Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
21/11/2017Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, a'r cwestiwn cyntaf, Neil Hamilton.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Neil Hamilton.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyfraddau diweithdra yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ51339
1. Will the First Minister make a statement on unemployment rates in Mid and West Wales? OAQ51339
Yes. In 2017, the unemployment rate in Mid and West Wales was 4 per cent below the Welsh and UK averages.
Gwnaf. Yn 2017, roedd y gyfradd ddiweithdra yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru 4 y cant yn is na chyfartaleddau Cymru a'r DU.
I thank the First Minister for that reply. He will know that the Swansea travel-to-work area includes large parts of Carmarthenshire and, therefore, the announcement by Amazon recently that they were creating 2,000 jobs for the Christmas trade will be very welcome. But less welcome is the fact that they're doing a lot of their recruitment through a company called the Central European Recruitment and Contract Services Ltd, and that's basically to bus in people from Hungary rather than from Carmarthenshire. One of my constituents has contacted me to say that she'd been contacted by this company, wanting to know if she had residential rooms for rent that could be hot-bedded in three shifts for these workers. Doesn't this tend to undermine the purpose of the grants that Amazon received from the Welsh Government for their warehousing facility in Swansea?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Bydd yn gwybod bod ardal teithio i'r gwaith Abertawe yn cynnwys rhannau helaeth o Sir Gaerfyrddin ac, felly, bydd croeso mawr i'r cyhoeddiad gan Amazon yn ddiweddar eu bod yn creu 2,000 o swyddi ar gyfer masnach y Nadolig. Ond ceir llai o groeso i'r ffaith eu bod nhw'n gwneud llawer o'u recriwtio trwy gwmni o'r enw the Central European Recruitment and Contract Services Ltd, ac mae hynny er mwyn dod â phobl ar fysiau o Hwngari yn hytrach nag o Sir Gaerfyrddin yn y bôn. Mae un o'm hetholwyr wedi cysylltu â mi i ddweud bod y cwmni hwn wedi cysylltu â hi, eisiau gwybod a oedd ganddi hi ystafelloedd preswyl i'w rhentu y gellid eu defnyddio fel gwelyau poeth dros dair shifft i'r gweithwyr hyn. Onid yw hyn yn tueddu i danseilio diben y grantiau a gafodd Amazon gan Lywodraeth Cymru ar gyfer eu cyfleuster warysau yn Abertawe?
Well, those grants would have been given some years ago, certainly before my time as First Minister, but I am interested in looking further at what he has raised. If he could write to me with further details, I will, of course, investigate for him.
Wel, byddai'r grantiau hynny wedi cael eu rhoi rai blynyddoedd yn ôl, yn sicr cyn fy amser i fel Prif Weinidog, ond mae gen i ddiddordeb mewn edrych ymhellach ar yr hyn y mae ef wedi ei godi. Pe gallai ysgrifennu ataf gyda rhagor o fanylion, byddaf, wrth gwrs, yn ymchwilio ar ei ran.
First Minister, unemployment in mid Wales is very low, but gross value added per head lags behind cities like Cardiff and Swansea, and there is a significant gap when it comes to the average salaries of those in rural mid Wales. Now, a potential growth deal for mid Wales is one of the ways to ensure that we foster the right skills and training for businesses to thrive. As part of a potential growth deal, do you agree with me that a university-status facility within Powys could provide the stimulus needed to ensure that mid Wales has the right mix of skills for the future in order to bring about higher salaries and deliver a more prosperous economy in mid Wales?
Prif Weinidog, mae diweithdra yn y canolbarth yn isel iawn, ond mae gwerth ychwanegol gros fesul pen ar ei hôl hi o'i gymharu â dinasoedd fel Caerdydd ac Abertawe, a cheir bwlch sylweddol pan ddaw i gyflogau cyfartalog y rheini yng nghefn gwlad y canolbarth. Nawr, mae cytundeb twf posibl i'r canolbarth yn un o'r ffyrdd o sicrhau ein bod ni'n meithrin y sgiliau a'r hyfforddiant priodol i fusnesau ffynnu. Yn rhan o'r cytundeb twf posibl, a ydych chi'n cytuno â mi y gallai cyfleuster statws prifysgol ym Mhowys roi'r hwb sydd ei angen i sicrhau bod gan y canolbarth y gymysgedd iawn o sgiliau ar gyfer y dyfodol er mwyn sicrhau cyflogau uwch a darparu economi fwy ffyniannus yn y canolbarth?
It's an interesting suggestion. There is a university in Aberystwyth, of course. It's not in Powys, I understand, which many of us will know, but he makes the point specifically about Powys. That will be a matter for discussion between, I suspect, Coleg Powys as the further education provider and any particular university. He's right to say that the way to drive GVA up is through investment in skills. We know productivity is a problem in the UK and in Wales. We know that the more skills people have, the more productive they become, the more they can put into their own pockets in terms of their income. So, if there were such a proposal to be made, it would be something, I think, which would be helpful to the local economy.
Mae'n awgrym diddorol. Ceir prifysgol yn Aberystwyth, wrth gwrs. Nid yw ym Mhowys, rwy'n deall, y bydd llawer ohonom ni'n ei wybod, ond mae'n gwneud y pwynt am Bowys yn benodol. Bydd hwnnw'n fater i'w drafod rhwng, rwy'n amau, Coleg Powys fel y darparwr addysg bellach ac unrhyw brifysgol benodol. Mae'n iawn i ddweud mai'r ffordd i gynyddu Gwerth Ychwanegol Gros yw trwy fuddsoddi mewn sgiliau. Rydym ni'n gwybod bod cynhyrchiant yn broblem yn y DU ac yng Nghymru. Rydym ni'n gwybod mai po fwyaf o sgiliau sydd gan bobl, y mwyaf cynhyrchiol y maen nhw'n dod, a'r mwyaf y gallan nhw ei roi yn eu pocedi eu hunain o ran eu hincwm. Felly, pe byddai cynnig o'r fath yn cael ei wneud, byddai'n rhywbeth, rwy'n credu, a fyddai o gymorth i'r economi leol.
Diolch, Llywydd. Wel, un peth a fyddai'n gweddnewid yr economi yn y gorllewin yn sicr fyddai gweld morlyn llanw yn cael ei ganiatáu ym mae Abertawe, o ran cyflogaeth, o ran sgiliau, o ran gweddnewid y ffordd yr ydym ni'n ymwneud ag ynni yng Nghymru, ac, wrth gwrs, creu llwybrau ar gyfer ein pobl ifanc ni i aros yn y gorllewin ac aros yn ein cymunedau Cymraeg yn ogystal. Dydd Mercher yw'r cyfle olaf yn realistig, efallai, i'r Llywodraeth yn San Steffan roi'r golau gwyrdd i'r prosiect yma. A ydych chi wedi cysylltu â nhw yn ddiweddar? Rwy'n gwybod eich bod chi wedi gwneud yn y gorffennol, ond a ydych chi'n dal i bwyso ar Lywodraeth San Steffan i wneud y cyhoeddiad ddydd Mercher yn y gyllideb fod y morlyn llanw yn mynd yn ei flaen, a bod cytundeb ynglŷn â'r ffordd o dalu amdano, a'r ffordd wedyn y bydd e'n dod â budd i economi Cymru?
Thank you, Llywydd. Well, one thing that would transform the economy of west Wales would be to see a tidal lagoon being allowed in Swansea bay, in terms of employment, skills and in transforming the way that we deal with energy in Wales, and also creating pathways for young people so that they can stay in west Wales and stay in our Welsh communities too. Wednesday is, realistically, perhaps the last opportunity for the Westminster Government to give the green light to this project. Have you contacted them recently? I know you have done so in the past, but are you still putting pressure on the Westminster Government to make this announcement on Wednesday in the budget that the tidal lagoon should proceed, and that there should be an agreement on the way that it’s going to be paid for and how it will benefit the Welsh economy?
Rydym ni wedi, sawl gwaith. Fe wnes i ei godi e yn bersonol gyda Phrif Weinidog y Deyrnas Unedig tua thair wythnos yn ôl, pan gwrddais i â hi, i ddweud pa mor bwysig, hollbwysig, oedd y morlyn ei hunan, a pha mor bwysig oedd e i economi nid dim ond y bae, ond yn fwy eang hefyd. Rydym ni wedi cadw'r pwysau ymlaen. Mae hwn yn her nawr, wrth gwrs, i'r Ysgrifennydd Gwladol, er mwyn dangos bod digon o ddylanwad gydag e i sicrhau bod y prosiect hwn yn mynd ymlaen er lles yr economi leol ac economi'r gorllewin.
We have, a number of times. I raised this personally with the Prime Minister of the United Kingdom—about three weeks ago, now, when I met her—telling her how vital the lagoon was and how important it was not only to the economy of the bay, but much more broadly than that. We have kept the pressure on. This is now a challenge for the Secretary of State, in order to reflect that he has sufficient influence to ensure that this project goes ahead for the benefit of the local economy and that of west Wales.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ymdrechion Llywodraeth Cymru i wneud Cymru'n wlad sy'n gyfeillgar i bobl â dementia? OAQ51303
2. Will the First Minister make a statement on Welsh Government efforts to make Wales a dementia-friendly country? OAQ51303
'Taking Wales Forward' commits the Welsh Government to making Wales a dementia-friendly nation through developing and implementing a new national dementia plan. We hope to have that agreed with stakeholders by Christmas, with a view to publishing it as soon as possible in the new year.
Mae 'Symud Cymru Ymlaen' yn ymrwymo Llywodraeth Cymru i wneud Cymru yn genedl ystyriol o ddementia trwy ddatblygu a gweithredu cynllun dementia cenedlaethol newydd. Rydym yn gobeithio cael cytundeb ar hynny gyda rhanddeiliaid erbyn y Nadolig, gyda'r nod o'i gyhoeddi mor fuan â phosibl yn y flwyddyn newydd.
Thank you. Last month, I was really proud to present Griffithstown Primary School with their dementia friendly award, the first school in Gwent, and one of the very first schools in Wales to receive the award. Every single class in the school has taken part in the initiative from reception to year 6, with older pupils also visiting patients at County Hospital and participating in an innovative scheme called 'Shimmer my Zimmer', where they decorated and personalised Zimmer frames so that people with dementia could recognise their Zimmer and use it more often. Will the First Minister join me in congratulating Griffithstown Primary School on the fantastic achievement of receiving this award, and also on the brilliant inter-generational work they are pioneering, which we know can make such a huge difference to the lives of people living with dementia?
Diolch. Y mis diwethaf, roeddwn i'n falch iawn o gyflwyno'r wobr ystyriol o ddementia i ysgol gynradd Griffithstown, yr ysgol gyntaf yng Ngwent, ac un o'r ysgolion cyntaf yng Nghymru i dderbyn y wobr. Mae pob un dosbarth yn yr ysgol wedi cymryd rhan yn y fenter o'r dosbarth derbyn i flwyddyn 6, ac mae disgyblion hŷn hefyd yn ymweld â chleifion yn yr Ysbyty Sirol ac yn cymryd rhan mewn cynllun arloesol o'r enw 'Shimmer my Zimmer', pryd y gwnaethant addurno a phersonoli fframiau Zimmer fel y gallai pobl â dementia adnabod eu Zimmer a'i ddefnyddio'n amlach. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i longyfarch Ysgol Gynradd Griffithstown ar y cyflawniad ardderchog o ennill y wobr hon, a hefyd ar y gwaith rhyng-genhedlaeth gwych y maen nhw'n ei arloesi, y gwyddom sy'n gallu gwneud gwahaniaeth mor enfawr i fywydau pobl sy'n byw gyda dementia?
Very much so, very much so. I think it's incredible the innovation that's been shown, in ways that most people wouldn't think of, to help people with dementia. I think it's hugely important as well that that—it's not a phrase perhaps that I'd generally use—inter-generational understanding is promoted, where young people do understand what the effects of dementia are, how they can help people with dementia, and, of course, to be able to understand what families and individuals face as challenges if somebody is diagnosed with dementia. I think it's a fantastic idea, fantastic concept, and I very much congratulate the school.
Yn sicr felly, yn sicr felly. Rwy'n meddwl ei bod yr arloesedd a ddangoswyd yn anhygoel, mewn ffyrdd na fyddai'r rhan fwyaf o bobl yn meddwl amdanynt, i helpu pobl â dementia. Mae'n hynod bwysig hefyd—nid yw'n ymadrodd efallai y byddwn i'n ei ddefnyddio yn gyffredinol—bod dealltwriaeth rhyng-genhedlaeth yn cael ei hybu, lle mae pobl ifanc yn deall beth yw effeithiau dementia, sut y gallant helpu pobl â dementia, ac, wrth gwrs, gallu deall yr hyn y mae teuluoedd ac unigolion yn ei wynebu fel heriau os yw rhywun yn cael diagnosis o ddementia. Rwy'n meddwl ei fod yn syniad gwych, yn gysyniad gwych, ac rwy'n llongyfarch yr ysgol yn fawr iawn.
First Minister, as well as Wales ageing as a nation, the trends are quite different within different parts of Wales, and the Valleys, for example, have a much greater demographic ageing trend than the nation as a whole. Are you confident, First Minister, that our provision of dementia services is sufficiently decentralised, and also that the resourcing of it is sufficiently aimed at those areas where the ageing trend is most severe?
Prif Weinidog, yn ogystal â Chymru yn heneiddio fel cenedl, mae'r tueddiadau yn dra gwahanol mewn gwahanol rannau o Gymru, ac mae gan y Cymoedd, er enghraifft, dueddiad heneiddio demograffig llawer mwy na'r wlad yn ei chyfanrwydd. A ydych chi'n ffyddiog, Prif Weinidog, bod ein darpariaeth o wasanaethau dementia wedi ei datganoli'n ddigonol, a hefyd bod yr adnoddau ar ei chyfer wedi eu targedu'n ddigonol at yr ardaloedd hynny lle mae'r duedd i heneiddio yn fwyaf difrifol?
Yes, I am. If there is any difficulty in that regard, I would expect that of course to be a part of the discussions that have taken place with stakeholders over the dementia action plan, and I'd expect that to be reflected in the plan if that was identified as a challenge. What I can say is we have been working with the task and finish group, for example, which has been working with the Alzheimer's Society, with the Dementia Engagement and Empowerment Project, and the Older Person's Commissioner as well. And our plan is informed by the responses that have been received by that task and finish group. As I said, we hope to be in a position where we can agree the plan by the end of this year, with a view to publishing it as soon as possible at the beginning of next year.
Ydw, mi ydwyf. Os oes unrhyw anhawster yn hynny o beth, byddwn i'n disgwyl i hynny wrth gwrs i fod yn rhan o'r trafodaethau sydd wedi eu cynnal gyda rhanddeiliaid ynghylch y cynllun gweithredu ar ddementia, a byddwn yn disgwyl i hynny gael ei adlewyrchu yn y cynllun pe byddai hynny'n cael ei nodi fel her. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw ein bod ni wedi bod yn gweithio gyda'r grŵp gorchwyl a gorffen, er enghraifft, sydd wedi bod yn gweithio gyda Chymdeithas Alzheimer, gyda'r Prosiect Ymgysylltu a Grymuso yng Nghyswllt Dementia, a'r Comisiynydd Pobl Hŷn hefyd. A chaiff ein cynllun ei lywio gan yr ymatebion a gafwyd gan y grŵp gorchwyl a gorffen hwnnw. Fel y dywedais, rydym ni'n gobeithio bod mewn sefyllfa lle gallwn gytuno'r cynllun erbyn diwedd eleni, gyda'r bwriad o'i gyhoeddi cyn gynted â phosibl ddechrau'r flwyddyn nesaf.
Brif Weinidog, yr un pwnc sy'n codi dro ar ôl tro pan fyddaf i'n siarad efo teuluoedd rhai sydd â dementia ydy'r diffyg yng Nghymru o gael gweithiwr cyswllt penodol ar gyfer teuluoedd sydd angen rhywun i droi atyn nhw pa bynnag bryd y maen nhw'n dymuno gwneud hynny. Mi fyddai cael y math yna o addewid, o sicrhau gweithiwr cyswllt, yn caniatáu i Gymru allu bod yn arloesol yn y gofal y mae'n ei roi i bobl â dementia a'u teuluoedd nhw. A ydy'r Prif Weinidog yn rhannu fy marn i fod angen hynny fel rhan o'r strategaeth derfynol, ac a ydy o'n hyderus y bydd hynny yn rhan o'r strategaeth?
First Minister, the one issue that comes up time and again when I speak to the families of those who have dementia is the problem in Wales of having a specific contact worker for families who want someone to turn to whenever they would wish to do that. Now, having that kind of pledge and ensuring that such a worker is available would allow Wales to be innovative in the care that it provides to people with dementia and their families. Does the First Minister share my view that this should be a part of the final strategy, and is he confident that that will be part of the strategy?
Wel, mae hynny'n rhywbeth, wrth gwrs, sy'n gorfod cael ei ystyried fel rhan o'r ymgynghori sydd wedi cymryd lle. A gaf i ddweud y bydd y cynllun ei hunan yn cael ei adeiladu ar sylfaen o gydnabod y ffaith bod yna hawliau gyda phobl â dementia? Ac felly, ym mha ffordd y gallwn ni weithredu'r hawliau hynny? A bydd hwn yn rhan o'r trafod—mae hwn wedi bod yn rhan o'r trafod, rwy'n siŵr, sydd wedi digwydd lan at nawr, a bydd hwn yn rhan o'r trafod ynglŷn â'r cynllun ei hunan. A gaf i ddweud hefyd y bydd y cynllun ei hunan yn cael ei ystyried hefyd gan grwp gweithredu er mwyn sicrhau bod y cynllun yn gweithio yn y ffordd y dylai fe?
Well, this is something that will have to be considered as part of the consultation that has taken place. May I say that the plan itself will be built on the basis of acknowledging the fact that people suffering with dementia have rights, and, therefore, in what way can we ensure that those rights are respected? This will have been part of the discussion that has taken place to date, and it will be part of the discussion on the plan itself. May I also say that the plan itself will also be considered by an action group in order to ensure that the plan works in the way that it should?
First Minister, according to Health in Wales, dementia affects over 42,000 people in Wales alone, and it's estimated that, in just a few short years, this could increase by at least a third. It is therefore vital that Wales becomes a dementia-friendly nation as soon as possible, to ensure that those living with this terrible condition, and their families, are supported at every stage. First Minister, what is your Government doing to increase public awareness about dementia and how to reduce the risk of developing this devastating condition?
Prif Weinidog, yn ôl Iechyd yng Nghymru, mae dementia yn effeithio ar dros 42,000 o bobl dim ond yng Nghymru, ac amcangyfrifir, mewn ychydig flynyddoedd yn unig, gallai hyn gynyddu gan o leiaf traean. Mae'n hanfodol felly bod Cymru'n dod yn genedl ystyriol o ddementia cyn gynted â phosibl, er mwyn sicrhau bod y rhai sy'n byw gyda'r cyflwr ofnadwy hwn, a'u teuluoedd, yn cael eu cefnogi ar bob cam. Prif Weinidog, beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud i gynyddu ymwybyddiaeth y cyhoedd ynghylch dementia a sut i leihau'r perygl o ddatblygu'r cyflwr dinistriol hwn?
Well, at the heart of our approach is the need to ensure that people can remain as independent as possible for as long as possible. That means working with organisations to promote dementia-friendly environments. We've seen an example from my colleague, Lynne Neagle, of how that can be done with schools. And it is hugely important that people understand that dementia is not something that affects everybody in the same way and at the same rate. And so we know that people's needs will change over time, and it's hugely important that people understand that. And as part of promoting a dementia-friendly Wales, increasing people's understanding of the condition is obviously an important part of that.
Wel, mae'r angen i sicrhau y gall pobl aros mor annibynnol â phosibl am gyhyd â phosibl wrth wraidd ein dull o weithredu. Mae hynny'n golygu gweithio gyda sefydliadau i hyrwyddo amgylcheddau ystyriol o ddementia. Rydym ni wedi gweld enghraifft gan fy nghyd-Aelod, Lynne Neagle, o sut y gellir gwneud hynny gydag ysgolion. Ac mae'n aruthrol o bwysig bod pobl yn deall nad yw dementia yn rhywbeth sy'n effeithio ar bawb yn yr un ffordd ac i'r un graddau. Ac felly rydym ni'n gwybod y bydd anghenion pobl yn newid dros amser, ac mae'n aruthrol o bwysig bod pobl yn deall hynny. Ac yn rhan o hyrwyddo Cymru ystyriol o ddementia, mae cynyddu dealltwriaeth pobl o'r cyflwr yn amlwg yn rhan bwysig o hynny.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
Questions now from the party leaders. The leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.
Diolch, Llywydd. In the next week, we're expecting a vote to convene a session of the Committee for the Scrutiny of the First Minister, regarding allegations of bullying in the Welsh Government and whether or not this Assembly has been misled. You've denied that you received allegations of bullying specifically, but you also said that any issues raised with you were dealt with. If you didn't deal with issues of bullying, can you tell us what issues were dealt with and how you dealt with them?
Diolch, Llywydd. Yn ystod yr wythnos nesaf, rydym ni'n disgwyl pleidlais i ymgynnull cyfarfod y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog, ynghylch honiadau o fwlio yn Llywodraeth Cymru a pha un a yw'r Cynulliad hwn wedi cael ei gamarwain ai peidio. Rydych chi wedi gwadu i chi dderbyn honiadau o fwlio yn benodol, ond dywedasoch hefyd yr ymdriniwyd ag unrhyw faterion a godwyd gyda chi. Os na wnaethoch chi ymdrin â materion o fwlio, a allwch chi ddweud wrthym ni pa faterion yr ymdriniwyd â nhw a sut y gwnaethoch ymdrin â nhw?
Yes. Well, Members will, I hope, understand that if I seem to choose my words carefully, or appear over lawyerly in my answers, it's not to be evasive; it's because these are extraordinary times, these are awful times. It's a moment in our political life that's full of hurt and anger. People are grieving and the last thing I want to do is to make matters worse. But I do understand the need for questions and scrutiny, and I have no difficulty with that.
Let me set out as best I can what my explanation is for the perceived discrepancies, as people see them, between the answer in November 2014 and the answers I've subsequently given on the issues of bullying. I am aware of the comments that have been made in the press. All I can say about those comments is that, in relation to them, no specific accusation of bullying was ever presented to me, either formally or informally, no evidence was given to me, nor was that word 'bullying' ever used in that way. But if you want me to be clear about what the issues were, I can say people were sometimes unhappy with the way things happened. Were there competing priorities and complaints of that nature? Of course there were. Did people sometimes feel others were more favoured? Of course they did. That happens in any organisation. And in politics, where these matters are felt even more intensely than in most other places and people are very passionate about what they believe in, then that will be the situation. At the heart of our democracy is the notion of competition. There'll always be tension, and everyone in this Chamber will recognise that, particularly my fellow party leaders. I will continue to deal with those tensions in as fair a way as possible, and, regardless of our political differences in here, I hope that when people look at my political record they see somebody who has always tried to be fair. But I do reiterate the point and the offer I made over the past two weeks, that if people think there have been incidents of bullying, either historic or current, then my door is open. If they prefer not to approach me, they can, of course, approach the Permanent Secretary.
Gwnaf. Wel, bydd yr Aelodau, rwy'n gobeithio, yn deall os yw'n ymddangos fy mod i'n dewis fy ngeiriau'n ofalus, neu'n ymddangos yn ormodol fel cyfreithiwr yn fy atebion, nid yw hynny oherwydd fy mod i'n amharod i ateb; mae oherwydd bod hwn yn gyfnod anghyffredin iawn, ac yn gyfnod ofnadwy. Mae'n foment yn ein bywyd gwleidyddol sy'n llawn dolur a dicter. Mae pobl yn galaru a'r peth olaf yr wyf i eisiau ei wneud yw gwneud pethau'n waeth. Ond rwy'n deall yr angen am gwestiynau a chraffu, ac nid oes gennyf i unrhyw anhawster â hynny.
Gadewch i mi nodi yn y ffordd orau y gallaf beth yw fy esboniad am yr anghysondebau tybiedig, fel y mae pobl yn eu gweld, rhwng yr ateb ym mis Tachwedd 2014 a'r atebion yr wyf i wedi eu rhoi ers hynny ar faterion bwlio. Rwy'n ymwybodol o'r sylwadau sydd wedi eu gwneud yn y wasg. Y cwbl y gallaf ei ddweud am y sylwadau hynny yw, yn eu cyswllt nhw, ni chyflwynwyd unrhyw gyhuddiad penodol o fwlio i mi erioed, yn ffurfiol nac yn anffurfiol, ni roddwyd tystiolaeth i mi, ac ni ddefnyddiwyd y gair 'bwlio' yn y ffordd honno erioed ychwaith. Ond os ydych chi eisiau i mi fod yn eglur ynghylch beth oedd y materion, gallaf ddweud fod pobl weithiau'n anhapus gyda'r ffordd y digwyddodd pethau. A oedd blaenoriaethau a oedd yn cystadlu a chwynion o'r math hwnnw? Wrth gwrs. A oedd pobl weithiau'n teimlo bod pobl eraill yn cael eu ffafrio'n fwy? Wrth gwrs. Mae hynny'n digwydd mewn unrhyw sefydliad. Ac ym myd gwleidyddiaeth, lle caiff y materion hyn eu teimlo'n fwy dwys nag yn y rhan fwyaf o fannau eraill hyd yn oed, ac y mae pobl yn frwd iawn ynghylch yr hyn y maen nhw'n ei gredu, yna dyna fydd y sefyllfa. Mae'r syniad o gystadleuaeth wrth wraidd ein democratiaeth. Bydd tensiwn bob amser, a bydd pawb yn y Siambr hon yn cydnabod hynny, yn enwedig fy nghyd-arweinwyr y partïon. Byddaf yn parhau i ymdrin â'r tensiynau hynny mewn ffordd mor deg â phosibl, ac, er gwaethaf ein gwahaniaethau gwleidyddol yma, rwy'n gobeithio pan fydd pobl yn edrych ar fy hanes gwleidyddol y byddant yn gweld rhywun sydd bob amser wedi ceisio bod yn deg. Ond rwy'n ailadrodd y pwynt a'r cynnig a wnes yn ystod y pythefnos diwethaf, os bydd pobl yn credu y bu achosion o fwlio, naill ai'n hanesyddol neu'n gyfredol, yna mae fy nrws i yn agored. Os yw'n well ganddyn nhw beidio â dod ataf i, gallant, wrth gwrs, fynd at yr Ysgrifennydd Parhaol.
First Minister, this is your opportunity to clarify the situation. It looks as though you've given two contradictory answers: you say that no allegations were received, but also that there were issues and that you did deal with them. I'll ask you again: what were the issues that were raised with you, and how did you deal with them?
Prif Weinidog, dyma eich cyfle i egluro'r sefyllfa. Mae'n edrych fel pe byddech chi wedi rhoi dau ateb sy'n gwrthddweud ei gilydd: rydych chi'n dweud na dderbyniwyd unrhyw honiadau, ond hefyd bod materion wedi codi a'ch bod chi wedi ymdrin â nhw. Gofynnaf i chi eto: beth oedd y materion a godwyd gyda chi, a sut y gwnaethoch chi ymdrin â nhw?
Well, sometimes, as I said, people were unhappy with the way things happened, people felt that others were more favoured, but that happens in any organisation. I dealt with them as and when they arose. When you're dealing with a Cabinet, you have people who are very talented, you have people who feel very strongly about what they are promoting, and, of course, it's hugely impossible to reconcile differences when they arise. If you ask me the question, 'Is it the case that Cabinets are always harmonious, where everybody agrees all the time?' No, and it would be unrealistic to say otherwise. When those issues arose, I dealt with them.
Wel, weithiau, fel y dywedais, roedd pobl yn anhapus â'r ffordd y digwyddodd pethau, roedd pobl yn teimlo bod pobl eraill yn cael eu ffafrio'n fwy, ond mae hynny'n digwydd mewn unrhyw sefydliad. Ymdriniais â nhw wrth iddyn nhw godi. Pan fyddwch chi'n ymdrin â Chabinet, mae gennych chi bobl sy'n dalentog iawn, mae gennych chi bobl sy'n teimlo'n gryf iawn am yr hyn y maen nhw'n ei hyrwyddo, ac, wrth gwrs, mae'n gwbl amhosibl datrys gwahaniaethau pan eu bod yn codi. Os gofynnwch chi i mi y cwestiwn, 'A yw'n wir fod Cabinetau bob amser yn gytûn, lle mae pawb yn cytuno bob amser?' Nac ydynt, a byddai'n afrealistig dweud yn wahanol. Pan gododd y materion hynny, ymdriniais â nhw.
You're not answering the question, First Minister, I'm afraid. There were specific allegations about bullying, which you have denied, yet you've said that there were issues and you did deal with them. Now, you haven't explained to us what those issues were, how they were dealt with or whether or not there were, for example, reports produced. Will you now give us the clarity that this Assembly deserves, explain to us what issues were raised with you back in 2014 and what exactly you did to deal with those issues? If they weren't issues of bullying, that's fair enough. What were they then? Please clarify this now.
Nid ydych chi'n ateb y cwestiwn, Prif Weinidog, mae arna i ofn. Roedd honiadau penodol am fwlio, yr ydych chi wedi eu gwadu, ac eto rydych chi wedi dweud bod materion yn bodoli a'ch bod wedi ymdrin â nhw. Nawr, nid ydych chi wedi esbonio i ni beth oedd y materion hynny, sut yr ymdriniwyd â nhw na pha un a oedd, er enghraifft, adroddiadau wedi eu llunio. A wnewch chi roi'r eglurder y mae'r Cynulliad hwn yn ei haeddu i ni nawr, gan esbonio i ni pa faterion a godwyd gyda chi yn ôl yn 2014 a beth union wnaethoch chi i ymdrin â'r materion hynny? Os nad oeddent yn faterion o fwlio, mae hynny'n ddigon teg. Beth oedden nhw felly? Eglurwch hyn nawr os gwelwch yn dda.
They were issues of competing priorities, of people feeling that some people were listened to more than others and people feeling that they want to see you as First Minister to explain their position. These are all normal processes of Cabinet and Government. It would be very odd if any Cabinet was in place where nobody ever disagreed. It would be very odd if a Cabinet was in place where people were in a position where they didn't feel that they wanted to make their views known in a particular way, and, as First Minister, that's the way that I always dealt with Government. If we look at what we did, as a Government, we delivered all our manifesto promises in the years up to 2016 and we are continuing to deliver them now. So, yes, there are always tensions in any Cabinet and surely any party leader will recognise that. What's hugely important is that those tensions don't get in the way of good governance, and they haven't got in the way of good governance, as the people of Wales have seen.
Roedden nhw'n faterion o flaenoriaethau a oedd yn cystadlu, o bobl yn teimlo bod rhai pobl yn cael mwy o wrandawiad nag eraill a phobl yn teimlo eu bod nhw eisiau eich gweld chi fel y Prif Weinidog i esbonio eu sefyllfa. Mae'r rhain i gyd yn brosesau Cabinet a Llywodraeth arferol. Byddai'n rhyfedd iawn pe byddai unrhyw Gabinet ar waith lle nad oedd neb yn anghytuno byth. Byddai'n rhyfedd iawn pe byddai Cabinet ar waith lle'r oedd pobl mewn sefyllfa lle nad oeddent yn teimlo eu bod eisiau lleisio eu barn mewn ffordd benodol, ac, fel Prif Weinidog, dyna'r ffordd yr ymdriniais i â Llywodraethu bob amser. Os edrychwn ni ar yr hyn a wnaethom, fel Llywodraeth, cyflawnwyd ein holl addewidion maniffesto gennym yn y blynyddoedd hyd at 2016 ac rydym ni'n parhau i'w cyflawni nawr. Felly, oes, mae tensiynau mewn unrhyw Gabinet bob amser ac yn sicr bydd unrhyw arweinydd plaid yn cydnabod hynny. Yr hyn sy'n hynod bwysig yw nad yw'r tensiynau hynny yn rhwystro llywodraethu da, ac nid ydynt wedi rhwystro llywodraethu da, fel y mae pobl Cymru wedi ei weld.
Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.
The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer.
First Minister, I'm grateful for the way that you've engaged with the questions so far this afternoon—a stark contrast to the way you engaged last Wednesday with the question that I put to you in the topical questions. But there is this issue where there are two narratives running here. There is the narrative that you acknowledge—and, again, I was grateful for your acknowledging that in First Minister's questions last week—that you did have issues raised with you back in November 2014, and you dealt with those issues. And then there is the issue of the written question that Darren Millar put down and the difference in the answer that said that there hadn't been any issues at that time. Now, can you understand how people can get confused by those two answers? Were issues of bullying raised specifically with you in October/November 2014, and did you deal with them?
