I think, in future, when we want to create marketing adverts for the Wales coast path, we should just ask Members in this Chamber to talk about their favourite areas. I'm sure we all have a favourite and we all have areas we've not been to yet, which we'd really like to go to. But I think the contributions so far show how valued a natural asset it is for all of us, as the only nation, indeed, as Dai Lloyd said, that can boast having a coast path that covers magnificent stretches. I remember many years ago, when I was working outside of Wales, people there would come up to me and talk about the Wales coast path; they were going there on holiday and I'd tell them about different places that they could visit as well. So, it shows the vision and the reach that we have to build on there.
The Member is absolutely right in terms of the work that Ramblers Cymru are doing in promoting walking, for a lot of people as an accessible way to keep fit and to boost their health, and where you can do as little or as much as you want. And it's right that we're looking at these new circular routes and shorter routes so that people can—you know, to make it open to as many people as possible.
On the points the Member made in terms of it not just being about conserving our natural environment—and, as you know, we want more people to enjoy the coast path, but it's absolutely right to strike that balance between conservation and promotion, to make sure we maintain our natural assets, but also there's also the aspect of the environment in terms of, actually, how we deal with things that are very high in public consciousness, such as plastic pollution and littering, so the role that some of the other initiatives we're taking across Government, as part of Refill Cymru, can play in that as well.
In terms of looking at our cultural environment, one of the things we're looking at, building on these new circular routes or different routes, is, actually, to focus on different areas, not in terms of geographical areas, but culture and heritage. As we take that forward, there might be something that the Member would want me to share information with him on and for you to be able to input into that, as we take it forward as well.
In terms of cycling, I confess I am a keen but somewhat lapsed cyclist at the moment, given that it's difficult, often, to find the time. I keep thinking, 'Oh, in the next recess, I'll get out for a long bike ride' and it keeps going back to the next and the one after that. But one of the things, following the written statement on access, that we'll look at is how we can better use multi-use passes for activities like cycling and also horse riding as well.
Llywydd, rwy'n credu, yn y dyfodol, pan fyddwn ni'n dymuno llunio hysbysebion marchnata ar gyfer llwybr arfordir Cymru, dylem ofyn i'r Aelodau yn y Siambr hon i siarad am eu hoff ardaloedd nhw. Rwy'n siŵr bod gennym ni i gyd ein ffefryn ac mae gennym ni i gyd ardaloedd nad ydym wedi bod ynddyn nhw eto ond yr hoffem fynd iddyn nhw. Ond rwy'n credu bod y cyfraniadau hyd yn hyn yn dangos pa mor werthfawr yw'r ased naturiol hwn yng ngolwg pob un ohonom ni, yr unig genedl, yn wir, fel y dywedodd Dai Lloyd, sy'n gallu brolio bod ganddi lwybr arfordirol sy'n cwmpasu ardaloedd godidog. Rwy'n cofio flynyddoedd lawer yn ôl, pan oeddwn i'n gweithio y tu allan i Gymru, y byddai pobl yno'n dod ataf i ac yn sôn am lwybr arfordir Cymru; bydden nhw'n mynd yno ar eu gwyliau a byddwn innau'n dweud wrthyn nhw am wahanol lefydd y gallen nhw ymweld â nhw hefyd. Felly, mae'n dangos y weledigaeth a'r cyrhaeddiad y mae'n rhaid inni eu datblygu yn hyn o beth.
Mae'r Aelod yn llygad ei le o ran y gwaith y mae'r Cerddwyr yn ei wneud i hyrwyddo cerdded i lawer o bobl fel ffordd rwydd o gadw'n heini a rhoi hwb i'w hiechyd, ac rydych chi'n gallu cerdded cymaint neu gyn lleied ag yr ydych chi'n ei ddymuno. Ac mae'n iawn ein bod ni'n edrych ar y llwybrau cylchol a'r llwybrau byrrach hyn fel y gall pobl—wyddoch chi, eu gwneud yn agored i gymaint o bobl â phosib.
Ynglŷn â'r pwyntiau a wnaeth yr Aelod o ran bod hyn yn ymwneud nid yn unig â gwarchod ein hamgylchedd naturiol—ac, fel y gwyddoch chi, rydym yn awyddus i fwy o bobl fwynhau llwybr yr arfordir, ond mae'n gwbl briodol cael y cydbwysedd hwnnw rhwng cadwraeth a hyrwyddo, i sicrhau ein bod ni'n cadw ein hasedau naturiol. Ond hefyd mae'r agwedd honno ar yr amgylchedd o ran y modd yr ydym ni'n ymdrin â phethau sy'n gadarn iawn yn ymwybyddiaeth y cyhoedd, fel llygredd plastig a thaflu sbwriel. Felly gall y gwaith y mae rhai o'r mentrau eraill sydd gennym ledled y Llywodraeth, fel rhan o Refill Cymru, fod â rhan yn hynny hefyd.
O ran edrych ar ein hamgylchedd diwylliannol, un o'r pethau yr ydym yn eu hystyried, gan adeiladu ar y llwybrau cylchol newydd hyn neu wahanol lwybrau, yw canolbwyntio ar wahanol feysydd, nid ardaloedd daearyddol yn gymaint â meysydd o ddiwylliant a threftadaeth. Wrth inni fwrw ymlaen â hynny, efallai fod gan yr Aelod rywbeth y mae'n awyddus imi rannu gwybodaeth ag ef amdano ac y gallech chi fynegi eich syniadau chi ynglŷn â hynny, wrth inni ei ddwyn ymlaen hefyd.
O ran beicio, rwy'n cyfaddef fy mod i'n hoff iawn o fynd ar y beic ond ddim yn gwneud hynny rhyw lawer ar hyn o bryd, oherwydd diffyg amser yn aml. Drwy'r amser rwy'n meddwl, 'O, yn ystod y toriad nesaf, byddaf i'n mynd ar daith feicio hir' ac mae hynny'n cael bod tan y tro wedyn a'r tro wedi hwnnw. Ond un o'r pethau, yn dilyn y datganiad ysgrifenedig ar hygyrchedd, y byddwn yn edrych arno yw sut y gallwn wneud gwell defnydd o docynnau aml-ddefnydd ar gyfer gweithgareddau fel beicio a marchogaeth hefyd.
I'd like to thank you for your statement today, Deputy Minister. I'm very lucky to live close to some of the most spectacular and celebrated stretches of our country's coastline, one of those being the Pembrokeshire coast. I do represent many more miles, of course, and most of the coastal path is, in fact, in my region, and it stretches from the Llŷn peninsula to Carmarthen bay. There are unique discoveries to be found all along the 870 uninterrupted miles of the Welsh coastline—so I won't be doing a circular walk in a day—from rare wildlife to industrial heritage. And you can see both together, if you know where to look. You will see kestrels, little owls and many other examples of bird life living in what are disused, now, industrial sites, but they're not unused industrial sites if you care to look for those things. So, I think we need to join those two elements together to tell another story that we are able to do.
I think that the Wales Coast Path Walking Festival, ending this week, has been brilliant in celebrating and promoting the coastal path. I think it's also worth reminding ourselves that the Wales coastal path is just seven years old. So, we have moved along pretty quickly within those seven years. And we know that visitors have always headed to our coast for different reasons, whether it was the miners' fortnight at Barry Island, or whether it was dolphin watching in Cardigan bay. But we've created the unbroken path; it's a continuous physical link. The Wales coast path project can, going forward, create more opportunities to link together those different visitor experiences and therefore boost tourism in the years to come. I have to agree with David Melding when he talks about this being high-end tourism, because people who walk the path do it for many different reasons—bird-watching is one reason, photography will be another reason—and there will be sales of cameras and binoculars, backpacks and other things along the way, and those people who sell those goods really do gain from this creation.
So, I hope that you'll continue to support and promote initiatives like the walking festival, which do help to sell the Welsh coast as a destination for more reasons and all seasons, and I think that that's a key message, because people do walk this path in all seasons and for many different reasons. One of the questions that I would like, Deputy Minister, is whether you will join me in thanking the people who keep that path open, from the staff who work—and I've met some of them; I'm sure others have—in all sorts of weathers to the volunteers who also take up opportunities to make sure that we can keep walking this path, and also to recognise—and other people have mentioned it today—the real benefits to people, particularly mental health benefits, from either volunteering in working opportunities to keep that path in good order, or to escape to the countryside just to make them feel good and so that they can escape the pressures of work. I think that that is of critical importance, which is now, I'm glad to say, eventually being recognised.
Hoffwn i ddiolch ichi am eich datganiad heddiw, Dirprwy Weinidog. Rwy'n lwcus iawn o gael byw yn agos i rai o ddarnau mwyaf ysblennydd a nodedig arfordir ein gwlad, ac un o'r rhai hynny yw arfordir Sir Benfro. Rwyf i'n cynrychioli llawer mwy o filltiroedd, wrth gwrs, ac mae'r rhan fwyaf o lwybr yr arfordir, mewn gwirionedd, yn fy rhanbarth i, ac mae'n ymestyn o Benrhyn Llŷn hyd Fae Caerfyrddin. Mae pethau unigryw i'w darganfod ar hyd yr 870 milltir di-dor o arfordir Cymru—felly nid gwneud taith gerdded gylchol mewn un diwrnod y byddaf i—o fywyd gwyllt prin i dreftadaeth ddiwydiannol. A gallwch weld y ddau gyda'i gilydd, os ydych chi'n gwybod ble i edrych. Byddwch yn gweld y cudyll, tylluanod bach a llawer o enghreifftiau eraill o adar yn byw mewn safleoedd sydd bellach yn safleoedd diwydiannol segur, ond nid ydyn nhw'n safleoedd diwydiannol segur os ydych chi'n hoffi chwilio am bethau o'r fath. Felly, rwy'n credu bod angen inni gyfuno'r ddwy elfen hynny i ddweud stori arall yr ydym ni'n gallu ei dweud.
Credaf fod Gŵyl Gerdded Llwybr Arfordir Cymru, sy'n dod i ben yr wythnos hon, wedi bod yn ardderchog o ran dathlu a hyrwyddo'r llwybr arfordirol. Rwy'n credu hefyd ei bod yn werth atgoffa ein hunain mai dim ond saith mlwydd oed yw llwybr arfordir Cymru. Felly, rydym wedi symud ymlaen yn lled gyflym o fewn y saith mlynedd hynny. A gwyddom fod ymwelwyr bob amser wedi heidio i'n harfordir am wahanol resymau, boed hynny'n bythefnos y glowyr ar Ynys y Barri, neu i wylio dolffiniaid ym Mae Ceredigion. Ond rydym wedi llunio llwybr sy'n ddi-dor; mae'n gyswllt ffisegol parhaus. Gall prosiect llwybr arfordir Cymru, yn y dyfodol, greu mwy o gyfleoedd i gysylltu'r gwahanol brofiadau hynny ar gyfer ymwelwyr, gan hybu twristiaeth yn y blynyddoedd i ddod. Mae'n rhaid i mi gytuno â David Melding pan ddywed mai twristiaeth sy'n dod ag arian i mewn yw hyn, gan fod y bobl sy'n cerdded ar y llwybr yn gwneud hynny am lawer o resymau amrywiol—mae gwylio adar yn un rheswm, a ffotograffiaeth yn rheswm arall—a bydd camerâu a binocwlars, gwarbaciau a phethau eraill yn cael eu gwerthu ar hyd y ffordd, ac mae'r bobl sy'n gwerthu'r nwyddau hynny yn mynd i elwa'n wirioneddol ar hyn.
Felly, rwy'n gobeithio y byddwch chi'n parhau i gefnogi a hyrwyddo mentrau fel yr ŵyl gerdded, sydd yn helpu i werthu arfordir Cymru fel cyrchfan am fwy o resymau ac ym mhob tymor. A chredaf mai dyna'r neges allweddol, gan fod pobl yn cerdded y llwybr hwn ym mhob tymor neu am lawer o resymau amrywiol. Un o'r cwestiynau yr hoffwn eu gofyn, Dirprwy Weinidog, yw a wnewch chi ymuno â mi i ddiolch i'r bobl sy'n cadw'r llwybr hwnnw'n agored, o'r staff sy'n gweithio—rwyf wedi cwrdd â rhai ohonyn nhw; rwy'n siŵr bod pobl eraill wedi hefyd—ym mhob tywydd, i'r gwirfoddolwyr sy'n achub ar gyfleoedd hefyd i wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu cerdded y llwybr hwn o hyd. Hefyd, hoffwn gydnabod—ac mae eraill wedi sôn am hyn heddiw—y manteision gwirioneddol a ddaw yn ei sgil i bobl, y lles i iechyd meddwl yn enwedig, o naill ai wirfoddoli mewn cyfleoedd gwaith i gadw'r llwybr hwnnw mewn cyflwr da, neu i ddianc i gefn gwlad er mwyn y pleser syml o wneud hynny a dianc rhag pwysau gwaith. Credaf fod hynny'n hanfodol bwysig ac, rwy'n falch o ddweud, yn cael ei gydnabod o'r diwedd.
I absolutely join Joyce Watson in thanking the staff and volunteers who keep this wonderful asset of our path open, maintained, sustained, like you said, in all weathers throughout the year. Their work and their commitment are certainly to be applauded, and you're very lucky to represent the area you do and boast such a huge swathe of the coast path itself amongst that.
You talked about, actually, how one of the wonderful things, one of the amazing things about the coast path is it can combine rare wildlife with our rich industrial heritage as well, and, actually, how we bring them both together and promote that to visitors to the coast path. I can see that in my own area alone, where we've now got a new section put in the trail with the old pithead and the Point of Ayr colliery and a model of the old pit pony, and it gives you some boards there with the history of it, but you go just around the corner and then there's the RSPB area where you can look out across the Dee estuary.
So, yes, certainly, it's what we have worked on and we should build on, and one of the things we're looking at—I know the Member said she was going to do the long walks, not the circular walks, but one of the things we are looking at, as I said earlier, in terms of these circuits, is looking at focuses and different themes, and one of them could be wildness and certainly heritage as well, so that's one way we can maximise on those assets as we take this work forward.
In terms of high-end tourism and the opportunities there for us both as a nation, but also those businesses involved, that's why I think the toolkit for coastal businesses is very, very important and to do what we can as Members, too, to promote that to businesses within our own constituencies and our own regions. There's a range of material that these businesses can benefit from. Resources include logos they can use, news items—they can get posters and videos to use on their own online/offline marketing to try and capture that growing market as well. I definitely will be promoting the walking festival. I will be there on Sunday, and I will manage to find a walk that combines two elements of my portfolio, where I'll be going for a walk and also litter picking as well.
Rwy'n bendant yn uno â Joyce Watson i ddiolch i'r staff a'r gwirfoddolwyr sy'n cynnal ac yn cadw'r ased gwych hwn yn agored, fel yr oeddech yn ei ddweud, ym mhob tywydd gydol y flwyddyn. Mae eu gwaith a'u hymrwymiad nhw'n sicr i'w gymeradwyo, ac rydych chi'n ffodus iawn o gael cynrychioli'r ardal honno ac yn gallu ymffrostio yn y milltiroedd lawer o lwybr arfordirol.
Roeddech chi'n sôn, mewn gwirionedd, mai un o'r pethau gwych, un o'r pethau rhyfeddol am lwybr yr arfordir yw y gall gyfuno bywyd gwyllt prin â'n treftadaeth ddiwydiannol gyfoethog ac, mewn gwirionedd, sut y gallwn ni ddod â nhw at ei gilydd a hyrwyddo hynny i ymwelwyr â'r llwybr arfordirol. Rwyf innau'n gallu gweld hynny yn fy ardal i, lle mae gennym ran newydd o'r llwybr gyda'r pen pwll gynt a glofa'r Parlwr Du a model o'r hen ferlen pwll glo, ac fe welwch chi fyrddau yno gyda hanes y lle. Ond pan ewch chi heibio'r gornel mae ardal yr RSPB lle gallwch edrych allan dros aber Afon Dyfrdwy.
Felly, ie, yn sicr, dyma'r hyn yr ydym ni wedi gweithio arno ac y dylem ni adeiladu arno. Ac un o'r pethau yr ydym ni'n ei ystyried—gwn fod yr Aelod wedi dweud ei bod hi am wneud y teithiau cerdded hir, nid y teithiau cylchol, ond un o'r pethau yr ydym ni'n eu hystyried, fel y dywedais i'n gynharach, o ran y cylchdeithiau hyn, yw rhoi ystyriaeth i ganolbwyntio ar wahanol themâu, a gallai un o'r rhain fod yn fywyd gwyllt a threftadaeth hefyd yn sicr. Felly dyna un ffordd o fanteisio i'r eithaf ar yr asedau hynny wrth inni fwrw ymlaen â'r gwaith hwn.
O ran twristiaeth sy'n dod ag arian a'r cyfleoedd sydd ar gael i ni fel cenedl, ond hefyd i'r busnesau hynny sydd â rhan yn hyn, dyna pam yr wyf i o'r farn bod y pecyn cymorth ar gyfer busnesau arfordirol yn bwysig iawn, a hefyd gwneud yr hyn allwn ni fel Aelodau i hyrwyddo hynny i fusnesau o fewn ein hetholaethau ein hunain a'n rhanbarthau ein hunain. Ceir amrywiaeth o ddeunyddiau y gall y busnesau hyn elwa arnyn nhw. Mae'r adnoddau yn cynnwys logos y gallan nhw eu defnyddio, eitemau newyddion—fe allan nhw gael posteri a fideos i'w defnyddio yn eu marchnata ar-lein/all-lein eu hunain i geisio denu'r farchnad gynyddol honno hefyd. Fe fyddaf i'n hyrwyddo'r ŵyl gerdded yn bendant. Fe fyddaf i yno ddydd Sul, ac fe fyddaf i'n siŵr o ddod o hyd i daith gerdded sy'n cyfuno dwy elfen yn fy mhortffolio, lle byddaf yn mynd am dro yn ogystal â chasglu ysbwriel hefyd.
When I grew up, I was born in Gowerton, and if you turned left going out of my house—the steelworks were right in front, but, if you turned left, you'd walk down the old—submerged now—canal path, where once a famous Conservative son of Swansea was lifted bodily out of a Labour Party meeting and hurled into the canal. It's now been filled in, so that can't happen anymore. But you follow the canal along there and it takes you down to Penclawdd and the mudflats of the north Gower, the estuary, the Loughor estuary, and, if you keep on going around the 13-mile peninsula, you then turn into the beautiful sandy coves on the south. I thought I'd been born in heaven, I have to say. I thought I was extremely lucky. But, as you get older, you start to realise that, actually, we're blessed in Wales, throughout Wales. All parts of the coast are remarkable, are glorious.
Cefais fy ngeni yn Nhre-gŵyr, a phan oeddwn yn blentyn, pe byddech chi'n troi i'r chwith wrth adael fy nghartref i—roedd y gwaith dur yn union gyferbyn, ond, pe byddech chi'n troi i'r chwith, fe fyddech chi'n cerdded i lawr yr hen lwybr camlas—mae wedi diflannu bellach— lle cariwyd bachgen enwog o Geidwadwr o Abertawe o gyfarfod Plaid Lafur a'i hyrddio i mewn i'r gamlas. Mae'r gamlas wedi ei llenwi erbyn hyn, ac nid oes modd gwneud hynny eto. Ond pe byddech chi'n dilyn y gamlas honno byddech yn dod i Benclawdd a gwastadeddau llaid gogledd Gŵyr, yr aber, Aber Afon Llwchwr, ac, os daliwch ati i fynd o amgylch y penrhyn 13 milltir, yna rydych chi'n cyrraedd traethau tywod bychain hardd y de. Roeddwn i'n credu mod i wedi cael fy ngeni yn y nefoedd, mae'n rhaid dweud. Roeddwn i'n credu mod i'n lwcus dros ben. Ond, wrth i chi fynd yn hŷn, rydych yn dechrau sylweddoli, mewn gwirionedd, ein bod ni wedi ein bendithio yng Nghymru, ledled Cymru. Mae pob rhan o'r arfordir yn rhyfeddol, yn odidog.
My only regret in celebrating, as I did, last weekend with Ramblers Cymru, Pembrokeshire national park, Natural Resources Wales, a local ramblers group, my old colleague Andrew Campbell of the Wales Tourism Alliance—. We were gathered there in Saundersfoot doing a mix of coastal path and heritage trails, going inland a little bit—some of the new circular routes. My only regret is that Wales beat England to the march on this, but it's a nice regret, actually. I took through the coastal path Bill for England back in—. Crikey, when was that? A decade or more ago. And we're still building it. Now, it's a big thing, but we'll get there, apparently, by 2021. But that will then be remarkable, that you'd be able to walk not only the Wales coastal path but all of the England coastal path as well, from Carlisle to Newcastle and beyond, and walk the whole of England and Wales, should you have the time and be so inclined and have stout boots and make that whole journey. But I guess I am one, Llywydd, of those people referred to as those people who do go and spend money in the local economy. I will walk for miles and miles and miles but then always end up spending on a good meal and a few beers, and probably a nice place to stay in a B&B overnight. And there's plenty of people who do that. It's remarkable—the impact on the economy. And we shouldn't forget, of course, and I welcome the statement today, that this is in the fine tradition of things like the Countryside and Rights of Way Act 2000, the rights to roam, the access to the national parks, the rights of way legislation—all of those things that have opened up the countryside and coast for generations of people since that first progressive post-war Government, and long may this continue. Interestingly, while we were in Saundersfoot, we saw the development there of the new marine centre—the scaffolding was going up and so on—and the magnificent harbour development that they have there, with £4 million of possibly our last tranche of European funding going into it, into a remarkable performance and gathering space on that harbour, transforming it for a new generation.
If I could ask a couple of questions of the Minister—. It's been referred to already, the issue of accessibility of sections, at least, of the coastal path, for those with mobility issues or those who use wheelchairs or mobility devices. It's right that we make sure that the coastal path is accessible for everyone. Also, what do we do for diverse groups that don't normally access the outdoors? I recall we had a very good mosaic project, working with the national parks years ago, that was looking at different communities from BAME communities who, traditionally, generationally, do not go out into the outdoors, but working with them and with people within those communities to introduce those communities—and multigenerational within those communities; mums and dads and grandads as well as the children—to the outdoors. What are we doing on that to make the most of that with our Wales coastal path?
I wonder if the Minister could also speak to her colleague dealing with transport and public transport, to have a look—I don't need the answer now, but to have a look at the TrawsCymru buses issue, because a lot of people I know have made really good use of the free weekend TrawsCymru transport in order to go. I'm looking forward to my free bus pass when I get older, okay—is it 60 or 65? I'll have to check. Not long to go. But the number of people I speak to who are walking sections of the coastal path using either the free bus pass or the TrawsCymru weekend bus and then walking sections back and then catching it again—it's really opened it up. In terms of social inclusion and healthy lifestyles and so on, it's a major innovation. So, if that discussion could happen—.
Could I, certainly as vice president—one of the two vice presidents—of Ramblers Cymru, give my great thanks to the Ramblers—not just for what they're doing with the festival at the moment, but their ongoing work with maintaining footpaths, byways and so on? It is always a challenge—there's a lot of volunteer effort in it—but they really deserve credit for what they do.
Perhaps I could ask the Minister as well for her thoughts on the continuing challenges, because of where we are with funding, tight funding, at the moment. I'm going to try and avoid using the 'austerity' word—. No, it's out there now. But local authorities are stretched in terms of their rights of way. People now connecting up some of the circular routes, on the coastal strip as well, is to do with keeping those normal rights of way accessible as well.
And, finally, if I could simply say how much I welcome this, because of the innovations in here, not least the toolkits for businesses, as well as the circular routes, which should meet everybody’s possible needs—. Long may it continue. Keep the energy behind this. Don’t give up on it. And it’d be interesting to see, maybe in a couple of years, a further economic assessment of the impact of the coastal path on the Welsh economy.
