Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

16/05/2017

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

I call the National Assembly to order.

1. 1. Cwestiynau i’r Prif Weinidog
1. 1. Questions to the First Minister

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw cwestiynau i’r Prif Weinidog, a’r cwestiwn cyntaf, Jenny Rathbone.

The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Jenny Rathbone.

Llygredd Aer

Air Pollution

1. Beth yw strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer mynd i'r afael â llygredd aer yng Nghymru? OAQ(5)0592(FM)

1. What is the Welsh Government's strategy for tackling air pollution in Wales? OAQ(5)0592(FM)

We tackle air pollution in a number of ways. These include local air quality management, industry regulation, the planning regime and the promotion of active travel.

Rydym ni’n mynd i'r afael â llygredd aer mewn nifer o ffyrdd. Mae'r rhain yn cynnwys rheoli ansawdd aer lleol, rheoleiddio diwydiant, y drefn gynllunio a hybu teithio llesol.

Thank you, First Minister. We know that air pollution kills more people than are killed in road traffic accidents, and even the UK Government admits it’s the largest environmental threat to public health in the UK. A cross-party group in the House of Commons called it a public health emergency. These air quality management areas include an area of Newport Road, where I’ve got no less than three primary schools running along it, and they are breathing in toxic levels of air at the moment. The latest plan by the Tories that was published earlier this month is no more than an options paper. There is nothing in it that even approaches a strategy. One of the options is to have clean air zones where polluting vehicles have to pay to enter them. Obviously, this would be the thing that would make the biggest impact on cutting pollution, but the Tories have passed the buck to local authorities, with shackles on. They’re not allowed to do anything along these lines until, for example, all buses have been converted from diesel to cleaner energy. I just wondered—

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Rydym ni’n gwybod bod llygredd aer yn lladd mwy o bobl na’r nifer sy’n cael eu lladd mewn damweiniau ar y ffyrdd, ac mae hyd yn oed Llywodraeth y DU yn cyfaddef mai dyma’r bygythiad amgylcheddol mwyaf i iechyd y cyhoedd yn y DU. Fe’i galwyd yn argyfwng iechyd y cyhoedd gan grŵp trawsbleidiol yn Nhŷ'r Cyffredin. Mae'r ardaloedd rheoli ansawdd aer hyn yn cynnwys ardal o Heol Casnewydd, lle mae gennyf ddim llai na thair ysgol gynradd ar ei hyd, ac maen nhw’n mewnanadlu lefelau gwenwynig o aer ar hyn o bryd. Nid yw’r cynllun diweddaraf gan y Torïaid a gyhoeddwyd yn gynharach y mis hwn yn ddim mwy na phapur dewisiadau. Nid oes unrhyw beth ynddo hyd sydd hyd yn oed yn debyg i strategaeth. Un o'r dewisiadau yw cael parthau aer glân y mae'n rhaid i gerbydau sy'n llygru dalu i fynd i mewn iddynt. Yn amlwg, dyma’r peth a fyddai'n cael yr effaith fwyaf ar leihau llygredd, ond mae'r Torïaid wedi trosglwyddo’r baich i awdurdodau lleol, gan gynnwys rhwystrau. Nid ydyn nhw’n cael gwneud unrhyw beth o’r fath tan, er enghraifft, y bydd yr holl fysiau wedi cael eu trosi o ddiesel i ynni glanach. Roeddwn i’n meddwl tybed—

You do need to come to a question.

Mae angen i chi ddod i gwestiwn.

[Continues.]—what the Welsh Government interprets from this plan and what it sees as its responsibility in ensuring that communities like mine are relieved of this appalling thing.

[Yn parhau.]—beth mae Llywodraeth Cymru yn ei ddehongli o'r cynllun hwn a beth mae'n ei weld fel ei chyfrifoldeb i sicrhau bod cymunedau fel fy un i yn cael eu rhyddhau o’r peth ofnadwy hwn.

Well, it’s important to note that some of the levers for improving air quality, such as fiscal measures relating to diesel vehicles, are non-devolved. The level of commitment to take action at a UK Government level is currently unclear, but, as evidence of our commitment to do all that we can to improve air quality at a Welsh national level, we’ve said in the UK plan that, within 12 months, we will consult on the detail of a proposal for a clean air zone framework for Wales.

Wel, mae'n bwysig nodi nad yw rhai o'r dulliau ar gyfer gwella ansawdd aer, fel mesurau cyllidol sy'n ymwneud â cherbydau diesel, wedi'u datganoli. Mae lefel yr ymrwymiad i gymryd camau ar lefel Llywodraeth y DU yn aneglur ar hyn o bryd, ond, fel tystiolaeth o'n hymrwymiad i wneud popeth y gallwn i wella ansawdd aer ar lefel genedlaethol Cymru, rydym ni wedi dweud yng nghynllun y DU y byddwn, o fewn 12 mis, yn ymgynghori ar fanylion cynnig ar gyfer fframwaith parth aer glân ar gyfer Cymru.

Well, I commend that study, because, if you look at Germany, clean air zones have been hugely successful in their cities, reducing soot emissions from exhausts by more than 50 per cent in Berlin, for instance. But these policies require behaviour change, encouraging cycling and the like, access to city areas and free parking for cleaner vehicles, and better use of existing infrastructure, i.e. redesignating some of our routes for pedestrians and for cyclists. And, really, I do think we should have the ambition to declare Cardiff a clean air zone, so I encourage you to do that as soon as possible.

Wel, rwy’n cymeradwyo'r astudiaeth honno, oherwydd, os edrychwch chi ar yr Almaen, mae parthau aer glân wedi bod yn hynod lwyddiannus yn eu dinasoedd nhw, gan leihau allyriadau huddygl o bibellau gwacau o fwy na 50 y cant yn Berlin, er enghraifft. Ond mae’r polisïau hyn yn gofyn am newid ymddygiad, annog beicio ac ati, mynediad at ardaloedd o ddinasoedd a pharcio am ddim i gerbydau glanach, a gwell defnydd o seilwaith presennol, h.y. ail-ddynodi rhai o'n llwybrau ar gyfer cerddwyr a beicwyr. Ac, yn wir, rwy’n meddwl y dylem ni fod â’r uchelgais i ddatgan bod Caerdydd yn barth aer glân, felly rwy'n eich annog i wneud hynny cyn gynted â phosibl.

Well, of course, we are encouraging local authorities to create more cycle routes. The Active Travel (Wales) Act 2013 is evidence of that, and, of course, the proposal for a metro, which will lead to better and quicker journeys on public transport, taking people out of their cars, whilst the metro itself will of course reduce emissions from the current all-diesel rolling stock. I can say that, where future evidence demonstrates clearly that clean air zones would bring about compliance before other measures, and in the shortest possible time, we will set out how to ensure the effective implementation of such zones.

Wel, wrth gwrs, rydym ni’n annog awdurdodau lleol i greu mwy o lwybrau beicio. Mae Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 yn dystiolaeth o hynny, ac, wrth gwrs, y cynnig ar gyfer metro, a fydd yn arwain at deithiau gwell a chyflymach ar gludiant cyhoeddus, gan gymryd pobl allan o'u ceir, tra bydd y metro ei hun wrth gwrs yn lleihau allyriadau o'r cerbydau diesel i gyd presennol. Gallaf ddweud, pan fydd tystiolaeth yn y dyfodol yn dangos yn eglur y byddai parthau aer glân yn arwain at gydymffurfiad cyn mesurau eraill, ac yn yr amser byrraf posibl, y byddwn yn nodi sut i sicrhau cyflwyniad parthau o'r fath yn effeithiol.

A wnewch chi, felly, gadarnhau y bydd yn fwriad gan Lywodraeth Cymru bod y parthau awyr glân yma yn gostwng llygredd awyr, yn arbennig ymysg y gronynnau mân iawn, y PM10s, sydd yn mynd yn ddwfn i’r ysgyfaint, ac sy’n arbennig o beryglus i blant a phobl ifanc sydd yn cerdded, er enghraifft, neu’n seiclo i’r ysgol? Ac a fydd, felly, dargedau penodol y tu fewn i’ch cynlluniau chi ar gyfer parthau awyr glân?

Will you therefore confirm that it’s the Welsh Government’s intention that these air quality management zones do reduce air pollution, particularly in terms of the very small particulates—the PM10s—that can go deep into the lungs and are particularly dangerous to children and young people who walk or cycle to school? And, therefore, will there be specific targets within your plans for these air quality zones?

Wel, mae hwn yn rhywbeth sy’n cael ei ystyried ar hyn o bryd, ynglŷn â pharthau awyr glân, a bydd hynny’n rhan o’r ymgynghoriad a fydd yn cymryd lle, fel sydd wedi cael ei nodi yn y cynllun Prydeinig.

Well, this is something that is being considered at the moment as regards air quality management zones, and it’s part of the consultation that will take place, as has been set out in the British scheme.

Chwaraeon Proffesiynol

Professional Sport

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bwysigrwydd chwaraeon proffesiynol i Gymru? OAQ(5)0597(FM)

2. Will the First Minister make a statement on the importance of professional sport to Wales? OAQ(5)0597(FM)

Professional sport brings a number of important benefits to Wales, particularly to Swansea. Of course, I know the Member will, no doubt, ask about Swansea City AFC and their successful campaign this year to stay in the Premier League. But, of course, we know that professional sport is a catalyst not just to increase participation rates in sport, but it can also give people in cities and nations a feel-good factor, and, of course, the Euros of last year were an example of how that can happen in Wales.

Mae chwaraeon proffesiynol yn dod â nifer o fanteision pwysig i Gymru, yn enwedig i Abertawe. Wrth gwrs, gwn ei bod yn sicr y bydd yr Aelod yn gofyn am Glwb Pêl-droed Dinas Abertawe a’u hymgyrch lwyddiannus eleni i aros yn Uwch Gynghrair Lloegr. Ond, wrth gwrs, rydym ni’n gwybod bod chwaraeon proffesiynol yn gatalydd nid yn unig i gynyddu cyfraddau cyfranogiad mewn chwaraeon, ond gall hefyd godi ysbryd pobl mewn dinasoedd a gwledydd, ac, wrth gwrs, roedd pencampwriaeth Ewrop y llynedd yn enghraifft o sut y gall hynny ddigwydd yng Nghymru.

Can I thank the First Minister for that response? Can I highlight the importance of professional sport in promoting the identity of an area and generating wealth within the economy? I want to stress the importance of Swansea City staying in the premiership, for the economy of Swansea bay city region, for tourism in the Swansea bay city region, and for name recognition of Swansea. Will the First Minister join me in congratulating Swansea on staying in the premiership, which benefits the whole of Wales?

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna? A gaf i dynnu sylw at bwysigrwydd chwaraeon proffesiynol o ran hyrwyddo hunaniaeth ardal a chreu cyfoeth yn yr economi? Hoffwn bwysleisio pwysigrwydd Dinas Abertawe yn aros yn uwch gynghrair Lloegr, i economi dinas-ranbarth Bae Abertawe, i dwristiaeth yn ninas-ranbarth Bae Abertawe, ac i adnabod enw Abertawe. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i longyfarch Abertawe ar aros yn yr uwch gynghrair, sydd o fudd i Gymru gyfan?

Yes, I will. It’s hugely important that we have a team that not just gets into the Premier League, but stays there. Also important to note, of course, the successful campaign by Newport County to stay in League 2. We all saw the scenes when the final goal was scored, a minute before the end of normal time. I can see the Member for Newport East—I’m sure the Member for Newport West as well—beaming, when I mentioned that. But, it is true to say that professional sport is a hugely important economic catalyst. We know, for example, that Swansea’s presence in the Premier League has been hugely important in creating tourism for the area, in terms of improving hotel rate occupancy and, of course, in improving spend by visitors to the city, and beyond.

Gwnaf, mi wnaf. Mae'n hynod bwysig bod gennym ni dîm sydd nid yn unig yn cyrraedd Uwch Gynghrair Lloegr, ond yn aros yno. Mae hefyd yn bwysig nodi, wrth gwrs, yr ymgyrch lwyddiannus gan glwb Casnewydd i aros yng Nghynghrair 2 Lloegr. Gwelsom i gyd y golygfeydd pan sgoriwyd y gôl olaf, funud cyn diwedd y cyfnod arferol. Gallaf weld yr Aelod dros Ddwyrain Casnewydd—a’r Aelod dros Orllewin Casnewydd hefyd rwy’n siŵr—yn wên o glust i glust wrth i mi sôn am hynny. Ond, mae'n wir i ddweud bod chwaraeon proffesiynol yn gatalydd economaidd hynod bwysig. Rydym ni’n gwybod, er enghraifft, bod presenoldeb Abertawe yn Uwch Gynghrair Lloegr wedi bod yn hynod bwysig o ran creu twristiaeth yn yr ardal, o ran gwella cyfradd ymwelwyr â gwestai ac, wrth gwrs, o ran gwella gwariant gan ymwelwyr â'r ddinas, a thu hwnt.

First Minister, grass-roots training in football is so often crucial to future development of young players to a more professional level. Currently, however, three of our four Welsh police forces are now investigating allegations of historic child sexual abuse at this level, with the Football Association chairman, Greg Clarke, calling this the biggest crisis in football. First Minister, in north Wales, there are several accusations of an historical nature that it is felt must be investigated. Steve Walters of the Offside Trust, and, indeed, one of my own constituents, PC Mike Smith, both of whom have suffered, are leading calls for the Football Association of Wales to launch a full inquiry into this matter. Will you work with your Cabinet Secretary to support those calls and, in doing so, provide an environment where children seeking to fulfil their ambitions in the sport, to a more professional level, are able to do so safely?

Prif Weinidog, mae hyfforddiant ar lawr gwlad mewn pêl-droed, mor aml yn hanfodol i ddatblygu chwaraewyr ifanc i lefel fwy proffesiynol yn y dyfodol. Ar hyn o bryd, fodd bynnag, mae tri o'n pedwar heddlu yng Nghymru yn ymchwilio i honiadau o gam-drin plant yn rhywiol hanesyddol ar y lefel hon, gyda chadeirydd Cymdeithas Bêl-droed Lloegr, Greg Clarke, yn cyfeirio at hwn fel yr argyfwng mwyaf ym myd pêl-droed. Prif Weinidog, yn y gogledd, ceir sawl cyhuddiad o natur hanesyddol y teimlir y mae’n rhaid ymchwilio iddynt. Mae Steve Walters o’r Offside Trust, ac, yn wir, un o fy etholwyr fy hun, y Cwnstabl Mike Smith, y mae’r ddau ohonynt wedi dioddef, yn arwain galwadau i Gymdeithas Bêl-droed Cymru lansio ymchwiliad llawn i'r mater hwn. A wnewch chi weithio gyda'ch Ysgrifennydd y Cabinet i gefnogi'r galwadau hynny a, thrwy wneud hynny, darparu amgylchedd lle gall plant sy'n ceisio cyflawni eu huchelgeisiau yn y gamp, i lefel fwy proffesiynol, wneud hynny'n ddiogel?

We know that a safe environment is crucial for children and young people if they want to enjoy sport. We know that standards at one time were far laxer than they are now. These are matters primarily for the FAW and for the police. But it is hugely important that as much assurance as possible can be given, that any allegations in the past or, indeed, the present, are investigated fully, so as we can ensure that our children and young people continue to have a safer environment now and in the future.

Rydym ni’n gwybod bod amgylchedd diogel yn hanfodol i blant a phobl ifanc os ydynt am fwynhau chwaraeon. Rydym ni’n gwybod bod safonau ar un adeg yn llawer mwy llac nag y maen nhw erbyn hyn. Materion i Gymdeithas Bêl-droed Cymru ac i'r heddlu yw’r rhain yn bennaf. Ond mae'n hynod bwysig y gellir rhoi cymaint o sicrwydd â phosibl, y bydd unrhyw honiadau yn y gorffennol neu, yn wir, y presennol, yn cael eu hymchwilio’n llawn, fel y gallwn sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc yn parhau i gael amgylchedd mwy diogel nawr ac yn y dyfodol.

Ro’n i’n falch iawn bod y Cynulliad yma’n unfrydol yr wythnos diwethaf wedi cefnogi gwelliant Plaid Cymru i Fil Iechyd y Cyhoedd (Cymru), a fydd yn golygu y bydd cael strategaeth gan y Llywodraeth i daclo gordewdra rŵan ar wyneb y Bil hwnnw. Ac rwy’n ddiolchgar i Aelodau pob plaid a’r Llywodraeth am gefnogi hynny. A ydy’r Prif Weinidog yn cytuno bod angen i’n clybiau a’n sefydliadau chwaraeon proffesiynol ni, yn ogystal â chwaraeon llawr gwlad, allu bwydo mewn rŵan i greu y strategaeth yna, er mwyn sicrhau bod gennym ni strategaeth a all yn wirioneddol fynd i’r afael â’r broblem fwyaf, o bosib, sy’n ein hwynebu ni o ran iechyd y cyhoedd?

I was delighted that the Assembly unanimously last week supported a Plaid Cymru amendment to the Public Health (Wales) Bill, which will mean that there will be a Government strategy to tackle obesity on the face of that Bill. And I’m grateful to Members of all parties and to the Government for supporting that. Does the First Minister agree that our clubs and professional sporting organisations, as well as grass-roots sports, will need to have an input to the creation of that strategy, in order to ensure that we have a strategy that can truly tackle the greatest problem, perhaps, facing us in terms of public health?

Mae hynny’n iawn, achos, wrth gwrs, er bod chwaraeon yn y gymuned yn hollbwysig, er mwyn sicrhau bod pobl yn actif yn y gymuned, hefyd wrth gwrs mae timau proffesiynol yn gallu rhoi enghraifft, yn enwedig i bobl ifanc. Maen nhw’n gweld eu harwyr, wrth gwrs, yn dod i siarad â nhw ac yn dweud pa mor bwysig yw hi i fyw yn iach. Ac, felly, mae yna rôl hollbwysig i glybiau proffesiynol ynglŷn â sicrhau ein bod ni’n dod i afael ar ordewdra.

Well, yes, that’s right, because, although sports in the community are vital to ensure that people are active within the community, professional teams can set an example, especially to young people. They see their heroes coming to talk to them and telling them how important healthy living is. So, there is a vital role for professional clubs as regards ensuring that we do address obesity.

Swansea City and Newport County FC are both important focuses in their communities. And community morale will rise in those places as a result of those teams’ success. The problem we have sometimes with professional football clubs is that they tend now to be foreign owned. Two of the three football league clubs—[Interruption.] Well, no, it’s not going to be an EU thing. Sometimes, they do become distant from their fan base, whereas, at the same time, they are also important assets in the community. So, I wondered is there any way in which the Welsh Government can help to preserve them in their role as assets in the community.

Mae Clwb Pêl-droed Abertawe a Chlwb Pêl-droed Casnewydd ill dau yn ganolbwynt pwysig yn eu cymunedau. A bydd ysbryd cymunedol yn cynyddu yn y lleoedd hynny o ganlyniad i lwyddiant y timau hynny. Y broblem sydd gennym ni weithiau gyda chlybiau pêl-droed proffesiynol yw eu bod yn tueddu i fod mewn perchnogaeth dramor erbyn hyn. Mae dau o'r tri chlwb pêl-droed yng nghynghrair Lloegr—[Torri ar draws.] Wel, na, nid yw’n mynd i fod yn beth UE. Weithiau, maen nhw’n ymbellhau o’u sylfaen cefnogwyr, tra, ar yr un pryd, maen nhw hefyd yn asedau pwysig yn y gymuned. Felly, roeddwn i’n meddwl tybed a oes unrhyw ffordd y gall Llywodraeth Cymru helpu i'w cadw yn eu swyddogaeth fel asedau yn y gymuned.

Well, Swansea City, of course, did that successfully. Cardiff City, which was mentioned, we want to see back in the Premier League next year. Before long, I’ll have to go round Wales and mention several clubs, and wish them all success. Wrexham—yes, and all other football clubs in Wales and, indeed, any sporting clubs, playing at any level, the best of luck for next year.

But he is right that it is hugely important that fans are given the opportunity to own their clubs. Bayern Munich, if I remember rightly, is fan owned. It’s a model that is used quite regularly in Germany. And I do worry that, where there is a lack of commitment by some owners—I don’t mention Cardiff City; the ownership there has been settled for some time—but, in some clubs, the question has to be asked, are the owners properly committed to the clubs in the way that fans could be? We saw in Swansea City the resurrection of that club because of the dedication and the money of supporters who were willing to put the money in, and, as a result, of course, that club is very strongly embedded in their community.

Wel, gwnaeth Abertawe hynny yn llwyddiannus, wrth gwrs. Caerdydd, a grybwyllwyd, rydym ni eisiau eu gweld yn ôl yn yr Uwch Gynghrair y flwyddyn nesaf. Cyn bo hir, bydd yn rhaid i mi fynd o gwmpas Cymru a chrybwyll sawl clwb, a dymuno llwyddiant iddyn nhw i gyd. Wrecsam—ie, a phob clwb pêl-droed arall yng Nghymru, ac, yn wir, unrhyw glybiau chwaraeon, sy’n chwarae ar unrhyw lefel, pob lwc ar gyfer y flwyddyn nesaf.

Ond mae'n iawn ei bod yn hynod bwysig bod cefnogwyr yn cael y cyfle i fod yn berchen ar eu clybiau. Mae Bayern Munich, os cofiaf yn iawn, yn eiddo i'r cefnogwyr. Mae'n fodel sy'n cael ei ddefnyddio’n eithaf rheolaidd yn yr Almaen. Ac rwy’n poeni, lle ceir diffyg ymrwymiad gan rai perchnogion—nid wyf yn sôn am Gaerdydd; mae’r berchnogaeth yno wedi bod yn sefydlog ers cryn amser—ond, mewn rhai clybiau, mae’n rhaid gofyn y cwestiwn, a yw’r perchnogion wedi ymrwymo’n ddigonol i'r clybiau yn y ffordd y gallai cefnogwyr wneud hynny? Gwelsom yn Ninas Abertawe atgyfodiad y clwb hwnnw oherwydd ymroddiad ac arian cefnogwyr a oedd yn fodlon cyfrannu’r arian hwnnw, ac, o ganlyniad, wrth gwrs, mae’r clwb hwnnw wedi’i wreiddio’n gryf iawn yn ei gymuned.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Andrew R.T. Davies.

Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. Could I just welcome back the Cabinet Secretary for rural affairs, who makes a welcome return to the Chamber? I wish you well, hopefully, in getting over the recent fall that you had, Cabinet Secretary.

First Minister, you said at the end of April that Jeremy Corbyn needed to prove himself if he were to become the Prime Minister at the end of this general election. The relationship between the First Minister of Wales or Scotland or Northern Ireland and the Prime Minister is a very important relationship, and, indeed, inter-governmental relationship as well. Last week, at the campaign launch, you failed to mention his name. Last week, when the manifesto was leaked to the press, you put a press release out to say—[Interruption.] You put a press release out to say it was not your manifesto. Then, within a couple of hours’ time, it was redacted and changed. Do you believe that Jeremy Corbyn will be the Prime Minister on 9 June?

Diolch i chi, Llywydd. A gaf i groesawu Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig yr wyf yn falch o’i gweld yn ôl yn y Siambr? Dymunaf yn dda i chi, gobeithio, wrth wella o’r godwm a gawsoch yn ddiweddar, Ysgrifennydd y Cabinet.

Prif Weinidog, dywedasoch ddiwedd mis Ebrill fod angen i Jeremy Corbyn brofi ei hun os oedd eisiau dod yn Brif Weinidog y DU ar ddiwedd yr etholiad cyffredinol hwn. Mae'r berthynas rhwng Prif Weinidog Cymru neu'r Alban neu Ogledd Iwerddon a Phrif Weinidog y DU yn berthynas bwysig iawn, ac, yn wir, yn berthynas rhynglywodraethol hefyd. Yr wythnos diwethaf, yn lansiad yr ymgyrch, ni wnaethoch grybwyll ei enw. Yr wythnos diwethaf, pan ryddhawyd y maniffesto i'r wasg, gwnaed datganiad i’r wasg gennych i ddweud—[Torri ar draws.] Gwnaed datganiad i’r wasg gennych i ddweud nad eich maniffesto chi oedd hwn. Yna, o fewn awr neu ddwy, cafodd ei olygu a’i newid. A ydych chi’n credu mai Jeremy Corbyn fydd Prif Weinidog y DU ar 9 Mehefin?

That is what I want to see. I’ve dealt with Theresa May; I see no evidence at all of strong leadership from her. She can’t answer a straight question. Leadership is about doing leaders’ debates. There are several of us who know that in this Chamber. Leadership is about going out and talking to people, rather than going to stage-managed events and stage-managed questions. That’s what true leadership is about, and there are several of us in this Chamber who have had experience of that and know that that is what leadership is about. I want to make sure that we have somebody who is willing to engage with the public, not somebody who shuts herself off from the public.

Dyna’r wyf i eisiau ei weld. Rwyf wedi ymdrin â Theresa May; ni welaf unrhyw dystiolaeth o gwbl o arweinyddiaeth gref ganddi hi. Ni all ateb cwestiwn plaen. Mae arweinyddiaeth yn cynnwys cymryd rhan mewn dadleuon arweinyddion. Mae nifer ohonom ni sy'n gwybod hynny yn y Siambr hon. Arweinyddiaeth yw mynd allan a siarad â phobl, yn hytrach na mynd i ddigwyddiadau wedi’u rheoli a chwestiynau wedi’u rheoli. Dyna beth yw arweinyddiaeth go iawn, a cheir sawl un ohonom ni yn y Siambr hon sydd wedi cael profiad o hynny ac sy’n gwybod mai dyna beth yw arweinyddiaeth. Rwyf i eisiau gwneud yn siŵr bod gennym ni rywun sy'n barod i ymgysylltu â'r cyhoedd, nid rhywun sy'n cau ei hun i ffwrdd oddi wrth y cyhoedd.

Giving a straight answer, First Minister, is most probably not your strongest card to stand on, to be fair, as anyone who’s asked you a question in this Chamber could attest to. But, in the manifesto that the Labour Party brought forward today, it talks of abolishing tuition fees, but yet your education Cabinet Secretary said last week that, actually, it’s not tuition fees that are the problem, but it is living costs. She also said, through a press spokesman, that Jeremy Corbyn would not be the Prime Minister. How on earth can you have any joined-up thinking in your Government when you have such a dislocate between the message that’s in the manifesto and the spending commitments that you’re signing up to day in, day out? Isn’t it the case that if people vote for Jeremy Corbyn on 8 June, you will have a coalition of chaos as opposed to the strong and stable leadership of Theresa May?

Mae’n debyg, Prif Weinidog, nad rhoi ateb plaen yw’r ddadl gryfaf o’ch safbwynt chi, i fod yn deg, fel y bydd unrhyw un sydd wedi gofyn cwestiwn i chi yn y Siambr hon yn dyst iddo. Ond, yn y maniffesto a gyhoeddwyd gan y Blaid Lafur heddiw, mae'n sôn am ddiddymu ffioedd dysgu, ac eto dywedodd eich Ysgrifennydd y Cabinet dros addysg yr wythnos diwethaf nad ffioedd dysgu yw’r broblem mewn gwirionedd, ond costau byw. Dywedodd hefyd, trwy lefarydd y wasg, nad Jeremy Corbyn fyddai Prif Weinidog y DU. Sut ar y ddaear allwch chi gael unrhyw syniadau cydgysylltiedig yn eich Llywodraeth pan fo gennych chi ddiffyg cysylltiad o'r fath rhwng y neges sydd yn y maniffesto a'r ymrwymiadau gwario yr ydych chi’n eu llofnodi bob un dydd? Onid yw'n wir, os bydd pobl yn pleidleisio dros Jeremy Corbyn ar 8 Mehefin, y bydd gennych chi glymblaid o anhrefn yn hytrach nag arweinyddiaeth gref a sefydlog Theresa May?

Well, I wonder if the leader of the Welsh Conservatives believes Theresa May to be a strong leader, given the rumours we’ve heard about his deselection, and that of the rest of his group [Laughter.] When asked on the radio whether she was supportive of him and his position, she said Andrew R.T. Davies is the leader of the Welsh Conservatives. Well, stunningly true as a fact, but hardly a great vote of confidence in him. We are proud of the manifesto that we are standing on. It offers great hope for our people. One thing we do know is that the Diamond review has put students in Wales ahead of those in England, and what we do know, of course, is that if the Tories win the general election, students will be hammered even harder. They will be forced to pay even more. So, one thing we do know is that students will never be in a position where they are better off under the Conservatives.

Wel, rwy’n meddwl tybed a yw arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig yn credu bod Theresa May yn arweinydd cryf, o ystyried y sibrydion yr ydym ni wedi eu clywed am ei ddadethol, a dadethol gweddill ei grŵp [Chwerthin.] Pan ofynnwyd iddi ar y radio a oedd yn ei gefnogi ef a'i swydd, dywedodd mai Andrew R.T. Davies yw arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig. Wel, syfrdanol o wir fel ffaith, ond heb ddangos fawr o hyder ynddo. Rydym ni’n falch o'r maniffesto yr ydym ni’n sefyll ar ei sail. Mae'n cynnig gobaith mawr i’n pobl. Un peth yr ydym ni yn ei wybod yw bod adolygiad Diamond wedi rhoi myfyrwyr yng Nghymru o flaen y rhai yn Lloegr, a'r hyn yr ydym ni’n ei wybod, wrth gwrs, os bydd y Torïaid yn ennill yr etholiad cyffredinol, wrth gwrs, yw y bydd myfyrwyr yn cael eu taro yn galetach fyth. Byddan nhw’n cael eu gorfodi i dalu hyd yn oed mwy. Felly, un peth yr ydym ni’n ei wybod yw na fydd myfyrwyr byth mewn sefyllfa lle y byddan nhw’n well eu byd o dan y Ceidwadwyr.

As per usual, you cut off the quote, and she went on to say what a good job I’m doing [Laughter.] But, if you look at what the offer is on 8 June, it is an offer from the Welsh Conservatives today to abolish Severn bridge tolls and actually deliver a shot in the arm of £100 million to the Welsh economy. A £100 million against the fiscal illiteracy that we see coming out of Labour that I noticed the First Minister has not signed up to or committed to today, yet he sat in the meeting of the national executive last week and put his hand up to spend billions of pounds that this country has not got. It is a fact that if you want to get rid of Severn bridge tolls and put £100 million into the Welsh economy, you need to vote for the Welsh Conservatives, under the strong and stable leadership of Theresa May, unlike the coalition of chaos that Jeremy Corbyn will lead.

Yn yn ôl yr arfer, rydych chi’n teilwra’r dyfyniad, ac aeth yn ei blaen i ddweud gwaith pa mor dda yr wyf yn ei wneud [Chwerthin.] Ond, os edrychwch chi ar y cynnig ar 8 Mehefin, mae'n gynnig gan y Ceidwadwyr Cymreig heddiw i ddiddymu tollau pont Hafren a rhoi hwb mawr o £100 miliwn i economi Cymru. £100 miliwn yn erbyn yr anllythrennedd cyllidol yr ydym ni’n ei weld gan y Blaid Lafur y sylwais na wnaeth y Prif Weinidog gytuno ag ef nac ymrwymo iddo heddiw, ac eto eisteddodd yng nghyfarfod y weithrediaeth genedlaethol yr wythnos diwethaf a chododd ei law i wario biliynau o bunnoedd nad oes gan y wlad hon mohonynt. Mae'n ffaith, os ydych chi eisiau cael gwared ar dollau pontydd Hafren a rhoi £100 miliwn i economi Cymru, bod angen i chi bleidleisio dros y Ceidwadwyr Cymreig, o dan arweinyddiaeth gref a sefydlog Theresa May, yn wahanol i'r glymblaid o anhrefn y bydd Jeremy Corbyn yn ei harwain.

I am generous to the leader of the Welsh Conservatives. I want him to stay as their leader—I want him to stay as their leader; Theresa May doesn’t. So I’ll offer him that. He’s right, I want him to stay, but Theresa May doesn’t, and that’s chaos for you. He stands there with the chutzpah—I think the word is—to claim that abolishing the Severn bridge tolls were his idea and his party’s idea. For how many years have we stood in this Chamber demanding the end of the Severn bridge tolls? For years, we were told by his party it was too expensive. We saw estimates of between £20 million and £120 million a year of how much it would cost, and now it’s £7 million. I welcome their conversion—I welcome their conversion—but, at the end of the day, let’s face it, the Conservatives would not have abolished the Severn bridge tolls if it wasn’t for the strong action and strong position taken by this Welsh Government.

Rwy’n hael tuag at arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig. Rwy’n awyddus iddo aros fel eu harweinydd—rwy’n awyddus iddo aros fel eu harweinydd; nid yw Theresa May. Felly rwyf yn cynnig hynny iddo. Mae'n iawn, rwyf eisiau iddo aros, ond nid yw Theresa May, ac mae hynny'n anhrefn i chi. Mae'n sefyll yno gyda'r hyfdra—rwy’n credu yw’r gair—i honni mai ei syniad ef a syniad ei blaid ef oedd diddymu tollau pont Hafren. Sawl blwyddyn ydym ni wedi sefyll yn y Siambr hon yn gofyn am derfyn ar dollau pont Hafren? Ers blynyddoedd, dywedodd ei blaid ef wrthym ei fod yn rhy ddrud. Gwelsom amcangyfrifon rhwng £20 miliwn a £120 ond £7 miliwn ydyw erbyn hyn. Rwy'n croesawu eu troedigaeth—rwy’n croesawu eu troedigaeth—ond, yn y pen draw, gadewch i ni fod yn onest, ni fyddai'r Ceidwadwyr wedi diddymu tollau pont Hafren oni bai am y camau cryf a’r safbwynt cryf a gymerwyd gan y Llywodraeth Cymru hon.

Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.

Leader of the UKIP group, Neil Hamilton.

Diolch yn fawr, Llywydd. Sir Keir Starmer, the shadow Brexit Secretary, was in Wales a few days ago and I see from a Welsh Labour press release that he said that Conservative Brexit negotiations pose a danger to the hugely successful campaign to recruit more doctors in Wales. Can the First Secretary tell us how many extra doctors from the EU this campaign has managed to recruit?

Diolch yn fawr, Llywydd. Roedd Syr Keir Starmer, Ysgrifennydd Brexit yr wrthblaid, yng Nghymru ychydig ddyddiau yn ôl ac rwy’n gweld o ddatganiad i'r wasg gan Llafur Cymru ei fod wedi dweud bod trafodaethau Brexit Ceidwadol yn peryglu’r ymgyrch hynod lwyddiannus i recriwtio mwy o feddygon yng Nghymru. A all y Prif Weinidog ddweud wrthym faint o feddygon ychwanegol o’r UE y mae’r ymgyrch hon wedi llwyddo i’w recriwtio?

We do know that 5.8 per cent of our medical staff are from the EU. We know that there is interest from the UK and abroad. The reality is that every single health system anywhere in the world competes in a world market. It is folly to think that, somehow, the UK can train and recruit all its own doctors within the UK. And so nobody said to me on the doorstep, nor to him, ‘What we need, you see, are fewer doctors and nurses from abroad.’ Nobody said that. So, it’s vitally important that we’re still seen as a welcoming place to get the best and the brightest to work in our health service.

Rydym ni’n gwybod bod 5.8 y cant o'n staff meddygol yn dod o'r UE. Rydym ni’n gwybod bod diddordeb o’r DU a thramor. Y gwir yw bod pob un system iechyd yn unrhyw fan yn y byd yn cystadlu mewn marchnad fyd-eang. Mae'n ffolineb meddwl, rywsut, y gall y DU hyfforddi a recriwtio ei holl feddygon ei hun o fewn y DU. Ac felly nid oes neb yn dweud wrthyf i ar garreg y drws, nac wrtho yntau, "Yr hyn sydd ei angen arnom ni, rydych chi’n gweld, yw llai o feddygon a nyrsys o dramor.' Ni ddywedodd neb hynny. Felly, mae'n hanfodol bwysig ein bod ni’n dal i gael ein gweld fel lle croesawgar i gael y gorau a'r mwyaf disglair i weithio yn ein gwasanaeth iechyd.

I agree with that. The actual figure is seven extra doctors have been recruited this year, compared with the same figure last year—not all of whom, or indeed perhaps none of whom, will have come from the EU. Therefore, this seems to be rather irrelevant to the whole question of the Brexit negotiations. But what Sir Keir Starmer seemed to be trying to do was to instil some sort of fear in the minds of those who might be susceptible to his words, that after Brexit we are going to turn away potential doctors and nurses from the United Kingdom. I’m sure the First Minister knows, in his heart of hearts, that this is a preposterous idea and that Australia, for example, has a very strict immigration system based upon points, which are awarded in order to fill various skills gaps in their economy, and the United Kingdom will be just the same. So, why doesn’t the First Minister get on board with the Brexit negotiations and try and make a success, instead of trying to be an obstacle to progress all the time?

Rwy’n cytuno â hynny. Y ffigur gwirioneddol yw y recriwtiwyd saith o feddygon ychwanegol eleni, o'i gymharu â'r un ffigur y llynedd—ac ni fydd pob un ohonynt, neu efallai yr un ohonynt, yn wir, wedi dod o'r UE. Felly, mae’n ymddangos bod hyn yn amherthnasol braidd i'r holl gwestiwn o'r trafodaethau Brexit. Ond yr hyn yr oedd yn ymddangos yr oedd Syr Keir Starmer yn ceisio ei wneud oedd meithrin rhyw fath o ofn ym meddyliau'r rhai a allai fod yn agored i’w eiriau, ein bod ni’n mynd i droi meddygon a nyrsys posibl i ffwrdd o'r Deyrnas Unedig ar ôl Brexit. Rwy'n siŵr bod y Prif Weinidog yn gwybod, yn ei galon, bod hwn yn syniad hurt a bod gan Awstralia, er enghraifft, system fewnfudo lem iawn yn seiliedig ar bwyntiau, sy'n cael eu dyfarnu er mwyn llenwi gwahanol fylchau sgiliau yn eu heconomi, a bydd y Deyrnas Unedig yn union yr un fath. Felly, pam na wnaiff y Prif Weinidog gefnogi’r trafodaethau Brexit a cheisio cael llwyddiant, yn hytrach na cheisio bod yn rhwystr i gynnydd drwy'r amser?

Can he not see that, handled badly, doctors and nurses will get the impression that the UK does not want them? It’s already there. It’s already there because the issue of mutual recognition of residency rights has not yet been dealt with. Nobody—nobody—wants to see people not be able to stay in the UK, or UK citizens unable to stay in the rest of the EU. Nobody wants that, but there is no agreement on it yet, and it’s hugely important that that is done as quickly as possible, to my mind, in advance of the substantive negotiations over Brexit. But it is hugely important that we’re able to recruit from abroad. My great fear is that we end up with a cap on immigration every year, that there is a cap in each sector, that the city gets the lion’s share in order to protect banking and finance, and we end up, because of that cap, unable to recruit doctors and nurses into Wales. That, I think, would be a foolish way of dealing with the issue.

Onid yw’n gallu gweld, o ymdrin â’r sefyllfa’n wael, y bydd meddygon a nyrsys yn cael yr argraff nad yw'r DU eu heisiau? Mae yno eisoes. Mae yno eisoes oherwydd nad ymdriniwyd â’r mater o gyd-gydnabod hawliau preswyl eto. Nid oes neb—neb—eisiau gweld pobl ddim yn cael aros yn y DU, na dinasyddion y DU ddim yn cael aros yng ngweddill yr UE. Nid oes neb eisiau hynny, ond nid oes cytundeb arno eto, ac mae'n hynod bwysig bod hynny'n cael ei wneud cyn gynted â phosibl, yn fy marn i, cyn y prif drafodaethau ynghylch Brexit. Ond mae'n hynod bwysig ein bod ni’n gallu recriwtio o dramor. Fy ofn mawr i yw y bydd gennym ni gap ar fewnfudo bob blwyddyn yn y pen draw, bod cap ym mhob sector, bod dinas Llundain yn cael y gyfran helaeth er mwyn diogelu bancio a chyllid, ac na fyddwn ni, yn y pen draw, oherwydd y cap, yn gallu recriwtio meddygon a nyrsys i Gymru. Rwy’n credu y byddai hynny’n ffordd ffôl o ymdrin â'r mater hwn.

It is inconceivable that any cap that is introduced is going to work in such a way as to prevent the NHS filling skills gaps, particularly of professional people. But—[Interruption.] But the First Minister will also know that, two years ago, the Bank of England did an in-depth study of the impact of migration upon wage levels at the lower end of the income scale—people like cleaners and care workers and waiting staff in the health service—and it concluded that unlimited immigration from the EU and other parts of the world of unskilled and semi-skilled workers reduces wages by a factor of 2 per cent in relation to a 10 per cent rise in the proportion of immigrants in those sectors. So, what’s happening here is actually that wage levels are being compressed for the people who can least afford it, whilst there is actually no danger, as a result of the Brexit negotiations, to the numbers of doctors and nurses being recruited from outside the UK.

Mae'n annirnadwy y bydd unrhyw gap a gyflwynir yn gweithio yn y fath fodd ag i atal y GIG rhag llenwi bylchau sgiliau, yn enwedig o ran pobl broffesiynol. Ond—[Torri ar draws.] Ond bydd y Prif Weinidog hefyd yn gwybod, ddwy flynedd yn ôl, bod Banc Lloegr wedi cynnal astudiaeth fanwl o effaith mudo ar lefelau cyflogau ar ben isaf y raddfa incwm—pobl fel glanhawyr a gweithwyr gofal a staff gweini yn y gwasanaeth iechyd—a daeth i'r casgliad bod gweithwyr heb sgiliau a lled-grefftus o’r UE a rhannau eraill o'r byd yn mewnfudo heb gyfyngiad yn lleihau cyflogau o ffactor o 2 y cant o’i gymharu â chynnydd o 10 y cant i gyfran y mewnfudwyr yn y sectorau hynny. Felly, yr hyn sy'n digwydd yma mewn gwirionedd yw bod lefelau cyflog yn cael eu cywasgu ar gyfer y bobl sy'n gallu ei fforddio leiaf, er nad oes unrhyw berygl mewn gwirionedd, o ganlyniad i'r trafodaethau Brexit, i nifer y meddygon a’r nyrsys sy’n cael eu recriwtio o'r tu allan i'r DU.

Well, no—if there is to be a cap, a cap is a cap. You can’t say, ‘Well, the cap doesn’t exist for certain professions.’ And that is something that we need, to my mind, to avoid. We have 80,000 EU citizens in Wales, out of 3 million people, so it’s a tiny proportion of the population. I take his point that there were many who felt that wages have been depressed as a result. Part of that lies in the fact there’s been a complete failure to prosecute for minimum wage legislation—no prosecutions at all, as far as I’m aware. I have to remind him that, in his former party, they were against the minimum wage, and, as a result of that, that would have driven wages down even further than now. There is exploitation. I’ve heard stories of exploitation of EU citizens who come to Wales. That needs to be cracked down on and it needs to be prosecuted, in the same way that those who try to employ people below the minimum wage, those people who try to get around employment legislation, should be prosecuted according to the law, and the law should be strengthened to ensure that nobody is exploited in the future. That’s exactly what a Labour Government would do in Westminster.

Wel, na—os oes cap i fod, cap yw cap. Ni allwch chi ddweud, 'Wel, nid yw'r cap yn bodoli ar gyfer proffesiynau penodol.' Ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen i ni, yn fy marn i, ei osgoi. Mae gennym ni 80,000 o ddinasyddion yr UE yng Nghymru, o 3 miliwn o bobl, felly mae'n gyfran fechan iawn o'r boblogaeth. Rwy'n derbyn ei bwynt bod llawer o oedd yn teimlo bod cyflogau wedi cael eu gostwng o ganlyniad. Mae rhan o hynny oherwydd y ffaith y bu methiant llwyr i erlyn ar sail deddfwriaeth isafswm cyflog—dim erlyniadau o gwbl, cyn belled ag y gwn i. Mae'n rhaid i mi ei atgoffa, yn ei blaid flaenorol, iddyn nhw wrthwynebu’r isafswm cyflog, ac, o ganlyniad i hynny, byddai hynny wedi gyrru cyflogau i lawr hyd yn oed ymhellach na nawr. Ceir achosion o gam-fanteisio. Rwyf i wedi clywed hanesion o gam-fanteisio ar ddinasyddion yr UE sy'n dod i Gymru. Mae angen atal hynny ac mae angen ei erlyn, yn yr un modd y dylid erlyn y rheini sy'n ceisio cyflogi pobl islaw’r isafswm cyflog, y bobl hynny sy'n ceisio osgoi deddfwriaeth cyflogaeth, yn ôl y gyfraith, a dylid cryfhau’r gyfraith i sicrhau nad oes neb yn dioddef cam-fanteisio yn y dyfodol. Dyna’n union y byddai Llywodraeth Lafur yn ei wneud yn San Steffan.

Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.

Leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.

Diolch, Llywydd. Last week, the successful Time to Change campaign launched a pilot scheme in nine schools to tackle mental health discrimination and stigma. If this scheme is successful, we should see more young people coming forward to seek help for problems that they might have. So, can you tell us what additional funds you’ve made available for school counsellors and for training for teachers to deal with this extra demand?

Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, lansiodd ymgyrch lwyddiannus Amser i Newid gynllun arbrofol mewn naw ysgol i fynd i'r afael â gwahaniaethu a stigma iechyd meddwl. Os bydd y cynllun hwn yn llwyddiannus, dylem weld mwy o bobl ifanc yn dod ymlaen i gael cymorth ar gyfer y problemau a allai fod ganddynt. Felly, a allwch chi ddweud wrthym pa arian ychwanegol yr ydych chi wedi ei roi ar gael ar gyfer cwnselwyr ysgol ac ar gyfer hyfforddiant i athrawon ymdrin â’r galw ychwanegol hwn?

Well, every school, of course, has a school counsellor, and she will know we’ve ring-fenced funding for health and put, I think, £8.6 million a year extra into child and adolescent mental health services. And we’ve seen a massive reduction in the waiting times with regard to having an appointment within 28 days.

Wel, mae gan bob ysgol, wrth gwrs, gwnselydd ysgol, a bydd hi’n gwybod ein bod ni wedi neilltuo arian ar gyfer iechyd a rhoi, rwy’n meddwl, £8.6 miliwn y flwyddyn yn ychwanegol i wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed. Ac rydym ni wedi gweld gostyngiad enfawr i’r amseroedd aros o ran cael apwyntiad o fewn 28 diwrnod.

We’ve not seen a massive reduction in waiting times, First Minister. You can fairly say that waiting times are no worse than they were before, but you can’t say that they are improved. It’s not clear at all what those improved outcomes are from this extra spending, but what we do know is that the number of children requiring counselling is going up, and that’s a good thing, because, hopefully, that means that problems can be prevented before they become severe and require specialist help. However, we know that many schools don’t have enough counsellors or teachers with training to help those pupils who may need it. Also, we’ve seen a reduction in local authority youth workers—a staggering 40 per cent in that workforce as a decrease. This is clearly going to have an impact on whether the children experiencing the low-level mental health problems are going to be able to get the support that they need, particularly as your Government has raised the threshold for accessing specialist CAMHS. I spoke recently to someone who works with care leavers, who told me that they’re only able to refer young people who are at risk of suicide. They have no capacity in the system to work on mental health prevention. Is that situation acceptable to you, First Minister? When is there going to be an early intervention service, that’s so badly needed?

Nid ydym wedi gweld gostyngiad enfawr i amseroedd aros, Prif Weinidog. Gallwch ddweud yn deg bod amseroedd aros yn ddim gwaeth nag yr oeddent o'r blaen, ond ni allwch ddweud eu bod yn well. Nid yw'n eglur o gwbl beth yw’r canlyniadau gwell hynny o’r gwariant ychwanegol hwn, ond yr hyn yr ydym ni’n ei wybod yw bod nifer y plant sydd angen cwnsela yn cynyddu, ac mae hynny'n beth da, oherwydd, gobeithio, mae’n golygu y gall problemau gael eu hatal cyn iddynt droi’n ddifrifol a bod angen cymorth arbenigol. Fodd bynnag, gwyddom nad oes gan lawer o ysgolion ddigon o gwnselwyr neu athrawon sydd wedi eu hyfforddi i helpu'r disgyblion hynny a allai fod angen cymorth. Hefyd, rydym ni wedi gweld gostyngiad i weithwyr ieuenctid awdurdod lleol—canran syfrdanol o 40 y cant yn y gweithlu hwnnw fel gostyngiad. Mae hyn yn amlwg yn mynd i gael effaith ar ba un a yw’r plant sy'n dioddef problemau iechyd meddwl lefel isel yn mynd i allu cael y cymorth sydd ei angen arnynt, yn enwedig gan fod eich Llywodraeth wedi codi’r trothwy ar gyfer cael mynediad at CAMHS arbenigol. Siaradais yn ddiweddar â rhywun sy'n gweithio gyda’r rhai sy'n gadael gofal, a ddywedodd wrthyf nad ydynt ond yn gallu atgyfeirio pobl ifanc sydd mewn perygl o gyflawni hunanladdiad. Nid oes ganddynt unrhyw allu yn y system i weithio ar atal iechyd meddwl. A yw’r sefyllfa honno’n dderbyniol i chi, Prif Weinidog? Pa bryd y gwelwn ni wasanaeth ymyrraeth gynnar, y mae angen mor daer amdano?

Well, as I said to her before, there is a counsellor in each secondary school in Wales. Health boards have committed to meet the 28-day target by the end of March. They’ve made great strides to reduce the numbers waiting over the last 12 to 18 months. One example: in Betsi Cadwaladr, we’ve seen the percentage of CAMHS referrals seen within 28 days go from 21 per cent in April last year to 84.5 per cent in February this year. That’s an enormous improvement in the time required to get a first appointment. So, the money that we’ve put in—the extra money we’ve put in—to CAMHS, together with the counselling that’s available in schools, is bearing fruit.

Wel, fel y dywedais wrthi o'r blaen, mae cwnselydd ym mhob ysgol uwchradd yng Nghymru. Mae byrddau iechyd wedi ymrwymo i gyrraedd y targed 28 diwrnod erbyn diwedd mis Mawrth. Maen nhw wedi cymryd camau breision i leihau'r nifer sy'n aros yn ystod y 12 i 18 mis diwethaf. Un enghraifft: yn Betsi Cadwaladr, rydym ni wedi gweld y ganran o atgyfeiriadau CAMHS sy’n cael eu gweld o fewn 28 diwrnod yn mynd o 21 y cant ym mis Ebrill y llynedd i 84.5 y cant ym mis Chwefror eleni. Mae hynny’n welliant enfawr yn yr amser sydd ei angen i gael apwyntiad cyntaf. Felly, mae'r arian yr ydym ni wedi ei roi i mewn—yr arian ychwanegol yr ydym ni wedi ei roi i mewn—i CAMHS, ynghyd â'r cwnsela sydd ar gael mewn ysgolion, yn dwyn ffrwyth.

You’re giving the wrong impression, First Minister, because it’s true to say that the waiting lists are no worse than before, and, overall, you cannot say—. You cannot claim, overall, throughout Wales, that they are better. Now, children and young people with mental health difficulties go an average of 10 years—10 years—before they receive specialist help. These are the people who are likely to be the most ill, and also who cost our services the most money. It didn’t have to happen this way, that we have the kind of teenage mental health early intervention scheme—that we don’t have—that we badly need. We know, don’t we, that self-harm is the second biggest killer of teenage girls globally. Are we going to have to wait for 16-year-olds to have the vote before the mental health of our children and young people gets the proper priority that it deserves?

Rydych chi’n rhoi'r argraff anghywir, Prif Weinidog, oherwydd mae’n wir i ddweud nad yw’r rhestrau aros yn ddim gwaeth nag o'r blaen, ac, ar y cyfan, ni allwch ddweud—. Ni allwch hawlio, yn gyffredinol, ledled Cymru, eu bod nhw’n well. Nawr, mae’n 10 mlynedd—10 mlynedd—ar gyfartaledd cyn i blant a phobl ifanc ag anawsterau iechyd meddwl gael cymorth arbenigol. Dyma'r bobl sy'n debygol o fod y rhai mwyaf sâl, ac sydd hefyd yn costio’r mwyaf o arian i’n gwasanaethau. Nid oedd yn rhaid i bethau ddigwydd fel hyn, bod gennym ni’r math o gynllun ymyrraeth gynnar iechyd meddwl i bobl yn eu harddegau—nad oes gennym ni—y mae ei hangen arnom yn daer. Rydym ni’n gwybod, onid ydym, mai hunan-niweidio yw'r lladdwr mwyaf o ferched yn eu harddegau yn fyd-eang. A ydym ni’n mynd i orfod aros i bobl 16 oed gael y bleidlais cyn i iechyd meddwl ein plant a’n pobl ifanc gael y flaenoriaeth briodol y mae'n ei haeddu?

Well, some of us do have children, and I have a 16-year-old daughter, so I know the pressures that exist on young people, particularly through social media. That’s something that didn’t exist when I was 16, and so any bullying stayed at the school gates and didn’t tend to move beyond that. I know some of the things that are said online, and I know that, when youngsters are at their most vulnerable in terms of their confidence, they can be very deeply affected by that. But she gives the—. She didn’t listen to the figures that I gave to her. I talked about Betsi and I said, ‘Look, the percentage of CAMHS—

Wel, mae gan rai ohonom ni blant, ac mae gen i ferch 16 oed, felly rwy'n gwybod y pwysau sy'n bodoli ar bobl ifanc, yn enwedig trwy gyfryngau cymdeithasol. Mae hynny'n rhywbeth nad oedd yn bodoli pan oeddwn i’n 16 oed, ac felly roedd unrhyw fwlio yn aros wrth gatiau'r ysgol ac nid oedd yn tueddu i symud y tu hwnt i hynny. Gwn am rai o'r pethau sy'n cael eu dweud ar-lein, a gwn, pan fo pobl ifanc fwyaf agored i niwed o ran eu hyder, y gallant gael eu heffeithio'n ddwfn iawn gan hynny. Ond mae hi’n rhoi’r—. Ni wnaeth hi wrando ar y ffigurau a roddais iddi. Soniais am Betsi a dywedais, 'Edrychwch, mae canran y CAMHS—

I’m talking about the nation.

Am y genedl yr wyf i’n sôn.

Well, she can shout as much as she wants. She’s had three questions already, right. Again, Betsi is an example of what’s happened around Wales. In Betsi, the level of CAMHS referrals seen within 28 days has gone from 21 per cent to 84.5 per cent in February. She can’t deny that, or she’s saying that the figures are wrong. They needed to improve. We knew more money had to be put in, because of the demands on the service. That’s exactly what we did, and we are delivering for our young people.

Wel, gall hi weiddi cymaint ag y mae’n dymuno. Mae hi wedi cael tri chwestiwn eisoes, do. Unwaith eto, mae Betsi yn enghraifft o'r hyn sydd wedi digwydd ledled Cymru. Yn Betsi, mae lefel yr atgyfeiriadau CAMHS a welwyd o fewn 28 diwrnod wedi mynd o 21 y cant i 84.5 y cant ym mis Chwefror. Ni all hi wadu hynny, neu mae hi'n dweud bod y ffigurau'n anghywir. Roedd angen iddyn nhw wella. Roeddem ni’n gwybod bod angen rhoi mwy o arian i mewn, oherwydd y galw ar y gwasanaeth. Dyna'n union yr hyn a wnaethom, ac rydym ni’n cyflawni dros ein pobl ifanc.

Gofal Preswyl

Residential Care

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynnydd ymrwymiad Llywodraeth Cymru i godi’r uchafswm cyfalaf ar gyfer y rhai a gaiff eu derbyn i ofal preswyl? OAQ(5)0598(FM)

3. Will the First Minister make a statement on the progress of the Welsh Government commitment to raise the capital limit for those entering residential care? OAQ(5)0598(FM)

Yes. We’re delivering on this top-six ‘Taking Wales Forward’ commitment. A phased implementation is under way, and the first increase to £30,000 was introduced in April. We have provided local authorities with £4.5 million in 2017-18 to deliver that increase.

Gwnaf. Rydym ni’n cyflawni’r ymrwymiad ‘Symud Cymru Ymlaen’ hwn, sy’n un o’r chwech uchaf. Mae cyflwyniad fesul cam ar y gweill, a chyflwynwyd y cynnydd cyntaf i £30,000 ym mis Ebrill. Rydym ni wedi darparu £4.5 miliwn i awdurdodau lleol yn 2017-18 i gyflawni'r cynnydd hwnnw.

I thank the First Minister for that response and I do commend the Welsh Government on taking very early steps to deliver on this pledge to raise the capital limit to more than double over the life of this Assembly term, to £50,000. We know very often that the only asset many of our constituents have is that home, so more than doubling it has a disproportionately great benefit on what they can pass on to their relatives at some point.

So, along with this, there is also to be a full disregard of the war disablement pension being introduced in Wales, which means that Welsh veterans no longer have to use any part of this to pay for the care they need. This is part of us honouring our covenant with those who put their lives on the line for their country. So, could I ask the First Minister if he has any idea, now, what sort of numbers we could be talking about in those who may benefit from this excellent policy?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna ac rwy’n canmol Llywodraeth Cymru am gymryd camau cynnar iawn i gyflawni’r addewid hwn i godi'r terfyn cyfalaf i fwy na dwbl yn ystod oes y tymor Cynulliad hwn, i £50,000. Rydym ni’n gwybod yn aml iawn mai'r unig ased sydd gan lawer o'n hetholwyr yw cartref, felly mae mwy na’i ddyblu yn cael budd anghymesur o fawr i’r hyn y gallant ei drosglwyddo i’w perthnasau ar ryw adeg.