Diolch, Llywydd.
Prif Weinidog, rwy'n ddiolchgar am y ffordd yr ydych chi wedi ymgysylltu â'r cwestiynau hyd yn hyn y prynhawn yma—yn gwbl wahanol i'r ffordd y gwnaethoch chi ymgysylltu ddydd Mercher diwethaf gyda'r cwestiwn a ofynnais i chi yn y cwestiynau amserol. Ond ceir y mater hwn lle mae dau naratif yn cyd-redeg yn y fan yma. Ceir y naratif yr ydych chi'n ei gydnabod—ac, unwaith eto, roeddwn i'n ddiolchgar eich bod wedi cydnabod yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf—y codwyd materion gyda chi yn ôl ym mis Tachwedd 2014, a'ch bod chi wedi ymdrin â'r materion hynny. Ac yna ceir mater y cwestiwn ysgrifenedig a gyflwynwyd gan Darren Millar a'r gwahaniaeth yn yr ateb a ddywedodd na fu unrhyw broblemau ar yr adeg honno. Nawr, a allwch chi ddeall sut gall pobl gael eu drysu gan y ddau ateb hynny? A godwyd materion o fwlio yn benodol gyda chi ym mis Hydref/Tachwedd 2014, ac a wnaethoch chi ymdrin â nhw?
As I've already said—well, I'll just repeat what I said, just to make it clear again. I said I'm aware of the comments that have been made in the press. All I can say about those comments is that no specific allegation of bullying was ever presented to me in relation to those comments, either formally or informally. No evidence was given to me, nor was that word 'bullying' ever used in that way. I can't go beyond what I've said, once again, just to reiterate what I said earlier on.
Fel yr wyf i wedi dweud eisoes—wel, mi wnaf i ailadrodd yr hyn a ddywedais, dim ond i'w wneud yn eglur eto. Dywedais fy mod i'n ymwybodol o'r sylwadau sydd wedi eu gwneud yn y wasg. Y cwbl y gallaf i ei ddweud am y sylwadau hynny yw na chyflwynwyd unrhyw gyhuddiad penodol o fwlio i mi erioed o ran y sylwadau hynny, yn ffurfiol nac yn anffurfiol. Ni roddwyd unrhyw dystiolaeth i mi, ac ni ddefnyddiwyd y gair 'bwlio' erioed yn y ffordd honno. Ni allaf fynd y tu hwnt i'r hyn yr wyf i wedi ei ddweud, unwaith eto, dim ond i ailadrodd yr hyn a ddywedais yn gynharach.
I'm still lacking an understanding of how difficult it is to answer this question. I've put it quite reasonably to you: were allegations of bullying put to you? Because that seems to be the assertion that has been put by two senior figures from your Government at the time—and others, I might add. It is not unreasonable for us to ask the questions of you as First Minister, because the accusations are levelled at your office and, indeed, your role as First Minister. And so, can you be crystal clear in confirming whether—and I don't particularly—? I appreciate you've got the written notes in front of you, but I think most people would remember if specific allegations around bullying were levelled and put to them to be dealt with. So, I'm just trying to get crystal clear in my own mind: were allegations related to bullying put to you in the time frame that has been identified by your former senior special adviser, and your former Cabinet Minister, Leighton Andrews?
Mae gen i ddiffyg dealltwriaeth o hyd o ba mor anodd yw hi i ateb y cwestiwn hwn. Rwyf wedi gofyn yn eithaf rhesymol i chi: a gyflwynwyd honiadau o fwlio i chi? Oherwydd mae'n ymddangos mai dyna'r haeriad a wnaed gan ddau ffigwr blaenllaw o'ch Llywodraeth ar y pryd—ac eraill, dylwn ychwanegu. Nid yw'n afresymol i ni ofyn y cwestiynau i chi fel Prif Weinidog, oherwydd mae'r cyhuddiadau yn cael eu cyfeirio at eich swyddfa chi ac, yn wir, eich swyddogaeth fel Prif Weinidog. Ac felly, a allwch chi fod yn gwbl eglur o ran cadarnhau a—ac nid wyf yn arbennig—? Rwy'n sylweddoli bod gennych chi'r nodiadau ysgrifenedig o'ch blaen, ond rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn cofio pe byddai honiadau penodol o fwlio wedi eu gwneud a'u cyflwyno iddyn nhw ymdrin â nhw. Felly, y cwbl rwy'n ei wneud yw ceisio cael y mater yn gwbl eglur yn fy meddwl fy hun: a gyflwynwyd honiadau yn ymwneud â bwlio i chi yn ystod y cyfnod amser a nodwyd gan eich cyn uwch-gynghorydd arbennig, a chan eich cyn-Weinidog y Cabinet, Leighton Andrews?
Well, I think I've just answered the question. There were no specific accusations of bullying. They were not presented to me formally or informally by them. The word was not even used in that way. I don't think I can go beyond the answer that I've given.
Wel, rwy'n credu fy mod i newydd ateb y cwestiwn. Nid oedd unrhyw gyhuddiadau penodol o fwlio. Ni chawsant eu cyflwyno i mi yn ffurfiol nac yn anffurfiol ganddyn nhw. Ni ddefnyddiwyd y gair erioed yn y ffordd honno. Nid wyf yn credu y gallaf i fynd y tu hwnt i'r ateb yr wyf i wedi ei roi.
Okay. There's going to be a motion tomorrow—next week, sorry—put before the Assembly to have an investigation into this. People will have listened to the answers you have given. I think the two opportunities I gave you were pretty straightforward—'Yes' or 'No' answers, as such. You chose not to give the 'Yes' or 'No' answer. Is it the case that you will be supporting the motion that will come before the Assembly next week to allow detailed scrutiny of this particular interest? There is huge public interest in this particular matter. There are conflicting stories and narratives running here. It is not unreasonable to want to get to the bottom of this, and if we can't get to the bottom of it in this particular institution, then what on earth is the point of this institution? So, can I ask you, First Minister: will you be supporting that motion that comes before the Assembly next Wednesday?
Iawn. Bydd cynnig yn cael ei roi gerbron y Cynulliad yfory—yr wythnos nesaf, mae'n ddrwg gen i—i gael ymchwiliad i'r mater hwn. Bydd pobl wedi gwrando ar yr atebion yr ydych chi wedi eu rhoi. Rwy'n credu bod y ddau gyfle a roddais i chi yn eithaf syml—atebion 'Do' neu 'Naddo', fel y cyfryw. Fe wnaethoch ddewis peidio â rhoi'r ateb 'Do' neu 'Naddo'. A yw'n wir y byddwch chi'n cefnogi'r cynnig a fydd yn dod gerbron y Cynulliad yr wythnos nesaf i ganiatáu craffu manwl ar y mater penodol hwn? Mae diddordeb cyhoeddus enfawr yn y mater penodol hwn. Ceir straeon a naratifau sy'n gwrthdaro yma. Nid yw'n afresymol i fod eisiau mynd at wraidd y mater, ac os na allwn ni gael at ei wraidd yn y sefydliad penodol hwn, yna beth ar y ddaear yw diben y sefydliad hwn? Felly, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog: a fyddwch chi'n cefnogi'r cynnig hwnnw a ddaw gerbron y Cynulliad ddydd Mercher nesaf?
There are a number of ways in which this issue can be dealt with. We reserve our position in terms of the vote next week until we've studied carefully, of course, the breadth of the terms of reference of that motion. But nevertheless, I do accept that this is an issue that will need further scrutiny. I'm not afraid of that scrutiny, and I think it's a question of finding out what is the most effective way of that scrutiny being exercised, and that is something I'm not afraid of.
Ceir nifer o ffyrdd y gellir ymdrin â'r mater hwn. Rydym ni'n cadw ein safbwynt yn ôl o ran y bleidlais yr wythnos nesaf tan y byddwn ni wedi astudio'n ofalus, wrth gwrs, ehangder cylch gorchwyl y cynnig hwnnw. Ond serch hynny, rwy'n derbyn bod hwn yn fater y bydd angen craffu arno ymhellach. Nid wyf i'n ofni'r craffu hwnnw, a chredaf ei fod yn gwestiwn o ddarganfod beth yw'r ffordd fwyaf effeithiol o wneud y gwaith craffu hwnnw, ac nid yw hynny'n rhywbeth yr wyf i'n ei ofni.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
Leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. I hope that the First Minister will feel that he owes the Assembly a duty of candour on this issue, but clearly we're going to get no further on it today and we'll have to wait for the debate next week to see whether we can make progress, so I would like to turn to another issue.
The First Minister said recently that he would like to see air passenger duty devolved to Wales so that he could abolish it for long-haul flights, and I welcome the First Minister to the ranks of tax cutters and tax abolishers in the Assembly. It makes a change from all the other taxes that he wants to introduce. But this is, of course, in a way a form of tax avoidance that he's in favour of, because it will give Welsh airports a small but significant advantage over airports on the other side of the border in England that will still have air passenger duty applying to them. So, can the First Minister explain to me how it is that he can reconcile his views on air passenger duty with his other views that the tax system should not be used for tax competition within the United Kingdom or, indeed, with other countries?
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog yn teimlo bod ganddo ddyletswydd o onestrwydd i'r Cynulliad o ran y mater hwn, ond mae'n amlwg nad ydym ni'n mynd i fynd dim pellach yn ei gylch heddiw ac y bydd yn rhaid aros am y ddadl yr wythnos nesaf i weld a allwn ni wneud cynnydd, felly hoffwn i droi at fater arall.
Dywedodd y Prif Weinidog yn ddiweddar y byddai'n hoffi gweld tollau teithwyr awyr yn cael eu datganoli i Gymru fel y gallai eu diddymu ar gyfer teithiau awyr hir, a chroesawaf y Prif Weinidog i rengoedd y torwyr trethi a'r diddymwyr trethi yn y Cynulliad. Mae'n newid o'r holl drethi eraill y mae ef eisiau eu cyflwyno. Ond mae hwn, wrth gwrs, yn fodd o osgoi trethi y mae e'n gefnogol iddo mewn ffordd, gan y bydd yn rhoi mantais fach ond arwyddocaol i feysydd awyr Cymru dros feysydd awyr ar ochr arall y ffin yn Lloegr y bydd tollau teithwyr awyr yn dal i fod yn berthnasol iddyn nhw. Felly, a all y Prif Weinidog esbonio i mi sut y gall gysoni ei farn ar dollau teithwyr awyr â'i safbwyntiau eraill na ddylid defnyddio'r system dreth ar gyfer cystadleuaeth dreth o fewn y Deyrnas Unedig neu, yn wir, â gwledydd eraill?
Because there already is tax competition. Scotland already controls air passenger duty and there is an element of devolution of air passenger duty in Northern Ireland. It does not make sense to me, then, that Wales is denied the same advantages as those elsewhere in the UK. We've presented evidence to the UK Government that makes it clear that this is no threat to Bristol; we don't see it that way. This is about developing in particular long-haul flights from Cardiff, and we believe Cardiff is in a very good position to be able to do that and, by dint of that, developing other airports, regional airports around Wales, that are able to link in to Cardiff as a hub. The UK Government have dismissed, we understand, that evidence without ever offering any evidence of their own.
Oherwydd bod cystadleuaeth o ran trethi eisoes. Mae'r Alban eisoes yn rheoli tollau teithwyr awyr, ac mae elfen o ddatganoli tollau teithwyr awyr yng Ngogledd Iwerddon. Nid yw'n gwneud synnwyr i mi, felly, y gwrthodir yr un manteision i Gymru â'r rheini mewn mannau eraill yn y DU. Rydym ni wedi cyflwyno tystiolaeth i Lywodraeth y DU sy'n ei gwneud yn eglur nad yw hyn yn unrhyw fygythiad i Fryste; nid ydym ni'n ei gweld hi felly. Mae hyn yn ymwneud â datblygu, yn benodol, teithiau awyr pell o Gaerdydd, ac rydym ni'n credu bod Caerdydd mewn sefyllfa dda iawn i allu gwneud hynny a, thrwy hynny, datblygu meysydd awyr eraill, meysydd awyr rhanbarthol ledled Cymru, sy'n gallu cysylltu â Chaerdydd fel canolfan. Mae Llywodraeth y DU wedi gwrthod y dystiolaeth honno, rydym ni'n deall, heb gynnig unrhyw dystiolaeth ei hunan ar unrhyw adeg.
I hope the First Minister doesn't misunderstand me. I'm strongly in favour of what he proposes and very much in favour of the devolution of taxes to Wales so that we can cut them or abolish them and then give us an advantage over other parts of the United Kingdom, which compensates for the historical disadvantages that we have to fight against.
What I am interested in here are the inconsistencies in the Labour Party's positions generally. The purpose of air passenger duty, when it was introduced, was to cut greenhouse gas emissions, and therefore abolishing it doesn't really seem to fit in with the other enthusiasms of the Labour Party in relation to the protection of the environment. So, how does the abolition of air passenger duty on long haul flights—how can it be reconciled with the Labour Party's views on green energy and the need to cut carbon emissions?
Rwy'n gobeithio nad yw'r Prif Weinidog yn fy nghamddeall. Rwyf yn sicr o blaid yr hyn y mae'n ei gynnig ac yn sicr o blaid datganoli trethi i Gymru fel y gallwn eu torri neu eu diddymu ac yna rhoi mantais i ni dros rannau eraill o'r Deyrnas Unedig, sy'n gwneud iawn am yr anfanteision hanesyddol y mae'n rhaid i ni ymladd yn eu herbyn.
Yr hyn sydd o ddiddordeb i mi yn y fan yma yw'r anghysonderau o ran safbwynt y Blaid Lafur yn gyffredinol. Diben y tollau teithwyr awyr, pan gawsant eu cyflwyno, oedd lleihau allyriadau nwyon tŷ gwydr, ac felly nid yw eu diddymu wir yn ymddangos fel pe byddai'n cyd-fynd â diddordebau eraill y Blaid Lafur o ran diogelu'r amgylchedd. Felly, sut mae diddymu'r tollau teithwyr awyr ar deithiau awyr pell—sut gellir ei gysoni â safbwyntiau'r Blaid Lafur ar ynni gwyrdd a'r angen i leihau allyriadau carbon?
It's quite simple. There are many, many people, not just from south Wales but from the south-west of England, who are presently travelling to Heathrow to fly on long-haul flights. If they travel a shorter distance, their own carbon footprint is lower. So, it does make sense then to put people in a position where they're not driving so far, where they are not increasing their own carbon footprint by giving them the option of being able to fly closer to home.
Mae'n eithaf syml. Ceir nifer fawr iawn o bobl, nid yn unig o dde Cymru ond o dde-orllewin Lloegr, sy'n teithio i Heathrow ar hyn o bryd i hedfan ar deithiau awyr pell. Pe byddent yn teithio pellter byrrach, byddai eu hôl-troed carbon eu hunain yn llai. Felly, mae'n gwneud synnwyr felly i roi pobl mewn sefyllfa lle nad ydyn nhw'n gyrru mor bell, lle nad ydyn nhw'n cynyddu eu hôl-troed carbon eu hunain trwy roi'r dewis iddynt o allu hedfan yn nes at gartref.
The First Minister knows that's pure sophistry. There is another aspect to this as well that's worth consideration, because he will have seen that Monsieur Barnier, in his latest pronunciamento about Britain's future trading relationships with Europe, said a couple of days ago:
'There will be no ambitious partnership without common ground in fair competition, state aid, tax dumping'.
Well, of course, tax dumping is the way that French politicians in particular refer to tax competition between nations, and they're very much against it. The whole trend of the European Union is to harmonise taxes so that there is no possibility of doing what the Irish have done in relation to corporation tax, giving them a significant advantage, which has been of great benefit to their economy.
So, does the First Minister not see that leaving the EU does give us the freedoms that we in Wales could use, if we use them imaginatively, to increase the output of the Welsh economy and the tax base and therefore provide the Welsh Government with more money to provide the other good public services that we want?
Mae'r Prif Weinidog yn gwybod bod hynna'n dwyllresymu pur. Ceir agwedd arall ar hyn hefyd y mae'n werth ei ystyried, oherwydd bydd wedi gweld bod Monsieur Barnier, yn ei ddatganiad diweddaraf ar berthynas fasnachu Prydain gydag Ewrop yn y dyfodol, wedi dweud diwrnod neu ddau yn ôl:
Ni fydd unrhyw bartneriaeth uchelgeisiol heb dir cyffredin o ran cystadleuaeth deg, cymorth gwladwriaethol, dadlwytho treth.
Wel, wrth gwrs, dadlwytho treth yw'r ffordd y mae gwleidyddion Ffrainc yn arbennig yn cyfeirio at gystadleuaeth treth rhwng gwledydd, ac maen nhw'n ei wrthwynebu'n fawr. Tuedd gyfan yr Undeb Ewropeaidd yw cysoni trethi fel nad oes unrhyw bosibilrwydd o wneud yr hyn y mae'r Gwyddelod wedi ei wneud o ran treth gorfforaeth, gan roi mantais sylweddol iddynt, sydd wedi bod o fudd mawr i'w heconomi.
Felly, onid yw'r Prif Weinidog yn gweld bod gadael yr UE yn rhoi'r rhyddid y gallem ni yng Nghymru ei ddefnyddio, pe byddem yn ei ddefnyddio gyda dychymyg, i gynyddu allbwn economi Cymru a'r sail drethi a rhoi mwy o arian i Lywodraeth Cymru felly i ddarparu'r gwasanaethau cyhoeddus da eraill yr ydym ni eu heisiau?
Well, that is a naive approach because, as he knows full well, if we are looking to export to markets and those markets feel that we have unfair tax competition they will impose tariffs against us. So, it's not as if the UK has a free hand in all of this. The UK is a medium-sized country, and it's not in a position of dictating terms of trade to others.
I refer him to what Aston Martin said only last week—that a hard Brexit would cause them to stop manufacturing cars. Now, these are not my words; these are words of a company that will soon be a significant employer in Wales, and I suspect we'll see more of that, which is why we need to understand where the UK Government is and we need to see the UK Government's plan and that needs to be soon, because if we're not in a position, I believe, where businesses can see that there is a way forward by the new year, then we will start seeing, I fear, announcements that will be negative as far as the economy of Britain is concerned.
Wel, mae honno'n agwedd naïf oherwydd, fel y mae e'n gwybod yn iawn, os ydym ni eisiau allforio i farchnadoedd a bod y marchnadoedd hynny'n teimlo bod gennym ni gystadleuaeth dreth annheg, byddant yn gorfodi tariffau yn ein herbyn. Felly nid yw fel pe byddai gan y DU law rydd yn hyn i gyd. Mae'r DU yn wlad o faint canolig, ac nid yw mewn sefyllfa i fynnu telerau masnach i wledydd eraill.
Fe'i cyfeiriaf at yr hyn a ddywedodd Aston Martin dim ond yr wythnos diwethaf—y byddai Brexit caled yn achosi iddynt roi'r gorau i weithgynhyrchu ceir. Nawr, nid fy ngeiriau i yw'r rhain; dyma eiriau cwmni a fydd yn gyflogwr sylweddol yng Nghymru yn fuan, ac rwy'n tybio y byddwn ni'n gweld mwy o hynny, a dyna pam mae angen i ni ddarganfod ble mae Llywodraeth y DU yn sefyll, ac mae angen i ni weld cynllun Llywodraeth y DU ac mae angen i hynny fod yn fuan, oherwydd os nad ydym ni mewn sefyllfa, yn fy marn i, lle gall busnesau weld bod ffordd ymlaen erbyn y flwyddyn newydd, yna byddwn ni'n dechrau gweld, mae arna i ofn, cyhoeddiadau a fydd yn negyddol cyn belled ag y mae economi Prydain yn y cwestiwn.
3. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynyddu'r cyflenwad o dai newydd yng Nghymru yn ystod tymor y pumed Cynulliad? OAQ51311
3. What action will the Welsh Government take to increase the supply of new houses in Wales during the fifth Assembly term? OAQ51311
House building in Wales is a key priority for this Government, reflected by our ambitious 20,000 affordable homes target. Statistics show an increasing trend in the number of new homes being completed, which we will continue to support with our successful programmes, including the social housing grant.
Mae adeiladu tai yng Nghymru yn flaenoriaeth allweddol i'r Llywodraeth hon, sydd wedi ei hadlewyrchu yn ein targed uchelgeisiol o 20,000 o gartrefi fforddiadwy. Mae ystadegau yn dangos tuedd gynyddol i nifer y cartrefi newydd sy'n cael eu cwblhau, y byddwn yn parhau i'w gefnogi gyda'n rhaglenni llwyddiannus, gan gynnwys y grant tai cymdeithasol.
Thank you very much for that answer, Minister. Last year, the Home Builders Federation stated that poor planning and the higher costs associated with building homes in Wales have compromised investment. Now, house builders express concern that the lack of detail over the potential new tax on vacant development land could further discourage larger developers from investing in Wales. Does the First Minister agree that increasing the burden of tax and regulation on house builders will not increase the supply of new homes that Wales desperately needs at this moment? Thank you.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna, Gweinidog. Y llynedd, dywedodd y Ffederasiwn Adeiladwyr Cartrefi bod cynllunio gwael a'r costau uwch sy'n gysylltiedig ag adeiladu cartrefi yng Nghymru wedi peryglu buddsoddiad. Nawr, mae adeiladwyr tai yn mynegi pryder y gallai diffyg manylion ynghylch y dreth newydd bosibl ar dir datblygu gwag ddarbwyllo datblygwyr ymhellach rhag buddsoddi yng Nghymru. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno na fydd cynyddu baich treth a rheoleiddio ar adeiladwyr tai yn cynyddu'r cyflenwad o gartrefi newydd y mae Cymru eu hangen yn daer ar hyn o bryd? Diolch.
Well, if he's talking about the sprinklers, can I remind him that his own party didn't oppose the introduction of the sprinklers legislation? Of course, we always seem to look to strike a balance between what is appropriate regulation and then, of course—[Interruption.] He was in a different party at the time—the Member is correct—so I'll have to revise the point that I made. He supported the sprinklers regulation, I believe, on that basis.
We look to strike a balance between appropriate regulation and encouraging house building. We've done it through the social housing grant. We've made sure that we are not losing council houses through them being sold, to make sure that they're kept in the public housing stock. We've made sure as well, of course, that, through Help to Buy Wales, there are options open for people to buy houses, which they otherwise wouldn't have the option to do. So, we have a good record when it comes to housing, and we are on track to meet our target.
Wel, os yw'n sôn am y systemau chwistrellu, a gaf i ei atgoffa na wnaeth ei blaid ei hun wrthwynebu cyflwyno'r ddeddfwriaeth systemau chwistrellu? Wrth gwrs, ymddengys ein bod ni bob amser yn ceisio sicrhau cydbwysedd rhwng yr hyn sy'n rheoleiddio priodol ac yna, wrth gwrs—[Torri ar draws.] Roedd mewn plaid wahanol ar y pryd—mae'r Aelod yn gywir—felly bydd rhaid i mi ddiwygio'r pwynt a wneuthum. Cefnogodd y rheoliad systemau chwistrellu, rwy'n credu, ar y sail honno.
Ein nod yw sicrhau cydbwysedd rhwng rheoleiddio priodol ac annog adeiladu tai. Rydym ni wedi ei wneud drwy'r grant tai cymdeithasol. Rydym ni wedi gwneud yn siŵr nad ydym ni'n colli tai cyngor drwy eu gwerthu, i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael eu cadw yn y stoc tai cyhoeddus. Rydym ni wedi sicrhau hefyd, wrth gwrs, bod dewisiadau, trwy Cymorth i Brynu Cymru, ar gael i bobl i brynu tai, na fyddai'r dewis ganddynt i'w wneud fel arall. Felly, mae gennym ni hanes da pan ddaw i dai, ac rydym ni ar y trywydd iawn i gyrraedd ein targed.
I would argue that it's important that we address housing need far more, in fact, than we address housing demand. And housing need is those people on lowest incomes who aren't even recognised on the demand curve. Local development plans hopelessly fail to address housing need, and instead deliver expensive executive accommodation in areas like Caerphilly, in the south of my constituency. They don't deliver affordable housing. Will the First Minister accept that more needs to be done to deliver affordable housing, and particularly work with local authorities and registered social landlords to deliver affordable housing in the northern reaches of the communities that I represent, and recognise that LDPs, at this point in time, are failing to do that?
Byddwn yn dadlau ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n rhoi llawer mwy o sylw i anghenion tai, mewn gwirionedd, nag yr ydym ni'n ei roi i alw am dai. Ac anghenion tai yw'r bobl hynny â'r incwm isaf nad ydynt hyd yn oed yn cael eu cydnabod ar y gromlin galw. Mae cynlluniau datblygu lleol yn methu'n anobeithiol â mynd i'r afael ag anghenion tai, ac yn hytrach yn darparu llety uwchraddol drud mewn ardaloedd fel Caerffili, yn ardal ddeheuol fy etholaeth i. Nid ydynt yn darparu tai fforddiadwy. A wnaiff y Prif Weinidog dderbyn bod angen gwneud mwy i ddarparu tai fforddiadwy, ac yn enwedig gweithio gydag awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i ddarparu tai fforddiadwy yn ardaloedd gogleddol y cymunedau yr wyf i'n eu cynrychioli, a chydnabod bod CDLl, ar hyn o bryd, yn methu â gwneud hynny?
LDPs have to be up to date. The difficulty of running a local authority is that if any local authority has a development plan where the five-year housing supply is no longer relevant, they are at risk of speculative housing developments, and it is hugely important that there is a development plan in place. But his point is well made. It is hugely important that there is a proper balance between houses and the availability of housing according to what people can afford. That's why, of course, local authorities can retain the money and build new council homes, following the successful exit of the housing revenue accounts subsidy system, so that local authorities can build council houses again. We have the affordable housing grant, of course, which looks to help people to get accommodation that is affordable to them, and, of course, there's making sure that people don't become homeless in the first place—Supporting People is an example of that. We have to make sure—and we've been successful in doing that—that people don't actually become homeless. But it is right that local authorities should be aware, as they develop their development plans, of the need to secure the right balance of housing; they can't all just be housing at one end of the market—that's true.
Mae'n rhaid i CDLl fod yn gyfredol. Yr anhawster o redeg awdurdod lleol yw os oes gan unrhyw awdurdod lleol gynllun datblygu lle nad yw'r cyflenwad tai pum mlynedd yn berthnasol mwyach, maen nhw mewn perygl o ddatblygiadau tai hapfasnachol, ac mae'n bwysig dros ben bod cynllun datblygu ar waith. Ond mae'n gwneud ei bwynt yn dda. Mae'n bwysig dros ben bod cydbwysedd priodol rhwng tai a bod tai ar gael yn ôl yr hyn y gall pobl ei fforddio. Dyna pam, wrth gwrs, y gall awdurdodau lleol gadw'r arian ac adeiladu tai cyngor newydd, yn dilyn diddymiad llwyddiannus y system cymhorthdal cyfrifon refeniw tai, fel y gall awdurdodau lleol adeiladu tai cyngor unwaith eto. Mae gennym ni'r grant tai fforddiadwy, wrth gwrs, sydd â'r nod o helpu pobl i gael llety sy'n fforddiadwy iddyn nhw, ac, wrth gwrs, mae gwneud yn siŵr nad yw pobl yn dod yn ddigartref yn y lle cyntaf—mae Cefnogi Pobl yn enghraifft o hynny. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr—ac rydym ni wedi bod yn llwyddiannus wrth wneud hynny—nad yw pobl yn dod yn ddigartref mewn gwirionedd. Ond mae'n iawn y dylai awdurdodau lleol fod yn ymwybodol, wrth iddyn nhw ddatblygu eu cynlluniau datblygu, o'r angen i sicrhau'r cydbwysedd cywir o dai; ni allant oll fod yn dai ar un pen y farchnad yn unig—mae hynny'n wir.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddiogelwch beicwyr yng Nghymru? OAQ51337
4. Will the First Minister make a statement on cyclist safety in Wales? OAQ51337
For 2017-18, we've allocated £592,102 to local authorities to deliver cycle training to approximately 15,000 people. We'll also be working with the Department for Transport to review the national standards for cycle training over the next few months.
Ar gyfer 2017-18, rydym ni wedi dyrannu £592,102 i awdurdodau lleol ddarparu hyfforddiant beicio i oddeutu 15,000 o bobl. Byddwn hefyd yn gweithio gyda'r Adran Drafnidiaeth i adolygu'r safonau cenedlaethol ar gyfer hyfforddiant beicio dros y misoedd nesaf.
First Minister, it's Road Safety Week this week, and I think we would commend all measures to road safety. We also, in South Wales Central, unfortunately, have to reflect on two fatal accidents in October, and we send our condolences to the families of the victims.
I just wonder if it is now time for a much more integrated and ambitious approach to these matters, along the lines we see in the Netherlands, Germany and Denmark, where you have 20 mph zones in urban areas in much greater use, clearer designation of off-road and on-road bicycle paths and priority traffic signals in key places. We really need to have a joined-up approach to this important matter.
Prif Weinidog, mae hi'n wythnos Diogelwch ar y Ffyrdd yr wythnos hon, ac rwy'n credu y byddem ni i gyd yn cymeradwyo'r holl fesurau ar gyfer diogelwch ar y ffyrdd. Hefyd, yng Nghanol De Cymru, yn anffodus, mae'n rhaid i ni fyfyrio ar ddwy ddamwain angheuol ym mis Hydref, ac rydym ni'n anfon ein cydymdeimlad at deuluoedd y dioddefwyr.
Rwy'n meddwl tybed a yw'n bryd nawr i gael dull llawer mwy integredig ac uchelgeisiol o ymdrin â'r materion hyn, yn debyg i'r hyn a welwn yn yr Iseldiroedd, yr Almaen a Denmarc, lle y gwneir llawer mwy o ddefnydd o barthau 20 mya mewn ardaloedd trefol, yn ogystal â dynodiad mwy eglur o lwybrau beicio oddi ar y ffordd ac ar y ffordd, a signalau traffig blaenoriaethol mewn mannau allweddol. Mae gwir angen i ni gael dull cydgysylltiedig o ymdrin â'r mater pwysig hwn.
I agree. One of the incidents he refers to happened not very long before I was travelling along the same road, at the same time, but I didn't see it. It's right to say that great care needs to be taken when cyclists and cars use the same road. It's important that cars, of course, which have a primary responsibility, to my mind, consider the safety of cyclists, and that is something, of course, for all drivers.
That said—and I've said this before in the Chamber—I think it is important that if we're going to encourage more people to cycle, there will always be people who are too nervous to cycle in traffic. There are some who are not, but others will say, 'Well, I would like to cycle more, but I'm not keen on mixing with cars on the road.' That's why it's important, of course, to provide dedicated cycle lanes. How do we do that? We have the Active Travel (Wales) Act 2013, of course, and the Cabinet Secretary does fund active travel infrastructure through his own schemes and by making funding available to local authorities. The active travel design guidance provides clear standards that infrastructure must meet, and this winter we will be updating the guidance to incorporate emerging best practice. I understand that the Cabinet Secretary will be making an announcement soon on the funding call on the local transport fund for the coming financial year.
Rwy'n cytuno. Digwyddodd un o'r digwyddiadau y mae'n cyfeirio atynt nid yn hir iawn cyn i mi deithio ar hyd yr un ffordd, ar yr un pryd, ond ni wnes i ei weld. Mae'n iawn i ddweud bod angen cymryd gofal mawr pan fo beicwyr a cheir yn defnyddio'r un ffordd. Mae'n bwysig bod ceir, wrth gwrs, sydd â'r prif gyfrifoldeb, yn fy marn i, yn ystyried diogelwch beicwyr, ac mae hynny'n rhywbeth, wrth gwrs, i bob gyrrwr.
Wedi dweud hynny—ac rwyf i wedi dweud hyn o'r blaen yn y Siambr—rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig os ydym ni'n mynd i annog mwy o bobl i feicio, y bydd bob amser pobl sy'n rhy nerfus i feicio mewn traffig. Bydd rhai nad ydynt, ond bydd eraill yn dweud, 'Wel, hoffwn i feicio mwy, ond nid wyf yn awyddus i gymysgu gyda cheir ar y ffyrdd.' Dyna pam mae'n bwysig, wrth gwrs, darparu lonydd beicio pwrpasol. Sut ydym ni'n gwneud hynny? Mae gennym ni Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, wrth gwrs, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ariannu seilwaith teithio llesol trwy gynlluniau ei hun a thrwy roi arian ar gael i awdurdodau lleol. Mae'r canllawiau dylunio teithio llesol yn darparu safonau eglur y mae'n rhaid i seilwaith eu bodloni, a byddwn yn diweddaru'r canllawiau y gaeaf hwn i ymgorffori arferion gorau sy'n dod i'r amlwg. Rwy'n deall y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud cyhoeddiad cyn bo hir ar yr alwad ariannu ar y gronfa trafnidiaeth leol ar gyfer y flwyddyn ariannol i ddod.