Yr unig ofid sydd gennyf i wrth ddathlu, fel y gwnes i'r penwythnos diwethaf gyda'r Cerddwyr, Parc Cenedlaethol Sir Benfro, Cyfoeth Naturiol Cymru, grŵp o gerddwyr lleol, fy hen gydweithiwr Andrew Campbell o Gynghrair Twristiaeth Cymru—. Fe wnaethom gwrdd yno yn Saundersfoot gan droedio amrywiaeth o lwybrau arfordirol a llwybrau treftadaeth, gan fynd ychydig bach i berfedd gwlad—rhai o'r llwybrau cylchol newydd. Fy unig ofid i yw bod Cymru wedi achub y blaen ar Loegr yn hyn o beth, ond mae'n ofid digon pleserus, mewn gwirionedd. Y fi wnaeth gyflwyno'r Bil llwybr arfordirol ar gyfer Lloegr yn ôl yn—. Bobl bach, pryd oedd hynny? Ddegawd neu fwy yn ôl. Ac rydym ni'n ei ddatblygu o hyd. Nawr, mae hwnnw'n beth mawr, ond fe gyrhaeddwn yno, mae'n debyg, erbyn 2021. Ond bydd hynny wedyn yn beth rhyfeddol. Bydd modd cerdded nid yn unig ar hyd llwybr arfordir Cymru ond holl lwybr arfordir Lloegr, o Gaerliwelydd i Newcastle a thu hwnt, a cherdded Cymru a Lloegr i gyd yn gyfan, os oes gennych chi'r amser a'r ewyllys a bod gennych esgidiau go lew ac yn gwneud y daith honno yn ei chyfanrwydd. Ond rwy'n tybio fy mod i yn un, Llywydd, o'r bobl hynny y cyfeirir atynt fel y rheini sy'n mynd i wario arian yn yr economi leol. Byddaf i'n cerdded am filltiroedd lawer iawn ond bob amser wedyn yn gorffen trwy wario ar bryd da o fwyd a gwydraid neu ddau o gwrw, a lle braf wedyn, yn ôl pob tebyg, i aros mewn Gwely a Brecwast dros nos. Ac mae 'na lawer o bobl yn gwneud hynny. Mae'r effaith ar yr economi yn rhyfeddol. Ac ni ddylem anghofio, wrth gwrs, ac rwy'n croesawu'r datganiad heddiw, fod hyn yn dilyn traddodiad disglair pethau fel Deddf Cefn Gwlad a Hawliau Tramwy 2000, yr hawl i grwydro, mynediad i'r Parciau Cenedlaethol, y ddeddfwriaeth hawliau tramwy—mae'r pethau hynny i gyd wedi agor cefn gwlad a'r arfordir i genedlaethau o bobl ers y Llywodraeth flaengar gyntaf honno ar ôl y rhyfel, a hir y parhaed hynny. Yn ddiddorol, tra'r oeddem ni yn Saundersfoot, fe welsom ni ddatblygiad y ganolfan forol newydd yno—roedd y sgaffaldiau'n cael eu codi ac ati—a'r datblygiad gwych sydd ganddyn nhw yno o ran yr harbwr, gyda £4,000,000 o'n cyfran olaf o bosib o arian Ewropeaidd wedi mynd iddo, i fod yn safle rhyfeddol i berfformio ac i ymgasglu yno yn yr harbwr hwnnw, gan ei weddnewid ar gyfer cenhedlaeth newydd.
Os caf i ofyn un neu ddau o gwestiynau i'r Gweinidog—. Cyfeiriwyd eisoes at fater hygyrchedd rhai darnau o lwybr yr arfordir ar gyfer pobl sydd â phroblemau symudedd neu bobl sy'n defnyddio cadeiriau olwyn neu ddyfeisiau symudedd. Mae'n iawn ein bod ni'n gwneud yn siŵr bod y llwybr arfordirol yn hygyrch i bawb. Hefyd, beth ydym ni'n ei wneud ar gyfer grwpiau amrywiol nad ydyn nhw fel arfer yn cael cyfle i fod yn yr awyr agored? Rwy'n cofio inni gael prosiect mosaig da iawn, gan weithio gyda'r parciau cenedlaethol flynyddoedd yn ôl, a oedd yn edrych ar wahanol gymunedau BAME nad ydyn nhw, yn draddodiadol, yn mynd allan i'r awyr agored, ond yn gweithio gyda nhw a chyda phobl o fewn y cymunedau hynny, i gyflwyno'r cymunedau hynny—a rhwng y cenedlaethau o fewn y cymunedau hynny; mamau a thadau a theidiau a neiniau yn ogystal â'r plant—i'r awyr agored. Beth ydym ni'n ei wneud ynglŷn â hynny i fanteisio ar hynny gyda'r llwybr arfordirol sydd gennym ni yng Nghymru?
Tybed a wnaiff y Gweinidog siarad hefyd â'i chyd-Aelod sy'n ymdrin â thrafnidiaeth a chludiant cyhoeddus, i gael golwg—nid wyf i'n disgwyl cael ateb nawr, ond i gael golwg ar fater bysiau TrawsCymru, gan fod llawer o bobl yr wyf i'n eu hadnabod wedi gwneud defnydd gwirioneddol dda o'r teithiau penwythnos rhad ac am ddim gan drafnidiaeth TrawsCymru. Rwy'n edrych ymlaen at fy nhocyn bws am ddim pan fydda i'n hŷn, reit—ai 60 neu 65 fydd hynny? Bydd yn rhaid imi edrych i weld. Nid oes llawer i fynd eto. Ond mae nifer y bobl y byddaf i'n siarad â nhw sy'n defnyddio naill ai'r pas bws am ddim neu fws penwythnos TrawsCymru ac yn cerdded rhannau o'r llwybr arfordirol ac yna'n dal y bws eto—mae hynny wedi agor y peth led y pen. O ran cynhwysiant cymdeithasol a ffyrdd iach o fyw ac yn y blaen, mae hyn yn ddatblygiad newydd o bwys. Felly, pe byddai'r drafodaeth honno'n gallu digwydd—.
A gaf i, yn sicr fel is-lywydd y Cerddwyr —un o ddau is-lywydd—ddiolch o galon i'r Cerddwyr—nid yn unig am yr hyn y maen nhw'n ei wneud gyda'r ŵyl ar hyn o bryd, ond am eu gwaith cyson yn cynnal a chadw llwybrau troed, cilffyrdd ac yn y blaen? Mae honno bob amser yn her—mae llawer o ymdrech wirfoddol ynddi—ond maen nhw yn haeddu clod yn wir am yr hyn y maen nhw'n ei wneud.
Efallai y caf i ofyn i'r Gweinidog hefyd am ei barn hi am yr heriau sy'n parhau, oherwydd y sefyllfa o ran cyllid, cyllid prin, ar hyn o bryd. Fe wnaf i geisio osgoi defnyddio'r gair 'cyni'—. Na wnaf, fe ddaeth y gath o'r cwd. Ond mae awdurdodau lleol dan bwysau o ran eu hawliau tramwy. Mae pobl sydd nawr yn cysylltu rhai o'r llwybrau cylchol, ar y llwybr arfordirol hefyd, yn ymwneud â chadw'r hawliau tramwy arferol hynny'n hygyrch hefyd.
Ac, yn olaf, os caf i fynegi'n syml gymaint yr wyf i'n croesawu hyn, oherwydd y datblygiadau arloesol yma, yn enwedig y pecynnau cymorth i fusnesau, yn ogystal â'r llwybrau cylchol, a ddylai ddiwallu anghenion posib pawb—. Hir y parhaed. Dalwch ati i roi'r egni'r tu ôl iddo. Peidiwch â rhoi'r gorau iddi. Ac fe fydd hi'n ddiddorol gweld, efallai mewn blwyddyn neu ddwy, asesiad economaidd pellach o effaith y llwybr arfordirol ar economi Cymru.
Llywydd, I’m afraid I’m going to have to start by saying that I fundamentally disagree with the Member: I don’t at all regret that Wales beat England to the mark on this. But I absolutely agree with Huw and thank Ramblers Cymru, not just for the walking festival that ends this weekend, but also for the ongoing role they play in terms of not just the maintenance and looking after our coast path, but also the initiatives they bring forward to encourage people to benefit from it as well. And, on that, I think everybody could—. On the accessibility issues, I think there is, like you said, that balance between making sure we don’t have vehicles that aren’t meant to be there, but actually making sure that as many people as possible, across Wales and beyond, can make the most of what’s there on many of our doorsteps. So, like I said, it’s certainly something that should be considered with stakeholders and local authority partners and NRW as we take forward some of the access reforms.
One of the great benefits of this portfolio and my previous one is that I get to have what are called meetings, when I get out and about in the fresh air, and I get to enjoy this to see what’s happening in practice and, talking about actually how we introduce communities who don’t usually use the outdoors, as part of that, I’ve seen a number of really good examples of best practice across the length and breadth of the coast, but also inland, in our national parks as well. So, it's certainly something that I want to see replicated in communities elsewhere. Perhaps this focus on some of the new, shorter walks and circular routes that are more accessible by public transport and facilities might be a means to encourage more people to literally take that first step and to enjoy our Wales coast path. I’m certainly more than happy to have a conversation with my colleague the Minister for Economy and Transport with regard to actually how we, in terms of TrawsCymru, make sure that, you know, all modes of transport, our feet and our public transport, can match up to best promote our coast path in the future.
Llywydd, mae arnaf ofn y bydd yn rhaid imi ddechrau drwy ddweud fy mod yn anghytuno'n sylfaenol â'r Aelod: nid wyf yn gresynu o gwbl fod Cymru wedi curo Lloegr ar hyn. Ond cytunaf yn llwyr â Huw wrth ddiolch i'r Cerddwyr, nid yn unig am yr ŵyl gerdded sy'n dod i ben y penwythnos hwn, ond hefyd am eu swyddogaeth barhaus nid yn unig o ran cynnal a chadw a gofalu am lwybr ein harfordir, ond hefyd y mentrau a gyflwynir ganddynt i annog pobl i elwa ohono. Ac, ar hynny, rwy'n credu y gallai pawb—. O ran materion hygyrchedd, credaf fod y cydbwysedd, fel y dywedasoch, rhwng sicrhau nad oes gennym gerbydau na ddylent fod yno, a sicrhau bod cynifer o bobl â phosib, ledled Cymru a thu hwnt, yn gallu gwneud y gorau o'r hyn sydd ar stepen drws llawer ohonom. Felly, fel y dywedais, mae'n sicr yn rhywbeth y dylid ei ystyried gyda rhanddeiliaid a phartneriaid mewn awdurdodau lleol a CNC wrth inni symud ymlaen â rhai o'r diwygiadau hygyrchedd.
Un o fanteision mawr y portffolio hwn a'm portffolio blaenorol yw fy mod yn cael yr hyn a elwir yn gyfarfodydd, pan fydd cyfle i fynd o gwmpas yn yr awyr iach a mwynhau gweld beth sy'n digwydd yn ymarferol. Wrth sôn am sut y cyflwynwn hyn i gymunedau nad ydynt fel arfer yn defnyddio'r awyr agored, fel rhan o hynny, rwyf wedi gweld nifer o enghreifftiau da iawn o arfer da ar hyd a lled yr arfordir, ond hefyd yn fewndirol, yn ein Parciau Cenedlaethol. Felly, mae'n sicr yn rhywbeth yr wyf am ei weld yn cael ei efelychu mewn cymunedau mewn mannau eraill. Efallai y bydd y ffocws hwn ar rai o'r llwybrau cerdded byrrach a chylchol newydd sy'n fwy hygyrch i drafnidiaeth gyhoeddus a'r cyfleusterau yn fodd i annog mwy o bobl i gymryd y cam cyntaf hwnnw'n llythrennol ac i fwynhau llwybr arfordir Cymru. Rwy'n sicr yn fwy na pharod i gael sgwrs gyda fy nghyd-Weinidog, Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, ynghylch sut y gallwn ni, o ran TrawsCymru, sicrhau bod pob dull o drafnidiaeth, ein traed a'n trafnidiaeth gyhoeddus, yn gallu cydweithio i hyrwyddo llwybr ein harfordir yn y dyfodol yn y ffordd orau bosib.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
I thank the Deputy Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar deithio llesol. Ac dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog i wneud ei ddatganiad—Lee Waters.
The next item, therefore, is the statement by the Deputy Minister for Economy and Transport on active travel. And I call on the Deputy Minister to make the statement—Lee Waters.
Diolch, Llywydd. We have a climate emergency, an obesity epidemic and an air quality crisis. Getting more people travelling in ways that improve their health and our environment is key to tackling all those problems. Transport accounts for 13 per cent of Wales’s climate changing emissions, and almost all of them come from the private car. Our recently published low-carbon delivery plan put achieving modal shift at its centre, and by that we mean making it easier for people to make fewer journeys by car, by making it easier to use alternatives. Over half of all car journeys are for distances of under five miles. Many of these trips could be made by walking and cycling. That is why encouraging active travel is a priority for this Government. The key is understanding what needs to change to open up this option to more people.
Despite having world-leading legislation in the form of the Active Travel (Wales) Act 2013 and the well-being of future generations Act, we have not seen anything like the increase in walking and cycling levels that we want and need. We have rehearsed the reasons for that underperformance many times in this Chamber. Resources are key, and I am pleased to say that this year, for the first time ever, we'll be spending over £30 million on active travel schemes in Wales in one year.
But resources aren’t our only problem. The Economy, Infrastructure and Skills Committee report on the implementation of the Act made that very clear. We have a major issue with capacity and our approach to delivery. We often talk about austerity in this Chamber, but sometimes we don’t pay enough attention to the way it has hollowed out the capacity of our local authorities to deliver on anything other than essential statutory services. Active travel is an area where understaffing is felt particularly severely. As well as capacity, there are also issues about capability to deliver what is, after all, a change in behaviour and culture.
Diolch, Llywydd. Mae gennym argyfwng hinsawdd, epidemig gordewdra ac argyfwng o ran ansawdd aer. Mae cael mwy o bobl i deithio mewn ffyrdd sy'n gwella eu hiechyd a'n hamgylchedd yn allweddol i fynd i'r afael â'r holl broblemau hynny. Mae trafnidiaeth yn cyfrif am 13 y cant o'r allyriadau sy'n achosi newid yn yr hinsawdd yng Nghymru, ac mae bron pob un ohonynt yn dod o geir preifat. Mae ein cynllun cyflawni carbon isel a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn sicrhau bod newid moddol yn ganolog, a thrwy hynny rydym yn golygu ei gwneud yn haws i bobl wneud llai o siwrneiau mewn car, drwy ei gwneud yn haws defnyddio dewisiadau eraill. Mae dros hanner yr holl deithiau mewn ceir ar gyfer pellteroedd o lai na phum milltir. Gellid gwneud llawer o'r teithiau hyn drwy gerdded a beicio. Dyna pam mae annog teithio llesol yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Yr hyn sy'n allweddol yw deall beth sydd angen ei newid er mwyn gwneud y dewis hwn yn bosibilrwydd i fwy o bobl.
Er bod gennym ddeddfwriaeth sy'n arwain y byd ar ffurf Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r dyfodol, nid ydym wedi gweld y cynnydd mewn lefelau cerdded a beicio sydd ei angen ac y byddem yn dymuno ei weld. Rydym wedi trafod y rhesymau am y tanberfformio hwnnw droeon yn y Siambr hon. Mae adnoddau'n allweddol, ac rwyf yn falch o ddweud y byddwn eleni, am y tro cyntaf erioed, yn gwario dros £30 miliwn ar gynlluniau teithio llesol yng Nghymru mewn un flwyddyn.
Ond nid adnoddau yw ein hunig broblem. Gwnaed hynny'n glir iawn yn adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar weithredu'r Ddeddf. Mae gennym broblem fawr o ran capasiti a'n dull o gyflawni. Rydym yn sôn am gyni'n aml yn y Siambr hon, ond weithiau ni roddir digon o sylw i'r modd y mae wedi gwneud i awdurdodau lleol fod â'r capasiti i gyflawni dim heblaw am wasanaethau statudol hanfodol. Mae teithio llesol yn faes lle mae diffyg staffio difrifol iawn. Yn ogystal â chapasiti, mae problemau hefyd o ran y gallu i ddarparu'r hyn sydd, wedi'r cyfan, yn newid mewn ymddygiad a diwylliant.
Daeth Joyce Watson i’r Gadair.
Joyce Watson took the Chair.
We have developed highly regarded guidance on how to design infrastructure that will make walking and cycling a more attractive option, but we need to do more to train and upskill professionals in its use. So I can today announce, Llywydd, that we will be setting aside some of the £30 million to invest in improving skill levels and spreading good practice.
I have met with most of the councillors and front-line officials who we are working with to deliver this project and listened to their concerns. A key one is that good active travel schemes can be complex and annual funding rounds make it difficult to deliver them. So I will be making a total of £6.3 million available to local authorities on a pro-rata basis to allow them to design and plan schemes in advance of submitting full funding bids.
Resources will always be scarce and we must ensure that we invest in a way that maximises outcomes. We can’t afford to spread the jam so thinly that communities get a bit of path but not enough to get them anywhere. We have to concentrate our resources on building routes that will allow people to make whole journeys to places they need to get to, in safety and comfort from their home to work, or school to the shops. Only then will we be able to convince significant numbers of people to change their travel habits. I am prepared to take flak for building fewer miles of route in fewer places if the routes we do build enable many more people to become active travellers.
We must reward ambition, but also, crucially, help those authorities who have not been ambitious enough to become more ambitious. We will shortly be starting a new round of consultations on local authorities’ plans for their active travel networks, the integrated network maps. I don't want to see random lines on a map that may score high on deliverability but do not create seamless networks that link people up with the places that they want to go. So, I am setting aside money to fund a much more engaging approach to consultation so that the next iteration of the integrated maps that councils submit are based on the views of our target group—those who do not currently walk and cycle—and result in a pipeline of projects that will make a real impact.
Of course, it’s not just about new routes. I want local authorities to use some of their new resources to identify those small changes in roads and paths that can make a big difference. Perhaps widening a popular path or removing poorly designed access barriers that prevent disabled people, parents with prams, parents with children on buggies on the back of their bikes, from being able to get through. Anything that can demonstrate the advantages of people shifting their mode of transport. Local authorities are therefore encouraged to use part of their allocation to fund small projects that deliver continuous improvements to their local networks.
In February, the whole Assembly backed a motion calling for more ambitious active travel targets. I'll deliver on that promise, but for those targets to be meaningful and impactful we must have effective monitoring schemes in place. We are currently funding routes that do not have automatic counters installed in them as a matter of course, for example, and we need to look at that. So I am working with local authorities to develop a much more systematic approach than exists at the moment.
I have outlined the challenges I think we are facing, and they are many. However, I don’t think we should be pessimistic. We are starting to make some of the more difficult decisions that can radically change this agenda. The First Minister announced last week that Wales will begin work to make 20mph the default speed limit in residential areas, which is a real game changer. Lower speeds will not only reduce casualties and improve public health; they will also create an environment that is more friendly to active travel. We have begun work on a new Wales transport strategy, which will be central to realising this ambitious agenda and ensuring that active travel becomes a vital part of major infrastructure projects such as the metro. My colleague Ken Skates and I will keep Members updated on this work.
There is no sweep of the ministerial pen, or single initiative, that can bring about the changes we need to see to reverse the transport trends we’ve seen develop over the last 50 years. It will take ongoing, granular efforts, focused on hundreds of different details, to create an active travel culture. But if we want to improve air quality, increase levels of physical activity and lessen the harmful impacts of transport on our environment, we must dedicate ourselves to it.
And I finish with a sincere invitation to Members that I want to hear from you what more you think we should be doing together in your particular communities to allow us to be at the forefront of the active travel movement. Diolch.
Rydym wedi datblygu canllawiau uchel eu parch ar sut i ddylunio seilwaith a fydd yn gwneud cerdded a beicio yn ddewis mwy deniadol. Ond mae angen inni wneud mwy i hyfforddi ac uwchsgilio gweithwyr proffesiynol wrth ei ddefnyddio. Gallaf gyhoeddi heddiw felly, Llywydd, y byddwn yn neilltuo rhywfaint o'r £30 miliwn i fuddsoddi er mwyn gwella lefelau sgiliau a lledaenu arferion da.
Rwyf wedi cyfarfod â'r rhan fwyaf o'r cynghorwyr a'r swyddogion rheng flaen yr ydym yn gweithio gyda nhw i gyflawni'r prosiect hwn a gwrando ar eu pryderon. Y pryder allweddol yw bod cynlluniau teithio llesol da yn gallu bod yn gymhleth a bod cylchoedd ariannu blynyddol yn ei gwneud yn anodd eu cyflawni. Felly, byddaf yn sicrhau bod cyfanswm o £6.3 miliwn ar gael i awdurdodau lleol ar sail pro rata er mwyn eu galluogi i gynllunio cyn cyflwyno ceisiadau llawn am gyllid.
Bydd adnoddau'n brin bob amser a rhaid inni sicrhau ein bod yn buddsoddi mewn ffordd sy'n cynyddu'r canlyniadau i'r eithaf. Allwn ni ddim fforddio taenu'r jam mor denau fel bod cymunedau'n cael tamaid o lwybr ond dim digon i'w cael i unman. Rhaid inni ganolbwyntio ein hadnoddau ar adeiladu llwybrau a fydd yn caniatáu i bobl deithio'n gyfan gwbl i leoedd y mae angen iddynt eu cyrraedd, yn ddiogel ac yn gysurus o'u cartref i'r gwaith, neu i'r ysgol neu'r siopau. Dim ond wedyn y byddwn yn gallu argyhoeddi niferoedd sylweddol o bobl i newid eu harferion teithio. Rwyf yn barod i gymryd y bai am adeiladu llai o filltiroedd o lwybrau mewn llai o leoedd os bydd y llwybrau hynny'n galluogi llawer mwy o bobl i fod yn deithwyr llesol.
Rhaid inni wobrwyo uchelgais, ond hefyd, yn hollbwysig, helpu'r awdurdodau hynny nad ydynt wedi bod yn ddigon uchelgeisiol i fod yn fwy uchelgeisiol. Cyn hir byddwn yn dechrau ar gylch newydd o ymgynghoriadau ar gynlluniau awdurdodau lleol ar gyfer eu rhwydweithiau teithio llesol, y mapiau rhwydwaith integredig. Nid wyf eisiau gweld llinellau ar hap ar fap a all sgorio'n uchel o ran cyflawnadwyedd ond yn rhai nad ydynt yn creu rhwydweithiau di-dor sy'n cysylltu pobl â'r lleoedd y maent eisiau mynd iddynt. Felly, rwyf yn neilltuo arian i ariannu dull llawer mwy atyniadol o ymgynghori fel y bydd iteriad nesaf o'r mapiau integredig a gyflwynir gan gynghorau yn seiliedig ar farn ein grŵp targed—y rhai nad ydynt yn cerdded ac yn beicio ar hyn o bryd—ac sy'n arwain at lif o brosiectau a fydd yn cael effaith wirioneddol.
Wrth gwrs, mae'n ymwneud â mwy na llwybrau newydd yn unig. Rwyf eisiau gweld awdurdodau lleol yn defnyddio peth o'u hadnoddau newydd i nodi'r newidiadau bach hynny mewn ffyrdd a llwybrau a all wneud gwahaniaeth mawr. O bosib ehangu llwybr poblogaidd neu gael gwared ar rwystrau mynediad sydd wedi'u cynllunio'n wael sy'n atal pobl anabl, rhieni â phramiau, rhieni â phlant ar bygis ar gefn eu beiciau, rhag gallu mynd trwodd. Unrhyw beth a all ddangos y manteision o gael pobl i newid eu dull o deithio. Felly, anogir awdurdodau lleol i ddefnyddio rhan o'u dyraniad i ariannu prosiectau bach sy'n sicrhau gwelliannau parhaus i'w rhwydweithiau lleol.
Ym mis Chwefror, cefnogodd y Cynulliad cyfan gynnig yn galw am dargedau teithio llesol mwy uchelgeisiol. Byddaf yn gwireddu'r addewid hwnnw, ond er mwyn i'r targedau hynny fod yn ystyrlon ac yn effeithiol rhaid inni gael cynlluniau monitro effeithiol ar waith. Ar hyn o bryd, rydym yn ariannu llwybrau lle nad oes dull awtomatig o gadw cyfrif wedi'u gosod ynddynt fel mater o drefn, er enghraifft, ac mae angen inni edrych ar hynny. Felly, rwy'n gweithio gydag awdurdodau lleol i ddatblygu dull llawer mwy systematig na'r hyn sy'n bodoli ar hyn o bryd.