Felly, ynghyd â hyn, bydd diystyriaeth lawn i gyflwyno’r pensiwn anabledd rhyfel yng Nghymru, sy'n golygu nad oes rhaid i gyn-filwyr Cymru ddefnyddio unrhyw ran o hwn i dalu am y gofal sydd ei angen arnynt mwyach. Mae hyn yn rhan o ni yn cadw ein cyfamod i'r rheini a roddodd eu bywydau mewn perygl dros eu gwlad. Felly, a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog a oes ganddo unrhyw syniad, nawr, pa fath o rifau y gallem ni fod yn sôn amdanynt o ran y rhai a allai elwa ar y polisi ardderchog hwn?

Well, the initial increase to £30,000 will benefit around 250 people. The increase to £50,000 will benefit up to 1,000. This is out of a total of 4,000 care home residents who pay the full cost of their residential care, so a substantial percentage.

Wel, bydd tua 250 o bobl yn elwa ar y cynnydd cychwynnol i £30,000. Bydd hyd at 1,000 yn elwa ar y cynnydd i £50,000. Mae hyn yn gyfanswm o 4,000 o breswylwyr cartrefi gofal sy’n talu cost lawn eu gofal preswyl, felly canran sylweddol.

First Minister, we support the improvement in this policy, of course, particularly the part relating to the veterans’ disregard, but is this savings cap really the best that you can do for people who’ve tried very, very hard, very often at personal cost of personal sacrifices in spending, in order that they save more? Now, Jeremy Corbyn has recently said that he is not wealthy, despite earning more than £138,000 each year, and house prices in Wales are averaging £175,000 a year. So, don’t you agree that the £100,000 pledge, the cap pledged by Welsh Conservatives, probably reflects more realistically the hard work that people have put in to earning this money during the course of their lives?

Prif Weinidog, rydym ni’n cefnogi'r gwelliant i’r polisi hwn, wrth gwrs, yn enwedig y rhan sy'n ymwneud â diystyriaeth y cyn-filwyr, ond ai’r cap cynilion hwn mewn gwirionedd yw’r gorau y gallwch chi ei wneud i bobl sydd wedi ymdrechu’n galed dros bren, ar draul bersonol aberthau personol o ran gwario yn aml iawn, fel eu bod yn cynilo mwy? Nawr, mae Jeremy Corbyn wedi dweud yn ddiweddar nad yw’n gyfoethog, er ei fod yn ennill mwy na £138,000 y flwyddyn, ac mae prisiau tai yng Nghymru yn £175,000 y flwyddyn ar gyfartaledd. Felly, onid ydych chi’n cytuno bod yr addewid £100,000, y cap a addawyd gan y Ceidwadwyr Cymreig, yn ôl pob tebyg yn adlewyrchiad mwy realistig o'r gwaith caled y mae pobl wedi ei wneud i ennill yr arian hwn yn ystod eu bywydau?

Well, the pledge that the Welsh Conservatives had was not costed properly and there is a cost to how much such a policy would cost. We know that 25 per cent, roughly, of care home residents in Wales will benefit from this policy, and it’s another example of a Welsh Government keeping its promises, as we have done for the past six years.

Wel, nid yw’r addewid a oedd gan y Ceidwadwyr Cymreig wedi ei gostio'n gywir a cheir cost i faint y byddai polisi o'r fath yn ei gostio. Gwyddom y bydd 25 y cant, yn fras, o breswylwyr cartrefi gofal yng Nghymru yn elwa ar y polisi hwn, ac mae'n enghraifft arall o Lywodraeth Cymru yn cadw ei haddewidion, fel yr ydym ni wedi ei wneud dros y chwe blynedd diwethaf.

Y Strategaeth Economaidd a Diwydiannol

The Economic and Industrial Strategy

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cynnydd a gaiff ei wneud o ran strategaeth economaidd a diwydiannol Llywodraeth Cymru? OAQ(5)0602(FM)

4. Will the First Minister make a statement on the progress being made regarding the Welsh Government's economic and industrial strategy? OAQ(5)0602(FM)

Yes. We intend to publish our strategic approach to building prosperity for all before the summer recess.

Gwnaf. Rydym ni’n bwriadu cyhoeddi ein dull strategol o greu ffyniant i bawb cyn toriad yr haf.

Well, thank you for that, First Minister. I know that the Welsh Government understands the importance of manufacturing and engineering industries, their strengths within the Welsh economy. Unfortunately, the UK Government seems not to recognise the same thing, by placing steel towards the bottom of their priorities. I look forward to the Welsh Government strategy making sure that steel is at the top end. But we need to attract more manufacturing, such as Aston Martin and TVR, which the Welsh Government has actually achieved to deliver, and we need to provide more premises of a larger footprint—25,000 sq ft plus—to ensure that those factories are there for them to come into. What’s the Government doing to actually ensure there are a sufficient number of buildings that offer that large footprint to attract both inward investment in manufacturing, but also to allow current industries to expand?

Wel, diolch i chi am hynna, Prif Weinidog. Gwn fod Llywodraeth Cymru yn deall pwysigrwydd diwydiannau gweithgynhyrchu a pheirianneg, eu cryfderau o fewn economi Cymru. Yn anffodus, mae’n ymddangos nad yw Llywodraeth y DU yn cydnabod yr un peth, trwy roi dur tua gwaelod eu blaenoriaethau. Edrychaf ymlaen at strategaeth Llywodraeth Cymru sy’n gwneud yn siŵr bod dur ar y brig. Ond mae angen i ni ddenu mwy o weithgynhyrchu, fel Aston Martin a TVR, y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud a dweud y gwir, ac mae angen i ni ddarparu mwy o safleoedd ag ôl troed mwy—25,000 troedfedd sgwâr a mwy—i sicrhau bod y ffatrïoedd hynny yno iddyn nhw ddod i mewn iddynt. Beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod nifer digonol o adeiladau sy'n cynnig yr ôl troed mawr hwnnw i ddenu mewnfuddsoddiad ym maes gweithgynhyrchu, ond hefyd i ganiatáu i ddiwydiannau presennol ehangu?

Well, we do work with manufacturers and others to look at buildings as they become available. With Aston Martin, of course, it happened that the superhangar was there and that was very useful in terms of being able to attract them, and we work closely with all businesses to assess their needs in terms of future expansion. Where they seek to do that, we’ve usually been able to work with them in order to source buildings where they can expand.

Wel, rydym ni’n gweithio gyda gweithgynhyrchwyr ac eraill i edrych ar adeiladau wrth iddynt ddod ar gael. Gydag Aston Martin, wrth gwrs, yn digwydd bod, roedd yr awyrendy yno, ac roedd hynny’n ddefnyddiol iawn o ran gallu eu denu, ac rydym ni’n gweithio'n agos gyda phob busnes i asesu eu hanghenion o ran ehangu yn y dyfodol. Pan eu bod nhw’n ceisio gwneud hynny, rydym ni wedi gallu gweithio gyda nhw fel rheol er mwyn dod o hyd i adeiladau lle y gallant ehangu.

First Minister, Jeremy Corbyn has set out plans for sweeping Government intervention in our industry, including taking parts of Britain’s energy industry back into public ownership alongside the railways and Royal Mail. That’s the biggest state intervention in our economy for decades. Can I ask whether you endorse Jeremy Corbyn’s approach, which I certainly believe would take Wales back to the 1970s, and do you agree with your party leader when he says that private transport operators cannot be trusted with having passengers’ best interests at heart?

Prif Weinidog, mae Jeremy Corbyn wedi cyflwyno cynlluniau ar gyfer ymyrraeth ysgubol gan y Llywodraeth yn ein diwydiant, gan gynnwys cymryd rhannau o ddiwydiant ynni Prydain yn ôl i berchnogaeth gyhoeddus ochr yn ochr â'r rheilffyrdd a'r Post Brenhinol. Dyna'r ymyrraeth fwyaf gan y wladwriaeth yn ein heconomi ers degawdau. A gaf i ofyn a ydych chi’n cefnogi dull Jeremy Corbyn, yr wyf i’n credu’n sicr y byddai'n mynd â Chymru yn ôl i'r 1970au, ac a ydych chi’n cytuno ag arweinydd eich plaid pan ddywed na ellir ymddiried mewn gweithredwyr trafnidiaeth preifat i sicrhau bod budd pennaf teithwyr flaenaf yn eu meddyliau?

Well, the energy companies—anybody who says the energy market is somehow good for consumers must be living in a different universe to the rest of us. Time and time again, Governments have recognised that the current system does not work. He talks about the 1970s—energy was cheaper in the 1970s, proportionately, and also we had major investments, such as Dinorwig, when, with the tidal lagoon, his party are prevaricating over the tidal lagoon. It would’ve been built if this had been the 1970s. He talks about the railways. The last major investment in intercity happened in 1977, with the introduction of the 125 under a Labour Government—under a Labour Government. Since then, we’ve had no major investment in the main line. We’re still waiting for electrification—where’s that gone—to Cardiff. We’re still waiting for it. We’re still waiting for electrification to Swansea. Where’s that gone? Two promises that were made by the party opposite not delivered on. We’re still waiting to see commitment to north Wales rail electrification—no sign of that yet from the Conservatives. Nobody could possibly argue that the railways, as they are presently constituted, are delivering value for money; they cost more for the taxpayer now than they did when they were nationalised, because of the way in which it was done. No, there needs to be more reality as far as the Conservatives are concerned, but above all else, they need to deliver on their promises for energy and rail, and, in that sense, they’ve been an abject failure.

Wel, mae’r cwmnïau ynni—mae’n rhaid bod unrhyw un sy'n dweud bod y farchnad ynni rywsut o les i ddefnyddwyr yn byw mewn gwahanol fydysawd i'r gweddill ohonom ni. Dro ar ôl tro, mae Llywodraethau wedi cydnabod nad yw'r system bresennol yn gweithio. Mae'n sôn am y 1970au—roedd ynni’n rhatach yn y 1970au, yn gymesur, a chawsom fuddsoddiadau mawr hefyd, fel Dinorwig, pan, gyda'r morlyn llanw, y mae ei blaid ef yn dal her ar y morlyn llanw. Byddai wedi cael ei adeiladu pe byddai hyn wedi bod yn y 1970au. Mae'n sôn am y rheilffyrdd. Digwyddodd y buddsoddiad mawr diwethaf yn intercity ym 1977, gyda chyflwyniad yr 125 o dan Lywodraeth Lafur—o dan Lywodraeth Lafur. Ers hynny, nid ydym wedi cael unrhyw fuddsoddiad mawr yn y brif reilffordd. Rydym ni’n dal i aros am drydaneiddio—ble mae hynny wedi mynd—i Gaerdydd. Rydym ni’n dal i aros amdano. Rydym ni’n dal i aros am drydaneiddio i Abertawe. Ble mae hynny wedi mynd? Dau addewid a wnaed gan y blaid gyferbyn na chyflawnwyd. Rydym ni’n dal i aros i weld ymrwymiad i drydaneiddio rheilffyrdd y gogledd—dim arwydd o hynny eto gan y Ceidwadwyr. Ni allai neb o bosibl ddadlau bod y rheilffyrdd, fel y maent wedi eu cyfansoddi ar hyn o bryd, yn cynnig gwerth am arian; maen nhw’n costio mwy i'r trethdalwr nawr nag yr oeddent pan yr oeddent wedi eu gwladoli, oherwydd y ffordd y cafodd ei wneud. Na, mae angen mwy o realiti cyn belled ag y mae'r Ceidwadwyr yn y cwestiwn, ond yn anad dim arall, mae angen iddyn nhw gyflawni eu haddewidion ar gyfer ynni a rheilffyrdd, ac, yn yr ystyr hwnnw, maen nhw wedi bod yn fethiant llwyr.

Well, we certainly need new ideas when it comes to our economic strategy, because the old ideas haven’t worked, have they? I mean, we’re poorer now, relative to the rest of the UK, than when Labour first took office in 1997 at Westminster and here in the Assembly in 1999. So, can the First Minister explain what new ideas Labour has to transform our economy? And, given the fact that you’ve been in power in Wales for almost 20 years, and for a good proportion of the time in Westminster as well, what’s kept you? Where have those transformational ideas been up until now?

Wel, mae angen syniadau newydd arnom yn sicr pan ddaw i’n strategaeth economaidd, oherwydd nid yw’r hen syniadau wedi gweithio, ydyn nhw? Hynny yw, rydym ni’n dlotach nawr, o gymharu â gweddill y DU, na phan gymerodd Llafur drosodd gyntaf ym 1997 yn San Steffan ac yma yn y Cynulliad yn 1999. Felly, a allai’r Prif Weinidog esbonio pa syniadau newydd sydd gan Lafur i weddnewid ein heconomi? Ac, o ystyried y ffaith eich bod chi wedi bod mewn grym yng Nghymru ers bron i 20 mlynedd, ac am gyfran helaeth o'r amser yn San Steffan hefyd, beth sy'n eich dal chi’n ôl? Lle mae’r wedi syniadau gweddnewidiol hynny wedi bod tan nawr?

Where was his party when, for four years, his party actually was in charge of economic development in Wales? He conveniently forgets that, of course. [Interruption.] They don’t like hearing that, because it’s something that they’d rather forget about, but it’s conveniently forgotten about. Well, he asked new ideas. The Valleys taskforce is moving forward with new ideas for the Valleys. We’re looking at how we develop ourselves in terms of international presence, again, because we know that we have to look outside, to new countries, for investment. The air link to Qatar is a hugely important part of developing our window onto the world. We’ve seen unemployment come down to a level lower than England, Scotland and Northern Ireland, and major investment such as Aston Martin, such as General Dynamics and such as Tenneco coming to Wales.

The next challenge, of course, is to improve GVA. He is correct about that, but, certainly, as far as job creation is concerned, as far as reaching out to the world is concerned, as far as getting investment—having had the best foreign investment figures for 30 years last year—this Welsh Government is delivering.

Ble oedd ei blaid ef pan, am bedair blynedd, roedd ei blaid yn gyfrifol am ddatblygu economaidd yng Nghymru? Mae'n anghofio hynny’n gyfleus, wrth gwrs. [Torri ar draws.] Nid ydyn nhw’n hoffi clywed hynny, oherwydd mae’n rhywbeth y byddai’n well ganddynt anghofio amdano, ond mae'n cael ei anghofio’n gyfleus. Wel, holodd am syniadau newydd. Mae tasglu’r Cymoedd yn symud ymlaen gyda syniadau newydd ar gyfer y Cymoedd. Rydym ni’n edrych ar sut yr ydym ni’n datblygu ein hunain o ran presenoldeb rhyngwladol, unwaith eto, gan ein bod ni’n gwybod bod yn rhaid i ni edrych y tu allan, i wledydd newydd, am fuddsoddiad. Mae'r cyswllt awyr i Qatar yn rhan hynod bwysig o ddatblygu ein ffenestr i’r byd. Rydym ni wedi gweld diweithdra yn gostwng i lefel is nag yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, a buddsoddiad mawr fel Aston Martin, fel General Dynamics ac fel Tenneco yn dod i Gymru.

Yr her nesaf, wrth gwrs, yw gwella GYC. Mae'n iawn am hynny, ond, yn sicr, cyn belled ag y mae creu swyddi yn y cwestiwn, cyn belled ag y mae ymestyn allan i'r byd yn y cwestiwn, cyn belled ag y mae cael buddsoddiad yn y cwestiwn—ar ôl cael y ffigurau buddsoddiad tramor gorau ers 30 mlynedd y llynedd—mae’r Llywodraeth Cymru hon yn cyflawni.

Prosiectau Seilwaith Cyfalaf

Capital Infrastructure Projects

5. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati i fuddsoddi mewn prosiectau seilwaith cyfalaf ledled Cymru? OAQ(5)0600(FM)

5. Will the First Minister outline the Welsh Government’s approach to investing in capital infrastructure projects across Wales? OAQ(5)0600(FM)

At the heart of our approach to capital investment is a focus on maximising the resources we have available and targeting these on the areas where they can have the biggest impact in boosting the economy, supporting our communities and connecting all parts of Wales.

Mae pwyslais ar wneud y gorau o’r adnoddau sydd gennym ar gael wrth wraidd ein hagwedd at fuddsoddiad cyfalaf, a thargedu hyn ar y meysydd lle gallant gael yr effaith fwyaf o ran rhoi hwb i'r economi, cefnogi ein cymunedau a chysylltu pob rhan o Gymru.

First Minister, it was welcome news that the finance Secretary stated a £1 billion mutual investment model will be used to fund infrastructure projects in Wales. This includes social infrastructure, like Velindre cancer care centre, and also the twenty-first century schools programme, but also the final phase of the A465 dualling, which is so vital for my own constituency. How does the Welsh Government plan to use similarly innovative approaches to invest in infrastructure and benefit the people of Wales in the future?

Prif Weinidog, roedd yn newyddion da bod yr Ysgrifennydd cyllid wedi datgan y bydd model buddsoddi cydfuddiannol gwerth £1 biliwn yn cael ei ddefnyddio i ariannu prosiectau seilwaith yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys seilwaith cymdeithasol, fel canolfan gofal canser Felindre, a rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain hefyd, ond hefyd y cam terfynol o ddeuoli'r A465, sydd mor hanfodol i’m hetholaeth fy hun. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu defnyddio dulliau arloesol tebyg i fuddsoddi mewn seilwaith a bod o fudd i bobl Cymru yn y dyfodol?

Well, we are continuing to face unprecedented challenges to public finances, so it is vitally important that we unlock all opportunities to boost infrastructure investment. As well as the £1 billion of capital infrastructure investment we are committed to delivering through the innovative finance model, using the mutual investment model, we are also using innovative ways of funding capital investment through the £250 million extension of the housing finance grant and the £150 million coastal risk management programme, and those schemes are in addition to the £1 billion-worth of direct capital borrowing as a result of the Wales Act 2014.

Wel, rydym ni’n parhau i wynebu heriau digynsail i gyllid cyhoeddus, felly mae'n hanfodol bwysig ein bod ni’n datgloi pob cyfle i hybu buddsoddiad mewn seilwaith. Yn ogystal â'r £1 biliwn o fuddsoddiad seilwaith cyfalaf, rydym ni wedi ymrwymo i gyflawni drwy'r model cyllid arloesol, gan ddefnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol, rydym ni hefyd yn defnyddio ffyrdd arloesol o ariannu buddsoddiad cyfalaf drwy'r estyniad £250 miliwn i'r grant cyllid tai a’r rhaglen rheoli risg arfordirol £150 miliwn, ac mae’r cynlluniau hynny yn ogystal â gwerth £1 biliwn o fenthyg cyfalaf uniongyrchol o ganlyniad i Ddeddf Cymru 2014.

First Minister, last year’s UK budget provided a valuable boost to capital infrastructure spending in Wales and shows what can be achieved when Welsh and UK Governments work together. Do you agree with me that the projects that you mentioned, the welcome agreement on a Cardiff city deal, and today’s announcement on the scrapping of the Severn bridge tolls, shows what can be achieved and that the Welsh Government and yourself are much better off working with Theresa May than with Jeremy Corbyn?

Prif Weinidog, rhoddodd cyllideb y DU y llynedd hwb gwerthfawr i wariant seilwaith cyfalaf yng Nghymru ac mae'n dangos yr hyn y gellir ei gyflawni pan fydd Llywodraethau Cymru a'r DU yn gweithio gyda'i gilydd. A ydych chi’n cytuno â mi bod y prosiectau a grybwyllwyd gennych, y cytundeb i’w groesawu o ran cytundeb dinas Caerdydd, a chyhoeddiad heddiw ar ddiddymu tollau pont Hafren, yn dangos yr hyn y gellir ei gyflawni a bod Llywodraeth Cymru a chithau yn cael mwy o fudd o lawer o weithio gyda Theresa May na gyda Jeremy Corbyn?

There is some cheek in that question, and I give him credit for that, but the answer is quite simple: no, I’d rather work with Jeremy Corbyn, bluntly, if you want the answer to that question. But, secondly, yes, I think it is right that, at a time when there is no election, Welsh and UK Governments are able to work together. The city deal was an example of that. But I have to say that, when it comes to the Severn bridge tolls, we been pushing for this for years on end. Now, if an example of working together is, ‘We've made the case and, hallelujah, the UK Government is converted’, then I welcome that as well. But it does show how important it is to have a strong team here in the Welsh Government to keep on pushing at Tory Governments so that they deliver things such as the ending of the Severn bridge tolls, which we’ve called for for years.

Mae cryn hyfdra yn y cwestiwn yna, ac rwy’n rhoi clod iddo am hynny, ond mae'r ateb yn eithaf syml: na fyddai, byddai'n well gen i weithio gyda Jeremy Corbyn, yn blwmp ac yn blaen, os ydych chi eisiau’r ateb i'r cwestiwn yna. Ond, yn ail, ydw, rwy’n meddwl ei bod hi’n iawn, ar adeg pan nad oes etholiad, bod Llywodraethau Cymru a'r DU yn gallu gweithio gyda'i gilydd. Roedd y cytundeb dinas yn enghraifft o hynny. Ond mae’n rhaid i mi ddweud, pan ddaw i dollau pont Hafren, rydym ni wedi bod yn pwyso am hyn ers blynyddoedd lawer. Nawr, os mai enghraifft o gydweithio yw, 'Rydym ni wedi gwneud yr achos a, haleliwia, mae Llywodraeth y DU wedi cael tröedigaeth', yna rwy’n croesawu hynny hefyd. Ond mae'n dangos pa mor bwysig yw hi i gael tîm cryf yma yn Llywodraeth Cymru i barhau i wthio ar Lywodraethau Torïaidd fel eu bod yn cyflawni pethau fel rhoi terfyn ar dollau pont Hafren, yr ydym ni wedi galw amdano ers blynyddoedd.

In terms of the new three-stage process for assessing proposals for new railway stations in Wales, you are no doubt aware that some campaigners calling for the reopening of certain stations that failed to make the second stage feel aggrieved, and these include members of the Carno station action group. Now, in light of that, and in the interests of transparency, will your Government be prepared to share the results of the cost-benefit analysis in moving from stage 1 to stage 2? Diolch yn fawr.

O ran y broses tri cham newydd ar gyfer asesu cynigion ar gyfer gorsafoedd rheilffordd newydd yng Nghymru, rwy’n siŵr y byddwch yn ymwybodol bod rhai ymgyrchwyr sy’n galw am ailagor gorsafoedd penodol a fethodd â chyrraedd yr ail gam yn teimlo'n ddig, ac mae'r rhain yn cynnwys aelodau o grŵp gweithredu gorsaf Carno. Nawr, yng ngoleuni hynny, ac er budd tryloywder, a fydd eich Llywodraeth yn barod i rannu canlyniadau'r dadansoddiad cost a budd o ran symud o gam 1 i gam 2? Diolch yn fawr.

I see no difficulty with doing that. It’s hugely important that the cost-benefit analysis is shared so that people can see what the methodology is.

Ni welaf unrhyw anhawster o ran gwneud hynny. Mae'n hynod bwysig bod y dadansoddiad cost a budd yn cael ei rannu fel y gall pobl weld beth yw'r fethodoleg.

Ysgol Uwchradd Aberhonddu

Brecon High School

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y ffrwd Gymraeg yn Ysgol Uwchradd Aberhonddu? OAQ(5)0608(FM)

6. Will the First Minister make a statement on the Welsh-medium stream at Brecon High School? OAQ(5)0608(FM)

Unfortunately, I can’t comment further on those proposals for change because of course there is a potential role for the Welsh Government, and that position can’t be prejudiced.

Yn anffodus, ni allaf wneud sylwadau pellach ar y cynigion hynny ar gyfer newid oherwydd, wrth gwrs, ceir swyddogaeth bosibl i Lywodraeth Cymru, ac ni ellir rhagfarnu’r safbwynt hwnnw.

I thank the First Minister for that reply, which of course I understand. This is the opposite to the situation that we faced in Llangennech, where there’s parental opposition to the changing of the status of the school to a Welsh-medium school. There’s a feeling in the locality in Brecon that this proposal for closure has become a bit of a self-fulfilling prophecy because the council has, for many years, had a proposal to close down, and they’ve provided free transport to alternative schools for parents, so it’s not surprising that parents who want to have their children taught through the medium of Welsh are now exploring other opportunities with the result that the school rolls have been falling to unsustainable levels. I hope the First Minister will agree that I try to be on this, if on no other issue, non-partisan and helpful, so what I would like to ask the First Minister is: in addition to the acknowledged policy, which I think is the correct one, of the Minister for Lifelong Learning in relation to the situation in Llangennech—of persuasion and cajoling, bringing parents with us and going with the grain—is it not the case that where parents want to have their children taught through the medium of Welsh, you ought to make it as easy as possible for them? Therefore, requiring children to go on a bus journey of over an hour in each direction each day is not likely to bring more parents into the net of wanting to have their children taught through the medium of Welsh. So I’m wondering what, without, perhaps, commenting on this individual case, the First Minister can do to make it easier for parents in the situation that we find in Brecon to have their wishes satisfied.

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna, ac rwyf yn ei ddeall, wrth gwrs. Mae hyn i’r gwrthwyneb o'r sefyllfa a wynebwyd gennym ni yn Llangennech, lle ceir gwrthwynebiad gan rieni i newid statws yr ysgol i ysgol cyfrwng Cymraeg. Ceir teimlad yn yr ardal leol yn Aberhonddu bod y cynnig hwn i gau wedi troi’n dipyn o broffwydoliaeth hunangyflawnol oherwydd bod y cyngor wedi, ers nifer o flynyddoedd, cael cynnig i gau’r ysgol, ac maen nhw wedi darparu cludiant am ddim i ysgolion eraill i rieni, felly nid yw'n syndod bod rhieni sydd eisiau i’w plant gael eu haddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg yn edrych ar gyfleoedd eraill nawr, gyda'r canlyniad fod cofrestrau’r ysgol wedi bod yn gostwng i lefelau anghynaliadwy. Rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog yn cytuno fy mod i’n ceisio bod yn amhleidiol ac o gymorth ar y mater hwn, os nad ar unrhyw fater arall, felly yr hyn yr hoffwn ei ofyn i'r Prif Weinidog yw: yn ogystal â pholisi cydnabyddedig, y credaf sy’n gywir, y Gweinidog dros Addysg Gydol Oes o ran y sefyllfa yn Llangennech—o ddarbwyllo a pherswadio, gan ddod â rhieni gyda ni a mynd gyda'r graen—onid yw'n wir, lle mae rhieni yn dymuno i’w plant gael eu haddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg, y dylech chi ei gwneud mor hawdd â phosibl iddyn nhw wneud hynny? Felly, nid yw ei gwneud yn ofynnol i blant fynd ar daith bws o dros awr ym mhob cyfeiriad bob dydd yn debygol o ddod â mwy o rieni i mewn i'r rhwyd ​​o fod eisiau i'w plant gael eu haddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg. Felly rwy'n meddwl tybed beth, heb, efallai, wneud sylwadau ar yr achos unigol hwn, y gall y Prif Weinidog ei wneud i'w gwneud yn haws i rieni yn y sefyllfa yr ydym ni’n ei gweld yn Aberhonddu i fodloni eu dymuniadau.

Well, if I can speak generally, the leader of UKIP is correct in that, in many parts of Wales, the length of the journey time to get to a Welsh-medium school puts parents off. It’s particularly true in some parts of Wales where there is a Welsh-medium primary school but there is a substantial journey to the Welsh-medium secondary school. Monmouthshire is an example that springs to mind—Ysgol y Ffin, Ysgol y Fenni—it’s a long way to Ysgol Gyfun Gwynllyw from there, and steps must be taken to make sure that they’re able to access secondary education, particularly, more locally. Generally, local authorities have to produce their Welsh in education strategic plans. We look at those plans and, if we judge them to be inadequate, then we do not approve those plans. It is for local authorities all across Wales to show that they are providing sufficient access to Welsh-medium education in order for those plans to be effective.

Wel, os caf i siarad yn gyffredinol, mae arweinydd UKIP yn gywir o’r safbwynt, mewn sawl rhan o Gymru, bod hyd yr amser teithio i gyrraedd ysgol cyfrwng Cymraeg yn troi rhai rhieni i ffwrdd. Mae'n arbennig o wir mewn rhai rhannau o Gymru lle ceir ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg, ond mae tipyn o ffordd i'r ysgol uwchradd cyfrwng Cymraeg. Mae Sir Fynwy yn enghraifft sy'n dod i'r meddwl—Ysgol y Ffin, Ysgol y Fenni—mae'n ffordd bell i Ysgol Gyfun Gwynllyw o’r fan honno, ac mae’n rhaid cymryd camau i wneud yn siŵr eu bod yn gallu cael mynediad at addysg uwchradd, yn enwedig yn fwy lleol. Yn gyffredinol, mae’n rhaid i awdurdodau lleol lunio eu cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg. Rydym ni’n edrych ar y cynlluniau hynny ac, os byddwn yn barnu eu bod yn annigonol, yna nid ydym yn cymeradwyo’r cynlluniau hynny. Mater i awdurdodau lleol ledled Cymru yw dangos eu bod yn darparu mynediad digonol at addysg cyfrwng Cymraeg er mwyn i'r cynlluniau hynny fod yn effeithiol.

Mae gan Lywodraeth Cymru amcan i weld miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Er mwyn cyrraedd y nod yna, wrth gwrs, mae’n rhaid i ni gael cymaint o blant â phosibl yn dechrau eu haddysg nhw trwy gyfrwng y Gymraeg. Fel rŷch chi wedi’i ddweud, mae’n anodd ichi drafod y mater uniongyrchol yma, ond jest fel mater o egwyddor, a ydych chi’n cydnabod yn yr ardaloedd cefn gwlad hynny ei bod hi’n costio mwy i gael y plant i fynd i’r ysgolion yna? A oes yna gydnabyddiaeth tu fewn i’r Llywodraeth, fel ei bod hi yn bosibl? Achos, os ydym ni eisiau cyrraedd y nod yna, fel yr ydych chi’n ei ddweud, mae’n rhaid i ni ei wneud e mor syml â phosibl fel bod y rhieni yna ddim yn gweld rhyw rwystredigaethau yn eu ffordd nhw.

The Welsh Government has an ambition to see 1 million Welsh speakers by the year 2050. Now, in order to reach that target, we need to get as many children as possible starting their education through the medium of Welsh. As you have said, it’s difficult for you to discuss this individual issue, but just as a matter of general principle, do you acknowledge that in those rural areas it costs more to get children to go to those schools? Is there any recognition of this within Government to make this possible? Because if we want to reach that target, as you said, we have to make it as easy as possible so that those parents don’t see any barriers in their way.

Yn gyffredinol, wrth gwrs, y mwyaf y mae plant yn gorfod teithio er mwyn cael eu haddysg, y mwyaf yw’r rhwystr sydd yn eu cadw nhw rhag mynd i ysgolion cynradd a hefyd ysgolion cyfun. Wrth gwrs, mae hynny’n rhan o’r ystyriaeth yr ydym ni’n ei rhoi i’r cynlluniau strategol sydd gan awdurdodau lleol.

Ynglŷn â’r targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, ni fyddaf i ddim yn y swydd hon bryd hynny—fe gaf i ddweud hynny. Bydd y ddogfen derfynol yn ystyried y berthynas rhwng yr iaith a hefyd datblygu economaidd, a bydd hynny’n rhywbeth sy’n cael ei gyhoeddi'r flwyddyn hon, ac wrth gwrs bydd y sefyllfa addysg yn cael ei hystyried yn fanwl fel rhan o’r broses honno.

Well, generally, of course, the further that children have to travel to be educated, the greater the obstacle. That is true specifically of secondary schools, and that is part of the consideration we’re giving to the Welsh in education strategic plans.

As regards to the target of 1 million Welsh speakers by 2050, I won’t be in this post at that point, if I may say that, but the final document will consider the relationship between the language and economic development, and that is something that will be published this year, and, of course, the situation of education will be considered carefully as part of that whole process.

Rydw i wedi codi’r materion hyn mewn gohebiaeth gyda’r Gweinidog tua mis yn ôl. Nid ydw i ddim wedi cael ateb eto, ond rwy’n gobeithio yn fawr iawn y caf i ateb yn fuan. Mae materion ynglŷn â theitho wedi cael eu codi, ond un peth sydd yn broblematig os ŷch chi’n ceisio trefnu addysg ddwyieithog mewn ardaloedd cefn gwlad yw sut ŷch chi’n cynnal digwyddiadau y tu allan i oriau ysgol a gwneud yn siŵr bod trafnidiaeth ar gael ar gyfer cynnal digwyddiadau celfyddydol, chwaraeon, ac ati. Beth sydd gan y Llywodraeth i ddweud yn gyffredinol am yr anhawster hynny i sicrhau bod dewis teg wrth ddewis addysg Gymraeg?

I’ve raised these issues in correspondence with the Minister around a month ago. I’ve not yet received a response, but I very much hope that I will receive a response soon. Issues of school transportation have been raised, but one thing that is problematic if you are trying to provide bilingual education in rural areas is how you actually hold events outside of school times and ensure that transport is available to arts and sports activities, and so on. So, what does the Government have to say in general in terms of that difficulty in ensuring that there is a fair option in making the choice of Welsh-medium education?

Un ffordd, wrth gwrs, i sicrhau bod yna fwy o weithgareddau ar gael, er enghraifft, yw sicrhau bod mwy o ganghennau actif o’r Urdd. Er enghraifft, yn fy ardal i, mae yna un ysgol gyfun Gymraeg ac mae yng Ngwm Llynfi. Nid yw’n ganolog iawn i’r sir, ond mae pob plentyn yn y sir yn mynd yno, hyd yn oed y rhai sy’n dod o Gwm Ogwr, sy’n gorfod teithio dros ddau gwm i fynd yno. Ond, mae’r Urdd yn cynnal gweithgareddau sydd yn sicrhau nad yw pobl yn gorfod teithio i Langynwyd bob tro—maen nhw’n gallu mynd i Ben-y-bont a Phorthcawl. Mae hynny’n un ffordd, wrth gwrs, i sicrhau bod plant yn cael mynediad mewn i awyrgylch Cymraeg y tu fas i’r ysgol heb orfod teithio gormod.

One way of ensuring that there are more activities available, for example, is to ensure that you have more Urdd branches. For example, in my area there’s one Welsh–medium secondary school and it’s in the Llynfi valley. It’s not very central to the county, but every child in the county goes there, even those that come from the Ogmore valley--they have to travel across two valleys to get there. The Urdd does hold lots of activities so that children don’t have to go to Llangynwyd every time—they can go to Bridgend or Porthcawl, which ensures that children have access to a Welsh ethos outside the school without having to travel too far.

Aelodau'r Lluoedd Arfog

Armed Forces Personnel

7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi aelodau'r lluoedd arfog yng Nghymru? OAQ(5)0593(FM)

7. How is the Welsh Government supporting armed forces personnel in Wales? OAQ(5)0593(FM)

Whilst responsibility for serving armed forces personnel lies with the UK Government, we have made clear in our programme for government our commitment to support serving personnel and their families so that they are not disadvantaged by their service.

Er mai Llywodraeth y DU sy’n gyfrifol am bersonél presennol y lluoedd arfog, rydym ni wedi ei gwneud yn eglur yn ein rhaglen lywodraethu ein hymrwymiad i gefnogi personél presennol a'u teuluoedd fel nad ydynt dan anfantais oherwydd eu gwasanaeth.

Thank you. My further question is more about the wider armed forces community. Earlier this year, at their request, I, with Andrew R.T. Davies, met a group of women veterans, all of whom have suffered injuries on service and all of whom told us they were also dealing with mental health issues as a consequence of their service. How do you respond to the concern they expressed to us—and I’m quoting them—that ‘with more and more veterans returning from Iraq and Afghanistan it’s now taking three months to get an appointment with Veterans’ NHS Wales then three to six months to see a specialist and then they can only deal with mild to medium trauma because there are no acute services, and they’re having to travel to England for treatment for their mental health and rely on charities’?

Diolch. Mae fy nghwestiwn arall yn ymwneud mwy â’r gymuned lluoedd arfog ehangach. Yn gynharach eleni, ar eu cais nhw, cefais i, ac Andrew R.T. Davies, gyfarfod gyda grŵp o gyn-filwyr benywaidd, pob un ohonynt wedi dioddef anafiadau wrth wasanaethu, a phob un ohonynt yn dweud wrthym eu bod hefyd yn ymdopi â materion iechyd meddwl o ganlyniad i'w gwasanaeth. Sut ydych chi’n ymateb i'r pryder a fynegwyd ganddynt i ni—ac rwy'n eu dyfynnu—'gyda mwy a mwy o gyn-filwyr yn dychwelyd o Irac ac Affganistan mae’n cymryd tri mis erbyn hyn i gael apwyntiad gyda GIG Cymru i Gyn-filwyr, wedyn tri i chwe mis i weld arbenigwr ac yna dim ond ymdrin â thrawma ysgafn i ganolig y maen nhw’n gallu ei wneud gan nad oes unrhyw wasanaethau acíwt, ac maen nhw’n gorfod teithio i Loegr i gael triniaeth ar gyfer eu hiechyd meddwl ac yn dibynnu ar elusennau?

If the Member writes to me with more detail on that, I will of course investigate. But generally, we have produced a ‘Welcome to Wales’ booklet, specifically for serving personnel and their families while living in Wales. It gives information on the support and services available in one place. They include free swimming, of course, across all 22 local authorities, a fast-track referral pathway for specialist healthcare, an enhanced flexible childcare offer, and of course access to education. We work pretty closely with organisations such as the Royal British Legion as well, to make sure that we give the veterans who have given so much what they deserve when they are living in Wales.

Os gwnaiff yr Aelod ysgrifennu ataf gyda mwy o fanylion am hynny, byddaf wrth gwrs yn ymchwilio. Ond yn gyffredinol, rydym ni wedi cynhyrchu llyfryn 'Croeso i Gymru', yn benodol ar gyfer personél y lluoedd arfog a'u teuluoedd tra eu bod yn byw yng Nghymru. Mae'n rhoi gwybodaeth am y cymorth a'r gwasanaethau sydd ar gael mewn un man. Maen nhw’n cynnwys nofio am ddim, wrth gwrs, ar draws pob un o'r 22 o awdurdodau lleol, llwybr atgyfeirio carlam ar gyfer gofal iechyd arbenigol, cynnig gofal plant hyblyg gwell, a mynediad at addysg wrth gwrs. Rydym ni’n gweithio'n eithaf agos gyda sefydliadau fel y Lleng Brydeinig Frenhinol hefyd, i wneud yn siŵr ein bod ni’n rhoi’r hyn y maen nhw’n ei haeddu i’r cyn-filwyr sydd wedi rhoi cymaint, pan eu bod yn byw yng Nghymru.

First Minister, the children of service personnel who have been posted overseas are in danger of receiving a patchy education. In postings where there is no official school provision, these children are sent to international schools, which may not follow a set curriculum. As a result, the children may be ahead in some areas and behind in others. What is your Government doing to ensure that children of service personnel who have attended international schools are fully assessed and receive additional support if needed?

Prif Weinidog, mae plant personél lluoedd arfog sydd wedi eu hanfon dramor mewn perygl o dderbyn addysg anghyson. Mewn lleoliadau lle nad oes unrhyw ddarpariaeth ysgol swyddogol, mae'r plant hyn yn cael eu hanfon i ysgolion rhyngwladol, efallai na fydd yn dilyn cwricwlwm penodol. O ganlyniad, efallai y bydd y plant ar y blaen mewn rhai meysydd ac ar ei hôl hi mewn eraill. Beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod plant personél lluoedd arfog sydd wedi mynychu ysgolion rhyngwladol yn cael eu hasesu'n llawn ac yn derbyn cymorth ychwanegol os oes angen?

The Supporting Service Children in Education project within the WLGA has been funded through the European social fund since 2014 to mitigate issues of mobility and deployment. That project has produced a guide for parents of service children about the Welsh education system, and for teachers on supporting service children. The latest resource to be produced by this project is the digital stories resource, which was launched at the end of last year. In addition, the MOD has operated the education support fund, although we understand that that funding will come to an end next year. The Cabinet Secretary for Education has written to the MOD, asking them to explain that position.

Mae'r prosiect Cefnogi Plant y Lluoedd Arfog mewn Addysg o fewn CLlLC wedi ei ariannu trwy gronfa gymdeithasol Ewrop ers 2014 i liniaru problemau symudedd a lleoliad. Mae'r prosiect wedi llunio canllaw i rieni plant y lluoedd arfog ar y system addysg yng Nghymru, ac ar gyfer athrawon ar gefnogi plant y lluoedd arfog. Yr adnodd diweddaraf i gael ei lunio gan y prosiect hwn yw'r adnodd straeon digidol, a lansiwyd ddiwedd y flwyddyn diwethaf. Hefyd, mae'r Weinyddiaeth Amddiffyn wedi gweithredu’r gronfa cymorth addysg, er ein bod ni’n deall y bydd y cyllid hwnnw’n dod i ben y flwyddyn nesaf. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi ysgrifennu at y Weinyddiaeth Amddiffyn, yn gofyn iddynt esbonio’r sefyllfa honno.

Llwyddiant ym Maes Chwaraeon

Sporting Success

8. Pa bolisi y bydd Llywodraeth Cymru yn ei ddilyn i annog a chefnogi llwyddiant ym maes chwaraeon yng Nghymru? OAQ(5)0596(FM)

8. What policy will the Welsh Government follow to encourage and support sporting success in Wales? OAQ(5)0596(FM)

Our policies on sport are set in the context of ‘Taking Wales Forward’ and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Our investment in sport, via Sport Wales, focuses on encouraging participation amongst all ages and ensuring sporting infrastructure is in place so that talented sportsmen and sportswomen reach their potential.

Mae ein polisïau ar chwaraeon yn cael eu gosod yng nghyd-destun 'Symud Cymru Ymlaen' a Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae ein buddsoddiad mewn chwaraeon, drwy Chwaraeon Cymru, yn canolbwyntio ar annog cyfranogiad ymhlith pob oedran a sicrhau bod seilwaith chwaraeon ar waith fel bod athletwyr a chwaraewyr gwrywaidd a benywaidd talentog yn gwireddu eu potensial.

I thank the First Minister for that answer. I believe it is really important, for reasons I think all Members here would recognise, First Minister, that we support sport and physical activity at an elite and grass-roots level in Wales. So, I would like to return briefly to Newport County’s success, because I believe it’s very important for both levels. We had a local boy, Michael Flynn, as manager, taking over the team 11 points adrift at the bottom of the table, near the end of the season, and completely turning it around with a dramatic winner in the eighty-ninth minute of the last match of the season to retain professional football for next season in Newport, showing the importance, I think, of local input into team, and of course it is a supporter’s trust.

We will now have Premier League funding for grass roots community and sports activity around football into the future—long into the future, I hope—and at the same time, we’ve seen Newport rugby club shareholders vote for a Welsh Rugby Union takeover, which will keep regional rugby in Newport, and also nurture the game at a local grass-roots level. So, I think professional sport and grass-roots sport are looking strong in Newport at the moment, First Minister, and I wonder if you would join me in paying tribute to all of those people involved in making that a reality, and particularly the grass-roots support.

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Credaf ei bod yn bwysig iawn, am resymau yr wyf yn credu y byddai pob Aelod yma yn eu cydnabod, Prif Weinidog, ein bod ni’n cefnogi chwaraeon a gweithgarwch corfforol ar lefel elitaidd a llawr gwlad yng Nghymru. Felly, hoffwn ddychwelyd yn fyr at lwyddiant Clwb Pêl-droed Casnewydd, gan fy mod i’n credu ei fod yn bwysig iawn ar y ddau lefel. Cawsom fachgen lleol, Michael Flynn, fel rheolwr, yn cymryd y tîm drosodd 11 pwynt ar ei hôl hi ar waelod y tabl, yn agos at ddiwedd y tymor, gan weddnewid y sefyllfa’n llwyr gyda gôl ddramatig i ennill y gêm yn 89fed munud gêm olaf y tymor i gadw pêl-droed proffesiynol yng Nghasnewydd ar gyfer y tymor nesaf, gan ddangos pwysigrwydd, rwy’n credu, mewnbwn lleol i’r tîm, ac wrth gwrs mae'n ymddiriedolaeth cefnogwyr.

Byddwn yn cael cyllid Uwch Gynghrair Lloegr nawr ar gyfer gweithgarwch cymunedol a chwaraeon llawr gwlad o amgylch pêl-droed yn y dyfodol—ymhell i'r dyfodol, rwy'n gobeithio—ac ar yr un pryd, rydym ni wedi gweld cyfranddalwyr clwb rygbi Casnewydd yn pleidleisio i Undeb Rygbi Cymru eu cymryd drosodd, a fydd yn cadw rygbi rhanbarthol yng Nghasnewydd, a hefyd yn meithrin y gêm ar lefel llawr gwlad lleol. Felly, rwy’n credu bod chwaraeon proffesiynol a chwaraeon llawr gwlad yn edrych yn gryf yng Nghasnewydd ar hyn o bryd, Prif Weinidog, ac roeddwn i’n meddwl tybed a wnewch chi ymuno â mi i dalu teyrnged i'r holl bobl sy'n rhan o wireddu hynny, ac yn enwedig y cymorth ar lawr gwlad.

Absolutely. I saw the scenes at the end of the game, the scenes of joy, when the second goal went in against Notts County. In fact, I tweeted at the time. I’m more than happy to congratulate Newport County. I think the Dragons have a bright future as well—they need more financial stability, but that seems to be coming together. I fully recognise the importance of sporting development. The national football centre is in Newport, of course; the Football Association of Wales over the past few years has been transformed as an organisation, and now has, of course, a training facility in place where there was none before. And, of course, in terms of the importance of individual physical activity, I know how important this is, and I know, indeed, that the Member for Newport East has spent the last 18 years telling me how important it is, and I have failed to follow his advice.

Yn sicr. Gwelais i'r golygfeydd ar ddiwedd y gêm, y golygfeydd o lawenydd, pan aeth yr ail gôl i mewn yn erbyn Notts County. Yn wir, trydarais ar y pryd. Rwy'n fwy na pharod i longyfarch Clwb Pêl-droed Casnewydd. Rwy'n meddwl bod gan y Dreigiau ddyfodol disglair hefyd—mae angen mwy o sefydlogrwydd ariannol arnynt, ond mae’n ymddangos bod hynny’n dod at ei gilydd. Rwy'n llwyr gydnabod pwysigrwydd datblygu chwaraeon. Mae'r ganolfan bêl-droed genedlaethol yng Nghasnewydd, wrth gwrs; mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi ei gweddnewid fel sefydliad yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae ganddi erbyn hyn, wrth gwrs, gyfleuster hyfforddi ar waith lle nad oedd un o'r blaen. Ac, wrth gwrs, o ran pwysigrwydd gweithgarwch corfforol unigol, gwn pa mor bwysig yw hyn, a gwn, yn wir, bod yr Aelod dros Ddwyrain Casnewydd wedi treulio'r 18 mlynedd diwethaf yn dweud wrthyf pa mor bwysig ydyw, ac rwyf wedi methu â dilyn ei gyngor.

Y Diwydiant Gweithgynhyrchu

The Manufacturing Industry

9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r diwydiant gweithgynhyrchu? OAQ(5)0606(FM)

9. Will the First Minister make a statement on Welsh Government support for the manufacturing industry? OAQ(5)0606(FM)

We continue to take a broad range of actions to support the manufacturing sector across Wales.

Rydym ni’n parhau i gymryd ystod eang o gamau i gefnogi'r sector gweithgynhyrchu yng Nghymru.

Figures released last week show that UK industrial output shrank for a third month in a row, with the manufacturing sector falling by 0.6 per cent, and the UK’s trade deficit doubling to more than £10.5 billion. As a country here in Wales with a proud industrial and manufacturing past, it’s sad that the proportion of apprenticeships in manufacturing fell from 6 per cent in 2006 to a dismal 2 per cent in 2014. Those are StatsWales’s figures, in case the First Minister wants to accuse me again of misrepresenting the facts.

Does the First Minister agree with me that it is unacceptable to dither for over a year with a new economic and industrial plan for this country? What hope is there for a future in industry for Wales on a global level when we’re not providing the next generation with the skills to deliver?

Mae ffigurau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn dangos bod allbwn diwydiannol y DU wedi lleihau am y trydydd mis yn olynol, gyda'r sector gweithgynhyrchu yn gostwng 0.6 y cant, a diffyg masnachu’r DU yn dyblu i fwy na £10.5 biliwn. Fel gwlad yma yng Nghymru â gorffennol diwydiannol a gweithgynhyrchu balch, mae'n drist bod cyfran y prentisiaethau yn y diwydiant gweithgynhyrchu wedi gostwng o 6 y cant yn 2006 i 2 y cant llwm yn 2014. Ffigurau StatsCymru yw’r rheini, rhag ofn bod y Prif Weinidog eisiau fy nghyhuddo unwaith eto o gamliwio’r ffeithiau.

A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi ei bod yn annerbyniol petruso am dros flwyddyn gyda chynllun economaidd a diwydiannol newydd ar gyfer y wlad hon? Pa obaith sydd yna am ddyfodol mewn diwydiant i Gymru ar lefel fyd-eang pan nad ydym yn darparu'r sgiliau er mwyn i’r genhedlaeth nesaf allu cyflawni?

Well, can I remind him that it is a key commitment of this Government that we will fund a 100,000 apprenticeship for people of all ages over the course of this Assembly term, something that we think is hugely important? He’s right to point out that manufacturing is of greater importance to the Welsh economy than it is for the UK as a whole. Some 10.8 per cent of the Welsh workforce are in manufacturing compared to 7.6 per cent for the UK. I do not accept what he says about dithering: we brought Aston Martin into Wales; we brought Qatar Airways into Wales. At the moment, the advanced materials and manufacturing sector team is currently working with 88 companies, wishing to locate or expand in Wales. So, far from dithering, we’ve been hugely active and the investment figures speak for themselves.

Wel, a gaf i ei atgoffa ei fod yn un o ymrwymiadau allweddol y Llywodraeth hon y byddwn yn ariannu 100,000 o brentisiaethau ar gyfer pobl o bob oed yn ystod tymor y Cynulliad hwn, rhywbeth yr ydym yn credu sy’n hynod bwysig? Mae'n iawn i nodi bod gweithgynhyrchu yn bwysicach i economi Cymru nag ydyw i’r DU yn ei chyfanrwydd. Mae tua 10.8 y cant o weithlu Cymru ym maes gweithgynhyrchu o’i gymharu â 7.6 y cant ar gyfer y DU. Nid wyf yn derbyn yr hyn y mae'n ei ddweud am betruso: daethom ag Aston Martin i Gymru; daethom â Qatar Airways i Gymru. Ar hyn o bryd, mae'r tîm sector deunyddiau a gweithgynhyrchu uwch yn gweithio gydag 88 o gwmnïau sy'n dymuno lleoli neu ehangu yng Nghymru ar hyn o bryd. Felly, ymhell o betruso, rydym ni wedi bod yn hynod weithgar ac mae'r ffigurau buddsoddi yn siarad drostynt eu hunain.

Cyflymu Cymru yn Sir Drefaldwyn

Superfast Cymru in Montgomeryshire

10. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyflwyno rhaglen Cyflymu Cymru yn Sir Drefaldwyn? OAQ(5)0594(FM)

10. Will the First Minister make a statement on the roll-out of the Superfast Cymru programme in Montgomeryshire? OAQ(5)0594(FM)

The Superfast Cymru scheme has, to date, facilitated the roll-out of superfast broadband access to over 46,500 homes and businesses across Powys, including, of course, Montgomeryshire, delivering average speeds of 87 Mbps and investing over £13.3 million.

Mae cynllun Cyflymu Cymru, hyd yn hyn, wedi hwyluso’r broses o gyflwyno mynediad at fand eang cyflym iawn i dros 46,500 o gartrefi a busnesau ledled Powys, gan gynnwys, wrth gwrs, Sir Drefaldwyn, gan ddarparu cyflymder cyfartalog o 87 Mbps a buddsoddiad o dros £13.3 miliwn.

Thank you, First Minister. We are now eight months away from the drop-dead date, when the Superfast Cymru project—. It does seem to have a continuing miscommunication issue with residents. I’ve been contacted, for example, by one constituent from Adfa who has complained that even though he had confirmation of superfast broadband via fibre-to-the-premises technology in February of this year—also confirmed to me in writing by the Minister—he has now been told that the situation has changed, and the technology to be used is fibre to the cabinet, and that he now is too far away from the cabinet to benefit from the upgrade. So, the situation here, I think, I hope you’ll agree, is unacceptable: one minute he’s told that he’s going to receive up to 330 MB, and then the goalpost is changed to find out that he’s not going to benefit at all. Now, back in February, there could have been other solutions that he could have taken forward through other technologies, which are no longer available. Would you agree with me that it’s important that people are given the right information in the first place?

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Rydym ni wyth mis i ffwrdd bellach o'r dyddiad terfynol, pan fydd y prosiect Cyflymu Cymru—. Mae'n ymddangos bod ganddo broblem cam-gyfathrebu parhaus â thrigolion. Cysylltwyd â mi, er enghraifft, gan un etholwr o Adfa sydd wedi cwyno, er iddo gael cadarnhad o fand eang cyflym iawn trwy dechnoleg ffibr i'r adeilad ym mis Chwefror eleni—a gadarnhawyd i mi yn ysgrifenedig gan y Gweinidog hefyd—ei fod wedi cael ei hysbysu erbyn hyn bod y sefyllfa wedi newid, ac mai ffibr i'r cabinet yw’r dechnoleg a fydd yn cael ei defnyddio, a’i fod bellach yn rhy bell i ffwrdd o’r cabinet i elwa ar yr uwchraddio. Felly, mae'r sefyllfa yma, rwy’n credu, ac rwy’n gobeithio y byddwch chi’n cytuno, yn annerbyniol: un funud mae’n cael ei hysbysu ei fod yn mynd i dderbyn hyd at 330 MB, ac yna mae’r rheolau’n cael eu newid i ddarganfod nad yw’n mynd i elwa o gwbl . Nawr, yn ôl ym mis Chwefror, efallai fod atebion eraill y gallai fod wedi bwrw ymlaen â nhw trwy dechnolegau eraill, nad ydynt ar gael mwyach. A fyddech chi’n cytuno â mi ei bod yn bwysig bod pobl yn cael y wybodaeth gywir yn y lle cyntaf?

Absolutely. Perhaps, if the Member could write to me with the details of his constituent’s problem, I will, of course, investigate.

Yn sicr. Efallai, pe gallai'r Aelod ysgrifennu ataf gyda manylion problem ei etholwr, byddaf, wrth gwrs, yn ymchwilio.

2. 2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. 2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rwy’n galw ar arweinydd y tŷ, Jane Hutt.

The next item is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Jane Hutt.

Diolch, Llywydd. Business Committee has agreed to table a motion to suspend Standing Orders immediately after the business statement to allow tomorrow’s short debate to take place today after voting. Business for the next three weeks is as shown in the business statement and announcement found among the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae’r Pwyllgor Busnes wedi cytuno i gyflwyno cynnig i atal Rheolau Sefydlog yn syth ar ôl y datganiad busnes er mwyn caniatáu cynnal dadl fer yfory ar ôl pleidleisio heddiw. Mae'r busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y mae wedi’i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Cabinet Secretary, I recently visited my general practitioner. I had to go very early in the morning—an 8 o’clock appointment—and what I saw was unthinkable. I had to pass through a couple of surgeries, and people were waiting from 7.30 a.m. until 8 o’clock, outside in this weather, only a couple of days ago, with children—able, disabled and senior people with, of course, sickness. You have to make an appointment to see the doctor before 8 o’clock, and the surgery door never opens. That is a surprise in the twenty-first century—people waiting outside and not getting in in this weather early in the morning while the surgery staff are already inside.

So, would you kindly make a statement on GP appointments in Wales? It will definitely help many surgeries in this country and all of those stood outside without shelter at the mercy of this weather. Could not some method be devised to allow these patients to wait inside the surgeries, with the possible use of ticketing or some sort of number to be given, and they can have allotted numbers to see the nurses, or the people who are inside can give appointments for the doctors? I think it would be a great help for our sick people, young and old, to make sure that a statement is made on doctor appointments at surgeries in Wales. Thank you.

Ysgrifennydd y Cabinet, es i weld fy meddyg teulu’n ddiweddar. Roedd yn rhaid i mi fynd yn fore iawn—apwyntiad am 08:00—ac roedd yr hyn a welais y tu hwnt i bob rheswm. Roedd yn rhaid i mi basio trwy un neu ddwy o feddygfeydd, ac roedd rhai yn aros y tu allan o 7.30 a.m. tan 8 o'r gloch yn y fath dywydd, ddiwrnod neu ddau yn ôl, gyda’u plant—pobl abl, pobl fethedig a’r henoed i gyd, wrth gwrs, yn sâl. Mae'n rhaid i chi wneud apwyntiad i weld y meddyg cyn 08:00, ac nid yw drws y feddygfa byth yn agored. Mae hynny'n syndod yn yr unfed ganrif ar hugain—pobl yn sefyll y tu allan, heb gael mynd i mewn yn y fath dywydd yn gynnar yn y bore tra bod staff y feddygfa yn yr adeilad eisoes.