I'm delighted to hear that you've mentioned the exemplary design guidance that the Welsh Government issued along with the Active Travel (Wales) Act 2013, because obviously it's been lauded by the Westminster Government as fit for purpose across Britain. And so we've got this excellent design guidance, but what monitoring has the Welsh Government done of how much attention local authorities are paying to the design guidance when they're delivering the active travel plans that they need to deliver in order to address some of the issues that David Melding's raised around combatting the levels of accidents that happen, particularly at junctions?
Rwy'n falch iawn o glywed eich bod chi wedi sôn am y canllawiau dylunio rhagorol a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru ynghyd â Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, oherwydd yn amlwg mae wedi cael clod gan Lywodraeth San Steffan fel rhywbeth sy'n addas i'w ddiben ledled Prydain. Ac felly, mae gennym ni'r canllawiau dylunio rhagorol hyn, ond pa waith monitro mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o faint o sylw y mae awdurdodau lleol yn ei roi i'r canllawiau dylunio pan fyddant yn darparu'r cynlluniau teithio llesol y mae angen iddynt eu darparu i fynd i'r afael â rhai o'r materion a godwyd gan David Melding o ran brwydro lefelau'r damweiniau sy'n digwydd, yn enwedig ar gyffyrdd?
Well, local authorities must comply with the law, of course. But as part of the updating of the guidance that will take place, then as part of that guidance we'll have cognisance of what has been happening around Wales in order for the guidance to be strengthened, if it is the case that there are problems in some parts of Wales. The Member is absolutely right to say that we have the Act in place, but it is hugely important that the Act is observed, and there's still a great deal of scope in many of our city and town centres to do more when it comes to cycle lanes particularly, and that is something that we will be considering as part of the updating of the guidance.
Wel, mae'n rhaid i awdurdodau lleol gydymffurfio â'r gyfraith, wrth gwrs. Ond yn rhan o'r gwaith diweddaru canllawiau a fydd yn digwydd, yna yn rhan o'r canllawiau hynny byddwn yn rhoi sylw i'r hyn sydd wedi bod yn digwydd ledled Cymru fel y gellir cryfhau'r canllawiau, os yw'n wir fod problemau mewn rhai rhannau o Gymru. Mae'r Aelod yn hollol gywir i ddweud bod gennym ni'r Ddeddf ar waith, ond mae'n bwysig dros ben bod y Ddeddf yn cael ei hufuddhau, ac mae llawer iawn o gwmpas o hyd yng nghanol llawer o'n dinasoedd a'n trefi i wneud mwy pan ddaw i lonydd beicio yn arbennig, ac mae hynny'n rhywbeth y byddwn ni'n ei ystyried yn rhan o ddiweddaru'r canllawiau.
There are issues of cyclist safety, as have been raised by the last two Members, and we do need to make steps to encourage safe cycling. Unfortunately, when cyclists come off the road and onto the pavement, they can also become a danger to pedestrians. In Peterborough, the council are currently issuing PSPO notices, which are public space protection orders, to stop dangerous cyclists. One thousand cyclists have been fined in three months. We do have powers to issue PSPOs in Wales as well, so should we encourage Welsh councils to use similar notices to tackle the growing problem of dangerous cycling?
Ceir materion o ran diogelwch beicwyr, fel y codwyd gan y ddau Aelod diwethaf, ac mae angen i ni gymryd camau i annog pobl i feicio'n ddiogel. Yn anffodus, pan ddaw beicwyr oddi ar y ffordd ac ar y palmant, gallant hefyd ddod yn beryglus i gerddwyr. Yn Peterborough, mae'r cyngor wrthi'n cyflwyno hysbysiadau GGMC, sef gorchmynion gwarchod mannau cyhoeddus, i atal beicwyr peryglus. Mae mil o feicwyr wedi cael dirwy mewn tri mis. Mae gennym ni bwerau i gyflwyno GGMC yng Nghymru hefyd, felly a ddylem ni annog cynghorau Cymru i ddefnyddio hysbysiadau tebyg i fynd i'r afael â'r broblem gynyddol o feicio peryglus?
Well, this is something I know that the UK Government is considering. The current law that deals with dangerous cycling is a law that dates back to the furious driving of horses and carts in Victorian times, which has not been updated, although a prosecution was successful, of course, along those lines. I do get concerned. I think, first of all, it's important for us to understand that, just like most drivers, most cyclists are responsible cyclists, who are well-illuminated as well at night. But I've seen cyclists on pavements, I've seen people cycling at night with no lights and they're invisible, frankly. There's literally nothing on them that'll identify them to cars. But they are a minority. So, I think what is hugely important is that we continue to emphasise that for cyclists' own safety, it's massively important that they have lights on at night, they don't wear entirely dark clothing so they can't be seen, for their own safety and of course to enable cars to see them. But we are talking about a small minority of people. There is a duty on car drivers, obviously, to consider the safety of cyclists, but it is important as well that cyclists take steps to ensure that they can be seen.
Wel, mae hyn yn rhywbeth y gwn fod Llywodraeth y DU yn ei ystyried. Mae'r gyfraith gyfredol sy'n ymdrin â beicio peryglus yn gyfraith sy'n dyddio'n ôl i yrru ceffyl a chart yn wyllt yn oes Fictoria, nad yw wedi cael ei diweddaru, er y bu erlyniad yn llwyddiannus, wrth gwrs, ar y sail honno. Mae'n peri pryder i mi. Rwy'n credu, yn gyntaf oll, ei bod hi'n bwysig i ni ddeall, yn union fel y rhan fwyaf o yrwyr, bod y rhan fwyaf o feicwyr yn feicwyr cyfrifol, sydd wedi'u goleuo'n dda yn ystod y nos hefyd. Ond rwyf wedi gweld beicwyr ar balmentydd, rwyf wedi gweld pobl yn beicio yn y nos heb oleuadau ac maen nhw'n anweledig, a dweud y gwir. Nid oes unrhyw beth arnynt yn llythrennol a fydd yn eu harddangos i geir. Ond lleiafrif yw'r rhain. Felly, rwy'n credu mai'r hyn sy'n hynod bwysig yw ein bod ni'n parhau i bwysleisio, ar gyfer diogelwch beicwyr eu hunain, ei bod yn eithriadol o bwysig bod ganddyn nhw oleuadau yn y nos, nad ydyn nhw'n gwisgo dillad cwbl dywyll fel na ellir eu gweld, ar gyfer eu diogelwch eu hunain ac i alluogi ceir i'w gweld nhw, wrth gwrs. Ond rydym ni'n sôn am leiafrif bach o bobl. Ceir dyletswydd ar yrwyr ceir, yn amlwg, i ystyried diogelwch beicwyr, ond mae'n bwysig hefyd bod beicwyr yn cymryd camau i sicrhau bod modd eu gweld.
5. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gwneud y defnydd gorau o wasanaethau ataliol i helpu grwpiau sy'n agored i niwed yng Nghymru? OAQ51316
5. How is the Welsh Government maximising the use of preventative services to help vulnerable groups in Wales? OAQ51316
'Prosperity for All' sets out our commitment to strong and safe communities that protect and support the vulnerable. What we look to do, of course, is to tackle inequality and support vulnerable people, and our draft budget, I believe, demonstrates that very commitment.
Mae 'Ffyniant i Bawb' yn nodi ein hymrwymiad i gymunedau cryf a diogel sy'n diogelu ac yn cynorthwyo pobl agored i niwed. Yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud, wrth gwrs, yw mynd i'r afael ag anghydraddoldeb a chynorthwyo pobl agored i niwed, ac mae ein cyllideb ddrafft, rwy'n credu, yn dangos yr union ymrwymiad hwnnw.
Well, thank you. Housing-related support funded through the Supporting People programme and delivered through housing associations and third sector bodies has been improving lives and saving significant sums for statutory sector providers—health boards, local authorities—for many years. In your deal on the draft budget with Plaid Cymru, you agreed that you would ring-fence Supporting People funding for two years—the £124 million. But a letter to local authority chief executives on 24 October revealed that seven local authorities would be given 100 per cent spending flexibility, and the other 15, 15 per cent spending flexibility, across Supporting People and four other non-housing related grants. How do you respond, therefore, to concern that this effectively removes the ring fence in 2018-19, meaning that Supporting People funding is not guaranteed to be protected at 2017-18 levels, and that the lack of a distinct budget line for Supporting People gives no assurances that the funding will be protected to £124 million in 2019-20?
Wel, diolch. Mae cymorth cysylltiedig â thai a ariennir drwy'r rhaglen Cefnogi Pobl ac a ddarperir trwy gymdeithasau tai a chyrff trydydd sector wedi bod yn gwella bywydau ac yn arbed symiau sylweddol i ddarparwyr sector statudol—byrddau iechyd, awdurdodau lleol—ers blynyddoedd lawer. Yn eich cytundeb ar y gyllideb ddrafft gyda Phlaid Cymru, cytunwyd gennych y byddech chi'n neilltuo cyllid Cefnogi Pobl am ddwy flynedd—£124 miliwn. Ond datgelodd llythyr at brif weithredwyr awdurdodau lleol ar 24 Hydref y byddai saith awdurdod lleol yn cael hyblygrwydd gwariant 100 y cant, a'r 15 arall yn cael hyblygrwydd gwariant 15 y cant, ar draws Cefnogi Pobl a phedwar grant arall nad ydynt yn gysylltiedig â thai. Sut ydych chi'n ymateb, felly, i bryder bod hyn yn cael gwared ar y neilltuo yn 2018-19 i bob pwrpas, sy'n golygu nad oes sicrwydd bod cyllid Cefnogi Pobl wedi ei ddiogelu ar lefelau 2017-18, a bod y diffyg llinell gyllideb bendant ar gyfer Cefnogi Pobl yn rhoi dim sicrwydd y bydd y cyllid yn cael ei ddiogelu i £124 miliwn yn 2019-20?
Well, we expect local authorities, of course, to comply with the law, and in the Housing (Wales) Act 2014, it is clear that local authorities have a duty to prevent homelessness. By and large, they have performed well in implementing that legislation. Progress has not been as consistent as we would like, and of course we will continue to monitor progress to make sure that the good progress that has been made across Wales continues in the future, due to the fact that Supporting People, of course, has received the funding through the budget agreement that is necessary.
Wel, rydym ni'n disgwyl i awdurdodau lleol, wrth gwrs, gydymffurfio â'r gyfraith, ac yn Neddf Tai (Cymru) 2014, mae'n eglur bod gan awdurdodau lleol ddyletswydd i atal digartrefedd. Ar y cyfan, maen nhw wedi perfformio'n dda o ran gweithredu'r ddeddfwriaeth honno. Nid yw cynnydd wedi bod mor gyson ag yr hoffem, ac wrth gwrs byddwn yn parhau i fonitro cynnydd i wneud yn siŵr bod y cynnydd da a wnaed ledled Cymru yn parhau yn y dyfodol, oherwydd wrth gwrs, bod Cefnogi Pobl wedi cael y cyllid drwy'r cytundeb cyllideb sy'n angenrheidiol.
Can I also support the importance of preventative services, but across all of our public services? For example, in Cwm Taf Local Health Board, they've been piloting free health checks funded by Welsh Government for the over-50s and, as a result, are picking up early signals of health problems that allows for cost-effective, preventative actions. Would the First Minister agree that this type of early prevention work is vital to reforming our health and wider public services, as well as ensuring the most effective use of public funds?
A gaf innau hefyd gefnogi pwysigrwydd gwasanaethau ataliol, ond ar draws ein holl wasanaethau cyhoeddus? Er enghraifft, ym Mwrdd Iechyd Lleol Cwm Taf, maen nhw wedi bod yn treialu archwiliadau iechyd am ddim wedi eu hariannu gan Lywodraeth Cymru i'r rhai sydd dros 50 oed, ac o ganlyniad, yn canfod arwyddion cynnar o broblemau iechyd sy'n caniatáu camau gweithredu ataliol, cost-effeithiol. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno bod y math hwn o waith atal cynnar yn hanfodol i ddiwygio ein gwasanaethau iechyd a chyhoeddus ehangach, yn ogystal â sicrhau'r defnydd mwyaf effeithiol o arian cyhoeddus?
Yes, I do. I think it's hugely important that we are able to do that. I hear from the Conservative benches that's not sufficient. Well, I've got to remind them they've had seven years of austerity; they're in no position to criticise when it comes to health, education or housing, or anything else for that matter. If they are so concerned about increasing funding in every single area, which they claim to be every year, then perhaps they could prevail on their colleagues in the UK Government to provide more money, or, indeed, to provide the £1.67 billion equivalent that Northern Ireland have had. They are in no position to complain, given the fact that they've proven so ineffective at lobbying their own colleagues in Westminster.
Ydw, mi ydwyf. Rwy'n credu ei bod hi'n hynod bwysig ein bod ni'n gallu gwneud hynny. Rwy'n clywed o feinciau'r Ceidwadwyr nad yw hynny'n ddigon. Wel, mae'n rhaid i mi eu hatgoffa eu bod nhw wedi cael saith mlynedd o gyni cyllidol; nid oes ganddyn nhw unrhyw hawl i feirniadu pan ddaw i iechyd, addysg neu dai, nac unrhyw beth arall o ran hynny. Os ydyn nhw'n poeni gymaint am gynyddu cyllid ym mhob un maes, y maen nhw'n honni eu bod yn ei wneud bob blwyddyn, yna efallai y gallent bwyso ar eu cydweithwyr yn Llywodraeth y DU i ddarparu mwy o arian, neu, yn wir, darparu'r hyn sy'n cyfateb i'r £1.67 biliwn y mae Gogledd Iwerddon wedi ei gael. Nid ydyn nhw mewn unrhyw sefyllfa i gwyno, o ystyried y ffaith eu bod nhw wedi bod mor aneffeithiol o ran lobïo eu cydweithwyr eu hunain yn San Steffan.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bolisi rhyngwladol Llywodraeth Cymru? OAQ51306
6. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's international policy? OAQ51306
The focus of our international work is clear: to create a more prosperous and sustainable Wales through increased export and investment while increasing Wales’s influence and international recognition.
Mae pwyslais ein gwaith rhyngwladol yn eglur: creu Cymru fwy llewyrchus a chynaliadwy trwy fwy o allforio a buddsoddiad gan gynyddu dylanwad a chydnabyddiaeth ryngwladol Cymru.
I thank the First Minister for that answer. He is aware of my view, of course, that there needs to be a new, comprehensive international policy for Wales now that encompasses everything from trade to international development. I believe that there are many lessons we can learn from other sub-state nations. I know he's reluctant to do so at the moment, because of the ongoing uncertainty around our separation from the European Union, but doesn't he agree that, as a first step to a new, comprehensive international policy for Wales, we need to ascertain our country's global reputation? At the moment, one of the leading global brand industries for nations is the Anholt-GfK Nations Brand Index, and they measure the reputation of Scotland, Northern Ireland and the UK as three different entities. So, will the First Minister seek to have Wales included on that nations global brand index, so that we can have a first step, at least, to ascertaining our global reputation that could then inform a future international policy for our country?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Mae'n ymwybodol o fy marn i, wrth gwrs, bod angen polisi rhyngwladol cynhwysfawr newydd i Gymru erbyn hyn, sy'n cwmpasu popeth o fasnach i ddatblygu rhyngwladol. Rwy'n credu bod llawer o wersi y gallwn ni eu dysgu gan wledydd is-wladwriaethol eraill. Gwn ei fod yn amharod i wneud hynny ar hyn o bryd, oherwydd yr ansicrwydd parhaus ynghylch ein gwahaniad oddi wrth yr Undeb Ewropeaidd, ond onid yw'n cytuno, fel cam cyntaf tuag at bolisi rhyngwladol cynhwysfawr newydd i Gymru, bod angen i ni wybod beth yw enw da ein gwlad yn fyd-eang? Ar hyn o bryd, un o'r diwydiannau brand byd-eang blaenllaw ar gyfer cenhedloedd yw Mynegai Brand Cenhedloedd Anholt-GfK, ac maen nhw'n mesur enw da yr Alban, Gogledd Iwerddon a'r DU fel tri endid gwahanol. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog geisio cael cynnwys Cymru ar y mynegai brand byd-eang cenhedloedd hwnnw, fel y gallwn gael cam cyntaf, o leiaf, at ganfod ein henw da byd-eang a allai wedyn lywio polisi rhyngwladol ar gyfer y dyfodol yn ein gwlad.
Could I say, first of all, that we're not waiting to see what happens with Brexit in terms of developing, as he would describe it, international policy? One of the things we know we need to do is to increase our staff presence abroad, working with the UK Government to ensure that we can work with them, but I know that we will need to increase our presence in different countries around the world. That work is ongoing, and I hope to be in a position to make an announcement about that in the very near future.
He mentions particularly the Anholt-GfK open nation brands index. We have taken part in that survey in the past. It's expensive. The question for us was, 'What does it deliver for us?' It wasn't clear what it delivered for what it cost us, but what I'll do is I'll write to the Member with more details, just to inform him of the reasoning behind that decision and in order for him to understand why that decision was taken and whether there's scope to look at rejoining the index at some point in the future.
A gaf i ddweud, yn gyntaf oll, nad ydym ni'n aros i weld beth fydd yn digwydd gyda Brexit o ran datblygu, fel y byddai ef yn ei ddisgrifio, polisi rhyngwladol? Un o'r pethau y gwyddom fod angen i ni ei wneud yw cynyddu ein presenoldeb staff dramor, gan weithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau y gallwn weithio gyda nhw, ond gwn y bydd angen i ni gynyddu ein presenoldeb mewn gwahanol wledydd ledled y byd. Mae'r gwaith hwnnw yn parhau, ac rwy'n gobeithio bod mewn sefyllfa i wneud cyhoeddiad am hynny yn y dyfodol agos iawn.
Mae'n sôn yn benodol am fynegai brandiau cenhedloedd agored Anholt-GfK. Rydym ni wedi cymryd rhan yn yr arolwg hwnnw yn y gorffennol. Mae'n ddrud. Y cwestiwn i ni oedd, 'beth mae'n ei gyflawni i ni?' Nid oedd yn glir beth yr oedd yn ei gyflawni i ni am yr hyn yr oedd yn ei gostio i ni, ond yr hyn a wnaf yw ysgrifennu at yr aelod gyda mwy o fanylion, dim ond i'w hysbysu am y rhesymeg y tu ôl i'r penderfyniad hwnnw ac er mwyn iddo ddeall pam y gwnaed y penderfyniad hwnnw ac a oes cyfle i ystyried ailymuno â'r mynegai ar ryw adeg yn y dyfodol.
First Minister, I just heard your previous response. Do you agree with me that we ought to be looking at appointing trade envoys to boost exports to countries outside of the EU? That will, of course, raise Wales's commercial presence and international profile.
Prif Weinidog, rwyf newydd glywed eich ymateb blaenorol. A ydych chi'n cytuno â mi y dylem ni fod yn ystyried penodi cynrychiolwyr masnach i roi hwb i allforion i wledydd y tu allan i'r UE? Bydd hynny, wrth gwrs, yn cynyddu presenoldeb masnachol a phroffil rhyngwladol Cymru.
Well, we'll have to trade with any country we can around the world, within reason. But the reality is that most of our export market is the European single market. That can't be replaced overnight. We can't start, for example, suddenly to export dairy produce to the US because of the issues that exist there, nor should we try and ignore our biggest market, which is on our doorstep. That doesn't mean, of course, that we are not proactive in developing markets elsewhere. The middle east is one example. The very fact that, working with the airport, we've established a link to Doha from next year; the fact that we have been working to gain trade, for example, in middle eastern countries. We have, for example, a situation where Welsh lamb is the market leader in the United Arab Emirates, something that I and, indeed, the Presiding Officer worked for in order for that to happen. So, it's not the case that we only focus on Europe, but Europe is our most important market by far, and it's not realistic to think that it can be replaced with anything else, particularly in the short term.
Wel, bydd yn rhaid i fasnachu ag unrhyw wlad y gallwn ledled y byd, o fewn rheswm. Ond y gwir yw mai marchnad sengl Ewrop yw'r rhan fwyaf o'n marchnad allforio. Ni ellir disodli honno dros nos. Ni allwn ddechrau, er enghraifft, allforio cynnyrch llaeth i'r Unol Daleithiau yn sydyn, oherwydd y materion sy'n bodoli yno, ac ni ddylem ychwaith geisio anwybyddu ein marchnad fwyaf, sydd ar garreg ein drws. Nid yw hynny'n golygu, wrth gwrs, nad ydym yn rhagweithiol o ran datblygu marchnadoedd mewn mannau eraill. Mae'r dwyrain canol yn un enghraifft. Mae'r union ffaith, gan weithio gyda'r maes awyr, ein bod ni wedi sefydlu cysylltiad â Doha o'r flwyddyn nesaf; y ffaith ein bod ni wedi bod yn gweithio i ennill masnach, er enghraifft, yng ngwledydd y dwyrain canol. Mae gennym ni, er enghraifft, sefyllfa lle mae cig oen Cymru yn arwain y farchnad yn yr Emiradau Arabaidd Unedig, rhywbeth y gwnes i ac, yn wir, y Llywydd weithio amdano er mwyn i hynny ddigwydd. Felly, nid yw'n wir ein bod ni'n canolbwyntio ar Ewrop yn unig, ond Ewrop yw ein marchnad bwysicaf o bell ffordd, ac nid yw'n realistig meddwl y gellir ei disodli gydag unrhyw beth arall, yn enwedig yn y tymor byr.
7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu'r gefnogaeth i wasanaethau iechyd meddwl yng Nghwm Cynon yn ystod tymor y Cynulliad hwn? OAQ51317
7. How is the Welsh Government prioritising support for mental health services in Cynon Valley during this Assembly term? OAQ51317
Well, improving the nation’s mental health is one of five priorities specifically included in 'Prosperity for All', and we have committed in our draft budget to provide an additional £40 million for mental health services over the next two years.
Wel, mae gwella iechyd meddwl y genedl yn un o bum blaenoriaeth a gafodd eu cynnwys yn benodol yn 'Ffyniant i Bawb', ac rydym ni wedi ymrwymo yn ein cyllideb ddrafft i ddarparu £40 miliwn ychwanegol ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl dros y ddwy flynedd nesaf.
First Minister, I'm really glad that supporting innovative ways of delivering mental health services is also a strand of 'Our Valleys, Our Future'. Cwm Taf university health board has the highest number of people taking antidepressants—one in six of the population—and that actually reaches a staggering one in three in the town of Mountain Ash in my constituency of Cynon Valley. I recently met with Valleys Steps, an organisation that I've been championing since I was elected as AM for Cynon Valley. They're carrying out a pilot based on promoting alternatives to medication, but are concerned that funding for the project may not be carried forward. Can the Welsh Government commit to continue funding for this project for an adequate period to enable it to promote non-medication alternatives?
Prif Weinidog, rwy'n wirioneddol falch bod cefnogi ffyrdd arloesol o ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl hefyd yn elfen o 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol'. Bwrdd iechyd prifysgol Cwm Taf sydd â'r nifer fwyaf o bobl sy'n cymryd cyffuriau gwrth-iselder—un o bob chwech o'r boblogaeth—ac mae hynny'n cyrraedd cyfran syfrdanol o un o bob tri yn nhref Aberpennar yn fy etholaeth i yng Nghwm Cynon. Cefais gyfarfod yn ddiweddar â Valley Steps, sefydliad yr wyf i wedi bod yn ei hyrwyddo ers cael fy ethol yn AC dros Gwm Cynon. Maen nhw'n cynnal treial yn seiliedig ar hyrwyddo dewisiadau ar wahân i feddyginiaeth, ond yn pryderu efallai na fydd cyllid ar gyfer y prosiect yn cael ei barhau. A all Llywodraeth Cymru ymrwymo i barhau'r cyllid ar gyfer y prosiect hwn am gyfnod digonol i'w alluogi i hyrwyddo dewisiadau ar wahân i feddyginiaeth?
Can I thank the Member for the question? I can say that I do understand that Cwm Taf university health board is working collaboratively with the Valleys Steps programme, and my officials are in discussions with the health board over its ongoing work with the programme. I hope that a resolution can be achieved soon.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn? Gallaf ddweud fy mod i'n deall bod bwrdd iechyd prifysgol Cwm Taf yn gweithio ar y cyd â rhaglen Valleys Steps, ac mae fy swyddogion mewn trafodaethau gyda'r bwrdd iechyd ynghylch ei waith parhaus gyda'r rhaglen. Rwy'n gobeithio y gellir dod o hyd i ateb yn fuan.
First Minister, I was very pleased to hear that the health Cabinet Secretary and the education Secretary announced additional investment for child and adolescent mental health services in schools. I do hope that we'll be seeing some of this benefit in places like Aberdare.
Prif Weinidog, roeddwn i'n falch iawn o glywed bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a'r Ysgrifennydd dros addysg wedi cyhoeddi buddsoddiad ychwanegol ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed mewn ysgolion. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gweld rhywfaint o'r budd hwn mewn mannau fel Aberdâr.
Yes. Of course, every secondary school has a school counsellor, but there is a reluctance amongst some to go and see that counsellor for fear that others will find out. I think that is an issue that—. Well, I'm aware that that's an issue for some teenagers. So, being able to extend the reach of CAMHS beyond its traditional areas to look at preventative work, I think, is hugely important. Given the pressures that teenagers are under—. When I was a teenager, what happened at school didn't follow you home at night; it does now—through social media. I've seen it with my own eyes with my own children, the kind of stuff that is out there on social media. That's why, of course, it's so important that we have in place a system that didn't exist when I was in school, but is needed now for many teenagers, to provide them with the support that they need, both in school and outside.
Ie. Wrth gwrs, ceir cwnselydd ysgol ym mhob ysgol uwchradd, ond mae amharodrwydd ymhlith rhai i fynd i weld y cwnselydd hwnnw rhag ofn y bydd pobl eraill yn dod i wybod. Credaf fod hwnnw'n fater sy'n—. Wel, rwy'n ymwybodol bod honno'n broblem i rai pobl yn eu harddegau. Felly, mae gallu ymestyn cyrhaeddiad CAMHS y tu hwnt i'w feysydd traddodiadol i ystyried gwaith ataliol, rwy'n credu, yn eithriadol o bwysig. O ystyried y pwysau sydd ar bobl yn eu harddegau—. Pan oeddwn i yn fy arddegau, nid oedd yr hyn a oedd yn digwydd yn yr ysgol yn eich dilyn chi adref gyda'r nos; mae hynny'n digwydd nawr—trwy gyfryngau cymdeithasol. Rwyf wedi ei weld â'm llygaid fy hun gyda fy mhlant fy hun, y math o bethau sydd allan yno ar gyfryngau cymdeithasol. Dyna pam, wrth gwrs, mae hi mor bwysig bod gennym ni system nad oedd yn bodoli pan oeddwn i yn yr ysgol, ond sydd ei hangen nawr i lawer o bobl yn eu harddegau, i roi'r gefnogaeth sydd ei hangen arnynt, yn yr ysgol a'r tu allan iddi.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynlluniau datblygu lleol yng Ngogledd Cymru? OAQ51338
8. Will the First Minister make a statement on local development plans in North Wales? OAQ51338
Mae pum cynllun datblygu lleol wedi’u mabwysiadu yn y gogledd, ac mae disgwyl i'r ddau awdurdod arall—sef Wrecsam a sir y Fflint—fabwysiadu eu cynlluniau nhw erbyn y flwyddyn 2020.
There are five local development plans that have been adopted in north Wales, and we expect two other authorities—namely Wrexham and Flintshire—to adopt their plans by the year 2020.
Wel, mae hi yn bum mlynedd erbyn hyn ers i'r Arolygiaeth Gynllunio fynnu bod Wrecsam, neu wrthod cynnig cynllun datblygu lleol Wrecsam, a hefyd ddweud wrth sir Ddinbych a Chonwy nad oes digon o dai yn eu cynlluniau datblygu nhw. Roedd y penderfyniad hwnnw, wrth gwrs, wedi'i seilio ar ragolygon poblogaeth gan y Llywodraeth, ond erbyn hyn, wrth gwrs, mae'r cyfrifiad wedi dangos i ni fod y rhagolygon hynny yn wallus ac nad oedd angen cynyddu y nifer o dai yn y cynlluniau datblygu hynny. Yn wir, mae'n debyg bod cynllun datblygu lleol gwreiddiol Wrecsam yn reit agos ati o safbwynt y niferoedd, ond mae'r gost o orfod ailgynnal cynllun datblygu lleol, yn Wrecsam yn unig, wedi bod dros £200,000. Felly, pwy, yn eich barn chi, a ddylai fod yn digolledu cyngor Wrecsam am y broses yna ac am eu gorfodi nhw i fynd yn ôl a rhedeg proses a oedd yn amlwg yn ddiangen, a oedd yn wallus, ac a oedd yn wastraff amser llwyr?
Well, it is five years since the Planning Inspectorate insisted, or rather rejected Wrexham’s LDP, and also told Denbighshire and Conwy that there wasn’t sufficient housing in their development plans. That decision was based on the population forecasts of the Government, but now, of course, the census has demonstrated that those projections were erroneous and that we didn’t need to increase the number of houses in those plans. Indeed, the original Wrexham LDP was quite close to the mark in terms of the numbers, but the cost of having to redo the LDP in Wrexham alone has been over £200,000. So, who, in your view, should be compensating Wrexham council for that process and for forcing them to return and rerun a process that was clearly unnecessary, was erroneous and was a complete waste of time?
Wel, mae yna broses, yn ôl yn gyfraith, sydd yn rhaid ei dilyn. Mae'n rhaid i mi ddweud, wrth gwrs, os cofiaf i'n iawn, ei bod hi'n bosib i awdurdodau lleol ddod â'u ffigyrau eu hunain ymlaen ynglŷn â thai os maen nhw'n meddwl bod y targed maen nhw wedi'i gael gan Lywodraeth Cymru yn anghywir. Roedd hynny'n wir ar un adeg; rwy'n dal i gredu ei fod e'n wir nawr. Ond, wrth gwrs, nawr mae Wrecsam mewn sefyllfa lle, os deallaf i'n iawn, maen nhw'n targedu gwanwyn 2019 er mwyn mabwysiadu'r cynllun ei hun. Mae e'n hollbwysig, wrth gwrs, fod cynlluniau gan awdurdodau lleol.
Well, there is a process that, according to the law, has to be followed. If I remember rightly, it is possible for local authorities to bring their own figures forward as regards housing, if they believe that the target they have been set by the Welsh Government is inaccurate. That was true at one point and I believe that that is still true now. But, of course, Wrexham is now in a position—if I understand the situation properly—where they are targeting 2019 for the adoption of that plan, and it is important that they do adopt the plans.
Llyr is quite right to raise this, because we've got issues in Aberconwy now as a result of your Government's policy as regards technical advice note 1, where planning officers are actually interpreting that TAN 1 has much stronger weightings than any other of the TANs. We've got applications coming forward now on land that's not even in our LDP, making an absolute mockery of Conwy council having deposited its LDP with the Welsh Government. I would ask you, First Minister, will you look at this? Because it really is impacting on our few remaining greenfield sites, and frankly, developers are looking now to be able to land bank, to the detriment of our local communities. We haven't got the health services. We haven't got the education facilities, and there aren't places in the schools. The whole thing is a fiasco, and I would ask you, as your responsibility as the First Minister, to really look at this and perhaps provide this Chamber with some ways forward that you're going to change things as regard the weightings given to TAN 1.
Mae Llyr yn gwbl gywir i godi hyn, oherwydd mae gennym ni broblemau yn Aberconwy erbyn hyn o ganlyniad i bolisi eich Llywodraeth ynghylch nodyn cyngor technegol 1, lle mae swyddogion cynllunio yn dehongli bod gan y TAN 1 hwnnw bwysoliadau llawer cryfach nag unrhyw un o'r nodiadau cyngor technegol eraill. Mae gennym ni geisiadau sy'n cael eu cyflwyno nawr ar dir nad yw hyd yn oed yn ein CDLl, sy'n gwneud y ffaith fod Cyngor Conwy wedi adneuo ei CDLl gyda Llywodraeth Cymru yn destun sbort. Hoffwn ofyn i chi, Prif Weinidog, a wnewch chi edrych ar hyn? Oherwydd mae wir yn effeithio ar yr ychydig safleoedd maes glas sydd gennym yn weddill, ac a dweud y gwir, mae datblygwyr yn ceisio bancio tir erbyn hyn, sy'n anfanteisiol i gymunedau lleol. Nid yw'r gwasanaethau iechyd gennym ni. Nid yw'r cyfleusterau addysg gennym ni, ac nid oes lleoedd yn yr ysgolion. Mae'r holl beth yn llanast, ac rwy'n gofyn i chi, fel eich cyfrifoldeb chi fel Prif Weinidog, i ystyried hyn o ddifrif ac efallai rhoi rhai ffyrdd ymlaen i'r Siambr hon eich bod chi'n mynd i newid pethau o ran y pwysoliadau a roddwyd i TAN 1.