Rwyf wedi amlinellu'r heriau sy'n ein hwynebu yn fy marn i, ac mae yna nifer ohonynt. Fodd bynnag, nid wyf yn credu y dylem fod yn besimistaidd. Rydym yn dechrau gwneud rhai o'r penderfyniadau anoddaf a all newid yr agenda hon yn sylweddol. Cyhoeddodd y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf y bydd Cymru yn dechrau ar waith i wneud 30 milltir yr awr yn derfyn cyflymder diofyn mewn ardaloedd preswyl, sy'n ffordd wirioneddol gadarnhaol o wella'r sefyllfa. Bydd cyflymderau is nid yn unig yn lleihau nifer y damweiniau ac yn gwella iechyd y cyhoedd; byddant hefyd yn creu amgylchedd sy'n fwy addas i deithio llesol. Rydym wedi dechrau gweithio ar strategaeth drafnidiaeth newydd i Gymru, a fydd yn ganolog i wireddu'r agenda uchelgeisiol hon ac yn sicrhau bod teithio llesol yn dod yn rhan hanfodol o brosiectau seilwaith mawr megis y metro. Bydd fy nghydweithiwr, Ken Skates, a minnau yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y gwaith hwn.
Ni all dim ond un fenter a gweithred gan Weinidog greu'r newidiadau y mae angen inni eu gweld i wrthdroi'r tueddiadau o ran trafnidiaeth a welwyd yn ystod y 50 mlynedd diwethaf. Bydd yn gofyn am ymdrechion parhaus, tameidiog, gan ganolbwyntio ar gannoedd o fanylion gwahanol, er mwyn creu diwylliant teithio llesol. Ond os ydym eisiau gwella ansawdd aer, cynyddu lefelau gweithgarwch corfforol a lleihau effeithiau niweidiol trafnidiaeth ar ein hamgylchedd, rhaid inni ymroi iddi.
Ac i gloi, rwy'n gwahodd yr Aelodau yn ddiffuant i ddweud wrthyf beth yn fwy y credwch y dylem fod yn ei wneud gyda'n gilydd yn eich cymunedau penodol i ganiatáu inni fod ar flaen y gad o ran yr her teithio llesol. Diolch.
Can I thank the Minister for his statement and announcement this afternoon? I think it's right that the Welsh Government has brought forward world-leading legislation in regard to the active travel Act, but, of course, legislation by itself is not enough—there needs to be action as well, and we haven't seen that action. There's been significant underperformance—we've not seen the level of walking and cycling that we need to see, in terms of what the ambition of the Act was meant to do back in 2013. The Deputy Minister also pointed out in his opening comments that we've rehearsed these arguments in the Chamber before, so I'm not going to dwell on those. But I would like to welcome the very honest statement that's been brought forward today. I very much appreciate the tone of the Deputy Minister's statement—it's a reality check of where we are, and I thank him for his honesty in the assessment of where we're at.
I'm very pleased that the committee's work has seemed to have significantly influenced the Government's thinking as well, in terms of changes in policies that you've detailed in your statement today. You've talked about training for local authorities, integrated network maps, making those small changes that are needed to make a difference. And as you were reading your statement, it was almost as if you were reading the recommendations of the economy committee's report last year. So, that's very welcome, indeed.
In terms of the £30 million for active travel, I think I'm right in saying that when you were in committee last week you talked about the figure being allocated increasing from what was earmarked by a third. I'm just checking for some clarity around that. But, specifically, if I can ask, what is the size of the increase of funding against what was originally planned for this year, and how does this compare to last year's funding levels?
Also, in the economy committee's report, one of the recommendations that we made, of course, was that funding reaches £19 to £20 per head per year of capital and revenue funding. And I would just be grateful if you could confirm whether the funding that you've announce today reaches that limit, and whether you think that the recommendations from the committee and the money that you've allocated today is sufficient to achieve the Welsh Government's ambitions in regard to active travel on what you've announced today.
You were, of course, a member of the committee, Deputy Minister, when this report was being drafted and recommendations were being considered, so you're very aware of the recommendations in the committee's report, and I wonder how have you sought to prioritise the allocation of funding to address the committee report's recommendations. I don't need to go through them—you know what they are already.
And also during general scrutiny last week—and, again, you've mentioned this in your statement today—you talked about the Wales transport strategy, which will be published next year. How do you foresee active travel will feature in this updated strategy, and are you able to indicate when a draft strategy will be available for scrutiny?
And finally, you've asked local authorities for active travel data to identify gaps in active travel information. Are you able to provide more detail on how the monitoring and evaluation framework will be used in practice, particularly how it might improve value for money of investment and also lead to increased active travel rates? I'd be grateful if you could address those points. But I'm very pleased and delighted with the statement and the announcement today.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad a'i gyhoeddiad y prynhawn yma? Rwy'n credu ei bod yn iawn fod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno deddfwriaeth sy'n arwain y byd o ran y Ddeddf teithio llesol. Ond wrth gwrs, nid yw deddfwriaeth ar ei phen ei hun yn ddigon—mae angen gweithredu hefyd, ac nid ydym wedi gweld y gweithredu hwnnw. Mae tanberfformiad sylweddol wedi bod—nid ydym wedi gweld y lefel o gerdded a beicio y mae angen inni ei gweld, o ran yr hyn y bwriadwyd i uchelgais y Ddeddf ei gyflawni yn ôl yn 2013. Dywedodd y Dirprwy Weinidog hefyd yn ei sylwadau agoriadol ein bod wedi ailadrodd y dadleuon hyn yn y Siambr o'r blaen, felly nid wyf am oedi gyda'r rheini. Ond hoffwn groesawu'r datganiad gonest iawn sydd wedi'i ddwyn gerbron heddiw. Rwy'n gwerthfawrogi tôn datganiad y Dirprwy Weinidog yn fawr iawn—mae'n edrych yn realistig ar y sefyllfa yr ydym ynddi, a diolchaf iddo am ei onestrwydd wrth asesu lle'r ydym ar hyn o bryd.
Rwy'n falch iawn bod gwaith y Pwyllgor fel petai wedi dylanwadu'n fawr ar feddylfryd y Llywodraeth hefyd, o ran y newidiadau mewn polisïau yr ydych wedi manylu arnynt yn eich datganiad heddiw. Rydych wedi sôn am hyfforddiant i awdurdodau lleol, mapiau rhwydwaith integredig, sy'n gwneud y newidiadau bach hynny y mae eu hangen i wneud gwahaniaeth. Ac fel yr oeddech yn darllen eich datganiad, roedd bron fel petaech yn darllen argymhellion adroddiad Pwyllgor yr Economi y llynedd. Felly, mae hynny i'w groesawu'n fawr, yn wir.
O ran y £30 miliwn ar gyfer teithio llesol, rwy'n credu fy mod yn iawn wrth ddweud, pan oeddech yn y Pwyllgor yr wythnos diwethaf, eich bod yn sôn bod y ffigur a ddyrennir draean yn fwy na'r hyn a glustnodwyd. Gofyn am rywfaint o eglurder ynghylch hynny'n unig a wnaf yma. Ond, yn benodol, os caf ofyn, beth yw maint y cynnydd mewn cyllid yn erbyn yr hyn a gynlluniwyd yn wreiddiol ar gyfer eleni, a sut mae hyn yn cymharu â lefelau cyllid y llynedd?
Hefyd, yn adroddiad Pwyllgor yr Economi, un o'r argymhellion a wnaethom, wrth gwrs, oedd bod yr arian yn cyrraedd £19 i £20 y pen y flwyddyn o gyllid cyfalaf a refeniw. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech gadarnhau a yw'r cyllid a gyhoeddwyd gennych heddiw yn cyrraedd y terfyn hwnnw. Ac a gredwch fod yr argymhellion gan y Pwyllgor a'r arian a ddyrannwyd gennych heddiw yn ddigonol i sicrhau uchelgais Llywodraeth Cymru o ran teithio llesol ar yr hyn yr ydych wedi'i gyhoeddi heddiw.
Roeddech chi, wrth gwrs, yn aelod o'r Pwyllgor, Dirprwy Weinidog, pan oedd yr adroddiad hwn yn cael ei ddrafftio a'r argymhellion yn cael eu hystyried, ac felly rydych yn ymwybodol iawn o'r argymhellion yn adroddiad y Pwyllgor. Tybed sut yr ydych wedi ceisio blaenoriaethu'r dyraniad o gyllid i fynd i'r afael ag argymhellion adroddiad y Pwyllgor. Nid oes angen imi fynd drwyddynt—rydych yn gwybod beth ydynt yn barod.
A hefyd, yn ystod y craffu cyffredinol yr wythnos diwethaf—ac, unwaith eto, rydych wedi sôn am hyn yn eich datganiad heddiw —soniasoch am strategaeth drafnidiaeth Cymru, a gyhoeddir y flwyddyn nesaf. Sut ydych chi'n rhagweld y bydd teithio llesol yn rhan o'r strategaeth ddiwygiedig hon, ac a allwch ddweud pryd y bydd strategaeth ddrafft ar gael i graffu arni?
Ac yn olaf, rydych wedi gofyn i'r awdurdodau lleol am ddata teithio llesol i weld a oes unrhyw fylchau yn yr wybodaeth am deithio llesol. A ydych yn gallu rhoi rhagor o fanylion am sut y caiff y fframwaith monitro a gwerthuso ei ddefnyddio'n ymarferol, yn enwedig sut y gallai wella gwerth am arian o ran buddsoddiad a hefyd arwain at gynnydd mewn cyfraddau teithio llesol? Byddwn yn ddiolchgar pe gallech roi sylw i'r pwyntiau hynny. Ond rwy'n falch iawn o'r datganiad a'r cyhoeddiad heddiw.
Thank you very much for those comments. I don't think it's fair to say that we haven't seen action in recent years. I think we have seen action and we've seen a significant amount of money for a number of years from successive Welsh Governments in this agenda. But I think, as the evidence to the committee demonstrated, it's making sure the underpinnings are correct, so that the money is going to be well spent to most effect. I think that's what I hope today's statement is going to address—getting that right.
Because I'm not going to be making a case to the finance Minister or the Minister for the economy alongside me to pour money into a sieve of poorly designed schemes. Because the trouble with a poorly designed path is it discredits the whole agenda. If councils are building paths—for example, next to a road—that are badly designed, the disruption is going to alienate people as it's built, and when they see nobody on these paths, they're simply going to say, 'Well, what was the point of that? What a waste of money. What's this active travel all about?'
I've seen that happen time and again, which is why it's essential that it's no good just having the guidance; we have to train the depleted ranks of local authorities to use it properly and also work with them to collaborate, so there is genuine regional working in this area. That's one of the things that the Minister and I will be considering as he takes forward the recommendations of the White Paper: as we create regional bodies, do we put active travel as part of their core functions? Because clearly there are enormous benefits to the economies of scale.
And what is the role for Transport for Wales in this as well? So, to address his final point on monitoring evaluation, we have had discussions already. I met yesterday with the head of Transport for Wales to discuss this—as they start to build up their own intelligence and data analysis unit, how they can make sure that capturing active travel data is a key part of what they do, and capture the useful data we want to enable us to make better decisions.
In terms of the quantum of funding, we are some way off the £30 a head. I think today's announcement takes us to somewhere around £10 million a head for this year—£10 per head, sorry, this year; £10 million a head would be quite a stretch, wouldn't it—£10 a head this year. But as I say, I want us to make sure we get it right, so next time around we have integrated network maps that create routes based on demand of people who want to walk and cycle. If we can start to engage the community and enthuse them for where routes should be, then I think we can create a head of steam that will allow the political space for us to say, 'We want to spend more on this agenda', and I can credibly go to ministerial colleagues and say, 'Money should be spent on this and not on something else.' I'm not sure, with a good heart, I could do that at the moment, because I'm not confident that that money will be spent to best effect until the issues I've addressed in the statement can be properly worked through.
In terms of the Wales transport strategy, clearly this is going to be an important part of it, but my observations of previous Wales transport strategies is we've been fine on the words around active travel. I often used to notice—some years ago now, 10 years ago or more—we'd have a Wales transport strategy that if you were coming from a different planet and just read the narrative you'd think Wales was an active travel country because the words were all there, but if you looked at the scheme of works at the end, it was all the traditional stuff you saw, there was very little active travel. So, I'm confident that active travel will be a key part of it, as it always has been. What needs to happen next time is that it's a key part of the delivery as well. And that's, if we follow through the things we've announced today, what I think we'll be able to address.
Diolch yn fawr iawn am y sylwadau hynny. Ni chredaf ei bod yn deg dweud nad ydyn ni wedi gweld gweithredu yn y blynyddoedd diwethaf. Credaf ein bod wedi gweld gweithredu ac rydym wedi gweld swm sylweddol o arian am nifer o flynyddoedd gan Lywodraethau olynol Cymru yn yr agenda hon. Ond rwy'n credu, fel y dangosodd y dystiolaeth i'r Pwyllgor, mai sicrhau bod y sail yn gywir sydd bwysicaf, fel bod yr arian yn mynd i gael ei wario'n dda er mwyn cael effaith. Rwy'n credu mai dyna'r hyn rwy'n gobeithio y bydd datganiad heddiw yn mynd i'r afael ag ef—cael hynny'n iawn.
Nid wyf yn mynd i fod yn cyflwyno achos i'r Gweinidog Cyllid neu i Weinidog yr Economi arllwys arian i ridyll o gynlluniau sydd wedi'u cynllunio'n wael. Oherwydd y drafferth gyda llwybr sydd wedi'i gynllunio'n wael yw ei fod yn anghymeradwyo'r holl agenda. Os yw cynghorau'n adeiladu llwybrau—er enghraifft, wrth ymyl y ffordd—sydd wedi'u cynllunio'n wael, mae'r aflonyddwch yn mynd i elyniaethu pobl wrth iddynt gael eu hadeiladu, a phan welant nad oes neb ar y llwybrau hyn, y cyfan a wnânt yw dweud, ' Wel, beth oedd diben hynny? Am wastraff arian. Beth yw ystyr teithio llesol?'
Rwyf wedi gweld hynny'n digwydd dro ar ôl tro, a dyna pam mae'n hanfodol nad yw'n ddigon da cael y canllawiau'n unig; rhaid inni hyfforddi awdurdodau lleol sydd wedi'u disbyddu i'w defnyddio'n briodol a hefyd mynd ati i gydweithredu, fel bod gweithio rhanbarthol gwirioneddol yn y maes hwn. Dyna un o'r pethau y bydd y Gweinidog a minnau yn eu hystyried wrth iddo fwrw ymlaen ag argymhellion y Papur Gwyn: wrth inni greu cyrff rhanbarthol, a fydd teithio llesol yn rhan o'u swyddogaethau craidd? Oherwydd yn amlwg, mae'r arbedion meintiol yn fuddiol iawn.
A beth yw rôl Trafnidiaeth i Gymru yn hyn hefyd? Felly, i fynd i'r afael â'i bwynt olaf ynglŷn â monitro gwerthuso, rydym eisoes wedi cael trafodaethau. Cyfarfûm ddoe â phennaeth Trafnidiaeth i Gymru i drafod hyn—gan eu bod yn dechrau datblygu eu huned dadansoddi gwybodaeth a data eu hunain, sef sut y gallant sicrhau bod cipio data teithio llesol yn rhan allweddol o'r hyn a wnânt, a chipio'r data defnyddiol yr ydym ni ei angen i wneud penderfyniadau gwell.
O ran cwantwm y cyllid, rydym gryn bellter oddi wrth y swm £30 y pen. Rwy'n credu bod cyhoeddiad heddiw yn mynd â ni i rywle tua £10 miliwn y pen ar gyfer y flwyddyn hon—£10 y pen, mae'n ddrwg gennyf, eleni; byddai £10 miliwn y pen yn gryn her oni fyddai?—£10 y pen eleni. Ond fel y dywedais, rwyf am inni sicrhau ein bod yn cael pethau'n iawn, felly y tro nesaf bydd gennym fapiau rhwydwaith integredig sy'n creu llwybrau sy'n seiliedig ar alw gan y bobl sydd eisiau cerdded a beicio. Os gallwn ddechrau ymgysylltu â'r gymuned a'u hysbrydoli ynghylch lle y dylai'r llwybrau fod, yna credaf y gallwn greu diddordeb cynyddol a fydd yn caniatáu'r cyfle gwleidyddol inni ddweud, 'Rydym eisiau gwario mwy ar yr agenda hon', a gallaf fynd at gyd-weinidogion gyda hygrededd a dweud, 'Dylid gwario arian ar hyn ac nid ar rywbeth arall.' A bod yn gwbl onest, nid wyf yn siŵr y gallwn wneud hynny ar hyn o bryd, oherwydd nid wyf yn hyderus y caiff yr arian hwnnw ei wario yn y ffordd orau hyd nes y gellir gweithio'n iawn ar y materion yr wyf wedi rhoi sylw iddynt yn y datganiad.
O ran strategaeth drafnidiaeth Cymru, yn amlwg bydd hyn yn rhan bwysig ohoni, ond wrth arsylwi ar strategaethau trafnidiaeth blaenorol Cymru sylwaf ein bod wedi bod yn iawn ynghylch y geiriau sy'n ymwneud â theithio llesol. Yn aml byddwn yn sylwi—rai blynyddoedd yn ôl bellach, 10 mlynedd yn ôl neu fwy—y byddai gennym strategaeth drafnidiaeth i Gymru lle gallech feddwl, pe baech yn dod o blaned wahanol ac yn syml yn darllen y naratif, bod Cymru yn wlad teithio llesol gan fod y geiriau i gyd yno. Ond petaech yn edrych ar y cynllun gwaith ar y diwedd, y cyfan y byddech yn ei weld fyddai'r holl bethau traddodiadol, a phrin iawn oedd y teithio llesol. Felly, rwy'n hyderus y bydd teithio llesol yn rhan allweddol ohono, fel y bu erioed. Yr hyn sydd raid digwydd y tro nesaf yw ei fod yn rhan allweddol o'r ddarpariaeth hefyd. A dyna ni, os byddwn ni'n gweithredu ar y pethau a gyhoeddwyd heddiw, rwy'n credu y gallwn roi sylw i hyn.
Ga i groesawu'r datganiad yma gan y Llywodraeth heddiw? Mae llawer ohono fo yn gynnwys dwi'n cyd-fynd â fo. Beth sy'n fy nharo i ac eraill bob amser ydy rhwystredigaeth ein bod ni'n methu cyrraedd at ben y daith neu i lle dŷn ni eisiau mynd yn gynt. Dwi'n siŵr bod y rhwystredigaeth yna yn rhywbeth mae'r Dirprwy Weinidog ei hun yn ei rannu. Dwi'n meddwl bod y seiliau gennym ni, mewn ffordd, o ran bod y Ddeddf yn ei lle, ond allwn ni ddim anwybyddu, wrth gwrs, pwysigrwydd cyllido yn iawn a rhoi yr adnoddau digonol er mwyn sicrhau bod y dyheadau yn cael eu gwireddu mewn difrif.
Dwi'n croesawu'r cynnydd eto, a'r ffaith ein bod ni'n cyrraedd £30 miliwn. Mae'n garreg filltir bwysig. Dwi'n meddwl mai rhyw £80 miliwn oedd y ffigwr y cyrhaeddodd yr Alban â fo nôl rhyw ddwy flynedd yn ôl, sy'n rhoi rhywbeth inni gymharu ag o. Mae'n bwysicach wedyn i edrych ar faint rydym ni'n gwario y pen. Dwi'n meddwl bod y Sefydliad Materion Cymreig, yn eu hadroddiad nhw y llynedd, yn sôn bod angen anelu rŵan at £20 y pen yng Nghymru. Mae yna sbel o ffordd i fynd tan hynny, wrth gwrs. Dwi'n ymfalchio fy hun ar fod yn uchelgeisiol a gosod targedau uchelgeisiol ar gyfer y Llywodraeth, a rŵan bod y Gweinidog wedi sôn am £10 miliwn y pen, dydy'r hyn dwi'n gofyn amdano fo ddim yn swnio'n ddigon rŵan, rhywsut. Ond, mae'n rhaid inni gadw llygaid ar yr angen yna drwy'r amser i wthio'r ffigurau i fyny, achos mae yna ffordd bell i fynd o hyd.
Pan fyddwn ni'n sôn am isadeiledd, mae isadeiledd wastad yn rhywbeth y mae'n rhaid buddsoddi yn drwm ynddo fo, a buddsoddi rŵan er mwyn sicrhau bod yr isadeiledd yno ar gyfer cenedlaethau i ddod. A tra dwi'n gwerthfawrogi iaith y Gweinidog am fod yn granular, mewn ffordd—a mae Dave Brailsford, fel hyfforddwr seiclo o fri yn dod â llwyddiant mawr o'r gwelliannau incremental bach yna sy'n mynd â ni gam o'r ffordd tuag at y nod—dŷn ni hefyd yn aros, dwi'n meddwl, am y swmp yna o fuddsoddiad a all wneud gwahaniaeth go iawn mewn gosod sylfeini mwy cadarn ar gyfer cynyddu teithiant llesol ar gyfer y dyfodol.
Un peth arall y gwnaf i sylw arno fo ydy'r gwahaniaeth rhwng y dyhead a beth sy'n cael ei weithredu go iawn. Dwi'n gwerthfawrogi'r iaith gafodd ei defnyddio gan y Gweinidog heddiw o ran ei barodrwydd o i helpu ac i weithio efo awdurdodau lleol i weithredu amcanion teithio llesol. Dwi'n meddwl, ar y cyfan, fod yna awydd ar lefel llywodraeth leol, yn swyddogion ac yn aelodau etholedig, i wthio'r maen i'r wal ar hwn, ond mae angen i strategaeth ac arweiniad a chyllid, ie, i ddod gan y Llywodraeth er mwyn tywys pobl yn gyflymach ar hyd y llwybr. Ond, fel bob amser, mae bob cam ymlaen i'w groesawu ac mi fyddwn ni fel gwrthblaid yn fan hyn yn cadw llygaid ar beth ydy'r gwahaniaeth ymarferol a pha bryd fyddwn ni'n gallu dweud go iawn, 'Ydyn, pump neu chwe blynedd ers y Ddeddf yma, mi ydyn ni'n cymryd camau breision ymlaen.'
May I welcome this statement from the Government today? Much of it is content that I would agree with. What strikes me and others, of course, is the frustration that we can't reach our endpoint, or where we want to go, more quickly, and I'm sure that that frustration is something that the Deputy Minister himself would share. I do think that the foundations are in place, in a way, in terms of having the Act in place, but we can't ignore the importance of proper funding and providing sufficient resources in order to ensure that the aspirations are delivered in reality.
I welcome the progress made and the fact that we're reaching £30 million. That's an important milestone. I think the figure in Scotland was about £80 million, and that was about two years ago, and that gives us a useful comparator. It's important, then, to look at how much we spend per head. I think that the Institute of Welsh Affairs, in their report last year, said that we need to look at £20 per head in Wales. We have a way to go before we get to that point, of course. Although I do take pride in being ambitious and setting ambitious targets for Government, now that the Minister has mentioned £10 million per head, what I'm asking for doesn't seem sufficient now. But, we do have to keep a close eye on that need and to push those figures up, because we do have a long way to go.
When we are talking about infrastructure, infrastructure is always something that needs proper investment, and we need to invest now in order to ensure that the infrastructure is there for future generations. While I do appreciate the Minister's language in talking about being granular—and Dave Brailsford, as a cycling coach of some repute, has emphasised those incremental improvements that can take us towards those final targets—I think that we are still waiting for that real investment that can make a real difference in putting firmer foundations in place in order to increase active travel for the future.
One other thing that I will comment on is the difference between the aspiration and what is being done on the ground. I welcome the language used by the Minister today in terms of his willingness to help and to work with local authorities to implement the objectives of active travel. I think that, generally speaking, there is a desire at local government level, among officers and elected members, to push this agenda forward, but the leadership, strategy and funding need to come from Government in order to guide people more swiftly along the journey. But, as ever, every step forward is to be welcomed, and we, as an opposition party in this place, will keep an eye on what practical difference is being made and when we can say that, 'Yes, really, five or six years since the passing of this Act, we are taking great steps forward.'
Thank you for the comments. I'm not sure there were any particular questions, but I welcome the tone of what he said. But, just in terms of the final point on the ambition of local authorities, I think we need to be frank that there is unequal ambition. There are a number of local authorities that have demonstrated a woeful lack of ambition, and that partly goes back, I think, to the capacity issue I mentioned, to be fair to them. But I think this is why, in a sense, I want to re-set—and this was the lesson I drew from the evidence that the economy committee took last year. The Act is still in its infancy. This is going to be a long-term change project.