Felly, a fyddech mor garedig â gwneud datganiad am apwyntiadau meddygon teulu yng Nghymru? Bydd yn siŵr o helpu llawer o feddygfeydd yn y wlad hon a phawb sy’n sefyll y tu allan heb le i gysgodi rhag tywydd fel hwn. Does bosibl nad oes modd dyfeisio rhyw ffordd o ganiatáu i’r cleifion hyn gael aros y tu mewn i'r meddygfeydd, drwy ddefnyddio tocyn neu rif o ryw fath efallai, fel eu bod yn derbyn rhifau ar gyfer gweld y nyrsys, neu fod y rhai sydd tu mewn yn gallu trefnu apwyntiadau i’r meddygon? Rwy'n credu y byddai o help mawr i’r bobl sâl, yn hen ac ifanc, wneud yn siŵr bod datganiad yn cael ei wneud am apwyntiadau meddyg ym meddygfeydd Cymru. Diolch.

The Member raises an important question. It gives me the opportunity to say that our GPs in Wales provide a first-class service to the Welsh population. In fact, the national survey continues to show very high levels of satisfaction—over 90 per cent of patients are satisfied with GP services. To help ensure patients receive high-quality care, we’re continuing to invest new money in primary care—£42.6 million this financial year alone. Also, importantly, in terms of GP practices working together collaboratively, we’re investing in 64 primary care clusters across Wales. Of course, that all means that, in terms of access to GP services, this Welsh Government is not only investing and supporting but patients are also increasingly satisfied with those services.

Mae'r Aelod yn codi cwestiwn pwysig. Mae'n rhoi’r cyfle i mi ddweud bod ein meddygon teulu yng Nghymru yn darparu gwasanaeth o'r radd flaenaf i bobl Cymru. Yn wir, mae'r arolwg cenedlaethol yn parhau i ddangos lefelau uchel iawn o foddhad—dros 90 y cant o gleifion yn fodlon gyda gwasanaethau meddygon teulu. I helpu i sicrhau bod cleifion yn derbyn gofal o ansawdd uchel, rydym yn parhau i fuddsoddi arian newydd mewn gofal sylfaenol—£42.6 y flwyddyn ariannol hon yn unig. Hefyd, yn bwysig iawn, o ran practisau meddygon teulu yn gweithio gyda'i gilydd ar y cyd, rydym yn buddsoddi mewn 64 o glystyrau gofal sylfaenol ledled Cymru. Wrth gwrs, mae hyn i gyd yn golygu, o ran mynediad at wasanaethau meddygon teulu, nid yn unig bod y Llywodraeth hon yng Nghymru yn buddsoddi a chefnogi ond bod y cleifion hefyd yn fwy bodlon ar y gwasanaethau hynny.

Can I ask for a Government statement on the importance of universities as economic drivers, and what the Welsh Government is doing to support the university sector and to generate science parks similar to both Cambridge and Aarhus in Denmark, which have been very important in the economic success of those two areas?

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar bwysigrwydd prifysgolion yn sbarduno’r economi, a'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r sector prifysgolion a chynhyrchu parciau gwyddoniaeth tebyg i Gaergrawnt ac Aarhus yn Nenmarc, sydd wedi bod yn bwysig iawn yn llwyddiant economaidd y ddwy ardal hynny?

Mike Hedges, the importance, as you say, of universities as economic drivers is quite clear. The higher education sector makes a substantial contribution to the economy of Wales. Universities in Wales contribute more than £3 billion a year in gross expenditure to the Welsh economy, employ over 20,000 people, have an annual turnover in excess of £1.5 billion and, of course, contribute to sustainable economic growth in many ways—through knowledge creation developing a highly skilled workforce and through engagement with local communities. Clearly, there are important examples that the university sector can learn from across the world, but I think we have real opportunities, as the Diamond review recognises, that investment in higher education can bring those benefits for the economy.

Mike Hedges, fel y dywedwch chi, mae pwysigrwydd y prifysgolion yn sbarduno’r economi yn gwbl amlwg. Mae'r sector addysg uwch yn gwneud cyfraniad sylweddol at economi Cymru. Mae’r prifysgolion yng Nghymru yn cyfrannu mwy na £3 biliwn y flwyddyn mewn gwariant gros at economi Cymru, yn cyflogi dros 20,000 o bobl, yn cael trosiant blynyddol o fwy na £1.5 biliwn ac, wrth gwrs, yn cyfrannu at dwf economaidd cynaliadwy mewn sawl ffordd—wrth i gread gwybodaeth ddatblygu gweithlu hynod fedrus a thrwy ymgysylltu â chymunedau lleol. Mae’n amlwg fod enghreifftiau pwysig i’w cael dros y byd y gall y sector prifysgolion ddysgu ohonyn nhw. Ond credaf fod gennym gyfleoedd gwirioneddol, fel y mae adolygiad Diamond yn ei gydnabod, fod buddsoddi mewn addysg uwch yn dod â’r manteision hynny i’r economi.

A gaf i ofyn i’r Ysgrifennydd Cabinet am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth? Mae’r un cyntaf yn ddigon syml—rŷm ni newydd gyhoeddi, wrth gwrs, erbyn hyn fod pob un plaid yng Nghymru o blaid diddymu tollau pont Hafren. Rwy’n croesawu hynny—rwy’n edrych ymlaen yn fawr ato fe—ond mae’n gadael un bont ac un bont yn unig yng Nghymru gyda thollau arni hi, a phont Cleddau yw honno. Mae pont Cleddau yn llwyr yn nwylo Llywodraeth Cymru: hynny yw mae sir Benfro yn berchen arni ar hyn o bryd, ond mae’n fwriad gan Lywodraeth Cymru i ‘trunk-o’ y ffordd dros bont Cleddau—mae hynny wedi’i ddatgan gan y cyn-Weinidog, Edwina Hart, ac wedi’i ailddatgan mewn egwyddor gan Ken Skates, hefyd. Felly, beth yw’r bwriad gan Lywodraeth Cymru ar gyfer pont Hafren—i ddiddymu’r tollau oddi ar y bont honno, yr un bont lle mae tollau yn mynd o un rhan o barth menter i ran arall? A gawn ni wneud yn siŵr bod Cymru yn wlad sy’n rhydd o dollau a bod breuddwyd Merched Beca yn dod yn fyw o’r diwedd?

Yr ail ddatganiad yr hoffwn i ofyn amdano gan y Llywodraeth—bach yn fwy cymhleth—mae’n ymwneud â chais cynllunio ar gyfer maes gwyliau cabanau ym Meddgelert. Nid wyf yn disgwyl i’r Llywodraeth wneud datganiad ynglŷn â’r cais cynllunio o gwbl ond mae’r maes pebyll ym Meddgelert yn cael ei chwalu ac mae cais cynllunio ar gyfer maes cabanau gwyliau yn ei le, sy’n cynnwys ‘hot tubs’ a phob math o bethau felly, gan gynnwys siop a chanolfan a phethau felly.

Mae’r cynllun y tu ôl i hwn yn rhan o rywbeth sy’n deillio o’r hen Gomisiwn Coedwigaeth. Hoffwn i, felly, ddatganiad gan y Llywodraeth ynglŷn â rôl Cyfoeth Naturiol Cymru yn y cais yma. Yn ôl beth rwy’n ei ddeall, mae gan Gyfoeth Naturiol Cymru, fel etifedd i’r hen Gomisiwn Coedwigaeth, gyfranddaliad o 20 y cant yn y cynllun yma, ac os bydd y cynllun yn mynd yn ei flaen, ac yn llwyddiannus o ran cael caniatâd cynllunio, fe fydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn cael £48,000 y flwyddyn mewn rhent ar gyfer 16 o gabanau gwyliau, sef £3,000 fesul caban. Wrth gwrs, y broblem fan hyn yw bod Cyfoeth Naturiol Cymru hefyd yn rheoleiddiwr ar gyfer y safle, ac nid yw Cyfoeth Naturiol Cymru fel rheoleiddiwr y safle wedi codi’r un gwrthwynebiad ynglŷn â’r datblygiad. Mae gennych, felly, gorff llywodraethol sy’n rheoleiddio ac yn gyfrifol hefyd fel buddsoddwr. Byddwn i’n licio clywed gan Lywodraeth Cymru sut yn union maen nhw’n disgwyl i Gyfoeth Naturiol Cymru unioni’r sefyllfa yma a chadw’r fantolen yn syth fel bod y bobl leol yn gallu bod yn gallu bod yn saff eu bod nhw’n gwneud eu priod waith yn diogelu’r amgylchfyd lleol.

Could I ask the Cabinet Secretary for two statements from the Government? The first is quite simple—we’ve just announced, of course, that all parties in Wales are in favour of scrapping the Severn bridge tolls. I welcome that and look forward to it, but it does leave one bridge—just one bridge—in Wales that does have tolls, and that’s the Cleddau bridge. The Cleddau bridge is wholly in the hands of the Welsh Government: that is Pembrokeshire owns it at the moment, but it’s the Welsh Government’s intention to trunk the road over the Cleddau bridge—that’s been stated by the former Minister, Edwina Hart, and restated in principle by Ken Skates, too. Therefore, what are the Government’s intentions in terms of the Severn bridge—to scrap the tolls on that bridge, the only tollbridge in Wales where a bridge goes from one part of an enterprise zone to another? So, let’s ensure that Wales is free of tolls—realising the dreams of the daughters of Rebecca at last.

The second statement I’d like from Government is a little more complex. It relates to a planning application for a cabin holiday park in Beddgelert. Now, I don’t expect the Government to make a statement on the particular planning application, but the campsite in Beddgelert is to be done away with, and there’s a planning application for holiday cabins in its place, which includes hot tubs and all sorts of other things, as well as a shop and a centre and such things.

The plan underpinning this is part of something that’s emerged from the old Forestry Commission and, therefore, I want a statement from the Government on the role of Natural Resources Wales in this application. As I understand it, NRW, as the successor body to the Forestry Commission, has a 20 per cent stake in this scheme, and if it does proceed and is successful in terms of its planning application, then NRW will receive £48,000 per annum in rent for 16 holiday cabins, which is £3,000 per cabin. Of course, the problem here is that NRW is also a regulator for the site, and NRW as a regulator hasn’t raised any objections on the development. Therefore, you have a governmental body that is regulating and is also responsible as an investor. I’d like to hear from the Welsh Government how exactly they expect NRW to balance that position and to ensure that everything is done properly to ensure that local people can be assured that they’re doing their proper work in safeguarding the local environment.

Diolch, Simon Thomas. Indeed, it is a breakthrough that the Welsh Labour Government and, indeed, yourselves have been calling for the Severn tolls to be removed and now we have the Tories actually responding to our calls here from the Welsh Government and from parties in this Chamber. It is very important, therefore, we look at how this can progress, but your point about Cleddau bridge is well made and I’m sure that the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure will want to update you on that.

I think your second question does draw attention to a whole range of issues, which touch on the role, powers and responsibilities of NRW, but I think you have put it on the record now in terms of this application, which does cross over issues relating to tourism, forestry and planning, which, of course, Welsh Ministers have to reserve comment on. But you’ve put it on record.

Diolch, Simon Thomas. Yn wir, mae’n garreg filltir fod Llywodraeth Lafur Cymru ac, yn wir, chi eich hunain wedi galw am ddiddymu’r tollau i groesi pont Hafren, ac mae’r Torïaid bellach yn ymateb i'n galwadau yma gan Lywodraeth Cymru a chan bleidiau yn y Siambr hon. Mae'n bwysig iawn, felly, ein bod yn edrych ar sut y gellir symud hyn ymlaen, ond mae eich pwynt ynglŷn â phont Cleddau wedi ei fynegi’n dda ac rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith yn awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am hynny.

Rwy'n credu bod eich ail gwestiwn yn tynnu sylw at ystod eang o faterion, sy'n cyffwrdd â swyddogaeth, pwerau a chyfrifoldebau Cyfoeth Naturiol Cymru. Ond rwy’n credu eich bod wedi ei roi ar gofnod yn awr o ran y cais hwn, sy’n drawsdoriad o faterion sy’n ymwneud â thwristiaeth, coedwigaeth a chynllunio, y mae’n rhaid, wrth gwrs, i Weinidogion Cymru atal eu sylwadau arnynt. Ond rydych wedi ei roi ar gofnod.

Could I call for two statements: firstly, on an issue I and others first raised with you 14 years ago, and possibly earlier in the First Assembly when I wasn’t here, and that’s deaf school pupils in Wales? In this UK Deaf Awareness Week 2017, the latest Welsh Government-published figures have shown that deaf school pupils in Wales are underachieving at every key stage with the National Deaf Children’s Society Cymru saying that these pupils face being left behind without urgent action, and the figures suggesting that the attainment gap having temporarily fallen has widened again at GCSE level.

Having launched the ‘Close the Gap’ petition following a poor set of results four years ago, the National Deaf Children’s Society has said the latest figures are unacceptable. Well, deafness is neither a learning disability nor a learning difficulty and there’s no reason why these pupils should be underachieving unless and only because they’re not accessing the appropriate support. As we called for 14 years ago, that means raising deaf awareness, improving acoustics in the classroom and ensuring that deaf children and their families are supported from the start. I hope the Welsh Government will respond with a statement on this very serious issue, having given it deep and serious consideration, and consider how we might now move forward.

Secondly, and finally, could I call for a statement from the health secretary on rare conditions in Wales, once he’s read the spring 2017 edition of Vasculitis UK’s magazine, and an article within it entitled, ‘What’s up with Wales?’? This article, entitled ‘What’s up with Wales?’ says:

‘We, at Vasculitis UK, have a really good relationship with all the leading medical vasculitis professionals in England…. However, in Wales, it is a different situation.’

Having been given a diagnosis and a treatment plan by a leading world expert in England,

‘The advice of the experts “over the border” seems to be resented and ignored’

when we come back to Wales.

‘There are various natural problems in Wales for people with rare diseases…. There seems to be a last century attitude in Wales’

and

‘There seems also to be a general culture of hierarchy and closed ranks.’

Now, even if that’s not 100 per cent accurate, the fact that these people hold those views, based on their experience of treatment in Wales, and put that into a UK magazine, must merit attention, and I hope that will justify a statement accordingly.

A gaf i alw am ddau ddatganiad: yn gyntaf, am fater y codais i ac eraill gyda chi gyntaf 14 mlynedd yn ôl, ac o bosib yn gynharach yn y Cynulliad Cyntaf pan nad oeddwn i yma, sef mater disgyblion ysgolion byddar yng Nghymru? Yn Wythnos Ymwybyddiaeth o Fyddardod y DU 2017, mae'r ffigurau diweddaraf a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru wedi dangos bod disgyblion ysgolion byddar yng Nghymru yn tangyflawni ym mhob cyfnod allweddol, gyda Chymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar Cymru yn dweud bod y disgyblion hyn yn wynebu cael eu gadael ar ôl, heb weithredu ar fyrder. Mae'r ffigurau sy'n awgrymu bod y bwlch cyrhaeddiad wedi lleihau dros dro unwaith eto wedi ehangu ar lefel TGAU.

Ar ôl lansio’r ddeiseb 'Cau'r Bwlch' o ganlyniad i gyfres wael o ganlyniadau bedair blynedd yn ôl, dywedodd y Gymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar fod y ffigurau diweddaraf yn annerbyniol. Wel, nid yw byddardod yn anabledd dysgu nac yn anhawster dysgu, ac nid oes rheswm pam y dylai’r disgyblion hyn fod yn tangyflawni oni bai i’r gefnogaeth briodol beidio â bod ar gael iddyn nhw. Fel y galwyd amdano 14 mlynedd yn ôl, mae hynny'n golygu codi ymwybyddiaeth o fyddardod, gwella acwsteg yn yr ystafelloedd dosbarth a sicrhau bod plant byddar a'u teuluoedd yn cael eu cefnogi o'r dechrau. Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb gyda datganiad am y mater difrifol iawn hwn, ar ôl rhoi ystyriaeth ddofn a difrifol iddo, ac yn ystyried sut y gallem symud ymlaen nawr.

Yn ail, ac yn olaf, a gaf i alw am ddatganiad gan yr ysgrifennydd iechyd ar gyflyrau prin yng Nghymru, ar ôl iddo ddarllen rhifyn gwanwyn 2017 o gylchgrawn Fasgwlitis y DU, a’r erthygl ynddo o'r enw, What’s up with Wales? Mae'r erthygl hon, What’s up with Wales? yn dweud:

Mae gennym ni, yn Fasgwlitis y DU, berthynas dda iawn gyda holl weithwyr meddygol proffesiynol fasgwlitis blaenllaw yn Lloegr.... Fodd bynnag, yng Nghymru, mae’n sefyllfa wahanol.

Wedi derbyn diagnosis a chynllun triniaeth gan arbenigwr blaenllaw ar draws y byd yn Lloegr

ymddengys bod cyngor yr arbenigwyr "dros y ffin" yn destun dicter ac yn cael ei anwybyddu

pan ddown yn ôl i Gymru.

Mae amryw o broblemau naturiol yng Nghymru gan bobl sydd â chlefydau prin .... Ymddengys bod yr agwedd yng Nghymru yn perthyn i’r ganrif ddiwethaf

ac

Ymddengys hefyd fod diwylliant cyffredinol o hierarchaeth a rhengoedd wedi eu cau.

Nawr, hyd yn oed os nad yw hynny 100 y cant yn gywir, mae'r ffaith fod y bobl hyn o’r farn honno, ar sail eu profiad nhw o driniaeth yng Nghymru, ac wedi rhoi hynny mewn cylchgrawn yn y DU, yn siŵr o fod yn haeddu sylw, ac rwy’n gobeithio y bydd yn cyfiawnhau datganiad yn unol â hynny.

I’m grateful that Mark Isherwood has kept faith, as he has, with these very important issues, which he raised with me, I’m sure, not just 14 years ago. It’s an issue not just for health Ministers and their responsibilities, but also for education Ministers and their responsibilities as well. Our national mission is to raise standards and to continue to improve the attainment of all learners, and of course deaf children’s attainment levels are crucial. We do aim to achieve this through the range of educational reforms that are currently under way. Our ambitious additional learning needs Bill, if passed, will completely overhaul the system for supporting pupils with additional learning needs, including learners with hearing impairments. And a £20 million package of funding will support the implementation of the Bill and our wider plans, including developing the workforce. But I do recall again—and I’m sure that the Cabinet Secretary for Education will be able to update us on this—the ways in which we ensured that, in our capital investment programme, twenty-first century schools, we were particularly looking at these issues when we were developing that ambitious programme, to ensure that we could take this on board in terms of the ways in which those buildings could assist. And that’s very much part of raising deaf awareness for policy makers, as well as for those who are delivering the services.

On your second point in terms of rare conditions, well, certainly, I have, over the years, met with groups, as you will have done here, and indeed professionals who are delivering in terms of addressing the needs of people with rare conditions. And I don’t recognise that statement that was made, but I know that the Cabinet Secretary will be taking very serious consideration of how we are progressing in terms of meeting those needs.

Rwy'n ddiolchgar bod Mark Isherwood wedi cadw’r ffydd fel y mae, gyda'r materion pwysig iawn hyn, a gododd ef gyda mi, rwy'n siŵr, nid 14 mlynedd yn ôl yn unig. Mae'n fater nid yn unig i Weinidogion iechyd a'u cyfrifoldebau, ond hefyd yn fater i Weinidogion addysg a'u cyfrifoldebau hefyd. Ein cenhadaeth yn genedlaethol yw codi safonau a pharhau i wella cyrhaeddiad pob dysgwr, ac wrth gwrs mae lefelau cyrhaeddiad plant byddar yn hanfodol. Rydym yn anelu at gyflawni hyn trwy ystod o ddiwygiadau addysgol sydd ar y gweill ar hyn o bryd. Bydd ein Bil anghenion dysgu ychwanegol uchelgeisiol, os caiff ei basio, yn gweddnewid yn llwyr y system ar gyfer cefnogi disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol, gan gynnwys dysgwyr sydd â nam ar eu clyw. A bydd pecyn gwerth £20 miliwn o gyllid yn cefnogi’r Bil a'n cynlluniau ehangach, gan gynnwys datblygu'r gweithlu. Ond mae gen i gof eto—ac rwy'n siŵr y gall Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am hyn—am y ffyrdd yr oeddem yn sicrhau, yn ein rhaglen buddsoddi cyfalaf, ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, ac roeddem yn edrych ar y materion hyn pan oeddem yn datblygu'r rhaglen uchelgeisiol honno, i sicrhau y gallem ystyried hyn o ran sut y gallai’r adeiladau hynny fod o gymorth. Ac mae hynny’n rhan fawr o godi ymwybyddiaeth o fyddardod ymhlith gwneuthurwyr polisi, yn ogystal ag ymhlith y rhai sy'n darparu'r gwasanaethau.

Ar eich ail bwynt o ran cyflyrau prin, wel, yn sicr, rwyf wedi cyfarfod, dros y blynyddoedd, â grwpiau, fel y byddwch wedi ei wneud yma, ac yn wir â gweithwyr proffesiynol sy'n cyflawni gwaith i fynd i'r afael ag anghenion pobl â chyflyrau prin. Nid wyf yn cydnabod y datganiad hwnnw a wnaed, ond gwn y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i sut y byddwn yn symud ymlaen i ddiwallu’r anghenion hynny.

Some six weeks ago, Julie Morgan and I wrote to the Cabinet Secretary for the environment and planning about the threat to the most vibrant live music venue in Cardiff, which is at Womanby Street, because of the threat of planning applications for a hotel and some residential units as well. I’m delighted to see that the Cabinet Secretary for the environment and planning is now back with us after the really life-changing injury she suffered as a result of an accident. But, now that she’s back, I wondered if the Government could provide us with a statement as to whether it’s able to introduce new planning guidelines to ensure that it is absolutely clear to any developers that the agent of change in any development has to be met by the person who’s making the application, because under the current planning laws, the whole of Womanby Street could be put out of business if these applicants are successful, and they could then insist that the live music venue has to pay for soundproofing et cetera, which, in any case, is unlikely to be effective because people on the street will cause noise whether they’re inside or outside a venue. Nearly 1,000 jobs are at risk here, as well as many millions of pounds from music tourism. So, I wondered if we could envisage an early statement on how we can change the law to ensure that any new development has to make it clear that they’re going to have to pay for the costs of any mitigation that results from a new development.

Tua chwe wythnos yn ôl, ysgrifennodd Julie Morgan a minnau at Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd a chynllunio am y bygythiad i'r lleoliad cerddoriaeth fyw mwyaf bywiog yng Nghaerdydd, yn Stryd Womanby, oherwydd y bygythiad o geisiadau cynllunio ar gyfer gwesty a rhai unedau preswyl hefyd. Rwyf wrth fy modd o weld bod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd a chynllunio yn ôl gyda ni nawr ar ôl anaf difrifol, a allai fod wedi newid cwrs ei bywyd, a ddioddefodd o ganlyniad i ddamwain. Ond, nawr ei bod hi yn ei hôl, rwy’n gofyn tybed a allai'r Llywodraeth wneud datganiad ynglŷn â’i gallu i gyflwyno canllawiau cynllunio newydd er mwyn sicrhau ei bod yn gwbl glir i unrhyw ddatblygwyr bod yn rhaid i asiant y newid mewn unrhyw ddatblygiad gyfarfod â’r sawl sydd wedi gwneud y cais. Oherwydd o dan y deddfau cynllunio presennol, gallai busnesau Stryd Womanby fynd i’r wal yn gyfan gwbl os yw'r ymgeiswyr hyn yn llwyddiannus, a gallen nhw wedyn fynnu bod y lleoliad cerddoriaeth fyw yn gorfod talu am fesurau seinglosio ac ati, sy’n annhebygol o fod yn effeithiol beth bynnag gan fod pobl ar y stryd yn gwneud sŵn os ydyn nhw y tu mewn neu’r tu allan i'r lleoliad. Mae bron 1,000 o swyddi mewn perygl yma, yn ogystal â miliynau o bunnoedd yn sgil twristiaeth cerddoriaeth. Felly, rwy’n holi tybed a fyddai modd inni ragweld datganiad cynnar ar sut y gallwn newid y gyfraith er mwyn sicrhau bod unrhyw ddatblygiad newydd yn ei gwneud yn glir y bydd yn rhaid iddyn nhw dalu am gostau unrhyw liniaru sy'n deillio o ddatblygiad newydd.

I thank Jenny Rathbone for raising this very important issue again—this important campaign that Julie Morgan also raised with you. Lesley Griffiths is back in business, certainly wanting to meet with you to discuss this issue. She is certainly very concerned to make sure that the principle of making agents of change responsible for managing the impacts of new developments is made very explicit in any future revision to ‘Planning Policy Wales’. It’s already there, it’s already contained within ‘Planning Policy Wales’, but it clearly needs to be more explicit. And I think that the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs is ready to meet with you to discuss how that can be taken forward.

Diolch i Jenny Rathbone am godi'r mater pwysig iawn hwn eto—yr ymgyrch bwysig hon a gododd Julie Morgan hefyd gyda chi. Mae Lesley Griffiths yn ôl wrth ei gwaith, ac mae hi’n dymuno cwrdd â chi i drafod y mater hwn yn sicr. Mae hi'n awyddus iawn wrth gwrs i sicrhau bod yr egwyddor o wneud asiant y newid yn gyfrifol am reoli effeithiau datblygiadau newydd yn cael ei gwneud yn eglur iawn mewn unrhyw ddiwygiad yn y dyfodol i 'Bolisi Cynllunio Cymru'. Mae yno’n barod, mae wedi ei gynnwys ym 'Mholisi Cynllunio Cymru' yn barod, ond mae’n amlwg bod angen iddo fod yn gliriach. Ac rwy’n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig yn barod i gwrdd â chi i drafod sut y gellir datblygu hynny.

Roeddwn i’n falch iawn, rai dyddiau nôl, o weld Llywodraeth Cymru yn nodi gorsaf Llangefni fel un a allai gael ei hailagor yn y dyfodol. Mae hyn yn deillio, wrth gwrs, yn uniongyrchol o’r gwaith a wnaeth fy rhagflaenydd i, Ieuan Wyn Jones, fel Gweinidog trafnidiaeth, yn comisiynu astudiaeth ddichonoldeb ar y potensial o ailagor y lein o Gaerwen, drwy Langefni, i Amlwch—rhywbeth rwy’n gwybod a fyddai’n dod â budd economaidd mawr iawn i Ynys Môn. Rwy’n gwybod y byddwn i a Ieuan yn hapus iawn i drafod ymhellach y mater yma efo’r Llywodraeth. Ond a fyddai’n bosib cael datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros drafnidiaeth ynglŷn â’r gwaith ychwanegol sydd angen cael ei wneud rŵan er mwyn gallu troi y syniad cyffrous yma yn realiti?

I was very pleased, a few days ago, to see the Welsh Government noting Llangefni station as one that could be reopened in future. This emerges directly from the work that my predecessor, Ieuan Wyn Jones, did as Minister for transport, in commissioning a feasibility study on the potential of reopening the line from Gaerwen, through Llangefni, to Amlwch—something that I know would bring huge economic benefits to Anglesey. I know that Ieuan and I would be more than happy to discuss this issue further with Government. But would it be possible to have a statement from the Cabinet Secretary for transport on the additional work that needs to be done now in order to transform this exciting idea into a reality?

Well, the Cabinet Secretary, as you have acknowledged, recently announced the prioritisation of 12 new railway stations across Wales. That decision was made, assessing a number of proposals against the well-being goals, set out in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. And, clearly, now, it is about working with local authorities, partners, and all those who can progress proposals for those stations, including the station in your constituency, with a view to future consideration. So, I know the Cabinet Secretary will want to update the Assembly on this matter.

Wel, mae Ysgrifennydd y Cabinet, fel yr ydych wedi ei gydnabod, wedi cyhoeddi yn ddiweddar y flaenoriaeth fydd i 12 o orsafoedd rheilffordd newydd ledled Cymru. Gwnaed y penderfyniad hwnnw, gan asesu nifer o gynigion yn gyfochrog ag amcanion lles, fel yr eglurir yn Neddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Ac yn amlwg nawr, mae'n ymwneud â gweithio gydag awdurdodau lleol, partneriaid, a phawb a all symud ymlaen y cynigion ar gyfer y gorsafoedd hynny, gan gynnwys yr orsaf yn eich etholaeth chi, gyda golwg ar ystyriaeth i’r dyfodol. Felly, rwy’n gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad ar y mater hwn.

Can I call for two statements, please, one in relation to the regulation of drones and light aircraft? I’ve received a number of complaints recently from residents in my own constituency about the use of drones in residential areas, hovering over people’s back gardens, filming local residents, and invading their privacy. And, indeed, in addition to that, there have been some complaints about the use of light aircraft on beaches that are right adjacent to the rail infrastructure, and indeed the trunk road network. And, of course, if any of those microlights, et cetera, had an accident, then that could cause a serious problem on those particular pieces of infrastructure. So, I would appreciate a statement from an appropriate Cabinet Secretary about the way that we can best regulate these, while still allowing people to use them for leisure purposes.

Can I also call for a statement on access to GPs? I know that my colleague Mohammad Asghar has also raised this as an issue, but the National Pensioners Convention Wales produced a report recently on access to GP services in Wales, and it found that there were significant problems with accessing some appointments in some surgeries. And that was largely due to the inconsistency around appointment arrangements. It reported that, while some surgeries were offering same-day appointments only, others were allowing people to book in advance, and offering a more flexible approach, which seemed to be much better for patients, in terms of their patient experiences. So, I do think it’s about time that we had a statement on GP access, and how to improve that overall, and I would appreciate it if one could be scheduled.

A gaf i alw am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, un yn gysylltiedig â rheoleiddio dronau ac awyrennau ysgafn? Rwyf wedi cael nifer o gwynion yn ddiweddar gan drigolion yn fy etholaeth i am ddefnydd dronau mewn ardaloedd preswyl, sy’n hofran dros erddi cefn pobl, yn ffilmio trigolion lleol, ac yn amharu ar eu preifatrwydd. Ac, yn wir, ar ben hynny, bu rhai cwynion am y defnydd o awyrennau ysgafn ar draethau sydd reit wrth ymyl y seilwaith rheilffyrdd, ac yn wir y rhwydwaith cefnffyrdd. Ac, wrth gwrs, pe byddai unrhyw un o’r awyrennau ysgafn iawn hynny yn cael damwain, yna gallai achosi problem ddifrifol ar y darnau penodol hynny o seilwaith. Felly, byddwn yn gwerthfawrogi datganiad gan Ysgrifennydd priodol y Cabinet am y ffordd y gallwn reoleiddio’r rhain orau, gan barhau i ganiatáu pobl i’w defnyddio at ddibenion hamdden.

A gaf i hefyd alw am ddatganiad am yr hawl i weld meddygon teulu? Gwn fod fy nghydaelod Mohammad Asghar hefyd wedi codi’r mater hwn, ond cyhoeddodd Cynhadledd Genedlaethol Pensiynwyr Cymru adroddiad yn ddiweddar ar yr hawl i dderbyn gwasanaethau meddygon teulu yng Nghymru, a chanfuwyd bod problemau sylweddol o ran gallu cael apwyntiad mewn rhai meddygfeydd.  Roedd hyn yn bennaf oherwydd anghysondeb yn y trefniadau gwneud apwyntiad. Yn ôl yr adroddiad, er bod rhai meddygfeydd yn cynnig apwyntiadau ar y diwrnod yn unig, roedd eraill yn caniatáu i bobl wneud apwyntiadau ymlaen llaw, ac yn cynnig dull mwy hyblyg, a oedd yn ymddangos yn llawer mwy hwylus i gleifion, o ran eu profiadau yn gleifion. Felly, rwy’n credu ei bod yn hen bryd inni gael datganiad am hawl i weld meddygon teulu, a sut mae gwella hynny ar y cyfan, a byddwn yn gwerthfawrogi pe byddai un yn cael ei drefnu.

I think, on the importance of access to GPs, I’ve already commented on that in response to an earlier question. But I think the changes to the GP contract for 2017-18 are important, in terms of the ways in which it can provide for new, enhanced services, and also to take forward the quality and outcomes framework, which is where we need to see the consistency in terms of delivery. And, you know, that’s going to free up more capacity for GPs, and also access to practice nurses, which we must of course remember is equally important in terms of the primary care team and the services provided. And also it means patients can be seen by the most appropriate professional for their needs. So, these are issues that, of course, in terms of GP services, we are addressing.

Your first question, I will obviously take back and identify which Cabinet Secretary is appropriate to answer your important question—indeed, if we have powers at all in terms of the use of drones and the impact in terms of the invasion, if you like, of private space, and the use of them as well.

O ran pwysigrwydd yr hawl i gael apwyntiad â meddyg teulu, rwy’n credu fy mod eisoes wedi sôn am hynny wrth ymateb i gwestiwn cynharach. Ond rwy'n credu bod y newidiadau i gontract y meddygon teulu am 2017-18 yn bwysig, o ran y ffyrdd y gallen nhw ddarparu ar gyfer gwasanaethau newydd, gwell, a hefyd i ddatblygu'r fframwaith ansawdd a chanlyniadau, sef lle y mae angen gweld cysondeb o ran darpariaeth.  Mae hynny, wyddoch chi, yn mynd i ryddhau amser i weld meddygon teulu, a hefyd yn rhoi mwy o gyfle i weld nyrsys practis, sydd, mae'n rhaid i ni gofio, yr un mor bwysig o ran y tîm gofal sylfaenol a'r gwasanaethau a ddarperir. Hefyd, mae'n golygu y gall cleifion gael eu trin gan y gweithiwr proffesiynol mwyaf priodol i’w hanghenion. Felly, mae'r rhain yn faterion yr ydym yn mynd i’r afael â nhw o ran gwasanaethau meddygon teulu, wrth gwrs.

O ran eich cwestiwn cyntaf, byddaf yn amlwg yn mynd ag ef yn ei ôl ac yn nodi pa Ysgrifennydd Cabinet sydd yn briodol i ateb eich cwestiwn pwysig—yn wir, a oes gennym bwerau o gwbl o ran defnydd dronau a'r effaith o ran yr ymosodiad, os hoffech chi, ar leoedd preifat, a'r defnydd a wneir ohonyn nhw hefyd.

Could we find time for a statement on the detrimental impact on Welsh Government policies of well-being and promoting prosperity, of cuts—existing cuts and possible future cuts—to disability benefits in the south Wales Valleys and throughout Wales? A £30-a-week cut to some new claimants of the employment and support allowance came into effect last month, so disabled people put in a work-related activity group will now receive £73 a week. I’ll just repeat that: £73 a week. I wouldn’t be able to live on that, and also to cope with the additional challenges and costs that people with disabilities have. The Prime Minister, Theresa May, says this lower rate of support will, in her words,

‘encourage disabled people to find work.’

Yet, over 30 authoritative disability charities have said the cuts do not incentivise work at all, but they do make life harder for disabled people who face extra costs of living, and they mean some people will be unable to afford basic necessities. Last week, the Prime Minister refused to rule out further cuts to allowances for people with disabilities, so if things are bad now, we can only imagine how things might be if a Conservative Government is elected for the next five years. So, can we have a statement to shine a light on the effects of these punitive attacks on people with disabilities, and the consequences for the people we represent and the communities they live in?

A allem ddod o hyd i amser i gael datganiad ar effaith niweidiol y toriadau sy’n cael eu gwneud i bolisïau lles a hyrwyddo ffyniant Llywodraeth Cymru—toriadau sy’n bodoli eisoes a thoriadau sy’n bosibl yn y dyfodol— i daliadau anabledd yng nghymoedd y de a ledled Cymru? Daeth gostyngiad o £30 yr wythnos i’r rheini sy’n hawlio’r lwfans cyflogaeth a’r lwfans cymorth o’r newydd i rym fis diwethaf. Felly bydd pobl anabl sy’n cael eu rhoi mewn grŵp gweithgareddau cysylltiedig â gwaith nawr yn cael £73 yr wythnos. Os caf ailadrodd hynny: £73 yr wythnos. Fyddwn i ddim yn gallu byw ar hynny, a hefyd ymdopi â'r heriau a'r costau ychwanegol sydd gan bobl anabl. Mae'r Prif Weinidog, Theresa May, yn dweud y bydd y gyfradd is hon o gymorth, yn ei geiriau hi,

i annog pobl anabl i ddod o hyd i waith.

Eto i gyd, mae dros 30 o elusennau anabledd awdurdodol wedi dweud nad oedd y toriadau yn gymhelliad i weithio o gwbl, ond eu bod yn gwneud bywyd yn fwy anodd i bobl anabl sy'n wynebu costau byw ychwanegol, a’u bod yn golygu na fydd rhai pobl yn gallu fforddio pethau angenrheidiol sylfaenol. Yr wythnos ddiwethaf, gwrthododd y Prif Weinidog ddiystyru toriadau pellach i lwfansau pobl anabl. Felly os yw pethau'n ddrwg ar hyn o bryd, allwn ni ond dychmygu sut y gallai pethau fod pe bai Llywodraeth Geidwadol yn cael ei hethol am y pum mlynedd nesaf. Felly, a gawn ni ddatganiad i roi goleuni ar effeithiau’r cosbau hyn ar bobl anabl, a'r canlyniadau i’r bobl yr ydym yn eu cynrychioli a'r cymunedau y maen nhw’n byw ynddyn nhw?

I’m very grateful that Huw Irranca-Davies has brought this to our attention in the Chamber today, and I have to say that, certainly in my constituency capacity, I’m being approached by people who are now suffering directly as a result of the further cuts to welfare benefits, particularly affecting disabled people from 1 April—people who are struggling and who are losing access to Motability, for example, and then having contradictory expectations that, of course, cannot be delivered, and all reducing their income levels. We remain deeply concerned about the UK Government’s changes for employment and support allowance claimants assigned to the work-related activity group, which started from April this year. It will see new claimants receive approximately £29 per week less than existing claimants, and we’ve got to remember it’s how the cuts on new claimants—. And the Department for Work and Pensions estimate that 500,000 families in Great Britain will be affected in the longer term. We estimate that around 35,000 affected claimants will be in Wales, and especially in the local authority areas in the south Wales Valleys, particularly those affected by higher ESA rates than for Wales as a whole. As a Welsh Government, we are taking action to help people to manage the effects of the UK Government’s welfare benefit changes, and we will continue to analyse the impacts of such cuts and monitor those impacts. Putting more money into our advice services, credit unions and the support services is crucial, but I think it would be very helpful for us to bring this to the wider discussion statement by the Cabinet Secretary; it would be very helpful to this Chamber and to the Assembly.

Rwy'n ddiolchgar iawn bod Huw Irranca-Davies wedi tynnu ein sylw ni at hyn yn y Siambr heddiw. Mae'n rhaid i mi ddweud, yn sicr yn rhinwedd fy swydd etholaethol, fod pobl yn dod ataf bellach sy’n dioddef o ganlyniad uniongyrchol i’r toriadau pellach i fudd-daliadau lles, sy’n effeithio’n arbennig ar bobl anabl o 1 Ebrill—pobl sy'n cael ei chael hi’n anodd ac sy'n colli eu hawl i Motability, er enghraifft, ac yna mae disgwyliadau anghyson arnynt, na ellir eu cyflawni, a’r cyfan yn lleihau lefelau eu hincwm. Rydym yn dal i fod yn bryderus iawn am newidiadau Llywodraeth y DU i hawlwyr lwfans cyflogaeth a chymorth sydd wedi’i neilltuo i’r grŵp gweithgarwch cysylltiedig â gwaith, a ddechreuodd ym mis Ebrill eleni. Bydd hyn yn gweld hawlwyr newydd yn cael tua £29 yr wythnos yn llai na hawlwyr presennol, ac mae'n rhaid cofio mai sut fydd toriadau ar hawlwyr newydd—. Ac mae’r Adran Gwaith a Phensiynau yn amcangyfrif yr effeithir ar 500,000 o deuluoedd ym Mhrydain Fawr yn y tymor hwy. Rydym yn amcangyfrif y bydd tua 35,000 o’r hawlwyr yr effeithir arnyn nhw yn byw yng Nghymru, yn enwedig yn yr ardaloedd awdurdod lleol yng Nghymoedd y de, yn enwedig y rhai yr effeithir arnyn nhw gan gyfraddau Lwfans Cyflogaeth a Chymorth uwch nag yng Nghymru benbaladr. Yn Llywodraeth Cymru, rydym yn cymryd camau i helpu pobl i reoli effeithiau newidiadau budd-daliadau lles gan Lywodraeth y DU, a byddwn yn parhau i ddadansoddi effeithiau toriadau o'r fath a monitro'r effeithiau hynny. Mae’n hanfodol rhoi rhagor o arian yn ein gwasanaethau cynghori, undebau credyd a'r gwasanaethau cefnogi, ond rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol iawn i ni ddwyn hyn i'r datganiad trafodaeth ehangach gan Ysgrifennydd y Cabinet; byddai'n ddefnyddiol iawn i'r Siambr hon ac i'r Cynulliad.

Three brief areas, if I may, leader of the house. Firstly, can I support Mark Isherwood’s earlier call for a statement on support given by the Welsh Government for rare diseases in Wales? I think you mentioned vasculitis, an area of concern close to my heart. Many of these sufferers of rarer diseases do often feel left out. It’s natural for large diseases—cancer, heart disease—to get a lion’s share of funding, but over time I think it is important that we do send a signal to sufferers of rare diseases that they are being thought about and policy is being formed around them, too. So, if I can ask for that.

Secondly, I think it’s six months now since the health Cabinet Secretary made a statement—it was either written or oral—to this Chamber on giving the go-ahead for the specialist and critical care centre at Llanfrechfa Grange Hospital in Cwmbran. I think 2022 was the date given for completion for that project. Could we have an update on whether or not that is on course and what the latest is on that, because there are concerns by health officials within health establishments? So, I would be grateful for that.

Finally, I drove along the Heads of the Valleys road near Gilwern on the weekend, and it’s good to see that coming along. That’s a fantastic piece of road, and there are many economic potential benefits around there. I can see the Member for Blaenau Gwent nodding vigorously at that. However, just down the road from the A465, Heads of the Valleys, you’ve got the A40 that links Abergavenny to Raglan and to Monmouth in my constituency, which is an ageing concrete road surface causing a lot of hassle for commuters and also a lot of hassle for people living in adjacent areas. So, if we’re going to have this fantastic piece of road kit up at the Heads of the Valleys, it doesn’t make any sense to have a poorer piece of road infrastructure feeding into it. So, I wonder if we could have a statement from the Cabinet Secretary for transport on how he intends to build on the development of the Heads of the Valleys and make sure that the surrounding road network is also built up to standard.

Tri maes yn gryno, os caf i, arweinydd y tŷ. Yn gyntaf, a gaf i gefnogi galwad Mark Isherwood yn gynharach am ddatganiad ar gefnogaeth a roddwyd gan Lywodraeth Cymru i glefydau prin yng Nghymru? Rwy'n credu i chi grybwyll fasgwlitis, maes pryder sy’n agos at fy nghalon i. Mae llawer o’r rhai sy’n dioddef o afiechydon prin yn aml yn teimlo eu bod yn cael eu gadael ar ôl. Mae'n naturiol i glefydau mawr—canser, clefyd y galon—gael y gyfran fwyaf o’r cyllid, ond dros gyfnod o amser rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod yn anfon neges glir at ddioddefwyr clefydau prin bod rhywun yn meddwl amdanyn nhw a bod polisi yn cael ei ffurfio o’u hamgylch nhw hefyd. Felly, os caf i ofyn am hynny.

Yn ail, rwy’n credu bod chwe mis nawr ers i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd wneud datganiad—roedd naill ai yn ysgrifenedig neu ar lafar—i'r Siambr hon ar roi sêl bendith ar y ganolfan arbenigol a gofal critigol yn Ysbyty Llanfrechfa Grange yng Nghwmbrân. Rwy'n credu mai 2022 oedd y dyddiad a roddwyd ar gyfer cwblhau’r prosiect hwnnw. A gawn ni’r wybodaeth ddiweddaraf a yw hynny’n mynd yn ei flaen yn iawn ai peidio a beth yw'r diweddaraf am hynny, oherwydd mae pryderon gan swyddogion iechyd mewn sefydliadau iechyd? Byddwn yn ddiolchgar am hynny.

Yn olaf, roeddwn yn gyrru ar hyd ffordd Blaenau'r Cymoedd ger Gilwern ar y penwythnos, ac mae'n dda gweld bod honno’n dod yn ei blaen. Dyna ddarn gwych o ffordd, ac mae llawer o fanteision economaidd yn bosibl o gwmpas y fan honno. Gallaf weld bod yr Aelod dros Flaenau Gwent yn nodio’n frwdfrydig wrth iddo glywed hynny. Fodd bynnag, dim ond i lawr y ffordd o'r A465, Blaenau'r Cymoedd, mae’r A40 sy'n cysylltu’r Fenni â Rhaglan ac â Threfynwy yn fy etholaeth i. Mae hon yn hen ffordd â wyneb concrid ac yn achosi llawer o drafferth i gymudwyr a hefyd lawer o drafferth i’r bobl sy'n byw yn yr ardaloedd cyfagos. Felly, os ydym am gael darn gwych o ffordd lan ar Flaenau'r Cymoedd, nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr cael darn o seilwaith ffordd gwael yn bwydo i mewn iddo. Felly, tybed a fyddai modd inni gael datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet ar drafnidiaeth a sut y mae'n bwriadu adeiladu ar ddatblygiad Blaenau'r Cymoedd a gwneud yn siŵr bod safon y rhwydwaith ffyrdd cyfagos hefyd yr un mor dda.

Well, Nick Ramsay, the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport is sitting here listening to your first two questions, one of which I did respond to in terms of rare diseases and also the priority we give to that, but also to the state of play in terms of the critical care centre. Yes, it’s wonderful that you have a stretch of the Heads of the Valleys road with more funding coming through innovative finance to complete it, as was raised by Vikki Howells earlier on today, but also seeing the sign, which you will have seen, saying ‘Funded by the European Union’, strikes me that that road would not be built without us being a member of the European Union, and with Welsh Government funding as well. So, that has made a huge impact in terms of the Welsh economy and access to your constituency. And then, of course, Nick Ramsay, you mentioned the roads that come off the A465. That is a matter of work and partnership together with your local authority.

Wel, Nick Ramsay, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Lles a Chwaraeon yn eistedd yma yn gwrando ar eich dau gwestiwn cyntaf. Ymatebais i’r cwestiwn ar glefydau prin a’r flaenoriaeth a rown i hynny, ond hefyd sut mae pethau’n datblygu o ran y ganolfan gofal critigol. Ydy, mae'n wych gweld y darn o ffordd ym Mlaenau'r Cymoedd a bod mwy o arian i ddod trwy gyllid arloesol i’w gwblhau, fel y dywedodd Vikki Howells yn gynharach heddiw, Ond hefyd, wrth weld yr arwydd, y byddwch chi wedi ei weld, yn dweud 'Wedi'i ariannu gan yr Undeb Ewropeaidd', mae’n amlwg i mi na fyddai'r ffordd honno’n cael ei hadeiladu heb i ni fod yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd, a chyda cyllid gan Lywodraeth Cymru hefyd. Felly, mae hynny wedi cael effaith enfawr o ran yr economi yng Nghymru a mynediad i’ch etholaeth chi. Ac yna, wrth gwrs, Nick Ramsay, fe wnaethoch chi sôn am y ffyrdd sy’n dod oddi ar yr A465. Mae hynny'n fater o waith a phartneriaeth gyda'ch awdurdod lleol.

3. Cynnig i Atal Rheolau Sefydlog Dros Dro
3. Motion to Suspend Standing Orders

Diolch i arweinydd y tŷ. Yr eitem nesaf yw’r cynnig i atal dros dro Reolau Sefydlog 12.73 ac 11.16 i ganiatáu i’r ddadl fer a drefnwyd ar gyfer 17 Mai i gael ei thrafod fel yr eitem olaf o fusnes heddiw. Galwaf ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig.

I thank the leader of the house. The next item is the motion to temporarily suspend Standing Orders 12.73 and 11.16 to allow the short debate scheduled for 17 May to be debated as the last item of business today. I call on a member of the Business Committee to move the motion.

Cynnig NNDM6313 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:

Yn atal Rheolau Sefydlog 12.73 ac 11.16 er mwyn caniatáu i Ddadl Fer NDM6307, a gyflwynwyd gan Dawn Bowden, gael ei ystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mawrth 16 Mai 2017.

Motion NNDM6313 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:

Suspends Standing Orders 12.73 and 11.16 to allow Short Debate NDM6307, tabled by Dawn Bowden, to be considered in Plenary on Tuesday, 16 May 2017.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Move.

Cynnig.

Y cynnig yw i atal dros dro y Rheolau Sefydlog. A oes unrhyw wrthwynebiad? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

4. 3. Datganiad: Gofal Diwedd Oes
4. 3. Statement: End-of-life Care

Yr eitem nesaf yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon ar ofal diwedd oes. Rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet, Vaughan Gething.

The next item is a statement by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport on end-of-life care. I call on the Cabinet Secretary, Vaughan Gething.

Member
Vaughan Gething 14:47:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Thank you, Presiding Officer. On 27 March this year, I published the updated ‘Palliative and End of Life Care Delivery Plan’. This plan reaffirms our commitment to ensuring people have a healthy, realistic approach to dying, and are able to plan appropriately for the event. We want people to be able to end their days in the location of their choice, be that home, hospital or hospice, and we want them to have access to high-quality care wherever they live and die, whatever their underlying disease or disability.

Diolch, Llywydd. Ar 27 Mawrth eleni, cyhoeddais y 'Cynllun Cyflenwi Gofal Lliniarol a Gofal Diwedd Oes' wedi’i ddiweddaru. Mae'r cynllun hwn yn ailddatgan ein hymrwymiad i sicrhau bod gan bobl ymagwedd iach, realistig at farw, a’u bod yn gallu cynllunio'n briodol ar gyfer y digwyddiad. Hoffem i bobl allu treulio eu dyddiau olaf yn y lleoliad o'u dewis, boed hynny gartref, mewn ysbyty neu mewn hosbis, a hoffem sicrhau bod gofal o safon uchel ar gael iddynt lle bynnag y maent yn byw ac yn marw, beth bynnag yw’r clefyd neu’r anabledd sydd arnynt.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

This plan covers all aspects of palliative and end-of-life care, delivered by both primary and secondary sectors, and involves specialist palliative care services delivered by the NHS and third sector providers. This care also involves recognition of the needs of those experiencing bereavement. It builds on the success of the first plan. It’s been updated to reflect the latest strategic and legislative change and has strengthened children and young people and research sections.

We know that care at the end of life has improved greatly since the publication of the first end-of-life care delivery plan in 2013. Consultants in palliative medicine are now available on call 24/7 across Wales to provide advice and support to other professionals, and to visit patients where required, enhancing the service provided by clinical nurse specialists at weekends. And support is now in place for clinical nurse specialist teams to work seven days a week in acute and community settings. This has provided front-line staff with valuable support at weekends, enabling patients who present at hospital with end-of-life care needs to avoid hospital admission where appropriate and allow patients with complex needs to remain at home.

Funding has also been provided to improve access to hospice-at-home provision, and we have introduced primary care palliative registers so that all general practices have a register of all patients with supportive or palliative care needs. In collaboration with Tŷ Hafan children’s hospice, we’ve established a 24-hour out-of-hours telephone advice service for paediatric palliative care, which is now available across Wales.

Dying is, of course, an inevitable event. While I fully appreciate it is not a subject that many people are comfortable talking about, it is vital that people let their loved ones know how they wish to end their days when the time comes. Planning for the end of life through open conversations can result in a better death and certainly help the grieving process for those left behind.

Last week, I attended the Byw Nawr conference and was pleased to officially launch the new website for advance care planning. Today, people find most of their information online and it will be invaluable to have that resource at their fingertips on the internet. We have also provided £150,000 to train staff in advanced communication skills and end-of-life care. This has enabled colleagues to begin and manage serious illness conversations with patients, families and carers. The end-of-life care implementation board, though, provides strong leadership and oversees the delivery of the plan. As is the case with all of our major health conditions, the board receives £1 million annually to support their identified priorities.

As part of the budget agreement with Plaid Cymru, the Welsh Government allocated an additional £1 million for this year, to further enhance end-of-life care provision. The board has provisionally identified that this funding will be used to pursue a Compassionate Communities approach to end-of-life care, for telemedicine, to further roll out the serious illness conversations training to support the development of an all-Wales advance care planning record, and to take forward research priorities and support GP clusters in Wales.

The Welsh Government also provides approximately £6.4 million in funding to support specialist palliative care services provided by hospices and health boards throughout Wales. This significant investment is a reflection of the importance that this Welsh Government places upon end-of-life care. It’s vital that individuals receive the best possible care in the location of their choice at the end of their days.

Direct feedback from patients and their families about specialist palliative care services in Wales has shown that, over the past year, these services make an enormous difference to people’s quality of life in their closing days. During 2015-16, 93 per cent of the responses to the iWantGreatCare patients’ evaluation of their experience of specialist palliative care were positive. The average Welsh score was 9.5 out of 10 across all domains. This would not be possible, of course, without the dedication and professionalism of our workforce. So, I do want to take a moment at this stage to acknowledge the work of our clinicians, nurses and other staff who provide care for people at the end of their lives. There can be fewer jobs more emotionally demanding, yet more necessary. I am sure that Members across the Chamber will join me in recognising and thanking our staff for their work.

But, dying is a social matter. How well we care for people who are dying reflects on how we care as a society. Advances in modern medicine and treatment have resulted in a growing population living longer with incurable diseases. It is vital that good end-of-life and palliative care is made available across Wales. The updated palliative and end-of-life care delivery plan was developed through effective partnership working. That continued co-operation between the Welsh Government, the implementation board, the national health service, professional bodies and the third sector is key to delivering outcomes at a greater pace and with greater impact. We should all recognise that the challenges ahead are many and significant, but we can look forward to the future with a sense of shared direction and confidence.

Mae'r cynllun hwn yn ymdrin â phob agwedd ar ofal lliniarol a gofal diwedd oes, wedi’i ddarparu gan y sectorau sylfaenol ac eilaidd, ac mae’n cynnwys gwasanaethau gofal lliniarol arbenigol wedi’u darparu gan y GIG a darparwyr y trydydd sector. Mae’r gofal hwn hefyd yn cydnabod anghenion pobl sy'n mynd drwy brofedigaeth. Mae'n adeiladu ar lwyddiant y cynllun cyntaf. Mae wedi ei ddiweddaru i adlewyrchu'r newidiadau strategol a deddfwriaethol diweddaraf ac mae wedi cryfhau adrannau plant a phobl ifanc ac ymchwil.

Rydym yn gwybod bod gofal ar ddiwedd oes wedi gwella'n fawr ers cyhoeddi'r cynllun cyntaf ar ddarparu gofal diwedd oes yn 2013. Mae ymgynghorwyr meddygaeth liniarol ar gael nawr ar alwad 24/7 ledled Cymru i roi cyngor a chymorth i weithwyr proffesiynol eraill, ac i ymweld â chleifion pan fo angen, sy’n gwella’r gwasanaeth a ddarperir gan arbenigwyr nyrsio clinigol ar benwythnosau. Ac mae cefnogaeth nawr ar gael i dimau nyrsio clinigol arbenigol i weithio saith diwrnod yr wythnos mewn lleoliadau acíwt a chymunedol. Mae hyn wedi darparu cefnogaeth werthfawr i staff rheng flaen ar benwythnosau, gan alluogi cleifion sy'n cyrraedd yr ysbyty ag anghenion gofal diwedd oes i osgoi cael eu derbyn i'r ysbyty pan fo hynny’n briodol a chaniatáu i gleifion sydd ag anghenion cymhleth aros gartref.

Mae arian hefyd wedi ei ddarparu i wella mynediad at ddarpariaeth hosbis yn y cartref, ac rydym wedi cyflwyno cofrestri lliniarol gofal sylfaenol fel bod gan bob meddygfa deulu gofrestr o'r holl gleifion ag anghenion gofal cefnogol neu liniarol. Mewn cydweithrediad â hosbis plant Tŷ Hafan, rydym wedi sefydlu gwasanaeth cynghori y tu allan i oriau 24 awr dros y ffôn ar gyfer gofal lliniarol pediatrig, sydd nawr ar gael ledled Cymru.

Mae marw, wrth gwrs, yn ddigwyddiad anochel. Er fy mod yn llwyr sylweddoli nad yw'n bwnc y mae llawer o bobl yn gyfforddus i siarad amdano, mae'n hanfodol bod pobl yn gadael i’w hanwyliaid wybod sut y maen nhw’n dymuno treulio eu dyddiau olaf pan ddaw'r amser. Mae cynllunio ar gyfer diwedd bywyd drwy gael sgyrsiau agored yn gallu arwain at farwolaeth well ac yn sicr yn gallu helpu'r broses alaru i’r rhai a adawyd ar ôl.