Well, TAN 1 is being looked at at the moment, but, I have to say, these are matters largely for the council. If there are planning applications that are coming forward on land where that land is not allocated for that particular use in the LDP, the council isn't obliged to give planning permission. The councils do have to take responsibility themselves for the decisions that they take, but, however, she did mention TAN 1, and the Minister informs me that TAN 1 is being examined at the moment.
Wel, mae TAN 1 yn cael ei ystyried ar hyn o bryd, ond, mae'n rhaid i mi ddweud, materion i'r cyngor yw'r rhain i raddau helaeth. Os oes ceisiadau cynllunio sy'n cael eu cyflwyno ar dir lle nad yw'r tir hwnnw wedi ei ddyrannu ar gyfer y defnydd penodol hwnnw yn y CDLl, nid yw'r cyngor o dan unrhyw rwymedigaeth i roi caniatâd cynllunio. Mae'n rhaid i'r cynghorau gymryd cyfrifoldeb eu hunain am y penderfyniadau y maen nhw'n eu gwneud, ond, fodd bynnag, fe wnaeth hi grybwyll TAN 1, ac mae'r Gweinidog yn fy hysbysu bod TAN 1 yn cael ei archwilio ar hyn o bryd.
9. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r diwydiant amaethyddol yn Sir Benfro? OAQ51304
9. Will the First Minister outline what the Welsh Government is doing to support the agricultural industry in Pembrokeshire? OAQ51304
Wel, er enghraifft, mae dros 1,400 o bobl yn sir Benfro wedi cofrestru gyda Cyswllt Ffermio i ddysgu mwy am wella proffidioldeb, cystadleurwydd a pherfformiad amgylcheddol eu busnesau. Wrth gwrs, rydym ni'n dal i bwyso ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig er mwyn sicrhau nad oes unrhyw rwystrau o gwbl ynglŷn â gallu ffermwyr sir Benfro i werthu yn y farchnad sengl.
Well, for example, over 1,400 people in Pembrokeshire are signed up to Farming Connect to learn more about improving the profitability, competitiveness and environmental performance of their businesses. Of course, we still urge the United Kingdom Government to ensure that there won't be any barriers to the ability of the farmers of Pembrokeshire to sell in the single market.
Prif Weinidog, un ffordd i gefnogi’r diwydiant amaethyddol yn sir Benfro yw peidio â chyflwyno parthau perygl nitradau yng Nghymru. O ystyried pwysigrwydd y mater hwn, a’r effaith negyddol y gall polisi fel hwn ei gael ar y diwydiant amaethyddol, a allwch chi roi diweddariad inni ar gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer parthau perygl nitradau yng Nghymru? A allwch chi gadarnhau y bydd datganiad ynglŷn â’r mater yma yn cael ei gyflwyno yn y Siambr hon, ac, felly, pryd y bydd hynny?
One way to support the agricultural industry in Pembrokeshire is not to introduce nitrate vulnerable zones in Wales. Given the importance of this issue and the negative impact that such a policy could have on the agricultural industry, can you give us an update on the Welsh Government plans for nitrate vulnerable zones in Wales? And can you confirm that a statement on this issue will be made to this Chamber, and when will that happen?
Roedd yna lawer o ymatebion i’r ymgynghoriad—dros 250. Mae yna lot fawr o—. Maen nhw’n fwy manwl hefyd na beth a fyddai’n arferol mewn sefyllfa fel hon. Bydd crynodeb o’r ymatebion hynny yn cael ei gyhoeddi cyn bo hir. Mae adolygiad o’r NVZ yn rhywbeth sydd yn statudol o dan y gyfarwyddeb nitrates, ac mae’n rhaid, wrth gwrs, i hyn gael ei ystyried yn fwy eang ynglŷn â llygredd hefyd. Felly, creu’r cydbwysedd sy’n hollbwysig fan hyn. Wrth gwrs, rydym ni'n moyn sicrhau bod y penderfyniad sy’n cael ei wneud yn sicrhau bod y cydbwysedd hwnnw yn digwydd, sef y cydbwysedd rhwng lleihau llygredd, a hefyd, wrth gwrs, sicrhau nad oes unrhyw newidiadau yn ormodol ynglŷn â ffermio.
There were very many representations made—over 250. They are more detailed than would usually be expected in this situation, and a summary of all those will be published erelong. The review of the NVZ is statutory under the nitrates directive, and, of course, that has to be considered in the context of pollution as well. So, striking the balance is what's vital here. Of course, we want to ensure that the decision that is made ensures that we do strike that balance between reducing pollution and, of course, ensuring that any changes are not excessive in relation to farming.
Ac, yn olaf, Simon Thomas.
Finally, Simon Thomas.
Diolch, Llywydd. Fe ddywedodd eich Ysgrifennydd Cabinet chi dros gyllid a llywodraeth leol wrth y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol ddoe eich bod chi’n agos at gytuno fframwaith ar gyfer amaeth wrth fynd allan o’r Undeb Ewropeaidd. Bydd gan ffermwyr yn sir Benfro a thu hwnt ddiddordeb mawr mewn deall beth yw’r fframwaith hwnnw, a beth yw’r cytundeb hwnnw. Pryd y clywn ni’r manylion hyn, os gwelwch yn dda, yn hytrach na jest rhyw sibrydion mewn pwyllgor?
Thank you, Llywydd. Your Cabinet Secretary for finance and local government told the External Affairs and Additional Legislation Committee yesterday that you were close to agreeing a framework for agriculture as we exit the European Union. Farmers in Pembrokeshire and elsewhere will be very interested in understanding what that framework is, and what that agreement entails. When will we hear those details, rather than just rumours in a committee?
Unwaith y bydd y fframwaith wedi cael ei gytuno, fe ddywedwn ni, wrth gwrs, wrth y Cynulliad. Ond nid yw’n gyfrinachol beth yw ein sefyllfa ni fel Llywodraeth, sef: yn gyntaf, dylai pwerau ddod i'r lle y dylen nhw, sef y Cynulliad hwn, yn ail, sicrhau bod dim byd yn newid heb fod yna gytundeb i newid pethau, ac, yn drydydd, wrth gwrs, sicrhau bod yr un faint o arian ar gael i dalu taliadau yn y pen draw ag sydd yno yn awr, a bod y taliadau hynny yn cael eu talu i Lywodraeth Cymru yn yr un ffordd â nawr. Ni fyddai’n iawn pe buasai’r taliadau hynny yn dod drwy fformiwla Barnett. Byddai hwnnw’n doriad enfawr i’r gyllideb. Dyna’r safbwynt yr ydym ni wedi ei chymryd, ac, wrth gwrs, dyna’r safbwynt sydd wedi ein harwain ni yn ystod y trafodaethau hyn.
Well, once the framework is agreed, then I will announce it, of course, to the Assembly. But it's no secret what our position as a Government is: namely, first, that the powers should come to the rightful place, namely this Assembly, secondly, that nothing should change without an agreement to change, and, thirdly, that we must ensure that the same amount of money is available to make the payments as at present, and those payments should be made to the Welsh Government in the same way as at present. It wouldn't be right if those payments came to us through the Barnett formula. It would be a huge cut to the budget. So, that's the stance we have taken and, of course, that is the stance that has steered us through these discussions.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes. Rydw i'n galw ar arweinydd y tŷ i wneud y datganiad—Julie James.
The next item, therefore, is the business statement and announcement. I call on the leader of the house to make the statement—Julie James.
Diolch, Llywydd. There's one change to this week's business. The Minister for Culture, Tourism and Sport will make an oral statement on the future of Cadw immediately after this business statement. Business for the next three weeks is shown in the business statement and announcement found amongst the meeting papers, which are available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Ceir un newid i fusnes yr wythnos hon. Bydd y Gweinidog dros Ddiwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon yn gwneud datganiad llafar ar ddyfodol Cadw yn syth ar ôl y datganiad busnes hwn. Dangosir busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf yn y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd i'w gweld ymhlith y papurau cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
I call for a single statement on the number of pupils being taken out of school to be taught at home who are on the autism spectrum or with other additional learning needs. You might be aware that, last Friday, BBC Wales reported research showing that the number of pupils being taken out of school to be taught at home had doubled in the previous four years, with many of those pupils believed to be on the autistic spectrum. This follows previous revelations that the number of pupils in the school action and school action plus categories being excluded from school on short-term exclusions had doubled, whilst falling for the general school population.
We've heard concern in this context from the Children's Commissioner for Wales, who expressed a concern that some parents had told her they'd been encouraged to home educate because their child might be affecting the school or local authority performance data. We heard from the Special Educational Needs Tribunal for Wales that families with autistic children lodged more appeals about the lack of support their child was receiving in school than those with other learning needs. And we heard from the National Autistic Society Cymru that a lot of parents are finding themselves in positions where they have no option, and the only thing they can do to help their children is to educate them at home, even though they might not feel fully equipped to do that or want to.
Now, I know you're going to tell me, or you might have been going to tell me, that the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Bill, to be debated later, will be addressing this and overhauling the system for supporting learners, but the National Autistic Society Cymru has called for mandatory training in autism awareness in schools, recognising that the very same people in schools who are currently getting it so wrong with these children are likely to be the people who will have a major influence on their individual development plans in the future. I do therefore hope that you will find time for the Welsh Government to provide a statement on this very important piece of work by BBC Wales.
Galwaf am un datganiad ar nifer y disgyblion sy'n cael eu tynnu allan o'r ysgol i'w haddysgu gartref sydd ar y sbectrwm awtistiaeth neu sydd ag anghenion dysgu ychwanegol eraill. Efallai y byddwch chi'n ymwybodol bod BBC Wales wedi adrodd, ddydd Gwener diwethaf, ar waith ymchwil yn dangos bod nifer y disgyblion sy'n cael eu tynnu allan o'r ysgol i'w haddysgu gartref wedi dyblu yn y pedair blynedd flaenorol, a chredir fod llawer o'r disgyblion hynny ar y sbectrwm awtistig. Mae hyn yn dilyn datgeliadau blaenorol bod nifer y disgyblion yn y categorïau Gweithredu gan yr Ysgol a Gweithredu gan yr Ysgol a Mwy sy'n cael eu gwahardd o'r ysgol ar waharddiadau tymor byr wedi dyblu, er ei fod yn gostwng ymhlith y boblogaeth ysgol yn gyffredinol.
Rydym ni wedi clywed pryder yn y cyd-destun hwn gan Gomisiynydd Plant Cymru, a fynegodd bryder bod rhai rhieni wedi dweud wrthi eu bod wedi cael eu hannog i addysgu yn y cartref oherwydd y gallai eu plant fod yn effeithio ar ddata perfformiad yr ysgol neu'r awdurdod lleol. Clywsom gan Dribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru bod teuluoedd â phlant awtistig yn cyflwyno mwy o apeliadau ynghylch y diffyg cymorth yr oedd eu plentyn yn ei gael yn yr ysgol na'r rheini ag anghenion dysgu eraill. A chlywsom gan Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth Cymru bod llawer o rieni yn canfod eu hunain mewn sefyllfaoedd lle nad oes ganddynt unrhyw ddewis, a'r unig beth y gallant ei wneud i helpu eu plant yw eu haddysgu yn y cartref, er efallai nad ydynt yn teimlo eu bod yn gwbl gymwys i wneud hynny nac eisiau gwneud hynny.
Nawr, gwn eich bod yn mynd i ddweud wrthyf, neu efallai eich bod chi'n mynd i ddweud wrthyf, y bydd y Bil Tribiwnlys Anghenion Dysgu Ychwanegol ac Addysg (Cymru), a fydd yn cael ei drafod yn ddiweddarach, yn rhoi sylw i hyn ac yn ailwampio'r system ar gyfer cefnogi dysgwyr, ond mae Cymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth Cymru wedi galw am hyfforddiant gorfodol mewn ymwybyddiaeth o awtistiaeth mewn ysgolion, gan gydnabod ei bod yn debygol mai'r un bobl yn union mewn ysgolion sy'n cael pethau mor anghywir gyda'r plant hyn ar hyn o bryd fydd y bobl a fydd yn cael dylanwad mawr ar eu cynlluniau datblygu unigol yn y dyfodol. Rwy'n gobeithio felly y byddwch yn dod o hyd i amser i Lywodraeth Cymru ddarparu datganiad ar y darn pwysig iawn hwn o waith gan BBC Wales.
Thank you for that question. I actually saw the programme, which was very interesting indeed, and I've had the chance to speak to a number of groups myself about it. The Cabinet Secretary for Education is in the Chamber, listening to your remarks as well. I will take the opportunity, of course, to say that our very ambitious additional learning needs Bill will, if passed this afternoon, completely overhaul the system for supporting any learner with additional learning needs and introduce duties to secure additional learning provision in schools. Obviously, we continue to be absolutely committed to creating an inclusive education system that works for all our learners, and we're always very open to additional evidence or commentary that shows that some part of the system needs another look at it. But the Cabinet Secretary for Education has heard your remarks and I'm sure she'll take them on board, and, if we do identify any such trends or patterns, or evidence is available, I'm sure she'll be taking those into account in due course.
Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Mewn gwirionedd, gwelais y rhaglen, a oedd yn ddiddorol iawn, ac rwyf wedi cael cyfle i siarad â nifer o grwpiau fy hun am y peth. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn y Siambr, hefyd yn gwrando ar eich sylwadau chi. Byddaf yn achub ar y cyfle, wrth gwrs, i ddweud y bydd ein Bil anghenion dysgu ychwanegol, sy'n uchelgeisiol iawn, os caiff ei basio y prynhawn yma, yn ailwampio'n llwyr y system ar gyfer cefnogi dysgwyr sydd ag anghenion dysgu ychwanegol a bydd yn cyflwyno dyletswyddau i sicrhau darpariaeth dysgu ychwanegol mewn ysgolion. Yn amlwg, rydym yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i greu system addysg gynhwysol sy'n gweithio ar gyfer pob un o'n dysgwyr, ac rydym bob amser yn agored iawn i dystiolaeth ychwanegol neu sylwebaeth sy'n dangos bod angen edrych ar ryw ran o'r system eto. Ond mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi clywed eich sylwadau ac rwy'n siŵr y bydd hi'n eu hystyried, ac os byddwn yn nodi unrhyw dueddiadau neu batrymau o'r fath, neu os oes tystiolaeth ar gael, rwy'n siŵr bydd hi'n cymryd hynny i ystyriaeth maes o law.
Last week, a written statement was published by the local government Secretary on the 'Our Valleys, Our Future' implementation plan. That was, of course, due to be an earlier oral statement but, for very proper and understandable reasons, that couldn't take place. But the implementation plan is of such importance, and there are real implications for the Assembly budget and for the economic prospects of the Valleys communities themselves, and I know that many members of the public and many Members here, myself included, have great concerns about the implementation plans. So, I wonder whether you can commit to a debate or an oral statement at the earliest possible opportunity in Government time on the implementation plan.
Yr wythnos diwethaf, cyhoeddwyd datganiad ysgrifenedig gan yr Ysgrifennydd dros Lywodraeth Leol ar y cynllun gweithredu 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol'. Roedd hwnnw, wrth gwrs, i fod yn ddatganiad llafar cynharach ond, am resymau clir a phriodol iawn, ni allai hynny ddigwydd. Ond mae'r cynllun gweithredu'n bwysig iawn, ac mae goblygiadau gwirioneddol i gyllideb y Cynulliad ac i ragolygon economaidd y cymunedau yn y Cymoedd eu hunain. Gwn fod gan lawer o aelodau'r cyhoedd a llawer o'r Aelodau yma, gan gynnwys fi fy hun, bryderon mawr ynghylch y cynlluniau gweithredu. Felly, tybed a wnewch chi ymrwymo i ddadl neu ddatganiad llafar cyn gynted ag y bo modd yn amser y Llywodraeth ar y cynllun gweithredu.
We all are aware of the really sad circumstances, which are still affecting Government business, and I know the Member has, as have all Members, been very understanding as we've tried to cope with those. Obviously, there are opportunities to question the new Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, who remains in charge of the Valleys brief. I understand the Member's point, but I think there will be opportunities in questions and at other times, and, in fact, during the budget debate, to answer any of the concerns. Of course, the Member can always put those concerns in writing if he continues to have them.
Yr ydym ni i gyd yn ymwybodol o'r amgylchiadau trist iawn, sy'n dal i effeithio ar fusnes y Llywodraeth, a gwn fod yr Aelod, fel y mae'r holl Aelodau, yn llawn cydymdeimlad wrth i ni geisio ymdopi â hynny. Yn amlwg, mae cyfleoedd i holi'r Ysgrifennydd Cabinet newydd dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus, sy'n parhau i fod yn gyfrifol am frîff y Cymoedd. Rwy'n deall pwynt yr Aelod, ond credaf y bydd cyfleoedd yn y cwestiynau ac ar adegau eraill, ac, mewn gwirionedd, yn ystod y ddadl ar y gyllideb, i ymateb i unrhyw un o'r pryderon. Wrth gwrs, gall yr Aelod bob amser gyflwyno'r pryderon hynny yn ysgrifenedig os yw'n dal i bryderu.
Leader of the house, I chaired a meeting last week attended by the Docks Incinerator Action Group, which has been set up in Barry. At that meeting also was the chair of Natural Resources Wales, Diane McCrea, and her senior officers. At the meeting, the Natural Resources Wales officers said that they were minded to take a draft decision to grant an environmental permit with conditions for the biomass No. 2 incinerator in the heart of Barry, which has met with widespread opposition from the community, cross-party elected representatives, including myself, and statutory bodies. I've called for an extended consultation period of at least eight weeks for the consultation period on this draft decision. Will the Welsh Government provide an update on NRW's decision on this matter?
Arweinydd y Tŷ, yr wythnos diwethaf cadeiriais gyfarfod lle'r oedd Grŵp Gweithredu Llosgydd y Dociau yn bresennol, grŵp a sefydlwyd yn y Barri. Yn y cyfarfod hwnnw hefyd roedd Cadeirydd Cyfoeth Naturiol Cymru, Diane McCrea, a'i huwch swyddogion. Yn y cyfarfod, dywedodd swyddogion Cyfoeth Naturiol Cymru eu bod yn bwriadu gwneud penderfyniad drafft i roi trwydded amgylcheddol gydag amodau ar gyfer y llosgydd biomas Rhif 2 ynghanol y Barri. Cafwyd llawer o wrthwynebiad iddo gan y gymuned, cynrychiolwyr etholedig trawsbleidiol, gan gynnwys fi fy hun, a chyrff statudol. Rwyf wedi galw am gyfnod ymgynghori estynedig o wyth wythnos o leiaf ar gyfer y cyfnod ymgynghori ar y penderfyniad drafft hwn. A wnaiff Llywodraeth Cymru ddarparu diweddariad ar benderfyniad Cyfoeth Naturiol Cymru ar y mater hwn?
Thank you for that very important question, Jane Hutt. You always take concerns in your constituency of the Vale of Glamorgan very seriously, and I see that you haven't changed in any regard with regard to this very important decision. We’re not, obviously, going to comment on the application in detail, as it could be something that the Welsh Ministers end up having to make some appeal determination on, but I understand that Natural Resources Wales has made an announcement, as you said, that they’re minded to issue an environmental permit. Before it grants any such licence it must consult on the draft decision document and the draft permit conditions, which would explain the rationale for the determination.
The consultation runs for a minimum of four weeks from late November, and this is another opportunity for people to bring forward any new information that has not been previously considered and to provide further comment on the draft decision. I think that’s the opportunity for constituents and yourself to make those further comments, if necessary.
In addition, the new Minister who’s in charge of NRW is in the Chamber listening, and I’m sure she’s taking account of your remarks.
Diolch ichi am y cwestiwn pwysig iawn hwnnw, Jane Hutt. Rydych chi bob amser yn cymryd pryderon eich etholaeth ym Mro Morgannwg o ddifrif, a gwelaf nad ydych chi wedi newid mewn unrhyw ffordd o ran y penderfyniad pwysig iawn hwn. Ni fyddwn, yn amlwg, yn gwneud sylw manwl ar y cais oherwydd gallai fod yn rhywbeth y bydd Gweinidogion Cymru yn gorfod gwneud penderfyniad arno o ran apêl yn y pen draw. Ond rwyf ar ddeall bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi gwneud cyhoeddiad, fel y gwnaethoch ddweud, ei fod yn bwriadu cyflwyno trwydded amgylcheddol. Cyn iddo gyflwyno unrhyw drwydded o'r fath mae'n rhaid iddo ymgynghori ar y ddogfen benderfyniad ddrafft ac ar amodau'r drwydded ddrafft, a fyddai'n esbonio'r rhesymeg dros y penderfyniad.
Mae'r ymgynghoriad yn para am o leiaf pedair wythnos o ddiwedd mis Tachwedd ymlaen, ac mae hwn yn gyfle arall i bobl gyflwyno unrhyw wybodaeth newydd nad ydynt wedi'i hystyried o'r blaen ac i roi sylwadau pellach ar y penderfyniad drafft. Credaf fod hynny'n gyfle i'r etholwyr ac i chi eich hun wneud y sylwadau pellach hynny, os oes angen.
Ymhellach at hynny, mae'r Gweinidog newydd sy'n gyfrifol am Cyfoeth Naturiol Cymru yn y Siambr yn gwrando, ac rwy'n siŵr ei bod yn ystyried eich sylwadau.
Leader of the house, may I ask for a statement on the alarming increase in fly-tipping in parts of south-east Wales? Last year, a 6 per cent increase in fly-tipping across Wales—however, the increase in Merthyr Tydfil was 15 per cent, and in Newport there were 3,258 incidents of fly-tipping, an increase of 44 per cent. What a staggering figure, Minister, and, worryingly, incidents of asbestos fly-tipping have hit a 10-year high, with Merthyr Tydfil having the highest rate in Wales. That is a real health hazard. May I ask for a statement on this matter urgently, please, which has potentially serious implications for public health in Wales?
Arweinydd y Tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad ar y cynnydd brawychus mewn tipio anghyfreithlon mewn rhannau o'r de-ddwyrain? Y llynedd, roedd cynnydd o 6 y cant mewn tipio anghyfreithlon ar draws Cymru—fodd bynnag, 15 y cant oedd y cynnydd ym Merthyr Tudful, ac yng Nghasnewydd roedd 3,258 o achosion o dipio anghyfreithlon, cynnydd o 44 y cant. Mae'r nifer yn syfrdanol, Gweinidog, ac mae'r ffaith bod yr achosion o dipio asbestos ar eu huchaf ers 10 mlynedd yn destun pryder, gyda Merthyr Tudful â'r gyfradd uchaf yng Nghymru. Mae hynny'n berygl gwirioneddol i iechyd. A gaf i ofyn am ddatganiad ar frys ar y mater hwn, sydd â goblygiadau difrifol posibl i iechyd y cyhoedd yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
Thank you very much for those very important remarks. I do think that fly-tipping is a very important matter. It’s something that local government associations and, indeed, environment Ministers have discussed over some time. There is very good practice across Wales, and I think the way forward is to encourage local government colleagues to share that good practice and spread out that good practice across the piece so that some councils that are experiencing difficulty can learn from that good practice and take it into account when formulating their own policies.
Diolch yn fawr iawn ichi am y sylwadau pwysig iawn hynny. Credaf fod tipio anghyfreithlon yn fater pwysig iawn. Mae hyn yn rhywbeth y mae cymdeithasau llywodraeth leol ac, yn wir, Gweinidogion dros yr Amgylchedd wedi'i drafod dros beth amser. Ceir arferion da iawn ar draws Cymru, a chredaf mai'r ffordd ymlaen yw annog cydweithwyr ym maes Llywodraeth Leol i rannu'r arferion da hynny a'u lledaenu, fel y gall rhai cynghorau sy'n cael problemau ddysgu o'r arferion da hynny a'u cymryd i ystyriaeth wrth lunio eu polisïau eu hunain.
Is it possible to have a statement from the Welsh Government around the research done by University College London that was published in The BMJ last week on relating avoidable deaths with austerity policies? That research was England-based, but looked at the correlation between expenditure and austerity and early deaths. It saw that, in England, whereas early deaths had been falling up until 2010, they have since then completely reversed the position. It demonstrated that, for every £10 drop in spend per head on social care, there were an associated five extra care home deaths per 100,000 of population in England, and altogether they estimate the cost of austerity policies to be 120,000 early deaths. This is a public health crisis, therefore. Austerity is creating a public health crisis on the basis of these England-only figures.
It would be, I think, illuminating for the Assembly to have a Welsh interpretation of these—to have Public Health Wales or the Cabinet Secretary give his take on what these figures mean for the Welsh context, and also the implications for our policy-making decisions here in Wales.
A yw'n bosibl cael datganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch yr ymchwil a wnaed gan Goleg Prifysgol Llundain a gyhoeddwyd yn y BMJ yr wythnos ddiwethaf ar y cysylltiad rhwng marwolaethau diangen a pholisïau cyni? Cynhaliwyd y gwaith ymchwil hwnnw yn Lloegr, ond roedd yn edrych ar y cysylltiad rhwng gwariant a chyni a marwolaethau cynnar. Canfuwyd, yn Lloegr, fod marwolaethau cynnar wedi bod yn gostwng hyd at 2010, ond ers hynny mae'r sefyllfa wedi'i gwrthdroi'n llwyr. Ar gyfer pob gostyngiad o £10 y pen i wariant ar ofal cymdeithasol, dangoswyd bod pum marwolaeth ychwanegol mewn cartrefi gofal fesul 100,000 o'r boblogaeth yn Lloegr. Gyda'i gilydd, maen nhw'n amcangyfrif mai cost polisïau cynilo yw 120,000 o farwolaethau cynnar. Felly, mae hyn yn argyfwng iechyd cyhoeddus. Mae cyni'n creu argyfwng iechyd cyhoeddus ar sail y ffigurau hyn ar gyfer Lloegr yn unig.
Credaf y byddai'n ddadlennol i'r Cynulliad gael dehongliad tebyg yng Nghymru—dylai Iechyd Cyhoeddus Cymru neu Ysgrifennydd y Cabinet roi eu dehongliad nhw o'r hyn y mae'r ffigurau hyn yn ei olygu yng nghyd-destun Cymru, a hefyd y goblygiadau i'n penderfyniadau llunio polisi yma yng Nghymru.
Well, Simon Thomas makes a series of extremely important points. I think in our own constituency work most of us have seen an increase in people who are really seriously struggling with austerity and the related benefits and other polices that have been brought forward by the UK Government. In particular, I remain very concerned about the delays in payment of universal credit and what that will do to people’s ability to feed themselves and heat themselves and so on. I remain very concerned indeed, as I’m sure my colleague the Cabinet Secretary for health, who’s listening to your points, is as well. I think it would be an excellent idea to be able to see what the exact position in Wales is. The Cabinet Secretary’s nodding as I’m saying this, so I’m sure we’ll be able to look into that and report back to the Assembly in due course.
Wel, mae Simon Thomas yn gwneud cyfres o bwyntiau pwysig iawn. Yn ein gwaith etholaeth ni ein hunain rwyf yn credu bod y rhan fwyaf ohonom wedi gweld bod mwy o bobl yn wynebu anawsterau difrifol oherwydd cyni, a'r budd-daliadau a'r polisïau eraill cysylltiedig a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU. Yn benodol, rwy'n dal i fod yn bryderus iawn am yr oedi wrth dalu credyd cynhwysol, a sut y bydd hyn yn effeithio ar allu pobl i fwydo eu hunain a chadw'n gynnes ac ati. Yn wir, rwy'n dal i fod yn bryderus iawn, fel y mae fy nghyd-aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, hefyd, rwy'n siŵr, sy'n gwrando ar eich pwyntiau chi. Credaf y byddai'n syniad gwych gweld beth yw'r union sefyllfa yng Nghymru. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn nodio ei ben wrth i mi ddweud hyn, felly rwy'n siŵr y byddwn ni'n gallu ymchwilio i hynny ac adrodd yn ôl i'r Cynulliad maes o law.
Can I take this first formal chance to congratulate the Leader of the House in her new role and wish her well in her work? Can I please request that the Cabinet Secretary for Education bring forward a statement to update the Assembly on the important issue of asbestos in school buildings? We know from representations to the Petitions Committee and also from some related correspondence that the Welsh Government has now formed a working group on the issue and I hope you would agree that we would all now benefit from hearing more about this work as part of our Plenary business.
The cross-party group on asbestos, which I chair, is also keen to ensure that the working group is based upon the principles of social partnership that’s reflected in the work of this Welsh Government, so can I ask that the statement also addresses the membership of the working group, the terms of reference, and the forward work programme?
A gaf i achub ar y cyfle ffurfiol cyntaf hwn i longyfarch Arweinydd y Tŷ yn ei swyddogaeth newydd a dymuno'n dda iddi yn ei gwaith? A gaf i ofyn, os gwelwch yn dda, i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg gyflwyno datganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar y mater pwysig o asbestos mewn adeiladau ysgolion? Gwyddom o sylwadau i'r Pwyllgor Deisebau a hefyd o ohebiaeth berthnasol fod Llywodraeth Cymru erbyn hyn wedi ffurfio gweithgor ar y mater ac rwy'n gobeithio y byddech yn cytuno y byddai o fudd i bawb glywed mwy am y gwaith hwn fel rhan o fusnes y Cyfarfod Llawn.
Mae'r grŵp trawsbleidiol ar asbestos, yr wyf yn ei gadeirio, hefyd yn awyddus i sicrhau bod gwaith y gweithgor yn seiliedig ar yr egwyddorion o bartneriaeth gymdeithasol sy'n bodoli yng ngwaith y Llywodraeth hon. Felly a gaf i ofyn hefyd fod y datganiad yn ymdrin ag aelodaeth y gweithgor, y cylch gorchwyl a'r rhaglen waith yn y dyfodol?
The Member has taken a keen interest in this—and thank you very much for your kind remarks at the beginning there. My understanding is that the asbestos management in schools working group has decided that a consultation should take place early in 2018 on the revised asbestos management in schools guidance for Wales, and at the end of the consultation period a meeting will be convened with all the key stakeholders, including the union representatives. I'm sure that the Member will be able to take part in that. And I'm sure that once that's happened, the Cabinet Secretary will be very pleased to update the Assembly on the position once the working group and the consultation has had the opportunity to go forward.
Mae'r Aelod wedi ymddiddori’n frwd yn hyn—a diolch yn fawr iawn am eich sylwadau caredig ar y dechrau. Fy nealltwriaeth i yw bod y gweithgor ar reoli asbestos mewn ysgolion wedi penderfynu y dylid cynnal ymgynghoriad yn gynnar yn 2018 ar ganllawiau diwygiedig ar reoli asbestos mewn ysgolion yng Nghymru, ac ar ddiwedd y cyfnod ymgynghori bydd yr holl randdeiliaid allweddol, gan gynnwys cynrychiolwyr undebau, yn ymgynnull mewn cyfarfod. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn gallu cymryd rhan yn hynny. Ac rwy'n siŵr, pan fydd hynny wedi digwydd, y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn falch iawn o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar y sefyllfa pan fydd y gweithgor a'r ymgynghoriad wedi cael cyfle i symud ymlaen.
Leader of the Chamber, I'd like to congratulate you as well, to start off.
I'd like a statement about International Men's Day and what the Government in Wales did to recognise it.
The second point is the legal opinion given to the Equality and Human Rights Commission, published in the Western Mail today, which found that men are being discriminated against in the field of domestic abuse in Wales. I wondered how that is going to inform Government policy, and how you would recognise the discrimination. For example, men are automatically treated as perpetrators when they present as victims. This is found to be discriminatory and unlawful now, and it's happening in Cardiff. I could name organisations here, but I won't at this stage. So, what is the Government going to do about this discrimination that men face in the area of domestic abuse? Thirty five per cent of all victims are male nowadays.
Arweinydd y Siambr, hoffwn eich llongyfarch hefyd, ar y dechrau.
A fyddai modd cael datganiad am Ddiwrnod Rhyngwladol Dynion a beth wnaeth y Llywodraeth yng Nghymru i'w gydnabod.