The first maps that came through were a run-through, in effect. The next time, we've got to get it right. I think one of the fundamental problems with the approach we've had to date is that you're asking highway engineers to, in effect, conduct public consultation exercises, which they're not equipped to do, they're not trained to do, and it's not part of their culture. We had some examples of a couple of engineers having a room in a library on a Wednesday afternoon for a couple of hours and being surprised that very few people turned up. But until we get that consultation approach right, we're never going to have the fundamental foundation stone in the right place. So, what I'm looking to do is ring-fencing some of this money and putting out a tender for an all-Wales approach, where we fund an organisation outside of the culture of local authorities to engage in communities, to get that raw data, to have the conversation with mothers with pushchairs and old men on walking sticks on what it would take to get them to change their travel behaviour and to build that in to the network maps. Because, after all, they're meant to be 15-year visions of, in an ideal world, what would need to be there for us to behave differently.
And that's not what local authorities did. The WLGA evidence to the committee was very clear: they did not want to create expectations they wouldn't be able to meet by putting routes into those maps that they weren't confident they could deliver. And that's the wrong starting point. So we've got to give them that confidence that we can create expectations, because without creating expectations, what's the point of doing this in the first place? But the lines that must be there have got to be lines that withstand scrutiny for creating networks that are going to be well used. So, I think, pressing the reset button by going out and doing a robust consultation exercise, targeting the right people, which will then put into the next maps in 2021 proper local networks that we can then fund in stages, to design standards by properly trained local authority officers, working regionally, scrutinising each other to make sure that the work is of a standard, alongside the crucial bit, which I haven't mentioned much today, which is promotion.
The focus of the budget is largely focused on capital, on infrastructure, and we know from all the evidence that as well as infrastructure we need behavioural change interventions. Some of the money that's being announced, the £30 million, is available to local authorities to do promotion, but we need to do much more if we're going to make this agenda take off. But let's reset the foundations, let's get that right, and then we can look at the next bit.
Diolch am y sylwadau. Dydw i ddim yn siŵr a oedd unrhyw gwestiynau penodol, ond rwy'n croesawu tôn yr hyn a ddywedwyd. O ran y pwynt olaf ar uchelgais awdurdodau lleol yn benodol, credaf fod angen inni fod yn onest bod yna uchelgais anghyfartal. Mae yna nifer o awdurdodau lleol sydd wedi dangos diffyg uchelgais truenus, ac mae hynny'n rhannol yn mynd yn ôl, fe gredaf, i'r mater capasiti a grybwyllais, i fod yn deg â nhw. Ond rwy'n credu mai dyma pam, mewn ffordd, yr wyf am ei ail-osod—a dyma'r wers a ddysgais o'r dystiolaeth a gafodd Pwyllgor yr Economi y llynedd. Mae'r Ddeddf yn dal yn ei dyddiau cynnar. Mae hwn yn mynd i fod yn brosiect newid tymor hir.
Roedd y mapiau cyntaf a ddaeth i law fel petaent yn ddrafft cyntaf. Y tro nesaf, rhaid inni gael pethau'n iawn. Rwy'n credu mai un o'r problemau sylfaenol o ran y dull gweithredu a gawsom hyd yma yw eich bod yn gofyn i beirianwyr priffyrdd gynnal ymarferion ymgynghori cyhoeddus, nad oes ganddynt yr adnoddau i'w gwneud, nad ydynt wedi eu hyfforddi i'w gwneud ac nad yw'n rhan o'u diwylliant nhw, yn y bôn. Roedd gennym rai enghreifftiau o beirianwyr yn defnyddio ystafell mewn llyfrgell ar brynhawn dydd Mercher am ychydig oriau ac yn synnu mai ychydig iawn o bobl a oedd yno. Ond hyd nes y cawn y dull ymgynghori hwnnw'n iawn, dydyn ni byth yn mynd i gael y sylfeini'n iawn. Felly, yr hyn yr wyf yn bwriadu ei wneud yw neilltuo rhywfaint o'r arian hwn a chyflwyno tendr ar gyfer dull Cymru gyfan o weithredu. Dull lle rydym yn ariannu sefydliad sydd y tu allan i ddiwylliant awdurdodau lleol i ymwneud â chymunedau, i gael y data amrwd hwnnw, i gael y sgwrs gyda mamau â bygis a dynion oedrannus sy'n defnyddio ffyn am yr hyn y byddai'n ei gymryd i'w cael i newid eu harferion teithio ac i adeiladu hynny i mewn i'r mapiau rhwydwaith. Oherwydd, wedi'r cyfan y bwriad yw eu bod yn weledigaethau 15 mlynedd, mewn byd delfrydol, o'r hyn fyddai ei angen er mwyn inni ymddwyn yn wahanol.
Ac nid dyna a wnaeth yr awdurdodau lleol. Roedd tystiolaeth CLlLC i'r Pwyllgor yn glir iawn: nid oeddent am greu disgwyliadau na fyddent yn gallu eu bodloni drwy roi llwybrau ar y mapiau hynny nad oeddent yn hyderus y gallent eu darparu. Ac mae hynny'n fan cychwyn anghywir. Felly mae'n rhaid inni roi'r hyder hwnnw iddyn nhw y gallwn ni greu disgwyliadau, oherwydd heb greu disgwyliadau, beth yw'r pwynt o wneud hyn yn y lle cyntaf? Ond rhaid i'r datblygiadau sy'n hanfodol eu cyflawni fod yn rhai a all wrthsefyll y broses graffu, sef creu rhwydweithiau sy'n mynd i gael eu defnyddio'n dda. Felly, credaf fod angen inni ailosod y broses drwy fynd allan a gwneud ymarfer ymgynghori cadarn, gan dargedu'r bobl iawn, a fydd wedyn yn rhoi yn y mapiau nesaf yn 2021 rwydweithiau lleol y gallwn eu hariannu wedyn mewn camau. Bydd hyn yn digwydd yn ôl safonau dylunio swyddogion yr awdurdod, wedi eu hyfforddi'n briodol, yn gweithio'n rhanbarthol, yn craffu ar waith ei gilydd er mwyn gwneud yn siŵr bod y gwaith o safon, law yn llaw â'r rhan hollbwysig nad wyf wedi sôn llawer amdani heddiw, sef hyrwyddo'r datblygiadau.
Mae'r gyllideb yn canolbwyntio'n bennaf ar gyfalaf, ar seilwaith, a gwyddom o'r holl dystiolaeth fod angen ymyriadau newid ymddygiad yn ogystal â'r seilwaith. Mae rhywfaint o'r arian sy'n cael ei gyhoeddi, sef y £3 miliwn, ar gael i awdurdodau lleol wneud gwaith hyrwyddo. Ond mae angen inni wneud llawer mwy os ydym am sicrhau bod yr agenda hon yn cael ei rhoi ar waith. Felly beth am ailosod y sylfeini, gadewch i ni gael hynny'n iawn, ac yna gallwn ni edrych ar y rhan nesaf.
Thank you for your statement, Deputy Minister. What's clear to me is that in the context of the climate emergency we have now declared, this has to be everybody's business. You can't do it on your own, and I welcome the fact that you're going to offer training to officers in local authorities who are going to be taking on this new role, because it seems to me that one of the first stops should be in the planning department to ensure that we don't allow any new home developments or, indeed, business developments, unless we secure the active travel schemes to go with. But, obviously, most of the challenges come from retrofitting active travel into the streetscape that we've already got.
So, obviously, the most important statement last week was the First Minister's statement about 20 mph being the default for all areas, and it can't come soon enough in my constituency where, unfortunately, far too many motorists think that roads are for speeding on. In an urban area, that's completely unacceptable.
I also welcome the fact that you're focusing on people who don't walk or cycle because, obviously, we've got to have that cultural change, and focusing on these journeys to work, school and the shops that people do every day. So, in terms of engaging with all the other stakeholders, I just wondered how we're going to engage with schools and ensure that every single school has an active travel plan. Clearly, it will be very different in a rural area to an urban area, but if we don't support families to understand that there are active travel routes that they can more safely bring their children to school on than by condemning them, submitting them to going in a car, which is obviously much more dangerous, you know, it can be difficult for people who aren't themselves cyclists to know where the routes are. So, I'd like to know—I'm sure you don't necessarily know yourself—how many schools in Wales actually have an active travel plan, and what is the target we're going to set for achieving the vast majority of schools having an active travel plan.
Equally, we need to ensure that businesses are engaged in ensuring that their staff can arrive by bike or by—. They're not going to bring their bikes unless there's somewhere secure for them to park them, because otherwise they might not be there when they need to go home. Equally, obviously, children living three miles away from their school are entitled to free bus travel. What thought has been given in areas where there is public transport, like Cardiff, to ensuring that children are given free bus passes to travel on public transport, rather than these specialist buses that nobody else can use? It seems to me that there might be a way of incrementally increasing the number of buses available to everybody.
I suppose, lastly, one of my bugbears is to change the culture that encourages secondary school parents to pick up children from school. I can see long lines of them at the school where I'm a governor, and I simply cannot understand why any parent would not want to give their child the opportunity and the freedom to make their own way home, unless they're going on some special journey that requires them to be picked up.
Diolch ichi am eich datganiad, Dirprwy Weinidog. Yr hyn sy'n glir i mi, yng nghyd-destun yr argyfwng hinsawdd sydd wedi'i ddatgan erbyn hyn, yw bod hyn yn fusnes i bawb. Ni allwch wneud hynny ar eich pen eich hun, ac rwyf yn croesawu'r ffaith eich bod yn mynd i gynnig hyfforddiant i swyddogion mewn awdurdodau lleol sy'n mynd i ymgymryd â'r swyddogaeth newydd hon. Ymddengys i mi mai yn yr adran gynllunio y dylai'r man cychwyn fod i sicrhau nad ydym yn caniatáu datblygiadau newydd gyda thai nac, yn wir, ddatblygiadau busnes, oni bai ein bod yn sicrhau'r cynlluniau teithio llesol i gyd-fynd â nhw. Ond, yn amlwg, daw'r rhan fwyaf o'r heriau o ôl-ffitio teithio llesol i'r strydlun sydd gennym eisoes.
Felly, yn amlwg, y datganiad pwysicaf yr wythnos diwethaf oedd datganiad y Prif Weinidog am y terfyn cyflymder diofyn o 20 milltir ar gyfer pob ardal, ac ni all ddod yn ddigon buan yn fy etholaeth i. Yn anffodus mae llawer gormod o fodurwyr yn credu bod ffyrdd ar gyfer goryrru. Mewn ardal drefol, mae hynny'n gwbl annerbyniol.
Rwyf hefyd yn croesawu'r ffaith eich bod yn canolbwyntio ar bobl sydd ddim yn cerdded nac yn beicio oherwydd, yn amlwg, mae'n rhaid inni gael y newid diwylliannol hwnnw, a chanolbwyntio ar y teithiau hyn i'r gwaith, yr ysgol a'r siopau y mae pobl yn eu gwneud bob dydd. Felly, o ran ymgysylltu â'r holl randdeiliaid eraill, tybed sut yr ydym yn mynd i ymgysylltu ag ysgolion a sicrhau bod gan bob ysgol gynllun teithio llesol. Yn amlwg, bydd yn wahanol iawn mewn ardal wledig i ardal drefol. Ond os nad ydym yn cefnogi teuluoedd i ddeall bod llwybrau teithio llesol ar gael ar gyfer dod â'u plant i'r ysgol yn fwy diogel yn hytrach na'u gorfodi i deithio mewn car, sy'n amlwg yn llawer mwy peryglus, wyddoch chi, gall fod yn anodd i bobl nad ydynt yn feicwyr eu hunain wybod lle mae'r llwybrau. Felly, hoffwn wybod—rwy'n siŵr nad ydych chi o reidrwydd yn gwybod eich hun—faint o ysgolion yng Nghymru sydd â chynllun teithio ymarferol, a beth yw'r targed yr ydym yn mynd i'w bennu ar gyfer cyflawni cynllun teithio llesol ar gyfer y mwyafrif helaeth o ysgolion.
Yn yr un modd, mae angen inni wneud yn siŵr bod busnesau'n ymwneud â sicrhau y gall eu staff gyrraedd ar feic neu drwy—. Dydyn nhw ddim yn mynd i ddod â'u beiciau oni bai bod rhywle diogel iddyn nhw eu parcio, oherwydd fel arall efallai na fyddan nhw yno pan fydd angen iddyn nhw fynd adref. Yn yr un modd, yn amlwg, mae gan blant sy'n byw tair milltir i ffwrdd o'u hysgol yr hawl i deithio ar fysiau am ddim. Pa ystyriaeth sydd wedi'i rhoi mewn ardaloedd lle mae trafnidiaeth gyhoeddus, fel Caerdydd, i sicrhau bod plant yn cael tocynnau bws am ddim i deithio ar drafnidiaeth gyhoeddus, yn hytrach na'r bysiau arbenigol hyn na all neb arall eu defnyddio? Mae'n ymddangos i mi y gallai fod yna ffordd o gynyddu nifer y bysiau sydd ar gael i bawb yn raddol.
Yn olaf, tybiaf mai un o'm prif gwynion i yw y dylid newid y diwylliant sy'n annog rhieni plant ysgolion uwchradd i gasglu eu plant o'r ysgol. Gallaf weld rhesi hir ohonyn nhw yn yr ysgol lle rydw i'n llywodraethwr, ac ni allaf ddeall pam na fyddai unrhyw riant eisiau rhoi'r cyfle a'r rhyddid i'w plentyn wneud ei ffordd ei hun adref, oni bai ei fod yn mynd ar ryw daith arbennig sy'n mynnu eu bod yn cael eu casglu o'r ysgol.
Thank you. A number of questions there I'll try to address. On the planning point, I think we took a big step forward in the late autumn, with the publication of the latest edition of 'Planning Policy Wales', which made some significant strengthening of the planning guidance for future developments on creating an active travel environment. It'll take some time, I guess, for that to work through, but I think we have made significant progress there.
In terms of schools, the education Minister and I had a number of conversations about this, and we both attended the last meeting of the cross-party group on active travel that Huw Irranca-Davies very helpfully chairs. It's a very good group that we find very useful to engage with. We heard some really good practice of the new Ysgol Gynradd Gymraeg Hamadryad in Grangetown, which is a fairly unusual school in the sense that it had a planning condition where no cars were allowed. They've done some terrific work there and Dr Dafydd Trystan, the chair of governors, and the headteacher there, Mrs Carbis, I think, have shown an inspirational example of what can be done—the role of leadership. But those are fairly unusual circumstances they found themselves in. So, how can we mainstream them? It shows that where there's a will, there is a way.
The conversation we're still working through is on the design of new schools that are currently within the twenty-first century schools project. The requirement is to provide facilities within the curtilage of the school, not without, and I think the trick to crack—and this is why we're resetting the maps and doing our planning properly—is that when we know that new schools are going to be built, it's not just down to the school builders to put facilities in place, though I think there is room for improvement there, but we need to make sure that the authorities themselves are building in the network of routes outside the curtilage of the school, so that when that school comes on stream those routes are there, going out into the whole community.
On your point on business—it's an important point—we have included some of this within the economic contract, but Dr Tom Porter, public health specialist at Cardiff and Vale health board, again showing the power of leadership, has done some very powerful work on discouraging staff from driving to work and to walk and cycle instead. The Cardiff and Vale health board, which is now mainstreaming that through the public services board for the other public sector employers, were able to show, using human resources data, the value to the whole workforce and the reduction of costs and sickness days lost from getting fewer people driving to work and more people walking and cycling. So, there are examples. As ever with all of this, the challenge is to spread and scale it.
On your final point, which is a challenging point about the journey to school and getting young people using public transport, I think it's a very well-made point. As we look at the future of buses White Paper, that's something we can consider. In terms of changing behaviour patterns, though, I think this is the key point I was making in the statement: if we start creating an environment where you've got well-designed routes, you've got more people using them, you start then to create a critical mass where it seems a normal and natural thing to do. My own reflection: when I started cycling again, having not cycled since being a teenager, in Cardiff probably about 15 years ago, it felt like a very eccentric thing to do. There weren't many people on a bike. Now, it seems like a fairly normal thing to do in Cardiff. In Llanelli, it's still a relatively eccentric thing to do. On the traffic-free paths, there are plenty of people cycling, but on the roads through town, I still feel a bit strange on the bike. There aren't many other people doing it. But it just goes to show that, over the period of a decade or so, you can create a culture of behaviour change, and that, by getting the foundations right, is what we need to do beyond Cardiff.
Diolch. Mae nifer o gwestiynau yno y bydda i'n ceisio mynd i'r afael â nhw. O ran y pwynt am gynllunio, credaf inni gymryd cam mawr ymlaen ddiwedd yr hydref, gyda chyhoeddi'r rhifyn diweddaraf o 'Bolisi Cynllunio Cymru', a wnaeth gryfhau'r canllawiau cynllunio yn sylweddol ar gyfer datblygiadau yn y dyfodol ar greu amgylchedd teithio llesol. Bydd yn cymryd cryn amser, mae'n debyg, i hynny dreiddio i weithgaredd yr awdurdodau, ond credaf ein bod wedi gwneud cynnydd sylweddol yno.
O ran ysgolion, cafodd y Gweinidog Addysg a minnau nifer o sgyrsiau am hyn, a bu'r ddau ohonom yng nghyfarfod diwethaf y grŵp trawsbleidiol ar deithio llesol y mae Huw Irranca-Davies yn ei gadeirio'n effeithiol iawn. Mae'n grŵp da iawn ac mae'n ddefnyddiol iawn gallu ymgysylltu ag ef. Clywsom am arferion gwirioneddol dda yn yr ysgol newydd sef Ysgol Gynradd Gymraeg Hamadryad yn Grangetown. Mae hon yn ysgol weddol anarferol yn yr ystyr bod ganddi amod cynllunio lle na chaniateir ceir. Maen nhw wedi gwneud gwaith gwych yno ac mae Dr Dafydd Trystan, cadeirydd y llywodraethwyr, a'r pennaeth yno, Mrs Carbis, mi gredaf, wedi dangos enghraifft ysbrydoledig o'r hyn y gellir ei wneud—rôl arweinyddiaeth. Ond mae eu hamgylchiadau nhw'n eithaf anarferol. Felly, sut allwn wneud y rhain yn gyffredin mewn ysgolion eraill? Mae'n brawf fod pethau'n bosibl gyda'r ewyllys iawn.
Mae'r sgwrs yr ydym yn dal i'w chynnal yn ymwneud â dyluniad ysgolion newydd sydd ar hyn o bryd yn rhan o brosiect ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Y gofyniad yw darparu cyfleusterau o fewn cwrtil yr ysgol, nid oddi allan, a chredaf mai hyn sydd raid i ni ei ddatrys—dyma pam yr ydym yn ailosod y mapiau ac yn gwneud ein gwaith cynllunio'n iawn. Pan wyddom fod ysgolion newydd yn mynd i gael eu hadeiladu, nid mater i'r adeiladwyr yn unig yw rhoi cyfleusterau yn eu lle, er y credaf fod lle i wella yno, ond mae angen inni wneud yn siŵr bod yr awdurdodau eu hunain yn adeiladu ar y rhwydwaith o lwybrau y tu allan i gwrtil yr ysgol. Felly, pan fydd yr ysgol yn agor ei drysau, bydd y llwybrau yno'n barod yn ymestyn allan i'r gymuned gyfan.
O ran eich pwynt am fusnes—mae'n bwynt pwysig—rydym wedi cynnwys rhywfaint o hyn yn y contract economaidd, ond mae Dr Tom Porter, arbenigwr iechyd cyhoeddus ym Mwrdd Iechyd Caerdydd a'r Fro, unwaith eto yn dangos grym arweinyddiaeth, gan wneud gwaith pwerus iawn ar annog staff i beidio â gyrru i'r gwaith ac i gerdded a beicio yn lle hynny. Roedd Bwrdd Iechyd Caerdydd a'r Fro, sydd bellach yn prif ffrydio'r egwyddor hon drwy fwrdd y gwasanaethau cyhoeddus ar gyfer cyflogwyr eraill yn y sector cyhoeddus, yn gallu dangos, gan ddefnyddio data adnoddau dynol, y gwerth i'r gweithlu cyfan a'r gostyngiad mewn costau a'r diwrnodau salwch a gollwyd o gael llai o bobl yn gyrru i'r gwaith a mwy o bobl yn cerdded ac yn beicio. Felly, mae yna enghreifftiau. Fel ym mhob achos tebyg, yr her yw ei ledaenu a'i ehangu.
O ran eich pwynt olaf, sy'n bwynt heriol ynglŷn â'r daith i'r ysgol a chael pobl ifanc i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, credaf ei fod yn bwynt a wnaed yn dda iawn. Wrth inni edrych ar y Papur Gwyn ar ddyfodol bysiau, mae hynny'n rhywbeth y gallwn ni ei ystyried. O ran newid patrymau ymddygiad, credaf mai dyma'r pwynt allweddol yr oeddwn yn ei wneud yn y datganiad: os dechreuwn greu amgylchedd lle mae gennych lwybrau sydd wedi'u cynllunio'n dda, ac mae llawer o bobl yn eu defnyddio, rydych yn dechrau creu syniad poblogaidd wedyn lle mae'n ymddangos yn beth normal a naturiol i'w wneud. O'm profiad i fy hun, pan ddechreuais i fynd ar gefn beic eto, a heb feicio ers fy arddegau, tua 15 mlynedd yn ôl mae'n debyg, roedd yn teimlo fel rhywbeth ecsentrig iawn i'w wneud. Doedd dim llawer o bobl ar gefn beic. Erbyn hyn mae'n ymddangos yn beth gweddol normal i'w wneud yng Nghaerdydd. Yn Llanelli, mae'n dal yn beth cymharol ecsentrig i'w wneud. Ar y llwybrau di-draffig, mae digon o bobl yn beicio, ond ar y ffyrdd drwy'r dref, rwy'n dal i deimlo ychydig yn rhyfedd ar gefn beic. Nid oes llawer o bobl eraill yn ei wneud. Ond mae'n dangos, dros gyfnod o ddegawd, bod modd creu diwylliant o newid ymddygiad, a bod yn rhaid inni wneud hynny y tu hwnt i Gaerdydd drwy sicrhau'r sylfeini cywir.
I think many have made the point, Minister, that there is a lack of consistency across Wales, and you yourself have made that point. So, there is a need for more training, more capacity, more support for our local authorities. Substantial funding is available, although hopefully it will increase further, but to think of that funding and then hear you describe some of the use of that money, which is not really achieving the purposes of the active travel Act, I think will give everyone pause for thought, because we are tasked with making effective use of money. It's very, very important always, but perhaps even more so now in the current strained circumstances in which we all operate. So, providing that capacity building to make sure that the money is properly used and that we do get the benefits of the active travel Act, and get them as quickly as possible, must be an absolute priority. I really would like to see that level of consistency right across Wales in terms of the benefits that active travel brings.
Jenny mentioned 20 mph limits, Minister. I wonder if you could say a little bit more about that, because it does seem to me that the many benefits that 20 mph limits offer in our inner-urban areas are very conducive to active travel. If we do reduce the speed of vehicles through those areas, it does make active travel much more attractive, much more doable. So, I do think the two policies need to work in tandem. At the moment, local authorities face considerable costs in taking forward traffic orders for 20 mph limits. If that was turned on its head and there was a blanket 20 mph policy in these inner-urban areas right across Wales, and then they only took traffic orders forward for 30 mph speeds, I think that would actually offer quite a considerable cost saving, given the direction of travel that we need towards 20 mph, with all the benefits that it offers. So, I wonder if you could perhaps say a little bit about that.
And, finally, Transport for Wales obviously has a key role now in taking forward transport policy here in our country, and we need to make sure that, again, those linkages are made between active travel, our train services and, perhaps to a lesser extent, our bus services, just to make sure that everything is linked up, and that Transport for Wales is working with you as closely as possible to make sure that communication, joint working, synergies are achieved.
Rwy'n credu bod llawer o bobl wedi gwneud y pwynt, Gweinidog, fod diffyg cysondeb ledled Cymru, ac rydych chi eich hun wedi gwneud y pwynt hwnnw. Felly, mae angen mwy o hyfforddiant, mwy o gapasiti, mwy o gefnogaeth ar ein hawdurdodau lleol. Mae arian sylweddol ar gael, a gobeithio y bydd yn cynyddu eto, ond rwy'n credu y bydd ystyried y cyllid hwnnw ac yna eich clywed chi yn disgrifio rhywfaint o'r defnydd o'r arian hwnnw, nad yw mewn gwirionedd yn cyflawni dibenion y Ddeddf teithio llesol, yn rhoi rhywbeth i bawb bendroni yn ei gylch, oherwydd mai ni sy'n gyfrifol am wneud defnydd effeithiol o arian. Mae'n bwysig iawn, iawn bob amser, ond efallai hyd yn oed yn fwy felly nawr yn yr amgylchiadau dan straen presennol yr ydym i gyd yn gweithredu ynddynt. Felly, mae'n rhaid i'r gwaith o ddatblygu capasiti i sicrhau bod yr arian yn cael ei ddefnyddio'n iawn a'n bod yn cael manteision y Ddeddf teithio llesol, a'u cael cyn gynted ag sy'n bosibl, fod yn flaenoriaeth lwyr. Hoffwn i weld y lefel honno o gysondeb ledled Cymru gyfan o ran y manteision a ddaw yn sgil teithio llesol.