Yr wythnos diwethaf, es i i gynhadledd Byw Nawr ac roeddwn yn falch o lansio, yn swyddogol, y wefan newydd ar gyfer cynllunio gofal ymlaen llaw. Heddiw, mae pobl yn dod o hyd i’r rhan fwyaf o'u gwybodaeth ar-lein a bydd yn amhrisiadwy i fod â’r adnodd hwnnw ar flaenau eu bysedd ar y rhyngrwyd. Rydym hefyd wedi darparu £150,000 i hyfforddi staff mewn sgiliau cyfathrebu uwch a gofal diwedd oes. Mae hyn wedi galluogi cydweithwyr i ddechrau a rheoli sgyrsiau am salwch difrifol â chleifion, teuluoedd a gofalwyr. Mae'r bwrdd gweithredu gofal diwedd oes, fodd bynnag, yn darparu arweinyddiaeth gref ac yn goruchwylio cyflawni'r cynllun. Fel sy'n wir am bob un o'n cyflyrau iechyd difrifol, mae'r bwrdd yn derbyn £1 miliwn y flwyddyn i gefnogi eu blaenoriaethau a nodwyd.

Yn rhan o'r cytundeb cyllideb â Phlaid Cymru, dyrannodd Llywodraeth Cymru £1 filiwn ychwanegol ar gyfer eleni, i wella darpariaeth gofal diwedd oes ymhellach. Mae'r bwrdd wedi nodi dros dro y defnyddir y cyllid hwn i geisio sefydlu dull Cymunedau Tosturiol ar gyfer gofal diwedd oes, ar gyfer telefeddygaeth, i gyflwyno mwy o’r hyfforddiant am sgyrsiau am salwch difrifol i gynorthwyo’r gwaith o ddatblygu cofnod Cymru gyfan ar gyfer cynllunio gofal ymlaen llaw, ac i fwrw ymlaen â blaenoriaethau ymchwil a chefnogi clystyrau meddygon teulu yng Nghymru.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn darparu tua £6.4 miliwn o gyllid i gefnogi gwasanaethau gofal lliniarol arbenigol a ddarperir gan hosbisau a byrddau iechyd ledled Cymru. Mae'r buddsoddiad sylweddol hwn yn adlewyrchiad o ba mor bwysig yw gofal diwedd oes i Lywodraeth Cymru. Mae'n hanfodol bod unigolion yn cael y gofal gorau posibl yn y lleoliad o'u dewis yn eu dyddiau olaf.

Mae adborth uniongyrchol gan gleifion a'u teuluoedd am wasanaethau gofal lliniarol arbenigol yng Nghymru wedi dangos, dros y flwyddyn ddiwethaf, bod y gwasanaethau hyn yn gwneud gwahaniaeth enfawr i ansawdd bywyd pobl yn eu dyddiau olaf. Yn ystod 2015-16, roedd 93 y cant o'r ymatebion i'r arfarniad cleifion iWantGreatCare o'u profiad o ofal lliniarol arbenigol yn gadarnhaol. Roedd y sgôr cyfartalog yng Nghymru yn 9.5 allan o 10 ar draws pob maes. Ni fyddai hyn yn bosibl, wrth gwrs, heb ymroddiad a phroffesiynoldeb ein gweithlu. Felly, hoffwn oedi nawr i gydnabod gwaith ein clinigwyr, ein nyrsys a’n haelodau staff eraill sy'n darparu gofal i bobl ar ddiwedd eu hoes. Go brin bod llawer o swyddi sy’n fwy heriol yn emosiynol, ond eto mor angenrheidiol. Rwy’n siŵr y gwnaiff Aelodau ar draws y Siambr ymuno â mi i gydnabod ein staff a diolch iddynt am eu gwaith.

Ond, mae marw yn fater cymdeithasol. Mae pa mor dda yr ydym yn gofalu am bobl sy'n marw yn adlewyrchu ar ba mor ofalgar yr ydym fel cymdeithas. Mae datblygiadau mewn meddygaeth a thriniaeth fodern wedi arwain at boblogaeth sy'n tyfu, ac sy’n byw'n hwy â chlefydau na ellir eu gwella. Mae'n hanfodol darparu gofal diwedd oes a gofal lliniarol da ledled Cymru. Datblygwyd y cynllun cyflawni gofal lliniarol a gofal diwedd oes diweddaraf drwy weithio'n effeithiol mewn partneriaeth. Mae’r cydweithrediad parhaus hwnnw rhwng Llywodraeth Cymru, y bwrdd gweithredu, y gwasanaeth iechyd gwladol, cyrff proffesiynol a'r trydydd sector yn allweddol i gyflawni canlyniadau cyflymach sy’n cael mwy o effaith. Dylai pawb ohonom gydnabod bod yr heriau sydd o'n blaenau yn niferus ac yn sylweddol, ond gallwn edrych ymlaen at y dyfodol gydag ymdeimlad ein bod yn rhannu cyfeiriad a hyder.

This week is Dying Matters Awareness Week 2017, placing the importance of talking about dying, death and bereavement firmly on the Welsh and UK agendas—something I very much welcome, as chair of both the cross-party group on hospices and palliative care and the cross-party group on funerals and bereavement. With an estimated 32,000 people dying in Wales each year, that’s affecting somewhere between 160,000 and a third of a million people directly in Wales each year, many vulnerable to serious additional problems—suicide, loneliness, social isolation, anxiety, depression and social problems from stigma to job loss.

But the majority of end-of-life care in Wales is provided by hospices across a range of settings, including in-patient units and hospice-at-home services. There are lessons that the NHS could learn from hospices and especially about the integration of care services in the home community hospital and hospice. I’ve been asking successive health Ministers and our health Secretary here for many years to ensure that NHS Wales starts asking our wonderful community hospice movement how it can help them deliver more for the resources available—in modern, parlance, designing, delivering and co-producing services with them—and too many still feel that that’s not the case. I wonder if you could respond to that point.

Hospices Cymru, as you’ll be aware, are receiving Welsh Government funding on a ring-fenced basis through health authorities over a three-year period. But that period finishes in 2018. Can you provide assurance to them whether that funding will continue to be ring-fenced when the existing funding expires, because they need to know for their forward planning? If not, can you indicate when you might be able to provide that assurance, or at least information?

At 16 per cent to 20 per cent, hospices in Wales still receive far less Government funding—that’s Welsh Government and Welsh NHS funding—than their English and Scottish counterparts. They also highlight a postcode lottery of hospice services, with a disparity of care available between different parts of Wales. When will the Welsh Government finally, in the context of my previous question, recognise that, by discussing, designing and delivering with them on a more balanced funding basis, it’s win-win for everybody, and the means of delivering in a strict budgetary environment?

The end-of-life implementation board, as you indicate, has been allocated an extra £1 million in 2017-18, and one of the provisional areas identified for that is developing a Compassionate Communities approach to end-of-life care. Two and a half months ago, I attended the Marie Curie lecture on a Compassionate Communities approach to end-of-life care, highlighting the need to provide people near the end of their lives with the support they need to remain in their communities by applying health promotion and community development principles and providing support to those who are dying and those who are bereaved. How, therefore, do you respond, not just in terms of a provisional part of £1 million for one year, but to the call by Marie Curie for Wales to become a compassionate nation, following the lines of a Compassionate Communities model that has successfully been developed in numerous towns and communities around the world, including, they say, Frome in Somerset? It’s not about more money; it’s about using the existing money wisely to improve outcomes and lives.

How do you respond to the calls by Age Cymru on end-of-life care for the Welsh Government to provide direction on effective collaboration between local health boards and local authorities to ensure equal access for older people to hospice care, and for the Welsh Government to carry out robust monitoring of the implementation, delivery and outcomes of its palliative end-of-life care delivery plan to determine whether it is delivering real improvements in palliative care and end-of-life care for older people in Wales? How would you respond to Macmillan’s calls for people approaching the end of their life and who would benefit from the support of palliative care services to be identified so that early discussions might be started about their care, for people’s preferred place of death to be recorded early and for health and social care services to be co-ordinated—

Yr wythnos hon yw Wythnos Ymwybyddiaeth Materion sy’n Ymwneud â Marw 2017, ac mae’n rhoi pwysigrwydd siarad am farw, marwolaeth a phrofedigaeth yn gadarn ar agendâu Cymru a’r DU—rhywbeth yr wyf yn ei groesawu'n fawr iawn, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar hosbisau a gofal lliniarol a'r grŵp trawsbleidiol ar angladdau a phrofedigaeth. Yr amcangyfrif yw bod 32,000 o bobl yn marw yng Nghymru bob blwyddyn, felly mae hyn yn effeithio’n uniongyrchol ar rhwng 160,000 a thraean o filiwn o bobl yng Nghymru bob blwyddyn, a llawer o’r rheini’n agored i broblemau ychwanegol difrifol—hunanladdiad, unigrwydd, ynysu cymdeithasol, pryder, iselder a phroblemau cymdeithasol yn amrywio o stigma i golli swydd.

Ond mae'r rhan fwyaf o ofal diwedd oes yng Nghymru yn cael ei ddarparu gan hosbisau ar draws amrywiaeth o leoliadau, gan gynnwys unedau cleifion mewnol a gwasanaethau hosbis yn y cartref. Gallai'r GIG ddysgu gwersi gan hosbisau ac yn enwedig ynglŷn ag integreiddio gwasanaethau gofal yn y cartref, yr ysbyty cymunedol a’r hosbis. Rwyf wedi bod yn gofyn i Weinidogion iechyd olynol ac i’n Hysgrifennydd iechyd yma ers blynyddoedd lawer i sicrhau bod GIG Cymru yn dechrau gofyn i'n mudiad hosbisau cymunedol gwych sut y gall ei helpu i gyflawni mwy â’r adnoddau sydd ar gael—mewn iaith fodern, cynllunio, darparu a chyd-gynhyrchu gwasanaethau gyda nhw—ac mae gormod yn dal i deimlo nad yw hynny'n digwydd. Tybed a allech chi ymateb i'r pwynt hwnnw?

Mae Hosbisau Cymru, fel y byddwch yn gwybod, yn cael cyllid wedi'i neilltuo gan Lywodraeth Cymru drwy awdurdodau iechyd dros gyfnod o dair blynedd. Ond mae’r cyfnod hwnnw’n dod i ben yn 2018. A allwch chi roi sicrwydd iddynt a fydd y cyllid hwnnw’n parhau i gael ei neilltuo ar ôl i’r cyllid presennol ddod i ben, oherwydd mae angen iddyn nhw wybod er mwyn gallu blaengynllunio? Os na, a allwch chi roi syniad o ba bryd y gallech chi roi’r sicrwydd hwnnw, neu o leiaf wybodaeth?

Mae hosbisau yng Nghymru yn cael 16 y cant i 20 y cant, sy’n llawer llai o gyllid y Llywodraeth—cyllid Llywodraeth Cymru a GIG Cymru hynny yw—na rhai cyfatebol yn Lloegr a'r Alban. Maen nhw hefyd yn tynnu sylw at loteri cod post o ran gwasanaethau hosbis; mae’r gofal sydd ar gael yn amrywio rhwng gwahanol rannau o Gymru. Pryd y gwnaiff Llywodraeth Cymru gydnabod o’r diwedd, yng nghyd-destun fy nghwestiwn blaenorol, y byddai trafod, cynllunio a chyflawni gyda nhw ar sail gyllido fwy cytbwys, yn creu sefyllfa well i bawb, ac mai dyna sut i gyflawni mewn amgylchedd cyllidebol llym?

Mae'r bwrdd gweithredu diwedd oes, fel yr ydych yn ei nodi, wedi cael dyraniad o £1 filiwn ychwanegol yn 2017-18, ac un o'r meysydd a nodwyd dros dro ar gyfer hynny yw datblygu dull Cymunedau Tosturiol ar gyfer gofal diwedd oes. Ddau fis a hanner yn ôl, es i i’r ddarlith Marie Curie am ddull Cymunedau Tosturiol ar gyfer gofal diwedd oes, a oedd yn tynnu sylw at yr angen i ddarparu’r gefnogaeth sydd ei hangen ar bobl sy’n agos at ddiwedd eu hoes i aros yn eu cymunedau drwy ddefnyddio egwyddorion hybu iechyd a datblygu cymunedol a darparu cymorth i bobl sy'n marw a phobl sydd wedi cael profedigaeth. Sut, felly, ydych chi’n ymateb, nid dim ond ynglŷn â chyfran dros dro o £1 filiwn am flwyddyn, ond i'r alwad gan Marie Curie i Gymru ddod yn genedl dosturiol, gan ddilyn model Cymunedau Tosturiol sydd wedi cael ei ddatblygu’n llwyddiannus mewn nifer o drefi a chymunedau ledled y byd, gan gynnwys, rwyf ar ddeall, Frome yng Ngwlad yr Haf? Nid yw'n fater o fwy o arian; mae'n fater o ddefnyddio'r arian sydd eisoes yn bodoli yn ddoeth er mwyn gwella canlyniadau a bywydau.

Sut ydych chi’n ymateb i'r galwadau gan Age Cymru ynglŷn â gofal diwedd oes am i Lywodraeth Cymru ddarparu cyfeiriad ar gydweithio effeithiol rhwng byrddau iechyd lleol ac awdurdodau lleol i sicrhau mynediad cyfartal i bobl hŷn at ofal hosbis, ac am i Lywodraeth Cymru wneud gwaith monitro cadarn ar weithredu, cyflawni a chanlyniadau ei chynllun cyflawni gofal diwedd oes lliniarol er mwyn penderfynu a yw'n cyflawni gwelliannau gwirioneddol i ofal lliniarol a gofal diwedd oes ar gyfer pobl hŷn yng Nghymru? Sut y byddech chi’n ymateb i alwadau Macmillan am inni nodi pobl sy’n nesáu at ddiwedd eu hoes ac a fyddai'n elwa ar gymorth gwasanaethau gofal lliniarol, fel y gellid cychwyn trafodaethau cynnar am eu gofal, i gofnodi dewis pobl ynglŷn â lle i farw yn gynnar ac i gydgysylltu gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol—

Are you coming to a conclusion, please?

A ydych chi’n dod i’r diwedd, os gwelwch yn dda?

[Continues.]—to ensure that people are able to be cared for and die well in the place of their choice?

[Yn parhau.]—i sicrhau bod pobl yn gallu cael gofal a marw’n dda yn y man o'u dewis?

Are you coming to a conclusion, please?

A ydych chi’n dod i’r diwedd, os gwelwch yn dda?

It is my final question, so thank you for allowing this. Hospices Cymru support the ‘Ambitions for Palliative and End of Life Care: A national framework for local action 2015-2020’ document, drawn up by the palliative and end-of-life care partnership in England across all the sectors, and this has ambitions for each person to be seen as an individual, to have fair access to care, the co-ordination of care and much more. How do you respond to their call for this model to become more integrated into the Wales end-of-life care delivery plan so that we may all learn from each other and benefit together?

Hwn yw fy nghwestiwn olaf, felly diolch ichi am ganiatáu hyn. Mae Hosbisau Cymru yn cefnogi'r ddogfen 'Uchelgeisiau ar gyfer Gofal Lliniarol a Gofal Diwedd Oes: Fframwaith cenedlaethol ar gyfer gweithredu lleol 2015-2020', a luniwyd gan y bartneriaeth gofal lliniarol a gofal diwedd oes yn Lloegr ar draws yr holl sectorau, ac mae ganddi uchelgeisiau i bob unigolyn gael ei weld fel unigolyn, cael mynediad teg at ofal, cydgysylltu gofal a llawer mwy. Sut ydych chi’n ymateb i'w galwad am i’r model hwn ddod yn fwy integredig yng nghynllun darparu gofal diwedd oes Cymru fel y gallwn ni i gyd ddysgu gan ein gilydd ac elwa gyda'n gilydd?

Thank you for the series of questions, which I’m aware that the Member has raised on a number of occasions in the past. He is consistently interested in this area, as I’m sure everyone realises. Of course, it was dying matters week last week, that was when I attended the Byw Nawr conference and spoke to them about the work that they’ve done, recognising the work they’ve done in promoting this as a more national and natural conversation to have. There’s more work to be done with them, but more work, frankly, to be done amongst all of us in the communities that we represent.

I certainly don’t underplay the contribution of the hospice movement and the variety of hospices around the country, which were the main focus of the comments and questions that were made. And, in fact, most Members in this Chamber will know of a local hospice where their constituents attend, if not having hospices within constituencies or regions, and I have regularly visited a number of hospices in this role, but also I have two within my own constituency. So, I understand perfectly well the role that they play in engaging with clinicians, in engaging with the public in designing and delivering care around a person that better meets their needs. One of the real significant steps forward in the lifetime of the last plan, which is going to be carried forward in the next one, is actually promoting the Hospice at Home movement so that people don’t need to go into a hospice, necessarily, but providing that hospice care at home, and there are real strides forward that have been made. In fact, in the way that the care is commissioned, it’s a regular part of what health boards do, and that will stay with us, but hospices are very much part of the design and the delivery of this plan, and I don’t necessarily share the Member’s rather pessimistic approach and assessment of the contribution of the hospice movement, both to designing this strategy, being part of how it’s delivered, but also understanding the successful nature of its impact on palliative and end-of-life care.

In terms of the financial matters raised, well, as I’ve indicated, the £1 million goes for each of the major conditions plans, of which this is one. It has £1 million allocated recurrently, and I indicated in my contribution the significant amount, the £6.4 million, that is spent recurrently in this area. I am well aware of the issues in Frome that he mentions, about the Compassionate Communities approach, and much learning has been taken, both by Government officials, the health service, and the third sector, in seeing what’s happened within that particular community, and it’s something for us to build upon here in Wales. And I look forward to having the ongoing conversation that I will have with the end-of-life care board and all of its members and supporters, on how we develop not just compassionate communities but, ultimately, for us to be a more compassionate nation.

I’ll end with your point about outcomes and delivery, because part of the strength of the delivery plan approach that we take is that we take an issue of major significance, we bring together people from Government, from the health service, and the third sector, and individual clinicians who are leaders in their field as well. And there is a constructive and helpful tension there that is created, both about understanding and agreeing on priorities, and those priorities then being carried forward. And the reporting mechanism that takes place is an open and an honest one, and there are times where each of the delivery plans and their associated delivery boards recognise that we haven’t made all the progress we would otherwise want to. I expect exactly the same process here: to have an honest reporting coming in about what we have and have not done, and then how we reset our priorities looking forward to the future.

Diolch am y gyfres o gwestiynau; rwy'n ymwybodol bod yr Aelod wedi eu codi ar sawl achlysur yn y gorffennol. Mae ganddo ddiddordeb cyson yn y maes hwn, fel yr wyf yn siŵr bod pawb yn sylweddoli. Wrth gwrs, roedd wythnos materion sy’n ymwneud â marw yr wythnos diwethaf, ac es i i gynhadledd Byw Nawr i siarad â nhw am y gwaith y maen nhw wedi ei wneud, gan gydnabod y gwaith y maen nhw wedi’i wneud i hyrwyddo hyn fel sgwrs fwy cenedlaethol a naturiol i’w chael. Mae mwy o waith i'w wneud gyda nhw, ond mae mwy o waith, a dweud y gwir, i'w wneud ymhlith pawb ohonom yn y cymunedau yr ydym yn eu cynrychioli.

Yn sicr, nid wyf yn tanbrisio cyfraniad y mudiad hosbisau a'r amrywiaeth o hosbisau ledled y wlad, sef prif bwyslais y sylwadau a'r cwestiynau a wnaethpwyd. Ac, a dweud y gwir, bydd y rhan fwyaf o’r Aelodau yn y Siambr hon yn gwybod am hosbis leol y mae eu hetholwyr yn mynd iddi, os nad oes ganddynt hosbisau yn eu hetholaethau neu eu rhanbarthau, ac rwyf wedi ymweld yn rheolaidd â nifer o hosbisau yn y swyddogaeth hon, ond mae gen i hefyd ddwy o fewn fy etholaeth fy hun. Felly, rwy’n deall yn iawn y rhan y maent yn ei chwarae wrth ymgysylltu â chlinigwyr, wrth ymgysylltu â'r cyhoedd wrth gynllunio a darparu gofal o gwmpas rhywun er mwyn diwallu ei anghenion yn well. Un o'r camau gwirioneddol bwysig ymlaen yn ystod oes y cynllun diwethaf, sydd yn mynd i gael ei barhau yn yr un nesaf, yw hyrwyddo'r mudiad Hosbis yn y Cartref fel nad oes angen i bobl fynd i mewn i hosbis, o reidrwydd, ond darparu’r gofal hosbis hwnnw yn y cartref, ac mae camau mawr ymlaen wedi eu gwneud. Yn wir, yn y ffordd y mae'r gofal yn cael ei gomisiynu, mae'n rhan reolaidd o'r hyn y mae byrddau iechyd yn ei wneud, a bydd hynny’n aros gyda ni, ond mae hosbisau’n rhan bwysig o ddylunio a chyflawni’r cynllun hwn, ac nid wyf o reidrwydd yn rhannu ymagwedd ac asesiad eithaf pesimistaidd yr Aelod ynglŷn â chyfraniad y mudiad hosbisau, i gynllunio’r strategaeth hon, a bod yn rhan o'r ffordd y caiff ei chyflawni, ond hefyd i ddeall natur lwyddiannus ei heffaith ar ofal lliniarol a gofal diwedd oes.

O ran y materion ariannol a godwyd, wel, fel yr wyf wedi’i nodi, mae'r £1 filiwn yn mynd i bob un o'r cynlluniau cyflyrau difrifol, ac mae hwn yn un ohonynt. Mae £1 miliwn yn cael ei ddyrannu’n gylchol, a nodais yn fy nghyfraniad y swm sylweddol, y £6.4 miliwn, sy'n cael ei wario’n gylchol yn y maes hwn. Rwy’n ymwybodol o'r materion yn Frome y mae’n sôn, amdanynt, am y dull Cymunedau Tosturiol, ac mae llawer o ddysgu wedi’i wneud, gan swyddogion y Llywodraeth, y gwasanaeth iechyd, a'r trydydd sector, o weld yr hyn sydd wedi digwydd yn y gymuned benodol honno, ac mae'n rhywbeth inni adeiladu arno yma yng Nghymru. Ac rwy’n edrych ymlaen at gael y sgwrs barhaus y byddaf yn ei chael gyda'r bwrdd gofal diwedd oes a’i holl aelodau a chefnogwyr, ynglŷn â sut yr ydym yn datblygu nid dim ond cymunedau tosturiol ond, yn y pen draw, inni fod yn genedl fwy trugarog.

Rwy’n mynd i ddiweddu gyda'ch pwynt ynghylch canlyniadau a chyflawni, oherwydd rhan o gryfder y dull cynllun cyflawni y byddwn yn ei ddefnyddio yw ein bod yn cymryd mater pwysig iawn, ac yn dod â phobl o’r Llywodraeth, o'r gwasanaeth iechyd, ac o'r trydydd sector at ei gilydd, ynghyd â chlinigwyr unigol sy'n arweinwyr yn eu maes. Ac mae tensiwn adeiladol a defnyddiol yno sy'n cael ei greu, o ran deall blaenoriaethau a chytuno arnynt, ac wedyn o ran bwrw ymlaen â’r blaenoriaethau hynny. Ac mae'r mecanwaith adrodd sy'n digwydd yn un agored a didwyll, ac ar adegau bydd pob un o'r cynlluniau cyflawni a'u byrddau cyflawni cysylltiedig yn cydnabod nad ydym wedi gwneud yr holl gynnydd y byddem fel arall wedi dymuno ei wneud. Rwy’n disgwyl yr un broses yn union yn y fan yma: adroddiadau gonest yn dod i mewn am yr hyn yr ydym wedi ei wneud ac nad ydym wedi ei wneud, ac yna sut yr ydym yn ailosod ein blaenoriaethau i edrych ymlaen at y dyfodol.

A gaf i ddiolch am y datganiad a diolch, hefyd, wrth gwrs, am yr holl waith mae staff a gwirfoddolwyr yn y gwasanaeth iechyd a’r trydydd sector yn ei wneud yn darparu gofal diwedd bywyd a gofal lliniarol ar draws Cymru? Nid ydw i’n meddwl bod yna lawer yn newydd, mewn difri, yn y datganiad heddiw, fel y cyfryw—er ei bod hi wastad yn ddefnyddiol cael diweddariad—felly, o bosib, a gaf i gyfeirio at beth ddylai ddigwydd yn llygaid un o’r grwpiau sy’n ymwneud â’r maes yma, sef Age Cymru? Mi restraf i ychydig o’r gofynion sydd ganddyn nhw.

Maen nhw am i ofal lliniarol a gofal diwedd bywyd fod yn rhan cwbl ganolog o gynllunio gofal ar gyfer y rheini sydd â chyflyrau cronig a hirdymor. Maen nhw eisiau gwell cydlynu rhwng awdurdodau lleol a byrddau iechyd, i roi cyfle cyfartal i bawb yn ein poblogaeth oedrannus ni i gael mynediad at ofal hosbis. Maen nhw eisiau i ofal diwedd bywyd sy’n cael ei gomisiynu gan fyrddau iechyd lleol gynnwys gofal cynhwysfawr ar gyfer pobl mewn cartrefi gofal. Maen nhw eisiau i bob sefydliad a gweithiwr proffesiynol gael yr hyfforddiant angenrheidiol a sicrhau dilyniant yn yr hyfforddiant yna drwy eu bywydau proffesiynol nhw. Maen nhw eisiau i orchmynion ‘Do not attempt resuscitation’ neu orchmynion i roi’r gorau i fwydo neu i roi diod beidio â chael eu cymryd heb ymgynghoriad llawn efo’r teulu neu ofalwyr eraill. Yn olaf, maen nhw eisiau sicrwydd o fonitro gofalus iawn o weithredu a chanlyniadau’r cynllun diwedd bywyd i sicrhau ei fod o yn delifro gwell gofal. Felly, er ein bod ni mewn sefyllfa lle mae yna gamau wedi’u cael eu rhoi mewn lle gan y Llywodraeth, mae yna, yn amlwg, fwy o ofynion gan y rheini sy’n ymwneud â’r maes yma.

Felly, tri chwestiwn yn deillio o hynny. Un: a ydych chi’n anghytuno efo unrhyw un o’r argymhellion yna? Os nad ydych chi, pa bryd y gallwn ni gael sicrwydd y bydd y rheini wedi cael eu gweithredu? Yn ail, mae’r adroddiad blynyddol yn sôn am welliannau mewn gofal lliniarol i blant—mae hynny, wrth reswm, i’w groesawu—ond mae yna lawer gormod o blant sy’n methu â chael treulio cyfnod olaf eu bywydau yn eu cartrefi eu hunain. A ydych chi'n cytuno bod yna waith i’w wneud yma? A ydych chi’n cydnabod bod angen cryfhau gwasanaethau hefyd i gefnogi’r brodyr a’r chwiorydd sydd wedi mynd drwy eu colled nhw? Yn olaf, mae gwasanaethau grwpiau ethnig lleiafrifol yn cael eu hadnabod yn benodol gan Marie Curie fel rhai sydd angen eu gwella. Beth mae’r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud am hyn yn benodol?

May I thank the Cabinet Secretary for his statement, and for all of the work staff and volunteers in the health service and the third sector do in providing end-of-life care and palliative care across Wales? I don’t think there’s much new, truth be told, in today’s statement—although it’s always useful to have an update—so may I refer, perhaps, to what should happen in the mind of one of the organisations involved in the area, namely Age Cymru? I will just list some of the requirements that they have set out.

They want palliative and end-of-life care to be an entirely central part of care planning for those with chronic and long-term conditions. They want better co-ordination between local authorities and heath boards, in order to give equal opportunity for everyone in our older population to have access to hospice care. They want end-of-life care commissioned by local health boards to include comprehensive care for people in care homes. They want every institution and professional worker to have the necessary training and ensure continuity of training throughout their working lives. They want the orders that you do not attempt resuscitation or to cease to provide food or drink not to be put in place without full consultation with family or other carers. Finally, they want an assurance of very careful monitoring on the implementation and delivery of end-of-life care plans so that it does deliver better care. So, although we are in a situation where some steps have been put in place by Government, there is clearly more to be done in the eyes of those involved in this area.

So, three questions emerge from that. One: do you disagree with any of those recommendations, and, if you don’t, when can we be given assurance that those will have been implemented? Secondly, the annual report mentions improvements in palliative care for children—and, naturally, that’s something that we welcome—but there are far too many children who can’t spend their last days in their own homes. Would you agree that there is some work to be done in that area? Do you acknowledge that we need to strengthen services to support the siblings of those who have suffered bereavement? Finally, minority ethnic groups are particularly identified by Marie Curie as an area where services need to improve. So, what does the Government intend to do about that specifically?

Thank you for the series of questions and comments. In terms of the priorities that Age Cymru identify, many of those are already covered in the work that I’ve outlined that the board is taking forward. Part of the strength of the work that we’re doing is having that genuine cross-section of people with a direct interest in the area setting an agreed list of priorities. The difficulty otherwise is that we potentially get different bids made during the year and not having a properly organised approach to improvement, but I think that the list that you’ve identified—as I say, they’re covered in the contribution I’ve already made in terms of the opening of this debate, but also in the priorities that the board has set for itself in the year ahead.

In terms of the second particular issue you raised, about paediatric palliative care, there was a concern about whether this was properly taken account of in moving forward. I met a group of paediatric palliative care clinicians, and it was a very constructive conversation. I think they’ve moved forward, and they’re in a much better place now about understanding and accepting that their issues are properly taken account of, and there was a definite step forward in this iteration of the plans. So, there is progress that’s been made.

But in this and in every other area—almost every area on which I attend this Chamber to speak—there is always more to be done, and always more that we could do. There’s got to be an essential honesty about that as well. That includes bereavement support, again identified in my opening contribution as an area for improvement for the family that is left behind. That’s part of our challenge. It’s also why we’re having a national conversation about this, and why we should take the opportunity to use time in this Chamber to continue to do that. If we don’t normalise the conversation in this place about the importance of it then we’re unlikely to have a national conversation that takes place in a wider part of our society, so that it is a normal conversation that takes place about what we want.

It’s also why the advance care plans website has been launched, and actually having people having that conversation at a time when they can make choices—a much more active choice—about what they would want is a really important thing to do, because lots of people know they’re coming to end-of-life care. All those people that are on end-of-life care registers and receiving palliative care in primary care—there should be efforts made to improve and increase the numbers of people that have actually gone forward and had an advance care plan drawn up that they’ve actively contributed to. We made real progress last year and improved the numbers of people that have a plan like that, but we understand there’s only just over a third of people who are on a primary care register who now have an advance care plan in place. So, significant progress last year, yes, but lots more to do to get people into a place where they can receive the care that they want at the end of their life.

Finally, on your point about black and Asian origin communities in Wales, there is a real challenge here about the sort of care they want to receive. Some of this is about the differing nature of family support that exists in some of those communities, and the way they feel about looking after a relative. Some of it also is the work that Marie Curie themselves had done. I attended the launch of the work, both at the consultation start of it, and then at the final report stage. They recognise that, actually, the hospice movement, as well as the health service, needs to do more to promote the opportunities that exist for end-of-life care and for people to make different choices. There’s something about the health service and the hospice that provide a lot of that care to be more proactive in going out to a number of those communities who don’t take part and don’t take up palliative care in the way that other communities do, to say, ‘This is an option’. I’m pleased to see that they recognise that they had a problem and they want to do something about it, and I’m certainly interested to see that that does take place and, over the time of this plan, maybe seeing more people in different communities around Wales having access to palliative care and making active choices about their end of days.

Diolch am y gyfres o gwestiynau a sylwadau. O ran y blaenoriaethau y mae Age Cymru yn eu nodi, mae llawer o'r rheini eisoes wedi’u cynnwys yn y gwaith yr wyf wedi amlinellu bod y bwrdd yn bwrw ymlaen ag ef. Rhan o gryfder y gwaith yr ydym yn ei wneud yw bod gennym y trawstoriad gwirioneddol hwnnw o bobl sydd â diddordeb uniongyrchol yn y maes yn gosod rhestr gytunedig o flaenoriaethau. Yr anhawster fel arall yw y gallai gwahanol geisiadau o bosibl gael eu gwneud yn ystod y flwyddyn ac nad oes ymagwedd wirioneddol drefnus at welliant, ond rwy’n meddwl bod y rhestr yr ydych wedi’i nodi—fel y dywedais, maent wedi’u cynnwys yn y cyfraniad yr wyf eisoes wedi’i wneud wrth agor y ddadl hon, ond hefyd yn y blaenoriaethau y mae'r bwrdd wedi’u gosod ar ei gyfer ei hun yn y flwyddyn sydd i ddod.

O ran yr ail fater penodol a godwyd gennych, ynghylch gofal lliniarol pediatrig, roedd pryder ynghylch pa un a gafodd hyn ei ystyried yn briodol wrth symud ymlaen. Cwrddais â grŵp o glinigwyr gofal lliniarol pediatrig, ac roedd yn sgwrs adeiladol iawn. Rwy'n meddwl eu bod wedi symud ymlaen, a’u bod mewn lle llawer gwell erbyn hyn o ran deall a derbyn bod eu problemau’n cael eu hystyried yn briodol, ac roedd cam pendant ymlaen yn y fersiwn hon o'r cynlluniau. Felly, mae cynnydd wedi’i wneud.

Ond yn y maes hwn a phob un arall—bron bob maes yr wyf yn mynychu’r Siambr hon i siarad amdano—mae mwy i'w wneud bob amser, a mwy y gallem ei wneud bob amser. Mae angen bod yn onest am hynny hefyd. Mae hynny'n cynnwys cymorth mewn profedigaeth, rhywbeth arall a nodwyd yn fy nghyfraniad agoriadol fel maes i’w wella ar gyfer y teulu sy'n cael ei adael ar ôl. Mae hynny'n rhan o'n her. Dyna hefyd pam yr ydym yn cael sgwrs genedlaethol am hyn, a pham y dylem gymryd y cyfle i ddefnyddio amser yn y Siambr hon i barhau i wneud hynny. Os nad ydym yn normaleiddio’r sgwrs yn y lle hwn am bwysigrwydd hynny, rydym yn annhebygol o gael sgwrs genedlaethol sy'n cael ei chynnal mewn rhan ehangach o’n cymdeithas, fel ei bod yn sgwrs arferol sy'n digwydd am yr hyn yr ydym ei eisiau.

Dyna hefyd pam mae’r wefan cynlluniau gofal ymlaen llaw wedi ei lansio, ac mae sicrhau bod pobl yn cael y sgwrs honno ar adeg pan y gallant wneud dewisiadau—dewis llawer mwy gweithredol—am yr hyn y byddai ei eisiau arnynt yn beth pwysig iawn i'w wneud, oherwydd mae llawer o bobl yn gwybod eu bod yn dod at ofal diwedd oes. Mae'r holl bobl hynny sydd ar gofrestrau gofal diwedd oes ac yn cael gofal lliniarol mewn gofal sylfaenol—dylid gwneud ymdrechion i wella a chynyddu nifer y bobl sydd wedi mynd ymlaen mewn gwirionedd a bod cynllun gofal ymlaen llaw wedi ei lunio gyda chyfraniad gweithredol ganddyn nhw. Gwnaethom gynnydd gwirioneddol y llynedd, gan wella nifer y bobl sydd â’r math hwnnw o gynllun, ond rydym yn deall mai dim ond ychydig dros draean o’r bobl sydd ar gofrestr gofal sylfaenol sydd â chynllun gofal ymlaen llaw wedi ei sefydlu ar hyn o bryd. Felly, cynnydd sylweddol y llynedd, ie, ond llawer mwy i'w wneud fel bod pobl mewn sefyllfa lle y gallant gael y gofal sydd ei eisiau arnynt ar ddiwedd eu hoes.

Yn olaf, ar eich pwynt am gymunedau o darddiad du ac Asiaidd yng Nghymru, ceir her wirioneddol yn y fan yma am y math o ofal yr hoffent ei gael. Mae rhywfaint o hyn yn ymwneud â natur wahanol y cymorth gan deuluoedd sy'n bodoli yn rhai o'r cymunedau hynny, a'r ffordd y maen nhw’n teimlo am ofalu am berthynas. Mae rhywfaint ohono hefyd yn waith yr oedd Marie Curie eu hunain wedi ei wneud. Es i i lansiad y gwaith, ar y cam ymgynghori i ddechrau, ac yna ar adeg yr adroddiad terfynol. Maen nhw’n cydnabod, a dweud y gwir, bod angen i'r mudiad hosbisau, yn ogystal â'r gwasanaeth iechyd, wneud mwy i hyrwyddo'r cyfleoedd sy'n bodoli ar gyfer gofal diwedd oes ac i bobl wneud dewisiadau gwahanol. Mae yna rywbeth am y gwasanaeth iechyd a'r hosbis sy'n darparu llawer o’r gofal hwnnw i fod yn fwy rhagweithiol a mynd allan i nifer o’r cymunedau hynny nad ydynt yn cymryd rhan ac nad ydynt yn manteisio ar ofal lliniarol fel y mae cymunedau eraill yn ei wneud, i ddweud, 'Mae hyn yn ddewis'. Rwy'n falch o weld eu bod yn cydnabod bod ganddynt broblem a’u bod yn awyddus i wneud rhywbeth am hynny, ac yn sicr mae gennyf ddiddordeb mewn gweld hynny’n digwydd a, dros gyfnod y cynllun hwn, efallai mewn gweld mwy o bobl mewn gwahanol gymunedau ledled Cymru yn manteisio ar ofal lliniarol ac yn gwneud dewisiadau gweithredol am eu dyddiau olaf.

I declare an interest in this subject as I am the vice-president of George Thomas Hospice Care, based in the grounds of Whitchurch hospital in Cardiff North. This delivers specialist palliative care for Cardiff to allow people to live in their homes and maintain their independence for as long as possible. I think it is an example of good partnership working between the voluntary sector and the statutory sector, between the Welsh Government and the local authority. And, also, I think we would all want to pay tribute to the long-standing investment of the voluntary sector in the hospice movement from which this grew.

I think that this plan is a very important plan, the palliative and end-of-life care delivery plan, and a crucial plan, and I'd like to pay tribute to Professor Ilora, Baroness Finlay, who has been so instrumental in this plan and who is standing down as the national clinical lead for end-of-life care in July. I've worked for many years with Ilora, and I think she's made a tremendous contribution to this area of work.

One of the issues that I'm very concerned about, which the Cabinet Secretary, I believe, did refer to in his introduction, was the really crucial issue of people, when they are very ill, being moved into hospital for treatment when, basically, it would be better if they were to stay at home if the support services there could be given for them to remain at home. And this does happen with many seriously ill people who have been receiving this support, but, when the situation becomes much worse, they then go into hospital. So, it's how we manage to keep people in that situation at home. And I’ve had several examples of that in my own constituency, where, actually, on a weekend, someone who was very near the end of their life was taken into a hospital A&E because the on-call doctor was so concerned about their condition, whereas I think, with a bit more collaboration and working together, they could have remained at home with a bit of increased support. So, I think that is one of the crucial areas, and I wonder if the Cabinet Secretary could say a bit more about that.

I welcome the point made that we need a review of the capacity of existing bereavement services, as I think these are a vital part of planning for end-of-life care. And, in George Thomas Hospice Care, the consultant has described to me about how they are providing pre-bereavement counselling for children who have a parent, or a grandparent, maybe, or perhaps a sibling, who is dying, and she says that this absolutely helps enormously if you do it before the loved person dies and that that does mean you tend to need less frequent follow-up sessions afterwards. So, I wondered if the Cabinet Secretary had any views about that and whether this was something that was happening to any extent throughout Wales.

And then, of course, there is the whole issue of children's services for the small, but very important, group of children who do need palliative care, and I'm sure he is aware of the work of the Together for Short Lives body, which has put forward several proposals.

And then the final point I wanted to make was in terms of advance planning. We have to take account now of the number of people diagnosed with a dementia who will need end-of-life care, and we are having a debate on that later on in the afternoon, about dementia. But, in George Thomas Hospice Care, 75 per cent of their patients have cancer, and, up until now, the next group that they were working with were people with heart disease. But now the next-biggest group is people who have dementia, and I think that that is something that we've really got to take into consideration in planning for palliative care, if people do have a dementia. And I note that—I think it was Macmillan who have said that we need to do a lot of pre-planning with older people, and I think we've just got to take into account the fact that a large number of people have dementia.

And then I just want to say that I do agree with all the issues about, you know, trying to learn perhaps from the Compassionate Communities movement. We do need the big conversation, and we do need to move on to make death much more a part of life.

Rwy’n datgan budd yn y pwnc hwn gan fy mod yn is-lywydd Gofal Hosbis George Thomas, sydd wedi’i leoli ar dir ysbyty’r Eglwys Newydd yng Ngogledd Caerdydd. Mae’n darparu gofal lliniarol arbenigol ar gyfer Caerdydd i alluogi pobl i fyw yn eu cartrefi a chadw eu hannibyniaeth am gyn hired ag y bo modd. Rwy'n credu ei fod yn enghraifft o waith partneriaeth da rhwng y sector gwirfoddol a'r sector statudol, rhwng Llywodraeth Cymru a'r awdurdod lleol. Ac, hefyd, rwy’n credu yr hoffem i gyd dalu teyrnged i fuddsoddiad hir-sefydlog y sector gwirfoddol yn y mudiad hosbisau y tyfodd hwn ohono.

Rwy'n credu bod y cynllun hwn yn gynllun pwysig iawn, y cynllun cyflawni gofal lliniarol a gofal diwedd oes, ac yn gynllun hollbwysig, a hoffwn dalu teyrnged i'r Athro Ilora, y Farwnes Finlay, sydd wedi bod mor allweddol i’r cynllun hwn ac sy'n ymddiswyddo fel arweinydd clinigol cenedlaethol ar gyfer gofal diwedd oes ym mis Gorffennaf. Rwyf wedi gweithio am nifer o flynyddoedd gydag Ilora, ac rwy'n meddwl ei bod wedi gwneud cyfraniad aruthrol i’r maes gwaith hwn.

Un o'r materion yr wyf yn bryderus iawn amdanynt yw rhywbeth y cyfeiriodd Ysgrifennydd y Cabinet ato yn ei gyflwyniad, rwy’n credu, sef y mater gwirioneddol hollbwysig bod pobl, pan fyddant yn sâl iawn, yn cael eu symud i mewn i ysbyty i gael triniaeth pan fyddai, yn y bôn, yn well iddynt aros gartref pe gellid rhoi’r gwasanaethau cymorth yno iddynt i aros yn eu cartrefi. Ac mae hyn yn digwydd i lawer o bobl ddifrifol wael sydd wedi bod yn cael y cymorth hwn, ond, pan aiff y sefyllfa’n llawer gwaeth, maent wedyn yn mynd i mewn i ysbyty. Felly, mae'n fater o sut yr ydym yn llwyddo i gadw pobl yn y sefyllfa honno yn eu cartrefi. Ac rwyf wedi cael sawl enghraifft o hynny yn fy etholaeth i, lle, mewn gwirionedd, ar benwythnos, bu’n rhaid i rywun a oedd yn agos iawn at ddiwedd ei oes fynd i adran damweiniau ac achosion brys mewn ysbyty oherwydd bod y meddyg ar alwad yn poeni cymaint am ei gyflwr, ac roeddwn i’n meddwl, gydag ychydig mwy o gydweithredu a chydweithio, y gallai fod wedi aros gartref gydag ychydig mwy o gymorth. Felly, rwy’n meddwl bod hwnnw’n un o'r meysydd allweddol, ac roeddwn i’n meddwl tybed a allai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud ychydig mwy am hynny.

Rwy'n croesawu'r pwynt a wnaethpwyd bod angen adolygiad o gapasiti gwasanaethau profedigaeth presennol, oherwydd rwy’n credu bod y rhain yn rhan hanfodol o gynllunio ar gyfer gofal diwedd oes. Ac, yn Gofal Hosbis George Thomas, mae'r ymgynghorydd wedi disgrifio i mi sut y maen nhw’n darparu cwnsela cyn-profedigaeth i blant sydd â rhiant, neu nain neu daid, efallai, neu efallai frawd neu chwaer, sy'n marw, ac mae hi'n dweud bod hyn yn bendant yn gymorth aruthrol os ydych yn ei wneud cyn i'r perthynas farw a bod hynny'n tueddu i olygu bod angen llai o sesiynau dilynol ar ôl hynny. Felly, roeddwn i’n meddwl tybed a oedd gan Ysgrifennydd y Cabinet unrhyw farn am hynny ac a oedd hyn yn rhywbeth a oedd yn digwydd i unrhyw raddau ledled Cymru.

Ac yna, wrth gwrs, mae holl fater gwasanaethau plant ar gyfer y grŵp bach, ond pwysig iawn, o blant sydd ag angen gofal lliniarol, ac rwy'n siŵr ei fod yn ymwybodol o waith y corff Together for Short Lives, sydd wedi cyflwyno nifer o gynigion.

Ac yna y pwynt olaf yr oeddwn eisiau ei wneud oedd o ran cynllunio ymlaen llaw. Mae'n rhaid inni ystyried nawr nifer y bobl sy'n cael diagnosis o ddementia a fydd angen gofal diwedd oes, ac rydym yn cael dadl ar hynny yn nes ymlaen yn y prynhawn, am ddementia. Ond, yn Gofal Hosbis George Thomas, mae 75 y cant o'u cleifion â chanser, a, hyd at nawr, y grŵp nesaf yr oeddent yn gweithio gyda nhw oedd pobl â chlefyd y galon. Ond nawr yr ail grŵp mwyaf yw pobl sydd â dementia, ac rwy’n meddwl bod hynny’n rhywbeth y mae wir raid inni ei ystyried wrth gynllunio ar gyfer gofal lliniarol, os oes gan bobl ddementia. Ac rwy’n nodi—rwy’n credu mai Macmillan sydd wedi dweud bod angen inni wneud llawer o rag-gynllunio gyda phobl hŷn, ac rwy'n meddwl, yn syml, bod yn rhaid inni ystyried y ffaith bod nifer fawr o bobl â dementia.

Ac yna, hoffwn ddweud fy mod i’n cytuno â'r holl faterion o gwmpas, wyddoch chi, ceisio dysgu o bosibl gan y mudiad Cymunedau Tosturiol. Mae angen y sgwrs fawr arnom, ac mae angen inni symud ymlaen i wneud marwolaeth yn llawer mwy o ran o fywyd.

Thank you. I just want start by agreeing with you on your point about people with dementia and to reinforce the value of having advance care planning so people can make choices when they're in a position to do so, and to actively decide what they would want, rather than leaving it for other people to second-guess what they might have wanted at a different time in their life. And, actually, supporting people with dementia is particularly difficult. I know we'll discuss this later on today, but the process of going through and losing someone, and losing the personality they might have had, or parts of it, and then to lose them physically as well—it is a particularly challenging time for the individual who is going through that and their families as well.

I think I’ve already mentioned the progress on paediatric care, but what I haven’t mentioned, though, is the additional work we’ve had done on the transition between paediatric and adult services. It can be a really difficult time for the individual young person as well as their family, and this can be particularly difficult when relationships are built up through the paediatric service, and how that’s actually transferred on. But we’ve got a particular post within Wales, which is a first, based at the Children’s Hospital for Wales, and that particularly looks at the transition from paediatric palliative medicine into adult.

I recognise the point that you make about bereavement support pre death, about having that conversation earlier, and that’s recognised—the earlier the conversation, the better prepared people are for the bereavement. On your point about George Thomas hospice, you’re right: individual and community investment in creating that movement and then sustaining it as well is a hugely important part of what keeps the hospice movement special and well funded. I also want in particular to recognise the points you make about Ilora Finlay, the clinical lead for Wales, who is much respected right across the UK as a clinician. If you want to sum up Ilora’s view on end-of-life and palliative care, I think it would be fair to say that she says that Wales has much to be proud of, but also much more to do. I think it’s a fair reflection on where we are.

The final point I want to make is on the point you make about maintaining support for people in their last months and year of life. We know that too many of those people have unnecessary hospital admissions, and so it is something that is part of the focus for improvement. The latest figures show that there are 65,000 admissions of people in their last year of life—65,000 admissions into hospital. Not every one of those will be inappropriate, but we recognise that a number are, and with different support that person could be appropriately cared for in their own home. So, that’s a large part of the focus for improvement in the year ahead. So, I think the points are well made, and hopefully next year we’ll be able to report back on progress that has been made for people across the country.

Diolch. Hoffwn ddechrau drwy gytuno â chi ar eich pwynt am bobl â dementia ac i atgyfnerthu gwerth cynllunio gofal ymlaen llaw fel y gall pobl wneud dewisiadau pan eu bod mewn sefyllfa i wneud hynny, ac i benderfynu’n weithredol beth fyddai ei eisiau arnynt, yn hytrach na gadael i bobl eraill ddyfalu beth y gallai fod wedi bod ei eisiau arnynt ar adeg wahanol yn eu bywyd. Ac, a dweud y gwir, mae cefnogi pobl â dementia yn arbennig o anodd. Rwy'n gwybod y byddwn yn trafod hyn yn nes ymlaen heddiw, ond mae'r broses o fynd drwy hynny a cholli rhywun, a cholli’r bersonoliaeth a oedd ganddynt, efallai, neu rannau ohoni, ac yna eu colli yn gorfforol hefyd—mae'n amser arbennig o heriol i’r unigolyn sy'n mynd drwy hynny ac i’w deulu hefyd.

Rwy'n meddwl fy mod eisoes wedi sôn am y cynnydd ar ofal pediatrig, ond yr hyn nad wyf wedi sôn amdano, fodd bynnag, yw’r gwaith ychwanegol yr ydym wedi’i wneud ar y cyfnod pontio rhwng gwasanaethau pediatrig a gwasanaethau i oedolion. Gall fod yn amser anodd iawn i’r person ifanc unigol yn ogystal â'i deulu, a gall hyn fod yn arbennig o anodd pan fydd wedi adeiladu perthnasoedd drwy'r gwasanaeth pediatrig, a sut i drosglwyddo hynny ymlaen. Ond mae gennym swydd benodol o fewn Cymru, y gyntaf o’i math, wedi’i lleoli yn Ysbyty Plant Cymru, sy’n edrych yn benodol ar y newid o feddygaeth liniarol bediatrig i wasanaeth i oedolion.

Rwy’n cydnabod y pwynt a wnewch am gefnogaeth profedigaeth cyn marwolaeth, am gael y sgwrs honno’n gynharach, ac rydym yn cydnabod hynny—y cynharaf y ceir y sgwrs, y mwyaf parod yw pobl am y brofedigaeth. O ran eich pwynt ynglŷn â hosbis George Thomas, rydych yn iawn: mae buddsoddiadau unigol a chymunedol wrth greu’r mudiad hwnnw ac yna ei gynnal hefyd yn rhan hynod bwysig o'r hyn sy’n cadw'r mudiad hosbisau yn arbennig ac wedi’i ariannu’n dda. Hoffwn hefyd gydnabod yn arbennig y pwyntiau a wnewch am Ilora Finlay, arweinydd clinigol Cymru, sy'n uchel iawn ei pharch ledled y DU fel clinigwr. Pe byddech am grynhoi barn Ilora am ofal diwedd oes a gofal lliniarol, rwy’n meddwl y byddai'n deg i ddweud ei bod yn dweud bod gan Gymru lawer i ymfalchïo ynddo, ond llawer mwy i'w wneud hefyd. Rwy'n meddwl bod hynny’n adlewyrchiad teg o’n sefyllfa.

Mae’r pwynt olaf yr hoffwn ei wneud yn ymwneud â’r pwynt a wnewch am gynnal cymorth i bobl ym misoedd a blwyddyn olaf eu bywydau. Rydym yn gwybod bod gormod o'r bobl hynny’n cael eu derbyn yn ddiangen i’r ysbyty, ac felly mae hynny'n rhywbeth sy'n rhan o'r pwyslais ar gyfer gwelliant. Mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos bod 65,000 o bobl yn cael eu derbyn yn ystod blwyddyn olaf eu bywydau—65,000 o dderbyniadau i'r ysbyty. Ni fydd pob un o'r rheini’n amhriodol, ond rydym yn cydnabod bod nifer ohonynt yn amhriodol, ac y gellid gofalu’n briodol am yr unigolion hynny yn eu cartrefi eu hunain, gyda chymorth gwahanol. Felly, mae hynny'n rhan fawr o'r pwyslais ar gyfer gwella yn y flwyddyn i ddod. Felly, rwy'n meddwl bod y pwyntiau wedi’u gwneud yn dda, a gobeithio y flwyddyn nesaf y gallwn adrodd yn ôl am gynnydd sydd wedi'i wneud i bobl ledled y wlad.

Thank you for your statement, Cabinet Secretary. The sad fact is that while everyone will eventually die, we don’t all die well. Because of the latter, it is essential that we have excellent end-of-life care.

I welcome the Welsh Government’s palliative and end-of-life care plan, and the commitment to improve the care given to those approaching the end of their lives, and those they leave behind. If current trends continue, the number of people dying in Wales will increase by 9 per cent. We know that around 6,200 people who die each year do not get the palliative care they need, but these figures come from Marie Curie, and they’re not coming from the NHS, and therefore don’t feed into the workforce planning.

We need an all-round approach to palliative care, as often the whole family are involved. Therefore it is essential that staff are properly trained to deal with sensitive situations such as this, and it’s pleasing to see that £150,000 is provided to train staff in advanced communication skills and end-of-life care. Although this is a good start in recognising the specialist skills needed, could you provide more information on how many staff you anticipate this will train, and what areas will be covered in Wales? Some may be more than others, due to logistic situations.

Funding to provide access to hospice-at-home provision is welcome, along with palliative care registers for all GPs who have a register of all patients with supportive palliative care needs. Could you also tell me how these registers are compiled? Because there are some people, obviously, without families, who go unnoticed, who become ill, and they’re reluctant to visit their GPs. I wonder how we can reach these people who sometimes—very often, actually—die at home and are discovered days or weeks later. Can we do more to ensure people like this are included?

Also, to bring back something Rhun had said, a Marie Curie report has highlighted, as I indeed highlighted in the last statement, additional barriers faced by bereaved LGBT and BME communities, beyond the universal pain experienced after losing a partner. Despite this, there are no specific actions outlined in the delivery plan aimed at addressing these issues. Cabinet Secretary, do you agree with me that, if we are to improve the end-of-life care for BME and LGBT communities, we must address the shortcomings in this plan?

In England, the NHS conducts a survey of the bereaved called VOICES, and this shows the level of care and support given to families at the end of their loved ones’ lives. We don’t conduct any such survey in Wales. If we are going to ensure that everyone who needs specialist palliative care gets it, and we’re going to ensure that an individual’s needs, priorities and preferences for end-of-life care can be identified, documented, reviewed, respected and acted upon, then we must conduct a survey of the bereaved also in Wales. I see there is no provision for this in the statement.

Rather than relying on data collected through the iWantGreatCare programme, which many patients are unaware of, does your Government have plans to introduce a comprehensive survey of bereaved families in Wales? The website launch of ‘Byw Nawr’ is welcome and is definitely the way forward. However, we must not depend on the statement that nowadays most people find most of their information online. Although this is true, there are many people without access to online services and, therefore, we need to be inclusive.

So, it’s important that this plan is inclusive and beneficial to all. I note that consultants in palliative care are now available on call 24/7. Can you tell me how people will become aware of this service? The work with Tŷ Hafan children’s hospice and a 24 hours out-of-hours telephone call service for paediatric palliative care is essential and is very, very welcome.

I thank all hospital staff involved in this extremely sensitive area, whilst also acknowledging the dedication of families to their loved ones. I recognise the positive ongoing work and the commitment shown by the Welsh Government and the Cabinet Secretary in this statement. However, I look forward to working with you positively and constructively to further improve the services in palliative care. Thank you.

Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Y ffaith drist yw, er y bydd pawb yn marw yn y pen draw, na fydd pawb yn marw’n dda. Oherwydd hynny, mae'n hanfodol bod gennym ofal diwedd oes ardderchog.

Rwy'n croesawu cynllun gofal lliniarol a gofal diwedd oes Llywodraeth Cymru, a'r ymrwymiad i wella'r gofal a roddir i bobl sy'n nesáu at ddiwedd eu hoes, a'r rhai y maent yn eu gadael ar ôl. Os bydd y tueddiadau presennol yn parhau, bydd nifer y bobl sy'n marw yng Nghymru yn cynyddu gan 9 y cant. Rydym yn gwybod nad yw tua 6,200 o bobl sy'n marw bob blwyddyn yn cael y gofal lliniarol sydd ei angen arnynt, ond mae'r ffigurau hyn yn dod oddi wrth Marie Curie, ac nid ydyn nhw’n dod o’r GIG, ac felly nid ydyn nhw’n yn cyfrannu at gynllunio’r gweithlu.

Mae arnom angen dull cyffredinol ar gyfer gofal lliniarol, oherwydd yn aml mae’n ymwneud â’r teulu cyfan. Felly, mae'n hanfodol bod staff yn cael eu hyfforddi'n briodol i ymdrin â sefyllfaoedd sensitif fel hyn, ac mae'n braf gweld bod £150,000 yn cael ei ddarparu i hyfforddi staff mewn sgiliau cyfathrebu uwch a gofal diwedd oes. Er bod hwn yn ddechrau da o ran cydnabod y sgiliau arbenigol sydd eu hangen, a allech chi roi rhagor o wybodaeth am faint o staff yr ydych yn rhagweld y bydd hyn yn eu hyfforddi, a pha ardaloedd a gaiff eu cynnwys yng Nghymru? Efallai y bydd rhai yn fwy nag eraill, o ganlyniad i sefyllfaoedd logistaidd.