Yr ail bwynt yw'r farn gyfreithiol a roddir i'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, a gyhoeddwyd yn y Western Mail heddiw, a ganfu fod gwahaniaethu yn erbyn dynion ym maes cam-drin domestig yng Nghymru. Tybed sut y mae hyn yn mynd i lywio polisi'r Llywodraeth, a sut y byddech yn cydnabod y gwahaniaethu. Er enghraifft, caiff dynion eu trin yn awtomatig fel troseddwyr wrth ddatgan eu bod yn ddioddefwyr. Ystyrir bod hyn yn wahaniaethol ac yn anghyfreithlon erbyn hyn, ac mae hynny'n digwydd yng Nghaerdydd. Gallwn enwi sefydliadau yma, ond wnaf hynny nawr. Felly, beth mae'r Llywodraeth yn mynd i'w wneud ynghylch y gwahaniaethu hwn y mae dynion yn ei wynebu ym maes cam-drin domestig? Mae tri deg pump y cant o'r holl ddioddefwyr yn ddynion y dyddiau hyn.
Thank you for those kind remarks at the beginning. Actually, I've taken over responsibility for the equalities brief. Members will understand that a number of matters have occurred recently that meant I haven't been able to get to grips with that as fast as possible. As soon as I have, I will, of course, be answering questions on the floor of the house, and I will be bringing forward my own take on some of the issues the Member raises.
Diolch ichi am y sylwadau caredig hynny ar y dechrau. Yn wir, rwyf i wedi cymryd cyfrifoldeb dros frîff cydraddoldebau. Bydd yr Aelodau yn deall bod nifer o faterion wedi digwydd yn ddiweddar sy'n golygu nad wyf wedi llwyddo i fynd i'r afael â hynny mor gyflym â phosibl. Cyn gynted ag y byddaf wedi gwneud hynny, byddaf wrth gwrs yn ateb cwestiynau ar lawr y Tŷ, a byddaf yn cyflwyno fy nealltwriaeth fy hun o rai o'r materion y mae'r Aelod yn eu codi.
Leader of the house, can I call for a statement from the Minister for lifelong learning on celebrating success in the Welsh colleges sector? No doubt everybody in the Chamber will want to extend their congratulations to students and staff at Coleg Cambria, who last week won awards in the WorldSkills UK awards. Many of them have also represented the UK overseas in Abu Dhabi at last month's world finals—Ethan Davies and Joe Massey were successful in picking up awards there. Just this college alone in Wales has managed to secure 10 medals and amassed the second highest overall provider score in the UK for the third successive year on the trot, and 13 of their learners have been selected in the long squad to compete at WorldSkills 2019 in Kazan in Russia. Not only that, but Rona Griffiths, one of the members of staff at the college, also beat off 77 other competitors to win the WorldSkills UK hero award for 2017. This is tremendous success, but not everybody's aware of it, and we ought to mark this sort of success and celebrate it more prominently here in the National Assembly and elsewhere. So, it would be good to have a round-up, if you like, on at least an annual basis, of this sort of success in the Welsh further education sector so that we can mark it more prominently as an Assembly.
Arweinydd y Tŷ, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog dros ddysgu gydol oes ar ddathlu llwyddiant y sector colegau yng Nghymru? Heb os, bydd pawb yn y Siambr yn dymuno estyn eu llongyfarchiadau i fyfyrwyr a staff Coleg Cambria, a enillodd wobrau WorldSkills UK yr wythnos ddiwethaf. Mae nifer ohonyn nhw hefyd wedi cynrychioli'r DU dramor yn Abu Dhabi yn y rowndiau byd terfynol y mis diwethaf—cafodd Ethan Davies a Joe Massey lwyddiant gan ennill gwobrau yno. Mae'r Coleg hwn nid yn unig wedi llwyddo i sicrhau 10 medal a chael yr ail sgôr uchaf o ran darparwyr yn y DU am y drydedd flwyddyn yn olynol, ond hefyd cafodd 13 o'i ddysgwyr eu dewis yn y garfan sy'n cystadlu yn WorldSkills 2019 yn Kazan yn Rwsia. Hefyd, llwyddodd Rona Griffiths, un o aelodau staff y coleg, i guro 77 o gystadleuwyr eraill i ennill gwobr Arwr WorldSkills UK ar gyfer 2017. Mae hyn yn llwyddiant aruthrol, ond nid yw pawb yn ymwybodol o hynny, a dylem ni roi sylw i'r math hwn o lwyddiant a'i ddathlu mewn modd mwy amlwg yma yn y Cynulliad Cenedlaethol ac mewn mannau eraill. Felly, byddai'n dda cael crynodeb, os mynnwch chi, o leiaf yn flynyddol, o'r math hwn o lwyddiant yn y sector addysg bellach yng Nghymru er mwyn i ni allu rhoi sylw mwy amlwg iddynt fel Cynulliad.
The Member makes a series of extremely good points. He will know that in my previous position, I was always very keen to celebrate Wales's success, and a little bit frustrated at our inability to get the prominence in the media and so on that I thought our incredible success in skills shows and in skills performance merited. The new Minister is sitting listening to you; I'm sure she'll be as enthusiastic as I am to ensure that we have the right levels of celebration. The college you mention has done extremely well. Other colleges across Wales have also done extremely well. In my previous role, I had the privilege and pleasure to meet many of the competitors in skills competitions and a finer set of young women and men you wouldn't care to meet anywhere. And it was with a little pang that I left that part of my old portfolio behind because it was a pleasure and a privilege to have been able to witness some of the skills competitions in action, and, indeed, to see some of the splendid work done in the FE colleges. So, the new Minister has listened to your remarks. I'm sure she'll want to take a celebratory event forward, and we look forward to hearing what it is in due course.
Mae'r Aelod yn gwneud cyfres o bwyntiau da iawn. Bydd yn gwybod fy mod i bob amser yn awyddus iawn i ddathlu llwyddiant Cymru yn fy swydd flaenorol, ac rwyf ychydig yn rhwystredig nad ydym yn gallu tynnu sylw haeddiannol gan y cyfryngau ac ati at y llwyddiant anhygoel mewn sioeau sgiliau ac o ran perfformiad sgiliau. Mae'r Gweinidog newydd yn eistedd ac yn gwrando arnoch chi; rwy'n siŵr y bydd hi yr un mor frwdfrydig â minnau i sicrhau bod y dathlu'n digwydd ar y lefel gywir. Mae'r coleg yr ydych yn sôn amdano wedi gwneud yn dda iawn. Mae colegau eraill ledled Cymru hefyd wedi gwneud yn dda iawn. Yn fy swydd flaenorol, cefais y fraint a'r pleser o gwrdd â llawer o gystadleuwyr mewn cystadlaethau sgiliau ac ni chewch gwrdd â chriw o fenywod a dynion ifanc gwell na nhw yn unrhyw le. Gadewais y rhan honno o fy hen bortffolio gan deimlo ychydig yn drist oherwydd ei bod yn bleser ac yn fraint cael bod yn dyst i rai o'r cystadlaethau sgiliau ar waith, ac, yn wir, gael gweld y gwaith gwych a wneir mewn colegau addysg bellach. Felly, mae'r Gweinidog newydd wedi gwrando ar eich sylwadau. Rwy'n siŵr y byddai eisiau parhau gyda'r digwyddiad dathlu, ac edrychwn ymlaen at glywed beth fydd hyn maes o law.
On Friday, I visited the new research base for the British Heart Foundation funded research in Swansea University medical school, which I know the leader of the house knows very well. Sadly, it moved from Cardiff University, but it's obviously doing extremely well in Swansea University. And I learnt that what they are doing there is actually groundbreaking research, and the only place in the world that is actually doing it—looking into early-onset heart arrhythmia suffered by children, and looking generally at the huge problem of heart disease that there is in the population in Wales as a whole. So, when can we have a statement, or a debate—something to catalogue the outstanding scientific achievements that there are in Wales, and especially what is happening in Swansea medical school?
Ddydd Gwener, ymwelais â chanolfan ymchwil a ariennir gan Sefydliad Prydeinig y Galon yn ysgol feddygol Prifysgol Abertawe. Gwn fod arweinydd y tŷ yn gyfarwydd iawn â hi. Yn anffodus, symudodd o Brifysgol Caerdydd, ond mae'n amlwg yn gwneud yn dda iawn ym Mhrifysgol Abertawe. Dysgais eu bod yn gwneud gwaith ymchwil arloesol yno mewn gwirionedd, a'r unig le yn y byd sy'n gwneud hynny—ymchwilio i afreoleidd-dra cynnar y galon a ddioddefir gan blant, ac edrych yn gyffredinol ar broblem enfawr clefyd y galon yn y boblogaeth yng Nghymru yn ei chyfanrwydd. Felly, pryd gawn ni ddatganiad, neu ddadl—rhywbeth i gatalogio'r llwyddiannau gwyddonol eithriadol yng Nghymru, ac yn enwedig yr hyn sy'n digwydd yn ysgol feddygol Abertawe?
Well, thank you very much for that question. It gives me the opportunity to say, of course, that I'm delighted that the centre is doing so well in Swansea University, which, Llywydd, I should say is in the heart of my own constituency, in case Members aren't aware. Research across Wales, actually, is punching well above its weight, and we should be very proud of the significant work done in this particular area, by both the British Heart Foundation and by the cardiovascular research team at Swansea University. I think maintaining such partnerships, and our investment in research delivery in health settings, is a really important factor in Wales's ability to punch well above its weight in this regard. Again, in my previous role, myself and the Cabinet Secretary for health had numerous discussions about how we might optimise the results of research findings into actual treatments, and into advances in Wales in particular areas, including cardiovascular heart disease. There are a whole series of specialities that arise from some of the cutting-edge research that you saw, which I would urge other Members to go and have a look at if they haven't had a chance, because it is extremely impressive. I think, once the new ministerial portfolios have bedded in, there will be an opportunity to have some sort of debate or statement on the floor of this house around research and its inter-relationship with health. And I'll be sure to make sure that both Ministers take forward this research and visit the facility as soon as possible.
Wel, diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw. Mae'n gyfle imi ddweud, wrth gwrs, fy mod yn falch iawn bod y ganolfan yn gwneud cystal ym Mhrifysgol Abertawe, sydd, Llywydd, yng nghanol fy etholaeth i, rhag ofn nad yw Aelodau yn ymwybodol o hynny. Mewn gwirionedd, mae gwaith ymchwil yng Nghymru yn gwneud yn llawer gwell na'r disgwyl, a dylem ymfalchïo yn y gwaith sylweddol sydd wedi'i wneud yn y maes hwn gan Sefydliad Prydeinig y Galon a chan y tîm ymchwil cardiofasgwlaidd ym Mhrifysgol Abertawe. Credaf fod cynnal partneriaethau o'r fath a'n buddsoddiad i gyflawni gwaith ymchwil mewn lleoliadau iechyd yn ffactorau pwysig iawn er mwyn i Gymru allu cystadlu'n dda yn hyn o beth. Unwaith eto, yn fy swydd flaenorol, cefais i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd nifer o drafodaethau am sut y gallem gael y canlyniadau gorau, o ganfyddiadau'r ymchwil, ar gyfer triniaethau gwirioneddol ac ar gyfer datblygiadau yng Nghymru mewn meysydd penodol, gan gynnwys clefyd cardiofasgwlaidd y galon. Ceir cyfres gyfan o arbenigeddau sy'n codi yn sgil y gwaith ymchwil arloesol a welsoch, a byddwn yn annog Aelodau eraill i fynd a chael golwg arno os nad ydyn nhw wedi cael y cyfle i wneud hynny, gan ei fod yn hynod o drawiadol. Ar ôl i bortffolios newydd y Gweinidogion ymsefydlu, credaf y bydd cyfle i gael rhyw fath o ddadl neu ddatganiad ar lawr y tŷ hwn ynghylch gwaith ymchwil a'i ryng-gysylltiad ag iechyd. A byddaf yn siŵr o sicrhau y bydd y ddau Weinidog yn symud y gwaith ymchwil hwn yn ei flaen ac yn ymweld â'r cyfleuster cyn gynted â phosibl.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet—arweinydd y tŷ.
I thank the Cabinet Secretary—the leader of the house.
Ac felly rydym ni'n mynd ymlaen i'r eitem nesaf, sef y datganiad gan y Gweinidog Diwylliant, Twristiaeth a Chwaraeon ar ddyfodol Cadw. Dafydd Elis-Thomas.
And that brings us to our next item, which is a statement by the Minister for Culture, Tourism and Sport on the future of Cadw. Dafydd Elis-Thomas.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae'n bleser arbennig i mi gael gwneud fy natganiad cyntaf—gobeithio nid yr olaf—fel Gweinidog, ar ddyfodol Cadw.
Yn gynharach eleni, fe wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth roi’r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad am yr argymhellion yn adroddiad y grŵp llywio, 'Cymru Hanesyddol—Ar drywydd Llwyddiant, Cadernid a Chynaliadwyedd ar gyfer Treftadaeth Cymru'. Roedd yr adroddiad yma yn cynnwys argymhelliad penodol ynglŷn â dyfodol trefniadau llywodraethiant Cadw, ac y dylid paratoi achos busnes i nodi’r opsiynau gorau. Fe ddaeth yr achos busnes i law ddiwedd mis Medi, fe’i cyflwynwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet i’w gydweithwyr ym mis Hydref, ac rwyf innau'n hapus iawn i weithredu penderfyniad y Cabinet, ac i dderbyn yr argymhelliad craidd y dylai Cadw barhau yn rhan o’r Llywodraeth.
Yn yr achos busnes, fe gafwyd ystyriaeth ofalus i argymhellion y grŵp llywio y gallai Cadw ddod yn gorff elusennol neu’n asiantaeth weithredol y tu allan i Lywodraeth Cymru. Wedi ystyried hyn yn ofalus, a mesur yr achos busnes gerbron y sefyllfa bresennol, a dadansoddi'n fanwl swyddogaethau Cadw a’r gwahanol ffactorau sy’n sbarduno newid, fe welwyd bod y dadleuon o blaid ac yn erbyn cadw Cadw yn rhan o’r Llywodraeth yn weddol gytbwys. Fodd bynnag, yn yr hinsawdd o heriau ariannol sydd gyda ni—o ddiffygion amser deddfwriaeth, ac o adnoddau dynol yn gysylltiedig â chreu sefydliad newydd—roedd yn rhaid i ni edrych hefyd ar y ffaith bod Cadw wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran cynyddu lefelau incwm o fewn y Llywodraeth, a chyfrannu tuag at ddeddfwriaeth flaengar a blaenoriaethau polisi. Un mater allweddol, wrth gwrs, yw'r costau ychwanegol o greu sefydliad ar wahân. Hefyd, drwy barhau o fewn y Llywodraeth, fe fyddai Cadw wedi gallu gwneud mwy o gyfraniad at nod canolog ein polisi creiddiol, 'Ffyniant i Bawb'.
Ac, felly, er bod yna fanteision posib wedi cael eu hadnabod o symud y sefydliad i statws mwy hyd braich, rwyf am bwysleisio pa mor eithriadol o dda mae Cadw wedi perfformio, yn enwedig dros y blynyddoedd diwethaf, o fewn y Llywodraeth—y perfformiad masnachol yn cael ei ysgogi gan welliannau mawr i brofiad ymwelwyr. Rwyf wedi cael profiad arbennig ohonynt, wrth gwrs, yn enwedig yn y gogledd, yn y gwaith sydd wedi'i wneud yn y cestyll. Y flwyddyn 2016-17 oedd y flwyddyn mwyaf llwyddiannus yn holl hanes Cadw, gyda £6.6 miliwn o incwm. Yn dilyn hyn, mae'r arwyddion cynnar am ffigurau ymwelwyr y flwyddyn yma yn awgrymu bod Cadw ar y trywydd iawn ar gyfer blwyddyn lwyddiannus arall. Mae Cadw wedi cynnal sawl ymgyrch farchnata lwyddiannus, wedi ennill gwobrau sy’n annog ymwelwyr i fynd i safleoedd hanesyddol o dan ofal Llywodraeth Cymru, ac mae Cadw wedi cyflawni hyn hefyd ac wedi trawsnewid diwylliant ymgysylltu â'r cyhoedd. Wrth wneud hynny, mae wedi ein helpu ni i sicrhau manteision cymdeithasol ac economaidd sylweddol ar gyfer pobl Cymru.
Felly, wrth ystyried yr achos yma o blaid cadw'r sefydliad Cadw yn rhan o’r Llywodraeth, fe argymhellwyd nifer o welliannau busnes a fydd yn ffordd bwysig o fynd i’r afael â'r materion a nodwyd gan adolygiadau blaenorol, o ran staff a rhanddeiliaid. Felly, bydd y rhain yn ei gwneud yn bosibl i Cadw weithredu’n well gan ymateb i’r potensial a godwyd mewn adolygiadau diweddar, gan gynnwys yr angen i gynhyrchu mwy o incwm eto a gweithio’n fwy effeithiol o fewn gofynion llywodraethu yn y sector cyhoeddus.
Rwyf am weld llwyddiant Cadw yn parhau, ac mae'r gwelliannau hyn yn mynd i roi mwy o eglurder i bawb trwy sicrhau bod penderfyniadau strategol allweddol yn parhau gyda ni fel Gweinidogion Cymru a'r gwaith o ddydd i ddydd gyda swyddogion. Mae hefyd yn caniatáu gwell cynllunio a hyblygrwydd o ran recriwtio o fewn cyllidebau. Bydd Cadw hefyd yn parhau i fod yn aelod gweithgar yn ei hawl ei hun yn y bartneriaeth strategol ar gyfer y sector treftadaeth. Mae'r bartneriaeth yma yn cynnal nifer o weithgareddau cydweithredol sy’n caniatáu i’r sefydliadau treftadaeth cenedlaethol rannu arbenigedd a dod yn fwy effeithiol, yn wydn ac yn graff yn fasnachol yn yr hinsawdd heriol yr ydym ni ynddi hi. Mi fydd y trefniadau newydd ar gyfer Cadw, yn fy marn i, yn caniatáu iddo adeiladu ar ei lwyddiant presennol a manteisio i'r eithaf wrth gyfrannu at y bartneriaeth ehangach yn hanes treftadaeth Cymru a ffyniant y genedl. Diolch i chi am wrando.
Thank you very much, Llywydd. It is a particular pleasure for me to make my first statement—hopefully not the last—as Minister, on the future of Cadw.
Earlier this year, the Cabinet Secretary for Economy and Transport provided an update on the recommendations of the steering group report, 'Historic Wales—A roadmap towards Success, Resilience and Sustainability for the Heritage of Wales'. The report included a specific recommendation relating to the future governance of Cadw, and that a business case should be taken forward to identify the best options. The business case was received at the end of September, it was presented by the Cabinet Secretary to his Cabinet colleagues in October, and I am happy to implement the Cabinet decision, and to accept its core recommendation that Cadw should remain part of Government.
In the business case, consideration was carefully given to the steering group recommendations that Cadw should become a charitable body or an executive agency outside of Welsh Government. Having considered this carefully, and measured this against the status quo, and undertaking an in-depth analysis of the functions of Cadw and the drivers for change, it was seen that the arguments in favour and against Cadw being inside Government were relatively evenly balanced. However, in the current climate of financial challenges, in terms of legislative time and in issues of HR related to creating a new organisation, we had to look too at the fact that Cadw had been very successful in terms of increasing its income levels within Government, and contributing towards innovative legislation and policy development. One other key issue is the additional costs of creating a separate body. Also, by remaining within Government, Cadw could have made a greater contribution to our central goal of 'Prosperity for All'.
And so, whilst there are potential benefits having been identified of moving the organisation to a more arms-length status, I want to emphasise how exceptionally well Cadw has performed, particularly over recent years within Government—commercial performance driven by major improvements to the Cadw visitor experience. I've had wonderful experiences myself, particularly in north Wales with the work done at our castles. The year 2016-17 was the most successful in Cadw's history, with £6.6 million in generated in income. Following on from this, early indications of visitor figures for this year suggest that Cadw is on course for another successful year. Cadw has run several successful marketing campaigns and has won awards, which encourage visitors to the historic sites in the care of Welsh Government. Cadw has achieved this and has delivered groundbreaking legislation in terms of engagement with the public, and has brought about social and economic benefits for the people of Wales.
Therefore, in examining the case for retaining Cadw within Government, the business case recommended a series of business improvements that will be an important way of addressing issues identified by previous reviews, in terms of staff and stakeholders. Therefore, this will enable Cadw to function better whilst responding to the issues raised in recent reviews and including the need to generate further income and to work more effectively within public sector governance requirements.
I want see Cadw's success continuing, and these improvements will provide greater clarity for all by ensuring that key strategic decisions will remain with us as Welsh Ministers and the day-to-day operations with officials. It also allows for better planning and provides flexibility on recruitment within budgets. Cadw will also continue to be an active member in its own right in the strategic partnership for the heritage sector. This partnership is taking forward a number of collaborative activities allowing our national heritage organisations to share expertise and become more effective, resilient and commercially astute in the challenging financial climate that we face. The new arrangements for Cadw, in my view, will allow it to build on its current success and maximise the contribution of the partnership and the wider heritage and prosperity of Wales. Thank you very much.
Can I start by welcoming the Minister to his new post? I confidently predict great political success ahead for you. But you will need all your skills, because you are now perhaps having to reflect on a decision that, in April, you perhaps had indicated wouldn't be the eventual direction the Government is taking, in that you seemed very sympathetic to Cadw being placed outside Government. I do understand that you've now had a business case and obviously the examination of that case is material. But the challenges of Government are indeed formidable and I do wish you well with them.
In April, the Cabinet Secretary said that in reviewing Cadw's structure, his, and I quote,
'aim is to allow the organisation as much freedom and flexibility to enable it to fully realise its commercial potential'.
I do now wonder how will this commercial potential be realised. We know obviously the funding situation is challenging and there is a funding freeze for the next two years. So, is this decision going to in any way inhibit some of the commercial potential that was previously identified by the steering group's report that did recommend moving Cadw outside Government? I think this is a very important question: is the decision now taken by the Welsh Government an expedient and temporary one? Because the wording of the statement I think is very cautious. I do wonder if this is the final say that will be had on Cadw's future.
The Cabinet Secretary in April did say that other models were worthy of consideration, notably 'internal realignment'—I quote him—or Welsh Government sponsored bodies. So, presumably, internal realignment now will actively take place. I'd like some more information on that if possible, and, in the future, if, as I suspect, the current decision may not be permanent, whether some form of Welsh Government sponsored body is likely to be considered.
I would also like to know where we stand with the development of strategic partnerships for the heritage sector. Are some initiatives and developments now off the agenda because Cadw is to remain in Government? Most people did think there would be more flexibility for these partnerships and a lead role that Cadw was meant to take if it was outside Government. Now it won't be, and are there going to be more restrictions than we might have otherwise anticipated?
And finally, on a slightly separate matter, what progress is being made with the cultural skills strategy, and is it still on course to be in place by October 2018? Diolch yn fawr.
A gaf i ddechrau drwy groesawu'r Gweinidog i'w swydd newydd? Rwyf yn ffyddiog wrth ddweud fy mod i'n rhagweld llwyddiant gwleidyddol mawr o'ch blaen. Ond bydd angen eich holl sgiliau arnoch chi, oherwydd eich bod efallai nawr yn gorfod ystyried penderfyniad, yr oedd yn ymddangos o'r hyn a ddywedasoch ym mis Ebrill, a oedd yn awgrymu nad dyna'r cyfeiriad y byddai'r Llywodraeth yn ei ddilyn yn y pen draw, o ran ei bod hi'n ymddangos eich bod yn gwbl o blaid gosod Cadw y tu allan i'r Llywodraeth. Rwyf yn deall eich bod chi bellach wedi cael achos busnes ac yn amlwg mae archwilio'r achos hwnnw yn bwysig. Ond mae heriau anodd iawn yn wir yn wynebu'r Llywodraeth ac rwyf yn dymuno'r gorau i chi gyda nhw.
Ym mis Ebrill, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet, ar ôl adolygu strwythur Cadw, mai ei
nod yw rhoi cymaint o ryddid a hyblygrwydd i'r sefydliad i'w galluogi i wireddu ei botensial masnachol.
Rwyf bellach yn meddwl tybed sut y bydd y potensial masnachol hwn yn cael ei wireddu. Yn amlwg, rydym ni'n gwybod bod y sefyllfa ariannu yn heriol, a bod cyllid yn cael ei rewi yn ystod y ddwy flynedd nesaf. Felly, a yw'r penderfyniad hwn mewn unrhyw ffordd yn mynd i atal ychydig o'r potensial masnachol a nodwyd yn flaenorol yn adroddiad y grŵp llywio, a oedd yn argymell symud Cadw y tu allan i'r Llywodraeth? Rwy'n credu bod hyn yn gwestiwn pwysig iawn: a yw penderfyniad Llywodraeth Cymru bellach yn benderfyniad cyfleus a dros dro? Oherwydd yn fy marn i, mae geiriad y datganiad yn ofalus iawn. Tybed os mai dyma'r gair olaf a geir ynghylch dyfodol Cadw.
Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet ym mis Ebrill ei bod hi'n werth ystyried modelau eraill, yn arbennig ad-drefnu mewnol neu gorff a noddir gan Lywodraeth Cymru. Felly, mae'n debyg, y bydd ad-drefnu mewnol bellach yn dechrau o ddifrif. Fe hoffwn i gael mwy o wybodaeth ynglŷn â hynny os yw'n bosibl, ac, yn y dyfodol, os, fel y tybiaf, na fydd y penderfyniad presennol yn un barhaol, a fydd rhyw fath o gorff a noddir gan Lywodraeth Cymru yn debygol o gael ei ystyried.
Fe hoffwn i hefyd wybod beth yw'n sefyllfa o ran datblygu partneriaethau strategol ar gyfer y sector treftadaeth. A yw rhai mentrau a datblygiadau bellach yn hen hanes gan y bydd Cadw yn parhau i fod yn rhan o'r Llywodraeth? Roedd y rhan fwyaf o bobl yn credu y byddai mwy o hyblygrwydd ar gyfer y partneriaethau hyn ac y byddai Cadw yn cael swyddogaeth flaenllaw os oedd hi y tu allan i'r Llywodraeth. Nid dyna'r sefyllfa erbyn hyn, ac a fydd mwy o gyfyngiadau nag yr oeddem ni efallai wedi eu rhagweld?
Ac yn olaf, ar fater ychydig yn wahanol, pa gynnydd sy'n cael ei wneud gyda'r strategaeth sgiliau diwylliannol, ac a yw'r strategaeth yn dal ar y trywydd iawn i fod ar waith erbyn mis Hydref 2018? Diolch yn fawr.
Thank you very much for your kind congratulations and for your seven subsequent questions. When I was undertaking a previous role in this Assembly, I took the view that Ministers generally would have done very well to answer two and a half. So, I will try, if I can, to respond to what you've said.
What we are looking for in Government and what we are hoping and confident that Cadw will achieve is a way of delivering a public service in the very distinct and tourist-related and attractive field of heritage and major heritage buildings, and a way of doing business within Government that would be innovative and progressive.
The performance of Cadw, which I alluded to in terms of the enthusiasm of its staff and the income that has been generated already, indicates that that basis is there. Now, this is not necessarily a model that could apply even across the whole of the Ministry of heritage and culture, but I hope we will be able to look to developing this model further, following the success of the Cadw model.
Therefore, past reference to what discussions happened and the views that some of us may have taken at that time is not necessarily relevant to where we are now. No decision in Government, or possibly in life, can be said to be final, but as far as I'm concerned with this particular decision, this decision will give Cadw security from now on in. It is not my intention to further review the position of Cadw.
I intend, through this Assembly and through the period of this Government, if I still have responsibility, or whatever happens here—I am trying to indicate that this is what we expect of Cadw: to respond to the new framework we have given them. I do believe that the business case and all that came out of the discussion of the business case and the commercial potential will prove beneficial.
I must say that the officials who lead Cadw within Government have impressed me with their willingness to innovate. I'm equally impressed by the willingness of the staff of Cadw and the trade unions involved in Cadw to co-operate with these reorganisations that may be necessary, and I do think that we will then deliver further results in terms of the income that is generated.
Diolch yn fawr iawn am eich llongyfarchion caredig ac am eich saith cwestiwn dilynol. Pan oeddwn i'n gwneud swydd flaenorol yn y Cynulliad hwn, roeddwn i o'r farn y byddai Gweinidogion yn gyffredinol yn gwneud yn dda iawn i ateb dau gwestiwn a hanner. Felly, byddaf yn ceisio, os gallaf i, ymateb i'r hyn yr ydych chi wedi'i ddweud.
Yr hyn yr ydym ni'n edrych amdano yn y Llywodraeth a'r hyn yr ydym ni'n gobeithio ac yn hyderus y bydd Cadw yn ei gyflawni yw ffordd o ddarparu gwasanaethau cyhoeddus yn y maes treftadaeth ac adeiladau treftadaeth sylweddol, sydd wrth gwrs yn faes unigryw ac atyniadol sy'n gysylltiedig â thwristiaeth. Ac yn ogystal â hyn, darparu ffordd o wneud busnes o fewn y Llywodraeth sy'n flaengar ac yn arloesol.
Dengys perfformiad Cadw, a gyfeiriais ato yn flaenorol o ran brwdfrydedd ei staff a'r incwm a gynhyrchwyd eisoes, bod y sylfaen wedi'i gosod. Nawr, nid yw hyn o reidrwydd yn fodel y gellid ei defnyddio ym mhob rhan o'r weinyddiaeth dreftadaeth a diwylliant, ond rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu ceisio datblygu'r model hwn ymhellach, yn dilyn llwyddiant model Cadw.
Felly, nid yw cyfeirio'n ôl at drafodaethau'r gorffennol na'r safbwyntiau a oedd gan rhai ohonom ni ar yr adeg honno o reidrwydd yn berthnasol i'n sefyllfa erbyn heddiw. Ni ellir dweud bod unrhyw benderfyniad gan y Llywodraeth, nac o bosib hyd yn oed mewn bywyd, yn derfynol, ond o'm safbwynt i o ran y penderfyniad penodol hwn, bydd y penderfyniad hwn yn rhoi sicrwydd i Cadw o hyn ymlaen. Nid wyf yn bwriadu adolygu sefyllfa Cadw ymhellach.
Fy mwriad, drwy'r Cynulliad hwn a thrwy gyfnod y Llywodraeth hon, os oes gennyf i gyfrifoldeb o hyd, neu beth bynnag a fydd yn digwydd yma—rwyf yn ceisio dangos mai dyma yr ydym ni'n ei ddisgwyl gan Cadw: eu bod yn ymateb i'r fframwaith newydd yr ydym ni wedi ei roi iddynt. Rwyf yn credu y bydd yr achos busnes a'r holl bethau a ddeilliodd o'r drafodaeth ar yr achos busnes, a'r potensial masnachol yn fuddiol.
Mae'n rhaid imi ddweud bod y swyddogion sy'n arwain Cadw yn y Llywodraeth wedi creu cryn argraff arnaf gyda'u parodrwydd i arloesi. Yn yr un modd, mae parodrwydd staff Cadw a'r undebau llafur sy'n rhan o Cadw i gydweithredu â'r ad-drefnu hwn, sydd o bosib yn angenrheidiol, wedi creu argraff arnaf, ac rwy'n credu y byddwn ni wedyn yn sicrhau mwy o ganlyniadau o ran yr incwm a gynhyrchir.
Diolch am y datganiad. Nid yw'r newyddion yn dod yn sioc—i rai ohonom ni beth bynnag—achos fe wnaethoch chi sôn am hyn ym mhwyllgor y Gymraeg yr wythnos diwethaf. Mae'n hollbwysig bod ein sefydliadau diwylliannol cenedlaethol yn cael eu hamddiffyn, eu cefnogi a'u datblygu. Mae'r sefydliadau yma yn chwarae rôl bwysig ym mywyd diwylliannol ein cenedl. Mae'r datganiad heddiw yn dweud y bydd Cadw yn parhau yn rhan o'r Llywodraeth ond nid yw'n sôn am weddill ein sefydliadau cadwraethol a diwylliannol. Rydych chi'n eu crybwyll drwy sôn am rôl Cadw yn y bartneriaeth strategol ar gyfer y sector treftadaeth, ond mi fyddai'n ddefnyddiol cael eich cadarnhad chi, neu fel arall, ynglŷn ag unrhyw ad-drefnu neu gyfuno o unrhyw sefydliadau diwylliannol neu gadwraethol. Hynny yw, a fydd Cadw, Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru, y llyfrgell genedlaethol a'r amgueddfeydd cenedlaethol yn parhau yn sefydliadau ar wahân? Hynny ydy, a ydy syniad eich rhagflaenydd chi ar gyfer Cymru Hanesyddol wedi mynd rŵan? Mi oedd hwnnw, wrth gwrs, yn ymrwymiad ym maniffesto Llafur, ac mae'n wir dweud ei fod o wedi codi nyth cacwn, ond a ydy'r datganiad heddiw yn arwydd o ddechrau'r diwedd ar gyfer y cysyniad o Cymru Hanesyddol?