Soniodd Jenny am derfynau 20 mya, Gweinidog. Tybed a wnewch chi ddweud ychydig mwy am hynny, oherwydd y mae'n ymddangos i mi fod y manteision niferus y mae cyfyngiadau 20 mya yn eu cynnig yn ein hardaloedd trefol mewnol yn ffafriol iawn i deithio llesol. Os byddwn ni'n lleihau cyflymder cerbydau drwy'r ardaloedd hynny, mae'n gwneud teithio llesol yn llawer mwy atyniadol, yn llawer haws ei wneud. Felly, rwy'n credu bod angen i'r ddau bolisi weithio gyda'i gilydd. Ar hyn o bryd, mae awdurdodau lleol yn wynebu costau sylweddol wrth fwrw ymlaen â gorchmynion traffig ar gyfer cyfyngiadau 20 mya. Pe byddai hynny'n cael ei droi ar ei ben a bod polisi 20 mya cyffredinol yn yr ardaloedd trefol mewnol hyn ledled Cymru, a'u bod nhw wedyn dim ond yn bwrw ymlaen â gorchmynion traffig ar gyfer cyflymder 30 mya, yna, rwy'n credu y byddai hynny mewn gwirionedd yn cynnig arbedion eithaf sylweddol o ran costau, o ystyried y cyfeiriad teithio sydd ei angen arnom ni tuag at 20 milltir yr awr, a'r holl fanteision y mae'n eu cynnig. Felly, tybed a wnewch chi ddweud ychydig am hynny efallai.
Ac, yn olaf, mae Trafnidiaeth Cymru yn amlwg â rhan allweddol nawr wrth ddatblygu polisi trafnidiaeth yma yn ein gwlad, ac mae angen inni sicrhau, eto, y gwneir y cysylltiadau hynny rhwng teithio llesol, ein gwasanaethau trên ac, i raddau llai, ein gwasanaethau bysiau, dim ond i wneud yn siŵr bod popeth yn gysylltiedig â'i gilydd, a bod Trafnidiaeth Cymru yn gweithio mor agos â phosibl gyda chi i sicrhau bod cyfathrebu, cydweithio, synergeddau yn cael eu cyflawni.
Thank you. To take those two questions in reverse order—on Transport for Wales, the Member's absolutely right, and, as I said, I met with them yesterday, along with Sustrans, to see if we could encourage them to create a strategic partnership to make sure that we could deliver this in a way that was both integrated in terms of the package of train work that they're doing, and potentially bus work, to make sure active travel is absolutely mainstreamed in terms of the transport system, but also allowing, through working with Sustrans, a degree of challenge and help to local authorities to be able to do that effectively. So, that's very much on my mind and I'll be meeting them again in a month or so to follow that up.
On the point of 20 mph zones, I must pay tribute to John Griffiths for the advocacy work he's done in this Assembly, along with other Members, and also the work he did as the Minister who took through the active travel Act. His point on the default of 20 mph is a really important one. Currently, if you're in a local authority, and we've all, through constituency representation, had groups of people who want slower speeds in their area. It's the issue that's raised with me consistently when I have monthly public meetings—they don't like speed bumps, on the whole, they tend to divide opinion, but they do want slower speeds. And I think we need to move from the position where we see 30 as the default with a case to be made for 20, to being 20 as the default with a case to be made for 30. So, shifting that burden of proof, because, at the moment, we have a very complicated and expensive way of having to put through transport orders in order to bring in a 20 mph zone. So, I think we need to end the days of zones and start seeing 20 at the speed limit area-wide, and that then becomes self-reinforcing as speeds slow down. There still is an issue of police enforcement, which, I think, we're going to have to confront, but where it's working well, it is a largely self-reinforcing system.
The cost of that—I know there's some concern in local authorities about the practicalities of this, and this is why we're setting up this working group with the WLGA to work through the details. But the mandate we've given them is significant. It's not, 'Would you consider whether we should have more 20 mph zones?' The policy direction is: 'We want 20 mph as default, and we want you to work together to work through the practicalities of that to make it work for you, to make it practical and affordable, and to make sure the design is done so that it's effective.' And I was very pleased that Phil Jones, who led the work on the active travel design guidance, has agreed to chair that panel. I see it very much as an active travel intervention. Rod King, who John Griffiths brought to meet me some months ago, has also agreed to join the group. So, we have some good behaviour-change people around the table, and I also want to make sure we bring local authority leaders with us on this, because the intent is to help them to deliver the public health benefits that they are obliged to deliver and we all want to see. Public Health Wales have done an evidence review on this that shows the public health point of view: this is a no-brainer, but we need to work through the practicalities. The 20's Plenty for Us movement have claimed—and I have no reason to doubt it, but I've not seen the evidence—that a national speed limit will be eight times cheaper than individual authorities making 20 mph zones. So, that's the sort of thing we now need to work through while the group is being set up.
Diolch. I gymryd y ddau gwestiwn hynny o chwith—ar Trafnidiaeth Cymru, mae'r Aelod yn hollol gywir, ac, fel y dywedais i, fe wnes i gyfarfod â nhw ddoe, ynghyd â Sustrans, i weld a allem ni eu hannog nhw i greu partneriaeth strategol i wneud yn siŵr y gallem ni gyflawni hyn mewn ffordd a oedd wedi'i hintegreiddio o ran y pecyn o waith trên y maen nhw'n ei wneud, a gwaith bws o bosibl, i sicrhau bod teithio llesol yn cael ei brif-ffrydio'n llwyr o ran y system drafnidiaeth, ond gan ganiatáu hefyd, drwy weithio gyda Sustrans, rhywfaint o herio a helpu awdurdodau lleol er mwyn gallu gwneud hynny'n effeithiol. Felly, mae hynny ar fy meddwl yn fawr iawn a byddaf yn cyfarfod â nhw eto ymhen mis neu ddau i fynd ar drywydd hynny.
O ran y pwynt am barthau 20 mya, mae'n rhaid imi dalu teyrnged i John Griffiths am y gwaith eirioli y mae wedi'i wneud yn y Cynulliad hwn, ynghyd ag aelodau eraill, a hefyd am y gwaith a wnaeth fel y Gweinidog a ymgymerodd â'r Ddeddf teithio llesol. Mae ei bwynt ynghylch gwneud 20 mya yn rhagosodedig yn un gwirioneddol bwysig. Ar hyn o bryd, os ydych chi mewn awdurdod lleol, ac rydym ni i gyd, drwy gynrychiolaeth etholaethol, wedi cael grwpiau o bobl sydd eisiau cyflymderau arafach yn eu hardal. Dyma'r mater a godir gyda mi yn gyson pan fydd gennyf gyfarfodydd cyhoeddus misol—nid ydyn nhw'n hoffi ponciau atal cyflymder, ar y cyfan, maen nhw'n tueddu i rannu barn, ond maen nhw eisiau cyflymderau arafach. Ac rwy'n credu bod angen inni symud o'r safbwynt lle'r ydym yn ystyried 30 fel y cyflymder rhagosodedig a bod achos i'w wneud dros 20, sef bod 20 y cyflymder rhagosodedig ac achos i'w wneud dros 30. Felly, symud y baich tystiolaeth hwnnw, oherwydd, ar hyn o bryd, mae gennym ni ffordd gymhleth a chostus iawn o orfod cyflwyno gorchmynion cludiant er mwyn cyflwyno parth 20 mya. Felly, rwy'n credu bod angen i ni roi terfyn ar ddyddiau'r parthau a dechrau ystyried 20 fel y terfyn cyflymder ar draws ardal, a bydd hynny wedyn yn dod yn hunanatgyfnerthol wrth i'r cyflymderau arafu. Mae problem o hyd o ran gorfodi gan yr heddlu, y credaf y bydd yn rhaid inni ei hwynebu, ond lle mae'n gweithio'n dda, mae'n system sy'n atgyfnerthu ei hun i raddau helaeth.
Cost hynny—rwy'n gwybod bod rhywfaint o bryder mewn awdurdodau lleol ynghylch ymarferoldeb hyn, a dyna pam yr ydym yn sefydlu'r gweithgor hwn gyda CLlLC i weithio drwy'r manylion. Ond mae'r mandad yr ydym wedi'i roi iddyn nhw yn sylweddol. Nid yw, 'a fyddech chi'n ystyried a ddylem ni gael mwy o barthau 20 mya?' Y cyfeiriad polisi yw: 'Rydym ni eisiau 20 mya fel y dewis rhagosodedig, ac rydym ni eisiau i chi weithio gyda'ch gilydd i weithio drwy'r agweddau ymarferol ar hynny i wneud iddo weithio i chi, i'w wneud yn ymarferol ac yn fforddiadwy, ac i sicrhau bod y dyluniad yn cael ei wneud mewn ffordd sy'n effeithiol.' Ac roeddwn i'n falch iawn bod Phil Jones, a arweiniodd y gwaith ar y canllawiau dylunio teithio llesol, wedi cytuno i gadeirio'r panel hwnnw. Rwyf i'n ei ystyried yn ymyriad teithio llesol i raddau helaeth. Mae Rod King, y daeth John Griffiths ag ef i gwrdd â mi rai misoedd yn ôl, hefyd wedi cytuno i ymuno â'r grŵp. Felly, mae gennym ni rai pobl newid ymddygiad da o amgylch y bwrdd, ac rwyf i hefyd eisiau gwneud yn siŵr ein bod yn dod ag arweinwyr awdurdodau lleol gyda ni ar hyn, oherwydd y bwriad yw eu helpu i sicrhau'r manteision iechyd cyhoeddus y mae'n rhaid iddyn nhw eu cyflawni ac yr ydym ni i gyd yn dymuno eu gweld. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi cynnal adolygiad o'r dystiolaeth ar hyn sy'n dangos safbwynt iechyd y cyhoedd: mae hyn yn gwbl amlwg, ond mae angen inni weithio drwy'r agweddau ymarferol. Mae'r mudiad 20's Plenty for Us wedi honni—ac nid oes gennyf unrhyw reswm i'w amau, ond nid wyf wedi gweld y dystiolaeth—y bydd terfyn cyflymder cenedlaethol wyth gwaith yn rhatach nag awdurdodau unigol yn gwneud parthau 20 mya. Felly, dyna'r math o beth y mae angen inni ei ddatrys yn awr wrth i'r grŵp gael ei sefydlu.
And, finally, Huw Irranca.
Ac, yn olaf, Huw Irranca.
Thank you, acting Presiding Officer. Can I welcome the statement, but also the way it's being framed—that it's not simply on the promotion of cycling and walking, but it's in the context of the emergency that we have with climate change, it's with the obesity crisis that we have, and it's on the issues of air quality? Because I think that is the right context, and, actually, if we get this right, it is a complete win across all those agendas, and healthy living, and healthier lifestyles, and dealing with things like, in the Llynfi valley, where there's a 20-year lifespan difference between the top of the Llynfi valley and the bottom of the Llynfi valley. That's incredible, and part of this is what we're looking to deal with.
I very much welcome the focus on capacity because that's certainly the case in my own authority, which has got a good track record in active travel, but, unfortunately, Transport for Wales has stolen away the key individual who drove the active travel agenda, and we're struggling now, actually, to recruit the person with the right skills who isn't purely a highway engineer. So, I wonder what can be done to help those local authorities get those right people in place now, with the right skill set, that can develop active travel as well as understanding what engineers need as well, but can do the consultation and the community engagement. And on that basis, I wonder how do local authorities like Bridgend tap into the wider out-of-local-authority expertise that he's talking about developing in terms of this support across all local authorities for people who can do those consultations with people who don't currently travel by walking and cycling.
And my final question on this is: with some of the different approaches to funding that the Minister has laid out in his statement and in responses, would that include local authorities who were to come forward with proposals, for example, to develop more Ysgol Hamadryads, ones that not only built the infrastructure—as we've done in Pencoed recently with our twenty-first century schools—but then actually worked with schools to say, 'We're going to go further; we're going to affect the cultural change, working with parents, governors, local community, but we're also going to say to parents, "We will have a contract that says this is how you bring your child to school—not by car but by other means".' Would the money that's been made available, or would part of it, be actually there to inspire progressive local authorities to develop those sorts of things so we have not just one Ysgol Hamadryad but suddenly, by the end of this tranche, 30 or 40?
Diolch, Llywydd dros dro. A gaf i groesawu'r datganiad, ond hefyd y ffordd y mae'n cael ei fframio—nid dim ond hyrwyddo seiclo a cherdded y mae'n ei wneud, ond mae yng nghyd-destun yr argyfwng sydd gennym gyda'r newid yn yr hinsawdd, mae'n ymwneud â'r argyfwng gordewdra sydd gennym ni, ac mae'n ymwneud â phroblemau ansawdd aer? Oherwydd rwyf o'r farn mai dyna'r cyd-destun cywir, ac, mewn gwirionedd, os gwnawn ni hyn yn iawn, mae'n fuddugoliaeth lwyr ar draws yr holl agendâu hynny, a byw'n iach, a ffyrdd o fyw iachach, a mynd i'r afael â phethau fel, yng Nghwm Llynfi, lle ceir gwahaniaeth o 20 mlynedd mewn hyd oes rhwng pen uchaf Cwm Llynfi a gwaelod Cwm Llynfi. Mae hynny'n anhygoel, a rhan o hyn yw'r hyn yr ydym yn bwriadu ymdrin ag ef.
Rwy'n croesawu'r pwyslais ar gapasiti oherwydd bod hynny'n sicr yn wir yn fy awdurdod i, sydd â record dda o ran teithio llesol, ond, yn anffodus, mae Trafnidiaeth Cymru wedi dwyn ymaith yr unigolyn allweddol a sbardunodd yr agenda teithio llesol, ac rydym yn cael trafferthion nawr, mewn gwirionedd, i recriwtio'r unigolyn â'r sgiliau iawn nad yw'n beiriannydd priffyrdd yn unig. Felly, tybed beth y gellir ei wneud i helpu'r awdurdodau lleol hynny i sicrhau bod y bobl iawn hynny ar gael yn awr, â'r set sgiliau gywir, sy'n gallu datblygu teithio llesol yn ogystal â deall beth sydd ei angen ar beirianwyr hefyd, ond gall wneud yr ymgynghori a'r ymgysylltu â'r gymuned. Ac ar y sail honno, tybed sut y mae awdurdodau lleol fel Pen-y-bont ar Ogwr yn manteisio ar yr arbenigedd ehangach y tu allan i'r awdurdod lleol y mae'n sôn am ei ddatblygu o ran y cymorth hwn ar draws yr holl awdurdodau lleol ar gyfer pobl sy'n gallu gwneud yr ymgynghoriadau hynny â phobl nad ydyn nhw ar hyn o bryd yn teithio drwy gerdded a beicio.
A'm cwestiwn olaf ar hyn yw: gyda rhai o'r gwahanol ddulliau ariannu a nodwyd gan y Gweinidog yn ei ddatganiad ac mewn ymatebion, a fyddai hynny'n cynnwys awdurdodau lleol a fyddai'n cyflwyno cynigion, er enghraifft, i ddatblygu mwy o ysgolion fel Ysgol Hamadryad, rhai sydd nid yn unig wedi adeiladu'r seilwaith—fel yr ydym wedi'i wneud ym Mhen-coed yn ddiweddar gyda'n hysgolion yr unfed ganrif ar hugain—ond wedyn wedi gweithio gydag ysgolion i ddweud, 'Rydym ni am fynd ymhellach; rydym ni'n mynd i sbarduno newid diwylliannol, gan weithio gyda rhieni, llywodraethwyr, y gymuned leol, ond rydym ni hefyd yn mynd i ddweud wrth rieni, "Bydd gennym ni gontract sy'n dweud mai dyma sut yr ydych chi'n dod â'ch plentyn i'r ysgol—nid mewn car ond drwy ddulliau eraill".' A fyddai'r arian a ddarparwyd, neu a fyddai rhan ohono, mewn gwirionedd ar gael i ysbrydoli awdurdodau lleol blaengar i ddatblygu'r mathau hynny o bethau, fel nad dim ond un Ysgol Hamadryad sydd gennym ni ond yn sydyn, erbyn diwedd y tranche hwn, 30 neu 40?
Thank you for those questions, and, again, can I echo my comments about the dynamic role that he's playing as chair of the cross-party group? Because I think it does bring together not only people from different parties, because this is a cross-party agenda, but it brings the local authority people, along with the local campaigners, all in one room, where there is a will to make change happen. And I'm very keen to continue engaging with that group and to attend every meeting, if I'm able to.
In terms of the skills point, I think regional working is essential in this area. This is one area where it's going to be needs-led, and also, as Transport for Wales starts to develop its remit, I think there is a real role there for that central expertise to be held, so that local authorities can set the priorities, they can make the decisions on where the routes are, but then they can call on Transport for Wales to provide that expertise they're not able to carry themselves locally.
On the consultation element, that community engagement work, we will fund separately this time round to see how that works, and I think it'll be interesting to see if that does bring us a different result from the one that was brought last time. So, we need to keep that under review.
In terms of schools, then, we do have the active journeys programme that we've been funding and that Sustrans have been delivering. We're going to be putting out to tender a larger contract based on the same approach over the summer. But there is a role for local leadership as well, and it's not just for the Welsh Government and local authorities to lead this; individual schools need to do their bit as well, because all schools struggle with parking and drop-offs in the morning. It's a consistent problem in every school I visit in my constituency. And I sympathise with headteachers for the range of pressures they face as it is, but this is one that'll have immediate benefits for them if they're able to engage with it, and there are all sorts of tools available to help them.
In terms of the specific point of is the funding available to allow local authorities to take a more innovative approach, then, yes, it is. There is flexibility within the funding we've announced. If local authorities want to bring forward proposals for a more imaginative approach, they will find a sympathetic ear.
Diolch am y cwestiynau hynny, ac, unwaith eto, a gaf i adleisio fy sylwadau am y swyddogaeth ddynamig y mae'n ei chyflawni fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol? Oherwydd rwy'n credu ei fod nid yn unig yn dod â phobl o wahanol bleidiau at ei gilydd, oherwydd bod hon yn agenda drawsbleidiol, ond mae'n dod â phobl yr awdurdodau lleol, ynghyd â'r ymgyrchwyr lleol, i gyd i un ystafell, lle mae awydd i beri i newid ddigwydd. Ac rwy'n awyddus iawn i barhau i ymgysylltu â'r grŵp hwnnw ac i fynychu pob cyfarfod, os ydw i'n gallu.
O ran y pwynt ar sgiliau, rwy'n credu bod gweithio rhanbarthol yn hanfodol yn y maes hwn. Mae hwn yn un maes lle y bydd yn cael ei arwain gan anghenion, a hefyd, wrth i Trafnidiaeth Cymru ddechrau datblygu ei gylch gwaith, rwy'n credu bod swyddogaeth wirioneddol yn y fan honno i gynnal yr arbenigedd canolog hwnnw, fel y gall awdurdodau lleol bennu'r blaenoriaethau, gallan nhw wneud y penderfyniadau ynghylch ble bydd y llwybrau, ond wedyn gallan nhw alw ar Trafnidiaeth Cymru i ddarparu'r arbenigedd hwnnw na allan nhw ei gynnal eu hunain yn lleol.
O ran yr elfen ymgynghori, y gwaith ymgynghori cymunedol hwnnw, byddwn yn ariannu ar wahân y tro hwn i weld sut y bydd hynny'n gweithio, ac rwy'n credu y bydd yn ddiddorol gweld a fydd hynny'n dod â chanlyniad gwahanol i ni i'r un a gafwyd y tro diwethaf. Felly, mae angen inni barhau i adolygu hynny.
O ran ysgolion, felly, mae gennym ni'r rhaglen teithiau llesol yr ydym ni wedi bod yn ei hariannu ac y mae Sustrans wedi bod yn ei chyflawni. Rydym ni'n mynd i roi contract mwy o faint i dendr ar sail yr un dull dros yr haf. Ond mae rôl i arweinwyr lleol hefyd, ac nid mater i Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yn unig yw arwain hyn; mae angen i ysgolion unigol wneud eu rhan hefyd, oherwydd mae pob ysgol yn cael trafferthion â pharcio a gollwng plant yn y bore. Mae'n broblem gyson ym mhob ysgol yr wyf yn ymweld â hi yn fy etholaeth. Ac rwy'n cydymdeimlo â phenaethiaid am yr amrywiaeth o bwysau y maen nhw'n eu hwynebu fel y mae, ond mae hwn yn un a fydd o fudd uniongyrchol iddyn nhw os ydyn nhw'n gallu cymryd rhan, ac mae pob math o gymorth ar gael i'w helpu.
O ran y pwynt penodol ynglŷn ag a oes cyllid ar gael i alluogi awdurdodau lleol i weithredu mewn ffordd fwy arloesol, yna, oes, mae cyllid ar gael. Mae hyblygrwydd o fewn y cyllid a gyhoeddwyd gennym. Os bydd awdurdodau lleol yn dymuno cyflwyno cynigion ar gyfer dull mwy dychmygus o weithredu, byddwn yn barod iawn i wrando arnyn nhw.
Thank you.
Diolch.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rhun ap Iorwerth.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rhun ap Iorwerth.
We're going to move on, now, to item 6, and we'll have a debate on the Chief Medical Officer for Wales's 2018-19 annual report, and I call on the Minister for Health and Social Services to move the motion—Vaughan Gething.
Rydym yn mynd i symud ymlaen, nawr, i eitem 6, a byddwn yn cael dadl ar adroddiad blynyddol 2018-19 Prif Swyddog Meddygol Cymru, a galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gynnig y cynnig—Vaughan Gething.
Cynnig NDM7048 Rebecca Evans
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru
1. Yn nodi Adroddiad Blynyddol Prif Swyddog Meddygol Cymru ar gyfer 2018-19 'Gwerthfawrogi ein Hiechyd' a gyhoeddwyd ar 7 Mai 2019 ac yn croesawu yn arbennig:
a) sylwadau’r Prif Swyddog Meddygol ynghylch llwyddiannau, cyfleoedd a heriau sy’n ein hwynebu wrth geisio gwella iechyd pobl Cymru;
b) ei sylw ar bwysigrwydd sicrhau’r gwerth gorau posib am arian o’r adnoddau sydd ar gael mewn gofal iechyd;
c) pwysigrwydd ymchwil i wella iechyd ac economi Cymru; a
d) ei asesiad o’r prif fygythiadau i iechyd sydd yn ein hwynebu.
Motion NDM7048 Rebecca Evans
To propose that the National Assembly for Wales
1. Notes the Chief Medical Officer for Wales’s Annual Report for 2018-19 ‘Valuing our Health’ published on 7 May 2019 and in particular welcomes:
a) the CMO’s reflections on the achievements, opportunities and challenges which we face in improving the health of people in Wales;
b) his focus on the importance of achieving best value from the resources available in health care;
c) the importance of research to health improvement and the Welsh economy; and
d) his assessment of the major health threats we face.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, acting Deputy Presiding Officer. I'm happy to move the motion before us. The chief medical officer took up his post here in August 2016. He was attracted to come to Wales by the prudent healthcare agenda that we had set out upon. I have asked him to ensure that the prudent agenda does not stall, but continues to make a bigger, wider and more consistent difference, and therefore I'm very pleased to see that prudent healthcare, delivered more consistently by value-based healthcare, is at the very heart of his report, and I welcome the unique perspective that he brings.
Previous CMO reports have provided the opportunity to reflect on where Wales stands with regard to the health and well-being of our population, the challenges we face in public health and the changing provision of healthcare. Two years ago, the CMO report looked at how social disadvantage can impact on a person's life chances, their health and well-being. Last year's report examined the harms that gambling can cause to individuals, families and wider society. Those reports have informed our plans and approach to service transformation and delivery. This year, the CMO's report looks at three specific issues: prudent and value-based care; health and social care research; and health threats ranging from antimicrobial resistance to the environment.