Mae croeso i gyllid i ddarparu gwasanaeth hosbis yn y cartref, ynghyd â chofrestrau gofal lliniarol i bob meddyg teulu sydd â chofrestr o'r holl gleifion ag anghenion gofal lliniarol ategol. A allwch chi hefyd ddweud wrthyf sut y mae’r cofrestrau hyn yn cael eu llunio? Oherwydd mae rhai pobl, yn amlwg, heb deuluoedd, nad oes neb yn sylwi arnynt, sy'n mynd yn sâl, ac sy’n amharod i ymweld â'u meddyg teulu. Tybed sut y gallwn gyrraedd y bobl hyn sydd weithiau—yn aml iawn, a dweud y gwir—yn marw yn eu cartrefi ac yn cael eu darganfod ddyddiau neu wythnosau’n ddiweddarach. A allwn ni wneud mwy i sicrhau bod pobl fel hyn yn cael eu cynnwys?

Hefyd, i sôn am rywbeth a ddywedodd Rhun, mae adroddiad Marie Curie wedi tynnu sylw, fel y gwnes innau yn y datganiad diwethaf, at rwystrau ychwanegol a wynebir gan gymunedau Lesbiaidd, Hoyw, Ddeurywiol a Thrawsrywiol a Phobl Dduon a Lleiafrifoedd Ethnig mewn profedigaeth, y tu hwnt i'r boen gyffredinol a brofir ar ôl colli partner. Er gwaethaf hyn, nid oes unrhyw gamau gweithredu penodol wedi’u hamlinellu yn y cynllun cyflawni gyda’r nod o ymdrin â'r materion hyn. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi’n cytuno â mi, os ydym yn mynd i wella gofal diwedd oes i gymunedau Pobl Dduon a Lleiafrifoedd Ethnig a Phobl Lesbiaidd, Hoyw, Ddeurywiol a Thrawsrywiol, bod yn rhaid inni ymdrin â'r diffygion yn y cynllun hwn?

Yn Lloegr, mae'r GIG yn cynnal arolwg o bobl mewn profedigaeth o’r enw VOICES, ac mae hyn yn dangos faint o ofal a chymorth a roddir i deuluoedd ar ddiwedd oes eu hanwyliaid. Nid ydym yn cynnal arolwg o'r fath yng Nghymru. Os ydym yn mynd i sicrhau bod pawb sydd ag angen gofal lliniarol arbenigol yn ei gael, a sicrhau y gall anghenion, blaenoriaethau a dewisiadau unigolyn am ofal diwedd oes gael eu nodi, eu dogfennu, eu hadolygu a’u parchu, ac y gellir gweithredu arnynt, mae'n rhaid inni gynnal arolwg o bobl mewn profedigaeth yng Nghymru hefyd. Rwy’n gweld nad oes darpariaeth ar gyfer hyn yn y datganiad.

Yn hytrach na dibynnu ar ddata a gasglwyd drwy gyfrwng y rhaglen iWantGreatCare, rhaglen nad oes llawer o gleifion wedi clywed amdani, a oes gan eich Llywodraeth gynlluniau i gyflwyno arolwg cynhwysfawr o deuluoedd mewn profedigaeth yng Nghymru? Mae croeso i lansio gwefan 'Byw Nawr'; yn bendant, dyna’r ffordd ymlaen. Fodd bynnag, mae’n rhaid inni beidio â dibynnu ar y datganiad bod y rhan fwyaf o bobl y dyddiau hyn yn dod o hyd i’r rhan fwyaf o'u gwybodaeth ar-lein. Er bod hyn yn wir, mae llawer o bobl nad oes ganddynt fynediad at wasanaethau ar-lein ac, felly, mae angen inni fod yn gynhwysol.

Felly, mae'n bwysig bod y cynllun hwn yn gynhwysol ac yn fuddiol i bawb. Rwy’n nodi bod ymgynghorwyr ym maes gofal lliniarol nawr ar gael ar alwad 24/7. A allwch chi ddweud wrthyf sut y bydd pobl yn cael gwybod am y gwasanaeth hwn? Mae'r gwaith gyda hosbis plant Tŷ Hafan a’r gwasanaeth galwadau ffôn 24 awr y tu allan i oriau ar gyfer gofal lliniarol pediatrig yn hanfodol ac i'w groesawu'n fawr iawn.

Rwy’n diolch i’r holl staff ysbytai sy'n ymwneud â’r maes sensitif iawn hwn, gan gydnabod hefyd ymroddiad teuluoedd i’w hanwyliaid. Rwy'n cydnabod y gwaith parhaus cadarnhaol a'r ymrwymiad a ddangoswyd gan Lywodraeth Cymru ac Ysgrifennydd y Cabinet yn y datganiad hwn. Fodd bynnag, rwy’n edrych ymlaen at gydweithio â chi’n gadarnhaol ac yn adeiladol i wella'r gwasanaethau ym maes gofal lliniarol ymhellach. Diolch.

Thank you for the series of questions and comments. On the point about serious illness conversations, I’ll happily provide an update for Members about how many staff have undergone the training in the last year and how many more we expect to have that training over the next year and more as a result of the additional resource we are putting into it.

On your point about the survey of bereaved families and/or patients, I’d be happy to consider whether there is a better way forward from the iWantGreatCare survey, but at this point in time, no-one has suggested to me, and it’s not been an ask from the board, that we need to have a different means of understanding feedback directly from people involved in the care and people who are involved in receiving care as well. I would have expected, if there was a real call for that and there was an inadequacy, that that would have come through the board, both from clinicians who are still champions for their patients, as well as from the campaigning third sector as well. So, if there is real evidence there’s a need to do something different, then I’m open minded about it, but I would need to be persuaded that we don’t currently have an adequate way of understanding the quality and the impact of the care that is provided.

On the same note, on the point you made about the organisation of palliative care, we’ve got more people available at different times in the day now as well. We’ve got a service that is available throughout the week. I’d need to be persuaded that there is a different way in which that should be accessed. Part of the challenge, of course, and one of the points you made earlier, is what happens to those people who die alone in their own homes. Those evens, fortunately, are few and far between.

There is a broader challenge about how we as a society engage within our own communities, with our neighbours, and with our loved ones. Because, actually, if family members are not engaging directly with those people, it’s very difficult to then say it’s somebody else’s problem, whether it’s the Government or the health service. There’s a challenge about how people engage in services. The great majority of people are engaging in health services towards the end of their life. It’s relatively unusual to have a sudden end to someone’s life. It normally comes when people expect that is what is going to happen.

It’s really about how we support people involved in caring for people at the end of their life—those are people in families, friends, and of course professionals in health and care services. That’s how the primary care register is drawn up and maintained. It is exactly that: people involved in care making sure they’re ready and available to make sure we can properly target the resources we do have to properly support the professional and the individual.

The final thing I’ll say, on your point about the engagement, or otherwise, of the third sector and individuals, and engagement with the Government about the survey evidence that exists, is: we actually know, from all the different fields of engagement, that the hospice movement and third sector organisations are part of the organisation that designs and delivers these plans. They’re part of the delivery board. They talk regularly to their health service organisations and individual commissioners as well. That’s part of the strength of the way in which we design and deliver our delivery plans. I want to see that maintained. If people do have real evidence there’s an inadequate source of information, I’ll consider it. But, really, we don’t want to undermine the strength of the board in the process. We do know there’s very real challenge delivered through that, and I think we’re all the better for it.

Diolch am y gyfres o gwestiynau a sylwadau. Ar y pwynt am sgyrsiau am salwch difrifol, byddaf yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau ynglŷn â faint o staff sydd wedi cael yr hyfforddiant yn y flwyddyn ddiwethaf a faint yn fwy yr ydym yn disgwyl iddynt gael yr hyfforddiant hwnnw yn ystod y flwyddyn nesaf a mwy, o ganlyniad i'r adnoddau ychwanegol yr ydym yn eu rhoi i mewn i hyn.

O ran eich pwynt am yr arolwg o deuluoedd mewn profedigaeth a/neu gleifion, byddwn yn hapus i ystyried a oes ffordd well ymlaen o'r arolwg iWantGreatCare, ond ar hyn o bryd, nid oes neb wedi awgrymu i mi, ac nid yw’r bwrdd wedi gofyn, bod arnom angen gwahanol ddulliau o ddeall adborth yn uniongyrchol gan bobl sy'n ymwneud â’r gofal a phobl sy'n ymwneud â derbyn gofal hefyd. Byddwn wedi disgwyl, pe byddai galw gwirioneddol am hynny a bod annigonolrwydd, y byddai hynny wedi dod drwy'r bwrdd, gan glinigwyr sy'n dal i fod yn hyrwyddwyr dros eu cleifion, yn ogystal â gan ymgyrchoedd y trydydd sector hefyd. Felly, os oes tystiolaeth wirioneddol bod angen inni wneud rhywbeth yn wahanol, mae gennyf feddwl agored am y peth, ond byddai angen fy mherswadio nad oes gennym ar hyn o bryd ffordd ddigonol o ddeall ansawdd ac effaith y gofal sy'n cael ei ddarparu.

Ar yr un nodyn, ar y pwynt a wnaethoch am drefnu gofal lliniarol, mae gennym fwy o bobl ar gael ar wahanol adegau o’r dydd nawr hefyd. Mae gennym wasanaeth sydd ar gael drwy gydol yr wythnos. Byddai angen fy mherswadio y dylid gwneud hynny mewn ffordd wahanol. Rhan o'r her, wrth gwrs, ac un o'r pwyntiau a wnaethoch yn gynharach, yw beth sy'n digwydd i'r bobl hynny sy'n marw ar eu pennau eu hunain yn eu cartrefi eu hunain. Mae’r digwyddiadau hynny, yn ffodus, yn brin iawn.

Mae her ehangach ynglŷn â sut yr ydym fel cymdeithas yn ymgysylltu o fewn ein cymunedau ein hunain, gyda'n cymdogion, a gyda'n hanwyliaid. Oherwydd, mewn gwirionedd, os nad yw aelodau o'r teulu’n ymgysylltu'n uniongyrchol â’r bobl hynny, mae'n anodd iawn, wedyn, dweud mai problem rhywun arall ydyw, boed hwnnw y Llywodraeth neu'r gwasanaeth iechyd. Mae her ynglŷn â sut y mae pobl yn ymwneud â’r gwasanaethau. Mae'r mwyafrif helaeth o bobl yn defnyddio gwasanaethau iechyd tuag at ddiwedd eu hoes. Mae'n gymharol anghyffredin i fywyd rhywun ddiweddu’n sydyn. Fel arfer, mae'n digwydd pan fydd pobl yn disgwyl mai dyna sy'n mynd i ddigwydd.

A dweud y gwir, mae’n fater o sut yr ydym yn cefnogi pobl sy'n ymwneud â gofalu am bobl ar ddiwedd eu hoes—mae’r bobl hynny’n deuluoedd, yn ffrindiau, ac wrth gwrs yn weithwyr proffesiynol yn y gwasanaethau iechyd a gofal. Dyna sut y mae’r gofrestr gofal sylfaenol yn cael ei llunio a'i chynnal. Mae'n union hynny: pobl sy'n ymwneud â gofal yn gwneud yn siŵr eu bod yn barod ac ar gael i wneud yn siŵr y gallwn dargedu’r adnoddau sydd gennym yn briodol i roi cefnogaeth briodol i’r gweithiwr proffesiynol ac i'r unigolyn.

Y peth olaf yr wyf yn mynd i’w ddweud, am eich pwynt am ymgysylltiad, neu fel arall, y trydydd sector ac unigolion, ac ymgysylltu â’r Llywodraeth am y dystiolaeth arolwg sy'n bodoli, yw: rydym yn gwybod mewn gwirionedd, o'r holl wahanol feysydd ymgysylltu, bod y mudiad hosbisau a mudiadau’r trydydd sector yn rhan o'r sefydliad sy'n cynllunio ac yn darparu’r cynlluniau hyn. Maen nhw’n rhan o'r bwrdd cyflenwi. Maen nhw’n siarad yn rheolaidd â’u sefydliadau gwasanaeth iechyd a chomisiynwyr unigol yn ogystal. Mae hynny’n rhan o gryfder y ffordd yr ydym yn cynllunio ac yn darparu ein cynlluniau cyflawni. Hoffwn weld hynny’n cael ei gynnal. Os oes gan bobl dystiolaeth wirioneddol o ffynhonnell wybodaeth annigonol, fe wnaf ystyried y peth. Ond, a dweud y gwir, nid ydym eisiau tanseilio cryfder y bwrdd yn y broses. Rydym yn gwybod bod hynny’n cyflwyno her real iawn, ac rwy’n credu bod hynny’n beth da.

In welcoming the statement from the Cabinet Secretary, can I put on record my acknowledgment of the huge changes and investment that have been made over the last four or five years in Wales that have substantially changed the discussion we have about these issues, as well as some of the co-operative working that we’ve already heard about in the statement? I welcome that.

However, I want to ask him a more fundamental and different question. Because as his statement points out, we are extending life through medical intervention, but, I feel, not always asking a more fundamental question, which is: is this needed or necessary, or does the patient really want it? We demand and expect dignity in life, and in end-of-life care. It is time to discuss whether we should not have the same dignity and rights extended to those who wish to end their lives at a time of their choosing, whether they’re facing a terminal illness or a debilitating condition such as dementia.

Now, currently, this is not a legal position. It’s been challenged regularly by brave individuals who go to the courts in the position of end-of-life terminal disease themselves, to challenge this position. The most recent brave person to do that is Noel Conway, who has just been given the right to challenge to the Court of Appeal. But I acknowledge that the courts have consistently said—and I tend to agree with them—that this is not a matter for the courts, but a matter for Parliament, and a matter for Parliament to decide. So, I wondered, with the election of a new Parliament, and a new Government, whether the Welsh Government does intend to have this conversation with that Westminster Government, because although the powers are not here, they affect each and every one of us in the decisions we’ll be taking about our lives and the lives of our friends and family.

Can I leave him with a quotation from Atul Gawande, who is a Reith lecturer and who wrote a very, very good book on this whole process of dying called ‘Being Mortal’? What he says is this: ‘For many, such talk’—and by ‘such talk’ he means the sort of thing that I’ve just suggested—‘however carefully framed’—I hope I framed it carefully—

‘raises the specter of a society readying itself to sacrifice its sick and aged. But what if the sick and aged are already being sacrificed...and what if there are better approaches, right in front of our eyes, waiting to be recognized?’

Does the Cabinet Secretary recognise that there are some approaches that should be discussed also?

Wrth groesawu'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i gofnodi fy nghydnabyddiaeth o'r newidiadau a'r buddsoddiad enfawr a wnaethpwyd yn ystod y pedair neu bum mlynedd diwethaf yng Nghymru sydd wedi newid yn sylweddol y drafodaeth yr ydym yn ei chael am y materion hyn, yn ogystal â rhywfaint o'r gwaith cydweithredol yr ydym eisoes wedi clywed amdano yn y datganiad? Rwy’n croesawu hynny.

Fodd bynnag, hoffwn ofyn cwestiwn mwy sylfaenol a gwahanol iddo. Oherwydd fel y mae ei ddatganiad yn ei nodi, rydym yn ymestyn bywyd drwy ymyraethau meddygol, ond, rwy’n teimlo, weithiau heb ofyn cwestiwn mwy sylfaenol, sef: a oes angen hyn neu a yw'n angenrheidiol, neu a oes ei wir eisiau ar y claf? Rydym yn mynnu ac yn disgwyl urddas mewn bywyd, ac mewn gofal diwedd oes. Mae'n bryd i drafod pa un a ddylem ymestyn yr un urddas a hawliau i bobl sy'n dymuno diweddu eu bywydau ar adeg o'u dewis, pa un a ydynt yn wynebu salwch terfynol ynteu gyflwr gwanychol fel dementia.

Nawr, ar hyn o bryd, nid yw hwn yn safbwynt cyfreithlon. Mae wedi cael ei herio'n rheolaidd gan unigolion dewr sy'n mynd i'r llysoedd ac yn dioddef clefyd terfynol diwedd oes eu hunain, i herio’r safbwynt hwn. Y person dewr diweddaraf i wneud hynny yw Noel Conway, sydd newydd gael yr hawl i herio i'r Llys Apêl. Ond rwy’n cydnabod bod y llysoedd wedi dweud yn gyson—ac rwy’n tueddu i gytuno â nhw—nad mater i’r llysoedd yw hwn, ond mater i'r Senedd, a mater i'r Senedd benderfynu arno. Felly, roeddwn yn meddwl tybed, gydag ethol Senedd newydd, a Llywodraeth newydd, pa un a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu cael y sgwrs hon â’r Llywodraeth honno yn San Steffan, oherwydd er nad yw'r pwerau yn y fan yma, maen nhw’n effeithio ar bob un ohonom yn y penderfyniadau y byddwn yn eu gwneud am ein bywydau a bywydau ein ffrindiau a’n teuluoedd.

A gaf i ei adael â dyfyniad gan Atul Gawande, darlithydd Reith a ysgrifennodd lyfr da iawn, iawn am yr holl broses hon o farw o'r enw 'Being Mortal'? Yr hyn y mae'n ei ddweud yw hyn: ‘I lawer, mae’r fath siarad’—a gyda ‘y fath siarad’ mae’n golygu y math o beth yr wyf i newydd ei awgrymu—‘pa mor ofalus bynnag y mae wedi’i fframio’—rwy’n gobeithio fy mod i wedi ei fframio’n ofalus—

yn codi’r bwgan o gymdeithas sy’n ymbaratoi i aberthu ei phobl sâl ac oedrannus. Ond beth os yw’r bobl sâl ac oedrannus eisoes yn cael eu haberthu...a beth os oes dulliau gwell, yn union o flaen ein llygaid, yn aros i gael eu cydnabod?

A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cydnabod bod rhai dulliau y dylid eu trafod hefyd?

Thank you for the recognition of progress made and the recognition that’s been made by different parties working through the last Assembly and into this one, and by different people outside this place as well. I think that’s very welcome.

In terms of the broader point you raise, I think that’s going beyond the conversation we want to have about making choices about how we want to die. There is part of it, though, that is still about where we extend life in medical interventions. There’s a challenge here about ‘do not attempt to resuscitate’ notices, and what people would and wouldn’t like. There’s something there again about going back to advanced care planning, and understanding what we want, as opposed to leaving it to a medic to intervene, because the challenge for the medic will be—or whoever the healthcare professional is; there’s been a recent Nursing and Midwifery Council decision on this that I found difficult—about what point should someone attempt CPR or otherwise. Most healthcare professionals will feel that they’re duty-bound to attempt CPR. Now, I think there’s a real challenge there, because there will be times when actually that is probably the wrong thing to do. But the challenge is how you have that conversation that takes account of the professional duties and the ethical duties that individual healthcare professionals have, and also their ability to be a regulated and registered professional as well. So, this is not an easy area—and that goes into the individual conscience choices that you raise about what we would choose to do for ourselves. As well as the gentleman you refer to, I knew Debbie Purdy and her challenge as well about her ability to make choices for herself. I think part of this is that, when we talk about what Parliament decides to do, there isn’t a Government view on this. This is a matter for individuals to decide what they choose to do—how, where, why and whether the law should or should not be changed to make it easier for people to end their life at a time of their choosing. Personally, I find it quite difficult to see people going to different countries to end their life at a time of their choosing. If I were in that position, I’m not sure what I would do, but that’s why it is an individual conscious choice, and I think that’s the right thing for it to be. But, in doing that, I think we all need to take account of the ability of an individual to make their choice for themselves, at a time of their choosing, obviously with the safeguard of the capacity to do so. But, equally, we do have to consider the hazard that we potentially put in the way of healthcare professionals. It’s a difficult and a finely balanced debate, I think, for all of us to have, and almost all of us will come to slightly different conclusions. But I think, absolutely, in the area of where we are now, we need to have a more regular conversation about dying, what it means to us, what matters to us, and what matters to those that are left behind.

Diolch am gydnabod y cynnydd sydd wedi’i wneud a'r gydnabyddiaeth sydd wedi ei rhoi gan wahanol bleidiau wrth weithio drwy'r Cynulliad diwethaf ac i mewn i’r un presennol, a gan wahanol bobl y tu allan i’r lle hwn hefyd. Rwy'n credu bod croeso mawr i hynny.

O ran y pwynt ehangach a godir gennych, rwy’n meddwl bod hynny’n mynd y tu hwnt i'r sgwrs yr hoffem ei chael am wneud dewisiadau ynghylch sut yr hoffem farw. Mae rhan ohono, fodd bynnag, yn dal i ymwneud ag ymestyn bywyd drwy ymyraethau meddygol. Ceir her yma am hysbysiadau ‘peidiwch â cheisio dadebru’, a’r hyn y byddai pobl yn ei ddymuno a’r hyn na fyddent yn ei ddymuno. Mae rhywbeth yn y fan yna eto am fynd yn ôl i gynllunio gofal uwch, a deall yr hyn sydd ei eisiau arnom, yn hytrach nag aros i feddyg ymyrryd, oherwydd yr her i'r meddyg fydd—neu bwy bynnag yw’r gweithiwr gofal iechyd proffesiynol; bu penderfyniad diweddar am hyn gan y Cyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth a oedd yn anodd imi—ar ba adeg y dylai rhywun geisio rhoi adfywiad cardio-pwlmonaidd neu beidio. Bydd y rhan fwyaf o weithwyr gofal iechyd proffesiynol yn teimlo ei bod yn ddyletswydd arnynt i roi cynnig ar adfywio cardio-pwlmonaidd. Nawr, rwy’n meddwl bod her go iawn yn y fan yna, oherwydd ar adegau, mae'n debyg nad dyna fyddai’r peth cywir i'w wneud. Ond yr her yw sut yr ydych yn cael y sgwrs honno sy'n ystyried y dyletswyddau proffesiynol a'r dyletswyddau moesegol sydd gan weithwyr gofal iechyd proffesiynol unigol, a hefyd eu gallu i fod yn weithwyr proffesiynol sydd wedi’u rheoleiddio a’u cofrestru hefyd. Felly, nid yw hwn yn faes hawdd—ac mae hynny’n arwain at y dewisiadau cydwybod unigol yr ydych yn sôn amdanynt am yr hyn y byddem yn dewis ei wneud drosom ein hunain. Yn ogystal â'r gŵr bonheddig yr oeddech chi’n cyfeirio ato, roeddwn i’n adnabod Debbie Purdy a'i her hithau ynglŷn â’i gallu i wneud dewisiadau drosti ei hun. Rwy'n credu mai rhan o hyn yw, pan fyddwn yn sôn am yr hyn y mae’r Senedd yn penderfynu ei wneud, nad oes gan y Llywodraeth farn am hyn. Mae hwn yn fater i unigolion benderfynu ar yr hyn y maent am ddewis ei wneud—sut, ble, pam ac a ddylid neu na ddylid newid y gyfraith i’w gwneud yn haws i bobl roi terfyn ar eu bywyd ar adeg o'u dewis. Yn bersonol, rwy'n ei chael hi’n eithaf anodd gweld pobl yn mynd i wledydd gwahanol i ddiweddu eu bywyd ar adeg o'u dewis. Pe byddwn i yn y sefyllfa honno, nid wyf yn siŵr beth fyddwn i'n ei wneud, ond dyna pam mae’n ddewis ymwybodol unigol, ac rwy’n meddwl mai felly y dylai fod. Ond, wrth wneud hynny, rwy’n credu bod angen i bob un ohonom ystyried gallu'r unigolyn i wneud ei ddewis drosto ei hun, ar adeg o'i ddewis, yn amlwg cyn belled â bod ganddo’r gallu i wneud hynny. Ond, yn yr un modd, mae’n rhaid inni ystyried y perygl posibl y gallai hyn ei greu i weithwyr gofal iechyd proffesiynol. Mae'n ddadl anodd sydd ar fin y gyllell, rwy’n meddwl, inni i gyd ei chael, a bydd bron bob un ohonom yn dod i gasgliadau ychydig yn wahanol. Ond rwy'n credu, yn sicr, yn y maes lle yr ydym ni nawr, bod angen inni gael sgwrs fwy rheolaidd am farw, yr hyn y mae'n ei olygu i ni, yr hyn sy'n bwysig i ni, a beth sy'n bwysig i'r rhai sy'n cael eu gadael ar ôl.

I, too, very much welcome this statement today, allowing us to focus on these very important services that matter so much to people and their families across Wales. And like many others, I’m familiar with my local services in Newport, and the St David’s foundation, and I know that they have very impressively grown and expanded their services and presence, not just in Newport, but surrounding parts of Wales over many years, and do provide real commitment and quality of service.

I would like to raise a few matters with the Cabinet Secretary—first of all, specialist prescribing by pharmacists in hospices, and their role with community pharmacists, because I am familiar with the view that they can provide a great enhancement of end-of-life services, entirely in line with prudent healthcare, and entirely in line with allowing people to return to their homes in a timely manner. And high-quality prescribing I think is absolutely central to this area of health provision. So, I would like to ask the Cabinet Secretary what perhaps expanding role he sees for those specialist prescribing pharmacists in taking strategy and policy forward. Also, core funding for hospice services in the community—because, again, I guess many Members are familiar with the pressure that these services operate under, the expanding demand that, obviously, will accelerate with the ageing population that we will have, salary pressures within the services that they provide, nursing and otherwise, and, of course, some of the increasing role that these services will be fulfilling in the future. So, I would be interested in to what extent the delivery plan will prioritise addressing those core funding pressures, because, I think we haven’t seen an increase in that core funding for these services over quite a period of time.

Two other matters briefly, Dirprwy Lywydd—

Rwyf innau hefyd yn croesawu'r datganiad hwn heddiw yn fawr iawn; mae’n caniatáu inni ganolbwyntio ar y gwasanaethau pwysig iawn hyn sydd mor bwysig i bobl a'u teuluoedd ledled Cymru. Ac fel llawer o bobl eraill, rwy'n gyfarwydd â fy ngwasanaethau lleol yng Nghasnewydd, a sefydliad Dewi Sant, ac rwy’n gwybod eu bod wedi tyfu ac ehangu eu gwasanaethau a'u presenoldeb mewn modd trawiadol iawn, nid dim ond yng Nghasnewydd, ond yn y rhannau cyfagos o Gymru dros flynyddoedd lawer, a’u bod yn darparu ymrwymiad gwirioneddol a gwasanaeth o safon.

Hoffwn godi rhai materion ag Ysgrifennydd y Cabinet—yn gyntaf oll, rhagnodi arbenigol gan fferyllwyr mewn hosbisau, a'u swyddogaeth gyda fferyllwyr cymunedol, oherwydd rwy’n gyfarwydd â'r farn eu bod yn gallu gwella gwasanaethau diwedd oes yn fawr, gan gyd-fynd yn llwyr â gofal iechyd doeth, a gan gyd-fynd yn llwyr â chaniatáu i bobl ddychwelyd i'w cartrefi mewn modd amserol. Ac mae rhagnodi o safon uchel, rwy’n credu, yn gwbl ganolog i'r maes hwn o ddarpariaeth iechyd. Felly, hoffwn ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet pa swyddogaeth a allai ehangu y mae'n ei gweld ar gyfer y fferyllwyr rhagnodi arbenigol hynny wrth fwrw ymlaen â strategaeth a pholisi. Hefyd, cyllid craidd ar gyfer gwasanaethau hosbis yn y gymuned—oherwydd, unwaith eto, rwy’n siŵr bod llawer o Aelodau’n gyfarwydd â'r pwysau sydd ar y gwasanaethau hyn, y galw cynyddol a fydd, yn amlwg, yn cyflymu wrth i’n poblogaeth heneiddio, pwysau ar gyflog o fewn y gwasanaethau y maent yn eu darparu, nyrsio ac fel arall, ac, wrth gwrs, rhywfaint o'r swyddogaeth gynyddol y bydd y gwasanaethau hyn yn ei chyflawni yn y dyfodol. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod i ba raddau y bydd y cynllun cyflawni yn blaenoriaethu ymdrin â’r pwysau cyllid craidd hwnnw, oherwydd nid wyf yn meddwl ein bod wedi gweld cynnydd yn y cyllid craidd hwnnw ar gyfer y gwasanaethau hyn ers cryn amser.

Dau fater arall yn fyr, Dirprwy Lywydd—

Yes, you’re out of time—quickly.

Ie, mae eich amser ar ben—yn gyflym.

Very quickly, then. First of all, there’s the taboo that is involved in discussing these matters. Obviously, today is a way of addressing how we overcome that taboo by the very nature of the statement, and the debate and the delivery plan. But it does seem to me that there was a time when death was much more a family and community experience, you know when bodies were in the home, as it were, and when people took matters into their own hands in terms of how they dealt with death. And it’s very much, I think, been removed from that setting and been professionalised. And it has created a taboo, and we do need to make sure that conversations take place if people are going to think ahead, plan ahead, and ensure that they’re ready for that inevitable end of life. So, I think we do need a cultural change, and I think this is recognised in what the Cabinet Secretary has said, and we need to make sure that that takes place.

Yn gyflym iawn, felly. Yn gyntaf oll, mae’r tabŵ sy’n gysylltiedig â thrafod y materion hyn. Yn amlwg, mae heddiw’n ffordd o ymdrin â sut yr ydym yn goresgyn y tabŵ hwnnw, o union natur y datganiad, a’r ddadl a'r cynllun cyflawni. Ond mae'n ymddangos i mi y bu adeg pan oedd marwolaeth yn llawer mwy o brofiad teuluol a chymunedol, wyddoch chi pan fyddai cyrff yn y cartref, fel petai, a phan fyddai pobl yn cymryd materion i'w dwylo eu hunain o ran sut yr oeddent yn ymdopi â marwolaeth. Ac mae'n sicr, rwy’n meddwl, wedi cael ei dynnu o’r lleoliad hwnnw a’i droi’n broffesiynol. Ac mae wedi creu tabŵ, ac mae angen inni wneud yn siŵr bod sgyrsiau’n digwydd os yw pobl yn mynd i feddwl ymlaen, cynllunio ymlaen llaw, a sicrhau eu bod yn barod am y diwedd oes anochel. Felly, rwy’n meddwl bod angen newid diwylliant arnom, ac rwy'n meddwl bod yr hyn y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i ddweud yn cydnabod hyn, ac mae angen inni wneud yn siŵr bod hynny’n digwydd.

No, I’m going to stop you now—

Na, rwy’n mynd i’ch atal chi nawr—

Just on black and ethnic minority services—

Dim ond am wasanaethau i bobl dduon a lleiafrifoedd ethnig—

Very quickly, because you’ve had three—

Yn gyflym iawn, oherwydd rydych wedi cael tri—

Very, very quickly, Dirprwy Lywydd—only to say that we do have an example through Marie Curie of how we can provide an enhancement of service and a greater access. And I think we do need to roll that out, that sort of approach, throughout our communities in Wales.

Yn gyflym iawn, iawn, Dirprwy Lywydd—dim ond i ddweud bod gennym esiampl drwy Marie Curie o sut y gallwn wella gwasanaethau a sicrhau gwell mynediad. Ac rwy’n meddwl bod angen i ni gyflwyno hynny, y math hwnnw o ddull, ym mhob un o’n cymunedau yng Nghymru.

I’ll try to be brief, Deputy Presiding Officer. I recognise the points made around the role of specialist prescribing. I recognise the challenges on core funding. It would not be honest of me to say that I can deliver a significant amount of extra core funding. We’re all aware of the pressures on every public service at a time of reducing budgets, and the extra money going into the healthcare budget comes at a real cost to other parts of the service. So, I won’t make promises that I can’t deliver in this or another area. I do recognise the points you make about black and ethnic minority communities, and the progress Marie Curie have made. I think there is a challenge there for the rest of the hospice movement and, indeed, the health service to understand those particular challenges and make better provision.

And finally, this is the point about having a statement, having this conversation—it is still a taboo subject. We need to get back to a point where it is a much more normal conversation. So, I do look forward to having this conversation again with Members, both within and outside the Chamber, about how we’re trying to renormalise a conversation about the most inevitable event. Birth and death are the two inevitable things about our life, and we don’t spend anything like enough time talking about it, discussing it, and then we can all have as good a death as possible.

Rwy’n mynd i geisio bod yn gryno, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cydnabod y pwyntiau a wnaethpwyd ynghylch swyddogaeth rhagnodi arbenigol. Rwy'n cydnabod yr heriau ar gyllid craidd. Ni fyddai'n onest imi ddweud fy mod yn gallu darparu swm sylweddol o gyllid craidd ychwanegol. Rydym i gyd yn ymwybodol o'r pwysau ar bob gwasanaeth cyhoeddus ar adeg pan fo cyllidebau’n lleihau, ac mae'r arian ychwanegol sy’n mynd i mewn i'r gyllideb gofal iechyd yn golygu cost wirioneddol i rannau eraill o'r gwasanaeth. Felly, ni wnaf addewidion na allaf eu cadw yn y maes hwn neu’r llall. Rwy’n cydnabod y pwyntiau a wnewch am gymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig, a'r cynnydd y mae Marie Curie wedi ei wneud. Rwy'n credu bod her yn y fan yna i weddill y mudiad hosbisau ac, yn wir, i’r gwasanaeth iechyd i ddeall yr heriau penodol hynny a gwneud gwell darpariaeth.

Ac yn olaf, dyma’r pwynt o gael datganiad, cael y sgwrs—mae'n dal yn bwnc tabŵ. Mae angen inni fynd yn ôl i fan lle mae'n sgwrs lawer mwy arferol. Felly, rwy’n edrych ymlaen at gael y sgwrs hon eto gydag Aelodau, y tu mewn a'r tu allan i'r Siambr, am sut yr ydym yn ceisio ail-normaleiddio sgwrs am y digwyddiad mwyaf anochel. Genedigaeth a marwolaeth yw’r ddau beth sy’n anochel yn ein bywydau, ac nid ydym yn treulio digon o amser o bell ffordd yn siarad am y peth, yn ei drafod, ac yna gall bob un ohonom gael cystal marwolaeth ag y bo modd.

5. 4. Datganiad: Arweinyddiaeth Addysgol
5. 4. Statement: Educational Leadership

Item 4 on our agenda is the statement by the Cabinet Secretary for Education on educational leadership, and I call on Kirsty Williams to introduce the statement.

Eitem 4 ar ein hagenda yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar arweinyddiaeth addysgol, ac rwy’n galw ar Kirsty Williams i gyflwyno'r datganiad.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. When reflecting on the many excellent schools that I have had the privilege to visit over the last year, it is clear to me that each benefits from high-quality leadership. Our challenge, as noted by the Organisation for Economic Cooperation and Development, is to ensure a whole-system approach to leadership, and to make it a prime driver of our education reforms. To succeed, every school needs inspirational leaders, and I believe the establishment of our national academy for educational leadership is an important step forward. Set alongside new professional standards, reforming initial teacher education and curriculum reform, it is part of a coherent and collaborative approach to leadership development.

Since announcing the establishment of the shadow academy board last November, I have been greatly encouraged by the progress that has been made in a short space of time. The shadow board, led by Ann Keane, have proven themselves to be professional, enthusiastic and committed to this task. To be the best, Deputy Presiding Officer, we must learn from the best, and, therefore, I am pleased that they have considered international examples of leadership development, from some of the best-performing education systems in the world, such as Canada, Singapore and New Zealand. And they are clear: we must build on international evidence to form a made-in-Wales approach. The board have made a number of recommendations around defining the vision, the values and the function of the academy, along with governance and its organisational structure.

In focusing on the leadership of learning, supporting the four purposes of our new curriculum, the academy has set out a vision to be: inclusive and collaborative, enabling equitable access to opportunities, owned by the sector, and central to developing a culture-led collaborative leadership; inspiring and motivational, promoting great leadership development now and for the future, linking coherently to the national reform agenda; capacity building, enabling leadership to thrive, and empowering leaders, and ensuring our future supply of leaders; and having quality and impact, making clear the role of leadership, and the difference this makes for our system, and underpinning that with research and a strong evidence base.

The board has reached a unanimous consensus that the academy should be a company limited by guarantee. This would enable a flexible governance structure, which can better accommodate sector representation, would have a legal form favoured by the Charity Commission, and could employ staff in its own name. I have therefore instructed officials to start scoping the timescale and resources needed to establish the academy, in spring 2018, as a company limited by guarantee. I expect this to be a small and agile organisation, with a small strategic board, and led by a chief executive. We will continue to consult on the full role and remit of the academy, and test the timescales for next steps. There will be a series of regional roadshows next month, and I would encourage stakeholders to attend and learn more, and to give their feedback.

It is my intention, based on the advice of the shadow board, that the academy will broker and quality assure a range of programmes, have a role in ensuring provision across regions, support leadership at all levels, and work with others to identify and support current and future leaders. I have said many times in this Chamber, and outside, that the quality of our education system cannot exceed the quality of our teachers. Over the next five years, we are committed to developing a national approach to career-long professional learning that builds capacity from initial teacher education and is embedded in evidence-based research within a self-improving school system.

My vision for professional learning is one where actively engaging in professional learning is a primary responsibility of every individual, and its purpose is to develop individual and collective expertise to raise standards for all of our learners. That impact will be seen in the embedding of the four curriculum purposes into the learning and experience of all our learners. We will do this through approaches that are collaborative, coherent and innovative, as well as research led.

The proposed new professional teaching standards will bring together standards for teaching and leadership to reflect better career pathways from entry into the profession and onwards and in a way that provides clarity of expectations. This includes both those who choose to focus solely on their classroom practice and those who choose to move into more formal leadership roles, up to and including headship. These proposed standards are based on five areas of practice: pedagogy, collaboration, innovation, professional learning and leadership. The proposed new standards will have leadership as one of the five areas of practice for all teachers. The importance of effective leadership at all levels is essential if we want to improve the quality of teaching and improve learner outcomes.

Progress has also been made in respect of current provision. In relation to headship, we have worked with consortia and we have enhanced the national professional qualification for headship. A current cohort of practitioners is going through this programme and I will seek their views on what further improvements we will need to make. While I recognise that in some areas recruiting headteachers is not without issue, I am not prepared to compromise on the quality of entrants to headship in Wales. I believe we need to set the bar high for those we entrust with the leadership of our schools. So, whilst I recognise that the NPQH needs to develop, I am clear that we should maintain the requirement and keep it as a threshold for entry into headship.

We have also been improving a range of leadership programmes for heads and middle leaders to ensure that we have an enhanced and coherent offer across Wales. From September 2017, we will have a range of common programmes, and, again, I will update the Chamber at a later date.

The establishment of a national academy of educational leadership, alongside new professional leadership standards aligned to professional teaching standards, will ensure that leaders at all levels are well supported to develop and inspire colleagues and to work collaboratively to embed the new curriculum. Taken together, these reforms will drive forward our national mission to raise standards, reduce the attainment gap and ensure an education system that is a source of national pride and national confidence.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Wrth ystyried yr ysgolion rhagorol yr wyf wedi cael y fraint o ymweld â nhw yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, mae'n amlwg i mi fod pob un yn elwa ar arweinyddiaeth o ansawdd uchel. Ein her ni, fel y nodwyd gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, yw sicrhau dull system gyfan o weithredu arweinyddiaeth, a gwneud hynny’n brif sbardun ein diwygiadau addysg. Er mwyn llwyddo, mae angen arweinwyr ysbrydoledig ar bob ysgol, a chredaf fod sefydlu ein hacademi genedlaethol ar gyfer arweinyddiaeth addysgol yn gam pwysig ymlaen. O’i osod ochr yn ochr â safonau proffesiynol newydd, diwygio addysg gychwynnol athrawon a diwygio cwricwlwm, mae'n rhan o ddull cydlynol a chydweithredol o ddatblygu arweinyddiaeth.

Ers cyhoeddi sefydlu bwrdd cysgodol yr academi fis Tachwedd diwethaf, rwyf wedi cael fy nghalonogi yn fawr gan y cynnydd a wnaed mewn cyfnod byr o amser. Mae'r bwrdd cysgodol, dan arweiniad Ann Keane, wedi profi i fod yn broffesiynol, yn frwdfrydig ac yn ymroddedig i'r dasg hon. I fod y gorau, Dirprwy Lywydd, mae'n rhaid i ni ddysgu oddi wrth y gorau, ac, felly, rwy’n falch eu bod wedi ystyried enghreifftiau rhyngwladol o ddatblygu arweinyddiaeth, o rai o'r systemau addysg sy'n perfformio orau yn y byd, megis Canada, Singapore a Seland Newydd. Ac maent yn glir: mae'n rhaid i ni adeiladu ar dystiolaeth ryngwladol er mwyn creu dull a wnaed yng Nghymru. Mae'r bwrdd wedi gwneud nifer o argymhellion ynghylch diffinio gweledigaeth, gwerthoedd a swyddogaeth yr academi, ynghyd â llywodraethu ei strwythur sefydliadol.

Wrth ganolbwyntio ar arweinyddiaeth dysgu, gan gefnogi pedwar diben ein cwricwlwm newydd, mae’r academi wedi gosod gweledigaeth i fod: yn gynhwysol a chydweithredol, gan alluogi mynediad teg at gyfleoedd, yn eiddo i'r sector, ac yn ganolog i ddatblygu arweinyddiaeth gydweithredol a arweinir gan ddiwylliant; yn ysbrydoledig ac ysgogol, gan hyrwyddo datblygiad arweinyddiaeth wych yn awr ac yn y dyfodol, gan gysylltu yn gydlynol â’r agenda ddiwygio genedlaethol; yn meithrin gallu, gan alluogi arweinyddiaeth i ffynnu, a grymuso arweinwyr, a sicrhau ein cyflenwad o arweinwyr yn y dyfodol; a chael ansawdd ac effaith, gan wneud swyddogaeth arweinyddiaeth yn glir, a'r gwahaniaeth y mae hyn yn ei wneud i’n system, ac ategu hynny gydag ymchwil a sylfaen dystiolaeth gref.

Mae'r bwrdd wedi cyrraedd consensws unfrydol y dylai'r academi fod yn gwmni cyfyngedig drwy warant. Byddai hyn yn galluogi strwythur llywodraethu hyblyg, sy'n gallu diwallu cynrychiolaeth sector yn well, a fyddai'n cael ffurf gyfreithiol a ffafrir gan y Comisiwn Elusennau, ac a allai gyflogi staff yn ei enw ei hun. Rwyf felly wedi dweud wrth swyddogion i ddechrau cwmpasu’r amserlen a'r adnoddau sydd eu hangen i sefydlu'r academi, yng ngwanwyn 2018, fel cwmni cyfyngedig trwy warant. Rwy’n disgwyl iddo fod yn sefydliad bach a hyblyg, gyda bwrdd strategol bach, ac yn cael ei arwain gan brif weithredwr. Byddwn yn parhau i ymgynghori ar swyddogaeth a chylch gwaith llawn yr academi, a phrofi'r amserlenni ar gyfer y camau nesaf. Bydd cyfres o sioeau teithiol rhanbarthol yn digwydd fis nesaf, a byddwn yn annog rhanddeiliaid i fynd iddynt a dysgu mwy, ac i roi eu hadborth.

Fy mwriad i, yn seiliedig ar gyngor y bwrdd cysgodol, yw y bydd yr academi yn broceru ac yn sicrhau ansawdd ystod o raglenni, yn cael rhan i sicrhau darpariaeth ar draws y rhanbarthau, yn cefnogi arweinyddiaeth ar bob lefel, ac yn gweithio gydag eraill i nodi a chefnogi arweinwyr y presennol a'r dyfodol. Rwyf wedi dweud lawer gwaith yn y Siambr hon, a'r tu allan, na all ansawdd ein system addysg ragori ar ansawdd ein hathrawon. Dros y pum mlynedd nesaf, rydym wedi ymrwymo i ddatblygu dull cenedlaethol o ddysgu proffesiynol gydol gyrfa sy'n meithrin capasiti o addysg gychwynnol athrawon ac sy’n rhan annatod o waith ymchwil sy'n seiliedig ar dystiolaeth o fewn system hunanwella i ysgolion.

Fy ngweledigaeth ar gyfer dysgu proffesiynol yw un lle mae ymgysylltu gweithredol mewn dysgu proffesiynol yn gyfrifoldeb sylfaenol pob unigolyn, a'i ddiben yw datblygu arbenigedd unigol ac ar y cyd i godi safonau ar gyfer ein holl ddysgwyr. Caiff yr effaith honno ei gweld wrth ymgorffori’r pedwar diben cwricwlwm i mewn i ddysgu a phrofiad ein holl ddysgwyr. Byddwn yn gwneud hyn drwy ddulliau sy'n gydweithredol, cydlynol ac arloesol, sydd hefyd yn cael eu harwain gan ymchwil.

Bydd y safonau addysgu proffesiynol newydd arfaethedig yn dwyn ynghyd safonau ar gyfer addysgu ac arweinyddiaeth er mwyn adlewyrchu llwybrau gyrfa gwell o fynediad i mewn i'r proffesiwn ac ymlaen ac mewn ffordd sy'n rhoi eglurder o ran disgwyliadau. Mae hyn yn cynnwys y rhai sy'n dewis canolbwyntio ar eu harfer yn yr ystafell ddosbarth a'r rhai sy'n dewis symud i swyddogaethau arweinyddiaeth mwy ffurfiol, hyd at, ac yn cynnwys, prifathrawiaeth. Mae'r safonau arfaethedig yn seiliedig ar bum maes ymarfer: addysgeg, cydweithredu, arloesi, dysgu ac arweinyddiaeth broffesiynol. Bydd arweinyddiaeth yn un o'r pum maes ymarfer ar gyfer pob athro yn y safonau newydd arfaethedig. Mae pwysigrwydd arweinyddiaeth effeithiol ar bob lefel yn hanfodol os ydym am wella ansawdd addysgu a gwella canlyniadau i ddysgwyr.

Mae cynnydd hefyd wedi ei wneud o ran y ddarpariaeth bresennol. O ran prifathrawiaeth, rydym wedi gweithio gyda chonsortia ac rydym wedi gwella'r cymhwyster proffesiynol cenedlaethol ar gyfer prifathrawiaeth. Mae carfan bresennol o ymarferwyr yn mynd trwy'r rhaglen hon a byddaf yn gofyn am eu barn am y gwelliannau pellach y bydd angen i ni eu gwneud. Er fy mod yn cydnabod nad yw recriwtio penaethiaid heb ei broblemau mewn rhai ardaloedd, nid wyf yn barod i gyfaddawdu ar ansawdd newydd-ddyfodiaid i brifathrawiaeth yng Nghymru. Rwy’n credu bod angen gosod safon uchel ar gyfer y rhai yr ydym yn ymddiried arweinyddiaeth ein hysgolion ynddynt. Felly, er fy mod yn cydnabod bod angen i'r CPCP ddatblygu, rwy’n glir y dylem gynnal y gofyniad a'i gadw fel trothwy ar gyfer mynediad i brifathrawiaeth.

Rydym hefyd wedi bod yn gwella ystod o raglenni arweinyddiaeth ar gyfer penaethiaid ac arweinwyr canol i sicrhau bod gennym gynnig gwell a chydlynol ar draws Cymru. O fis Medi 2017 ymlaen bydd gennym amrywiaeth o raglenni cyffredin, ac, unwaith eto, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr yn ddiweddarach.

Bydd sefydlu academi genedlaethol o arweinyddiaeth addysgol, ochr yn ochr â safonau arweinyddiaeth broffesiynol newydd wedi’u halinio i safonau addysgu proffesiynol, yn sicrhau bod arweinwyr ar bob lefel yn cael eu cefnogi'n dda i ddatblygu ac ysbrydoli cydweithwyr ac i gydweithio er mwyn ymgorffori'r cwricwlwm newydd. Gyda'i gilydd, bydd y diwygiadau hyn yn sbarduno ein cenhadaeth genedlaethol i godi safonau, lleihau'r bwlch cyrhaeddiad a sicrhau system addysg sydd yn destun balchder cenedlaethol a hyder cenedlaethol.

Can I thank the Cabinet Secretary for giving us sight of this statement before she made it in the Chamber this afternoon? The Cabinet Secretary will be aware that the national academy for leadership was something that we very much supported when she announced it in November last year. If there is any criticism, it’s about the pace, really, of delivering against that announcement, because, of course, you’ve alluded today to the fact that this thing won’t actually be in place until the spring of 2018. That doesn’t sound like the sort of pace that we need in order to address some of the real challenges that we’ve got in delivering high-quality leadership in the Welsh education system.

Just yesterday, we heard some of your senior officials telling an Assembly committee that some leaders in Welsh schools were guilty of gaming the examinations system—not allowing young people, potentially, to reach those higher grades and trying to bank lower grades. I think that epitomises a system, really, that isn’t allowing everybody to fulfil their potential. I know you’ve got some concerns about that, and I’d be grateful if you could, perhaps, comment on that in response to everything I’ve got to say.

Of course, we’ve got some excellent leadership. You’ve referred to the fact that you’ve visited many schools already and seen that leadership—I’ve got some excellent leadership in my own constituency. Then, of course, there are examples of poor leadership across Wales as well. One thing you didn’t refer to in your statement was trying to port some of the good leadership that we’ve got in our university and further education sectors into our schools, and whether there might be some role for the national leadership academy in helping to facilitate that. I know, again, we’ve had some exchanges on this in the past, but our further education colleges in particular, I think, show how you can run pretty significant large organisations that have already got a certain amount of collaboration with our secondary schools, and there’s no reason—I can’t see any reason—why some of that leadership ought not to be rubbing off, particularly onto our secondary schools. Of course, as well, we’ve got some very good collaboration now in terms of federal models—federations of schools—around Wales. But I wonder whether clustering schools together with strong leadership is another potential way forward and whether, again, the national leadership academy will be able to have some input into that.

I note that you said that the shadow board and the academy will be brokering and quality assuring a range of programmes in the future. I just wonder how that sits in terms of the existing arrangements. Obviously, we’ve got the Education Workforce Council, we’ve got Estyn and others, all with an interest in this field. It would seem to me that there needs to be some sort of collaborative approach.

You’ve mentioned the fact that we’re going to have a board, and you want it to be a small board, but there are obviously lots of stakeholders who will have an interest in making sure that that board works correctly. We’ve seen Welsh Government establishing boards in the past for things and it’s gone horribly wrong. RIFW springs to mind, for example. So, we obviously need to make sure that this board is of the right shape and size, but also that it can be held accountable for its actions, both to the Welsh Government and, indeed, to the National Assembly and the sector as a whole. So, how do you see those sorts of arrangements working to make sure that the governance of this new board is actually going to be right?

Can I also ask you, Cabinet Secretary, about how you’re going to measure success? Obviously, we see snapshots on an annual basis with the Estyn annual report of their take on performance across Wales. We see a snapshot every time there’s an inspection that is completed. We’ve seen snapshots with the OECD’s reports as well into the Welsh education system. But how are you actually practically going to measure the success of this academy? Is it going to be improved outcomes for pupils, for learners, or is it going to be the fact that people have attended courses? Because I can’t see anywhere in the statement today precisely how you’re going to be able to measure that.

You’ve mentioned some of the recruitment challenges that we’ve got, and I recognise those too, certainly in some parts of Wales. Welsh-medium schools, in particular, faced some challenges in recruiting new heads in the past, as have some of our specialist schools and our faith schools as well. So, I wonder whether you’re going to have a particular focus on some of that specialist provision where we’ve got these weaknesses in terms of being able to identify new heads, and how you expect this national academy to be able to plug some of those gaps. Thanks.

A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am roi cipolwg o’r datganiad hwn inni cyn iddi wneud hynny yn y Siambr y prynhawn yma? Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol bod yr academi genedlaethol ar gyfer arweinyddiaeth yn rhywbeth yr oeddem yn ei gefnogi yn fawr iawn pan gyhoeddodd hi hynny ym mis Tachwedd y llynedd. Os oes unrhyw feirniadaeth, mae'n ymwneud â'r cyflymder, mewn gwirionedd, o gyflawni yn erbyn y cyhoeddiad hwnnw, oherwydd, wrth gwrs, rydych wedi cyfeirio heddiw at y ffaith na fydd y peth hwn mewn gwirionedd ar waith tan y gwanwyn 2018. Nid yw hynny'n swnio fel y math o gyflymder sydd ei angen arnom er mwyn mynd i'r afael â rhai o'r heriau gwirioneddol sydd gennym wrth gyflwyno arweinyddiaeth o ansawdd uchel yn y system addysg yng Nghymru.

Ddoe ddiwethaf, clywsom rai o'ch uwch swyddogion yn dweud wrth un o bwyllgorau'r Cynulliad fod rhai arweinwyr mewn ysgolion yng Nghymru yn euog o hapchwarae’r system arholiadau—peidio â gadael i bobl ifanc, o bosibl, gyrraedd y graddau uwch hynny a cheisio bancio graddau is. Credaf fod hynny, yn wir, yn crynhoi system nad yw'n caniatáu i bawb gyflawni eu potensial. Rwy’n gwybod bod gennych rai pryderon am hynny, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech, efallai, roi sylwadau ar hynny mewn ymateb i bopeth sydd gennyf i’w ddweud.

Wrth gwrs, mae gennym arweinyddiaeth ragorol. Rydych chi wedi cyfeirio at y ffaith eich bod wedi ymweld â llawer o ysgolion eisoes ac wedi gweld yr arweinyddiaeth honno—mae gennyf rywfaint o arweinyddiaeth ragorol yn fy etholaeth fy hun. Yna, wrth gwrs, ceir enghreifftiau o arweinyddiaeth wael ledled Cymru. Un peth na wnaethoch gyfeirio ato yn eich datganiad oedd ceisio troi rhywfaint o'r arweinyddiaeth dda sydd gennym yn ein sectorau prifysgol ac addysg bellach i mewn i'n hysgolion, ac a allai fod swyddogaeth i’r academi arweinyddiaeth genedlaethol wrth helpu i hwyluso hynny. Rwy'n gwybod, unwaith eto, fod rhywfaint o groesi cleddyfau wedi bod am hyn yn y gorffennol. Ond mae ein colegau addysg bellach yn benodol, yn fy marn i, yn dangos sut y gallwch gynnal sefydliadau mawr eithaf sylweddol sydd eisoes â rhywfaint o gydweithio gyda'n hysgolion uwchradd, a does dim rheswm—ni allaf weld unrhyw reswm—pam na ddylai rhywfaint o'r arweinyddiaeth honno fod yn dylanwadu ar ein hysgolion uwchradd yn benodol. Wrth gwrs, yn ogystal â hyn, mae gennym rywfaint o gydweithio da iawn bellach o ran modelau ffederal—ffederasiynau o ysgolion—o gwmpas Cymru. Ond tybed a yw clystyru ysgolion at ei gilydd gydag arweinyddiaeth gref yn ffordd bosibl arall ymlaen ac, unwaith eto, a fydd yr academi arweinyddiaeth genedlaethol yn gallu cael rhywfaint o fewnbwn i mewn i hynny.

Sylwaf eich bod yn dweud y bydd y bwrdd cysgodol a'r academi yn broceru ac yn sicrhau ansawdd ystod o raglenni yn y dyfodol. Tybed sut byddai hynny'n rhan o’r trefniadau presennol. Yn amlwg, mae gennym Gyngor y Gweithlu Addysg, mae gennym Estyn ac eraill, i gyd â diddordeb yn y maes hwn. Mae'n ymddangos i mi fod angen cael rhyw fath o ddull cydweithredol.

Rydych wedi sôn am y ffaith ein bod ni'n mynd i gael bwrdd, ac rydych am iddo fod yn fwrdd bach, ond mae'n amlwg bod llawer o randdeiliaid a fydd â diddordeb mewn gwneud yn siŵr bod y bwrdd yn gweithio'n gywir. Rydym wedi gweld byrddau’n cael eu sefydlu gan Lywodraeth Cymru yn y gorffennol ac mae pethau’n mynd o chwith. Mae CBCA yn dod i'r meddwl, er enghraifft. Felly, yn amlwg mae angen i ni wneud yn siŵr bod y bwrdd hwn o’r ffurf a’r maint cywir, ond hefyd y gellir ei ddal yn atebol am ei weithredoedd, gan Lywodraeth Cymru ac, yn wir, gan y Cynulliad Cenedlaethol a'r sector yn ei gyfanrwydd. Felly, sut ydych chi'n gweld y mathau hynny o drefniadau yn gweithio i wneud yn siŵr bod llywodraethu'r bwrdd newydd hwn yn mynd i fod yn iawn mewn gwirionedd?

A gaf i hefyd ofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, sut ydych yn mynd i fesur llwyddiant? Yn amlwg, rydym yn cael cipluniau yn flynyddol gydag adroddiad blynyddol Estyn a’u barn ar berfformiad ar draws Cymru. Rydym yn cael ciplun bob tro y mae arolygiad wedi ei gwblhau. Rydym wedi cael cipluniau gydag adroddiadau'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn ogystal â'r system addysg yng Nghymru. Ond sut ydych chi mewn gwirionedd yn mynd ati i fesur llwyddiant yr academi hon? Ai drwy ganlyniadau gwell i ddisgyblion, i ddysgwyr, neu drwy’r ffaith bod pobl wedi mynd ar gyrsiau? Oherwydd ni allaf weld unrhyw le yn y datganiad heddiw lle’r ydych yn benodol yn mynd i fod yn gallu mesur hynny.