Yn ogystal â gwarchod ein sefydliadau cadwraethol a diwylliannol yn ariannol, mae o hefyd yn bwysig bod eu hannibyniaeth nhw'n cael ei gwarchod. Rydw i yn sylwi bod llawer o'r pwyslais yn y datganiad ar sut y bydd Cadw'n gweithredu'n ariannol—llawer o bwyslais ar hynny—ac mae hynny i mi'n codi'r cwestiwn ai arian yn unig sydd y tu ôl i benderfyniad Llywodraeth Cymru. Mi fyddai'n ddefnyddiol, felly, cael gweld yr achos busnes sydd y tu ôl i'r penderfyniad. A fedrwch chi roi dyddiad i ni ar gyfer pryd y bydd yr achos busnes yn cael ei gyhoeddi ac am gylch gwaith yr adroddiad? Hynny yw, a oes ystyriaeth o sefydliadau cadwraethol a diwylliannol eraill ynddo fo? Ac a oes yna ystyriaeth o faterion gweithredol heblaw sut mae cyrff yn cael eu hariannu?
Rydych chi'n dweud yn eich datganiad bod perfformiad masnachol Cadw wedi gwella'n sylweddol a bod ffigurau ymwelwyr yn awgrymu bod Cadw ar y trywydd iawn. Ym mhwyllgor y Gymraeg yr wythnos diwethaf, fe gafwyd cadarnhad y bydd prisiau tocynnau Cadw yn codi, er dim cadarnhad o faint fydd y cynnydd yna. O wneud hynny, onid ydy o'n mynd i danseilio peth o'r gwaith sydd wedi digwydd, ac efallai y byddwn ni'n gweld llai o ymwelwyr, a fydd yn gweithio yn erbyn y cynnydd sydd wedi digwydd? Diolch.
Thank you for the statement. The news doesn’t come as a shock—to some of us at least—because you did allude to this at the Welsh language committee last week. It is all-important that our national cultural organisations are protected, supported and developed. These institutions play a very important role in the life of our nation. Today’s statement states that Cadw will continue as part of the Government, but doesn’t talk about the rest of our cultural and conservation organisations. You do refer to them in talking about the role of Cadw in the strategic partnership for the heritage sector, but it would be useful to have your confirmation or otherwise as regards any reorganisation or merger of any cultural or conservation organisations. That is, will Cadw, the Royal Commission on the Ancient and Historic Monuments of Wales, the national library and the national museums continue as separate organisations? That is, has your predecessor's idea of Historic Wales now gone? Of course, it was a commitment in the Labour manifesto, and it is true to say that it was highly contentious, but does today’s statement signify the beginning of the end of the concept of Historic Wales?
In addition to safeguarding our conservation and cultural organisations financially, it is important that they are also nurtured. But, I also see that there is a great deal of emphasis in the statement on the financial model for Cadw—a great deal of emphasis—and that begs the question of whether this is just a financial decision on behalf of Welsh Government. So, it would be useful to see the business case that supports this decision. Can you give us a date for when the business case will be published, and on the remit of that report? Is there any consideration given to other conservation and cultural organisations, and do any operational issues apart from the funding of bodies receive consideration?
You say in your statement that the commercial performance of Cadw has improved significantly and that visitor numbers suggest that Cadw is on the right path. At the Welsh language committee last week, there was confirmation that Cadw admission prices will be increased, but there was no confirmation by how much. In doing that, won’t it undermine some of the work that has been done, as we could perhaps see fewer visitors and therefore militate against the progress that has been made? Thank you.
Diolch yn fawr am y cwestiynau. Ynglŷn â'r prisiau mynediad, ein bwriad ni ar hyd yr amser ydy cadw cydbwysedd rhwng mynediad agored hyd y mae hynny'n bosib—ac yn rhad ac am ddim i sefydliadau megis amgueddfeydd—a hawl neu gyfle dinasyddion sydd yn byw yn agos i henebion sylweddol—. Byddwch chi'n gyfarwydd â'r sefyllfa yng Nghaernarfon, fel rydw i, lle mae'r prisiau mynediad i'r adeiladau yma'n cael eu tymheru gan gyfle i ddinasyddion lleol gael mynediad. Mi ddywedaf i ragor fory, rydw i'n credu, gan fod yna gwestiwn wedi'i ofyn ar y pwnc yma, ynglŷn ag adrefnu y cynllun i drigolion lleol i gael mynediad haws i mewn i'r adeiladau yma a gwneud y cynllun yn llai cymhleth.
Na, nid oes dim bwriad gen i i gyfuno unrhyw sefydliadau cenedlaethol eraill. Mae hynny'n glir. Efallai fod gen i fwriad, nad yw'n rhy gyfrinachol, i greu, o bosib, neu i roi cyfle i sefydliad cenedlaethol arall ailenwi ei hun yn sefydliad cenedlaethol mewn iaith ddealladwy, ond mater i'r sefydliadau eu hunain fydd hynny. Nid ydw i'n bwriadu bod yn ymyrrol fel Gweinidog, ond, wrth gwrs, mi fyddaf i'n defnyddio fy sefyllfa—fel y bydd, yn sicr, y pwyllgorau perthnasol yn y Cynulliad yma—i graffu ar yr hyn y mae'r cyrff yma yn ei wneud.
Nid ystyriaethau ariannol sydd yn pennu polisi diwylliannol. Ystyriaethau sydd yn pennu polisïau diwylliannol yw ystyriaethau o ddiwylliant, ac, yn arbennig yn achos sefydliadau Cadw, y pleser rydym ni'n gallu ei roi i ni'n hunain fel dinasyddion a thrigolion i fwynhau ein hetifeddiaeth a'r ysbrydoliaeth y gallwn ni ei chael ohonyn nhw, a'r diddordeb aruthrol sydd yn cael ei fynegi gan ymwelwyr â Chymru yn y modd rydym ni'n gwarchod ein treftadaeth. Felly, dyna ydy'r cymhelliant.
Ynglŷn â Chymru Hanesyddol, mae Cymru Hanesyddol yn fyw ac yn iach fel partneriaeth rhwng sefydliadau treftadaeth, ac mi fydd arfer da Cadw, yn enwedig ei harfer hi o ran cynhyrchu incwm, rydw i'n gobeithio, yn ysbrydoliaeth i sefydliadau cenedlaethol mawr sydd yn creu llawer llai o incwm nag y mae Cadw a lle mae canran uchel iawn o'u cyllid nhw yn dod yn syth allan o gyllideb Llywodraeth Cymru. Wnaf i ddim enwi neb heddiw, ond byddwch chi'n deall beth rydw i'n sôn amdano fo, a'r ymgais yma gan fy rhagflaenydd, chwarae teg iddo fo, i ysgwyd y caetsh sydd wedi dod â ni i'r lle yma gan sicrhau dyfodol i Cadw mewn Llywodraeth ond ar yr un pryd yn gorff busnes.
Thank you very much for those questions. In terms of admission prices, our intention consistently is to retain a balance between open access, as far as possible—and free access to organisations and institutions such as museums—and the right or opportunity of citizens who live near significant monuments—. You will be aware of the situation in Caernarfon, as am I, where admission prices to these buildings are tempered by opportunities for local citizens to access these monuments. I will say more tomorrow, I think, as there is a question tabled on this issue, about reorganising the plan for local residents to have easier access to these buildings and to make that less complex.
No, I have no intention to merge any other national institutions. I want to make that clear. I may have an intention—and not too confidential an intention—to perhaps create, or to give another national institution the opportunity to rename itself as a national institution in a language that can be understood by all, but that is an issue for the institutions themselves. I don’t intend to be interventionist as Minister, but I will be using my position, as will the relevant committees of this Assembly, to scrutinise what these bodies are doing.
Financial considerations don’t drive cultural policy. Cultural policies are decided by issues of culture and, particularly in the case of Cadw, the pleasure we can give to ourselves as citizens and residents to enjoy our heritage, and the inspiration we can draw from them, and the huge interest that is expressed by visitors to Wales in the way in which we safeguard our heritage. That is the driver.
In terms of Historic Wales, Historic Wales is alive and well as a partnership between heritage organisations. Good practice within Cadw, particularly its practice in terms of generating income, will hopefully be an inspiration to other major national institutions that generate far less income than Cadw currently does and where a high proportion of their funding comes directly from the Welsh Government budget. I won't name any names here today, but you will understand what I'm alluding to, and this effort by my predecessor, fair play to him, to actually rattle the cage that has brought us to this position in ensuring a future for Cadw within Government while simultaneously being a business organisation.
I am delighted to congratulate my old friend upon his assumption of office as a Minister. I've followed his progress through the several parliamentary institutions of which he's been a member over many decades, and I'm pleased that he still has the capacity to surprise us even at this late stage. And, in passing, I can say that I'm pleased that this country seems to be enjoying a kind of geriatric efflorescence. The Liberals are now led by a 74-year-old, I'm the same age as Jeremy Corbyn—69—and others of our vintage are still pulling their weight in politics, and I'm delighted that Dafydd Elis-Thomas is now a member of the Government.
Cadw performs two functions, of course. It's the state heritage agency on one hand, but it also has another role, which is capable of being commercial, as an operator of heritage visitor attractions. In the evidence that the Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments of Wales gave to the culture committee, they said that Cadw needs to be free to be more entrepreneurial and commercial, which means that current constraints on recruitment, procurement, budgeting and succession planning all need to be addressed. And I wonder if the Minister can perhaps expand a little on what he said in reply to David Melding about enabling Cadw to take advantage of commercial opportunities but, nevertheless, inside Government, because this is what the recent inquiry has been about. I appreciate that the report says that the argument is finely balanced, but, clearly, Cadw does need to be able to spread its wings and I wonder how they might be able to do this.
Rwyf yn falch o longyfarch fy hen ffrind ar dderbyn swydd fel Gweinidog. Rwyf wedi dilyn ei ddatblygiad drwy'r nifer o sefydliadau Seneddol y mae wedi bod yn Aelod ohonyn nhw dros ddegawdau lawer, ac rwyf yn falch fod ganddo o hyd y gallu i'n synnu, hyd yn oed mor hwyr â hyn. A, gyda llaw, gallaf ddweud fy mod i'n falch bod y wlad hon yn ymddangos fel y petai'n mwynhau math o flodeuad geriatrig. Mae'r Rhyddfrydwyr bellach o dan arweiniad unigolyn 74 mlwydd oed, ac rwyf i yr un oedran â Jeremy Corbyn—69 oed—ac mae eraill sydd o'r un oed yn dal i wneud eu rhan mewn gwleidyddiaeth, ac rwy'n falch iawn bod Dafydd Elis-Thomas yn awr yn aelod o'r Llywodraeth.
Mae Cadw yn cyflawni dwy swyddogaeth, wrth gwrs. Hi yw'r asiantaeth dreftadaeth wladol ar un llaw, ond mae ganddi hefyd swyddogaeth arall, fyddai'n gallu bod yn un masnachol, fel corff sy'n cynnal atyniadau treftadaeth i ymwelwyr. Yn y dystiolaeth a roddodd Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru i'r pwyllgor diwylliant, fe ddywedason nhw bod angen i Cadw fod yn rhydd i fod yn fwy entrepreneuraidd a masnachol, sy'n golygu bod yn rhaid rhoi sylw i'r cyfyngiadau presennol ar recriwtio, caffael, cyllidebu a chynllunio ar gyfer olyniaeth. Ac rwy'n meddwl tybed a all y Gweinidog efallai ymhelaethu ychydig ar yr hyn a ddywedodd wrth ateb David Melding ynglŷn â galluogi Cadw i fanteisio ar y cyfleoedd masnachol, ond, serch hynny, o fewn y Llywodraeth, oherwydd dyna fu pwrpas yr ymchwiliad diweddar. Rwy'n sylweddoli bod yr adroddiad yn dweud bod y ddadl yn gryf iawn ar y ddwy ochr, ond, yn amlwg, mae'n rhaid galluogi Cadw i ddatblygu ac rwy'n meddwl tybed sut y gallan nhw lwyddo i wneud hynny.
Thank you for your very kind remarks, and I remember with affection your period in Government, but I don't think it would be appropriate for me standing where I am today to refer back to that. But you have indeed understood the function of Cadw very clearly, and this is what we are seeking to ensure develops under our announcement and our proposals today.
As regards recruitment, if Cadw is in Government, then clearly there will be an opportunity for people who are working within the public services to seek preferment and to seek career development within the organisation. But it will always be essential that the commercial, businesslike approach that we've outlined today is indeed the approach taken by the organisation. What I found in the years when I was involved with other forms of public sector management for the wonderful, of course Conservative, Government of the 1990s is that it's essential, when you're dealing with institutions, that you have within Government, or at arm's length from Government or part arm's length from Government, people who are able to deal with business and deal with third sector institutions in a way that brings them on board as you develop change, and this is what we'll be seeking to do with Cadw.
Now, clearly, I'm not going to make any comments about how the recruitment structure is organised in detail, because although, as I say, Cadw remains within Government, it will have the flexibility within its development plans and its management structure to enable it to work in a commercial and businesslike way.
Diolch am eich sylwadau caredig iawn, ac mae gennyf atgofion melys o'ch cyfnod chi mewn Llywodraeth, ond nid wyf i'n credu y byddai'n briodol imi gyfeirio yn ôl at hynny gan gofio lle yr wyf i'n sefyll heddiw. Ond yn wir rydych chi wedi deall swyddogaeth Cadw yn glir iawn, a dyma beth yr ydym ni'n ceisio sicrhau sy'n datblygu o dan ein cyhoeddiad a'n cynigion heddiw.
O ran recriwtio, os yw Cadw yn rhan o'r Llywodraeth, yna yn amlwg bydd cyfle i bobl sy'n gweithio yn y gwasanaethau cyhoeddus i geisio dyrchafiad a cheisio datblygu eu gyrfa yn y sefydliad. Ond bydd hi wastad yn hanfodol bod y sefydliad yn wir yn gweithio yn y ffordd fasnachol, ddiffwdan yr ydym ni wedi ei hamlinellu heddiw. Yn ystod y blynyddoedd pan oeddwn i'n ymwneud â ffurfiau eraill o reoli'r sector cyhoeddus ar gyfer Llywodraeth Geidwadol wych, wrth gwrs, y 1990au, dysgais ei bod hi'n hanfodol, pan rydych chi'n ymdrin â sefydliadau, bod gennych chi bobl yn y Llywodraeth, neu led braich o'r Llywodraeth neu led braich rhannol o'r Llywodraeth, sy'n gallu ymdrin â busnes ac ymdrin â sefydliadau trydydd sector mewn modd sy'n eu cynnwys nhw, wrth ichi ddatblygu newid, a dyma beth fyddwn ni'n ceisio ei wneud gyda Cadw.
Nawr, yn amlwg, nid wyf i'n mynd i wneud unrhyw sylwadau manwl o ran sut y trefnir y strwythur recriwtio, oherwydd er, fel y dywedais i, bod Cadw yn parhau i fod yn rhan o'r Llywodraeth, bydd ganddi'r hyblygrwydd yn ei chynlluniau datblygu a'i strwythur rheoli i'w galluogi i weithio mewn modd masnachol ac fel busnes.
Can I also add my congratulations to Dafydd Elis-Thomas on his appointment as a Minister? I'd also like to thank him for the statement he's made and the clarity of the decision to keep Cadw as part of Government. I am, however, disappointed that the opportunity to examine what it is for and what it has achieved in respect of protecting the historic built environment was not taken.
There are two examples I'll give you from Swansea East. Firstly, a nineteenth century church associated with the Morris family was refused listing by Cadw. However, a 1960s church on the Portmead estate was listed, much to the amazement of my constituents. Maes-y-Gwernen Hall, which was once the home of the renowned tin plate family and produced two MPs, and which also hosted former British Prime Minister Lloyd George and his family, was not only refused listing but is due to be demolished. Derelict Danbert House, which was the home of the son of a tin plate owner, has been listed. Finally, the view that I share that Cadw would prefer to see a listed building fall down than it be altered—. But it appears that, as long as it generates further income then the above does not matter. What I cannot understand is why responsibility for listing buildings cannot be given to local authorities, who know their area.
A gaf i hefyd longyfarch Dafydd Elis-Thomas ar ei benodiad fel Gweinidog? Fe hoffwn i hefyd ddiolch iddo am y datganiad a wnaeth ac am eglurder y penderfyniad i gadw Cadw yn rhan o'r Llywodraeth. Fodd bynnag, rwyf yn siomedig nad achubwyd ar y cyfle i archwilio beth yw ei ddiben a beth y mae wedi ei gyflawni o ran diogelu'r amgylchedd adeiledig hanesyddol.
Rhoddaf dwy enghraifft i chi o Ddwyrain Abertawe. Yn gyntaf, gwrthododd Cadw restru eglwys o'r bedwaredd ganrif ar bymtheg sy'n gysylltiedig â theulu'r Morrisiaid. Fodd bynnag, restrwyd eglwys o'r 1960au ar ystâd Portmead, er syndod mawr i'm hetholwyr. Nid yn unig y gwrthodwyd rhestru Plasty Maes-y-Gwernen, a oedd ar un adeg yn gartref i'r teulu tunplat enwog ac a gynhyrchodd ddau AS, ac y mae cyn-Brif Weinidog Prydain, Lloyd George, a'i deulu, wedi aros yno, ond mae ar fin cael ei ddymchwel. Mae Tŷ Danbert, adeilad anghyfannedd oedd yn gartref i fab perchennog tunplat, wedi'i restru. Yn olaf, yn fy marn i, mae'n well gan Cadw weld adeilad rhestredig yn dadfeilio yn hytrach na'i addasu—. Ond mae'n ymddangos, gyhyd â'i bod yn cynhyrchu mwy o incwm, yna nad yw'r uchod yn bwysig. Yr hyn nad wyf i'n gallu ei ddeall yw pam na ellir rhoi'r cyfrifoldeb dros adeiladau rhestredig i awdurdodau lleol, sy'n adnabod eu hardal.
Thank you, Mike, for your kind remarks. And then you seek to lead me right down into a western bog, I think, somewhere near to your constituency. It is not for Ministers to make decisions about listing. It is not for Ministers to make decisions about what local authorities should do in this area either. I think we need to look for partnerships.
I'm not going to talk about the planning aspects of your question because, clearly, I am not responsible, thank goodness, for planning matters.
But as far as Cadw is concerned, it has been mandated through this decision to work in partnership with those other institutions that are part of Government and, in particular, to work regionally with local government. And that is what we are looking for. It is a way in which marketing plans link the tourist potential as well as the conservation interest with the role of the institution, such as Cadw, to develop further. Therefore, I am going to disappoint you by not expressing a view on matters that are without my portfolio.
Diolch i chi, Mike, am eich sylwadau caredig. Ac yna rydych chi'n ceisio fy arwain i lawr i gors orllewinol, rwy'n credu, rhywle ger eich etholaeth. Nid mater i Weinidogion yw hi i wneud penderfyniadau ynghylch rhestru. Nid yw hi chwaith yn fater i Weinidogion wneud penderfyniadau ynghylch beth ddylai awdurdodau lleol ei wneud yn y maes hwn. Rwy'n credu bod angen inni chwilio am bartneriaethau.
Nid wyf i'n mynd i drafod yr agweddau o'ch cwestiwn ynglŷn â chynllunio, oherwydd, yn amlwg, nid wyf i'n gyfrifol, diolch byth, am faterion cynllunio.
Ond o ran Cadw, o ganlyniad i'r penderfyniad hwn fe orfodwyd iddi weithio mewn partneriaeth â'r sefydliadau eraill hynny sy'n rhan o'r Llywodraeth ac, yn arbennig, i weithio'n rhanbarthol gyda llywodraeth leol. Ac am hynny yr ydym ni'n edrych. Mae'n ffordd o alluogi'r cynlluniau marchnata i gysylltu'r potensial twristiaeth yn ogystal â'r diddordeb mewn cadwraeth, gyda swyddogaeth y sefydliad, megis Cadw, er mwyn datblygu ymhellach. Felly, rwyf yn mynd i'ch siomi chi, drwy beidio â mynegi barn ar faterion sydd y tu hwnt i fy mhortffolio.
Can I also congratulate the new Minister on his post? We've had an excellent working relationship in all sorts of different capacities over the years, and I'm sure that he'll do an excellent job in his new role. As the new Minister will know, I take a keen interest in Wales's heritage and, in particular, its spiritual heritage and faith heritage, and I was really struck by the increase that you referenced in visitor numbers and the commercial success of Cadw in recent years. I wonder to what extent that might be linked to the campaigns that Visit Wales has had on the Sacred Wales theme in recent years.
He will know that one of the fast-growing areas of the tourism market is faith-related tourism, particularly in terms of some of the pilgrim trails that we've got here in Wales, many of which call through and at a number of important Cadw sites. I wonder whether you can tell us whether that is something that you expect Cadw to be able to take advantage of from a commercial perspective in the future?
Can I also just ask about the Cadw annual membership fees? Obviously, there are some reciprocal arrangements that take place with other heritage organisations across the UK, both in England and elsewhere in the United Kingdom, and these give advantages to people who become Cadw members, but I think perhaps one of the great commercially successful organisations that's involved with heritage is, of course, the National Trust, which also has many buildings that it is responsible for here in Wales. I wonder what links the Minister might expect Cadw to develop with the National Trust as a potential partner, so that people can enjoy perhaps shared membership of both organisations in return for their membership fee in order to promote more spending at Cadw sites and to assist in making the organisation more commercially viable.
A gaf i hefyd longyfarch y Gweinidog newydd ar ei swydd? Rydym ni wedi cael perthynas waith ardderchog mewn pob math o wahanol swyddogaethau dros y blynyddoedd, ac rwy'n siŵr y bydd yn gwneud gwaith rhagorol yn ei swydd newydd. Fel y gŵyr y Gweinidog newydd, mae gen i ddiddordeb brwd yn nhreftadaeth Cymru ac, yn benodol, yn ei threftadaeth ysbrydol a'i threftadaeth ffydd, ac fe wnaeth y cynnydd a gyfeiriodd ato yn nifer yr ymwelwyr a llwyddiant masnachol Cadw yn ystod y blynyddoedd diwethaf greu argraff fawr arnaf. Tybed i ba raddau y mae hynny'n gysylltiedig â'r ymgyrchoedd y mae Croeso Cymru wedi'u cynnal ar y thema Cymru Sanctaidd yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Bydd yn gwybod mai un o'r meysydd sy'n tyfu'n gyflym yn y farchnad dwristiaeth yw twristiaeth sy'n gysylltiedig â ffydd, yn enwedig o ran rhai o'r llwybrau pererinion sydd gennym ni yma yng Nghymru, ac mae nifer ohonyn nhw yn mynd trwy ac yn arwain at nifer o safleoedd pwysig Cadw. Tybed a allwch chi ddweud wrthym ni, a yw hynny'n rhywbeth yr ydych chi'n disgwyl y bydd Cadw yn gallu manteisio arno yn fasnachol yn y dyfodol?
A gaf i hefyd ofyn am ffioedd aelodaeth blynyddol Cadw? Yn amlwg, ceir rhai trefniadau manteisiol gyda sefydliadau treftadaeth eraill ledled y DU, yn Lloegr ac mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig hefyd, ac mae'r rhain o fantais i bobl sy'n ymaelodi â Cadw, ond yn fy marn i, efallai un o'r sefydliadau mawr sy'n llwyddiannus yn fasnachol sy'n ymwneud â threftadaeth, wrth gwrs, yw'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol, sydd hefyd yn gyfrifol am lawer o adeiladau yma yng Nghymru. Tybed pa gysylltiadau y mae'r Gweinidog efallai yn disgwyl i Cadw eu datblygu gyda'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol fel partner posibl, fel y gall pobl efallai fwynhau bod yn aelod o'r ddau sefydliad yn gyfnewid am eu ffi aelodaeth, er mwyn hybu mwy o wario ar safleoedd Cadw ac i helpu i wneud y sefydliad yn fwy hyfyw yn fasnachol.
Again, thank you for your very kind remarks. It is always a pleasure to hear you expound the delights of the heritage, especially of the north, where, as you know, I still spend as much time as I can and continue to do so. In fact, I will be working out of the office in Llandudno Junction this week, and I hope that we can meet there perhaps in future.
But I'm not going to engage with the National Trust. I'm an individual member of the National Trust, as I think I'm still an individual member of Cadw—I shall have to check whether I've paid my dues. But the importance of partnership working, on the ground especially, between our institutions and our commercial, third sector, voluntary—and the National trust is an interesting mix of what is a voluntary organisation, with a voluntary membership, which has a statutory basis. So, all these partnerships are tasked, as far as I'm concerned, with collaboration on the ground in their regions. And as we develop strategies linked with tourism and with the historical and built environment, we need to encourage collaboration that is already taking place.
Now, as regards spiritual matters, I tend to leave that to the archbishops. [Laughter.] However, when I will be attending the enthronement of a new archbishop of the church that I belong to, which, as you know, is the Church in Wales, I will certainly seek an opportunity to make sure that the partnership we have between organisations of all kinds—while at the same time, of course, respecting the disestablished nature of the Church in Wales, and the right of people not to belong to a faith community at all and yet to participate as citizens in Wales—are equally maintained. So, not all the money is going to be directed towards one denomination, I can assure you.
Unwaith eto, diolch ichi am eich sylwadau caredig iawn. Mae hi bob amser yn bleser i'ch clywed chi yn traethu am ryfeddodau treftadaeth, yn enwedig rhai'r Gogledd, lle, fel y gwyddoch chi, rwy'n dal i dreulio cymaint o amser ag y bo modd ac yn parhau i wneud hynny. Yn wir, byddaf yn gweithio yn y swyddfa yng Nghyffordd Llandudno yn ystod yr wythnos hon, ac rwy'n gobeithio efallai y gallwn ni gwrdd yna yn y dyfodol.
Ond nid wyf yn mynd i drafod gyda'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol. Rwyf yn aelod unigol o'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol, fel yr wyf yn dal yn aelod unigol o Cadw rwy'n credu—bydd yn rhaid imi wirio p'un a ydw i wedi talu fy ffioedd. Ond mae pwysigrwydd gweithio mewn partneriaeth, ar lawr gwlad yn enwedig, rhwng ein sefydliadau a'n sector masnachol, gwirfoddol a thrydydd sector—ac mae'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn gymysgedd diddorol o'r hyn sy'n fudiad gwirfoddol, gydag aelodaeth wirfoddol, sydd â sail statudol. Felly, mae'r holl bartneriaethau hyn yn gyfrifol, yn fy marn i, am gydweithio ar lawr gwlad yn eu rhanbarthau. Ac wrth inni ddatblygu strategaethau sy'n gysylltiedig â thwristiaeth, a gyda'r amgylchedd hanesyddol ac adeiledig, mae angen inni annog y cydweithio sydd eisoes yn digwydd.
Nawr, o ran materion ysbrydol, rwy'n tueddu i adael hynny i'r archesgobion. [Chwerthin.] Fodd bynnag, pan fyddaf yn mynd i orseddiad Archesgob newydd yr eglwys yr wyf yn perthyn iddi, sef, fel y gwyddoch chi, yr Eglwys yng Nghymru, byddaf yn sicr yn ceisio cyfle i sicrhau bod y bartneriaeth sydd gennym ni rhwng bob math o sefydliadau yn parhau i fod yn un cydradd—gan barchu ar yr un pryd, wrth gwrs, natur ddatgysylltiedig yr Eglwys yng Nghymru, a hawl pobl i beidio â pherthyn i gymuned ffydd o gwbl ac eto i gymryd rhan fel dinasyddion yng Nghymru. Felly, ni fydd yr holl arian yn mynd i un enwad yn unig, gallaf eich sicrhau.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rhun ap Iorwerth, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Paul Davies.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rhun ap Iorwerth, and amendments 2 and 3 in the name of Paul Davies.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl ar fynd i'r afael â chamddefnyddio sylweddau, ac rydw i'n gofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y cynnig—Vaughan Gething.
The next item is the debate on tackling substance misuse, and I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Services to move the motion—Vaughan Gething.
Cynnig NDM6559 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi’r cynnydd sy’n cael ei wneud wrth fynd i’r afael â’r niwed sy’n gysylltiedig â chamddefnyddio sylweddau, fel y’i tanlinellir yn Adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru ar Gamddefnyddio Sylweddau a Rhagolwg.
Motion NDM6559 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the progress being made in tackling the harms associated with substance misuse, as highlighted in the Welsh Government’s Substance Misuse Annual Report and Forward Look.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Good afternoon and thank you, Llywydd. I'm pleased to open today's debate and move the motion before us on tackling substance misuse. I'll comment initially about the amendments and then go into my remarks—broadly about where we find ourselves in Wales today.
I'm happy to confirm that we'll support amendment 1 from Plaid Cymru—I'll mention that later on. On amendment 2, we won't be able to support this, because there's a factual disagreement about the assertions made. Actually, the latest data from NHS Wales Informatics Service show that the number of people completing treatment substance free actually increased, not decreased, as the wording sets out—there was an increase from 3,288 in 2015-16 to 3,604 people who completed their treatment substance free in 2016. I do accept that the other elements in the amendment are accurate.
I'm also happy to accept the third amendment put forward by the Conservatives. We agree that residential rehabilitation and in-patient detoxification play an important role in helping people to secure their long-term recovery, albeit these are not alternatives to community-based rehabilitation, which also plays an important part.
Substance misuse itself is, of course, a major health issue that affects individuals, families and communities. As well as the rising concerns that we have over the impact of alcohol misuse, the ever-changing nature of drug misuse presents us with new and changing challenges to both policy makers, commissioners and treatment agencies. This Government continues to invest almost £50 million annually to deliver the commitments in our latest substance misuse delivery plan that runs up to 2018.
Our plan remains rooted in a harm-reduction approach. That is why we recognise substance misuse as a health and care issue and not solely a criminal justice issue. That is why we are happy to accept amendment 1. The Welsh Government's overall aim is to ensure that people in Wales are aware of the dangers and the impact of substance misuse, and to know where they can seek information, help and support if they need it.
There are considerable challenges associated with the fast-changing picture, supporting some of our most vulnerable citizens. However, we are making real progress. In 2015-16, 83.3 per cent of people who started treatment were seen within 20 working days. In 2016-17, we saw 16,406 people start treatment, and 86.7 per cent of those people were seen within 20 working days—a material increase in the speed of treatment. And I would like to take this opportunity to thank all of those front-line staff who provide those services for that achievement.
We're also seeing improvements in treatment outcomes—77 per cent of people reported a reduction in their substance misuse following treatment in the last year, compared to 69.2 per cent in 2013. Now, whilst these improvements are welcome, our annual report highlights worrying increases in both alcohol and drug-related deaths. And this emphasises how important it is that tackling these issues remains a priority for this Government and our partners, as alcohol and drugs remain a significant cause of death and illness, and, indeed, avoidable death and illness. The data show the rise in alcohol-related deaths in 2016 and that reinforces our need to take action. That is why our Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill is a crucial part of responding to this major public health issue. And that legislation, debated in this place last month, will focus on reducing alcohol consumption amongst hazardous and harmful drinkers. And it will also reduce the negative impact of alcohol misuse on hard-pressed public services, both devolved and non-devolved.
Prynhawn da a diolch, Llywydd. Rwy’n falch o agor y ddadl heddiw a chynnig y cynnig ger ein bron ynglŷn ag ymdrin â chamddefnyddio sylweddau. Gwnaf sôn i ddechrau am y gwelliannau ac yna gwnaf fy sylwadau—yn fras am ein sefyllfa yng Nghymru heddiw.
Rwy’n hapus i gadarnhau y byddwn yn cefnogi gwelliant 1 gan Blaid Cymru—gwnaf sôn am hynny’n nes ymlaen. O ran gwelliant 2, ni fyddwn yn gallu cefnogi hwn, oherwydd mae anghytundeb ffeithiol am yr honiadau a wneir. Y gwir yw bod y data diweddaraf gan Wasanaeth Gwybodeg GIG Cymru yn dangos bod nifer y bobl sy’n cwblhau eu triniaeth yn rhydd o sylweddau wedi cynyddu, nid gostwng, fel mae’r geiriad yn ei nodi—bu cynnydd o 3,288 yn 2015-16 i 3,604 o bobl yn cwblhau eu triniaeth yn rhydd o sylweddau yn 2016. Rwy’n derbyn bod yr elfennau eraill yn y gwelliant yn gywir.
Rwyf hefyd yn fodlon derbyn y trydydd gwelliant a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr. Rydym yn cytuno bod adsefydlu preswyl a dadwenwyno cleifion mewnol yn chwarae rhan bwysig i helpu pobl i sicrhau adferiad hirdymor, er nad yw'r rhain yn ddewisiadau amgen i adsefydlu cymunedol, sydd hefyd yn chwarae rhan bwysig.