The report also touches on the importance of getting children vaccinated against measles, mumps and rubella. Clinicians and other healthcare professionals have a responsibility to ensure that parents are fully informed of the benefits of vaccination. Members will be aware that this aspect of the report has already attracted considerable media coverage. We have worked hard to eliminate preventable childhood diseases and it should concern all of us that some parents continue to be taken in by anti-vaccination campaigns. So, I want to reiterate again the effectiveness and safety of the measles, mumps and rubella vaccination and urge parents to get their children vaccinated.
The report also considers the challenge of childhood obesity and the development of a healthy weight plan. My officials are currently considering the responses to the consultation that has recently closed, and that will inform what we hope will be a holistic approach. Members have heard today how assets such as the Wales coastal path can be promoted to help tackle obesity by providing enjoyable outdoor exercise and, of course, the role that active travel has to play. Members will be aware that there continues to be a high level of support for the principles of prudent healthcare. There are many examples across Wales of co-production, shared decision making, tackling inequality and variation and reducing harm. We now need to embed these principles much more effectively and consistently, not as part of good practice, but as part of standard and consistent practice.
The CMO is clear that a value-based care approach provides a route to making prudent healthcare much more of a practical, consistent reality. And that is an exciting prospect for our health and care system. It should allow our NHS to focus on doing more of the things that achieve better outcomes and a better experience with and for our people. We must be clear that looking at value in this way is not motivated by cutting costs. Rather, it is about equipping and incentivising health boards to use data to identify and then to disinvest in lower value actions and to reinvest that resource in those interventions that provide the best outcomes. A lot of good work has already started under the clinical leadership of Dr Sally Lewis and I have agreed to invest a further £0.5 million pounds in further developing value-based care here in Wales.
The report also highlights the importance of research and innovation in supporting not just better health, but also the way that our services are organised. It describes the rich history of research we have in Wales. Our modern-day research infrastructure is an essential part of the Welsh economy and educational landscape. The benefits of health and care research are profound, and its importance cannot be underestimated, whether that be in preventing ill health, enhancing well-being, reducing inequality or developing better treatment and shaping efficient and effective service organisation and delivery.
Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro. Rwy'n fodlon cynnig y cynnig sydd ger ein bron. Dechreuodd y prif swyddog meddygol ar ei swydd yma ym mis Awst 2016. Fe'i denwyd i Gymru gan yr agenda gofal iechyd darbodus yr ydym ni wedi ei chyflwyno. Rwyf wedi gofyn iddo sicrhau na fydd yr agenda ddarbodus yn diffygio, ond y bydd yn parhau i wneud gwahaniaeth ehangach, mwy sylweddol a mwy cyson, ac felly rwy'n falch iawn o weld bod gofal iechyd darbodus, wedi ei ddarparu yn fwy cyson gan ofal iechyd sy'n seiliedig ar werth, yn ganolog i'w adroddiad, ac rwy'n croesawu'r persbectif unigryw y mae'n dod gydag ef i'w swydd.
Mae adroddiadau blaenorol y prif swyddog meddygol wedi rhoi'r cyfle i ystyried sefyllfa Cymru o ran iechyd a lles ein poblogaeth, yr heriau sy'n ein hwynebu o ran iechyd y cyhoedd a'r newid yn narpariaeth gofal iechyd. Ddwy flynedd yn ôl, edrychodd adroddiad y prif swyddog meddygol ar sut y gall anfantais gymdeithasol effeithio ar gyfleoedd bywyd unigolyn, ei iechyd a'i les. Archwiliodd adroddiad y llynedd y niwed y gall gamblo ei achosi i unigolion, teuluoedd a'r gymdeithas ehangach. Mae'r adroddiadau hynny wedi llywio ein cynlluniau a'n dull gweithredu ar gyfer trawsnewid a darparu gwasanaethau. Eleni, mae adroddiad y Prif Swyddog Meddygol yn edrych ar dri mater penodol: gofal darbodus a seiliedig ar werthoedd; ymchwil iechyd a gofal cymdeithasol; a bygythiadau i iechyd sy'n amrywio o ymwrthedd i gyffuriau i'r amgylchedd.
Mae'r adroddiad hefyd yn crybwyll pwysigrwydd sicrhau bod plant yn cael eu brechu rhag y frech goch, clwy'r pennau a rwbela. Mae gan glinigwyr a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill gyfrifoldeb i sicrhau bod rhieni'n cael yr wybodaeth lawn am fanteision brechu. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol bod yr agwedd hon ar yr adroddiad eisoes wedi cael sylw sylweddol yn y cyfryngau. Rydym ni wedi gweithio'n galed i ddileu clefydau plentyndod y gellir eu hatal ac fe ddylai hi fod o bryder i bob un ohonom ni fod rhai rhieni yn parhau i gael eu camarwain gan ymgyrchoedd gwrth-frechu. Felly, fe hoffwn i bwysleisio eto effeithiolrwydd a diogelwch y brechlyn ar gyfer y frech goch, clwy'r pennau a rwbela, ac annog rhieni i frechu eu plant.
Mae'r adroddiad hefyd yn ystyried her gordewdra ymhlith plant a datblygu cynllun pwysau iach. Ar hyn o bryd, mae fy swyddogion yn ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad a ddaeth i ben yn ddiweddar, a bydd hwnnw'n sail i'r hyn a fydd, gobeithio, yn ddull gweithredu cyfannol. Mae Aelodau wedi clywed heddiw sut y gellir hybu asedau megis llwybr arfordir Cymru er mwyn helpu i fynd i'r afael â gordewdra drwy roi cyfle i bobl wneud ymarfer corff pleserus yn yr awyr agored ac, wrth gwrs, rhan teithio llesol yn hynny o beth. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol bod cefnogaeth sylweddol o hyd i egwyddorion gofal iechyd darbodus. Ceir llawer o enghreifftiau ledled Cymru o gyd-gynhyrchu, gwneud penderfyniadau ar y cyd, mynd i'r afael ag anghydraddoldeb ac amrywio a lleihau niwed. Mae angen i ni nawr ymgorffori'r egwyddorion hyn yn llawer mwy effeithiol a chyson, nid yn rhan o arferion da, ond yn rhan o arferion safonol a chyson.
Mae'r prif swyddog meddygol yn glir bod dull gofal sy'n seiliedig ar werthoedd yn fodd o wneud gofal iechyd darbodus yn realiti llawer mwy ymarferol a chyson. Ac mae hynny'n argoeli'n dda a chyffrous ar gyfer ein system iechyd a gofal. Dylai ganiatáu i'n GIG ganolbwyntio ar wneud mwy o'r pethau sy'n cyflawni canlyniadau gwell a gwell profiad gyda'n pobl ac ar eu cyfer. Mae'n rhaid i ni fod yn glir nad bwriad edrych ar werth yn y modd hwn yw torri costau. Mae, yn hytrach, yn ymwneud â pharatoi a chymell byrddau iechyd i ddefnyddio data i ganfod ac yna dadfuddsoddi mewn camau gweithredu llai gwerthfawr ac ail-fuddsoddi’r adnodd hwnnw yn yr ymyriadau hynny sy'n rhoi'r canlyniadau gorau. Mae llawer o waith da wedi ei ddechrau eisoes dan arweiniad clinigol Dr Sally Lewis ac rwyf wedi cytuno i fuddsoddi £500,000 o bunnau ychwanegol i ddatblygu gofal sy'n seiliedig ar werth ymhellach yma yng Nghymru.
Mae'r adroddiad hefyd yn amlygu pwysigrwydd ymchwil ac arloesi wrth gefnogi nid yn unig iechyd gwell, ond hefyd y ffordd y mae ein gwasanaethau yn cael eu trefnu. Mae'n disgrifio'r traddodiad ymchwil toreithiog sydd gennym ni yng Nghymru. Mae ein seilwaith ymchwil modern yn rhan hanfodol o economi Cymru a'r byd addysg. Mae manteision ymchwil iechyd a gofal yn ddirfawr, ac ni ellir tanbrisio ei bwysigrwydd, boed hynny wrth atal afiechyd, gwella lles, lleihau anghydraddoldeb neu ddatblygu gwell triniaeth a llunio gwasanaeth trefnu a darparu effeithlon ac effeithiol.
That is why we've invested in Health and Care Research Wales to enable us to put in place resources and infrastructure to support that research community, industry and people here in Wales. What is happening in Wales today across various fields of health and social care research is something that we should be genuinely proud of. NHS Wales is on the cusp of realising the significant benefits that can be delivered by advances in precision medicine for patients by offering the right test or treatment at the right time. Our work on new genetic and genomic technology is allowing us to develop a much more detailed understanding of the link between our genes and our health, helping us to develop new, advanced therapies and person-centred treatment. The pace of change in this area is rapid. We continue to be a member of the UK Clinical Research Collaboration and the experimental and precision medicine funders group and to co-fund a number of precision medicine fellowships.
A flagship initiative here in Wales, HealthWise Wales, launched by the then Minister for public health to my left in her new role, is the largest study of its kind in Europe, with more than 30,000 people registered. The power of such a study to contribute towards our understanding of health, well-being and lifestyle choices is significant and it will no doubt be used in coming years to develop policy, services and treatments.
In addition, the secure anonymised information linkage databank, otherwise known as SAIL, based in Swansea University, brings together and links anonymised person-level data about the people of Wales. It provides this in a safe and secure way as a resource for conducting research. The data security and information governance that underpin the SAIL databank are internationally recognised as exemplars. The data resource is used to support a range of high-quality research projects in Wales and across the UK, including Dementias Platform UK, the multiple sclerosis register and the UK Biobank.
Now, there are too many research examples to mention in my brief contribution today, but, to give an example, the research done by the Wales National Centre for Population Health & Wellbeing Research, again based in Swansea, is at the forefront of research to inform obesity prevention initiatives, which, as we have discussed on more than one occasion, is a significant policy priority for us. Bangor University's research on family attitudes and experiences following the implementation of our groundbreaking Human Transplantation (Wales) Act 2013 is another good example of Welsh research informing and improving made-in-Wales policies.
We remain acutely aware, across the Government, of the challenges posed by Brexit, as we work to ensure safe passage for the future of health and care research in Wales, and to do so with a climate that continues to support our increasing success in research and wider prosperity. Finally, the CMO report looks at some of the health protection threats we face, including antimicrobial resistance, threats from diseases that are preventable, those that are communicable, and the changing environmental hazards that affect us all. These are serious issues that we must be prepared to tackle head on if we are to make progress and reduce the significant impact upon people's health and well-being.
We will continue to invest, therefore, in our national health protection service and infrastructure to ensure we remain resilient to the threats that we face. Members will know that antimicrobial resistance is a worldwide problem. In Wales, we must play our part in preventing infections as well as reducing the inappropriate use of antibiotics. The figures are heading the right direction here in Wales, but we must continue to both support and challenge our NHS and social care to meet the challenging targets that we have set. We are also working to eradicate hepatitis B and C as a significant threat to public health. The Welsh Government is committed to eradicate hepatitis by 2030, and our NHS is working hard to identify and treat people. The rise of sexually transmitted infections remains a matter of concern. The Welsh Government has accepted the recommendations of an independent review of sexual health services, which we've debated previously here. The aim is to reduce infections, with improved services, education and better patient experience. We must also do what we can to counteract health threats in the environment, and Ministers share the CMO's assessment that an integrated approach is required to tackle air quality and other hazards.
In conclusion, I'd like to thank the chief medical officer, Dr Frank Atherton, for a thought-provoking report and recommendations. We will carefully consider it, and it will continue to challenge and inform our choices for the future health and well-being of our services and people here in Wales.
Dyna pam ein bod wedi buddsoddi yn Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru er mwyn ein galluogi ni i gyflwyno adnoddau a seilwaith i gefnogi'r gymuned ymchwil, y diwydiant a phobl yma yng Nghymru. Mae'r hyn sy'n digwydd yng Nghymru heddiw mewn amryw o feysydd ymchwil iechyd a gofal cymdeithasol yn rhywbeth y dylem ni fod yn wirioneddol falch ohono. Mae GIG Cymru ar fin gwireddu'r manteision sylweddol y gellir eu sicrhau drwy ddatblygiadau mewn meddygaeth fanwl i gleifion drwy gynnig y prawf neu'r driniaeth briodol ar yr adeg briodol. Mae ein gwaith ar dechnoleg enetig a genomig newydd yn ein galluogi ni i ddatblygu dealltwriaeth lawer mwy manwl o'r cysylltiad rhwng ein genynnau a'n hiechyd, gan ein helpu i ddatblygu therapïau uwch newydd a thriniaeth newydd sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn. Mae pethau'n newid yn gyflym eithriadol yn y maes hwn. Rydym ni'n parhau i fod yn aelod o Gydweithrediaeth Ymchwil Clinigol y DU a'r grŵp cyllidwyr meddygaeth arbrofol a manwl ac yn dal i gyd-ariannu nifer o gymrodoriaethau meddygaeth fanwl.
Menter flaenllaw yma yng Nghymru, Doeth am Iechyd Cymru, a lansiwyd gan y Gweinidog Iechyd Cyhoeddus ar y pryd, i'r chwith i mi yn ei swydd newydd, yw'r astudiaeth fwyaf o'i math yn Ewrop, gyda dros 30,000 o bobl wedi'u cofrestru. Mae gallu astudiaeth o'r fath i gyfrannu at ein dealltwriaeth o iechyd, lles a dewisiadau ffordd o fyw yn bwysig ac mae'n siŵr y caiff ei defnyddio yn y blynyddoedd i ddod i ddatblygu polisi, gwasanaethau a thriniaethau.
Hefyd, mae'r gronfa ddata cysylltu gwybodaeth ddienw ddiogel, a adwaenir fel arall wrth yr enw SAIL, sydd wedi'i lleoli ym Mhrifysgol Abertawe, yn cyfuno a chysylltu data dienw ar lefel unigolyn am bobl Cymru. Mae'n darparu hyn mewn ffordd ddiogel fel adnodd ar gyfer gwneud gwaith ymchwil. Caiff y systemau diogelu data a llywodraethu gwybodaeth sy'n sail i gronfa ddata SAIL eu cydnabod yn rhyngwladol fel esiamplau. Defnyddir yr adnodd data i gefnogi amrywiaeth o brosiectau ymchwil o ansawdd uchel yng Nghymru a ledled y DU, gan gynnwys Dementias Platform UK, y gofrestr sglerosis ymledol a Biobanc y DU.
Nawr, mae gormod o enghreifftiau o ymchwil i'w crybwyll yn fy nghyfraniad byr heddiw, ond, i roi enghraifft, mae ymchwil y Ganolfan Genedlaethol ar gyfer Ymchwil ar Iechyd a Llesiant y Boblogaeth, sydd unwaith eto yn Abertawe, ar flaen y gad o ran ymchwil i fod yn sail i fentrau atal gordewdra, sydd, fel yr ydym ni wedi'i drafod ar fwy nag un achlysur, yn flaenoriaeth polisi sylweddol inni. Mae ymchwil Prifysgol Bangor ar agweddau a phrofiadau teuluol yn sgil gweithredu ein Deddf Trawsblannu Dynol (Cymru) 2013 arloesol yn enghraifft dda arall o ymchwil yng Nghymru yn llywio ac yn gwella polisïau a wnaed yng Nghymru.
Rydym ni'n dal yn ymwybodol iawn, ym mhob rhan o'r Llywodraeth, o'r heriau sy'n dod yn sgil Brexit, wrth inni weithio i sicrhau rhwydd hynt i ddyfodol ymchwil iechyd a gofal yng Nghymru, ac i wneud hynny mewn hinsawdd sy'n parhau i gefnogi ein llwyddiant cynyddol mewn ymchwil a'n ffyniant ehangach. Yn olaf, mae adroddiad y prif swyddog meddygol yn edrych ar rai o'r bygythiadau i ddiogelwch iechyd yr ydym ni'n eu hwynebu, gan gynnwys ymwrthedd i gyffuriau, bygythiadau o glefydau y gellir eu hosgoi, rhai trosglwyddadwy, a'r peryglon amgylcheddol sy'n newid sy'n effeithio arnom ni i gyd. Mae'r rhain yn faterion difrifol y mae'n rhaid inni fod yn barod i fynd i'r afael â nhw'n uniongyrchol os ydym ni am wneud cynnydd a lleihau'r effaith sylweddol ar iechyd a lles pobl.
Felly, byddwn yn parhau i fuddsoddi yn ein gwasanaeth diogelu iechyd cenedlaethol a'n seilwaith i sicrhau ein bod yn parhau i allu gwrthsefyll y bygythiadau sy'n ein hwynebu. Bydd yr Aelodau'n gwybod bod ymwrthedd i gyffuriau yn broblem fyd-eang. Yng Nghymru, rhaid inni wneud ein rhan i atal heintiau yn ogystal â lleihau'r defnydd amhriodol o wrthfiotigau. Mae'r ffigurau'n mynd i'r cyfeiriad cywir yma yng Nghymru, ond rhaid inni barhau i gefnogi a herio ein GIG a'n gwasanaethau gofal cymdeithasol i gyrraedd y targedau heriol yr ydym ni wedi'u pennu. Rydym ni hefyd yn gweithio i ddileu hepatitis B ac C fel bygythiad sylweddol i iechyd y cyhoedd. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddileu hepatitis erbyn 2030, ac mae ein GIG yn gweithio'n galed i ganfod a thrin pobl sydd â'r clefyd. Mae'r cynnydd mewn heintiau a drosglwyddir yn rhywiol yn parhau i fod yn destun pryder. Mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhellion adolygiad annibynnol o wasanaethau iechyd rhywiol, ac rydym ni wedi trafod y rhain o'r blaen. Y nod yw lleihau heintiau, gyda gwell gwasanaethau, addysg a gwell profiad i gleifion. Mae'n rhaid inni hefyd wneud yr hyn a allwn ni i wrthweithio bygythiadau iechyd yn yr amgylchedd, ac mae Gweinidogion yn cytuno ag asesiad y prif swyddog meddygol bod angen dull integredig i fynd i'r afael ag ansawdd aer a pheryglon eraill.
I gloi, hoffwn ddiolch i'r prif swyddog meddygol, Dr Frank Atherton, am adroddiad ac argymhellion sy'n ysgogi'r meddwl. Byddwn yn ei ystyried yn ofalus, a bydd yn parhau i herio a llywio ein dewisiadau ar gyfer iechyd a lles ein gwasanaethau a'n pobl yma yng Nghymru yn y dyfodol.
I have selected the amendment to the motion and I call on Dai Lloyd to move amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig a galwaf ar Dai Lloyd i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.
Gwelliant 1—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
yn gresynu at y methiant parhaus i gyflwyno deddfwriaeth i fynd i'r afael â llygredd aer fel ffordd o wella iechyd.
Amendment 1—Rhun ap Iorwerth
Add new point at end of motion:
regrets the continued failure to bring forward legislation to tackle air pollution as a way of improving health.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a dwi'n falch o gyfrannu i'r ddadl yma ar adroddiad bendigedig gan y prif swyddog meddygol—llongyfarchiadau iddo—ac yn symud y gwelliant ar lygredd awyr. Mwy am hynna yn y man.
Yn nhermau amser, yr unig bwynt arall roeddwn i'n mynd i ganolbwyntio arno fo ydy brechiadau yn erbyn MMR, achos mae'n bwynt sylfaenol bwysig. Mae'r Gweinidog eisoes wedi cyfeirio at y peth. Mae ein capel ni yn Abertawe gyda mynwent weddol enfawr, dros bedair erw, ac mae'n dorcalonnus i weld beddau plant bach yn fanna. Mae'r fynwent wedi bod yna ers bron i ddwy ganrif. Mae yna enwau babanod a phlant ifanc iawn wedi'u rhestru ar y cerrig beddau. Maen nhw wedi marw yn eu cannoedd dros y blynyddoedd, o diptheria, tetanws, pertussis, y frech goch a'r frech wen, a nifer o afiechydon tebyg.
Wrth gwrs, nôl yn 2012-13, pan oeddwn i'n feddyg teulu llawn amser, ddaeth yna achosion o'r frech goch—gwnaethon nhw ddechrau yn Abertawe—yn fy mhractis i, yn y Coced, lle roeddwn i'n bartner ar y pryd, achos doedd y niferoedd a oedd wedi derbyn brechiad MMR ddim yn ddigonol i atal y clefyd heintus iawn yma rhag lledu, achos mae'n dibynnu ar imiwnedd y praidd—herd immunity, felly. Mae'n dibynnu ar y ffaith nad yw 95 y cant o blant ddim yn gallu dal y frech goch achos maen nhw wedi cael eu brechu yn erbyn o. Mae'r firws yn dal yn fyw yn ein cymuned ni, ond mae'n dibynnu ar y ffaith nad yw 95 y cant o bobl ddim yn gallu dal nhw achos maen nhw wedi cael brechiad. Mae yna nifer o blant sydd efo clefydau arbennig sydd ddim yn gallu cael y brechiad, felly mae'n ofynnol i bob un arall sydd yn ffit i dderbyn brechiad MMR i gael y brechiad.
Cyn y brechiad yma ym Mhrydain, cyn y brechiad yn erbyn y frech goch, measles, roedd miloedd o blant a phobl ifanc yn dal y frech goch bob blwyddyn yma ym Mhrydain, a channoedd yn marw neu yn dioddef yn barhaol o sgil-effeithiau'r frech goch, fel byddardod, drwy gydol eu hoes. Gyda dyfodiad yr MMR yn 1988, am flynyddoedd ni fu fawr neb o'r frech goch, a doedd yna ddim achosion o gwbl o'r frech goch am flynyddoedd, tan y blynyddoedd diweddar hyn pan fo lefelau'r brechu wedi cwympo o dan 95 y cant, ac weithiau yn sylweddol yn is na 95 y cant. Nôl yn Abertawe, saith blynedd yn ôl, roedd y lefel tua 82 y cant, felly does dim rhyfedd i ni gael nifer o achosion o'r frech goch, gydag un farwolaeth.
A'r pwynt arall mae'r prif swyddog meddygol yn ei wneud yn ei adroddiad ydy—nifer o bwyntiau, wrth gwrs, ond, gan fod ein gwelliant ni yn canolbwyntiau ar llygredd awyr, fe af i ar ôl llygredd awyr, sydd yn lladd neu'n cyfrannu at farwolaeth 2,000 o bobl bob blwyddyn yma yng Nghymru. Fel dŷn ni wedi clywed gan Lee Waters prynhawn yma eisoes, mae yna air quality crisis yma yng Nghymru, ac wrth gwrs mae yna argyfwng hinsawdd hefyd. Ac wrth gwrs mae'r llygredd awyr yma—mae hyn yn argyfwng iechyd cyhoeddus, fel mae'r prif swyddog meddygol yn amlinellu yn ei adroddiad bendigedig y prynhawn yma.
Felly, mae angen gweithredu ar fyrder, yn enwedig i leihau allyriadau o geir a lorïau ar ein ffyrdd a'n strydoedd. Mae angen, felly, deddfu yn y maes, dwi'n credu, achos mae o yn argyfwng hinsawdd, ac mae o yn argyfwng iechyd cyhoeddus. Dwi'n gadeirydd y grŵp amlbleidiol ar y Ddeddf awyr glân yma yn y Senedd, er mwyn i ni allu creu parthau awyr glan yn ein trefi a'n dinasoedd. Mae ein plant ni yn haeddu dim gwaeth na hynny. Mae angen yr isadeiledd i'n siroedd ni allu casglu'r wybodaeth ar y llygredd yn eu hardaloedd nhw. Mae llygredd awyr yn niweidio ein hysgyfaint ni, a'n calonnau ni nawr, achos mae nanoblastigau—darnau bach, gronynnau bach—maen nhw mor fach rŵan fel eu bod nhw'n gallu cyrraedd i mewn i'n calon ni, yn ein gwythiennau, yn y gwaed. Achos mae nanoblastigau mor fach, maen nhw'n cyrraedd ein calonnau ni ac yn achosi clefyd y galon. Felly, cefnogwch y gwelliant. Diolch yn fawr.
Thank you very much, acting Chair, and I'm very pleased to contribute to this debate on an excellent report by the chief medical officer, and I move the amendment on air pollution. More on that in a moment.
In terms of time, the other point I was going to focus on was immunisation against MMR—a fundamentally important point that the Minister has already referred to. Our chapel in Swansea has an enormous cemetery, over four acres, and it's heartbreaking to see the graves of young children there. The cemetery has been there for two centuries. The names of very young children and babies are listed on the gravestones. They died in their hundreds over the years because of diphtheria, tetanus and a number of other diseases.