Rydych wedi sôn am rai o'r heriau recriwtio sydd gennym, ac rwy’n cydnabod y rheini hefyd, yn sicr yn rhai rhannau o Gymru. Roedd ysgolion cyfrwng Cymraeg, yn benodol, yn wynebu rhai heriau wrth recriwtio penaethiaid newydd yn y gorffennol, fel y mae rhai o'n hysgolion arbenigol a'n hysgolion ffydd hefyd. Felly, tybed a ydych yn mynd i gael pwyslais penodol ar rywfaint o'r ddarpariaeth arbenigol lle mae’r gwendidau hyn gennym o ran gallu nodi penaethiaid newydd, a sut ydych yn disgwyl i’r academi genedlaethol hon fod yn gallu llenwi rhai o’r bylchau hynny. Diolch.

Can I thank Darren Millar for his in principle support for the academy and a strong focus on leadership? Members will be aware that lack of support for leadership was a key component of the OECD report into the state of Welsh education in 2014, and it’s an area where not a lot of progress has been made. So, like you, Darren, I’m very anxious that progress is made as quickly as possible and, as always, we’re trying to get the balance right between pace and ensuring that what we’re doing is of value and will succeed.

So, we’re certainly not sitting back and waiting for the spring of next year when we would expect the company to be up and running. That’s why I highlighted changes we’re already making, for instance, to the NPQH, which needed to be strengthened, in my view, and how we’ve been able to persuade the consortia to better work together to streamline their offer. One of the challenges in the past has been that the offer available for professional learning at all levels has been very dependent on which consortia you happen to be working in. From September of this year, we will have a more unified offer that provides equity for teachers right the way across our nation and will be of a similar standard regardless of where you are. So, we’re not sitting back waiting for the spring; we’re getting on and we’ll have new offers available from September of this year.

Darren raises the issue of early entry, which was the subject of much debate at yesterday’s Public Accounts Committee. You will be aware that I too have raised concerns both inside and outside this Chamber around the practice of early entry. Let me be clear—I welcome the opportunity to be clear once again: each decision about early entry into a formal examination should be done on the basis of what is right for that individual student, and I am concerned that that is not what is being done in some of our schools. There is evidence to suggest, anecdotally, that some students are entered early, bank their C grades, which works towards the school’s accountability measures, when really, given the opportunity to sit that exam again, or indeed sit that exam a year later, that child could have gone on to get a B or an A or an A*.

We are doing two things about this, Darren. One, we are having some qualitative research done with regard to the patterns of early entry, which is being done by Qualifications Wales; consortia have written to all schools to express my concern and to reinforce my approach to early entry; and I am committed to reviewing high-stakes accountability, which is often the driver for decisions that are being made regarding early entry. We have to have a smarter way of looking at whether a school is successful or not, and not one that has unintended consequences that potentially we are seeing here with regard to the use of early entry.

Darren, it’s a good point about FE and HE. There are already leadership programmes in place for both of those sectors. We have been remiss in the school sector about not having this provision earlier, and FE and HE have been part of the discussions. We look to work with them closely to see what lessons can be learnt. My ultimate vision for the academy is that the academy will provide leadership opportunities for everybody who is engaged in education in Wales—from our nursery sector, from our school sector, FE sector, HE sector, regional consortia, local education authorities and, dare I say it, even the education department of Welsh Government as well. If our education system is to be a success, we need leaders at all levels, and nobody is immune from being able to engage in professional learning that will make them better at that job, and that goes for my department also.

Federation does provide an opportunity to address some of the challenges of leadership and recruitment and retention, and that is being increasingly used across the sector. It is a particular issue potentially in rural schools, where being able to recruit headteachers to small, isolated rural schools can potentially be problematical, and therefore create a question mark over the future viability of the schools. Therefore, you’ll be aware of the introduction of the rural schools fund, which has particular guidance attached to it to look at supporting federation, both hard and soft.

With regard to the make-up of the board, I expect it to be small, and I expect it to be led by a chief executive and a chair that has all the auspices of public appointments. But to reassure you, both the Education Workforce Council and Estyn have been involved in the shadow board. EWC is a formal member of the shadow board and Estyn is an observer at the shadow board. So, we’re taking into consideration those people’s views as we develop the programme. What will success look like? Well, we haven’t got to that stage yet of actually having targets or success measures, but success will be improved outcomes for our learners and Wales being the place to pursue an educational career, whether that be as a schoolteacher or a school leader, because you will want to come here because you will be developed into your role, you will be supported in your role and you will be working in a successful education system.

A gaf i ddiolch i Darren Millar am ei gefnogaeth mewn egwyddor i'r academi a’r pwyslais cryf ar arweinyddiaeth? Bydd yr Aelodau yn ymwybodol bod diffyg cefnogaeth i arweinyddiaeth yn un o elfennau allweddol adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ar gyflwr addysg yng Nghymru yn 2014, ac mae'n faes lle nad oes llawer o gynnydd wedi'i wneud. Felly, fel chi, Darren, rwy'n awyddus iawn bod cynnydd yn cael ei wneud cyn gynted ag y bo modd ac, fel bob amser, rydym yn ceisio cael y cydbwysedd cywir rhwng cyflymder a sicrhau bod yr hyn yr ydym yn ei wneud o werth ac y bydd yn llwyddo .

Felly, yn sicr nid ydym yn eistedd yn ôl ac yn aros am y gwanwyn y flwyddyn nesaf pan fyddem yn disgwyl i'r cwmni fod yn weithredol. Dyna pam yr wyf yn tynnu sylw at y newidiadau yr ydym eisoes yn eu gwneud, er enghraifft, i’r CPCP, yr oedd angen ei gryfhau, yn fy marn i, a sut rydym wedi gallu perswadio'r consortia i weithio'n well gyda'i gilydd i symleiddio eu cynnig. Un o'r heriau yn y gorffennol oedd bod y cynnig ar gael ar gyfer dysgu proffesiynol ar bob lefel wedi bod yn ddibynnol iawn ar ba gonsortia yr oeddech yn digwydd bod yn gweithio ynddynt. O fis Medi eleni, bydd gennym gynnig mwy unedig sy'n darparu ecwiti i athrawon ar draws ein gwlad, a bydd y safon yn debyg ni waeth ble’r ydych chi. Felly, nid ydym yn eistedd yn ôl yn aros am y gwanwyn; rydym yn bwrw ymlaen a bydd gennym gynigion newydd o fis Medi eleni.

Mae Darren yn codi'r mater o fynediad cynnar, a oedd yn destun llawer o ddadlau yn y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ddoe. Byddwch yn ymwybodol fy mod innau wedi codi pryderon y tu mewn a'r tu allan i'r Siambr ynghylch yr arfer o fynediad cynnar. Gadewch imi fod yn glir—rwy'n croesawu'r cyfle i fod yn glir unwaith eto: dylai pob penderfyniad ynghylch mynediad cynnar i arholiad ffurfiol gael ei wneud ar sail yr hyn sy'n iawn i’r myfyriwr unigol hwnnw, ac rwy’n pryderu nad yw hynny’n cael ei wneud mewn rhai o'n hysgolion ni. Mae tystiolaeth i awgrymu, yn anecdotaidd, fod rhai myfyrwyr yn cael mynediad yn gynnar, yn bancio eu graddau C, sy'n gweithio tuag at fesurau atebolrwydd yr ysgol. Ond mewn gwirionedd, o ystyried bod cyfle i sefyll yr arholiad hwnnw unwaith eto, neu yn wir gyfle i sefyll yr arholiad hwnnw flwyddyn yn ddiweddarach, gallai’r plentyn hwnnw fod wedi mynd ymlaen i gael B neu A neu A*.

Rydym yn gwneud dau beth ynghylch hyn, Darren. Yn gyntaf, mae rhywfaint o waith ymchwil ansoddol yn cael ei wneud o ran y patrymau mynediad cynnar, sy'n cael ei wneud gan Gymwysterau Cymru; mae consortia wedi ysgrifennu at bob ysgol i fynegi fy mhryder i ac i gadarnhau fy agwedd i at fynediad cynnar; ac rwyf wedi ymrwymo i adolygu atebolrwydd menter uchel, sydd yn aml yn sbardun ar gyfer penderfyniadau sy'n cael eu gwneud ynghylch mynediad cynnar. Mae'n rhaid i ni gael dull callach o edrych ar a yw ysgol yn llwyddiannus ai peidio, ac nid dull sydd â chanlyniadau anfwriadol, yr ydym o bosib yn ei weld yma, o ran y defnydd o fynediad cynnar.

Darren, mae'n bwynt da am AB ac AU. Mae rhaglenni arweinyddiaeth eisoes ar waith ar gyfer y ddau sector hyn. Rydym wedi bod yn esgeulus yn y sector ysgolion drwy beidio â chael y ddarpariaeth hon yn gynharach, ac mae AB ac AU wedi bod yn rhan o'r trafodaethau.  Rydym yn bwriadu gweithio gyda nhw i weld pa wersi y gellir eu dysgu. Fy ngweledigaeth i yn y pen draw i’r academi yw y bydd yn darparu cyfleoedd arweinyddiaeth ar gyfer pawb sydd yn cymryd rhan mewn addysg yng Nghymru—o’r sector meithrin, o’n sector ysgolion, y sector AB, sector AU, consortia rhanbarthol, awdurdodau addysg lleol a, mentraf ddweud, hyd yn oed adran addysg Llywodraeth Cymru hefyd. Os yw ein system addysg i fod yn llwyddiant, mae angen arweinwyr ar bob lefel, a does neb yn cael eu heithrio rhag gallu cymryd rhan mewn dysgu proffesiynol a fydd yn eu gwneud yn well yn y swydd honno, ac mae hynny'n wir am fy adran i hefyd.

Mae ffederasiwn yn cynnig cyfle i fynd i'r afael â rhai o'r heriau arweinyddiaeth a recriwtio a chadw staff, ac mae hynny’n cael ei ddefnyddio fwyfwy ar draws y sector. Mae'n fater penodol a allai fod mewn ysgolion gwledig, lle gall y gallu i recriwtio penaethiaid i ysgolion bach, gwledig ynysig o bosibl fod yn broblematig, ac felly yn creu amheuaeth dros hyfywedd ysgolion yn y dyfodol. Felly, byddwch yn ymwybodol o gyflwyno'r gronfa ysgolion gwledig, sydd â chanllawiau penodol ynghlwm wrthi i edrych ar ffederasiwn ategol, caled a meddal.

O ran cyfansoddiad y bwrdd, rwy’n disgwyl iddo fod yn fach, ac rwy’n disgwyl iddo gael ei arwain gan brif weithredwr a chadeirydd dan nawdd penodiadau cyhoeddus. Ond i roi sicrwydd i chi, mae Cyngor y Gweithlu Addysg ac Estyn wedi bod yn rhan o'r bwrdd cysgodol.  Mae Cyngor y Gweithlu Addysg yn aelod ffurfiol o'r bwrdd cysgodol ac mae Estyn yn sylwedydd yn y bwrdd cysgodol. Felly, rydym yn ystyried barn y bobl hynny wrth i ni ddatblygu'r rhaglen. Sut beth fydd llwyddiant? Wel, nid ydym wedi cyrraedd y cam hwnnw o gael targedau neu fesurau llwyddiant eto mewn gwirionedd, ond llwyddiant fydd canlyniadau gwell ar gyfer ein dysgwyr a Chymru yn fan i ddilyn gyrfa addysgol, boed hynny fel athro ysgol neu arweinydd ysgol. A byddwch eisiau dod yma gan y byddwch yn cael eich datblygu i wneud eich swydd, byddwch yn cael eich cefnogi yn eich swydd a byddwch yn gweithio mewn system addysg lwyddiannus.

A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei datganiad ac ategu ei diolch hi hefyd i’r bwrdd cysgodol am eu gwaith nhw hefyd?

Rydych chi yn cyfeirio yn y datganiad eich bod dros y pum mlynedd nesaf wedi ymrwymo i ddatblygu ‘approach’ cenedlaethol ar gyfer dysgu proffesiynol gydol gyrfa. Rwy’n gwybod eich bod wedi cyfeirio at hyn yn y gorffennol, ac mi fydd hyn yn newyddion da i’r rheini sydd wedi bod yn rhoi tystiolaeth yn ddiweddar i’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ynglŷn â datblygiad proffesiynol, sydd yn teimlo efallai nad yw’r ‘coherence’, nad yw’r pecyn cydlynus yna yn ei le ar hyn o bryd. Ond rydych chi yn dweud, ac mi bigaf lan ar amseru, y bydd hynny yn datblygu dros bum mlynedd, ac fe fyddwn i yn cwestiynu efallai tra bod rhywun yn derbyn bod creu y corff newydd, neu’r cwmni cyfyngedig drwy warant newydd yr ŷch chi’n cyfeirio ato, yn mynd i gymryd amser, a ydym ni’n ddigon uchelgeisiol i drio cyrraedd y pwynt lle rydym eisiau ei gyrraedd mewn cyfnod o bum mlynedd? Efallai y gallwch chi ymateb i hynny.

Byddwn i’n cytuno yn gryf iawn fod angen gwella llwybrau gyrfa, fel rŷch chi’n ei ddweud ac yn ei gydnabod yn eich datganiad, ond mae yna ddilema, wrth gwrs, oherwydd mae llawer o’r dystiolaeth rŷm ni’n ei chlywed yn sôn am athrawon, a’r athrawon gorau, yn cael eu dyrchafu allan o’r ystafell ddosbarth. Felly, mae’r her, am wn i, yno i daro cydbwysedd rhwng sicrhau bod yna gyfleoedd i’r goreuon symud y tu hwnt i’r dosbarth yn eu gyrfa, ond hefyd nad ydym ni’n colli’r athrawon gorau o hyd, sydd yn mynd yn benaethiaid sydd ddim yn dysgu neu’n mynd i’r consortia neu’r awdurdod lleol neu Estyn ac yn y blaen. Felly, mae angen sicrhau bod y ‘pipeline’ yna yn gyfoethog o dalent yn dod drwyddo, ac felly mae yna beryg efallai fod edrych ar hwn mewn ‘isolation’ yn digwydd. Rwy’n siŵr na fydd e, ond byddwn i yn leicio clywed sicrwydd gan yr Ysgrifennydd Cabinet ei bod hi yn awyddus i daro’r cydbwysedd yna, ond hefyd wrth gwrs sut rydych chi’n taro cydbwysedd rhwng sicrhau cyfleoedd ond eto peidio â cholli, o reidrwydd, y talent gorau o’r ystafelloedd dosbarth.

Rŷch chi’n cyfeirio at y cymhwyster proffesiynol cenedlaethol ar gyfer prifathrawiaeth, CPCP—yr NPQH—yn eich datganiad hefyd. Rwyf i wedi codi gofidiau am y ddarpariaeth yma yn y gorffennol a’r sefyllfa a oedd yn bodoli lle roedd yna fethiant i gael lle ar gyrsiau, lle roedd yna lai o lefydd ar y cyrsiau yna nag oedd yna o swyddi penaethiaid gwag yn aml iawn, nad oedd yn gynaliadwy iawn mewn gwirionedd. Rwy’n deall, fel rŷch chi’n ei ddweud yn y datganiad, fod y sefyllfa wedi gwella, ond byddwn i yn leicio gwybod, er enghraifft, a ydy Llywodraeth Cymru wedi edrych ar faint o bobl sydd wedi cwblhau y cymhwyster yna ac sydd wedyn wedi mynd ymlaen i fod mewn rôl pennaeth. Leiciwn i fod yn saff eich bod chi wedi gwerthuso’r cyrsiau yma fel ag y maen nhw, oherwydd yr adborth rwy’n ei gael gan nifer o athrawon yn y maes, a’r rhai sydd wedi cwblhau’r cymhwyster yma, yw nad ydyn nhw o reidrwydd wedi bod yn dysgu sgiliau newydd, ond eu bod nhw, mewn gwirionedd, yn cofnodi beth maen nhw’n ei wneud ar hyn o bryd. Rwy’n deall bod yna werth, wrth gwrs, i ddysgu myfyriol—‘reflective learning’—ond rwy’n teimlo bod canfyddiad, yn sicr ymhlith y proffesiwn, nad yw yr CPCP yn cynnig y gwerth gorau posib iddyn nhw yn eu datblygiad gyrfa. Ac os ydych chi am gadw’r CPCP, fel rŷch chi’n ei ddweud yn eich datganiad—ac nid oes gennyf i broblem â hynny o reidrwydd—yr hyn rydw i eisiau bod yn saff ohono fe yw bod yr CPCP mor ystyrlon ag sy’n bosib, mor werthfawr ag sy’n bosib, ac yn cael yr impact gorau posib am y buddsoddiad amser y mae’r unigolion a’r sector yn ei roi i mewn i gwblhau’r cymhwyster yna.

I gloi, hefyd, ac efallai i fod yn rhyw ddadleuydd y diafol—ac rwyf wedi torri’r rheol aur drwy ddefnyddio Google Translate i ffeindio beth oedd y Gymraeg am ‘devil’s advocate’—ond i fod yn ddadleuydd y diafol, gallwn i ofyn beth yw pwynt creu gwell arweinyddion os yw’r baich gwaith y mae’r arweinyddion yma yn ei wynebu yn eu llethu nhw pan mae’n dod i gyflawni eu rôl. Rhan fawr o’r her sy’n ein hwynebu ni wrth greu arweinyddion yw creu yr amser i arwain mewn modd effeithiol, ond hefyd creu yr amser i ddysgu sut i arwain hefyd, er mwyn sicrhau gwelliant parhaus o fewn y proffesiwn.

Nawr, rwy’n edrych ar weledigaeth yr academi, fel rŷch chi wedi’i hamlinellu yn eich datganiad, y pedwar pwynt bwled: bod yn gynhwysol; ysbrydoli ac ysgogi; adeiladu capasiti; ac ansawdd. Nid oes dim byd newydd yn fanna, os caf i fod yn onest. Rwy’n siŵr eich bod chi’n cydnabod hynny. Rwy’n derbyn fy mod i’n ei gymryd mas o’i gyd-destun—mi fyddai yn dda petaem ni’n cael gweld y cyfanwaith sydd wedi’i gyflwyno i chi gan y bwrdd cysgodol, efallai, o safbwynt ei argymhellion ac unrhyw waith sydd y tu ôl i hynny. Ond, os ydych chi yn y proffesiwn, rŷch chi’n rheolwr, rŷch chi’n addysgwr, rŷch chi yn ddysgwr hefyd o safbwynt datblygu proffesiynol. Gallwch chi fod yn SENCo; gallwch chi fod yn rhan o ysgol arloesi ac yn edrych ar ddatblygu’r cwricwlwm newydd. Dyna yw’r brif her, neu’r prif rwystr, rhag bod yn arweinydd da yn aml iawn: nid oes amser gennych chi i gael gafael ar y rôl honno mewn gwirionedd. Mae bron 90 y cant yn methu â rheoli’r baich gwaith o fewn eu horiau gwaith yn ôl arolwg diweddar gan yr EWC. Felly, mae yna gwestiynau, rwy’n meddwl, ynglŷn â rhyddhau’r amser i gyflawni’r agenda yma yn effeithiol, yn enwedig, fel rŷch chi wedi cyfeirio gynnau, mewn ysgolion bach lle nid oes gennych chi dîm y gallwch chi fod yn ‘delegate-io’ cyfrifoldebau iddyn nhw. Mae’r agenda—mi gyffyrddoch chi ar hyn yn eich ateb gynnau—ysgolion bychain, gwledig yn amlach na pheidio, ac arweinyddiaeth yn mynd law yn llaw. Byddwn i’n licio clywed mwy ynglŷn â sut maen nhw, hefyd, yn gorgyffwrdd.

May I thank the Cabinet Secretary for her statement and echo her thanks to the shadow board for their work too?

You make reference in your statement that over the next five years you’re committed to developing a national approach for career-long professional development. I know you’ve made reference to this in the past, and this will be good news for those who have been providing evidence recently to the Children, Young People and Education Committee on CPD, who feel, perhaps, that the coherence and the co-ordinated package aren’t currently in place. But you do say, and I will pick up on the issue of timing, that that will happen over a period of five years, and whilst I accept that the creation of a new body, or the company limited by guarantee that you refer to, is going to take some time, are we ambitious enough in trying to reach the point that we are trying to reach in a period of five years? Perhaps you could respond to that point.

I would agree most strongly that we do need to improve career paths, as you say and that you acknowledge in your statement, but there is a dilemma, of course, because much of the evidence that we hear talks of teachers, and the best teachers, being promoted out of the classroom. Therefore, the challenge, I suppose, is striking that balance between ensuring that the best do have opportunities to move beyond the classroom in their careers, but also that we don’t lose the best teachers who become headteachers who don’t teach, or go to the consortia, or the local authority, or Estyn and so on and so forth. So, we need to ensure that that pipeline of talent is maintained. There is a risk, perhaps, that looking at this in isolation may be happening. I’m sure that isn’t the case, but I would like some assurances from the Cabinet Secretary that she is eager to strike that balance, but also I’d like to know how you are striking that balance between ensuring opportunities without necessarily losing the best talents from our classrooms.

You refer to the NPQH in your statement. I’ve raised some concerns about this provision in the past and the situation that did exist where there was a failure in actually accessing courses, where there were fewer places than there were vacant headship positions, and that wasn’t sustainable. I understand, as you say in your statement, that the situation has improved, but I would like to know, for example, whether the Welsh Government has looked at how many people have completed that qualification and have then gone on to take a headship. I would like some assurances that you have evaluated these courses as they currently exist, because the feedback I get from a number of teachers, and those who have completed this qualification, is that they haven’t necessarily learnt any new skills, but they are simply recording what they are currently doing. Now, I understand that there is some value in reflective learning, but I do feel that there is a perception among the profession that the NPQH doesn’t provide the best possible value for them in their career development. And if you want to retain the NPQH, as you say in your statement—and I have no problem with that, necessarily—then what I want to be sure of is that the NPQH is as meaningful and as valuable as possible, and has the best possible impact for the time investment of the sector and the individuals in terms of completing that particular qualification.

To conclude, and perhaps to play devil’s advocate—and I have broken the golden rule by using Google Translate to find the proper translation for ‘devil’s advocate’—but I could ask what the point is of creating better leaders if the burden on those leaders is actually stifling when it comes to carrying out that role. Because a major part of the challenge facing us in creating leaders is giving them the time to lead in an effective manner, but also giving them the time to learn how to lead properly in order to secure continuous improvement within the profession.

Now, I’m looking at the academy’s vision as you’ve outlined it, and the four bullet points: inclusive and collaborative; inspiring and motivating; building capacity; quality. Now, there’s nothing new there, if I can be honest about this, and I’m sure that you would acknowledge that. I accept that I’m taking it out of context—it would be good if we could see the whole of the work presented to you by the shadow board in terms of the recommendations and any work underpinning those. But if you’re if the profession, you’re a manager, you’re a teacher and you are also a learner in terms of CPD. You can be a SENCo; you can be part of a pioneer school and looking at the development of a new curriculum. Those are the main challenges or the main barriers to effective leadership: you simply don’t have the time to get to grips with that role. Almost 90 per cent fail to manage their workload within their working hours according to a recent survey by the EWC. So, there are some questions, I think, in terms of providing the time to deliver this agenda effectively, particularly, as you mentioned earlier, in smaller schools where you don’t have a team where you can delegate responsibilities to them. The agenda—you touched upon this in an earlier response—in terms of smaller schools, most often rural, and leadership go hand in hand. I would like to hear more as to how they overlap, too.

Thank you to Llyr for his questions. With regard to the professional learning offer, I simply don’t think that, in the past, we have been able to offer our teaching profession the professional learning opportunities that are truly useful to them. There’s a balance to be struck between a national approach, making sure that every teacher, regardless of where they are in Wales, has access to a suite of professional learning opportunities that reflect national priorities, whether that be around introducing the digital competence framework, for instance, or behaviour management, or new curriculum changes, but also recognising that, for each teacher, their own professional learning needs and expectations are going to be very different.

We have to move away from the old-fashioned professional learning that we’ve done in the past, where we require teachers to come, usually to Cardiff, and listen to a sage on a stage for the day and go back and simply do that in that school. That simply is not inspiring for professionals themselves, nor does it have an impact in the classroom. So, we have to ensure that there are national overarching professional learning opportunities, but also to be responsive to the individual needs of individual teachers. Professional learning can happen in lots and lots of ways, and our job is to ensure, as a national Government, that that is available to everybody, it’s properly funded, and what is available is of good quality.

Llyr, you’re absolutely right. One of the challenges that we’ve got is that, if you’ve got a bright, sparky young teacher, that person is whipped up through the ranks and often taken out of the classroom. It’s not true in all cases, but sometimes the professional qualities and talents you have that make you a fantastic classroom teacher aren’t necessarily the leadership qualities that are needed to run a school. So, we have to recognise and we have to provide career progression for those people who want to remain in the classroom. Their career opportunities and their earning potential shouldn’t be stifled because that’s where they excel. That’s where we need them to be, and, of course, the devolution of pay and conditions gives us a perfect opportunity to look at these things in the round.

The national professional qualification for headship, it does need to be—we do need to improve it and we’re in that process. We certainly take feedback from those people who have gone through. But there are two things that we do need to address: (1) why is it that, if somebody goes through the NPQH process, they then don’t go on to apply for a headship position? I know a very talented teacher in my own constituency and we had this very conversation. She said to me, ‘Are you kidding? I’ve seen what my headteacher has to do and I quite like my life, thank you very much’, which brings us on to the very real question that you talked about: workload. We often talk about workload for teachers, but workload for heads can often be extreme.

So, what we’re doing on workload for heads, we have got a piece of research going on at the moment where we’re actually looking at what headteachers spend their time doing and what we can do to alleviate some of that. I want my headteachers—our headteachers, sorry; that was very proprietorial of me, ‘my headteachers’—I want our headteachers to be concentrating on teaching and learning and curriculum development. I do not want to be worried like I was for one headteacher who spends most of her time worrying about how she’s going to get the doors open in the morning, because the school building that she’s working in is falling down around her ears. She should not be worrying about that; she should be worrying about teaching and learning. I don’t want the headteacher who I met recently spending time looking at how she can save an extra 10p on the paper order or the toilet roll order; she needs to be thinking about teaching and learning. We can delegate those tasks to other people. So, just like we could be looking at federation, we also need to be looking at business managers actually taking some of those tasks off headteachers and giving them to people who’ve got the skills to do that and the time to do that, so that headteachers can concentrate on what we want them to concentrate on, which is raising standards and providing great educational experiences for their young people.

The other issue is about having a benchmark for headship, and having some assurance about the qualifications and the readiness for headship, but let me be clear: what the academy will also be about is simply not getting somebody through an NPQH that they have quality assured; it’s also about creating the mentorship and the support that is ongoing. And one of the things we do do to new heads especially is, ‘Congratulations, here’s your new headship, off you go’, and we leave them alone. That is a terrifying prospect—a terrifying prospect—for those professionals. So, what the leadership academy is about is nurturing people’s careers throughout the entire journey and not simply saying, when you get to be the headteacher, 'That’s it, now you’re on your own, good luck with that’, but providing new mentoring and partnership arrangements, so supporting headteachers to do that.

Diolch i Llyr am ei gwestiynau. O ran y cynnig dysgu proffesiynol, nid wyf yn credu, yn y gorffennol, ein bod wedi gallu cynnig y cyfleoedd dysgu proffesiynol sy'n wirioneddol ddefnyddiol i’n proffesiwn addysgu. Mae angen taro cydbwysedd rhwng dull cenedlaethol o weithredu, gan sicrhau bod pob athro, waeth ble y maent yng Nghymru, yn cael gafael ar gyfres o gyfleoedd dysgu proffesiynol sy'n adlewyrchu blaenoriaethau cenedlaethol, boed hynny’n gyflwyno'r fframwaith cymhwysedd digidol, er enghraifft, neu reoli ymddygiad, neu newidiadau cwricwlwm newydd, ond hefyd gydnabod, ar gyfer pob athro, bod eu hanghenion a'u disgwyliadau dysgu proffesiynol eu hunain yn mynd i fod yn wahanol iawn.

Mae'n rhaid i ni symud i ffwrdd o'r dysgu proffesiynol hen ffasiwn yr ydym wedi ei wneud yn y gorffennol, lle’r ydym yn gofyn i athrawon ddod, fel arfer i Gaerdydd, a gwrando ar ŵr doeth yn siarad ar lwyfan am y diwrnod ac yna fynd yn ôl a gwneud hynny yn yr ysgol. Nid yw hynny yn ysbrydoli’r gweithwyr proffesiynol eu hunain, ac nid yw'n cael effaith yn y dosbarth. Felly, mae'n rhaid i ni sicrhau cyfleoedd dysgu proffesiynol trosfwaol cenedlaethol, ond hefyd mae’n rhaid bod yn ymatebol i anghenion unigol athrawon unigol. Gall dysgu proffesiynol ddigwydd mewn llawer iawn o ffyrdd, a’n gwaith ni yw sicrhau, fel Llywodraeth genedlaethol, bod hynny ar gael i bawb, ei fod yn cael ei gyllido'n iawn, a bod yr hyn sydd ar gael o ansawdd da.

Llŷr, rydych yn hollol gywir. Un o'r heriau sydd gennym yw hyn: os oes gennych athro ifanc disglair, afieithus, mae’r person hwnnw yn cael ei chwipio i fyny drwy'r rhengoedd ac yn aml yn cael ei dynnu allan o'r ystafell ddosbarth. Dyw hyn ddim yn wir ym mhob achos, ond weithiau nid y nodweddion a'r talentau proffesiynol sydd gennych sy'n eich gwneud yn athro dosbarth gwych yw’r rhinweddau arweinyddiaeth sydd eu hangen i redeg ysgol. Felly, mae'n rhaid i ni gydnabod a rhaid i ni roi dilyniant gyrfa i’r bobl hynny sydd am aros yn yr ystafell ddosbarth. Ni ddylai eu cyfleoedd gyrfa a'u potensial o ran cyflog gael eu mygu oherwydd mai dyna ble maent yn rhagori. Dyna ble mae angen iddynt fod, ac, wrth gwrs, mae datganoli tâl ac amodau yn rhoi cyfle perffaith i edrych ar y pethau hyn yn llawn.

Mae'r cymhwyster proffesiynol cenedlaethol ar gyfer prifathrawiaeth, mae angen iddo fod—rydym angen iddo wella ac rydym yn y broses honno. Rydym yn sicr yn gwrando ar adborth y bobl hynny sydd wedi mynd drwy’r broses. Ond mae dau beth sydd yn rhaid i ni fynd i'r afael â nhw: (1) pam, os bydd rhywun yn mynd drwy'r broses CPCP, nad yw’n mynd ymlaen i wneud cais am swydd prifathrawiaeth? Rwy’n adnabod athro dawnus iawn yn fy etholaeth i fy hun a chawsom yr union sgwrs yma. Dywedodd wrthyf, ‘Ydych chi o ddifrif? Rwyf wedi gweld yr hyn y mae’n rhaid i fy mhennaeth i ei wneud ac rwy'n eithaf hoffi fy mywyd, diolch yn fawr iawn'. Daw hyn â ni at y cwestiwn gwirioneddol yr ydych wedi siarad amdano: llwyth gwaith. Rydym yn aml yn sôn am lwyth gwaith athrawon, ond gall llwyth gwaith penaethiaid yn aml fod yn eithafol.

Felly, yr hyn yr ydym yn ei wneud o ran llwyth gwaith penaethiaid, mae ymchwil yn digwydd ar hyn o bryd lle’r ydym yn edrych ar yr hyn y mae penaethiaid yn treulio eu hamser yn ei wneud a'r hyn y gallwn ei wneud i liniaru rhywfaint ar hynny. Rwyf am i fy mhenaethiaid i—ein penaethiaid, mae’n ddrwg gen i; roedd hynna’n berchnogol iawn ar fy rhan i, 'fy mhenaethiaid’—rwyf am i’n penaethiaid ni fod yn canolbwyntio ar addysgu a dysgu a datblygu'r cwricwlwm. Dydw i ddim eisiau bod yn pryderu, fel yr oeddwn am un pennaeth a oedd yn treulio'r rhan fwyaf o'i hamser yn poeni am sut mae hi'n mynd i agor y drysau yn y bore, oherwydd bod adeilad yr ysgol lle mae’n gweithio yn disgyn i lawr o’i chwmpas. Ni ddylai fod yn poeni am hynny; dylai hi fod yn poeni am addysgu a dysgu. Nid wyf am i’r pennaeth y cwrddais â hi yn ddiweddar dreulio amser yn edrych ar sut y gall arbed 10 ceiniog ar yr archeb bapur neu'r archeb papur tŷ bach; mae angen iddi fod yn meddwl am addysgu a dysgu. Gallwn ddirprwyo’r tasgau hynny i bobl eraill. Felly, yn union fel y gallem fod yn edrych ar ffederasiwn, yn wir mae’n rhaid i ni hefyd edrych ar reolwyr busnes yn cymryd rhai o'r tasgau hynny oddi ar benaethiaid a'u rhoi i bobl sydd â’r sgiliau i wneud hynny a'r amser i wneud hynny. Yna gall y penaethiaid ganolbwyntio ar yr hyn yr ydym am iddyn nhw ganolbwyntio arno, sef codi safonau a darparu profiadau addysgol gwych i’n pobl ifanc.

Mae’r mater arall yn ymwneud â chael meincnod ar gyfer prifathrawiaeth, a chael rhywfaint o sicrwydd am y cymwysterau a'r parodrwydd ar gyfer prifathrawiaeth. Ond gadewch i mi fod yn glir: yr hyn y bydd yr academi hefyd yn ymwneud ag ef yw nid cael rhywun drwy CPCP y maent wedi sicrhau ei ansawdd; mae hefyd yn ymwneud â chreu'r mentora a'r cymorth sy’n digwydd yn barhaus. Ac un o'r pethau yr ydym yn eu gwneud i benaethiaid newydd yn arbennig yw, 'Llongyfarchiadau, dyma eich prifathrawiaeth newydd, i ffwrdd â chi', ac rydym yn gadael llonydd iddynt. Mae hynny'n frawychus iddynt—yn bosibilrwydd gwirioneddol frawychus—i’r gweithwyr proffesiynol hynny. Felly, mae’r academi arweinyddiaeth yn ymwneud â meithrin gyrfa pobl drwy gydol y daith gyfan, ac nid dim ond dweud, pan fyddwch yn cael swydd pennaeth, 'Dyna ni, yn awr rydych ar eich pen eich hun, pob lwc’. Bydd yn darparu mentora newydd a threfniadau partneriaeth, ac felly’n cefnogi penaethiaid i wneud hynny.

Thank you for your statement, Cabinet Secretary. From my own experience in secondary schools, I know the importance of leadership in ensuring that our schools thrive, that the staff feel engaged and supported, and that pupils achieve the success that we want from them.

I have three short questions on your statement today. We all know about the pressures on school budgets. It’s not just about offering staff opportunities to train and develop, but also about ensuring there are sufficient resources in the system so staff may be released and training prioritised. How will you work with partners to ensure resources are sufficient so that staff can actually be released?

Secondly, I’d also like to know more about how the Cabinet Secretary will ensure the portability of this training and development, so that Welsh school leaders who have benefited can find their development recognised outside of Wales. I would hope school leaders in Wales would be recognised amongst the very best—how would the Welsh Government envisage wider recognition of this progressing?

Finally, the Cabinet Secretary mentions the excellent leadership she’d witnessed in Welsh schools, and I know we’re visiting Craig yr Hesg in Glyncoch together just next week to see one such example. How will the Welsh Government ensure that the brilliant practice taking place every day in Welsh schools is at the core of the new leadership offer?

Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. O’m profiad fy hun mewn ysgolion uwchradd, rwy'n gwybod pa mor bwysig yw arweinyddiaeth wrth sicrhau bod ein hysgolion yn ffynnu, bod y staff yn teimlo eu bod yn ymgysylltu ac yn cael eu cefnogi, a bod disgyblion yn cyflawni’r llwyddiant yr ydym yn dymuno ei gael ganddynt.

Mae gennyf dri chwestiwn byr am eich datganiad heddiw. Rydym i gyd yn gwybod am y pwysau ar gyllidebau ysgolion. Nid yw’n ymwneud yn unig â chynnig cyfleoedd i staff hyfforddi a datblygu, ond mae hefyd yn ymwneud â sicrhau bod digon o adnoddau yn y system, fel y gellir rhyddhau staff a blaenoriaethu hyfforddiant. Sut fyddwch chi’n gweithio gyda phartneriaid i sicrhau bod digon o adnoddau ar gael fel y gall staff mewn gwirionedd gael eu rhyddhau?

Yn ail, hoffwn hefyd wybod mwy am sut y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn sicrhau hygludedd yr hyfforddiant a’r datblygiad hwn, fel y gall arweinwyr ysgolion yng Nghymru sydd wedi elwa gael cydnabyddiaeth i’w datblygiad y tu allan i Gymru. Byddwn yn gobeithio y byddai arweinwyr ysgolion yng Nghymru yn cael eu cydnabod ymhlith y gorau—sut fyddai Llywodraeth Cymru yn rhagweld cydnabyddiaeth ehangach o hyn yn datblygu?

Yn olaf, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn sôn am yr arweinyddiaeth ragorol y bu’n dyst iddi mewn ysgolion yng Nghymru, ac rwy’n gwybod ein bod yn ymweld â Chraig yr Hesg yng Nglyncoch gyda’n gilydd yr wythnos nesaf i weld un enghraifft o'r fath. Sut fydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod yr arfer gwych sy'n digwydd yn ddyddiol yn ysgolion Cymru wrth wraidd y cynnig arweinyddiaeth newydd?

Thank you, Vikki. One of the things that the OECD told us was (1) yes, we have to do more about leadership, but, secondly, we have to get better at recognising success and celebrating success. I think, sometimes, there’s something intrinsic in the Welsh psyche—if we were Americans, we’d be shouting from the rooftops, but there’s something intrinsic about us as Welsh people not to want to be boastful or to be too brash. That’s why we are looking at a number of ways in which we can, indeed, celebrate success and recognition. Most recently, we’ve launched the first ever Wales teaching awards, and a very uplifting experience it was too. We’re actively looking at Welsh Government scholarships for headteachers and educational professionals to gain the opportunity to study further, and have them held up as Welsh scholars. We’re looking at ways in which we can go on to enhance the reputation of training in Wales, but, ultimately, a lot of this will come down to the quality of our initial teacher education, and the provision by the academy. I want people to aspire to come to a Welsh institution to train to be a teacher, because they are the best institutions that deliver that training.

Time is a real issue, and constrictions in budgets do make time for professional learning a real challenge. That’s why we’ve got to be much more creative about how we provide professional learning opportunities not in the very old-fashioned way. There is so much to be gained simply by department-to-department working. One of the real challenges we’ve got in schools is not that that school is better than that school over there in another county; it’s actually in-school variation. We can have high-performing departments in one area and a low-performing department in another area. Actually getting the school itself to work together to raise standards internally is a potential professional learning opportunity that I would like to see happen more.

But this has to be taken as a whole package. The academy of leadership on its own will not succeed without our reforms to initial teacher education, without our professional standards. So, it’s very important that we look at all of this in the picture, and this is about, as I said, creating an education system that is a source of national pride, confidence, and holds the profession up to be the high-status profession we would all want it to be.

Diolch i chi, Vikki. Un o'r pethau a ddywedodd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd oedd (1) oes, mae'n rhaid i ni wneud mwy ynghylch arweinyddiaeth, ond, yn ail, mae'n rhaid i ni wella o ran cydnabod llwyddiant a dathlu llwyddiant. Rwy’n credu, weithiau, bod rhywbeth cynhenid ynom ni fel Cymry—pe baem yn Americanwyr, byddem yn uchel ein cloch, ond mae rhywbeth cynhenid ynom ni fel pobl Cymru i beidio â bod eisiau ymffrostio neu bod yn rhy ddigywilydd. Dyna pam yr ydym yn edrych ar nifer o ffyrdd y gallwn ni, yn wir, ddathlu llwyddiant a chydnabyddiaeth. Yn fwyaf diweddar, rydym wedi lansio gwobrau addysgu cyntaf erioed Cymru, a phrofiad dyrchafol iawn oedd hynny hefyd. Rydym yn mynd ati i edrych ar ysgoloriaethau Llywodraeth Cymru i benaethiaid a gweithwyr proffesiynol addysgol ennill y cyfle i astudio ymhellach, a chael eu cynnig yn esiampl o ysgolheigion Cymreig. Rydym yn edrych ar ffyrdd y gallwn fynd ymlaen i wella enw da hyfforddiant yng Nghymru. Ond, yn y pen draw, bydd llawer o hyn yn fater o ansawdd ein haddysg gychwynnol i athrawon, a'r ddarpariaeth gan yr academi. Rwyf am weld pobl yn anelu at gael dod i sefydliadau Cymreig i hyfforddi i fod yn athro, oherwydd mai’r rhain yw’r sefydliadau gorau i gyflwyno’r hyfforddiant hwnnw.

Mae amser yn broblem wirioneddol, ac mae cyfyngiadau mewn cyllidebau yn golygu bod creu amser ar gyfer dysgu proffesiynol yn her wirioneddol. Dyna pam mae'n rhaid i ni fod yn llawer mwy creadigol am sut yr ydym yn darparu cyfleoedd dysgu proffesiynol, ac nid yn y ffordd hen ffasiwn. Byddem yn elwa llawer drwy weithio adran i adran. Un o'r heriau gwirioneddol sydd gennym mewn ysgolion yw nid bod yr ysgol honno yn well na’r ysgol honno draw acw mewn sir arall; amrywiaeth o fewn yr ysgol ydyw mewn gwirionedd. Gallwn gael adrannau sy'n perfformio'n dda mewn un ardal ac adran sy’n perfformio'n isel mewn ardal arall. Mae cael yr ysgol ei hun i weithio fel un i godi safonau’n fewnol yn gyfle dysgu proffesiynol posibl y byddwn yn hoffi gweld mwy ohono’n digwydd.

Ond mae’n rhaid i hyn gael ei gymryd fel pecyn cyfan. Ni fydd yr academi arweinyddiaeth ar ei phen ei hun yn llwyddo heb ein diwygiadau i addysg gychwynnol athrawon, heb ein safonau proffesiynol. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar hyn i gyd yn y darlun, ac mae hyn yn ymwneud, fel y dywedais, â chreu system addysg sy'n destun balchder a hyder cenedlaethol, a chynnal y proffesiwn i fod yn broffesiwn statws uchel y byddai pob un ohonom yn dymuno ei weld.

Thank you for your statement, Cabinet Secretary. If the academy’s responsible for brokering and quality-assuring leadership programmes, it’s obviously going to need to employ staff, I don’t dispute that, but the question I want to ask, though, is what size the academy is likely to be—how many people are likely to be on the board and how many employees will it need? How will the board of the academy be held to account for the performance of the academy? Will we wind up with a similar situation as with health boards, where, despite repeated failings, no-one on the health board appears to be held properly to account?

You also state that you are continuing to consult on the full role and remit of the academy. Can you give any indication as to when the academy’s full role and remit will be finalised and the details announced? My hope is that the academy will ensure that the provision of training is offered evenly across Wales, and I would ask you to confirm whether that will be the case. The Cabinet Secretary states that the Welsh Government has also been improving a range of leadership programmes for heads and middle leaders, but can the Cabinet Secretary please clarify whether the programmes brokered by the academy will replace or sit side by side with those already in existence? If it’s the latter, will the Cabinet Secretary please explain how the new programmes will be co-ordinated with existing ones? I support the Cabinet Secretary’s objective to improve leadership in schools and to give school leaders the support they need, but there is a lack of detail in this statement, and I look forward to hearing that detail in due course. I genuinely hope this academy will succeed, but we’ll see what happens. Thank you.

Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Os bydd yr academi yn gyfrifol am froceru rhaglenni arweinyddiaeth a sicrhau ansawdd, yn amlwg bydd angen iddi gyflogi staff, nid wyf yn amau ​​hynny. Ond y cwestiwn yr wyf am ei ofyn yw beth fydd maint yr academi—faint o bobl sy’n debygol o fod ar y bwrdd a faint o weithwyr fydd eu hangen? Sut fydd bwrdd yr academi yn cael ei ddal i gyfrif am berfformiad yr academi? A fyddwn yn diweddu â sefyllfa debyg i un y byrddau iechyd, lle mae’n ymddangos, er gwaethaf methiannau dro ar ôl tro, nad oes unrhyw un ar y bwrdd iechyd yn cael ei ddal yn briodol i gyfrif?

Rydych hefyd yn datgan eich bod yn parhau i ymgynghori ar swyddogaeth a chylch gwaith llawn yr academi. A allwch chi roi unrhyw syniad inni pryd y bydd swyddogaeth a chylch gwaith llawn yr academi yn cael eu cwblhau ac y cyhoeddir y manylion? Fy ngobaith yw y bydd yr academi yn sicrhau bod y ddarpariaeth hyfforddiant yn cael ei chynnig yn gyfartal ledled Cymru, a byddwn yn gofyn i chi gadarnhau a fydd hynny'n digwydd. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn nodi bod Llywodraeth Cymru hefyd wedi bod yn gwella ystod o raglenni arweinyddiaeth ar gyfer penaethiaid ac arweinwyr canol. Ond a all Ysgrifennydd y Cabinet, os gwelwch yn dda, egluro a fydd y rhaglenni a drefnwyd gan yr academi yn disodli neu’n eistedd ochr yn ochr â'r rhai sy'n bodoli eisoes? Os mai’r olaf sy’n wir, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet egluro sut y bydd y rhaglenni newydd yn cael eu cydlynu â’r rhai presennol? Rwy'n cefnogi nod Ysgrifennydd y Cabinet i wella arweinyddiaeth mewn ysgolion ac i roi'r cymorth sydd ei angen i arweinwyr ysgolion, ond mae diffyg manylder yn y datganiad hwn, ac edrychaf ymlaen at glywed y manylion maes o law. Rwy’n gobeithio’n wir y bydd yr academi hon yn llwyddo, ond cawn ni weld beth fydd yn digwydd. Diolch.

Can I thank Michelle for her optimistic outlook on the future of school leadership in Wales? What I should have done in answer to, perhaps, some of the questions from Darren and Llyr Gruffydd, and, indeed, to Michelle—I’m sure Ann Keane, who is chairing the shadow board, would be very happy to meet with spokespeople, or indeed other Assembly Members who have an interest in this area, for people to gain a deeper understanding of the thought processes. I’m fortunate that I get to meet Ann on a regular basis, but I’m sure she won’t mind if I extend that opportunity to Assembly Members, if they would like to engage with her on that. It is my anticipation that the existing programmes will come into the academy, but, some of these questions that Michelle raised, we simply haven’t got to the answers yet. That is the focus of ongoing work.

As I said in my statement, we have roadshows organised for next month, and the establishment of an internal Welsh Government project board to take the project forward. By July, I expect work to begin to set up the academy, including the articles of association, the terms of reference, board members, and transition from the shadow board to the new board. Once the company limited by guarantee is established, priority will be given then to the public appointment for a CEO and chair, and I want that to be under the terms of Nolan and public appointments, and then, from the spring, the shadow board will morph into the new organisation. Some of the details that Michelle has asked for, Deputy Presiding Officer, have not yet been agreed, and, like I have done today, I am more than willing to come back to the Chamber to update the Chamber as those decisions are taken by me.

A gaf i ddiolch i Michelle am ei hagwedd optimistaidd ar ddyfodol arweinyddiaeth ysgolion yng Nghymru? Yr hyn y dylwn i fod wedi ei wneud wrth ateb rhai o gwestiynau Darren a Llŷr Gruffydd, ac, yn wir, Michelle—rwy'n siŵr y byddai Ann Keane, sy'n cadeirio'r bwrdd cysgodol, yn hapus iawn i gwrdd â llefarwyr, neu Aelodau eraill o'r Cynulliad yn wir sydd â diddordeb yn y maes, er mwyn i bobl gael dealltwriaeth ddyfnach o'r prosesau meddwl. Rwy'n ffodus fy mod yn cael cwrdd ag Ann yn rheolaidd, ond rwy'n siŵr na fydd ots ganddi os wyf yn ymestyn y cyfle hwnnw i Aelodau'r Cynulliad, os hoffent ymgysylltu â hi ar hynny. Rwy’n rhagweld y bydd y rhaglenni presennol yn dod i'r academi. Ond nid oes gennym atebion eto i rai o'r cwestiynau hyn a godwyd gan Michelle. Dyna mae’r gwaith parhaus yn canolbwyntio arno.

Fel y dywedais yn fy natganiad, mae gennym sioeau teithiol wedi’u trefnu ar gyfer y mis nesaf, a sefydlu bwrdd prosiect mewnol Llywodraeth Cymru i fynd â'r prosiect yn ei flaen. Erbyn mis Gorffennaf, rwy’n disgwyl i waith ddechrau ar sefydlu'r academi, gan gynnwys yr erthyglau cymdeithasiad, y cylch gorchwyl, aelodau’r bwrdd, a phontio o'r bwrdd cysgodol i'r bwrdd newydd. Unwaith y bydd y cwmni cyfyngedig trwy warant yn cael ei sefydlu, bydd blaenoriaeth yn cael ei rhoi wedyn i benodiad cyhoeddus Prif Swyddog Gweithredol a chadeirydd, ac rwyf am i hynny fod dan delerau Nolan a phenodiadau cyhoeddus. Yna, o'r gwanwyn ymlaen, bydd y bwrdd cysgodol yn trawsffurfio i'r sefydliad newydd. Ni chytunwyd eto ar rai o'r manylion y mae Michelle wedi gofyn amdanynt, Dirprwy Lywydd ac, fel yr wyf wedi ei wneud heddiw, rwyf yn fwy na pharod i ddod yn ôl i'r Siambr i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr wrth i’r penderfyniadau hynny gael eu gwneud gennyf i.

Thank you very much. We have three more speakers, and can I just remind everybody that we have had one spokesperson from every party now, so can I just ask for a short preamble and short questions and shorter answers? Thank you. So, Lee Waters.

Diolch yn fawr iawn. Mae gennym dri siaradwr arall, a gaf i atgoffa pawb ein bod wedi cael un llefarydd o bob plaid bellach. Felly a gaf i ofyn am ragymadrodd byr a chwestiynau byr ac atebion byrrach? Diolch. Felly, Lee Waters.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Cabinet Secretary, I’d like to warmly support the passion you have for nurturing leadership as a way of achieving excellence in standards. Can I just ask a couple of questions about how you see this sitting within the existing landscape of initiatives, bearing in mind that we are meant to be doing fewer things and keeping things simple? So, how, in particular, do you see this fitting in with the consortia and with local education authorities, because I think there’s a danger we have a cluttered landscape? Secondly, we have an emphasis on school-to-school support for raising school standards, and there is, as you know, excellence already in leadership all across Wales. So, how do we see existing leaders supporting emerging leaders? And, finally, you mentioned in your statement that you said:

‘The quality of the education system cannot exceed the quality of our teachers.’

As you know, half of the school workforce are learning support assistants, and I do feel that they are a neglected part of the workforce. So, how do you see that workforce being captured within the spirit of the academy?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn gefnogi’n gynnes yr angerdd sydd gennych ar gyfer meithrin arweinyddiaeth fel ffordd o gyflawni rhagoriaeth mewn safonau. A gaf i ofyn cwpl o gwestiynau am sut yr ydych yn gweld hyn yn rhan o’r sefyllfa bresennol o fentrau, gan gadw mewn cof ein bod i fod gwneud llai o bethau a chadw pethau'n syml? Felly, sut, yn benodol, ydych chi’n gweld hyn yn rhan o'r consortia ac awdurdodau addysg lleol, gan fy mod yn credu bod perygl i ni fod â thirwedd anniben? Yn ail, rydym yn pwysleisio’r angen am gymorth ysgol i ysgol er mwyn codi safonau ysgolion ac fel y gwyddoch, mae rhagoriaeth eisoes mewn arweinyddiaeth ledled Cymru. Felly, sut ydym yn gweld arweinwyr presennol yn cefnogi’r arweinwyr sy'n dod i'r amlwg? Ac, yn olaf, soniasoch yn eich datganiad ichi ddweud:

Ni all ansawdd y system addysg ragori ar ansawdd ein hathrawon.

Fel y gwyddoch, mae hanner y gweithlu ysgol yn gynorthwywyr cymorth dysgu, ac rwy’n teimlo eu bod yn rhan o’r gweithlu sy’n cael ei hesgeuluso. Felly, sut ydych chi'n gweld y gweithlu hwnnw’n yn cael ei ddal o fewn ysbryd yr academi?

Deputy Presiding Officer, you want me to give short answers, but those are big questions—big, big questions. On higher-level teaching assistants, you’re quite right. They are a crucial part of our workforce, and we have seen the development of higher-level teaching assistants over the last Assembly term and we want to accelerate the number of teaching assistants that can access those training opportunities to raise their qualifications, and, as I said in an answer earlier, ultimately, whilst the academy initially will look at school leaders and potential leaders, we want the academy to look at leadership at all levels, including teaching assistants. With regard to school-to-school working, it’s absolutely crucial, as part of the self-improving system, that we provide those opportunities for people to see what good looks like.

Sometimes, when you go to a school, it’s not because people want to get up and do a bad job in the morning, but actually they simply do not know what good looks like. Actually, giving them the opportunity to see what excellent leadership and what great teaching looks like is absolutely crucial. As part of our work on school-to-school working, that’s what we are focusing on: to give people the opportunity to mentor, to work together, to spend time in other schools, in people’s classrooms, to use the excellent practice that we already have, and to be much more sophisticated in how we do some of our professional learning. I said earlier about improving it; if you go to the Fern partnership, their professional learning is developed by live coaching. So, the classrooms are set up so that the teacher can be observed from a different room. With an earpiece in, they’re actively getting advice on professional learning as they’re delivering that lesson—you know, ‘Try this’, ‘Have you thought about this?’ So, we’re investing in that kind of support and professional learning—much better than what we used to have in the past.

On LEAs and consortia, that’s why we don’t want the academy to provide this themselves, because that will just be another player. Their job will be to broker and to ensure that the consortia, who will take a lead on this, are applying this. But we don’t want them to provide it themselves, because that would just add to the confusion of what is already, in my opinion, quite a crowded field.

Dirprwy Lywydd, rydych am i mi i roi atebion byr, ond mae’r rheini’n gwestiynau mawr—cwestiynau mawr iawn. O ran cynorthwywyr addysgu lefel uwch, rydych yn hollol iawn. Maent yn rhan hanfodol o'n gweithlu, ac rydym wedi gweld y gwaith o ddatblygu cynorthwywyr addysgu lefel uwch dros dymor diwethaf y Cynulliad, ac rydym yn awyddus i gyflymu nifer y cynorthwywyr addysgu sy'n gallu cael mynediad at y cyfleoedd hyfforddi hynny i wella eu cymwysterau. Ac, fel y soniais mewn ateb cynharach, yn y pen draw, er y bydd yr academi yn y lle cyntaf yn edrych ar arweinwyr ysgolion ac arweinwyr posibl, rydym yn awyddus i’r academi edrych ar arweinyddiaeth ar bob lefel, gan gynnwys cynorthwywyr addysgu. O ran gwaith ysgol-i-ysgol, mae'n gwbl hanfodol ein bod, yn rhan o'r drefn hunanwella, yn darparu’r cyfleoedd hynny i bobl i weld beth mae da yn ei olygu.

Weithiau, pan fyddwch yn mynd i ysgol, nid yw’n fater o bobl yn awyddus i godi yn y bore a gwneud gwaith gwael, ond yn syml nid ydynt yn gwybod beth mae da yn ei olygu. A dweud y gwir, mae rhoi cyfle iddynt weld sut mae arweinyddiaeth ragorol ac addysgu gwych yn edrych yn gwbl hanfodol iddynt. Dyna beth yr ydym yn canolbwyntio arno, fel rhan o'n gwaith ar weithio ysgol-i-ysgol: sef rhoi cyfle i bobl fentora, i weithio gyda'i gilydd, i dreulio amser mewn ysgolion eraill, mewn ystafelloedd dosbarth pobl, i ddefnyddio'r arferion rhagorol sydd gennym eisoes, ac i fod yn llawer mwy soffistigedig yn y ffordd yr ydym yn gwneud rhywfaint o'n dysgu proffesiynol.  Soniais yn gynharach am ei wella; os ewch at bartneriaeth Fern, mae eu dysgu proffesiynol yn cael ei ddatblygu gan hyfforddiant byw. Felly, caiff yr ystafelloedd dosbarth eu trefnu fel bod modd gweld yr athro o ystafell wahanol. Gyda theclyn yn eu clust, maent yn cael cyngor ar ddysgu proffesiynol wrth iddynt gyflwyno’r wers—wyddoch chi, 'Rhowch gynnig ar hyn', 'Ydych chi wedi meddwl am hyn?' Felly, rydym yn buddsoddi yn y math hwnnw o gymorth a dysgu proffesiynol— llawer gwell na'r hyn yr oeddem yn arfer ei gael yn y gorffennol.