Mae camddefnyddio sylweddau ei hun, wrth gwrs, yn broblem iechyd fawr sy’n effeithio ar unigolion, teuluoedd a chymunedau. Yn ogystal â’r pryderon cynyddol sydd gennym dros effaith camddefnyddio alcohol, mae natur newidiol camddefnyddio cyffuriau’n cyflwyno heriau newydd a newidiol i lunwyr polisïau, i Gomisiynwyr ac i asiantaethau triniaeth. Mae'r Llywodraeth hon yn parhau i fuddsoddi bron £50 miliwn bob blwyddyn i gyflawni'r ymrwymiadau yn ein cynllun cyflawni diweddaraf ar gamddefnyddio sylweddau sy'n rhedeg hyd at 2018.
Mae ein cynllun yn dal i fod yn seiliedig ar ddull lleihau niwed. Dyna pam yr ydym yn cydnabod bod camddefnyddio sylweddau’n fater iechyd a gofal ac nid dim ond yn fater cyfiawnder troseddol. Dyna pam yr ydym yn hapus i dderbyn gwelliant 1. Nod cyffredinol Llywodraeth Cymru yw sicrhau bod pobl yng Nghymru yn ymwybodol o beryglon ac effaith camddefnyddio sylweddau, ac yn gwybod lle y gallant gael gwybodaeth, cymorth a chefnogaeth os bydd arnynt angen.
Mae heriau sylweddol yn gysylltiedig â’r darlun sy'n newid yn gyflym, i gefnogi rhai o'n dinasyddion mwyaf agored i niwed. Fodd bynnag, rydym yn gwneud cynnydd go iawn. Yn 2015-16, cafodd 83.3 y cant o’r bobl a oedd yn dechrau triniaeth eu gweld o fewn 20 diwrnod gwaith. Yn 2016-17, gwelsom 16,406 o bobl yn dechrau triniaeth, a chafodd 86.7 y cant o'r bobl hynny eu gweld o fewn 20 diwrnod gwaith—cynnydd sylweddol o ran cyflymder triniaeth. A hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i'r holl aelodau staff rheng flaen hynny sy'n darparu'r gwasanaethau hynny am y cyflawniad hwnnw.
Rydym hefyd yn gweld gwelliannau i ganlyniadau triniaeth—roedd 77 y cant o bobl yn dweud eu bod yn camddefnyddio llai o sylweddau ar ôl triniaeth yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, o gymharu â 69.2 y cant yn 2013. Nawr, er bod y gwelliannau hyn i'w croesawu, mae ein hadroddiad blynyddol yn nodi cynnydd sy'n peri pryder mewn marwolaethau cysylltiedig ag alcohol a chyffuriau. Ac mae hyn yn pwysleisio pa mor bwysig yw hi bod ymdrin â’r materion hyn yn dal i fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon a'n partneriaid, oherwydd mae alcohol a chyffuriau’n parhau i achosi llawer o farwolaethau a salwch, ac, yn wir, marwolaethau a salwch y gellir eu hosgoi. Mae'r data’n dangos y cynnydd yn nifer y marwolaethau cysylltiedig ag alcohol yn 2016, ac mae hynny'n atgyfnerthu'r angen i weithredu. Dyna pam mae ein Bil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris Alcohol) (Cymru) yn rhan hanfodol o ymateb i’r mater iechyd cyhoeddus pwysig hwn. A bydd y ddeddfwriaeth honno, a drafodwyd yn y lle hwn y mis diwethaf, yn canolbwyntio ar sicrhau bod pobl sy'n yfed yn beryglus ac yn niweidiol yn yfed llai o alcohol. A bydd hefyd yn lleihau effaith negyddol camddefnyddio alcohol ar wasanaethau cyhoeddus sydd o dan bwysau, yn ddatganoledig ac yn annatganoledig.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Minimum unit pricing will form part of, and complement, our wider substance misuse work. We are already working to tackle the excessive consumption of alcohol through better education, prevention and treatment services to support the most harmful of drinkers. We'll continue to work with the families, of course, of those who misuse alcohol. And we're also working on a number of areas to tackle the recent increases in drug-related deaths. Part of that is our groundbreaking WEDINOS project, which continues to play a key role in the analysis of a range of drugs. So, testing those new substances enables us to examine the chemical compound of the substance, but then crucially to disseminate widely the risk factors involved when individuals take them, and to date WEDINOS has received over 7,000 samples from across the United Kingdom.
Now, the distribution of naloxone, which is a drug that temporarily reverses the effects of an opiate overdose, has been a key strand in our harm-reduction approach, and we think it was a real and an important factor in the reduction in drug-related deaths between 2011 and 2014 here in Wales. So, we're placing even greater emphasis on our naloxone work to help the upward trend in uptake. In total, over 15,000 kits have been distributed throughout Wales since 2009, with over 1,600 reported uses. So, naloxone is available in every community drug treatment service and in all prisons in Wales. We will continue to work closely with areas in Wales to further expand the presence of naloxone, especially in relation to those who are not currently engaging in treatment, and that's particularly important when we consider that the number of drug-related deaths occur amongst those who have not accessed our substance misuse services.
For example, officials in my department are working closely with Dyfed-Powys Police to commence the distribution of naloxone kits within custody suites. But the complexity of this agenda can be seen when we consider the rise in other substances, such as the image and performance-enhancing drugs, and we know there are major pressures today in terms of society and its view of body image that continue for both men and women. The Welsh Government, working with Sport Wales, Public Health Wales and other partners, held a national symposium earlier this year on the misuse of image and performance-enhancing drugs and its impact on sport and the wider community, and a group has now been established to take forward and consider how to respond to the recommendations of that symposium.
We also continue to support DAN 24/7, our free, bilingual substance misuse helpline, which provides a single point of contact for anyone in Wales wanting further information or help relating to their drug or alcohol issues. And in the last year, DAN 24/7 responded to over 4,000 calls, and the website had over 75,000 hits. So, DAN 24/7 has also formed part of numerous information campaigns over the last three years that have been targeting specific areas of challenge. The most recent campaign—I hope you've seen it in the current and ongoing autumn rugby international series—is the It's Nothing Trivial campaign that focuses on the dangers of mixing alcohol and drugs.
Now, in terms of recovery from substance misuse and reintegration into society, being able to secure employment is hugely significant. That's why I'm delighted that we've secured £11.6 million from the European social fund to run a substance misuse out-of-work peer mentoring service, and the match funding that I have agreed for that service means that, in total, we'll invest £17.3 million in the programme until summer 2020. And that programme aims to help over 14,000 people over 25 who are long-term unemployed or economically inactive to recover from mental ill health and/or substance misuse back into employment, or those age 16 to 24 who are not in education, employment or training. And in the first year of that programme, over 1,500 participants have enrolled in the service and benefited from it.
We do know that substance misuse is a major cause for people being sick, losing jobs and feeling unable to get in to work. So, this programme joins together some of our key goals around health and employability, and it contributes to our commitment to support people break down the barriers that ill health places upon employment. I hope that's helped outline some of the measures this Government is already taking, but also the open-mindedness and understanding we need to recommit ourselves to this area of work and consider what is most effective and active here in Wales, as we move forward, as I say in an area that is constantly changing and is a constant challenge in each community across the country.
Bydd isafswm pris fesul uned yn ffurfio rhan o’n gwaith ehangach ar gamddefnyddio sylweddau, a bydd yn ategu’r gwaith hwnnw. Rydym eisoes yn gweithio i ymdrin â goryfed alcohol drwy ddarparu gwell gwasanaethau addysg, atal a thriniaeth i gefnogi’r yfwyr mwyaf niweidiol. Byddwn yn parhau i weithio gyda theuluoedd, wrth gwrs, pobl sy'n camddefnyddio alcohol. Ac rydym hefyd yn gweithio mewn nifer o feysydd i ymdrin â’r cynnydd diweddar yn nifer y marwolaethau sy'n gysylltiedig â chyffuriau. Rhan o hynny yw ein prosiect arloesol WEDINOS, sy'n parhau i chwarae rhan allweddol wrth ddadansoddi amrywiaeth o gyffuriau. Felly, mae profi’r sylweddau newydd hynny’n ein galluogi i archwilio cyfansoddyn cemegol y sylwedd, ond yna yn hollbwysig i ledaenu’n eang y ffactorau risg pan fydd unigolion yn eu cymryd, a hyd yma mae WEDINOS wedi cael dros 7,000 o samplau o bob rhan o’r Deyrnas Unedig.
Nawr, mae dosbarthu naloxone, cyffur sy’n gwrthdroi effeithiau gorddos opiadau dros dro, wedi bod yn elfen allweddol yn ein dull o leihau niwed, ac rydym yn credu bod hynny’n ffactor real a phwysig yn y gostyngiad mewn marwolaethau cysylltiedig â chyffuriau rhwng 2011 a 2014 yma yng Nghymru. Felly, rydym yn rhoi mwy fyth o bwyslais ar ein gwaith naloxone i helpu’r duedd gynyddol o ran ei ddefnyddio. Mae cyfanswm o dros 15,000 o becynnau wedi'u dosbarthu ledled Cymru ers 2009, ac rydym wedi clywed bod dros 1,600 ohonynt wedi cael eu defnyddio. Felly, mae naloxone ar gael ym mhob gwasanaeth triniaeth cyffuriau cymunedol ac ym mhob carchar yng Nghymru. Byddwn yn parhau i weithio'n agos ag ardaloedd yng Nghymru i ehangu presenoldeb naloxone ymhellach, yn enwedig mewn perthynas â phobl sydd ddim yn cael triniaeth ar hyn o bryd, ac mae hynny’n arbennig o bwysig pan ystyriwn nifer y marwolaethau cysylltiedig â chyffuriau sy’n digwydd ymhlith pobl sydd ddim wedi defnyddio ein gwasanaethau camddefnyddio sylweddau.
Er enghraifft, mae swyddogion yn fy adran i yn gweithio'n agos gyda Heddlu Dyfed-Powys i ddechrau dosbarthu pecynnau naloxone mewn dalfeydd. Ond gellir gweld cymhlethdod yr agenda hon pan ystyriwn y cynnydd mewn sylweddau eraill, fel y cyffuriau gwella delwedd a pherfformiad, ac rydym yn gwybod bod pwysau mawr heddiw o ran cymdeithas a barn am ddelwedd corff sy’n parhau ar gyfer dynion a menywod. Yn gynharach eleni, cynhaliodd Llywodraeth Cymru, ar y cyd â Chwaraeon Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru a phartneriaid eraill, symposiwm cenedlaethol ar gamddefnyddio cyffuriau gwella delwedd a pherfformiad a'u heffaith ar chwaraeon a'r gymuned ehangach, ac mae grŵp wedi’i sefydlu nawr i fwrw ymlaen ac ystyried sut i ymateb i argymhellion y symposiwm hwnnw.
Rydym hefyd yn parhau i gefnogi DAN 24/7, ein llinell gymorth camddefnyddio sylweddau ddwyieithog, ddi-dâl, sy'n darparu un pwynt cyswllt ar gyfer unrhyw un yng Nghymru sydd eisiau mwy o wybodaeth neu help ynglŷn â’u problemau â chyffuriau neu alcohol. Ac yn y flwyddyn diwethaf, ymatebodd DAN 24/7 i dros 4,000 o alwadau, a chafodd y wefan dros 75,000 o ymweliadau. Felly, mae DAN 24/7 hefyd wedi ffurfio rhan o nifer o ymgyrchoedd gwybodaeth dros y tair blynedd diwethaf i dargedu meysydd her penodol. Yr ymgyrch fwyaf diweddar—rwy’n gobeithio eich bod wedi ei gweld yn y gyfres rygbi rhyngwladol hydref bresennol sy’n parhau—yw’r ymgyrch It's Nothing Trivial sy'n canolbwyntio ar beryglon cymysgu alcohol a chyffuriau.
Nawr, o ran adferiad o gamddefnyddio sylweddau ac ailintegreiddio i'r gymdeithas, mae gallu sicrhau cyflogaeth yn bwysig dros ben. Dyna pam yr wyf wrth fy modd ein bod wedi sicrhau £11.6 miliwn gan gronfa gymdeithasol Ewrop i gynnal gwasanaeth mentora cymheiriaid ar gamddefnyddio sylweddau i bobl ddi-waith, ac mae’r arian cyfatebol yr wyf wedi cytuno arno ar gyfer y gwasanaeth hwnnw’n golygu y byddwn yn buddsoddi cyfanswm o £17.3 miliwn yn y rhaglen hyd at haf 2020. A bwriad y rhaglen honno yw helpu dros 14,000 o bobl dros 25 oed sy'n ddi-waith yn hirdymor neu’n economaidd anweithgar i wella o salwch meddwl a/neu gamddefnyddio sylweddau a dychwelyd i'r gwaith, neu bobl 16 i 24 oed nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant. Ac yn ystod blwyddyn gyntaf y rhaglen honno, mae dros 1,500 o gyfranogwyr wedi cofrestru â’r gwasanaeth ac elwa ohono.
Rydym yn gwybod bod camddefnyddio sylweddau’n un o’r prif bethau sy’n achosi i bobl fod yn sâl, colli swyddi a theimlo na allant gael gwaith. Felly, mae’r rhaglen hon yn uno rhai o'n hamcanion allweddol ym maes iechyd a chyflogadwyedd, ac yn cyfrannu at ein hymrwymiad i gefnogi pobl i chwalu'r rhwystrau hynny rhag cyflogaeth sy’n cael eu hachosi gan afiechyd. Rwy’n gobeithio bod hynny wedi helpu i amlinellu rhai o'r camau y mae'r Llywodraeth hon yn eu cymryd eisoes, ond hefyd y meddwl agored a’r ddealltwriaeth sydd eu hangen arnom i ymrwymo o'r newydd i’r maes gwaith hwn ac ystyried yr hyn sydd fwyaf effeithiol a gweithgar yma yng Nghymru, wrth inni symud ymlaen, fel yr wyf yn dweud mewn maes sy'n newid yn gyson ac sy’n her gyson ym mhob cymuned ledled y wlad.
Thank you very much. I have selected the three amendments to the motion and I call on Dai Lloyd to move amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Dai.
Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig ac rwy’n galw ar Dai Lloyd i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Dai.
Gwelliant 1 Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn credu bod camddefnyddio sylweddau yn fater sy'n ymwneud ag iechyd y cyhoedd yn hytrach na'n fater troseddol.
Amendment 1 Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Believes that substance misuse is a public health issue not a criminal justice issue.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I shall be, as the DPO has outlined, addressing the Plaid Cymru amendment that specifies that drug and alcohol misuse and substance misuse generally is a public health issue, and not a criminal justice issue.
Now then, I've been a GP for a very long time, and addiction is a constant issue. Some people have had horrendous lives. They have suffered neglect as children, child abuse, sexual abuse. They've been denied love. Sweet little babies in my baby clinic over the years will become increasingly brutalised as they grow up in a terrible existence. No wonder that people want to blot out the pain, find any buzz anywhere, in alcohol and in drugs—legal drugs, illegal drugs, prescribed drugs, non-prescribed drugs—any buzz, anywhere, to escape the cold reality in intolerable conditions, unable to escape the abuse, the hatred and the loathing.
On top of that, tragic accidents and incidents can happen. With no family support or love, all of that heaps hurt on our people. Throw into the mix mental health issues on an increasing scale, with people reacting in an unpredictable manner, with hostility and violence, because they know no other way.
As a health professional in the field, you are presented with enormous challenges that stretch you to the utmost. I pay tribute to all of those working in the field this afternoon. It is extremely demanding and challenging, because we are talking about dealing with people with chaotic lives, with no order whatsoever. They're not able to help themselves, frequently, with overwhelming financial challenges and homelessness and rough sleeping as constant companions to the alcohol and the drug addiction.
And how do we respond as a society? With kindness, tolerance, willingness to help, to explore the underlying issues that led to this current chaos, or does society respond by marginalising such people? 'They are addicts, they have brought it on themselves.' Really? Arresting them—how is that going to help? How about finding out that individual's story, the tragedy, the hurt, the family schisms, the lack of forgiveness, the self-loathing, the self-harm and, yes, the attention-seeking behaviour in people who have seldom had love or attention showered upon them ever in their lives?
There is much excellent work being done. Like Jenny Rathbone, I'm a trustee of the Living Room, Cardiff, an alcohol rehabilitation and drug rehabilitation centre. As well, I know the good work of the Welsh Centre for Action on Dependency and Addiction and others in Swansea, and the Brynawel alcohol rehabilitation unit near Llanharan and many, many more—excellent work in the most trying of circumstances.
But much more needs to be done, has to be done in a public health view, exploring the real issues, counselling, dealing with not just the chemical withdrawal, but with the psychological withdrawal and the social changes that have to happen, and replace the alcohol or the drug with a less destructive coping mechanism for life. Yes, tackling homelessness, finding meaning in life, finding that life is precious, finding that each second can be memorable, forming relationships again, finding belief in oneself—all of these are long-term projects—and treating the mental health issues, not just the short-term chemical-weaning fix with the inevitable relapse.
In that context, how about devolving policing, probation and criminal justice so that the revolving door of reoffending can truly be tackled by the co-ordination and integration of services that are now divided between non-devolved and devolved? The devolved services of health, mental health, drugs and alcohol services, housing, education and training, truly working together with policing and probation and the courts—that would be great.
How about being innovative on top of that, as well, by piloting safe-injection harm-reduction centres, with medics like myself injecting clean heroin in a clinical environment, with gradually decreasing doses and clean needles to prevent blood-borne viruses spreading? That's innovative for you. It works in other countries, stops people dying, truly tackling addiction as a public health issue. Leave your prejudices behind. Yet, still, the hurt goes on. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Byddaf i, fel yr amlinellodd y Dirprwy Lywydd, yn rhoi sylw i welliant Plaid Cymru sy'n nodi mai mater iechyd cyhoeddus yw camddefnyddio cyffuriau ac alcohol a chamddefnyddio sylweddau yn gyffredinol, nid mater cyfiawnder troseddol.
Nawr te, rwyf i wedi bod yn feddyg teulu ers amser hir iawn, ac mae caethiwed yn broblem gyson. Mae rhai pobl wedi cael bywydau erchyll. Maent wedi dioddef esgeulustod fel plant, cam-drin plant, cam-drin rhywiol. Dydyn nhw ddim wedi cael cariad. Bydd babanod bach annwyl yn fy nghlinig babanod dros y blynyddoedd yn cael eu cam-drin yn fwyfwy wrth iddynt gael eu magu mewn amgylchiadau ofnadwy. Does ryfedd bod pobl eisiau llethu’r boen, dod o hyd i unrhyw gyffro yn unrhyw le, mewn alcohol a chyffuriau—cyffuriau cyfreithlon, cyffuriau anghyfreithlon, cyffuriau presgripsiwn, cyffuriau heb bresgripsiwn—unrhyw gyffro, yn unrhyw le, i ddianc rhag realiti oer amodau annioddefol, gan fethu â dianc rhag y cam-drin, y casineb a’r atgasedd.
Ar ben hynny, gall damweiniau a digwyddiadau trasig ddigwydd. Heb gefnogaeth na chariad gan deulu, mae hynny i gyd yn pentyrru poen ar ein pobl. Ychwanegwch faterion iechyd meddwl ar raddfa gynyddol, a phobl yn ymateb mewn modd na ellir ei ragweld, gyda gelyniaeth a thrais, oherwydd nad ydynt yn gwybod am ffordd arall.
Fel gweithiwr iechyd proffesiynol yn y maes, rhaid ichi wynebu heriau enfawr sy’n eich gwthio i'r eithaf. Rwy’n talu teyrnged i bawb sy'n gweithio yn y maes hwn y prynhawn yma. Mae'n hynod o anodd a heriol, oherwydd rydym yn sôn am ymdrin â phobl sydd â bywydau anhrefnus, heb ddim trefn o gwbl. Dydyn nhw ddim yn gallu helpu eu hunain, yn aml, gyda heriau ariannol aruthrol ac mae digartrefedd a chysgu ar y stryd yn gymdeithion cyson i gaethiwed i gyffuriau ac alcohol.
A sut yr ydym yn ymateb fel cymdeithas? Gyda charedigrwydd, goddefgarwch, parodrwydd i helpu, i archwilio’r materion sylfaenol a arweiniodd at yr anhrefn presennol hwn, neu a yw cymdeithas yn ymateb drwy wthio pobl o'r fath i'r ymylon? 'Maent yn gaeth, eu bai nhw ydyw.' Wir? Eu harestio nhw—sut y mae hynny'n mynd i helpu? Beth am ddod i wybod stori’r unigolyn hwnnw, y drychineb, y loes, y rhwygau yn y teulu, y diffyg maddeuant, yr hunan-atgasedd, yr hunan-niwed ac, ie, yr ymddygiad ceisio sylw gan bobl sydd yn anaml iawn wedi cael unrhyw gariad neu sylw erioed yn eu bywydau?
Mae llawer o waith ardderchog yn cael ei wneud. Fel Jenny Rathbone, rwy’n ymddiriedolwr i Stafell Fyw Caerdydd, canolfan adsefydlu alcohol ac adsefydlu cyffuriau. Rwyf hefyd yn gwybod am waith da Canolfan Cymru ar gyfer Gweithredu ar Ddibyniaeth a Chaethiwed ac eraill yn Abertawe, ac uned adsefydlu alcohol Brynawel ger Llanharan a llawer iawn mwy—gwaith ardderchog o dan yr amgylchiadau anoddaf.
Ond mae angen, a rhaid, gwneud llawer mwy o ran iechyd cyhoeddus, i archwilio’r materion go iawn, cwnsela, ymdrin nid yn unig â’r diddyfnu cemegol, ond â’r encilio seicolegol a’r newidiadau cymdeithasol sy’n gorfod digwydd, a sefydlu dull o ymdopi llai dinistriol i fywyd yn lle’r alcohol neu’r cyffuriau. Ie, ymdrin â digartrefedd, dod o hyd i ystyr mewn bywyd, darganfod bod bywyd yn werthfawr, darganfod bod pob eiliad yn gallu bod yn gofiadwy, ffurfio perthynas ag eraill eto, dod o hyd i hunangred—mae pob un o'r rhain yn brosiect tymor hir—a thrin y problemau iechyd meddwl, nid dim ond y diddyfnu cemegol tymor byr a llithro'n ôl yn anochel.
Yn y cyd-destun hwnnw, beth am ddatganoli plismona, y gwasanaeth prawf a chyfiawnder troseddol fel y gallwn ymdrin yn iawn â phroses barhaus o aildroseddu drwy gydgysylltu ac integreiddio gwasanaethau sydd nawr wedi'u rhannu rhwng meysydd datganoledig a heb eu datganoli? Gwasanaethau datganoledig iechyd, iechyd meddwl, cyffuriau ac alcohol, tai, addysg a hyfforddiant, yn wirioneddol yn gweithio ynghyd â phlismona a’r gwasanaeth prawf a'r llysoedd—byddai hynny'n wych.
Beth am fod yn arloesol ar ben hynny, hefyd, drwy dreialu canolfannau chwistrellu diogel i leihau niwed, lle byddai meddygon fel fi’n chwistrellu heroin glân mewn amgylchedd clinigol, gan leihau’r dosiau’n raddol a defnyddio nodwyddau glân i atal firysau sy'n cael eu cludo yn y gwaed rhag lledaenu? Dyna arloesol ichi. Mae'n gweithio mewn gwledydd eraill, yn atal pobl rhag marw, yn rhoi sylw go iawn i gaethiwed fel mater iechyd cyhoeddus. Gadewch eich rhagfarnau. Ac eto, o hyd, mae'r niwed yn mynd ymlaen. Diolch yn fawr.
Thank you. I call on Mark Isherwood to move amendments 2 and 3, tabled in the name of Paul Davies. Mark.
Diolch. Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Mark.
Gwelliant 2 Paul Davies
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn gresynu at y ffaith:
a) bod adroddiad blynyddol 2017 ar strategaeth camddefnyddio sylweddau 10 mlynedd Llywodraeth Cymru, 'Gweithio Gyda’n Gilydd i Leihau Niwed' yn dangos y bu cynnydd yn nifer y marwolaethau sy'n gysylltiedig ag alcohol ac sy'n gysylltiedig â chyffuriau yng Nghymru;
b) bod nifer y bobl sy'n cwblhau triniaeth yn rhydd o sylweddau wedi gostwng; ac
c) bod llai o bobl yn dechrau triniaeth o fewn 20 diwrnod i'r dyddiad y cânt eu cyfeirio na dwy flynedd yn ôl.
Gwelliant 3 Paul Davies
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gynyddu capasiti gwasanaethau dadwenwyno haen 4 i gleifion mewnol a gwasanaethau adsefydlu preswyl, gan gydnabod nad yw hyn yn ddewis amgen i wasanaethau sy'n canolbwyntio ar adfer o fewn y gymuned.
Amendment 2 Paul Davies
Add as new point at end of motion:
Regrets that:
a) the 2017 annual report for the Welsh Government’s 10-year substance misuse strategy, 'Working Together to Reduce Harm', shows that there has been an increase in both alcohol-related and drug-related deaths in Wales;
b) the number of people completing treatment substance free has fallen; and
c) fewer people are starting treatment within 20 days since their referral than two years ago.
Amendment 3 Paul Davies
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to increase capacity in Tier 4 in-patient detoxification and residential rehabilitation services, recognising that this is not an alternative to recovery-focused services within the community.
Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.
Amendments 2 and 3 moved.
I move amendment 2, which regrets that the 2017 annual report for the Welsh Government's 10-year substance misuse strategy, 'Working Together to Reduce Harm', shows that there has been an increase in both alcohol-related and drug-related deaths in Wales. Whilst this report also claims good progress on providing quicker treatment, our amendment 2 also quotes Welsh Government statistics showing that the number of people completing treatment substance free has fallen—in fact, down in April to June on the previous quarter to the lowest level for a year—and that fewer people are starting treatment within 20 days since their referral than two years previously. Cases closed as a result of death in April to June was the highest on record; alcohol-specific deaths in Wales rose 7 per cent in 2016—the highest number since 2012; alcohol-related deaths rose 9 per cent—the highest number since 2008. It is therefore concerning that the total number assessed by specialist substance misuse providers fell by 5 per cent and that the total number starting treatment was down 4.6 per cent. Hospital admissions relating to the use of illicit drugs rose by 3.8 per cent after 2015-16, and drug misuse deaths in Wales rose 14.3 per cent in 2015 to the highest recorded levels since comparable records began in 1993.
Our amendment 3 calls on the Welsh Government to increase capacity in tier 4 in-patient detoxification and residential rehabilitation services, recognising that this is not an alternative to recovery-focused services within the community. I say that, having been championing the recovery model here since the days when Welsh Government still prioritised medical management and maintenance treatments over recovery for addicts. In a recent exchange of correspondence with the previous public health Minister regarding tier 4 in-patient detoxification and residential rehabilitation, she stated that more recovery-focused services have reduced the need for residential rehabilitation services. In reality, they should complement each other. In an equivalent debate almost a decade ago here, I referred to the loss of Welsh beds that they have in one detoxification unit in Wrexham, and to the independent review of detoxification and residential treatment in north Wales, commissioned by the then Minister, who anticipated that this would endorse a switch to detoxification in the community. Having been buried, this report was leaked to me and made public. It found that the whole service, including in-patient beds, was underfunded. When I put this to that Minister, she would not accept it.
A further independent review, looking at substance misuse tier 4 treatment services in Wales, was also buried, leaked to me and made public. It identified numerous reports of people reoffending so as to be able to be detoxed in prison, and of hospital admissions because of the unavailability of in-patient detoxification and residential rehabilitation. It called for a substantial increase in capacity and for the development of three drug and alcohol detoxification and rehabilitation units across Wales, working with third sector providers. A further report in 2010 reinforced this message, and the then Welsh Government stated that it was taking forward work on development of the three units. Instead, it is understood that the Welsh Government residential detoxification cuts a decade ago remain in place, and that the number of rehab places in Wales has significantly reduced over the last six years.
In October, the Minister told me she had been advised that a decline in the demand for residential rehabilitation places was primarily due to the eligibility criteria being strengthened in line with the National Institute for Health and Care Excellence guidelines. However, as NICE guideline 115 states,
'the more severe and less socially stable fare better in inpatient'.
The sector tells me that numbers are down because there are fewer residential rehabilitation places in Wales, and people are being moved into the community without evidence of need. Regarding the Welsh Government's substance misuse residential rehabilitation framework, Wales has only seven places at Ty'n Rodyn in Bangor and approximately 20 at Brynawel near Cardiff, the latter including alcohol-related brain damage.
Since the framework commenced, only eight of 24 referrals to Ty'n Rodyn from within Wales arrived through the framework. Regarding joined-up health and social care, Brynawel is continually seeing the negative consequences of funding disputes between local authorities and health boards. Meanwhile, residential rehabilitation placements outside Wales last year went to three organisations on the framework and six organisations outside it.
Yes, the potential of community-based treatments for dependent drug users and drinkers with relatively less-complex needs must be maximised, but we also need investment in tier 4 interventions, their integration with the other tiers of alcohol and drug treatment, and enhanced links between them and community based services, aftercare and wraparound services. To do otherwise will cost more lives and more money.
Rwy’n cynnig gwelliant 2, sy'n gresynu wrth y ffaith bod adroddiad blynyddol 2017 ar strategaeth 10 mlynedd camddefnyddio sylweddau Llywodraeth Cymru, 'Gweithio Gyda'n Gilydd i Leihau Niwed', yn dangos y bu cynnydd mewn marwolaethau cysylltiedig ag alcohol a chysylltiedig â chyffuriau yng Nghymru. Er bod yr adroddiad hwn hefyd yn honni cynnydd da o ran darparu triniaeth yn gyflymach, mae ein gwelliant 2 hefyd yn dyfynnu ystadegau Llywodraeth Cymru yn dangos bod nifer y bobl sy'n cwblhau triniaeth yn rhydd o sylweddau wedi gostwng—yn wir, i lawr yn Ebrill i Fehefin ar y chwarter blaenorol i’r lefel isaf ers blwyddyn—a bod llai o bobl yn dechrau triniaeth o fewn 20 diwrnod ar ôl cael eu hatgyfeirio na ddwy flynedd cyn hynny. Roedd nifer yr achosion a gafodd eu cau o ganlyniad i farwolaeth yn ystod Ebrill i Fehefin yr uchaf ar gofnod; cynyddodd nifer y marwolaethau sy'n benodol i alcohol yng Nghymru 7 y cant yn 2016—y nifer uchaf ers 2012; cynyddodd marwolaethau cysylltiedig ag alcohol 9 y cant—y nifer uchaf ers 2008. Felly mae'n destun pryder bod cyfanswm y nifer a aseswyd gan ddarparwyr arbenigol camddefnyddio sylweddau wedi gostwng 5 y cant a bod cyfanswm y nifer yn dechrau triniaeth i lawr 4.6 y cant. Cynyddodd derbyniadau i'r ysbyty yn ymwneud â defnyddio cyffuriau anghyfreithlon 3.8 y cant ar ôl 2015-16, a chynyddodd marwolaethau camddefnyddio cyffuriau yng Nghymru 14.3 y cant yn 2015 i'r lefelau uchaf a gofnodwyd ers dechrau cadw cofnodion cymaradwy ym 1993.
Mae ein gwelliant 3 yn galw ar Lywodraeth Cymru i gynyddu capasiti dadwenwyno cleifion mewnol haen 4 a gwasanaethau adsefydlu preswyl, gan gydnabod nad yw hyn yn ddewis amgen i wasanaethau sy'n canolbwyntio ar wella yn y gymuned. Rwy’n dweud hynny, ar ôl bod yn hyrwyddo’r model gwella yma ers y dyddiau pan roedd Llywodraeth Cymru’n dal i flaenoriaethu rheoli meddygol a thriniaethau cynnal dros wella ar gyfer pobl sy'n gaeth. Mewn gohebiaeth ddiweddar â’r Gweinidog iechyd y cyhoedd blaenorol ynghylch dadwenwyno cleifion mewnol haen 4 ac adsefydlu preswyl, dywedodd fod mwy o wasanaethau sy'n canolbwyntio ar wella wedi gostwng yr angen am wasanaethau adsefydlu preswyl. Mewn gwirionedd, dylent ategu ei gilydd. Mewn dadl gyfatebol bron i ddegawd yn ôl yma, cyfeiriais at golli gwelyau yng Nghymru sydd ganddynt mewn un uned dadwenwyno yn Wrecsam, ac at yr adolygiad annibynnol o driniaeth dadwenwyno a phreswyl yn y Gogledd, a gomisiynwyd gan y Gweinidog ar y pryd, a ragwelodd y byddai hyn yn cefnogi dadwenwyno yn y gymuned. Ar ôl i’r adroddiad hwn gael ei gladdu, cafodd ei ddatgelu imi a’i wneud yn gyhoeddus. Canfu fod y gwasanaeth cyfan, gan gynnwys gwelyau cleifion mewnol, wedi’i danariannu. Pan ddywedais hyn wrth y Gweinidog, ni fyddai'n ei dderbyn.