Back in 2012-13, when I was a full-time GP, a case of the measles arose—it started in Swansea—in my practice, in Cockett, where I was a partner at the time. The numbers that had received the immunisation against MMR weren't sufficient to prevent this disease from spreading. It does depend on herd immunity. It depends on the fact that 95 per cent of children can't catch measles because they have been immunised against it. The virus is still alive in our communities. It depends on the fact that 95 per cent, however, can't catch the virus because they have been immunised. There are a number of children who have particular conditions who can't receive the injection, so it is incumbent on all other people who are fit to receive this injection to have it.
Before immunisation against measles, thousands of children and young people caught measles every year here in the UK, and hundreds died from the condition or suffered continuing after-effects, such as deafness, throughout their lives. Now, with the advent of MMR in 1988, for several years nobody died from measles, and there were no cases at all of measles for many years, until recent years when levels of immunisation have fallen below 95 per cent, and sometimes significantly below 95 per cent. Back in Swansea, around seven years ago, the level was around 82 per cent, so there is little wonder that we had a number of cases of measles, with one death, unfortunately.
The other point that the chief medical officer makes in the report—there are a number of points, of course, but, because our amendment refers to air pollution, I will talk about that particular issue, which kills or contributes to the deaths of 2,000 people in Wales every year. We've heard from Lee Waters this afternoon that there is an air quality crisis here in Wales, and of course there is a climate emergency as well. And, of course, air pollution is a public health crisis, as the chief medical officer has outlined in the excellent report this afternoon.
So, we do need to take action urgently, particularly to decrease emissions from cars and lorries on our streets and roads. We need to legislate in this field, because it is a climate emergency and it is an emergency with regard to public health. I am the chair of the cross-party group on a clean air Act, created here at the Senedd, so that we can create clean air zones in our towns and cities. Our children deserve no less than that. We need the infrastructure for our counties to gather information on pollution in their areas. Air pollution is damaging to our lungs, and to our hearts now because nanoplastics—those tiny particles are so small now that they can reach our hearts through our veins and our blood vessels. Those nanoplastics are so small that they reach our hearts and they do cause heart disease. So, do support this amendment. Thank you.
I call on Janet Finch-Saunders.
Galwaf ar Janet Finch-Saunders.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dr Frank Atherton has quite rightly outlined well the multiple issues that require all of our attention and, indeed, some Government action. He reminds us all of the importance of research, awareness and effective collaboration in order to tackle the major health threats facing us in Wales, and also to be prepared for expected health and social changes. Infections, environmental threats, rising obesity levels—particularly childhood obesity, with 27 per cent of children aged four to five now classed as overweight or obese—smoking-related deaths, and the ever-evolving needs of our ageing society are major causes of concern.
The recent levelling of life expectancy rates requires monitoring. Most concerning, however, is the variation between the most and least deprived areas of Wales, generally being an eight-year gap between economically secure households and less economically viable ones. In terms of healthy life expectancy, this variation increases to a momentous 18-year difference.
Crucially, as explored in chapter 1, care of the elderly population in Wales needs to be based on a whole-system approach that acknowledges the right for elderly people to age well, both physically and mentally. And it also takes into consideration the forecasted population increase by 58 per cent for those aged 75 and over. This is pivotal. As we are all aware, elderly people are most at risk of developing dementia—and that has been discussed earlier today—along with other illnesses such as cancer, which has become one of the most fatal and painful illnesses of our generation. This, however, should be considered alongside the fact that older people are more likely to experience complications from multiple health conditions, which can make diagnosis and treatment difficult.
Further, the medical officer outlines four recommendations so that our healthcare system and approach is both prudent and value driven. This includes a development of infrastructure, data, good practice and excellent communication. Now, I recognise that creating a data-driven system is integral to ascertaining where investment should be channelled to tackle the biggest health threats. Research is integral to the successful delivery of our health strategy and therefore I do urge the Welsh Government to continue funding such meaningful research, co-ordinating activity among key stakeholders and, where possible, to further engage the public in those various stages of research.
The Government should also look to promote the work of Health Wise Wales, which is now asking the public to share their thoughts on the most pressing health, well-being and social care questions as part of their national project. Indeed, Cancer Research UK’s report, ‘Bench to Bedside’, calls on the Welsh Government to drastically improve its funding for medical research, particularly quality-related research. More precisely, I wish to bring attention to Cancer Research UK’s calls that the Welsh Government innovates its strategic thinking and planning mechanisms to attract and support researchers with new funding opportunities. This is urgent in light of Brexit, as funding streams from the EU to UK medical research could be lost.
Deputy Presiding Officer, I encourage the Welsh Government to be proactive with other devolved nations, such as Scotland, in order to improve our knowledge, understanding and response to the health challenges affecting us today. Obesity is one of these, so I therefore welcome the introduction of the healthy weight plan. I hope that this will improve the current worrying statistics on fruit and vegetable consumption.
Finally, I believe that Dr Atherton has brought attention to less overt health threats, such as antimicrobial resistance, anti-vaccination trends, healthcare acquired infections, chemical contamination, and the effect of changes in our climate and natural environment, such as the release of radiation, flooding, and extreme weather variations.
The chief medical officer states that more work with GP practices is needed to ensure appropriate antibacterial use. Similarly, schools should continue to be encouraged to provide both MMR vaccinations to children so that the current percentage rates of those being vaccinated rise. I am keen to ask the Welsh Government what plans are in place to improve the uptake of vaccinations in harder-to-reach demographics. I uphold Dr Atherton's recommendations and urge the Government to act on this most interesting and robust report so that we can continue to protect the health of Welsh people and deliver our healthcare aims. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae Dr Frank Atherton yn gwbl briodol wedi amlinellu'n dda iawn y materion lluosog sy'n gofyn am ein sylw llawn, ac yn wir, rhywfaint o weithredu gan y Llywodraeth. Mae'n ein hatgoffa ni i gyd am bwysigrwydd ymchwil, ymwybyddiaeth a chydweithio effeithiol er mwyn mynd i'r afael â'r bygythiadau mawr i iechyd sy'n ein hwynebu yng Nghymru, a hefyd i fod yn barod am newidiadau iechyd a chymdeithasol disgwyliedig. Mae heintiau, bygythiadau amgylcheddol, gordewdra cynyddol—yn enwedig gordewdra ymhlith plant, gyda 27 y cant o blant pedair i bump oed bellach yn cael eu hystyried yn rhy drwm neu'n ordew—marwolaethau sy'n gysylltiedig ag ysmygu, ac anghenion cynyddol ein cymdeithas sy'n heneiddio yn achosi pryder mawr.
Mae angen monitro'r sefyllfa lle mae cyfraddau disgwyliad oes wedi aros yn wastad yn ddiweddar. Yr hyn sy'n peri'r pryder mwyaf, fodd bynnag, yw'r gwahaniaeth rhwng yr ardaloedd mwyaf a lleiaf difreintiedig yng Nghymru, sef bwlch o wyth mlynedd yn gyffredinol rhwng aelwydydd sy'n ddiogel yn economaidd a rhai sy'n llai hyfyw yn economaidd. O ran disgwyliad oes iach, mae'r amrywiad hwn yn cynyddu i wahaniaeth sylweddol iawn o 18 mlynedd.
Yn hollbwysig, fel yr archwilir ym mhennod 1, mae angen i ofal am y boblogaeth oedrannus yng Nghymru fod yn seiliedig ar ddull gweithredu system gyfan sy'n cydnabod yr hawl i bobl hŷn heneiddio'n dda, yn gorfforol ac yn feddyliol. Ac mae hefyd yn ystyried y rhagweliad y bydd cynnydd o 58 y cant yn y boblogaeth 75 oed a throsodd. Mae hyn yn ganolog. Fel y gwyddom ni i gyd, pobl oedrannus sy'n wynebu'r perygl mwyaf o ddatblygu dementia—ac mae hynny wedi'i drafod yn gynharach heddiw—ynghyd ag afiechydon eraill megis canser, sydd wedi dod yn un o'r afiechydon mwyaf angheuol a phoenus yn ein cenhedlaeth ni. Fodd bynnag, dylid ystyried hyn law yn llaw â'r ffaith bod pobl hŷn yn fwy tebygol o gael cymhlethdodau oherwydd cyflyrau iechyd lluosog, sy'n gallu gwneud diagnosis a thriniaeth yn anodd.
Hefyd, mae'r swyddog meddygol yn amlinellu pedwar argymhelliad fel bod ein system gofal iechyd a'n hymagwedd yn ddarbodus ac yn seiliedig ar werth. Mae hyn yn cynnwys datblygu seilwaith, data, arfer da a chyfathrebu rhagorol. Nawr, rwy'n cydnabod bod creu system sy'n seiliedig ar ddata yn hanfodol i ganfod lle dylid cyfeirio buddsoddiad i fynd i'r afael â'r bygythiadau mwyaf i iechyd. Mae ymchwil yn rhan annatod o'r broses o gyflwyno ein strategaeth iechyd yn llwyddiannus ac felly rwy'n annog Llywodraeth Cymru i barhau i ariannu gwaith ymchwil ystyrlon o'r fath, gan gydlynu gweithgarwch ymhlith rhanddeiliaid allweddol a, lle bo modd, i ymgysylltu mwy â'r cyhoedd yn y gwahanol gyfnodau ymchwil hynny.
Dylai'r Llywodraeth hefyd geisio hybu gwaith Doeth am Iechyd Cymru, sydd bellach yn gofyn i'r cyhoedd rannu eu syniadau ynghylch y cwestiynau iechyd, lles a gofal cymdeithasol mwyaf dybryd yn rhan o'u prosiect cenedlaethol. Yn wir, mae adroddiad Ymchwil Canser y DU, 'O'r Fainc i Erchwyn y Gwely', yn galw ar Lywodraeth Cymru i gynyddu'n sylweddol ei chyllid ar gyfer ymchwil meddygol, yn enwedig ymchwil sy'n gysylltiedig ag ansawdd. Yn fwy penodol, hoffwn dynnu sylw at alwadau Ymchwil Canser y DU i Lywodraeth Cymru arloesi ei dulliau meddwl a chynllunio strategol er mwyn denu a chefnogi ymchwilwyr gyda chyfleoedd newydd i gael cyllid. Mae hyn yn fater brys yng ngoleuni Brexit, oherwydd gellid colli ffrydiau ariannu o'r UE i ymchwil meddygol y DU.
Dirprwy Lywydd, anogaf Lywodraeth Cymru i fod yn rhagweithiol gyda chenhedloedd datganoledig eraill, fel yr Alban, er mwyn gwella ein gwybodaeth, ein dealltwriaeth a'n hymateb i'r heriau iechyd sy'n effeithio arnom ni heddiw. Mae gordewdra yn un o'r rhain, felly rwy'n croesawu cyflwyno'r cynllun pwysau iach. Gobeithiaf y bydd hwn yn gwella'r ystadegau presennol sy'n peri pryder o ran bwyta ffrwythau a llysiau.
Yn olaf, credaf fod Dr Atherton wedi tynnu sylw at fygythiadau iechyd llai amlwg, megis ymwrthedd i gyffuriau, tueddiadau gwrth-frechu, heintiau a geir mewn gofal iechyd, halogiad cemegol, ac effaith newidiadau yn ein hinsawdd a'n hamgylchedd naturiol megis rhyddhau ymbelydredd, llifogydd, ac amrywiadau tywydd eithafol.
Mae'r prif swyddog meddygol yn datgan bod angen gwneud mwy o waith gyda phractisau meddygon teulu er mwyn sicrhau defnydd gwrthfacterol priodol. Yn yr un modd, dylai ysgolion barhau i gael eu hannog i ddarparu'r brechiadau MMR i blant fel bod cyfraddau canrannol presennol y rhai sy'n cael eu brechu'n cynyddu. Rwy'n awyddus i ofyn i Lywodraeth Cymru pa gynlluniau sydd ar waith i gynyddu faint o bobl sy'n cael brechiadau yn y ddemograffeg sy'n fwy anodd ei chyrraedd. Rwy'n cefnogi argymhellion Dr Atherton ac yn annog y Llywodraeth i weithredu ar yr adroddiad cadarn a diddorol iawn hwn er mwyn inni allu parhau i ddiogelu iechyd pobl Cymru a chyflawni ein nodau o ran gofal iechyd. Diolch.
Minister, I'd like to refer specifically to the part of the report in the annex that is dealing with the progress that's been made in respect of the public health issue that's been raised with regard to gambling. I raise it because last year's report was a groundbreaking report and has been recognised throughout the UK in identifying and starting the process of looking at how we tackle what is, I think, a latent, growing, hidden and emerging but incredibly serious epidemic.
I have to say that, although there are aspects of the annex in terms of work that has been done that I welcome, I think it is not enough by any stretch of the imagination. I certainly welcome the survey questions to young people with regard to prevalence, the consideration of looking at the planning system, raising concerns about advertising with the standards authority, seminars and so on. But I don't think this, by any stretch of the imagination, recognises the actual scale of the public health issues with regard to gambling.
Certainly, much of the responsibility in respect of gambling is at UK level, but certainly there is much that we can do in respect of the public health aspects. If I can just refer the Minister and the Members to a leading market research company's comments on gambling:
'Global sports betting market expected to reach approximately $155 billion by 2024...growing at a healthy 8.83 per cent...with digital revolution transforming the world every second, the sports betting market is likely to grow dynamically in the future.'
If we actually look at the state of gambling and its impact within Wales, the Gambling Commission estimates that 1.1 per cent of the Welsh population are problem gamblers. That is approximately 40,000 people. It estimates that there are a further 4 per cent at risk—that is, a further 160,000 people—and for every one problem gambler, research estimates that a further seven are adversely affected. That is a further 280,000 people, and I think those are extremely conservative estimates based on old information and do not reflect the scale of what is happening.
I chair the cross-party group on gambling and we've had some very interesting academics who've been doing research in various countries, particularly Australia, identifying some of the impacts on young people, and it is the young people that I think we must particularly look at in terms of our public health policy, and I don't think the report actually really does start getting to grips. Eighty per cent of 11 to 16-year-olds have seen gambling adverts on tv, 70 per cent have seen gambling adverts on social media, and 66 per cent on websites. Seventy-eight per cent of young people we spoke to think betting has become a normal part of sport, and this normalisation of the association with gambling and sport I think is incredibly significant. It has become part of the culture of sport and it should worry us considerably.
I was looking at the programme of the new Tottenham Hotspur White Hart Lane stadium recently—the £1 billion stadium, which is fantastic—and the first thing that jumped out was the statement that there would be no gambling facilities within the stadium. I thought, 'That's impressive', alongside its recycling policy, until of course you read that there is internet throughout the stadium. Betting outlets are no longer necessary. It is the internet gambling. And when you look at the actual amount of money that's ploughed in, let's be honest about it, gambling is the new nicotine, the new tobacco industry of sport. That is why we need to seriously tackle the issue of public education.
Three in five students have gambled in some way over the past 12 months. One in 10 have used all or some of their student loan to gamble. Minister, the scale is phenomenal and it is growing. In the UK alone, it is a £15 billion industry, and growing year by year. We all know that you cannot turn on satellite, you cannot turn on the internet, on your phones, on YouTube—anything that you utilise—the extent to which there is gambling advertising. And of course, that is within the UK responsibility, and, of course, we have to engage because there is a desperate need for new gambling legislation that seriously tackles and restricts that.
But in the meantime, in terms of what we have within our competence, I think we actually need a very, very clear and dynamic strategy that is up to the scale of the gambling epidemic that is approaching and is already hitting and indoctrinating our young people. It needs to be one of public education. There has to be far greater focus on how we can use planning laws in terms of outlets, how we can look at outlets in respect of advertising themselves, and also, ultimately, the pressure that we have to put onto the gambling industry and the gambling commission for the proper funding of what is needed to tackle gambling addiction and gambling education.
What is happening at the moment—
Gweinidog, hoffwn gyfeirio'n benodol at y rhan o'r adroddiad yn yr atodiad sy'n ymdrin â'r cynnydd a wnaed mewn cyswllt â'r mater iechyd cyhoeddus a grybwyllwyd o ran gamblo. Rwy'n sôn am hyn oherwydd bod adroddiad y llynedd yn adroddiad arloesol a'i fod wedi'i gydnabod ledled y DU o ran nodi a dechrau'r broses o edrych ar sut yr ydym ni'n mynd i'r afael â'r hyn sydd, yn fy marn i, yn epidemig cudd, cynyddol, dirgel a datblygol ond sy'n anhygoel o ddifrifol.
Mae'n rhaid imi ddweud, er fy mod i'n croesawu agweddau ar yr atodiad o ran y gwaith sydd wedi'i wneud, rwy'n credu nad yw'n ddigonol o bell ffordd. Rwy'n sicr yn croesawu'r cwestiynau arolwg i bobl ifanc o ran nifer yr achosion, yr ystyriaeth i edrych ar y system gynllunio, y pryderon a nodir ynghylch hysbysebu gyda'r awdurdod safonau, seminarau ac ati. Ond nid wyf yn credu bod hyn, mewn unrhyw ffordd yn cydnabod maint gwirioneddol y problemau iechyd cyhoeddus sy'n dod yn sgil gamblo.
Yn sicr, mae llawer o'r cyfrifoldeb o ran gamblo ar lefel y DU, ond yn sicr mae llawer y gallwn ni ei wneud ynghylch agweddau iechyd cyhoeddus. Os gallaf gyfeirio'r Gweinidog a'r Aelodau at sylwadau cwmni ymchwil marchnad blaenllaw ar gamblo:
Mae disgwyl i'r farchnad betio chwaraeon byd-eang gyrraedd tua $155 biliwn erbyn 2024...gan dyfu ar lefel iach o 8.83 y cant ... gyda chwyldro digidol yn trawsnewid y byd bob eiliad, mae'r farchnad fetio chwaraeon yn debygol o dyfu'n sylweddol yn y dyfodol.
Os edrychwn ni mewn gwirionedd ar gyflwr gamblo a'i effaith yng Nghymru, mae'r Comisiwn Hapchwarae yn amcangyfrif bod gan 1.1 y cant o boblogaeth Cymru broblemau gamblo. Mae hynny oddeutu 40,000 o bobl. Mae'n amcangyfrif bod perygl i 4 y cant arall—hynny yw, 160,000 o bobl ychwanegol—ac am bob un gamblwr sydd â phroblem, mae ymchwil yn amcangyfrif bod saith arall yn dioddef effaith andwyol. Dyna 280,000 o bobl ychwanegol, ac rwy'n credu bod y rheini'n amcangyfrifon ceidwadol iawn sy'n seiliedig ar hen wybodaeth ac nad ydyn nhw'n adlewyrchu graddfa'r hyn sy'n digwydd.
Rwy'n cadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar gamblo ac rydym ni wedi cael rhai academyddion diddorol iawn sydd wedi bod yn gwneud ymchwil mewn gwahanol wledydd, yn enwedig Awstralia, gan nodi rhai o'r effeithiau ar bobl ifanc, ac ar bobl ifanc rwy'n credu y mae'n rhaid inni edrych yn benodol o ran ein polisi iechyd cyhoeddus, ac nid wyf yn credu bod yr adroddiad mewn gwirionedd yn dechrau mynd i'r afael â hynny. Mae 80 y cant o blant 11 i 16 oed wedi gweld hysbysebion gamblo ar y teledu, mae 70 y cant wedi gweld hysbysebion gamblo ar y cyfryngau cymdeithasol, a 66 y cant ar wefannau. Mae 78 y cant o bobl ifanc y buom ni'n siarad â nhw yn credu bod betio yn rhan arferol o chwaraeon, ac mae normaleiddio gamblo yng nghyd-destun chwaraeon yn eithriadol o arwyddocaol yn fy marn i. Mae wedi dod yn rhan o ddiwylliant chwaraeon a dylai hyn ein poeni'n sylweddol.
Roeddwn yn edrych ar raglen stadiwm newydd Tottenham Hotspur sef White Hart Lane yn ddiweddar—stadiwm £1 biliwn, sy'n wych—a'r peth cyntaf a dynnodd fy sylw oedd y datganiad na fyddai cyfleusterau gamblo yn y stadiwm. Meddyliais, 'Dyna beth da', ynghyd â'i bolisi ailgylchu, nes ichi ddarllen bod y rhyngrwyd ar gael drwy'r stadiwm. Nid oes angen mannau betio mwyach. Gamblo ar y rhyngrwyd yw hi erbyn hyn. A phan edrychwch chi ar wir swm yr arian sy'n cael ei fuddsoddi, gadewch i ni fod yn onest ynglŷn â hyn, gamblo yw'r nicotin newydd, y diwydiant tybaco newydd ym myd chwaraeon. Dyna pam fod angen inni fynd i'r afael o ddifrif â'r mater o addysg gyhoeddus.
Mae tri o bob pum myfyriwr wedi gamblo mewn rhyw fodd dros y 12 mis diwethaf. Mae un o bob 10 wedi defnyddio rywfaint neu'r cyfan o'u benthyciad myfyrwyr i gamblo. Gweinidog, mae'r raddfa'n aruthrol ac mae'n tyfu. Yn y DU yn unig, mae'n ddiwydiant gwerth £15 biliwn, ac mae'n tyfu o flwyddyn i flwyddyn. Rydym ni i gyd yn gwybod na allwch chi droi at deledu lloeren, y rhyngrwyd, eich ffonau, YouTube—unrhyw beth rydych chi'n ei ddefnyddio—heb wynebu llu o hysbysebion gamblo. Ac, wrth gwrs, mae hynny'n gyfrifoldeb i'r DU, ac, wrth gwrs, mae'n rhaid inni ymgysylltu oherwydd bod angen dirfawr am ddeddfwriaeth gamblo newydd sydd mewn difrif yn mynd i'r afael â hynny ac yn cyfyngu ar hynny.
Ond yn y cyfamser, o ran yr hyn sydd gennym ni o fewn ein cymhwysedd, credaf fod angen strategaeth hynod glir a deinamig iawn arnom ni, sy'n gallu gwrthsefyll yr epidemig gamblo sy'n agosáu ac sydd eisoes yn effeithio ar ein pobl ifanc ac yn eu cyflyru. Mae angen iddi fod yn un o addysgu'r cyhoedd. Mae'n rhaid rhoi llawer mwy o bwyslais ar y modd y gallwn ni ddefnyddio deddfau cynllunio o ran mannau gamblo, sut y gallwn ni edrych ar fannau gamblo o ran y ffordd y maen nhw'n hysbysebu eu hunain, a hefyd, yn y pen draw, y pwysau y mae'n rhaid inni ei roi ar y diwydiant gamblo a'r Comisiwn Hapchwarae er mwyn ariannu'r hyn sydd ei angen i ymdrin â dibyniaeth ar gamblo ac addysgu pobl ynglŷn â gamblo.
Yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd—
Can you bring your remarks to a close, please?
A wnewch chi ddod â'ch sylwadau i ben, os gwelwch yn dda?
What is happening at the moment is mere peanuts and I don't think the strategy we have at the moment is a strategy or in any way adequate to deal with what we could, potentially, be doing.
Mae'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd yn ddim byd ond diferyn yn y môr ac nid wyf yn credu bod y strategaeth sydd gennym ni ar hyn o bryd yn strategaeth nac mewn unrhyw fodd yn ddigonol i fynd i'r afael â'r hyn y gallem ni, o bosib, fod yn ei wneud.
I thank the chief medical officer for his latest annual report. Dr Atherton has highlighted several health challenges facing our nation. I want to focus my contribution on two of those challenges. Two challenges to our nation’s health that, if left unchecked, could do untold damage to the well-being of Wales. Those challenges are antimicrobial resistance and the spread of the 'anti-vax' movement.
I welcome that, as highlighted by the chief medical officer, there has been progress made in reducing inappropriate use of antibiotics in health settings. However, we can’t tackle antimicrobial resistance by just reducing the number of antibiotics handed out by our GPs. We have been overusing broad-spectrum antibiotics for decades. When we take an antibiotic, a percentage of it ends up going down the toilet, and a result, a large amount of antibiotics ends up in our waste streams, our rivers and oceans. This pharmaceutical pollution does not only have an adverse impact upon wildlife; it also adds to the pool of microorganisms that are drug resistant. We also must consider the impact that agricultural use of antibiotics is having. Concentrations of antibiotics in soil can approach the therapeutic doses given to livestock because of overuse.