O ran Awdurdodau Addysg Lleol a chonsortia, dyna pam nad ydym am weld yr academi yn darparu hyn ei hunan, gan y bydd hynny'n golygu, yn syml, chwaraewr arall. Ei swydd fydd brocera a sicrhau bod y consortia, a fydd yn arwain ar hyn, yn defnyddio hyn. Ond nid ydym am iddynt ei ddarparu eu hunain, oherwydd byddai hynny'n ychwanegu at ddryswch yr hyn sydd eisoes, yn fy marn i, yn gae eithaf gorlawn.

Diolch am y datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n falch bod rhywbeth tebyg iawn i bolisïau’r Ceidwadwyr Cymreig wedi ffeindio ei ffordd i mewn i’ch polisi chi, ac felly a allaf ofyn: a ydych chi’n cytuno bod gan arweinwyr addysg rôl hanfodol wrth wella lle’r Gymraeg yn niwylliant ein hysgolion a’n colegau? Nid wyf yn siarad am y cwricwlwm nawr, ond y diwylliant. A sut y bydd hyn yn cael ei adlewyrchu yng ngweledigaeth, gwerthoedd a swyddogaethau yr academi?

Thank you for the statement, Cabinet Secretary. I’m pleased that something very similar to the Welsh Conservatives’ policy has found its way into your own policy. Could I ask you whether you agree that education leaders have a crucial role in improving the place of the Welsh language in the culture of our schools and colleges? I’m not talking here about the curriculum, but the culture. And how will this be reflected in the vision, values and functions of the academy?

Well, I don’t know about a Tory policy finding its way into my agenda. I can assure the Member that this was a commitment in the Welsh Liberal Democrat manifesto a year ago, and that’s one of the reasons why I’m determined to take it forward.

I think this issue about values is absolutely fundamental. One of the things that makes me proud to be the education Secretary in Wales is because of the values that underpin our education system—values of equity, of opportunity; ones that are consistent with wanting everybody to have a fair crack and the ability to get on in life, not to be excluded because you don’t live in the right place or because your parents can’t afford the tuition, when you’re 11 years old, for you to pass an exam to get into a grammar school. The values that we see, espoused by the academy, are values of the Welsh education system, and they’re values that I’m proud of.

Wel, ni wn am bolisi’r Torïaid yn canfod ei ffordd i mewn i fy agenda i. Gallaf sicrhau'r Aelod bod hyn yn ymrwymiad ym maniffesto Democratiaid Rhyddfrydol Cymru flwyddyn yn ôl, a dyna un o'r rhesymau pam yr wyf yn benderfynol o’i symud ymlaen.

Rwy'n credu bod y mater hwn ynghylch gwerthoedd yn gwbl hanfodol. Un o'r pethau sy'n fy ngwneud yn falch o fod yn Ysgrifennydd addysg yng Nghymru yw oherwydd y gwerthoedd sy'n sail i'n system addysg—gwerthoedd ecwiti, cyfle; gwerthoedd sy'n gyson â sicrhau bod pawb yn cael cyfle teg ac yn gallu dod ymlaen mewn bywyd, i beidio â chael eich eithrio oherwydd nad ydych yn byw yn y lle iawn, neu oherwydd na all eich rhieni fforddio'r dysgu, pan fyddwch yn 11 oed, er mwyn i chi basio arholiad i fynd i ysgol ramadeg. Mae'r gwerthoedd a welwn, yn cael eu harddel gan yr academi, yn werthoedd y system addysg yng Nghymru, ac yn werthoedd yr wyf i’n falch ohonynt.

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, I am rising today to welcome this statement on education leadership. Wales has a proud heritage of high-quality teachers and school leadership. However, the announcement of the establishment of the current shadow academy board last November was widely welcomed. It is indeed heartening to hear that the shadow board has made a proficient start, and I welcome very much the fact that we’re looking at best practice from around the globe, including Canada, Singapore and New Zealand. Too often, time and energy is dissipated in attempting to reinvent the wheel when other education systems have already found creative solutions to shared problems. As the plan for the leadership academy evolves, can I ask whether the series of regional roadshows will include Islwyn? Additionally, how will these roadshows be advertised to stakeholders, and how will busy professionals, as has already been mentioned, be encouraged to attend and participate?

I would like, today, to acknowledge the work of your predecessor, Huw Lewis, who stated, when he announced the Welsh Government’s new leadership strategy, that

‘We know that school and college leadership is second only to classroom teaching as an influence on pupil learning—and this will be paramount over the coming years.’

Cabinet Secretary, from your statement, I note that you signpost, from September 2017, that we will have a range of common programmes available for professionals. Do you have an estimate of how many of our school leaders will be able to access these programmes, and what guarantees, at this early stage, can we receive of consistent access across Wales?

Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n codi heddiw i groesawu'r datganiad hwn ar arweinyddiaeth addysg. Mae gan Gymru etifeddiaeth falch o athrawon ac arweinyddiaeth ysgol o ansawdd uchel. Fodd bynnag, cafodd y cyhoeddiad am sefydlu bwrdd cysgodol presennol yr academi fis Tachwedd diwethaf groeso eang. Mae'n wir galonogol clywed bod y bwrdd cysgodol wedi cychwyn yn hyfedr, a chroesawaf yn fawr y ffaith ein bod yn edrych ar yr arferion gorau o bedwar ban byd, gan gynnwys Canada, Singapore a Seland Newydd. Yn rhy aml, mae amser ac egni yn cael eu gwastraffu wrth geisio ail-greu'r olwyn pan fo systemau addysg eraill eisoes wedi dod o hyd i atebion creadigol i broblemau cyffredin. Wrth i’r cynllun ar gyfer yr academi arweinyddiaeth esblygu, a gaf i ofyn a fydd y gyfres o sioeau teithiol rhanbarthol yn cynnwys Islwyn? Hefyd, sut fydd y sioeau teithiol hyn yn cael eu hysbysebu i randdeiliaid, a sut fydd gweithwyr proffesiynol prysur, fel y soniwyd eisoes, yn cael eu hannog i fynd iddynt a chymryd rhan?

Heddiw, hoffwn gydnabod gwaith eich rhagflaenydd, Huw Lewis, a ddywedodd, pan gyhoeddodd strategaeth arweinyddiaeth newydd Llywodraeth Cymru, ein bod

yn gwybod bod arweinyddiaeth ysgol a choleg yn ail yn unig i addysgu yn y dosbarth fel dylanwad ar ddysgu disgybl—a bydd hyn yn hollbwysig dros y blynyddoedd nesaf.

Ysgrifennydd y Cabinet, o'ch datganiad, nodaf eich bod yn cyfeirio at y ffaith, o fis Medi 2017 ymlaen, y bydd amrywiaeth o raglenni cyffredin ar gael i weithwyr proffesiynol. A oes gennych amcangyfrif o faint o'n harweinwyr ysgolion fydd yn gallu cael gafael ar y rhaglenni hyn, a pha sicrwydd, yn y cyfnod cynnar, allwn ni ei gael y byddant ar gael ar draws Cymru?

The roadshows will commence on 12 June. I don’t know whether the roadshow will include your own constituency, but I’m happy to provide details. Details of the roadshow will be given out via all the platforms that the Welsh Government has at its disposal, including ‘Dysg’ and including the new ‘Education Wales’ Facebook page. I would encourage Members—if they want to keep up to date with all things ‘Education Wales’—that they can like the new Facebook page. But I will write to the Member about more details for that.

The whole point of having the academy is to ensure there is equity of provision across the nation that is of the same quality for all our professionals, regardless of where they are. And the Member is absolutely right; if we want to have a first-class education system, we have to have first-class leaders. We have many in Wales, but not enough, if we’re honest, and we need to do more, and the prime purpose of this academy is to provide us with the leadership that we will need to ensure, as I say, that our national mission is fulfilled: that we have an education system that is a source of national pride and, more importantly for parents, national confidence.

Bydd y sioeau teithiol yn dechrau ar 12 Mehefin. Nid wyf yn gwybod a fydd y sioe deithiol yn cynnwys eich etholaeth chi, ond dwi'n hapus i roi manylion. Bydd manylion y sioe deithiol yn cael eu rhoi trwy’r holl ffynonellau sydd ar gael i Lywodraeth Cymru, gan gynnwys 'Dysg' ac yn cynnwys y dudalen Facebook newydd 'Addysg Cymru’. Byddwn yn annog Aelodau—os ydynt am gadw i fyny â’r holl bethau ynghylch 'Addysg Cymru’—i hoffi'r dudalen Facebook newydd. Ond byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod gyda rhagor o fanylion am hynny.

Holl bwynt cael yr academi yw sicrhau bod darpariaeth deg ar draws y wlad a’i bod o'r un ansawdd ar gyfer ein holl weithwyr proffesiynol, ni waeth ble maen nhw. Ac mae’r Aelod yn hollol gywir; os ydym am gael system addysg o'r radd flaenaf, mae'n rhaid i ni gael arweinwyr o'r radd flaenaf. Mae gennym lawer yng Nghymru, ond dim digon, a bod yn onest, ac mae angen i ni wneud mwy. Prif bwrpas yr academi hon yw rhoi'r arweinyddiaeth sydd ei hangen arnom ni i sicrhau, fel y dywedais, fod ein cenhadaeth genedlaethol yn cael ei chyflawni: bod gennym system addysg sy'n destun balchder cenedlaethol ac, yn bwysicach i’r rhieni, hyder cenedlaethol.

Thank you very much, Cabinet Secretary.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.

6. 5. Datganiad: Y Cynllun Gweithredu Dementia
6. 5. Statement: The Dementia Action Plan

Item 5 on the agenda is a statement by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport on the dementia action plan. I call on the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport, Vaughan Gething.

Eitem 5 ar yr agenda yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon ar y cynllun gweithredu ar gyfer dementia. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, Vaughan Gething.

Member
Vaughan Gething 16:21:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Thank you, Deputy Presiding Officer. This statement today is timely, as we are currently in Dementia Awareness Week. I hope everyone is using this week to take action to raise awareness and offer both help and understanding to those who need it.

In October last year, on World Mental Health Day, I was pleased to launch the second delivery plan in support of our 10-year mental health strategy, ‘Together for Mental Health’. A key action within the delivery plan is the development of a dementia strategic action plan. This responds to a key commitment within our programme for government, to make Wales a dementia-friendly nation. We’ve come a long way in realising our commitment to create a dementia-friendly nation, but we recognise there is still more to do. As part of this, we’ve moved forward on developing a new dementia strategic action plan, as promised in ‘Taking Wales Forward’. So, I was pleased to launch the public 12-week consultation at Oldwell Court in Cardiff in January this year.

We should never forget that more people are living longer, and that is something to be celebrated. But, as life expectancy improves, we know more people will develop dementia. And dementia is one of the biggest healthcare challenges our generation faces. It is estimated that between 40,000 and 50,000 people in Wales are currently living with dementia. The impact of dementia in society is much wider when we consider carers and family members. Last year, we announced a number of priority areas on dementia and the steps we would take to address them, including providing more than £8 million of additional funding over the last two years to develop dementia services across Wales. This included work on dementia risk reduction, increasing public awareness, actions to improve diagnosis rates and ensuring support is available to people affected by dementia. And these messages have been built upon throughout our draft action plan. But, to ensure the plan is appropriate, it is crucial that we hear from people living with or affected by dementia, whether in a personal or a professional capacity, so that we understand what matters most to people. We must have a clear way forward to support people with dementia and the people close to them.

The views and experiences shared with us have been instrumental in creating the draft plan. A number of engagement events across Wales took place to hear from people living with dementia, family members, carers, health professionals, voluntary organisations and other people with an interest. This has been undertaken in partnership both with the Alzheimer’s Society and the Dementia Engagement and Empowerment Project, otherwise known as DEEP. Over 1,200 people personally affected by dementia took part throughout the consultation period, and our thanks go to those who have contributed to this work.

As I’ve previously said, no two people with dementia, or the people who support them, will have identical needs. Overwhelming feedback from the engagement undertaken is that people want support and services to be delivered with a rights-based approach, that that support should flexible to the different needs at different stages of living with the condition, and that action demonstrates a whole-pathway approach. Now, the plan supports this approach and contains a number of themes that require further action over the next five years. The themes were informed by feedback from the responses to the ‘Together for Mental Health’ delivery plan consultation in 2016, where dementia was cited, and the engagement with stakeholders undertaken prior to the formal consultation period, as well as from reviewing other relevant dementia strategies. The themes include: raising awareness of how to help people reduce their risk of developing dementia, or delay its onset; raising awareness and understanding of dementia through the expansion of dementia friends and dementia supportive communities and organisations; ensuring dementia is recognised appropriately and sensitively and that people have timely access to assessment and diagnosis; early support and treatment for people with dementia, their carers and families, following diagnosis; and the availability of increased support, whether in a person’s home, in hospital, or in a care home. 

The formal consultation closed on 3 April and we received 119 responses from a variety of stakeholders including the older person’s commissioner, a number of the royal colleges, and key stakeholders such as Care Council for Wales, the Welsh Local Government Association, the Alzheimer’s Society and DEEP. These responses, and feedback from the stakeholder events, are currently being analysed to inform the final report.

Respondents provided suggestions on how the final plan could be improved, and those suggestions included: strengthening the rights-based approach through the whole document; further emphasis of a cross-Government approach to include transport, housing and planning, as well as health and social care aspects; highlighting the importance of allied medical professions in supporting people with dementia and their families or carers; further emphasis and specific actions in relation to supporting people with protected characteristics; more focus on younger-onset dementia, palliative care, peer support and community-led approaches; more support for carers, including adding clear measures for respite provision; and more awareness of support already available, including promoting further the national dementia support helpline. Of course, many respondents also wanted to see a more ambitious diagnosis target. I recognise the importance of this and I’ve agreed that this matter will be kept under review. 

The findings from the consultation will be incorporated appropriately into the final plan, and will be accompanied by a detailed action plan that includes measurable actions and targets to be achieved within the lifetime of the plan. Following a wealth of notable practice being provided within the consultation responses, we will also be publishing a compendium document that highlights practice examples across the pathway so we can learn from what is already happening. It is only by working together we can build a truly dementia-friendly Wales and combat other problems, such as loneliness and isolation. The public consultation has already helped us to learn from people’s experiences and expertise to develop what I’m confident will be a robust, evidence-based action plan.

But I don’t want it to end there. I want to see the third sector taking a more active role in the way services are shaped and delivered in the coming years, which should be a great example of prudent health and care principles in action. I want us to tackle the stigma attached to dementia and take away the fear that many may have through a lack of knowledge and information. We know from our consultation that there are a wealth of community projects spanning the country that look to raise awareness and understanding of dementia and that will help to reduce stigma. I want to see more communities in Wales becoming dementia friendly and provide help and support to all those who need it.

It is my hope, therefore, that at the three-year point of review, I, or my counterpart—whoever is providing the report—can stand up as I am here today and broadcast the progress and changes that we have made towards making Wales a genuinely dementia-friendly nation. I trust that Members from all parties will recognise the work undertaken to produce such a comprehensive document that reflects the voices of many people across Wales. We certainly will be listening to contributions made in today’s statement, ahead of our publishing the final plan in the summer. I want that final plan to be ambitious but achievable, and that we can continue to work in partnership in the future.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r datganiad hwn heddiw yn amserol, gan ein bod hi’n Wythnos Ymwybyddiaeth o Ddementia. Rwy’n gobeithio bod pawb yn defnyddio'r wythnos hon i gymryd camau i godi ymwybyddiaeth a chynnig cymorth a dealltwriaeth i'r rhai sydd ei angen.

Ym mis Hydref y llynedd, ar Ddiwrnod Iechyd Meddwl y Byd, roeddwn i’n falch o lansio’r ail gynllun cyflawni i gefnogi ein strategaeth iechyd meddwl 10 mlynedd, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'. Un o’r camau gweithredu allweddol yn y cynllun cyflawni yw datblygu cynllun gweithredu strategol ar gyfer dementia. Mae hyn mewn ymateb i ymrwymiad allweddol yn ein rhaglen lywodraethu, i wneud Cymru yn genedl sy’n deall dementia. Rydym wedi dod yn bell i wireddu ein hymrwymiad i greu cenedl sy’n deall dementia, ond rydym yn cydnabod bod mwy i'w wneud. Yn rhan o hyn, rydym wedi symud ymlaen i ddatblygu cynllun gweithredu strategol newydd ar gyfer dementia, fel yr addawyd yn 'Symud Cymru Ymlaen'. Felly, roeddwn yn falch o lansio’r ymgynghoriad cyhoeddus 12 wythnos yn Llys Oldwell yng Nghaerdydd ym mis Ionawr eleni.

Ni ddylem fyth anghofio bod mwy o bobl yn byw'n hirach, ac mae hynny'n rhywbeth i'w ddathlu. Ond, wrth i ddisgwyliad oes wella, rydym yn gwybod y bydd mwy o bobl yn datblygu dementia. A dementia yw un o'r heriau gofal iechyd mwyaf y mae ein cenhedlaeth ni yn ei wynebu. Amcangyfrifir bod rhwng 40,000 a 50,000 o bobl yng Nghymru yn byw gyda dementia ar hyn o bryd. Mae effaith dementia yn y gymdeithas yn ehangach o lawer pan fyddwn yn ystyried gofalwyr ac aelodau o'r teulu. Y llynedd, cyhoeddasom nifer o feysydd blaenoriaeth ar ddementia a'r camau y byddwn yn eu cymryd i fynd i’r afael â nhw, gan gynnwys darparu mwy na £8 miliwn o arian ychwanegol dros y ddwy flynedd ddiwethaf i ddatblygu gwasanaethau dementia ledled Cymru. Roedd hyn yn cynnwys gwaith ar leihau'r risg o ddementia, cynyddu ymwybyddiaeth y cyhoedd, camau gweithredu i wella cyfraddau diagnosis a sicrhau bod cymorth ar gael i’r bobl y mae dementia yn effeithio arnynt. Ac adeiladwyd ar y negeseuon hyn drwy gydol ein cynllun gweithredu drafft. Ond, er mwyn sicrhau bod y cynllun yn briodol, mae'n hanfodol ein bod yn clywed gan bobl sy'n byw gyda dementia neu’n cael eu heffeithio, boed hynny’n bersonol neu’n broffesiynol, fel ein bod yn deall beth sydd bwysicaf i bobl. Mae'n rhaid i ni gael ffordd glir ymlaen i gefnogi pobl â dementia a’r bobl sy'n agos atynt.

Mae'r safbwyntiau a’r profiadau a rannwyd gyda ni wedi bod yn allweddol wrth greu'r cynllun drafft. Cynhaliwyd nifer o ddigwyddiadau ymgysylltu ledled Cymru i glywed gan bobl sy'n byw gyda dementia, aelodau o'r teulu, gofalwyr, gweithwyr iechyd proffesiynol, sefydliadau gwirfoddol a phobl eraill â diddordeb. Gwnaed hyn mewn partneriaeth â’r Gymdeithas Alzheimer a Phrosiect Ymgysylltu a Grymuso Dementia, a adnabyddir hefyd fel DEEP. Mae dros 1,200 o bobl yr effeithir arnynt yn bersonol gan ddementia wedi cymryd rhan drwy gydol y cyfnod ymgynghori, a diolchwn i'r rhai sydd wedi cyfrannu at y gwaith hwn.

Fel yr wyf wedi ei ddweud o'r blaen, ni fydd unrhyw ddau unigolyn sydd â dementia, na’r bobl sy'n eu cefnogi, ag anghenion sydd yn union yr un fath. Yr adborth ysgubol o’r ymgysylltiad a wnaed yw bod pobl yn dymuno i gymorth a gwasanaethau gael eu darparu gydag ymagwedd sy’n seiliedig ar hawliau, y dylai’r cymorth hwnnw fod yn hyblyg i wahanol anghenion ar wahanol gyfnodau o fyw gyda'r cyflwr, a bod y camau hynny’n dangos dull llwybr cyfan. Erbyn hyn, mae'r cynllun yn cefnogi'r dull hwn ac yn cynnwys nifer o themâu y mae angen eu gweithredu ymhellach yn ystod y pum mlynedd nesaf. Cafodd y themâu eu llywio gan adborth o’r ymatebion i'r ymgynghoriad ar gynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' yn 2016, pryd y cyfeiriwyd at ddementia, a'r ymgysylltu â rhanddeiliaid a gynhaliwyd cyn y cyfnod ymgynghori ffurfiol, yn ogystal â thrwy adolygu strategaethau dementia perthnasol eraill. Mae'r themâu’n cynnwys: codi ymwybyddiaeth o sut i helpu pobl i leihau eu risg o ddatblygu dementia, neu ohirio ei ddechrau; codi ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o ddementia drwy ehangu ffrindiau dementia a chymunedau a sefydliadau sy’n cefnogi dementia; sicrhau bod dementia yn cael ei gydnabod yn briodol ac yn sensitif a bod pobl yn gallu cael asesiad a diagnosis yn brydlon; cymorth a thriniaeth cynnar i bobl â dementia, eu gofalwyr a'u teuluoedd, yn dilyn diagnosis; a bod mwy o gefnogaeth ar gael, boed hynny yng nghartref yr unigolyn, yn yr ysbyty, neu mewn cartref gofal.  

Daeth yr ymgynghoriad ffurfiol i ben ar 3 Ebrill a chawsom 119 o ymatebion gan amrywiaeth o randdeiliaid gan gynnwys y comisiynydd pobl hŷn, nifer o'r colegau brenhinol, a rhanddeiliaid allweddol megis Cyngor Gofal Cymru, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Cymdeithas Alzheimer a DEEP. Mae'r ymatebion hyn, a’r adborth o'r digwyddiadau rhanddeiliaid, yn cael eu dadansoddi ar hyn o bryd i lywio'r adroddiad terfynol.

Darparodd yr ymatebwyr awgrymiadau ynglŷn â sut y gellid gwella’r cynllun terfynol, ac roedd yr awgrymiadau hynny’n cynnwys: cryfhau'r dull sy'n seiliedig ar hawliau drwy'r ddogfen gyfan; pwyslais pellach ar ddull ar draws y Llywodraeth i gynnwys trafnidiaeth, tai a chynllunio, yn ogystal ag agweddau ar iechyd a gofal cymdeithasol; tynnu sylw at bwysigrwydd proffesiynau meddygol cysylltiedig wrth gefnogi pobl â dementia a'u teuluoedd neu ofalwyr; pwyslais pellach a chamau gweithredu penodol o ran cefnogi pobl â nodweddion gwarchodedig; canolbwyntio mwy ar ddementia cynnar, gofal lliniarol, cymorth cymheiriaid a dulliau a arweinir gan y gymuned; mwy o gymorth i ofalwyr, gan gynnwys ychwanegu mesurau clir ar gyfer darpariaeth seibiant; a mwy o ymwybyddiaeth o'r gefnogaeth sydd ar gael eisoes, gan gynnwys hyrwyddo’r llinell gymorth dementia genedlaethol ymhellach. Wrth gwrs, roedd llawer o ymatebwyr hefyd eisiau gweld targed diagnosis mwy uchelgeisiol. Rwy'n cydnabod pa mor bwysig yw hyn ac rwyf wedi cytuno y bydd y mater hwn yn parhau i gael ei adolygu.  

Bydd y canfyddiadau o'r ymgynghoriad yn cael eu hymgorffori'n briodol yn y cynllun terfynol, ac yn cael eu cyflwyno gyda chynllun gweithredu manwl sy'n cynnwys camau gweithredu a thargedau mesuradwy i'w cyflawni yn ystod oes y cynllun. Yn dilyn darparu cyfoeth o arferion nodedig o fewn yr ymatebion i'r ymgynghoriad, byddwn hefyd yn cyhoeddi dogfen gryno sy'n tynnu sylw at enghreifftiau o arferion ar draws y llwybr fel ein bod yn dysgu o'r hyn sy'n digwydd eisoes.  Dim ond trwy weithio gyda'n gilydd y gallwn greu Cymru sydd wirioneddol yn deall dementia a mynd i’r afael â phroblemau eraill, megis unigrwydd ac unigedd. Mae'r ymgynghoriad cyhoeddus eisoes wedi ein helpu i ddysgu o brofiadau ac arbenigedd pobl i ddatblygu cynllun gweithredu cadarn, sy’n seiliedig ar dystiolaeth, rwy’n ffyddiog o hynny.

Ond nid wyf yn dymuno iddo orffen yn y fan honno. Rwy’n dymuno gweld y trydydd sector yn chwarae rhan fwy gweithredol yn y ffordd y mae gwasanaethau'n cael eu llunio a'u cyflwyno yn ystod y blynyddoedd nesaf, a ddylai fod yn enghraifft wych o egwyddorion iechyd a gofal doeth ar waith. Rwy’n dymuno i ni fynd i'r afael â'r stigma sy'n gysylltiedig â dementia a chael gwared ar yr ofn y gallai fod gan lawer trwy ddiffyg gwybodaeth. Gwyddom o'n hymgynghoriad bod cyfoeth o brosiectau cymunedol drwy’r wlad sy'n ceisio codi ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o ddementia a fydd yn helpu i leihau’r stigma. Rwy’n dymuno gweld mwy o gymunedau yng Nghymru yn dod i ddeall dementia ac yn rhoi cymorth a chefnogaeth i bawb sydd ei angen.

Fy ngobaith i, felly, ar adeg yr adolygiad tair blynedd, yw y gallaf i, neu unigolyn cyfatebol—pwy bynnag sy'n darparu'r adroddiad—sefyll ar fy nhraed fel yr wyf i’n ei wneud yma heddiw a darlledu’r cynnydd a'r newidiadau yr ydym ni wedi eu gwneud tuag at wneud Cymru yn genedl sydd wirioneddol yn deall dementia. Hyderaf y bydd Aelodau o bob plaid yn cydnabod y gwaith a wnaed i gynhyrchu dogfen mor gynhwysfawr sy'n adlewyrchu lleisiau llawer o bobl ledled Cymru. Byddwn yn sicr yn gwrando ar y cyfraniadau a wneir yn natganiad heddiw, cyn i ni gyhoeddi'r cynllun terfynol yn yr haf. Rwy’n awyddus i’r cynllun terfynol fod yn uchelgeisiol ond yn gyraeddadwy, ac y gallwn barhau i weithio mewn partneriaeth yn y dyfodol.

Thank you very much for your statement, Cabinet Secretary. I think Welsh Conservatives would be keen to support plans drawn up or even led by those who live with dementia, either first hand or as family members, friends or carers, and, as you say, other voluntary organisations and those who have an interest who took part in the consultation. We certainly support the rights-led approach, but I did want to press you, first of all, on the balance of the delivery mechanisms that have been referred to in the draft plan.

Now, most of the proposed key actions seem to be the responsibility of health boards, and in terms of direct medical intervention, I can see why that would be the case—diagnosis professionals, psychological and pharmaceutical support, and care for an individual, perhaps within a nursing home or another medical setting where they might be receiving assistance across a number of co-morbidities, shall we say. But with better diagnosis, there is greater scope, I think, for non-medical support, particularly early on. I think an over-emphasis on the health board, if you like, might almost be, for some people, like giving in to the fact that they’re going to need medical care. Even though that might be true later on, it certainly isn’t necessarily true early on. I’m wondering whether the early part of the support pathways that you refer to in here could be less about health board leadership and more about individuals and other partners who might be better at the whole, sort of, emotional, family support approach to things, rather than looking to the LHB for the lead all the time. I heard what you said about the third sector and I support what you say in that, actually, but the idea of co-production goes beyond even the third sector and we should be looking, perhaps, a little bit more to community structures, which include family, of course, or friends, to help with those early stages following diagnosis.

I wonder if you can tell me a little bit as well about what a future dementia support worker is going to look like. I appreciate we already have some working in a number of sectors at the moment, but the plan refers to specialist intervention for those who have dementia through alcohol or those with early onset dementia. Are we going to be talking about the same individual dementia support worker, or are we talking now about a range of dementia support workers for an individual? I’m guessing the answer to that is flexibility in responding directly to the needs of given individuals, but I’d appreciate a bit of steer on whether we’re going to need more dementia support workers, whether they will need different skills and, once again, whether they will necessarily come from within the health sector.

Clearly, a lot of work has gone into awareness raising in the general population, and I certainly welcome that, although I’m not entirely clear who is going to retain responsibility for that. But just as importantly, a lot of work seems to have gone into dementia awareness and training within the health and social services sector particularly. I’ve got two questions on the back of that.

The first is that general awareness training at population level means that a lot of us are more aware than we were before, but I think still very few of us will have the confidence or the knowledge to broach the subject with a neighbour or somebody we see regularly in the shop or the pub—somebody who’s outside our immediate family but still within our community—because not everybody is picked up through professional routes, particularly if they live alone. I’m wondering whether this plan is the place to help us, generally—you know, members of the public—be part of helping, certainly in early-stage dementia. Then the flip side of that is how more detailed training can reach public-facing activities outside the public sector—so, hospitality, retail, public transport—so that the rights you were talking about are actually capable of being fulfilled. I know there’s some fantastic examples of voluntary approaches to this, and we spoke about Tesco having its slow shopping day, for example. I think there’s more space for that.

Then, finally, the draft plan—and I think I’m quoting your speech here—says more support for carers, including ‘clear measures for respite provision’ for carers. I agree, but this is an area of policy where the words ‘rights based’ are, sort of, in many cases, simply just words, and identifying needs under the social services Act doesn’t always translate into actual support for carers—that’s an observation, it’s not a criticism. So, my question on that is: what are your thoughts on how we might all work, actually, to help deliver on rights for carers in terms of respite, and that’s cross sector and, as far as Welsh Government is concerned, cross portfolio? Thank you.

Diolch yn fawr iawn am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n credu y byddai’r Ceidwadwyr Cymreig yn awyddus i gefnogi cynlluniau a luniwyd neu hyd yn oed a arweiniwyd gan y rhai sy'n byw gyda dementia, naill ai’n uniongyrchol neu fel aelodau o'r teulu, ffrindiau neu ofalwyr, ac, fel y dywedwch, sefydliadau gwirfoddol eraill a'r rhai â diddordeb a gymerodd ran yn yr ymgynghoriad. Rydym yn sicr yn cefnogi'r dull a arweinir gan hawliau, ond roeddwn yn awyddus i bwyso arnoch, yn gyntaf oll, ynghylch cydbwysedd y mecanweithiau cyflawni y cyfeiriwyd atynt yn y cynllun drafft.

Nawr, mae’n ymddangos mai cyfrifoldeb y byrddau iechyd yw’r rhan fwyaf o'r camau gweithredu allweddol arfaethedig, ac o ran ymyrraeth feddygol uniongyrchol, gallaf weld pam mai felly y byddai—diagnosis gweithwyr proffesiynol, cymorth seicolegol a fferyllol, a gofalu am unigolyn, efallai mewn cartref nyrsio neu leoliad meddygol arall lle y gallai fod yn derbyn cymorth ar draws nifer o gyd-afiachedd, ddywedwn ni. Ond gyda gwell diagnosis, mae mwy o gyfle, rwy’n credu, i gael cymorth nad yw'n feddygol, yn enwedig yn gynnar. Rwy'n credu bod gormod o bwyslais ar y bwrdd iechyd, os mynnwch chi, efallai bron â bod, i rai pobl, fel ildio i’r ffaith y byddant angen gofal meddygol. Hyd yn oed os bydd hynny’n wir yn nes ymlaen, yn sicr nid yw o reidrwydd yn wir ar y dechrau. Tybed a allai'r rhan gyntaf o’r llwybrau cymorth yr ydych chi’n cyfeirio atynt yn y fan hon fod yn ymwneud yn llai ag arweiniad y bwrdd iechyd a mwy am unigolion a phartneriaid eraill a allai fod yn well gyda’r dull cefnogi teuluoedd, emosiynol mewn ffordd, i bethau, yn hytrach na throi at y BILl am arweiniad drwy'r amser. Clywais yr hyn a ddywedasoch am y trydydd sector ac rwy’n cefnogi'r hyn yr ydych yn ei ddweud yn hynny o beth, mewn gwirionedd, ond mae'r syniad o gyd-gynhyrchu yn mynd y tu hwnt i’r trydydd sector hyd yn oed ac fe ddylem fod yn edrych, efallai, ychydig mwy at strwythurau cymunedol, sy'n cynnwys y teulu, wrth gwrs, neu ffrindiau, i helpu â'r camau cynnar hynny yn dilyn diagnosis.

Tybed a allwch chi ddweud wrthyf ychydig bach hefyd ynghylch sut bydd gweithiwr cymorth dementia yn edrych yn y dyfodol. Rwy’n gwerthfawrogi bod gennym eisoes rywfaint yn gweithio mewn nifer o sectorau ar hyn o bryd, ond mae'r cynllun yn cyfeirio at ymyrraeth arbenigol ar gyfer y rhai â dementia drwy alcohol neu’r rhai â dementia cynnar. A ydym ni am fod yn siarad am yr un gweithiwr cymorth dementia unigol, neu a ydym ni nawr yn sôn am amrywiaeth o weithwyr cefnogi dementia ar gyfer unigolyn? Rwy'n dyfalu mai’r ateb i hynny yw hyblygrwydd i ymateb yn uniongyrchol i anghenion unigolion penodol, ond byddwn yn gwerthfawrogi ychydig o arweiniad ynghylch pa un a fyddwn ni angen mwy o weithwyr cymorth ar gyfer dementia, a fydd angen sgiliau gwahanol ac, unwaith eto, pa un a fyddant o reidrwydd yn dod o’r tu mewn i’r sector iechyd.

Yn amlwg, mae llawer o waith wedi'i wneud i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd, ac rwyf i’n sicr yn croesawu hynny, er nad wyf yn gwbl glir pwy fydd yn gyfrifol am hynny. Ond yr un mor bwysig, mae’n ymddangos bod llawer o waith wedi mynd i mewn i ymwybyddiaeth a hyfforddiant dementia o fewn y sector iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yn arbennig. Mae gen i ddau gwestiwn ynglŷn â hynny.

Y cyntaf yw bod hyfforddiant ymwybyddiaeth gyffredinol ar lefel y boblogaeth yn golygu bod llawer ohonom yn fwy ymwybodol nag yr oeddem o'r blaen, ond rwy’n credu o hyd mai ychydig iawn ohonom fydd yn meddu ar yr hyder a'r wybodaeth i godi’r testun gyda chymydog neu rywun yr ydym yn ei weld yn rheolaidd yn y siop neu'r dafarn—rhywun sydd y tu allan i'n teulu agos ond sy’n dal o fewn ein cymuned—oherwydd nid pawb sy’n cael eu canfod drwy lwybrau proffesiynol, yn enwedig os ydynt yn byw ar eu pennau eu hunain. Tybed ai’r cynllun hwn yw'r lle i’n helpu, yn gyffredinol—hynny yw, aelodau o'r cyhoedd—i fod yn rhan o helpu, yn sicr â dementia cyfnod cynnar. Yna, yr ochr arall i hynny yw sut y gall hyfforddiant manylach gyrraedd gweithgareddau sy'n wynebu'r cyhoedd y tu allan i'r sector cyhoeddus—felly, lletygarwch, manwerthu, cludiant cyhoeddus—fel bod modd mewn gwirionedd i gyflawni’r hawliau yr oeddech chi’n sôn amdanynt. Rwy'n gwybod bod rhai enghreifftiau gwych o ddulliau gwirfoddol o fynd o gwmpas hyn, a buom yn siarad am Tesco yn cynnal ei ddiwrnod siopa araf, er enghraifft. Rwy'n credu bod mwy o le ar gyfer hynny.

Yna, yn olaf, mae’r cynllun drafft—ac rwy’n credu fy mod i’n dyfynnu eich araith yn y fan yma—yn dweud mwy o gymorth i ofalwyr, gan gynnwys 'mesurau clir ar gyfer darpariaeth seibiant' i ofalwyr. Rwy’n cytuno, ond dyma faes polisi lle mae’r geiriau 'seiliedig ar hawliau', math o beth, mewn llawer o achosion, yn ddim ond geiriau, ac nid yw adnabod anghenion o dan y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol bob amser yn trosi’n gymorth gwirioneddol i ofalwyr—sylw yw hwn, ac nid beirniadaeth. Felly, fy nghwestiwn i am hynny yw: beth yw eich barn chi ynglŷn â sut y gallem i gyd weithio, mewn gwirionedd, i helpu i sicrhau hawliau i ofalwyr o ran seibiant, a hynny ar draws y sector a, chyn belled ag y mae Llywodraeth Cymru yn y cwestiwn, ar draws portffolio? Diolch.

Thank you for that series of questions. Of course, to be very clear, we’ve got national manifesto commitments on improving respite care for carers. You can expect us to make progress on that in the course of this Government. On your general point about awareness generally, which I think is a completely fair one, across the public—. It’s something about what is a generally dementia-friendly community, it isn’t just about a handful of individuals or just about public services, it is about public-facing interactions, and that does include individuals and companies as well as public services. That’s recognised in what we try to achieve in having generally dementia-friendly communities.

You asked a particular point about what a future care worker or a specialist support worker looks like and, of course, that will be something for us to develop in understanding the needs of individuals and how we can understand how we actually commission and provide that, whether it’s through the statutory sector or the voluntary sector. Examples are, for example, an understanding that is being developed through work undertaken in Wales of people, for example, who have alcohol-related dementia and what we can do to support those people in a particular and specific field as well. So, there is specific work that we are undertaking to try and understand what that could and should look like.

Then, of course, we come back to the broader question of how we commission that support and how it is then practically provided. And here I think this goes back to your opening salvo of questions about the role for the NHS and who’s going to be responsible for delivering the actions we set out in the plan. Well, of course, from a Government point of view, if we set out that it must be the third sector who undertake a range of activities, it’s difficult for individuals in this place, or even the public, to hold us to account for what the third sector do and don’t do of their own volition. There is something about us understanding the balance in the action plan, what will set out what the Government, or organisations in Government, could reasonably expect to take responsibility for will do. But it also comes back to the point that this has been drawn up as part of the pre-consultation within the sector and with individuals. So, much of what you will see in here directly comes from those organisations and individuals that said, ‘This is what we want to see’. I think that’s a good thing. It does show that we have really listened to what people have had to say, but they recognise, too, that there is this balance in non-medical support that is to be provided, and getting that right in the future.

So, it’s about the commissioning and the understanding of needs in the first place. Again, you see that process taking place within the architecture drawn up by the social services and well-being Act, but you will see that as we go on to deliver this. As I said in my speech, there is a cross-Government approach that is needed to do that, but also an approach to outside Government, to local government, to the third sector, and, of course, as you rightly mentioned, individuals and communities.

Diolch am y gyfres yna o gwestiynau. Wrth gwrs, i fod yn glir iawn, mae gennym ymrwymiadau maniffesto cenedlaethol ynghylch gwella gofal seibiant i ofalwyr. Gallwch ddisgwyl i ni wneud cynnydd ar hynny yn ystod tymor y Llywodraeth hon. O ran eich pwynt cyffredinol ynghylch ymwybyddiaeth yn gyffredinol, sy’n hollol deg yn fy marn i, ar draws y sector cyhoeddus—. Mae'n rhywbeth yn ymwneud â’r hyn sy’n gymuned sy’n deall dementia yn gyffredinol, nid yw’n ymwneud yn unig â llond llaw o unigolion na dim ond am wasanaethau cyhoeddus, mae'n ymdrin â rhyngweithio gyda'r cyhoedd, ac mae hynny'n cynnwys unigolion a chwmnïau yn ogystal â gwasanaethau cyhoeddus. Mae hynny’n cael ei gydnabod yn yr hyn yr ydym yn ceisio’i gyflawni wrth gael cymunedau sy’n deall dementia yn gyffredinol.

Gofynasoch bwynt penodol ynghylch sut bydd gweithiwr gofal neu weithiwr cymorth arbenigol yn edrych yn y dyfodol ac, wrth gwrs, rhywbeth i ni ei ddatblygu fydd hynny wrth ddeall anghenion unigolion a sut y gallwn ddeall sut yr ydym yn comisiynu ac yn darparu hynny mewn gwirionedd, boed hynny drwy'r sector statudol neu'r sector gwirfoddol. Enghreifftiau yw, er enghraifft, dealltwriaeth, sy’n cael ei datblygu trwy’r gwaith a wnaed yng Nghymru, o bobl, er enghraifft, â dementia sy'n gysylltiedig ag alcohol a beth allwn ni ei wneud i gefnogi'r bobl hynny mewn maes penodol ac arbennig yn ogystal. Felly, mae gwaith penodol yr ydym ni’n ei wneud i geisio deall sut y gallai ac y dylai hynny edrych.

Yna, wrth gwrs, rydym yn dod yn ôl at y cwestiwn ehangach o sut yr ydym yn comisiynu’r cymorth hwnnw a sut y caiff ei ddarparu wedyn yn ymarferol. Ac yma rwy'n credu bod hynny’n mynd yn ôl at eich nifer o gwestiynau agoriadol am y swyddogaeth ar gyfer y GIG a phwy fydd yn gyfrifol am gyflawni'r camau gweithredu a nodwyd gennym yn y cynllun. Wel, wrth gwrs, o safbwynt y Llywodraeth, petawn yn nodi bod yn rhaid i’r trydydd sector ymgymryd ag ystod o weithgareddau, mae'n anodd i unigolion yn y lle hwn, neu hyd yn oed y cyhoedd, ein dwyn i gyfrif am yr hyn y mae’r trydydd sector yn ei wneud neu ddim yn ei wneud o'i wirfodd. Mae yna rywbeth amdanom sy’n deall y cydbwysedd yn y cynllun gweithredu, a fydd yn nodi beth y gallai’r Llywodraeth, neu sefydliadau yn y Llywodraeth, yn rhesymol ddisgwyl cymryd cyfrifoldeb dros eu gwneud. Ond mae hefyd yn dod yn ôl at y pwynt bod hwn wedi’i lunio yn rhan o'r cyn-ymgynghoriad o fewn y sector a gydag unigolion. Felly, mae llawer o'r hyn a welwch yma yn dod yn uniongyrchol gan y sefydliadau a’r unigolion hynny a ddywedodd, ‘Dyma beth yr ydym ni’n dymuno ei weld'. Rwy'n credu bod hynny'n beth da. Mae'n dangos ein bod wedi gwrando o ddifrif ar yr hyn yr oedd gan bobl i’w ddweud, ond maen nhw’n cydnabod, hefyd, bod angen darparu’r cydbwysedd hwn mewn cymorth anfeddygol, a chael hynny’n iawn yn y dyfodol.

Felly, mae'n ymwneud â’r comisiynu a dealltwriaeth o’r anghenion yn y lle cyntaf. Unwaith eto, fe welwch y broses honno’n digwydd o fewn y bensaernïaeth a luniwyd gan y gwasanaethau cymdeithasol a’r Ddeddf llesiant, ond fe welwch hynny wrth i ni fynd ymlaen i gyflawni hyn. Fel y dywedais yn fy araith, mae dull ar draws y Llywodraeth sy’n angenrheidiol i wneud hynny, ond hefyd dull y tu allan i'r Llywodraeth, i lywodraeth leol, i'r trydydd sector, ac, wrth gwrs, fel y soniasoch yn gywir, unigolion a chymunedau.

Mae’n braf gallu nodi ei bod hi’n Wythnos Ymwybyddiaeth Dementia. Rwy’n llongyfarch pawb sy’n ymwneud â gweithgareddau’r wythnos yma. Mi oedd hi’n braf gweld ein cyfeillion ni o Gymdeithas Alzheimer Cymru yma yn y Cynulliad heddiw, ac, wrth gwrs, mae yna ddigwyddiadau yn digwydd ar hyd a lled Cymru. Rwyf wedi cael e-bost y prynhawn yma yn tynnu sylw at ddigwyddiad yn neuadd y dre, Llangefni, rhwng 10 a.m. a 4 p.m. ddydd Iau. Mae hyn yn grêt—mae pobl yn siarad am ddementia, ond nid dim ond codi ymwybyddiaeth am ddementia sydd ei eisiau. Mae mwy a mwy o bobl yn dod i ddeall ac ymwneud â phobl sydd â dementia, ond beth sydd ei eisiau yw codi ymwybyddiaeth mwy a fwy o’r diffygion sydd yna yn y gofal i gleifion sydd â dementia, ac yn y gynhaliaeth i’w teuluoedd a’u gofalwyr nhw.

Mi fyddwn i yma yn dymuno talu teyrnged i Beti George, sydd wedi gwneud cymaint i hoelio’n sylw i ar y materion yma. Rhannodd Beti ei hanes hi yn gofalu am ei phartner, David Parry-Jones, mewn rhaglen ryfeddol o deimladwy ar y BBC yn ddiweddar—‘Lost for Words’. Yn drist iawn, mi gollodd Beti David fis diwethaf. Rwyf yn gwybod ein bod ni i gyd yma’n cydymdeimlo â Beti, ond mae’n rhaid inni i gyd ymrwymo i beidio â llacio ein penderfynoldeb ni i gael strategaeth sydd wirioneddol yn ceisio creu Cymru sy’n falch o fod yn gallu dweud, ‘Ydym, rydym yn gwneud popeth y gallwn ni ar gyfer dioddefwyr dementia a’u teuluoedd’.

We are on a path that could lead us to being a nation that is dementia friendly—genuinely—which is able to say that we care always to the best of our ability for those with dementia, and give support to their carers and families. We have a strategy that is being created, and a strategy that can, as I say, be something that genuinely allows Wales to put its stamp on this matter that is such a painful part of so many people’s lives. But it does mean, of course, responding to the consultation, as we have done in the Health, Social Care and Sports Committee. We’ve considered ourselves, through the work that we’ve done, to be a key stakeholder in the work of creating that strategy that we all need.

Three questions: you said that the consultation findings will be incorporated into the final plan. Does this mean that you accept that the fall in the number of nights of respite care needs to be halted and reversed? Because that is something that’s come through very clear, certainly to us as a committee, in responding to the initial consultation document.

You’ve also highlighted the importance of the third sector, but this is a bit of a stuck record. The funding arrangements here are not particularly conducive to long-term service planning and retention of the best staff. So, what changes will you be requiring local authorities to make in commissioning services so that long-term planning can take place?

And finally, a very specific issue, and one of interest to me—we know that learning another language can help to prevent dementia. What actions are the Government taking to ensure that people understand this and have the opportunity to learn another language—it could be Welsh or it could be another language?

It’s good to be able to note that it is Dementia Awareness Week, and I congratulate everyone involved with activities this week. It was nice to see our friends from the Alzheimer’s Society Wales here in the Assembly today, and there are events happening across Wales—I had an e-mail this afternoon drawing my attention to an event in Llangefni town hall between 10 a.m. and 4 p.m. on Thursday. This is great—people are talking about dementia, but raising awareness about dementia is not all we need. More people are coming to understand and are being involved with people with dementia, but what we need is to raise awareness more of the deficiencies there are in the care for patients with dementia and in the sustenance for their families and their carers.

I would like to pay tribute here to Beti George who has done so much to draw my attention to these issues. Beti shared her story in terms of caring for her partner, David Parry-Jones, in a very emotional programme on the BBC recently—‘Lost for Words’. Very sadly, Beti lost David last month, and I know that we all here sympathise with Beti. But we have to all commit not to slacken our determination to have a strategy that genuinely tries to create a Wales that is proud to say, ‘Yes, we’re doing all that we can for dementia sufferers and their families’.

Rydym ar lwybr a allai ein harwain at fod yn genedl sy'n deall dementia—o ddifrif—sy’n gallu dweud ein bod ni bob amser yn gofalu hyd eithaf ein gallu am y rhai â dementia, ac yn rhoi cymorth i'w gofalwyr a'u teuluoedd. Mae gennym strategaeth sy'n cael ei chreu, a strategaeth a allai, fel y dywedais, fod yn rhywbeth sydd wirioneddol yn caniatáu i Gymru roi ei stamp ar y mater hwn sy’n rhan mor boenus o fywydau cymaint o bobl. Ond mae'n golygu, wrth gwrs, ymateb i'r ymgynghoriad, fel y gwnaethom yn y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon. Rydym wedi ystyried ein bod ni, drwy'r gwaith yr ydym wedi’i wneud, yn rhanddeiliad allweddol yn y gwaith o greu’r strategaeth honno yr ydym ni i gyd ei hangen.

Tri chwestiwn: fe ddywedasoch y bydd canfyddiadau'r ymgynghoriad yn cael eu hymgorffori yn y cynllun terfynol. A yw hyn yn golygu eich bod yn derbyn bod y gostyngiad yn nifer y nosweithiau o ofal seibiant angen ei atal a’i wrthdroi? Oherwydd mae hynny'n rhywbeth sydd wedi dod drwodd yn glir iawn, yn sicr i ni fel pwyllgor, wrth ymateb i'r ddogfen ymgynghori gychwynnol.

Rydych chi hefyd wedi tynnu sylw at bwysigrwydd y trydydd sector, ond mae hyn yn rhywbeth sy’n cael ei ddweud dro ar ôl tro. Nid yw'r trefniadau ariannu yma yn arbennig o ffafriol i gynllunio gwasanaeth hirdymor a chadw'r staff gorau. Felly, pa newidiadau y byddwch chi’n disgwyl i awdurdodau lleol eu gwneud wrth gomisiynu gwasanaethau fel y gellir cynllunio ar gyfer y tymor hir?

Ac yn olaf, mae mater penodol iawn, ac un sydd o ddiddordeb i mi—rydym ni’n gwybod y gall dysgu iaith arall helpu i atal dementia. Pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod pobl yn deall hyn ac yn cael cyfle i ddysgu iaith arall—gallai fod yn Gymraeg neu fe allai fod yn iaith arall?

Thank you. To be honest, I don’t think we’re going to cover in the strategy the opportunity to learn an alternative language specifically, but there is a range of activities that we understand people can undertake to help to reduce their risk of actually acquiring dementia or to delay the onset of it, and that is absolutely part of the work that we’re undertaking. We’ll continue to work with communities and individuals to promote awareness of that, and, hopefully, to encourage people to take ownership of the choices that they could and should make for themselves.

I’m really clear that we will take account of the consultation, we’ll take account of the report that the committee has provided and we’ll take account of what is said in today’s debate. As in any consultation, we’ll have a range of ideas that we could and should take account of and do something with. There will also be parts that we simply can’t, but there’s got to be some honesty in actually saying, ‘This is a meaningful exercise’. I think that Members and, indeed, stakeholders will see how they’ve had an influence on the final plan when it’s published.

Again, I hear what’s said, both by yourself and Suzy Davies, on respite for carers, and I’m really clear that this is a commitment that the Government has itself about improving the availability of respite care.

On your point about longer-term commissioning of services, there needs to be some honesty about this amongst people in this Chamber, regardless of our party background. When local authorities have annual budgets to plan for and to manage, when we don’t know the scale of the cuts that we face and what that means in terms of budget planning for ourselves, let alone other actors and agents within the country, it’s very difficult to then say, ‘We require someone else to plan on a much longer-term basis’.

Diolch. I fod yn onest, nid wyf yn credu y byddwn yn sôn yn y strategaeth am y cyfle i ddysgu iaith arall yn benodol, ond mae ystod o weithgareddau yr ydym yn deall y gall pobl eu gwneud i helpu i leihau eu risg o gaffael dementia neu i oedi ei gychwyniad, ac mae hynny'n sicr yn rhan o'r gwaith yr ydym ni’n ei wneud. Byddwn yn parhau i weithio gyda chymunedau ac unigolion i hyrwyddo ymwybyddiaeth o hynny, a, gobeithio, i annog pobl i gymryd perchnogaeth o'r dewisiadau y gallent ac y dylent eu gwneud drostynt eu hunain.

Rwy'n glir iawn y byddwn yn ystyried yr ymgynghoriad, byddwn yn ystyried yr adroddiad y mae'r pwyllgor wedi’i ddarparu a byddwn yn ystyried yr hyn a ddywedir yn nhrafodaethau heddiw. Fel mewn unrhyw ymgynghoriad, bydd gennym ystod o syniadau y gallem ac y dylem eu cymryd i ystyriaeth a gwneud rhywbeth â nhw. Bydd rhannau hefyd nad oes modd i ni eu gwneud, ond mae’n rhaid cael rhywfaint o onestrwydd i ddweud, 'Mae hwn yn ymarfer ystyrlon'. Rwy’n credu y bydd yr Aelodau ac, yn wir, y rhanddeiliaid yn gweld sut y maen nhw wedi cael dylanwad ar y cynllun terfynol pan gaiff ei gyhoeddi.

Unwaith eto, rwy’n clywed yr hyn sy'n cael ei ddweud, gennych chi a Suzy Davies, ar seibiant i ofalwyr, ac rwy'n glir iawn bod hwn yn ymrwymiad sydd gan y Llywodraeth ei hun ynghylch gwella faint o ofal seibiant sydd ar gael.

O ran eich pwynt ynglŷn â chomisiynu gwasanaethau yn y tymor hwy, mae angen rhywfaint o onestrwydd ynghylch hyn ymhlith pobl yn y Siambr hon, waeth beth yw ein cefndir pleidiol. Pan fydd gan awdurdodau lleol gyllidebau blynyddol i gynllunio ar eu cyfer a’u rheoli, pan nad ydym yn gwybod maint y toriadau sy'n ein hwynebu a'r hyn y mae hynny'n ei olygu o ran cynllunio cyllidebau ar gyfer ein hunain, heb sôn am actorion ac asiantau eraill yn y wlad, mae'n anodd iawn dweud wedyn, 'Rydym ni angen rhywun arall i gynllunio ar sail tymor hwy o lawer.'

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

The unavoidable truth is that the situation is dynamic, because we don’t know what we are going to get within this place to then divide up to then pass on to actors and agents outside here, but having a strategy and a shape for what we want to achieve should help that in framing how those commissioning decisions are made, where they’re made individually by local authorities, of whatever political leadership—this is a challenge across the country; it’s not just for your party, mine or any other—it’s all parties and independents that are running local government in Wales at this point in time. It’s also a challenge for health boards in working with their partners as well in trying to decide and determine how they properly meet the action plan and the focus and the attention that we will have with it. So, there’s an honest point there, even though I think that everyone in this Chamber would want to be able to see these services planned on a much longer-term basis, consistent with the strategy and to have real and achievable outcome measures. We’ll do what we could and should do in designing a strategy to help with the best use of those resources.

Y gwir anorfod yw bod y sefyllfa’n ddeinamig, oherwydd nad ydym yn gwybod beth yr ydym am ei gael yn y lle hwn i fynd ati i’w rannu wedyn a’i drosglwyddo i actorion ac asiantau y tu allan i’r fan hon, ond fe ddylai cael strategaeth a siâp ar gyfer yr hyn yr ydym yn dymuno’i gyflawni helpu wrth fframio sut y mae'r penderfyniadau comisiynu hynny’n cael eu gwneud, lle maen nhw'n cael eu gwneud yn unigol gan awdurdodau lleol, o ba bynnag arweinyddiaeth wleidyddol—mae hyn yn her ar draws y wlad; nid yw ddim ond ar gyfer eich plaid chi, fi nac unrhyw un arall—mae'n cynnwys pob plaid a chynrychiolydd annibynnol sy'n rhedeg llywodraeth leol yng Nghymru ar hyn o bryd. Mae hefyd yn her i fyrddau iechyd i weithio gyda'u partneriaid yn ogystal wrth geisio penderfynu sut maen nhw’n diwallu’n briodol y cynllun gweithredu a'r pwyslais a'r sylw y bydd gennym gydag ef. Felly, mae yna bwynt gonest yn y fan yna, er fy mod yn credu y byddai pawb yn y Siambr hon yn hoffi gweld y gwasanaethau hyn yn cael eu cynllunio ar sail tymor hwy o lawer, yn gyson â'r strategaeth a chael mesurau canlyniad real a chyraeddadwy. Byddwn yn gwneud yr hyn y gallwn ac y dylem ei wneud wrth gynllunio strategaeth i helpu â'r defnydd gorau o'r adnoddau hynny.

It was wonderful today to attend Dementia Awareness Week—an event outside the Senedd. Thank you for your statement, Cabinet Secretary. The goal of making Wales a dementia-friendly nation is one that we all share. Dementia is now the leading cause of death in Wales, and the number of people affected by dementia is expected to rise by around 40 per cent in the next decade.

It is important that we adopt a whole approach, which involves listening to people with dementia regarding their needs and the views of family members, professionals and carers. It is therefore pleasing that there has been much collaboration with the Alzheimer’s Society and the dementia engagement and empowerment project team. Only by collating information, which must be ongoing, can we reach people with such individual needs.

Regarding the draft dementia strategy itself, I have a few questions relating to the high-level performance measures. You have set the target of ensuring two thirds of dementia sufferers have a formal diagnosis. Can you tell me when we may be able to see if this target is realistic and if, indeed, we are going to be on track to reach this target?

The strategy sets a target for the percentage of NHS staff who come into contact with the public also being trained in dementia care. The target is for three quarters of the workforce by 2019, and I’d like to ask when we can expect to see 100 per cent of NHS staff trained in the appropriate level of dementia care.

The Welsh Government rightly want to see a reduction in the percentage of people with dementia who are prescribed anti-psychotic medication. However, you haven’t indicated a target for that reduction, and, granted, there may be a few cases whereby this is necessary, but all the experts agree that we should not be using these medicines to treat dementia. So, Cabinet Secretary, will you be using guidance to ensure that anti-psychotics are only used when strictly necessary?