Cafodd adolygiad annibynnol arall, yn edrych ar wasanaethau triniaeth haen 4 camddefnyddio sylweddau yng Nghymru, hefyd ei gladdu, ei ddatgelu imi a’i wneud yn gyhoeddus. Roedd yn nodi nifer o adroddiadau am bobl yn aildroseddu er mwyn gallu cael eu dadwenwyno yn y carchar, ac am dderbyniadau i'r ysbyty oherwydd nad oedd dadwenwyno cleifion mewnol ac adsefydlu preswyl ar gael. Roedd yn galw am gynnydd sylweddol mewn capasiti ac am ddatblygu tair uned dadwenwyno ac adsefydlu cyffuriau ac alcohol ledled Cymru, yn gweithio gyda darparwyr trydydd sector. Roedd adroddiad arall yn 2010 yn atgyfnerthu’r neges hon, a dywedodd Llywodraeth Cymru ar y pryd eu bod yn bwrw ymlaen â gwaith ar ddatblygu’r tair uned. Yn hytrach, rydym ar ddeall bod toriadau Llywodraeth Cymru i ddadwenwyno preswyl ddegawd yn ôl yn dal i fod ar waith, a bod nifer y mannau adsefydlu yng Nghymru wedi gostwng yn sylweddol dros y chwe blynedd diwethaf.
Ym mis Hydref, dywedodd y Gweinidog wrthyf ei bod wedi cael clywed mai’r prif reswm dros y gostyngiad yn y galw am leoedd adsefydlu preswyl oedd cryfhau’r meini prawf cymhwysedd yn unol â chanllawiau’r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal. Fodd bynnag, fel y dywed canllaw NICE 115,
'mae achosion mwy difrifol a llai cymdeithasol sefydlog yn gwneud yn well fel cleifion mewnol'.
Mae'r sector yn dweud wrthyf fod niferoedd yn gostwng oherwydd bod llai o leoedd adsefydlu preswyl yng Nghymru, a bod pobl yn cael eu symud i mewn i'r gymuned heb dystiolaeth o angen. O ran fframwaith adsefydlu preswyl camddefnyddio sylweddau Llywodraeth Cymru, dim ond saith o leoedd sydd gan Gymru yn Nhy'n Rodyn ym Mangor a tua 20 ym Mrynawel ger Caerdydd; mae’r olaf o’r rhain yn cynnwys niwed i'r ymennydd sy'n gysylltiedig ag alcohol.
Ers y dechreuodd y fframwaith, dim ond wyth o'r 24 o atgyfeiriadau i Dy'n Rodyn oddi mewn i Gymru a gyrhaeddodd drwy'r fframwaith. O ran iechyd a gofal cymdeithasol cydgysylltiedig, mae Brynawel yn dal i weld canlyniadau negyddol anghydfodau am gyllid rhwng awdurdodau lleol a byrddau iechyd. Yn y cyfamser, aeth lleoliadau adsefydlu preswyl y tu allan i Gymru y llynedd i dri sefydliad ar y fframwaith a chwe sefydliad y tu allan iddo.
Oes, rhaid manteisio i'r eithaf ar botensial triniaethau cymunedol i ddefnyddwyr cyffuriau dibynnol ac yfwyr ag anghenion cymharol lai cymhleth, ond mae angen inni hefyd fuddsoddi mewn ymyriadau haen 4, eu hintegreiddio gyda haenau eraill o driniaeth alcohol a chyffuriau, a gwella’r cysylltiadau rhyngddynt a gwasanaethau sydd wedi’u lleoli yn y gymuned, gwasanaethau ôl-ofal a gwasanaethau cofleidiol. Byddai gwneud fel arall yn costio mwy o fywydau a mwy o arian.
I wonder if I could begin by raising some concerns in terms of capital funds' availability, because I know that there are concerns that limitations to capital may result in offices closing and the unavailability of staff to provide a service in particular areas. For example, when leases expire, if there isn't sufficient capital to obtain premises and, indeed, equipment, then there may be a concentration of service provision in particular geographical areas, such as Newport, for example, which is already a focal point for delivery of services for a wider area. But there are concerns that, if that increases, then the level of service provision and the numbers attending service providers in Newport will get to the level where it creates greater concern than already exists in terms of the perceived problems, at least, that too many people trying to access those services in a fairly narrow geographical area creates. So, I wonder if there might be some reassurance in terms of capital funding and the avoidance of those problems.
There was also a concern that changes to homelessness legislation mean that prison leavers no longer have the sort of priority for accommodation that they once had, which has resulted in an increase in homelessness and rough-sleeping. Amongst those prison leavers are those with substance abuse issues. I know that some of the service providers are concerned that that change has resulted in an increase in the problems that people with those substance misuse problems experience—and, by extension, service providers experience.
I also, Dirprwy Lywydd, wanted to talk a little bit about and ask some questions on Alcohol Concern Cymru's advice on good parenting, particularly around alcohol issues, some of which was addressed in the recent Alcohol Awareness Week, and there are fact sheets that are helpful. It seems to me that a lot of parents, as I think Alcohol Concern Cymru reinforce, have a view that it's sensible to introduce their children to alcohol in a responsible way, within a family setting, and that this often happens in continental Europe, for example, having a glass of wine with a meal, and that that's a good way of introducing children to alcohol, rather than them finding out about it, as it were, experiencing it outside the home and perhaps overindulging. But the advice, I think, is that it's actually beneficial if children are completely alcohol free, certainly before the age of 15, and that, if they are introduced to it after the age of 14, for example, then it should be in a very restricted way. Also, there is, I guess, an obvious issue in terms of parents as role models. Parents have to be very careful about how often they indulge in alcohol in front of their children, and be very careful not to overindulge, because I think there's a lot of evidence that, if they fail to guard against those dangers of being a negative role model in these terms, then it does lead to heavy drinking in adolescence, or a greater propensity to heavy drinking in adolescence from their children.
So, those are just some of the issues. Obviously, there's a range of very important issues around parenting and good parenting to avoid alcohol abuse issues and substance misuse issues generally in the future, and we are increasingly about prevention. I just wonder if we could hear a little bit about what the Welsh Government is doing to raise awareness and get positive parenting in place.
Finally, Dirprwy Lywydd, I was at the Newport food festival, which increasingly is a very important event and growing in strength and profile. They had an alcohol-free beer stall, which was very popular, and had a range of different beers, several different beers, which were alcohol free, and, obviously, they were using that to also promote some good messages around avoiding over-indulgence. But they tell me that they're not aware of any Welsh brewers producing alcohol-free beer, although there is a good market for it and that's likely to increase in the future. I wonder whether the Welsh Government Cabinet Secretary might be able to offer a few comments as far as that's concerned.
Tybed a gaf i ddechrau drwy godi rhai pryderon ynglŷn â’r arian cyfalaf sydd ar gael, oherwydd rwy’n gwybod bod pryderon y gallai cyfyngiadau ar gyfalaf arwain at gau swyddfeydd a diffyg staff i ddarparu gwasanaeth mewn ardaloedd penodol. Er enghraifft, pan fydd prydlesau’n dod i ben, os nad oes digon o gyfalaf i gael safle ac, yn wir, offer, efallai y bydd crynodiad o ddarpariaeth gwasanaeth mewn ardaloedd daearyddol penodol, fel Casnewydd, er enghraifft, sydd eisoes yn ganolbwynt ar gyfer darparu gwasanaethau i ardal ehangach. Ond y pryderon yw, os bydd hynny’n cynyddu, y bydd lefel y ddarpariaeth gwasanaeth a'r niferoedd sy'n mynd at ddarparwyr gwasanaeth yng Nghasnewydd yn cyrraedd y lefel lle mae'n creu mwy o bryder nag sydd eisoes yn bodoli o ran y problemau ymddangosiadol, o leiaf, sy’n cael eu creu os yw gormod o bobl yn ceisio defnyddio’r gwasanaethau hynny mewn ardal ddaearyddol weddol gul. Felly, tybed a ellid rhoi rhywfaint o sicrwydd o ran arian cyfalaf ac osgoi’r problemau hynny.
Pryder arall oedd bod newidiadau i ddeddfwriaeth digartrefedd yn golygu nad yw pobl sy'n gadael carchar bellach yn cael y math o flaenoriaeth ar gyfer llety a oedd ganddynt unwaith, sydd wedi arwain at gynnydd mewn digartrefedd a chysgu ar y stryd. Mae’r bobl hynny sy’n gadael carchar yn cynnwys rhai sydd â phroblemau camddefnyddio sylweddau. Rwy’n gwybod bod rhai o'r darparwyr gwasanaeth yn pryderu bod y newid hwnnw wedi arwain at gynnydd yn y problemau a brofir gan y bobl hynny sydd â phroblemau camddefnyddio sylweddau—a, drwy estyniad, a brofir gan ddarparwyr gwasanaeth.
Roeddwn hefyd, Dirprwy Lywydd, yn awyddus i sôn ychydig am Alcohol Concern Cymru a gofyn rhai cwestiynau am eu cyngor ar rianta da, yn enwedig o ran materion alcohol; rhoddwyd sylw i ychydig o hyn yn yr Wythnos Ymwybyddiaeth Alcohol ddiweddar, ac mae taflenni ffeithiau defnyddiol ar gael. Mae'n ymddangos i mi mai barn llawer o rieni, fel yr wyf yn meddwl bod Alcohol Concern Cymru yn ei atgyfnerthu, yw ei bod yn synhwyrol cyflwyno eu plant i alcohol mewn ffordd gyfrifol, o fewn lleoliad teuluol, ac mae hyn yn aml yn digwydd ar gyfandir Ewrop, er enghraifft, cael gwydraid o win gyda phryd o fwyd, a bod hynny’n ffordd dda o gyflwyno plant i alcohol, yn hytrach na’u bod nhw’n ei ddarganfod, fel petai, ei brofi y tu allan i’r cartref ac efallai’n ei orwneud. Ond y cyngor, rwy’n meddwl, yw ei bod a dweud y gwir yn fuddiol i blant beidio â chael dim alcohol, yn sicr cyn eu bod yn 15 oed, ac, os ydynt yn cael eu cyflwyno iddo ar ôl bod yn 14 oed, er enghraifft, y dylai hynny fod mewn modd cyfyngedig iawn. Hefyd, mae'n debyg, mae mater amlwg o ran rhieni fel modelau rôl. Mae’n rhaid i rieni fod yn ofalus iawn ynghylch pa mor aml y maen nhw’n yfed alcohol o flaen eu plant, a bod yn ofalus iawn i beidio â’i gorwneud hi, oherwydd rwy’n meddwl bod llawer o dystiolaeth, os na allant osgoi’r peryglon hynny o fod yn fodel rôl negyddol yn hyn o beth, bod hynny’n arwain at yfed trwm mewn blaenlencyndod, neu fwy o duedd i’w plant yfed yn drwm yn eu blaenlencyndod.
Felly, dim ond rhai o'r materion yw’r rheini. Yn amlwg, mae yna amrywiaeth o faterion pwysig iawn ynghylch rhianta a rhianta da i osgoi problemau camddefnyddio alcohol a phroblemau camddefnyddio sylweddau yn gyffredinol yn y dyfodol, ac rydym yn sôn mwy a mwy am atal. Tybed a allem glywed ychydig am beth mae Llywodraeth Cymru’n ei wneud i godi ymwybyddiaeth a sicrhau rhianta cadarnhaol.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, roeddwn yng ngŵyl fwyd Casnewydd, sy'n dod yn ddigwyddiad pwysig iawn ac yn tyfu mewn nerth a phroffil. Roedd ganddyn nhw stondin cwrw di-alcohol, a oedd yn boblogaidd iawn, ac roedd amrywiaeth o wahanol gwrw, sawl cwrw gwahanol, heb ddim alcohol, ac, yn amlwg, roeddent yn defnyddio hynny hefyd i hyrwyddo rhai negeseuon da ynghylch osgoi goryfed. Ond maent yn dweud wrthyf nad ydynt yn gwybod am ddim bragwyr yng Nghymru sy’n cynhyrchu cwrw di-alcohol, er bod marchnad dda iddo a bod honno'n debygol o gynyddu yn y dyfodol. Tybed a allai Ysgrifennydd Cabinet Llywodraeth Cymru gynnig ychydig o sylwadau yn hynny o beth.
When it comes to tackling the impact of problematic substance use on human health, there remains little to celebrate. The Government motion today notes, and I quote,
'the progress being made in tackling the harms associated with substance misuse.'
But the report actually demonstrates the opposite of progress. The data suggests that a social catastrophe has emerged in our country in recent years, and I don't use that term lightly. A few weeks ago, I raised with the First Minister the fact that drug-related deaths had reached a record high of 168 in 2015. The report that we're debating today shows that, in 2016, drug-related deaths reached a new record of 192. Alcohol-related deaths have also increased to 504, as noted in the amendment in the name of Paul Davies. And these statistics reinforce, I'm sure, what many of us are hearing from drugs organisations, charities, our police and crime commissioners, and from my former colleagues in the probation service. Add it to the homelessness crisis, which, of course, is linked to austerity and benefit reform, and we've got a situation that is creating a harrowing cost to our society, to our public services, to our communities and to human life.
Many of the drug and alcohol-related deaths are of people who are street homeless. We have the powers over homelessness, of course, but we have to be clear that some of the policy levers needed to fully solve the problematic substance use problem are not yet devolved. The word 'yet' is important here. We need to have the attitude that the powers to address problematic substance use are needed in Wales, and that holding those powers at Westminster is time-limited. This Assembly and the Welsh Government is responsible for public health, for homelessness prevention, and for some aspects of community safety. For as long as justice, welfare and social security powers are held back at Westminster, a fully joined-up approach will be impossible.
We haven't always had a forward-thinking attitude from the current Welsh Government on the devolution of justice, social security and related fields. But I believe that there is potential to change that. And we must change that, because these figures paint a stark and harrowing picture. Now, I support the Plaid Cymru amendment today—well, I suppose I would, wouldn't I, but because it's a matter of principle that substance use is a public health issue and not a criminal justice issue, and I'm glad that the Government is prepared to support that too. But we need to go further. We need the powers over the criminal justice system to reform drug policies. One thing, for example, that I'd like to see is for people with multiple sclerosis and other conditions to able to legally use cannabis, but we can't do that because we don't have the powers. But, even without the powers over criminal justice, we could still have an impact on reducing the numbers of deaths from drug use if public health solutions were implemented. One of those solutions is being advocated by Arfon Jones, the north Wales police and crime commissioner, who's become one of the most progressive voices on justice policy in Wales. He's earned respect from right across the political spectrum for his stance on treating people who have problems with illegal drugs as humans and not as criminals.
Only a few years ago, this standpoint was seen as extreme and radical, but now it's becoming accepted in countries right across Europe. Arfon has proposed that suitably located, safe injecting facilities could reduce drug deaths, drug-related crime, and public drug use. This approach has been implemented in Switzerland, combined with other public health measures, and it has reduced drug-related deaths. In Portugal, decriminalisation of some drugs, combined with prevention and treatment programmes, has had a similar effect. Last year, there were fewer drug deaths in Portugal, a country of more than 10 million people, than in Cardiff, Newport and Swansea, with a population of less than 1 million people.
Just as public health measures are seen as the way of reducing harm from alcohol, they should also be used to reduce the harm from drugs. And it's worth noting here that not everyone who drinks alcohol will develop a problem, and the same goes with drugs. And that has to be a starting point, so that we can focus on reducing harm from problematic use.
Let's not look back in years to come and regret more lives, more heartbroken families, because of short-sighted and ineffective drug policies. Let's forge a new, bold approach to this problem in Wales—let's start with saving lives.
Wrth sôn am ymdrin ag effaith defnyddio sylweddau'n broblemus ar iechyd dynol, ychydig iawn sydd i'w ddathlu o hyd. Mae cynnig y Llywodraeth heddiw’n nodi, ac rwy’n dyfynnu,
'y cynnydd sydd wedi’i wneud o ran ymdrin â niwed sy'n gysylltiedig â chamddefnyddio sylweddau.'
Ond y gwir yw bod yr adroddiad yn dangos y gwrthwyneb i gynnydd. Mae'r data yn awgrymu bod trychineb gymdeithasol wedi dod i'r amlwg yn ein gwlad yn y blynyddoedd diwethaf, ac nid wyf yn defnyddio'r term hwnnw’n ysgafn. Ychydig wythnosau yn ôl, codais gyda'r Prif Weinidog y ffaith bod nifer y marwolaethau cysylltiedig â chyffuriau wedi cyrraedd eu lefel uchaf erioed sef 168 yn 2015. Mae’r adroddiad yr ydym yn ei drafod heddiw yn dangos, yn 2016, bod nifer y marwolaethau cysylltiedig â chyffuriau wedi cyrraedd record newydd o 192. Mae marwolaethau cysylltiedig ag alcohol hefyd wedi cynyddu i 504, fel y nodwyd yn y gwelliant yn enw Paul Davies. Ac mae'r ystadegau hyn yn atgyfnerthu, rwy’n siŵr, yr hyn y mae llawer ohonom yn ei glywed gan fudiadau cyffuriau, elusennau, ein comisiynwyr heddlu a throseddu, a'm cyn-gydweithwyr yn y gwasanaeth prawf. Ychwanegwch yr argyfwng digartrefedd, sydd, wrth gwrs, yn gysylltiedig â llymder a diwygio budd-daliadau, ac mae gennym sefyllfa sy'n creu cost enbyd i'n cymdeithas, i’n gwasanaethau cyhoeddus, i’n cymunedau ac i fywyd dynol.
Mae llawer o'r marwolaethau cysylltiedig â chyffuriau ac alcohol yn digwydd i bobl sy'n ddigartref ar y stryd. Mae gennym y pwerau dros ddigartrefedd, wrth gwrs, ond rhaid inni fod yn glir nad yw rhai o'r ysgogiadau polisi sydd eu hangen i ddatrys problem ddyrys camddefnyddio sylweddau yn llawn wedi'u datganoli eto. Mae'r gair 'eto' yn bwysig yma. Mae angen inni fod â’r agwedd bod angen y pwerau i ymdrin â chamddefnyddio sylweddau yng Nghymru, a bod cyfyngiad ar amser o ran cadw’r pwerau hynny yn San Steffan. Y Cynulliad hwn a Llywodraeth Cymru sy’n gyfrifol am iechyd y cyhoedd, am atal digartrefedd, ac am rai agweddau ar ddiogelwch cymunedol. Am gyhyd ag y bydd pwerau cyfiawnder, lles a diogelwch cymdeithasol wedi’u dal yn ôl yn San Steffan, bydd dull cwbl gydgysylltiedig yn amhosibl.
Dydy Llywodraeth bresennol Cymru ddim wedi dangos agwedd flaengar bob amser at ddatganoli cyfiawnder, nawdd cymdeithasol a meysydd cysylltiedig. Ond rwy’n credu bod potensial i newid hynny. A rhaid inni newid hynny, oherwydd mae'r ffigurau hyn yn rhoi darlun llwm a dirdynnol. Nawr, rwy’n cefnogi gwelliant Plaid Cymru heddiw—wel, mae’n siŵr bod hynny’n amlwg, ond am ei fod yn fater o egwyddor mai mater iechyd cyhoeddus yw camddefnyddio sylweddau ac nid mater cyfiawnder troseddol, ac rwy’n falch bod y Llywodraeth yn barod i gefnogi hynny hefyd. Ond mae angen inni fynd ymhellach. Mae angen y pwerau arnom dros y system cyfiawnder troseddol i ddiwygio polisïau cyffuriau. Un peth, er enghraifft, yr hoffwn i ei weld yw bod pobl â sglerosis ymledol a chyflyrau eraill yn gallu defnyddio canabis yn gyfreithiol, ond allwn ni ddim gwneud hynny oherwydd does gennym ni mo’r pwerau. Ond, hyd yn oed heb y pwerau dros gyfiawnder troseddol, gallem ddal i gael effaith ar leihau nifer y marwolaethau oherwydd defnyddio cyffuriau drwy ddefnyddio datrysiadau iechyd cyhoeddus. Mae un o'r datrysiadau hynny'n cael ei hyrwyddo gan Arfon Jones, comisiynydd heddlu a throseddu Gogledd Cymru, sydd wedi dod yn un o’r lleisiau mwyaf blaengar ar bolisi cyfiawnder yng Nghymru. Mae wedi ennill parch gan bob rhan o’r sbectrwm gwleidyddol am ei safiad ar drin pobl sydd â phroblemau â chyffuriau anghyfreithlon fel bodau dynol ac nid fel troseddwyr.
Dim ond ychydig flynyddoedd yn ôl, roedd y safbwynt hwn yn cael ei ystyried yn un eithafol a radical, ond erbyn hyn mae’n cael ei dderbyn mewn gwledydd ledled Ewrop. Mae Arfon wedi cynnig y gallai cyfleusterau chwistrellu diogel, mewn lleoliadau addas, leihau nifer y marwolaethau cyffuriau, troseddau cysylltiedig â chyffuriau, a defnyddio cyffuriau yn gyhoeddus. Mae’r dull hwn wedi cael ei roi ar waith yn y Swistir, ynghyd â mesurau iechyd cyhoeddus eraill, ac mae wedi lleihau nifer y marwolaethau cysylltiedig â chyffuriau. Ym Mhortiwgal, mae dad-droseddoli rhai cyffuriau, ynghyd â rhaglenni atal a thriniaeth, wedi cael effaith debyg. Y llynedd, roedd llai o farwolaethau cyffuriau ym Mhortiwgal, gwlad o dros 10 miliwn o bobl, nag yng Nghaerdydd, Casnewydd ac Abertawe, sydd â phoblogaeth o lai na 1 miliwn o bobl.
Yn union fel y gwelir mesurau iechyd cyhoeddus fel ffordd o leihau niwed alcohol, dylid eu defnyddio hefyd i leihau'r niwed a achosir gan gyffuriau. Ac mae'n werth nodi yma na fydd pawb sy'n yfed alcohol yn datblygu problem, ac mae'r un peth yn wir am gyffuriau. Ac mae’n rhaid i hynny fod yn fan cychwyn, fel y gallwn ganolbwyntio ar leihau niwed oherwydd defnydd problemus.
Gadewch i ni beidio ag edrych yn ôl yn y blynyddoedd i ddod a gresynu wrth fwy o fywydau, mwy o deuluoedd yn wynebu tor calon, oherwydd polisïau cyffuriau annoeth ac aneffeithiol. Gadewch inni greu ymagwedd newydd, eofn at y broblem hon yng Nghymru—gadewch inni ddechrau gydag arbed bywydau.
I'd like to thank the Welsh Government for bringing forward this important debate today.
Substance misuse ruins lives—not only the life of the person using the substance but the family unit as a whole all suffer. There is no winner in these circumstances, unless the person receives the help that is needed. During my time working in a prison, I can assure you I saw so many different individuals—individuals who had shown promise in their earlier lives—wrecked as a result of what has gone on, of what they've taken. And why their lives have taken such a downward spiral nobody can really know, but what prompted them to feel that their life was so negative is something that does need to be looked into before people are imprisoned.
Last year, in Wales, 192 people died from misuse of illegal drugs, over 11,000 drug-related offences were committed, and nearly 24,000 people were referred to substance misuse services.
Wales is unique in the UK in having a unified substance misuse strategy that tackles drug and alcohol misuse, and the Welsh Government have committed £50 million a year to reduce the misuse of substances at a population level. To a certain extent, the strategy is working. There has been a reduction in the numbers taking illicit drugs and abusing alcohol. However, the number of hospital admissions due to substance misuse are increasing, as are substance misuse deaths.
Hospital admissions related to alcohol misuse have fallen by over 6 per cent over the last five years, yet admissions related to illicit drugs rose by nearly 4 per cent in the past year. In older people, this rose by over 15 per cent.
The current strategy is not reducing substance misuse deaths. In the past year, we saw an 8.9 per cent increase in the number of alcohol-related deaths, and a 13.8 per cent increase in drug-related deaths, the highest level since 1993. The level is much higher than in England.
The Office for National Statistics age-standardised mortality rate for deaths related to drug misuse show that, in England, there were 44.1 deaths per 1 million of the population, while the mortality rate for drug misuse in Wales continued to increase, from 58.3 deaths per 1 million population in 2015, to 66.9 deaths per cent deaths per 1 million in 2016, with Wales now having a higher rate of deaths from drug misuse than eight of the regions of England. This coincides with a huge increase in the misuse of synthetic cannabinoids. Last year, there was nearly a 50 per cent increase in the number of young people being admitted to hospital as a result of cannabinoid misuse.
Welsh hospitals are seeing an average of three people per day admitted as a result of using synthetic cannabinoids such as Spice. My own local health board has taken the drastic measure of giving patients high on Spice a general anaesthetic in order to prevent them biting and kicking staff. These drugs are a growing menace in our communities, towns and cities and we have to improve public education about the harms associated with such drugs.
But, unfortunately, it is not only illicit drugs that cause harm. There are growing numbers of people becoming addicted to and abusing prescription and over the counter medication. Last year, there was an increase in the number of people dying as a result of taking paracetamol, fentanyl and oxycodone. The UK’s leading rehabilitation provider reports that they are treating more people for abusing prescription medication than they do for heroin. One of the main factors contributing to this is believed to be access to pain management clinics. In Wales, there has been a large increase in the number of people waiting for pain management. In the last five years the numbers waiting longer than 36 weeks have risen by a staggering 1,500 per cent. In north Wales patients are having to wait around 72 weeks. This is simply deplorable. The Welsh Government needs to take immediate action to reduce waiting times for pain management in order to reduce dependence on strong painkillers and the associated harms that come from long-term use.
The substance misuse strategy has been reviewed and the Welsh Government is due to receive the final report next month. I hope the Welsh Government see this as an opportunity to tweak this strategy. I look forward to seeing an updated strategy that addresses the numbers of deaths as a result of substance misuse and tackles the new challenges facing us. Diolch yn fawr.
Hoffwn ddiolch i Lywodraeth Cymru am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw.
Mae camddefnyddio sylweddau yn difetha bywydau—nid dim ond bywyd yr unigolyn sy'n defnyddio'r sylwedd ond mae’r uned deuluol gyfan i gyd yn dioddef. Does neb yn ennill o dan yr amgylchiadau hyn, oni bai bod yr unigolyn yn cael y cymorth sydd ei angen. Yn ystod fy amser yn gweithio mewn carchar, gallaf eich sicrhau fy mod wedi gweld cynifer o wahanol unigolion—unigolion a oedd wedi dangos addewid yn eu bywydau cynharach—wedi’u difetha o ganlyniad i'r hyn sydd wedi digwydd, yr hyn y maent wedi’i gymryd. A pam mae eu bywydau wedi dirywio fel hyn, all neb wybod yn iawn, ond mae’r hyn sydd wedi eu harwain i deimlo bod eu bywyd mor negyddol yn rhywbeth y mae angen ei ymchwilio cyn i bobl gael eu carcharu.
Y llynedd, yng Nghymru, bu farw 192 o bobl o gamddefnyddio cyffuriau anghyfreithlon, cafodd dros 11,000 o droseddau eu cyflawni yn gysylltiedig â chyffuriau, a chafodd bron 24,000 o bobl eu cyfeirio at wasanaethau camddefnyddio sylweddau.
Mae Cymru yn unigryw yn y DU gan fod gennym strategaeth camddefnyddio sylweddau unedig sy'n ymdrin â chamddefnyddio cyffuriau ac alcohol, ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo £50 miliwn y flwyddyn i leihau camddefnyddio sylweddau ar lefel y boblogaeth. I ryw raddau, mae’r strategaeth yn gweithio. Bu gostyngiad yn y niferoedd sy'n cymryd cyffuriau anghyfreithlon ac yn camddefnyddio alcohol. Fodd bynnag, mae nifer y derbyniadau i'r ysbyty oherwydd camddefnyddio sylweddau’n cynyddu, yn ogystal â marwolaethau yn sgil camddefnyddio sylweddau.
Mae derbyniadau i'r ysbyty sy'n gysylltiedig â chamddefnyddio alcohol wedi gostwng dros 6 y cant dros y pum mlynedd diwethaf, ond cynyddodd derbyniadau sy'n gysylltiedig â chyffuriau anghyfreithlon bron 4 y cant yn y flwyddyn ddiwethaf. Ymysg pobl hŷn, cododd hyn dros 15 y cant.
Dydy’r strategaeth bresennol ddim yn lleihau marwolaethau camddefnyddio sylweddau. Yn y flwyddyn ddiwethaf, gwelsom gynnydd 8.9 y cant yn nifer y marwolaethau cysylltiedig ag alcohol, a chynnydd 13.8 y cant mewn marwolaethau cysylltiedig â chyffuriau, y lefel uchaf ers 1993. Mae’r lefel yn llawer uwch nag yn Lloegr.
Mae’r gyfradd safonedig ar gyfer oed gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol o ran marwolaethau yn sgil camddefnyddio cyffuriau yn dangos, yn Lloegr, bod 44.1 o farwolaethau i bob 1 miliwn o'r boblogaeth, a bod y gyfradd marwolaethau ar gyfer camddefnyddio cyffuriau yng Nghymru yn parhau i gynyddu, o 58.3 o farwolaethau i bob 1 miliwn o'r boblogaeth yn 2015, i 66.9 o farwolaethau i bob 1 miliwn yn 2016; erbyn hyn, mae gan Gymru gyfradd uwch o farwolaethau o gamddefnyddio cyffuriau nag wyth o ranbarthau Lloegr. Mae hyn yn cyd-daro â chynnydd enfawr mewn camddefnyddio canabinoidau synthetig. Y llynedd, roedd cynnydd bron 50 y cant yn nifer y bobl ifanc a gafodd eu derbyn i'r ysbyty o ganlyniad i gamddefnyddio cannabinoid.
Mae ysbytai Cymru yn gweld tri o bobl y dydd ar gyfartaledd yn cael eu derbyn o ganlyniad i ddefnyddio canabinoidau synthetig fel Spice. Mae fy mwrdd iechyd lleol i wedi cymryd y mesur eithafol o roi anesthetig cyffredinol i gleifion sydd wedi cymryd Spice er mwyn eu hatal rhag brathu a chicio staff. Mae’r cyffuriau hyn yn fygythiad cynyddol yn ein cymunedau, ein trefi a’n dinasoedd ac mae’n rhaid inni wella addysg gyhoeddus am y niwed sy'n gysylltiedig â chyffuriau o'r fath.
Ond, gwaetha'r modd, nid dim ond cyffuriau anghyfreithlon sy’n achosi niwed. Mae nifer cynyddol o bobl yn camddefnyddio meddyginiaeth bresgripsiwn a meddyginiaeth dros y cownter, ac yn mynd yn gaeth iddynt. Y llynedd, bu cynnydd yn nifer y bobl a fu farw o ganlyniad i gymryd paracetamol, fentanyl ac oxycodone. Mae prif ddarparwr adsefydlu’r DU yn adrodd eu bod yn trin mwy o bobl am gamddefnyddio meddyginiaeth bresgripsiwn nag am heroin. Credir mai un o'r prif ffactorau sy'n cyfrannu at hyn yw mynediad i glinigau rheoli poen. Yng Nghymru, bu cynnydd mawr yn nifer y bobl sy'n aros am wasanaeth reoli poen. Yn y pum mlynedd diwethaf mae’r nifer sy'n aros mwy na 36 wythnos wedi gweld cynnydd syfrdanol 1,500 y cant. Yn y gogledd, mae cleifion yn gorfod aros tua 72 wythnos. Mae hyn yn gwbl druenus. Mae angen i Lywodraeth Cymru gymryd camau ar unwaith i leihau amseroedd aros am wasanaethau rheoli poen er mwyn lleihau'r ddibyniaeth ar boenladdwyr cryf a’r niwed cysylltiedig a ddaw o'u defnyddio’n hirdymor.
Mae’r strategaeth camddefnyddio sylweddau wedi cael ei hadolygu a bydd Llywodraeth Cymru yn cael yr adroddiad terfynol fis nesaf. Gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gweld hyn fel cyfle i fireinio'r strategaeth hon. Rwy’n edrych ymlaen at weld strategaeth wedi’i diweddaru sy’n rhoi sylw i nifer y marwolaethau o ganlyniad i gamddefnyddio sylweddau ac yn ymdrin â’r heriau newydd sy'n ein hwynebu. Diolch yn fawr.