We have seen several cases around the world during the last few years were bacterial infections were resistant to every antibiotic in the arsenal. Infections for which there is no cure is a clear and present danger to human life. We must act to reduce opportunities for these microbes to become resistant and to find alternatives, and that means that as well as reducing human use of antibiotics, we also must tackle overuse in agriculture and stamp out pharmaceutical pollution. We must also invest in research into alternatives to antibiotics such as bacteriophages.
As well as the threats we face from bacteria, we are seeing a growing threat from viruses that were once under control. Again, it is human behaviour that is the driving force behind the threat. This time it’s not the arsenal that is failing. Lies and misinformation have led many to abandon the arsenal altogether. The growth of the 'anti-vax' movement has skyrocketed thanks to social media. While the social media companies are finally acting, it’s too little, too late. Too many parents have listened to the lies spread by the likes of disgraced former doctor Andrew Wakefield and American actress Jenny McCarthy. The end result of those lies is the death of children from measles.
The number of measles outbreaks has increased in recent years and we are seeing more than 10 per cent of children failing to receive two doses of the MMR vaccine. We must actively combat the spread of 'anti-vax' propaganda online with our own stark messages. Unvaccinated children may die because some person online convinced a parent that vaccines cause autism. Vaccines prevent death from disease. We all have a role to play in highlighting this, and I thank Dr Atherton for including the threat from vaccine-preventable disease in his annual report. Diolch yn fawr.
Diolch i'r prif swyddog meddygol am ei adroddiad blynyddol diweddaraf. Mae Dr Atherton wedi tynnu sylw at sawl her iechyd sy'n wynebu ein cenedl. Rwyf i eisiau canolbwyntio yn fy nghyfraniad i ar ddwy o'r heriau hynny. Dwy her i iechyd ein cenedl a allai, o'u gadael heb eu harchwilio, wneud niwed aruthrol i les Cymru. Yr heriau hynny yw ymwrthedd gwrthficrobaidd a lledaeniad y mudiad 'gwrth frechu'.
Rwy'n croesawu, fel mae'r prif swyddog meddygol wedi tynnu sylw ato, y bu cynnydd o ran lleihau'r defnydd amhriodol o wrthfiotigau mewn lleoliadau iechyd. Fodd bynnag, ni allwn ni fynd i'r afael ag ymwrthedd gwrthficrobaidd drwy ddim ond lleihau nifer y gwrthfiotigau sy'n cael eu dosbarthu gan ein meddygon teulu. Rydym ni wedi bod yn gorddefnyddio gwrthfiotigau sbectrwm eang ers degawdau. Pan fyddwn ni'n cymryd gwrthfiotig, mae canran yn mynd i lawr y tŷ bach, ac o ganlyniad, mae llawer iawn o wrthfiotigau'n llifo i'n ffrydiau gwastraff, i'n hafonydd a'n cefnforoedd. Mae'r llygredd fferyllol hwn nid yn unig yn cael effaith andwyol ar fywyd gwyllt; mae hefyd yn ychwanegu at y gronfa o ficro-organebau sy'n gwrthsefyll cyffuriau. Mae'n rhaid inni hefyd ystyried effaith defnyddio gwrthfiotigau mewn amaethyddiaeth. Gall crynodiadau o wrthfiotigau mewn pridd gyrraedd lefelau'r dosau therapiwtig a roddir i dda byw oherwydd gorddefnydd.
Rydym ni wedi gweld sawl achos ledled y byd yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf lle'r oedd heintiau bacterol yn gallu ymwrthod â phob gwrthfiotig a oedd ar gael. Ar hyn o bryd, mae heintiau nad oes modd eu gwella yn berygl amlwg i fywyd dynol. Mae'n rhaid inni weithredu i leihau'r cyfleoedd i'r microbau hyn allu ymwrthod â gwrthfiotigau ac i ganfod dewisiadau eraill, ac mae hynny'n golygu, yn ogystal â lleihau defnydd dynol o wrthfiotigau, fod yn rhaid inni hefyd fynd i'r afael â gorddefnyddio mewn amaethyddiaeth a chael gwared ar lygredd fferyllol. Mae'n rhaid i ni hefyd fuddsoddi mewn ymchwil i ddewisiadau eraill, fel bacterioffagau, yn lle gwrthfiotigau.
Yn ogystal â'r bygythiadau yr ydym ni'n eu hwynebu gan facteria, rydym ni'n gweld bygythiad cynyddol gan firysau a oedd unwaith dan reolaeth. Unwaith eto, ymddygiad dynol yw'r grym y tu ôl i'r bygythiad. Y tro hwn nid y dulliau diogelu sy'n methu. Mae celwyddau a gwybodaeth gyfeiliornus wedi peri i lawer roi'r gorau i'r dulliau diogelu yn gyfan gwbl. Mae twf y mudiad 'gwrth frechu' wedi cynyddu'n aruthrol, diolch i'r cyfryngau cymdeithasol. Er bod y cwmnïau cyfryngau cymdeithasol yn gweithredu o'r diwedd, mae'r difrod eisoes wedi ei wneud. Mae gormod o rieni wedi gwrando ar y celwyddau sydd wedi'u lledaenu gan bobl fel y cyn-feddyg cywilyddus Andrew Wakefield a'r actores Americanaidd Jenny McCarthy. Canlyniad y celwyddau hynny yw marwolaeth plant o'r frech goch.
Mae nifer yr achosion o'r frech goch wedi cynyddu dros y blynyddoedd diwethaf, ac rydym ni'n gweld mwy na 10 y cant o blant yn methu â chael dau ddos o'r brechlyn MMR. Mae'n rhaid inni fynd ati i wrthsefyll lledaeniad propaganda 'gwrth frechu' ar-lein gyda'n negeseuon di flewyn ar dafod ein hunain. Gallai plant heb eu brechu farw oherwydd bod rhyw berson ar-lein wedi darbwyllo rhiant bod brechlynnau yn achosi awtistiaeth. Mae brechlynnau'n atal marwolaethau oherwydd clefydau. Mae gan bob un ohonom ni ran i'w chwarae wrth dynnu sylw at hyn, ac rwy'n diolch i Dr Atherton am gynnwys bygythiad clefydau y gellir eu hatal gan frechlynnau yn ei adroddiad blynyddol. Diolch yn fawr.
Can I also thank the chief medical officer for the report? It's curious that we've had an afternoon where we've debated some elements that appear within this report—the issue of behavioural change and active lifestyles, whether it's through active travel or elsewhere. We're very cognisant of the fact as well that 'A Healthier Wales', the strategy that the Minister laid out last year and that he's driving forward, gives us that opportunity to transform healthcare in the way we look at it. A real transformational and generational change towards prevention and community and primary care, prudent healthcare, to people living longer and independently at or closer to home and so on. I'd urge the Minister, because I know his commitment on this, to continue to drive this change with partners right across Wales and make this transformation and make it irreversible.
But I want to turn to something else entirely, a different way to view this, and for this I'm grateful to the Equality and Human Rights Commission for their submission to all Assembly Members, which I'm going to draw extensively on and I'm sure the Minister will have seen it too. They draw on their report earlier this year, 'Is Wales Fairer?', and they report the key findings from that report, the particular challenges, the entrenched issues that affect the Gypsy/Roma/Traveller communities, not least in terms of their access to health provision. But also the mistrust and the reluctant uptake of health services is still a major issue.
The fact that amongst non-disabled people when they report good health it's almost twice as frequent as disabled people, and disabled people report poor mental health nearly three times more frequently than non-disabled people. The fact that up to one in five women are affected by perinatal mental illness and still face the challenges within Wales of access to specialist perinatal mental health services.
And of course as we all know the challenges for looked-after children, who tend to be at greater risk of experiencing poor mental health than children in the wider population. We all know too well that men in Wales, from statistics in 2016, are four times more likely than women to die by suicide. The challenges that we have not just in Wales but across the UK and across many developed nations in terms of matching the provision for mental health with the rise in demand.
Finally, they point out that one of the greatest challenges is the lack of disaggregated data meaning that it's hard to actually identify the outcomes and do the analysis of the potential barriers in access to healthcare for those with specific protected characteristics. So, they do make some specific recommendations, and again I'll touch on them very briefly here.
First, that in taking forward 'A Healthier Wales', the overarching strategy now of Welsh Government in terms of transforming health, equality and human rights are absolutely embedded within its implementation. So, those points that I refer to in a moment, that those are recognised but that equality and human rights are deeply embedded within that strategy.
That healthcare in Wales is accessible to all without discrimination, and that's with particular reference to Gypsies and Roma and Travellers, to the accessibility and quality of translation services that are available to migrants and refugees and asylum seekers, and that there is a fully integrated gender identity service in Wales where you can monitor the impact on health outcomes for transgender people within Wales. And also that we fully evaluate progress made under the Mental Health (Wales) Measure 2010 and the 'Together for Mental Health' strategy.
Now, we are doing some incredible things in Wales, despite the challenges in funding and the wider challenges within healthcare, but it is right that we constantly challenge ourselves to do more, and I hope the Minister will welcome the analysis and the challenges laid down by the Equality and Human Rights Commission as actually a useful contribution to doing things better as we go forward.
A gaf i hefyd ddiolch i'r prif swyddog meddygol am yr adroddiad? Mae'n rhyfedd ein bod ni wedi cael prynhawn yn trafod rhai o'r elfennau sy'n ymddangos yn yr adroddiad hwn—newid ymddygiad a ffyrdd o fyw egnïol, boed hynny drwy deithio llesol neu ryw fodd arall. Rydym yn ymwybodol iawn o'r ffaith bod 'Cymru Iachach', y strategaeth y cyflwynodd y Gweinidog y llynedd ac y mae'n bwrw ymlaen â hi, yn rhoi'r cyfle hwnnw inni weddnewid gofal iechyd o ran y ffordd yr ydym ni'n ei ystyried. Newid gwirioneddol drawsnewidiol a chenedliadol tuag at atal a gofal cymunedol a sylfaenol, gofal iechyd darbodus, i bobl sy'n byw'n hwy ac yn fwy annibynnol yn eu cartref, neu'n nes at eu cartrefi, ac yn y blaen. Rwy'n annog y Gweinidog, oherwydd rwy'n gwybod am ei ymrwymiad yn hyn o beth, i barhau i sbarduno'r newid hwn â phartneriaid ledled Cymru gyfan, a gwneud y gweddnewidiad hwn a'i wneud yn beth parhaol.
Ond rwyf eisiau troi at rywbeth arall yn gyfan gwbl, ffordd wahanol o ystyried hyn, ac am hyn rwy'n ddiolchgar i'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol am eu cyflwyniad i holl Aelodau'r Cynulliad, ac rwy'n mynd i gyfeirio'n helaeth ato ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog wedi'i weld hefyd. Maen nhw'n cyfeirio at eu hadroddiad cynharach eleni, 'A yw Cymru'n Decach?', ac maen nhw'n nodi'r canfyddiadau allweddol o'r adroddiad hwnnw, yr heriau penodol, y materion sydd wedi hen ymwreiddio ac sy'n effeithio ar gymunedau Sipsiwn/Roma/Teithwyr, yn enwedig o ran eu gallu i gael darpariaeth iechyd. Ond hefyd mae'r ddrwgdybiaeth a'r amharodrwydd i fanteisio ar wasanaethau iechyd yn dal i fod yn broblem fawr.
Y ffaith bod pobl nad ydyn nhw'n anabl yn dweud bron iawn ddwywaith mor aml eu bod nhw mewn iechyd da na phobl anabl, a bod pobl anabl yn dweud bod eu hiechyd meddwl yn wael bron i dair gwaith yn amlach na phobl nad ydyn nhw'n anabl. Y ffaith bod hyd at un fenyw o bob pump yn dioddef o salwch meddwl amenedigol ac yn dal i wynebu'r heriau o gael gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol arbenigol yng Nghymru.
Ac wrth gwrs, rydym ni i gyd yn gwybod am yr heriau sy'n wynebu plant sy'n derbyn gofal, sy'n tueddu i fod mewn mwy o berygl o ddioddef iechyd meddwl gwael na phlant yn y boblogaeth ehangach. Rydym ni i gyd yn gwybod yn rhy dda fod dynion yng Nghymru, o ystadegau yn 2016, bedair gwaith yn fwy tebygol na merched o farw drwy hunanladdiad. Yr heriau sydd gennym ni, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y DU ac mewn llawer o wledydd datblygedig, o ran sicrhau bod y ddarpariaeth ar gyfer iechyd meddwl yn cyfateb i'r cynnydd yn y galw.
Yn olaf, maen nhw'n nodi mai un o'r heriau mwyaf yw diffyg data wedi'i ddadgyfuno sy'n golygu ei bod hi'n anodd gwybod beth yw'r canlyniadau mewn gwirionedd a dadansoddi'r rhwystrau posib o ran gallu'r rhai hynny â nodweddion gwarchodedig penodol i gael gofal iechyd. Felly, maen nhw'n gwneud rhai argymhellion penodol, ac unwaith eto byddaf yn cyfeirio atyn nhw yn fyr iawn yma.
Yn gyntaf, wrth fwrw ymlaen â 'Cymru Iachach', strategaeth gynhwysfawr Llywodraeth Cymru nawr o ran trawsnewid iechyd, bod cydraddoldeb a hawliau dynol yn elfen greiddiol yng ngweithrediad hynny. Felly, y pwyntiau hynny y byddaf yn cyfeirio atyn nhw yn y man, fod y rheini'n cael eu cydnabod ond bod cydraddoldeb a hawliau dynol yn elfennau creiddiol o'r strategaeth honno.
Bod gofal iechyd yng Nghymru ar gael i bawb yn ddiwahân, a hynny gan gyfeirio'n benodol at Sipsiwn a Roma a Theithwyr, at hygyrchedd ac ansawdd y gwasanaethau cyfieithu sydd ar gael i fewnfudwyr a ffoaduriaid a cheiswyr lloches, a bod gwasanaeth hunaniaeth rhywedd cwbl integredig yng Nghymru lle mae modd monitro'r effaith ar ganlyniadau iechyd pobl drawsryweddol yng Nghymru. A hefyd ein bod yn gwerthuso'n llawn y cynnydd a wnaed o dan Fesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010 a'r strategaeth 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'.
Nawr, rydym ni'n gwneud rhai pethau anhygoel yng Nghymru, er gwaethaf yr heriau o ran ariannu a'r heriau ehangach o fewn gofal iechyd, ond mae'n briodol ein bod yn herio ein hunain yn barhaus i wneud mwy, ac rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn croesawu'r dadansoddiad a'r heriau a nodwyd gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol fel cyfraniad defnyddiol mewn gwirionedd at wneud pethau'n well wrth inni fwrw ymlaen.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl—Vaughan Gething.
I call on the Minister for Health and Social Services to reply to the debate—Vaughan Gething.
Thank you, Presiding Officer, and I want to thank Members for their largely thoughtful contributions to today's debate. I want to thank Dai Lloyd for his speech and, in particular, reiterating the point that was taken up by some other Members about the importance of vaccination—his own direct experience as a GP, but also parents like myself who have gone and made sure that our children are vaccinated—and the points made about the fact that the conspiracy theories about vaccination continue to be promoted. The current occupant of the White House has taken his turn in trying to do exactly the same thing, and then taken a step back, but it's important that we all have a consistent message about the importance of doing so.
I want to turn to Mick Antoniw's contribution. I, too, share your concern about the normalisation of the link between gambling and sport. Sport is such a wide-scale activity, with so many people involved and engaged, we can't protect our children and young people from seeing the pervasive messages there around professional sport, and, indeed, adults, and it does have an influence. People don't advertise the opportunities to gamble freely just for the sake of their own conscience, that they think it's a good thing to do, they advertise it because it has an impact and it draws people in. That's why the chief medical officer has directly engaged with the Advertising Standards Agency and why we continue to do so. And I recognise that there are challenges in this area. The work we're currently doing with directors of public health, the work that we're doing bringing together a range of stakeholders, we set out some of the detail in the report, but we do agree that an integrated approach with other policy areas, like substance misuse, is required to provide an initial framework for action. So, we will continue to look at how we maximise our opportunity to make a difference, bearing in mind not all of the powers we would like to have rest within this place.
There was much of what Janet Finch-Saunders said that I wouldn't disagree with, but I would say that, any time people call for an increase in a budget, they can't expect to be taken seriously unless they say where that money will come from. We are in an environment where there is less money available. The health service gains the largest share of that. So, if we're going to call for extra money, let's be clear about where that will come from and what that means—either to call for an increase in the budget provided to this place in the first place, or to set out which areas people prefer to see cut to do so.
And, on Huw Irranca-Davies's points, I'm more than happy to agree with him on the point about mental health, but also more generally the point about equity in the delivery of health care, recognising the challenges that particular groups of people have in having a genuinely fair service from our health service. And I do agree that the report from the Equality and Human Rights Commission is a helpful reminder for us across the whole service. I'm also, of course, happy to reiterate my commitment to deliver the vision set out in 'A Healthier Wales', to do better, to improve the experience and the outcomes across a range of measures, because that is what the people of Wales deserve.
I won't repeat many of the points that I've already made on a number of occasions about the challenges that lie ahead of us, however it is helpful to consider the CMO's report and his recommendations as part of the solution. So, we're looking generally to deliver on the promise of prudent healthcare through value-based healthcare. That is something that would be of great benefit to all of us, to unlock significant resource within our system and to direct that towards better outcomes.
I would, therefore, in ending, Presiding Officer, like to thank, again, the chief medical officer for his analysis and recommendations, and I look forward to his continued advice, challenge and support as we move forward with improving health and social care services and shaping a healthier and happier Wales.
Diolch, Llywydd, ac rwyf eisiau diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau meddylgar ar y cyfan i'r ddadl heddiw. Hoffwn ddiolch i Dai Lloyd am ei araith ac, yn enwedig, am ailadrodd y sylw y mae rhai o'r Aelodau eraill wedi ei wneud ynglŷn â phwysigrwydd brechu—ei brofiad uniongyrchol ei hun fel meddyg teulu, ond hefyd rhieni fel fi sydd wedi mynd ati a gwneud yn siŵr bod ein plant wedi'u brechu—a'r sylwadau a wnaed am y ffaith bod y damcaniaethau cynllwyn am frechu yn parhau i gael eu hyrwyddo. Mae deiliad presennol y Tŷ Gwyn wedi cymryd ei dro i geisio gwneud yr un peth yn union, ac yna wedi encilio, ond mae'n bwysig bod gan bob un ohonom ni neges gyson am bwysigrwydd gwneud hynny.
Hoffwn droi at gyfraniad Mick Antoniw. Rwyf innau hefyd yn rhannu eich pryder am normaleiddio'r cysylltiad rhwng gamblo a chwaraeon. Mae chwaraeon yn weithgaredd mor eang, gyda chymaint o bobl yn cymryd rhan ac yn ymwneud, ni allwn ni amddiffyn ein plant a'n pobl ifanc rhag gweld y negeseuon treiddiol ynghylch chwaraeon proffesiynol, nac yn wir, oedolion, ac mae hynny yn cael dylanwad. Nid yw pobl yn hysbysebu'r cyfleoedd i gamblo'n rhydd er mwyn eu cydwybod eu hunain, eu bod yn credu ei fod yn beth da i'w wneud, maen nhw'n ei hysbysebu oherwydd ei fod yn cael effaith ac yn cyflyru pobl. Dyna pam fod y prif swyddog meddygol wedi ymgysylltu'n uniongyrchol â'r Asiantaeth Safonau Hysbysebu a dyna pam ein bod ni'n parhau i wneud hynny. Ac rwy'n cydnabod bod yna heriau yn y maes hwn. Y gwaith yr ydym ni'n ei wneud ar hyn o bryd gyda chyfarwyddwyr iechyd cyhoeddus, y gwaith yr ydym ni'n ei wneud i ddwyn ynghyd amrywiaeth o randdeiliaid, fe wnaethom ni nodi rhai o'r manylion yn yr adroddiad, ond rydym ni yn cytuno bod angen mynd ati mewn modd sy'n cynnwys meysydd polisi eraill, fel camddefnyddio sylweddau, er mwyn darparu fframwaith cychwynnol ar gyfer gweithredu. Felly, byddwn ni'n parhau i ystyried sut yr ydym ni'n manteisio i'r eithaf ar ein cyfle i wneud gwahaniaeth, gan gofio nad yw pob un o'r pwerau yr hoffem ni fod â nhw yn y lle hwn.
Roedd llawer o'r hyn a ddywedodd Janet Finch-Saunders na fyddwn i'n anghytuno ag ef, ond byddwn i'n dweud, unrhyw bryd y bydd pobl yn galw am gynnydd mewn cyllideb, na allan nhw ddisgwyl cael eu cymryd o ddifrif oni fyddant yn dweud o ble y daw'r arian hwnnw. Rydym ni mewn sefyllfa lle mae llai o arian ar gael. Y gwasanaeth iechyd sy'n cael y gyfran fwyaf o hwnnw. Felly, os ydym ni'n mynd i alw am arian ychwanegol, gadewch inni fod yn glir o ble daw hwnnw a beth yw ystyr hynny—naill ai galw am gynnydd yn y gyllideb y mae'r lle hwn yn ei chael yn y lle cyntaf, neu nodi pa feysydd y mae'n well gan bobl eu gweld cwtogi arnyn nhw er mwyn gwneud hynny.
Ac, o ran sylwadau Huw Irranca-Davies, rwy'n fwy na pharod i gytuno ag ef o ran ei sylw am iechyd meddwl, ond hefyd yn fwy cyffredinol y sylw am degwch wrth ddarparu gofal iechyd, gan gydnabod yr heriau sydd gan grwpiau penodol o bobl o ran cael gwasanaeth gwirioneddol deg gan ein gwasanaeth iechyd. Ac rwy'n cytuno bod yr adroddiad gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn ddefnyddiol i'n hatgoffa ni ym mhob rhan o'r gwasanaeth. Rwyf hefyd, wrth gwrs, yn falch o ailadrodd fy ymrwymiad i gyflawni'r weledigaeth a nodir yn 'Cymru Iachach', i wneud yn well, i wella'r profiad a'r canlyniadau mewn ystod o fesurau, oherwydd dyna y mae pobl Cymru yn ei haeddu.
Ni wnaf ailadrodd llawer o'r sylwadau yr wyf eisoes wedi'u gwneud ar sawl achlysur ynghylch yr heriau sydd o'n blaenau, ond mae'n ddefnyddiol ystyried adroddiad y prif swyddog meddygol a'i argymhellion yn rhan o'r ateb. Felly, rydym ni'n edrych yn gyffredinol ar wireddu'r addewid o ofal iechyd darbodus drwy ofal iechyd sy'n seiliedig ar werthoedd. Mae hynny'n rhywbeth a fyddai o fudd mawr i bob un ohonom ni, i ryddhau adnoddau sylweddol yn ein system ac i gyfeirio hynny at well canlyniadau.
Felly, wrth gloi, Llywydd, hoffwn ddiolch, unwaith eto, i'r prif swyddog meddygol am ei ddadansoddiad a'i argymhellion, ac edrychaf ymlaen at ei gyngor, ei her a'i gefnogaeth barhaus wrth inni fwrw ymlaen i wella gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol a llunio Cymru iachach a hapusach.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting until voting time.
Ac felly dyma ni yn cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Yr unig bleidlais y prynhawn yma yw'r bleidlais ar y ddadl ar adroddiad blynyddol y prif swyddog meddygol, a dwi'n galw, felly, am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 1.
And that brings us to voting time. The only vote this afternoon is the vote on the debate on the Chief Medical Officer for Wales's annual report, and I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 27 against. And therefore, the amendment is not agreed.
NDM7048 - Gwelliant 1: O blaid: 15, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7048 - Amendment 1: For: 15, Against: 27, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Dwi'n galw nawr am bleidlais, felly, ar y cynnig heb ei ddiwygio a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 43, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.
I now call for a vote on the motion unamended, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 43, no abstentions, none against. Therefore, the motion is agreed.
NDM7048 - Dadl: Adroddiad Blynyddol 2018-19 Prif Swyddog Meddygol Cymru - Gwerthfawrogi ein Hiechyd - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 43, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM7048 - Debate: The Chief Medical Officer for Wales 2018-19 Annual Report – Valuing our Health - Motion without amendment: For: 43, Against: 0, Abstain: 0
Motion has been agreed
Diolch yn fawr iawn, a dyna ddiwedd ar ein trafodion ni am y prynhawn.
Thank you. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:50.
The meeting ended at 17:50.