You have previously highlighted that dementia can strike at any age and, indeed, the role that alcohol can play. We need to better educate the public about the risks of alcohol-related dementia and brain damage. So, Cabinet Secretary, what plans do you have to increase public awareness about the fact that alcohol misuse can lead to dementia? Finally, Cabinet Secretary, what plans do you have to improve access to substance misuse clinics, so that we can hopefully prevent more people from developing alcohol-related dementia in future?

Dementia is one of the biggest health challenges facing our nation, and it is, therefore, vital that we get this strategy right. I look forward to seeing and working with you, Cabinet Secretary, to share our shared aim of a dementia-friendly nation. Thank you.

Gwych oedd mynd i Wythnos Ymwybyddiaeth Dementia heddiw —digwyddiad y tu allan i'r Senedd. Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'r nod o wneud Cymru yn genedl sy’n deall dementia yn un yr ydym ni i gyd yn ei rhannu. Erbyn hyn, dementia yw prif achos marwolaeth yng Nghymru, ac fe ddisgwylir i nifer y bobl yr effeithir arnynt gan ddementia gynyddu gan oddeutu 40 y cant yn ystod y degawd nesaf.

Mae'n bwysig ein bod ni’n mabwysiadu dull cyfan, sy'n golygu gwrando ar bobl â dementia ynghylch eu hanghenion a barn aelodau o'r teulu, gweithwyr proffesiynol a gofalwyr. Felly, mae'n galonogol gweld y bu llawer o gydweithrediad â’r Gymdeithas Alzheimer a'r tîm prosiect ymgysylltu a grymuso ar gyfer dementia. Dim ond drwy gasglu gwybodaeth, ac mae'n rhaid i hynny fod yn barhaus, y gallwn ni gyrraedd pobl ag anghenion mor unigol.

O ran y strategaeth ddementia ddrafft ei hun, mae gennyf ychydig o gwestiynau yn ymwneud â'r mesurau perfformiad lefel uchel. Rydych chi wedi gosod targed o sicrhau bod dwy ran o dair o ddioddefwyr dementia yn cael diagnosis ffurfiol. A allwch chi ddweud wrthyf i pryd y bydd yn bosibl i ni weld bod y targed hwn yn realistig ac, yn wir, a ydym am fod ar y trywydd iawn i gyrraedd y targed hwn?

Mae'r strategaeth yn gosod targed ar gyfer y ganran o staff y GIG sy'n dod i gysylltiad â'r cyhoedd i gael eu hyfforddi mewn gofal dementia hefyd. Y targed yw tri chwarter y gweithlu erbyn 2019, a hoffwn ofyn pryd y gallwn ddisgwyl gweld 100 y cant o staff y GIG yn cael eu hyfforddi ar y lefel briodol o ofal dementia.

Mae Llywodraeth Cymru yn hollol iawn i ddymuno gweld gostyngiad yn y ganran o bobl â dementia sy'n cael presgripsiwn am feddyginiaeth gwrth-seicotig. Fodd bynnag, nid ydych chi wedi nodi targed ar gyfer y gostyngiad hwnnw, ac, yn ddigon teg, efallai y bydd rhai achosion lle bo hyn yn angenrheidiol, ond mae pob un o'r arbenigwyr yn cytuno na ddylem fod yn defnyddio’r meddyginiaethau hyn i drin dementia. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddwch chi’n defnyddio canllawiau i sicrhau bod meddyginiaeth gwrth-seicotig ond yn cael ei defnyddio pan fo angen gwirioneddol?

Rydych chi wedi amlygu’n flaenorol y gall dementia ddod ar unrhyw oed ac, yn wir, y rhan y gall alcohol ei chwarae. Mae angen i ni addysgu'r cyhoedd yn well ynghylch peryglon dementia sy'n gysylltiedig ag alcohol a niwed i'r ymennydd. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gynlluniau sydd gennych chi i gynyddu ymwybyddiaeth y cyhoedd ynghylch y ffaith y gall camddefnyddio alcohol arwain at ddementia? Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gynlluniau sydd gennych chi i wella’r cyfleoedd i ddefnyddio clinigau camddefnyddio sylweddau, fel y gallwn, gobeithio, atal mwy o bobl rhag datblygu dementia sy'n gysylltiedig ag alcohol yn y dyfodol?

Mae dementia yn un o'r heriau iechyd mwyaf sy'n wynebu ein cenedl, ac felly, mae’n hanfodol ein bod yn cael y strategaeth hon yn iawn. Edrychaf ymlaen at weld a gweithio gyda chi, Ysgrifennydd y Cabinet, i rannu ein nod cyffredin o genedl sy’n deall dementia. Diolch.

Thank you for the comments and questions. I’ll start with your point about the diagnosis target. The draft indicates that it’s for the life of the plan. I indicated in my opening remarks that it’s something I’m prepared to keep under review, because I do know that a number of actors and stakeholders wanted there to be a more ambitious target, but I’m determined that we have a stretching but an honest target. I don’t think it would be helpful to set an aspirational target that can’t be achieved in the life of the plan. I want something that is real and achievable, but as I say, stretching, and recognises the need for further improvement. That helps me to deal with your point about the number of staff trained. We’ve set the target already that we think is stretching. What I won’t do today, to get me through a debate, is just pick out of the air a figure of ‘100 per cent of staff’ or ‘the maximum number of staff are, therefore, trained’. But, again, it is something for us to review and to consider as the plan carries on, and as we actually make real progress throughout the life of this plan towards achieving our aims and objectives.

The same goes for anti-psychotic drugs. We are confident that there needs to be a change and a challenge in the way that prescribing behaviour takes place. Each individual clinician has a responsibility for the judgment that they exercise and the care that they provide for an individual within their context. We want clarity on the ability to reduce the inappropriate prescribing of anti-psychotic drugs. But I’m not going to indicate today that there are any particular targets that will be set. That is part of what we need to consider in drawing up and coming to a final conclusion in the action plan. Again, I said that today is, at least in part, a listening exercise to Members about what we’ll actually have in the final plan, to think about whether a target will be helpful—will it get us to a point where we want to be—and then how we can appropriately measure the progress that we do or don’t make on getting different decisions made by practising clinicians.

Then, your final point about substance misuse prevention and recovery. You’ll know that Rebecca Evans leads on substance misuse policy and action for the Government. We’ve maintained investment in this area despite the reductions in the overall budget. That in itself is a marker of the reality that we recognise that this is a really important area, not just in terms of dementia reduction. I go back the points made at the front of this debate about the rise in dementia that we know that we face as a country. Some of that is related to age, but much of it is related to behaviour as well. All of us know that we make choices for ourselves that have a potential consequence. We know from the Caerphilly study, undertaken over a significant period of time on people living in the same sort of communities in Wales, that making different choices on the key behaviours and determinants of healthier outcomes—on smoking, alcohol, diet and exercise—have a significant impact, not just on obesity as we discovered earlier, and will come up later today when I hope that we will pass the Public Health (Wales) Bill, but equally in a whole range of other areas. There’s a significant impact from the choices that we make. Making different choices will be better for us in the here and now and not just for our future. It is one of our big challenges as a nation: whether we can collectively determine that we will make healthier choices for ourselves and for generations to come.

Diolch am y sylwadau a’r cwestiynau. Mi ddechreuaf i â’ch pwynt am y targed diagnosis. Mae'r drafft yn nodi ei fod ar gyfer oes y cynllun. Nodais yn fy sylwadau agoriadol ei fod yn rhywbeth yr wyf yn fodlon parhau i’w adolygu, gan fy mod yn gwybod bod nifer o actorion a rhanddeiliaid yn dymuno cael targed mwy uchelgeisiol, ond rwy'n benderfynol bod gennym darged heriol ond gonest. Nid wyf yn credu y byddai'n ddefnyddiol gosod targed uchelgeisiol na ellir ei gyflawni yn ystod oes y cynllun. Rwy’n dymuno cael rhywbeth sy'n real ac yn gyraeddadwy, ond fel y dywedais, sy’n heriol, ac yn cydnabod yr angen i wella ymhellach. Mae hynny'n fy helpu i i ymdrin â'ch pwynt ynghylch nifer y staff sy’n derbyn hyfforddiant. Rydym wedi gosod targed eisoes yr ydym yn credu sy’n un heriol. Yr hyn na fyddaf i’n ei wneud heddiw, i fynd â fi drwy ddadl, yw dewis ffigwr o’r awyr o '100 y cant o staff' neu 'bydd y nifer uchaf posibl o staff, felly, wedi eu hyfforddi'. Ond, eto, mae'n rhywbeth i ni ei adolygu a’i ystyried wrth i’r cynllun fynd yn ei flaen, ac wrth i ni wneud cynnydd gwirioneddol trwy gydol oes y cynllun hwn tuag at gyflawni ein nodau a'n hamcanion.

Mae'r un peth yn wir am gyffuriau gwrth-seicotig. Rydym yn hyderus bod angen newid a herio’r ffordd y mae ymddygiad rhoi presgripsiynau yn digwydd. Mae gan bob clinigydd unigol gyfrifoldeb am y farn sydd ganddynt a'r gofal y maen nhw’n ei ddarparu ar gyfer unigolyn o fewn ei gyd-destun. Rydym yn dymuno gweld eglurder o ran y gallu i leihau rhagnodi cyffuriau gwrth-seicotig yn amhriodol. Ond nid wyf am ddweud heddiw y bydd unrhyw dargedau penodol yn cael eu gosod. Mae hynny'n rhan o'r hyn y mae angen i ni ei ystyried wrth lunio a dod i gasgliad terfynol yn y cynllun gweithredu. Unwaith eto, fe ddywedais i fod heddiw, o leiaf yn rhannol, yn ymarfer gwrando ar gyfer yr Aelodau ynghylch yr hyn y bydd gennym mewn gwirionedd yn y cynllun terfynol, i ystyried pa un a fydd targed yn ddefnyddiol—a fydd yn mynd â ni i bwynt lle’r ydym yn dymuno bod—ac yna sut y gallwn fesur yn briodol y cynnydd yr ydym yn ei wneud neu nad ydym yn ei wneud ar gael ymarferwyr clinigol i wneud gwahanol benderfyniadau.

Yna, eich pwynt olaf ynghylch atal camddefnyddio sylweddau ac adferiad. Fe wyddoch fod Rebecca Evans yn arwain ar bolisi camddefnyddio sylweddau a chamau gweithredu ar gyfer y Llywodraeth. Rydym wedi parhau i fuddsoddi yn y maes hwn er gwaethaf y gostyngiadau yn y gyllideb gyffredinol. Mae hynny ynddo'i hun yn arwydd o’r realiti ein bod yn cydnabod bod hwn yn faes hynod o bwysig, nid yn unig o ran lleihau dementia. Rwy'n mynd yn ôl at y pwyntiau a wnaed ar ddechrau’r ddadl hon am y cynnydd mewn dementia yr ydym yn gwybod ein bod yn ei wynebu fel gwlad. Mae rhan o hynny yn gysylltiedig ag oedran, ond mae llawer ohono'n gysylltiedig ag ymddygiad hefyd. Mae pob un ohonom yn gwybod ein bod yn gwneud dewisiadau drosom ein hunain sydd â chanlyniad posibl. Gwyddom o astudiaeth Caerffili, a gynhaliwyd dros gyfnod sylweddol o amser ar bobl yn byw yn yr un math o gymunedau yng Nghymru, bod gwneud dewisiadau gwahanol ar y prif ymddygiadau a phenderfynyddion canlyniadau iachach—ar ysmygu, alcohol, deiet ac ymarfer corff—yn cael effaith sylweddol, nid yn unig ar ordewdra fel y gwnaethom ddarganfod yn gynharach, ac a fydd yn cael ei drafod yn nes ymlaen heddiw pryd yr wyf yn gobeithio y byddwn yn pasio Bil Iechyd y Cyhoedd (Cymru), ond hefyd mewn ystod eang o feysydd eraill. Mae effaith sylweddol o’r dewisiadau a wnawn. Bydd gwneud dewisiadau gwahanol yn well i ni yn y presennol ac nid yn unig ar gyfer ein dyfodol. Mae'n un o'n heriau mawr fel cenedl: pa un a allwn ni benderfynu ar y cyd y byddwn yn gwneud dewisiadau iachach ar gyfer ein hunain ac ar gyfer y cenedlaethau i ddod.

Can I thank the Cabinet Secretary for his statement? I’m really pleased that we are getting this opportunity in Dementia Awareness Week to again listen to the views of Members. I also welcome the fact that the Welsh Government is taking time to consider what has been a very well-responded-to consultation. I think it is absolutely the right approach to get this strategy right, although I would add that I think it is essential that what we come out with at the end of this process is a strategy that is sufficiently ambitious to meet the scale of the challenge we face in Wales with dementia.

I very much welcome what you’ve said about the strong emphasis on a rights-based approach, which I believe has come from the excellent input of the dementia engagement and empowerment project, and I do take this opportunity to pay tribute to those people who are living with dementia who I know have really transformed the work of Welsh Government on this issue.

I do have a few specific questions. The first is on diagnosis rates, and I heard what you were saying, but I make no apologies for repeating the point that 50 per cent would not be enough for a disease like cancer, and it shouldn’t be enough for people with dementia. I understand what you’re saying about the need to be realistic, but I would like to see the work that you are doing in keeping this under review aimed at a more ambitious diagnosis target. I’d also be interested to know in your response today to what extent diagnosis rates have come up as an issue in this consultation, because I know it was in the health committee’s response, it was certainly in my response on behalf of the cross-party group, and I’m guessing it was in a vast majority of the responses, that people want that ambition to be there for a better diagnosis rate target.

The issue of support workers has been mentioned by several people. My specific concern, as it has been throughout, is that we’re going to need more of them than the plan is proposing. So, I’d be interested to know how your thinking is evolving on that, because the 32 that are set out currently is not going to be enough, and I’d be interested to know whether you are re-evaluating that.

You will be aware—and I’m grateful to you for coming to the cross-party group to talk to us and to talk to people living with dementia—that palliative care and end-of-life care was a very important issue that came out of that meeting, and I’m pleased that that’s been picked up in the statement. I’d be grateful for an update on how your thinking is evolving on that.

I’m also grateful to you for picking up on the issues that I raised following the cross-party group on the Gypsy/Traveller community, and your acknowledgement that there hadn’t been enough work done to identify the needs of that community in relation to dementia. So, I would like to ask how that work has come on, because I know that you were looking to do more consultation with that community.

And just finally to say that today I’ve been up at Big Pit in my constituency, attending the launch of the new dementia-friendly underground tour, and I’m sure you’d want to join me in congratulating Big Pit and National Museum Wales on an excellent and groundbreaking initiative. But can I ask you, Cabinet Secretary, what you see the role of Government now being to actually make sure that all that good practice that we are seeing, resulting from really hard work in different communities in Wales—and there is a tremendous amount of good work going on out there—is actually being rolled out across Wales by Welsh Government? Thank you.

A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad? Rwy'n hynod falch ein bod yn cael y cyfle hwn yn ystod Wythnos Ymwybyddiaeth Dementia i wrando unwaith eto ar farn yr Aelodau. Rwyf hefyd yn croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn cymryd amser i ystyried ymgynghoriad sydd wedi cael ymateb da. Rwy'n credu mai’r ymagwedd hollol gywir yw cael y strategaeth hon yn iawn, er y byddwn yn ychwanegu fy mod yn credu ei bod yn hanfodol ein bod yn sicrhau bod gennym ar ddiwedd y broses hon strategaeth sy’n ddigon uchelgeisiol i ddiwallu maint yr her yr ydym yn ei hwynebu gyda dementia yng Nghymru.

Croesawaf yn fawr yr hyn yr ydych wedi'i ddweud am y pwyslais cryf ar ddull seiliedig ar hawliau, sydd yn fy marn i wedi dod o fewnbwn rhagorol y prosiect ymgysylltu a grymuso dementia, ac rwy’n achub ar y cyfle hwn i dalu teyrnged i'r bobl sy'n byw gyda dementia yr wyf yn gwybod sydd wir wedi gweddnewid gwaith Llywodraeth Cymru ar y mater hwn.

Mae gennyf ychydig o gwestiynau penodol. Mae’r cyntaf ar gyfraddau diagnosis, a chlywais yr hyn yr oeddech yn ei ddweud, ond nid wyf yn ymddiheuro am ailadrodd y pwynt na fyddai 50 y cant yn ddigon ar gyfer clefyd fel canser, ac ni ddylai fod yn ddigon ar gyfer pobl â dementia. Rwy’n deall yr hyn yr ydych yn ei ddweud am yr angen i fod yn realistig, ond hoffwn weld y gwaith yr ydych yn ei wneud i barhau i adolygu hyn â’r nod o darged diagnosis mwy uchelgeisiol. Byddai gennyf hefyd ddiddordeb mewn cael gwybod yn eich ymateb heddiw i ba raddau y mae cyfraddau diagnosis wedi dod i’r amlwg fel problem yn yr ymgynghoriad hwn, gan fy mod yn gwybod ei fod yn ymateb y pwyllgor iechyd, roedd yn sicr yn fy ymateb i ar ran y grŵp trawsbleidiol, ac rwy'n amau ei fod yn y mwyafrif helaeth o'r ymatebion, bod pobl yn dymuno i’r uchelgais hwnnw fod yno ar gyfer cael targed gwell o ran cyfradd diagnosis.

Mae sawl un wedi crybwyll y mater gweithwyr cymorth. Fy mhryder i’n benodol, fel y bu drwy’r adeg, yw y bydd angen mwy ohonyn nhw nag y mae'r cynllun yn ei gynnig. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mewn cael gwybod sut y mae eich syniadau’n datblygu yn gysylltiedig â hynny, gan nad yw'r 32 a nodwyd ar hyn o bryd am fod yn ddigon, a hoffwn wybod a ydych chi’n ailasesu hynny.

Byddwch yn ymwybodol—ac rwy'n ddiolchgar i chi am ddod i'r grŵp trawsbleidiol i siarad â ni ac i siarad â phobl sy'n byw gyda dementia—bod gofal lliniarol a gofal diwedd oes yn fater pwysig iawn a ddaeth allan o'r cyfarfod hwnnw, ac rwy'n falch bod hynny wedi’i nodi yn y datganiad. Byddwn yn ddiolchgar am y wybodaeth ddiweddaraf ynghylch sut mae eich syniadau’n datblygu yn gysylltiedig â hynny.

Rwyf hefyd yn ddiolchgar i chi am ailafael yn y materion a godais i yn dilyn y grŵp trawsbleidiol ynghylch y gymuned Sipsiwn / Teithwyr, a’ch cydnabyddiaeth na wnaed digon o waith i ganfod anghenion y gymuned honno o ran dementia. Felly, hoffwn ofyn sut mae’r gwaith hwnnw wedi dod yn ei flaen, am fy mod yn gwybod eich bod yn bwriadu ymgynghori ymhellach â'r gymuned honno.

Ac yn olaf gair bach i ddweud fy mod i heddiw wedi bod i fyny yn Big Pit yn fy etholaeth i, yn lansiad y daith dan ddaear sy’n addas i bobl â dementia, ac rwy'n siŵr y byddech chi’n dymuno ymuno â mi i longyfarch Big Pit ac Amgueddfa Cymru ar fenter ragorol sy’n torri tir newydd. Ond a gaf i ofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, beth yn eich tyb chi fydd swyddogaeth y Llywodraeth bellach o ran gwneud yn siŵr bod yr holl arferion da yr ydym yn eu gweld, o ganlyniad i waith caled iawn mewn gwahanol gymunedau yng Nghymru—ac mae llawer iawn o waith da yn cael ei wneud allan yna—yn cael eu cyflwyno ar draws Cymru gan Lywodraeth Cymru? Diolch.

Thank you for the series of comments and questions. I’m pleased to hear you recognise we should get it right this year, and with sufficient ambition that is exactly what we’re attempting to deliver.

I just want to deal with your point about the end-of-life care and the link to that. In the previous statement, we did have a question from Julie Morgan about end-of-life care and the link in terms of the need to have improvement in end-of-life care for people living with dementia as well. And the points about advance care planning: you need to have that conversation at an early enough stage so that people make active choices, as opposed to having choices made for them, and people have to imagine what someone might have wanted or would have wanted. That’s a very difficult position for people to be placed into.

And I recognise the points you have made consistently about support workers, about understanding the need, about understanding the areas in which they can be used and about the resource. We’ve already committed a significant resource up to now, but the different choices that we will choose to make, having had a strategic decision about the action plan, then making sure resources accompany it to deliver on the aims and objectives.

Again, I recognise that you’ve been very consistent about diagnosis rates. It was a significant issue in the consultation. I tried to recognise that in my opening statement. It is important, again, that we have an ambitious and a stretching target, but one that is actually realistic. I want to see a real rate of improvement take place and I don’t want there to be excuses about not achieving a target. We have to have something that really can challenge, but really be delivered. It’s something that’s not just about the diagnosis taking place and the additional support and training that people need to make the diagnosis, but also about making sure that support is in place once that diagnosis has been made as well. I know that was an issue that was raised in the meeting with the cross-party group that I attended.

And finally, two points. I think the engagement with the Dementia Engagement and Empowerment Project has been a really important exercise, both before the consultation launch—the pre-consultation—and during the consultation as well. It’s really important, if we’re going to talk about co-production and the citizen being an equal partner in their healthcare, that that has meaning for the way we design policy as well. So, it isn’t just about having professional advocates speaking on behalf of people with dementia. People living directly with dementia themselves have been an important part of the design and delivery up to this point and they will be thereafter in the delivery of services.

And finally, I recognise the need to roll out good practice. That’s why we’ll have a compendium document to go with this to understand what is already taking place and where good practice exists, so that other people can look at how and why that’s being created. There is always a challenge in seeing whether good practice really does travel and can be introduced on a more system-wide basis. How often does good practice really relate to a set of circumstances in a locality and a group of inspiring individuals who coalesce by accident and by chance, rather than by actually designing the way the whole system should work? But to understand what that looks like so there’s a better prospect for that to actually take place.

Finally, to congratulate Big Pit on the dementia-friendly tour. I’d have loved to have been there with you this morning on the tour. I had one of my best days out at the national museum at Big Pit with my father-in-law. It’s a fantastic experience, and making sure that there is now a dementia-friendly tour is a big step forward.

Diolch am y gyfres o sylwadau a chwestiynau. Rwy'n falch o glywed eich bod yn cydnabod y dylem ei gael yn iawn eleni, a gyda digon o uchelgais dyna’n union yr hyn yr ydym yn ceisio’i gyflawni.

Hoffwn ymdrin â'ch pwynt am ofal diwedd oes a'r cysylltiad â hynny. Yn y datganiad blaenorol, cawsom gwestiwn gan Julie Morgan am ofal diwedd oes a'r cysylltiad o ran yr angen i wella gofal diwedd oes i bobl sy'n byw gyda dementia hefyd. A'r pwyntiau am gynllunio gofal ymlaen llaw: mae angen i chi gael y sgwrs honno’n ddigon buan fel bod pobl yn gwneud dewisiadau gweithredol, yn hytrach na chael rhywun yn gwneud y dewisiadau drostynt, ac mae’n rhaid i bobl ddychmygu beth y gallai neu y byddai rhywun wedi’i ddymuno. Mae honno’n sefyllfa anodd iawn i roi pobl ynddi.

Ac rwy’n cydnabod y pwyntiau yr ydych wedi'u gwneud yn gyson am weithwyr cymorth, ynghylch deall yr angen, ynghylch deall y meysydd y gellir eu defnyddio ac ynghylch yr adnoddau. Rydym eisoes wedi ymrwymo adnoddau sylweddol hyd yma, ond mae'r dewisiadau gwahanol y byddwn yn dewis eu gwneud, ar ôl cael penderfyniad strategol am y cynllun gweithredu, ac yna gwneud yn siŵr bod adnoddau'n cyd-fynd â hwnnw i gyflawni ar y nodau a'r amcanion.

Unwaith eto, rwy’n cydnabod eich bod chi wedi bod yn gyson iawn am gyfraddau diagnosis. Roedd yn fater arwyddocaol yn yr ymgynghoriad. Ceisiais gydnabod hynny yn fy natganiad agoriadol. Mae'n bwysig, unwaith eto, fod gennym darged uchelgeisiol a heriol, ond un sy’n realistig. Rwy’n dymuno gweld gwelliant gwirioneddol yn digwydd ac nid wyf yn dymuno gweld esgusion am beidio â chyflawni targed. Mae'n rhaid i ni gael rhywbeth a all herio, ond hefyd a all gael ei gyflawni. Mae'n rhywbeth sy’n ymwneud nid yn unig â’r diagnosis sy’n digwydd a'r cymorth a’r hyfforddiant ychwanegol y mae pobl eu hangen i wneud y diagnosis, ond hefyd â sicrhau bod cymorth ar gael pan fydd y diagnosis wedi’i wneud hefyd. Gwn fod hynny’n fater a godwyd yn y cyfarfod gyda'r grŵp trawsbleidiol y bûm i ynddo.

Ac yn olaf, dau bwynt. Rwy'n teimlo bod y cysylltiad â'r Prosiect Ymgysylltu a Grymuso Dementia wedi bod yn ymarfer pwysig iawn, cyn lansiad yr ymgynghoriad—y cyn-ymgynghoriad—ac yn ystod yr ymgynghoriad hefyd. Mae'n bwysig iawn, os ydym am siarad am gyd-gynhyrchu a bod y dinesydd yn bartner cyfartal yn ei ofal iechyd, bod ystyr i hynny o ran y ffordd yr ydym yn dylunio polisi hefyd. Felly, nid yw’n ymwneud yn unig â chael eiriolwyr proffesiynol yn siarad ar ran pobl â dementia. Mae pobl sy'n byw’n uniongyrchol gyda dementia eu hunain wedi bod yn rhan bwysig o’r cynllunio a chyflawni hyd yn hyn a byddant yn parhau i fod wedyn wrth ddarparu’r gwasanaethau.

Ac yn olaf, rwy’n cydnabod bod angen cyflwyno arfer da. Dyna pam y bydd gennym ddogfen gryno i fynd gyda hwn er mwyn deall beth sy’n digwydd eisoes a lle mae arfer da yn bodoli, fel bod pobl eraill yn gallu edrych ar sut a pham y mae hynny'n cael ei greu. Mae her bob amser i weld a yw arferion da yn teithio mewn gwirionedd ac y gellir eu cyflwyno ar draws y system. Pa mor aml y mae arfer da wir yn ymwneud â chyfres o amgylchiadau mewn ardal a grŵp o unigolion ysbrydoledig sy'n dod at ei gilydd ar hap a damwain, yn hytrach na thrwy gynllunio'r ffordd y dylai'r system gyfan weithio? Ond i ddeall sut y mae hynny’n edrych fel bod gwell gobaith i hynny ddigwydd mewn gwirionedd.

Yn olaf, i longyfarch Big Pit ar y daith sy’n addas i bobl â dementia. Byddwn wedi bod wrth fy modd o gael ymuno â chi y bore yma ar y daith. Cefais un o fy niwrnodau gorau allan yn yr amgueddfa genedlaethol yn Big Pit gyda’m tad-yng-nghyfraith. Mae'n brofiad gwych, ac mae gwneud yn siŵr bod yna daith sy’n addas i bobl â dementia erbyn hyn yn gam mawr ymlaen.

Just a few quick points because most of them have been covered. Going on the risk reduction, I think the six points and ‘Together for a Dementia Friendly Wales’ are absolutely crucial, and I wondered what more the Cabinet Secretary could do to publicise those steps. I think, obviously, the very important one of trying new things—Rhun ap Iorwerth brought forward the idea of learning a language, the Welsh language—and I wanted to highlight, which I think I’ve mentioned in this Chamber before, singing for people with dementia and the Forget-me-Not Chorus, which covers Cardiff, the Vale and Newport and which is such an inspiring activity that involves people with dementia and, of course, their carers as well. So, I wondered if there were any plans to encourage and support activities like that, which are outside the health and social care sector completely. I believe that is done in conjunction with the Welsh National Opera, that particular activity.

I’m very glad to see he’s put such an emphasis on raising awareness. I think it’s very important that awareness is raised not only for the individuals and for public bodies, but also private companies. I’m sure many of us has seen what British Gas is doing in relation to this, which is trying very hard to become a dementia-friendly organisation. It’s been overwhelmed with offers from staff to be dementia champions. I think they had aimed for 15 and had 50 immediately. Now their engineers are having training, which means that when they go into people’s homes they are aware of all the issues related to dementia. I think there’s a huge job to do there, beyond the places we’ve got our natural levers with in the public sector. I don’t know if he had any plans to look at that.

The end-of-life care you’ve covered in your response to Lynne Neagle, but I wanted to reiterate my support for what Lynne Neagle said about the particular needs of the Gypsy and Traveller community. They do have a very early death rate compared to the rest of the public, and I really think that addressing the particular needs in relation to the dementia strategy are very important.

Dim ond ychydig o bwyntiau cyflym oherwydd ymdriniwyd â’r rhan fwyaf ohonynt. O ran lleihau’r risg, rwy'n credu bod y chwe phwynt a 'Law yn Llaw at Gymru sy’n Deall Dementia’ yn gwbl hanfodol, a tybed beth arall y gallai Ysgrifennydd y Cabinet ei wneud i roi cyhoeddusrwydd i’r camau hynny. Rwy’n teimlo, yn amlwg, mai’r un pwysig iawn yw rhoi cynnig ar bethau newydd—cyflwynodd Rhun ap Iorwerth y syniad o ddysgu iaith, yr iaith Gymraeg—ac roeddwn i eisiau tynnu sylw, rwy’n credu mod i wedi sôn yn y Siambr hon o'r blaen, at ganu ar gyfer pobl â dementia a'r Forget-me-Not Chorus, sy'n cwmpasu Caerdydd, y Fro a Chasnewydd ac sy'n weithgaredd mor ysbrydoledig sy'n cynnwys pobl â dementia ac, wrth gwrs, eu gofalwyr hefyd. Felly, tybed a oedd unrhyw gynlluniau i annog a chefnogi gweithgareddau o’r fath, sydd y tu allan i'r sector iechyd a gofal cymdeithasol yn gyfan gwbl. Credaf ei fod yn cael ei wneud ar y cyd ag Opera Cenedlaethol Cymru, hynny yw y gweithgaredd penodol hwnnw.

Rwy'n falch iawn o weld ei fod wedi rhoi cymaint o bwyslais ar godi ymwybyddiaeth. Credaf ei bod yn bwysig iawn codi ymwybyddiaeth, nid yn unig ar gyfer yr unigolion a chyrff cyhoeddus, ond cwmnïau preifat hefyd. Rwy'n siŵr bod llawer ohonom wedi gweld beth mae Nwy Prydain yn ei wneud ynglŷn â hyn, cwmni sy’n gwneud ei orau glas i fod yn sefydliad sy’n deall dementia. Mae wedi cael ei lethu gan gynigion gan staff i fod yn eiriolwyr dementia. Rwy'n credu mai ei nod oedd cael 15 ond cafwyd 50 ar unwaith. Nawr mae eu peirianwyr yn cael hyfforddiant, sy'n golygu pan fyddant yn mynd i mewn i gartrefi pobl eu bod yn ymwybodol o'r holl faterion sy'n gysylltiedig â dementia. Rwy'n credu bod yna waith mawr i'w wneud yn hynny o beth, y tu hwnt i'r mannau lle mae gennym ein ysgogwyr naturiol o fewn y sector cyhoeddus. Nid wyf yn gwybod a oedd ganddo unrhyw fwriad i edrych ar hynny.

Rydych chi wedi cynnwys gofal diwedd oes yn eich ymateb i Lynne Neagle, ond roeddwn i eisiau ailadrodd fy nghefnogaeth at yr hyn a ddywedodd Lynne Neagle am anghenion penodol y gymuned Sipsiwn a Theithwyr. Mae ganddynt gyfradd marwolaeth gynnar iawn o'i chymharu â gweddill y cyhoedd, ac rwy’n teimlo ei bod hi’n bwysig mynd i'r afael â’r anghenion penodol sy’n gysylltiedig â’r strategaeth dementia.

Thank you. It was remiss of me not to respond to Lynne Neagle’s point about the Gypsy/Traveller community. It is worth taking account of and thinking about how to take that forward—a recognised need that is not well covered. At a previous event of the cross-party group on Gypsies and Travellers I particularly recognised, with the research that was published, that there are still continuing deficits in our ability to provide adequate health and care provision with that particular community. Only some of that is about the cultural barriers that exist. Much of it is actually about the willingness of services to engage properly and effectively. I’m pleased you highlighted the example of British Gas. Other companies have been mentioned today, where awareness raising is taking place directly with staff, and about people understanding for themselves, and, within that large staff group, people will be directly affected. And there is often a generous response when the issue is discussed and debated within groups of people. Our challenge will be how successful we’ll be about getting more and more organisations to undertake that sort of approach.

I recognise that time has gone on and I want to try and be brief in answering the rest of your points. I am pleased that, earlier, you mentioned the point about trying something different. For some people, doing something different, like singing, is an important part of that, but it goes on to the second point of doing something to jog and retain memory and, often, music is an important part of triggering and retaining memory. And those other memories too, like the Sporting Memories that Lesley Griffiths was promoting earlier in the year as well—a really important example of understanding what has given meaning to someone’s life and enjoyment, as well. So, there are lots and lots of different areas that we want to try and promote, and, again, thinking about that good practice, where it exists. Often, much of that is easy to do and doesn’t require a great amount of money; it does require some time and understanding.

Diolch. Roeddwn i ar fai drwy beidio ag ymateb i bwynt Lynne Neagle am y gymuned Sipsiwn / Teithwyr. Mae'n werth cymryd hynny i ystyriaeth a meddwl sut y gellid mynd â hynny yn ei flaen—angen cydnabyddedig nad yw’n cael y sylw iawn. Yn un o ddigwyddiadau blaenorol y grŵp trawsbleidiol ar Sipsiwn a Theithwyr fe wnes i gydnabod yn arbennig, gyda'r gwaith ymchwil a gyhoeddwyd, bod diffygion parhaus o hyd yn ein gallu i gynnig darpariaeth iechyd a gofal digonol gyda’r gymuned arbennig honno. Dim ond rhywfaint o hynny sy’n ymwneud â'r rhwystrau diwylliannol sy'n bodoli. Mae llawer ohono mewn gwirionedd ynghylch parodrwydd gwasanaethau i ymgysylltu'n briodol ac yn effeithiol. Rwy'n falch eich bod chi wedi tynnu sylw at enghraifft Nwy Prydain. Cyfeiriwyd at gwmnïau eraill heddiw, lle mae codi ymwybyddiaeth yn digwydd yn uniongyrchol gyda staff, ac ynghylch pobl yn deall drostynt eu hunain, ac, o fewn y grŵp staff mawr hwnnw, y bydd pobl yn cael eu heffeithio’n uniongyrchol. Ac yn aml mae ymateb hael pan fydd y mater yn cael ei drafod a'i ddadlau mewn grwpiau o bobl. Ein her fydd pa mor llwyddiannus y byddwn ni o ran cael mwy a mwy o sefydliadau i ymgymryd â'r math honno o ymagwedd.

Rwy’n cydnabod bod amser wedi mynd ymlaen ac rwyf am geisio bod yn gryno wrth ateb gweddill eich pwyntiau. Rwy'n falch eich bod, yn gynharach, wedi cyfeirio at y pwynt o roi cynnig ar rywbeth gwahanol. I rai pobl, mae gwneud rhywbeth gwahanol, fel canu, yn rhan bwysig o hynny, ond mae'n mynd ymlaen i'r ail bwynt o wneud rhywbeth i brocio a chadw'r cof ac, yn aml, mae cerddoriaeth yn rhan bwysig o sbarduno a chadw cof. A’r atgofion eraill hefyd, fel yr Atgofion Chwaraeon yr oedd Lesley Griffiths yn eu hyrwyddo yn gynharach eleni, hefyd—enghraifft bwysig iawn o ddeall yr hyn sydd wedi rhoi ystyr i fywyd a mwynhad rhywun, hefyd. Felly, mae yna lawer iawn o wahanol feysydd yr ydym yn dymuno rhoi cynnig ar eu hyrwyddo, ac, eto, gan feddwl am yr arfer da hwnnw, lle mae'n bodoli. Yn aml, mae’n hawdd gwneud llawer o hynny heb fod angen llawer iawn o arian; mae yn gofyn am rywfaint o amser a dealltwriaeth.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

Thank you, Cabinet Secretary.

7. 6. Dadl: Cyfnod 4 Bil Iechyd y Cyhoedd (Cymru)
7. 6. Debate: Stage 4 of the Public Health (Wales) Bill

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r ddadl ar Gyfnod 4 o Fil Iechyd y Cyhoedd (Cymru). Rydw i’n galw ar y Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y cynnig—Rebecca Evans.

The next item on our agenda is the debate on Stage 4 of the Public Health (Wales) Bill. I call on the Minister for Social Services and Public Health to move the motion—Rebecca Evans.

Cynnig NDM6312 Rebecca Evans

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.47:

Yn cymeradwyo Bil Iechyd y Cyhoedd (Cymru).

Motion NDM6312 Rebecca Evans

To propose that the National Assembly for Wales in accordance with Standing Order 26.47:

Approves the Public Health (Wales) Bill.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Presiding Officer. I formally move the motion. I am delighted to introduce the fourth and final stage of the Public Health (Wales) Bill before the Assembly today.

This Bill has had a long journey to reach this point, through various stages of consultation and further refinement. Today marks the culmination of that journey. I’d like to begin by thanking the Chairs and members of the Health, Social Care and Sport Committee, the Constitutional and Legislative Affairs Committee, and the Finance Committee, for their diligent scrutiny of the Bill. Similarly, I’d like to thank the wide range of stakeholders who’ve engaged positively throughout the process across each of the areas that the Bill covers. The Bill before the Assembly today continues Wales’s strong tradition of using legislation as an important part of our efforts to improve and protect health, alongside our tailored public health services, programmes, policies and campaigns. It will make a real and positive difference to our communities in a number of ways.

We’ve worked over many years to protect the population from the harms of smoking, particularly our children and young people. The Bill will break important new ground by extending the smoke-free requirements, for the very first time, to certain open spaces. This, together with the Bill’s other provisions on tobacco and nicotine products, will further embed the significant progress we’ve made in this area. People who choose to have special procedures, including body piercing and tattooing, will be better protected against the potential risks of infection, through the new licensing system. Communities across Wales will benefit from the changes to the way pharmaceutical services and access to toilets for use by the public are planned, and from the health impact assessments that will be carried out by public bodies.

Members will be aware that this Bill has already benefitted from full scrutiny in the fourth Assembly and, as a result, comprised a comprehensive suite of measures for further improving and protecting health and well-being in Wales. Nevertheless, the work of this Assembly has led to a number of material changes that have significantly strengthened the Bill. As a direct result of this work, children up to the age of 18 will now be protected from the harms that can be caused by intimate piercing. The smoke-free requirements in open spaces will be extended to cover outdoor childcare settings, further protecting children from the harm of smoking and preventing it from being seen as a normal, everyday activity. And, importantly, the Bill now gives a clear legislative focus to Government action to address the priority public health issue of obesity through the national strategy that will now be prepared.

I’m grateful to Members for the collaborative way in which they’ve engaged with the issues and worked with the Government to improve the Bill in these important ways. Of course, while today marks the end of the Bill’s journey through the Assembly, if passed, it will also signal the start of a critical new phase. I look forward to implementing the various elements of the Bill to realise the many benefits it seeks to achieve for people in Wales, and to the ongoing engagement of the Assembly in that work.

Before I close, I would like to put on record my very sincere thanks to all of the officials who’ve supported the work on the Bill so carefully and so diligently as it’s made its way through the Assembly. Presiding Officer, I commend the Bill to the Assembly.

Diolch i chi, Llywydd. Cynigiaf y cynnig yn ffurfiol. Mae’n bleser gennyf gyflwyno'r pedwerydd cyfnod a'r cyfnod olaf o Fil Iechyd y Cyhoedd (Cymru) gerbron y Cynulliad heddiw.

Mae'r Bil hwn wedi bod ar daith hir er mwyn cyrraedd y pwynt hwn, trwy wahanol gyfnodau o ymgynghori a mireinio pellach. Mae heddiw yn nodi penllanw’r daith honno. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Cadeiryddion ac aelodau’r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol a’r Pwyllgor Cyllid am eu gwaith craffu diwyd ar y Bil. Yn yr un modd, hoffwn ddiolch i’r ystod eang o randdeiliaid sydd wedi ymgysylltu'n gadarnhaol drwy gydol y broses ar draws pob un o'r meysydd y mae'r Bil yn ymdrin â nhw. Mae'r Bil sydd gerbron y Cynulliad heddiw yn parhau traddodiad cryf Cymru o ddefnyddio deddfwriaeth yn rhan bwysig o'n hymdrechion i wella a diogelu iechyd, ochr yn ochr â'n gwasanaethau, rhaglenni, polisïau ac ymgyrchoedd iechyd cyhoeddus wedi'u teilwra. Bydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol a chadarnhaol i'n cymunedau mewn nifer o ffyrdd.

Rydym wedi gweithio dros nifer o flynyddoedd i amddiffyn y boblogaeth rhag niwed o ganlyniad i ysmygu, yn enwedig ein plant a'n pobl ifanc. Bydd y Bil yn torri tir newydd pwysig drwy ymestyn y gofynion di-fwg, am y tro cyntaf erioed, i fannau agored penodol. Bydd hyn, ynghyd â darpariaethau eraill y Bil ar gyfer cynhyrchion tybaco a nicotin, yn ymwreiddio ymhellach y cynnydd sylweddol yr ydym wedi'i wneud yn y maes hwn. Bydd pobl sy'n dewis cael triniaethau penodol, gan gynnwys tyllau yn y corff a thatŵio, yn cael eu hamddiffyn yn well rhag risgiau posibl o haint, drwy'r system drwyddedu newydd. Bydd cymunedau ledled Cymru yn elwa ar y newidiadau i’r modd y mae gwasanaethau fferyllol a mynediad i doiledau i'w defnyddio gan y cyhoedd yn cael eu cynllunio, a hefyd yn elwa ar yr asesiadau effaith iechyd a fydd yn cael eu cynnal gan gyrff cyhoeddus.

Bydd yr Aelodau yn ymwybodol bod y Bil hwn eisoes wedi elwa ar graffu llawn yn y pedwerydd Cynulliad ac, o ganlyniad, yn cynnwys cyfres gynhwysfawr o fesurau ar gyfer gwella a diogelu iechyd a llesiant ymhellach yng Nghymru. Serch hynny, mae gwaith y Cynulliad hwn wedi arwain at nifer o newidiadau o bwys sydd wedi cryfhau’r Bil yn sylweddol. O ganlyniad uniongyrchol i'r gwaith hwn, bydd plant hyd at 18 oed bellach yn cael eu hamddiffyn rhag y niwed y gellir ei achosi gan dyllu rhannau personol o’r corff. Bydd y gofynion di-fwg mewn mannau agored yn cael eu hymestyn i gynnwys lleoliadau gofal plant yn yr awyr agored, gan amddiffyn plant ymhellach rhag y niwed o ganlyniad i ysmygu a’i atal rhag cael ei ystyried yn weithgaredd dyddiol arferol. Ac, yn bwysig iawn, mae'r Bil bellach yn rhoi pwyslais deddfwriaethol clir i gamau gweithredu gan y Llywodraeth i fynd i'r afael â'r mater iechyd cyhoeddus sy’n flaenoriaeth, sef gordewdra, drwy'r strategaeth genedlaethol a fydd yn awr yn cael ei pharatoi.

Rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau am y ffordd gydweithredol y maent wedi ymgysylltu â'r materion a gweithio gyda'r Llywodraeth i wella'r Bil yn y ffyrdd pwysig hyn. Wrth gwrs, er bod heddiw yn nodi diwedd taith y Bil drwy'r Cynulliad, os caiff ei basio, bydd hefyd yn nodi cychwyn cyfnod newydd allweddol. Edrychaf ymlaen at weithredu elfennau amrywiol y Bil i wireddu'r llu o fanteision y mae'n ceisio eu cyflawni i bobl Cymru, ac ymgysylltu parhaus y Cynulliad ar y gwaith hwnnw.

Cyn i mi gau, hoffwn gofnodi fy niolch diffuant iawn i bob un o'r swyddogion sydd wedi cefnogi’r gwaith ar y Bil mor ofalus ac mor ddyfal wrth iddo fynd ar ei hynt drwy'r Cynulliad. Llywydd, rwy’n cymeradwyo'r Bil i'r Cynulliad.

I rise on behalf of the Welsh Conservatives group, in the absence of my colleague Angela Burns, simply to say that we’re very pleased to be able to support the Public Health (Wales) Bill this afternoon, as it makes its final passage through the National Assembly. It’s in much better shape than the previous incarnation of the Bill, which, of course, sought to introduce unnecessary restrictions on e-cigarettes, and I was very pleased that the Welsh Government saw sense on that matter and withdrew the proposed restrictions on those from the revised Bill that it presented before the Assembly last year.

We’re very pleased to see the additional restrictions on smoking of tobacco. As you know, we’ve engaged in some very useful discussions on possible further extensions to those areas where smoking will be prohibited in the future, particularly around bus shelters and in other settings where young children can often find themselves. We’re very pleased also to see the progress that is being made in terms of planning public conveniences in local areas, and I very much hope that we will see some significant improvements in ensuring that there aren’t the sort of closures that we’ve seen of public conveniences as a result of the requirement to produce local strategies.

And, of course, there was the very important amendment that was passed at Stage 3, with the support of all parties last week, in terms of the need for a national obesity strategy. I think it was a very strong and powerful argument that persuaded everybody in this Chamber to recognise the importance of obesity to public health and the need for a national programme of action to address that if we’re going to achieve better health outcomes in the future. So, we were very pleased indeed to support that amendment.

On pharmacy services, we know that there can very often be long and protracted discussions that take place in local communities where there are proposed changes, at the moment, to local pharmacy services, even simple things like relocations. So, I think that the new regulations and the new provisions in this Bill will help to improve just that. So, I want to say, on the whole, we absolutely support the principles of this Bill. We look forward to holding you to account as a Government for implementing the Bill once it becomes law and after it has received Royal Assent, and we will continue to work with you to improve the public health of the people of Wales.

Rwy'n codi ar ran grŵp Ceidwadwyr Cymru, yn absenoldeb fy nghydweithiwr, Angela Burns, i ddweud yn syml ein bod yn falch iawn o allu cefnogi Bil Iechyd y Cyhoedd (Cymru) y prynhawn yma, wrth iddo wneud ei daith olaf trwy’r Cynulliad Cenedlaethol. Mae mewn cyflwr llawer gwell na’r fersiwn flaenorol o’r Bil, a oedd, wrth gwrs, yn ceisio cyflwyno cyfyngiadau diangen ar e-sigaréts. Roeddwn yn falch iawn bod Llywodraeth Cymru wedi gweld synnwyr ar y mater hwnnw ac wedi tynnu’n ôl y cyfyngiadau arfaethedig ar y rheini o’r Bil diwygiedig a gyflwynwyd gerbron y Cynulliad y llynedd.

Rydym yn falch iawn o weld y cyfyngiadau ychwanegol ar ysmygu tybaco. Fel y gwyddoch, rydym wedi cymryd rhan mewn rhai trafodaethau defnyddiol iawn ar estyniadau pellach posibl i'r ardaloedd hynny lle gwaherddir ysmygu yn y dyfodol, yn enwedig o gwmpas llochesi bysiau ac mewn lleoliadau eraill lle bydd plant ifanc yn aml yn ymgasglu. Rydym yn falch iawn hefyd o weld y cynnydd sy'n cael ei wneud o ran cynllunio cyfleusterau cyhoeddus mewn ardaloedd lleol, ac rwy’n gobeithio’n fawr y byddwn yn gweld rhai gwelliannau sylweddol o ran sicrhau na cheir yr achosion o gau cyfleusterau cyhoeddus yr ydym wedi eu gweld yn sgil y gofyniad i gynhyrchu strategaethau lleol.

Ac, wrth gwrs, cafwyd y gwelliant pwysig iawn a basiwyd yng Nghyfnod 3, gyda chefnogaeth yr holl bleidiau yr wythnos diwethaf, o ran yr angen am strategaeth gordewdra genedlaethol. Rwy'n credu y cafwyd dadl gref a phwerus iawn a argyhoeddodd bawb yn y Siambr hon i gydnabod pwysigrwydd gordewdra i iechyd y cyhoedd a'r angen am raglen genedlaethol o gamau i’w gweithredu, os ydym ni’n mynd i gyflawni canlyniadau iechyd gwell yn y dyfodol. Felly, roeddem yn falch iawn o gefnogi'r gwelliant hwnnw.

O ran gwasanaethau fferyllol, rydym yn gwybod yn aml iawn fod trafodaethau hirfaith yn digwydd mewn cymunedau lleol lle ceir newidiadau arfaethedig, ar hyn o bryd, i wasanaethau fferyllol lleol, hyd yn oed i bethau syml fel adleoli. Felly, rwy’n credu y bydd y rheoliadau newydd a'r darpariaethau newydd yn y Bil hwn yn helpu i wella hynny. Felly, rwyf eisiau dweud, ar y cyfan, ein bod yn sicr yn cefnogi egwyddorion y Bil hwn. Edrychwn ymlaen at eich dwyn i gyfrif fel Llywodraeth am weithredu'r Bil pan ddaw'n gyfraith ac ar ôl iddo dderbyn Cydsyniad Brenhinol, a byddwn yn parhau i weithio gyda chi i wella iechyd cyhoeddus pobl Cymru.

Mi fyddwn ninnau’n pleidleisio dros y Bil yma heddiw. Peidiwch â’m cael i’n anghywir: nid ydw i’n awgrymu y dylai pob Bil ddilyn taith debyg i Fil iechyd y cyhoedd drwy’r Cynulliad, ond rydw i’n meddwl bod y ffaith i’r Bil yma, i bob pwrpas, fynd drwy’r Cynulliad yma ddwywaith yn dangos ôl gwaith, meddwl a gwelliant, a hynny o feinciau’r Llywodraeth a’r gwrthbleidiau hefyd. Mae o’n Fil cryf, rydw i’n meddwl, sydd o’n blaenau ni ar gyfer cymal 4 heddiw.

Rydw i’n arbennig o falch o’r gwelliant gan Blaid Cymru a gafodd gefnogaeth unfrydol wythnos yn ôl a fydd yn ei gwneud hi’n ofynnol i’r Llywodraeth lunio strategaeth i daclo gordewdra, y broblem iechyd fwyaf sy’n ein hwynebu ni fel cenedl, mae’n siŵr. Rydw i’n ddiolchgar am barodrwydd y Gweinidog i gydweithio ar hwn. Yr her rŵan, wrth gwrs, ydy llunio strategaeth a all fod yn wirioneddol drawsnewidiol o ran iechyd ein cenedl ni.

Nid yw hwn yn Fil perffaith, nid ydw i’n meddwl, er hynny. Mi oeddem ni yn sicr ar y meinciau yma yn eiddgar i gryfhau’r Bil mewn perthynas â’r awyr yr ydym ni’n ei anadlu. Chawsom ni ddim gefnogaeth i’r gwelliannau hynny. Wedi dweud hynny, mae’r British Lung Foundation yn falch bod y gwthio rydym ni wedi ei wneud ar hyn wedi arwain at rywfaint o symud o du’r Llywodraeth. Ond mae’n rhaid imi ddweud mi glywsom ni heddiw eto gan y Prif Weinidog fod ei Lywodraeth yn fodlon aros am strategaeth y Llywodraeth yn San Steffan ar daclo llygredd awyr cyn paratoi cynllun i Gymru. Nid oedd o hyd yn oed yn barod i ymateb i gais Simon Thomas yma i osod targedau penodol. Beth bynnag, mi fydd Plaid Cymru, wrth gwrs, yn dal i bwyso am strategaeth gyflawn ar sail iechyd cyhoeddus i wella ansawdd awyr a gostwng peryglon llygredd, ac mi wnaf i edrych ymlaen at barhau i drafod gyda’r Llywodraeth yn y maes yma.

Ond, heddiw, mi gefnogwn ni’r Bil yma sydd, yn ei gyfanrwydd, rydw i’n meddwl, yn Fil, rydym ni’n credu, a all fod yn arf pwysig o ran diogelu y cyhoedd, diogelu iechyd y cyhoedd, ac annog Cymru fwy iach mewn blynyddoedd i ddod.

We will be supporting this Bill today. Don’t get me wrong: I am not suggesting that all Bills should go through a similar journey to that of the Public Health (Wales) Bill through the Assembly, but I do think that the fact that the Bill, to all intents and purposes, went through this Assembly twice—it does show the work done by all parties, including Government and the opposition parties, and this is now a strong Bill before us for Stage 4 consideration today.

I am particularly pleased of the Plaid Cymru amendment that was unanimously supported last week, which will make it a requirement of Welsh Government to draw up a national obesity strategy—the biggest public health problem facing us as a nation, I’m sure. I’m grateful for the Minister’s willingness to collaborate on this issue. The challenge now, of course, is to draw up a strategy that can be truly transformative in terms of the health of our nation.

This isn’t a perfect Bill. We on these benches were very eager to strengthen the Bill in relation to the air that we breathe. We didn’t receive support for those amendments. Having said that, the British Lung Foundation is pleased that the pressure that we put on in this area has led to some movement from Government. But I do have to say that we again heard from the First Minister today that his Government is willing to await the Westminster Government’s strategy in terms of tackling air pollution before drawing up a plan for Wales. He wasn’t even willing to respond to the request from Simon Thomas to set specific targets. However, Plaid Cymru, of course, will continue to press for a comprehensive strategy in order to improve air quality and reduce the dangers of pollution, and I look forward to continuing the discussions with the Government in this area.

But, today, we will support this Bill, which in its entirety is a Bill that we believe can be an important tool in safeguarding the public, safeguarding public health, and encouraging a healthier Wales for future years.

Galwaf ar Weinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i’r ddadl.

I call on the Minister for Social Services and Public Health to reply to the debate.

I’d like to thank both spokespeople for their comments today and for their support for the Bill, and look forward to implementation of the Bill now, because I do think it has real potential in terms of improving the public health of the people of Wales, and I look forward to collaborating with and engaging with Members across the Assembly in terms of the implementation phase, which we’ll move to next. Thank you.

Hoffwn ddiolch i'r ddau lefarydd am eu sylwadau heddiw ac am eu cefnogaeth i’r Bil. Rwy’n edrych ymlaen at weithredu'r Bil yn awr, gan fy mod o’r farn bod ganddo botensial gwirioneddol i wella iechyd cyhoeddus pobl Cymru, ac edrychaf ymlaen at gydweithio ac ymgysylltu ag Aelodau ar draws y Cynulliad yn y cyfnod gweithredu, y byddwn yn symud iddo nesaf. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. 8. Dadl Fer: Tanau Trydanol—Bygythiad Cynyddol yn yr Oes Dechnolegol sydd Ohoni
8. 8. Short Debate: Electrical Fires—An Increasing Threat in Today's Technological Age

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni, felly, yw’r ddadl fer, ac rydw i’n symud i’r ddadl fer, ac rydw i’n galw ar Dawn Bowden i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddi, ac rydw i’n gofyn i bawb arall i adael y Siambr yn dawel.

If all Members who are leaving could leave the Chamber quietly—we still have important business to hear. Dawn Bowden.

The next item on the agenda, therefore, is the short debate, and I now move to the short debate, and I call on Dawn Bowden to speak on the topic that she has chosen, and I ask everybody else to leave the Chamber quietly.

Os gwnaiff yr holl Aelodau sy'n gadael y Siambr wneud hynny’n dawel—mae gennym fusnes pwysig i’w glywed o hyd. Dawn Bowden.

Diolch, Llywydd. I’m very pleased to have the opportunity to bring forward this debate today, as in recent months I’ve been able to meet with representatives of Electrical Safety First and talk to them about the statistics that they have provided, particularly in relation to fires caused due to the lack of care with electrical appliances and devices. And I’m also pleased to give Mike Hedges a minute of my time for him to contribute to this debate.

It is, perhaps, timely that this opportunity has come up for me to speak now on this subject, when my own mother has recently been the victim of a house fire, which has led to her having to move out of her home, probably for several months. The fire was almost certainly caused by either faulty wiring or electrical equipment. She was out walking her dog at the time the fire started, but fortunately she was only away for about 20 minutes, so, when she came back, she was able to get help quickly and before the fire had taken hold of the whole house. Despite that early action, the fire and smoke damage was significant, and the whole house has to be renovated.

In Wales, statistics show a steady decrease in the number of primary fires between 2010 and 2015, but saw an increase in the year up to 2016. Fires from white goods seem to be at a generally consistent level for the same period, and there has been a noticeable, consistent decline, as we would probably expect, in chimney fires. But we have not seen an overall decrease in accidental fires. The answer to why this might be could lie in the title of this debate: electrical fires in today’s technological age.

Diolch, Llywydd. Rwy'n falch iawn o gael y cyfle i gyflwyno’r ddadl hon heddiw, gan fy mod yn y misoedd diwethaf wedi gallu cwrdd â chynrychiolwyr o Electrical Safety First a siarad â nhw am yr ystadegau y maent wedi eu darparu, yn enwedig ynghylch tanau a achoswyd oherwydd diffyg gofal gydag offer a dyfeisiau trydanol. Ac rwy’n falch hefyd o roi munud o fy amser i Mike Hedges er mwyn iddo gyfrannu at y ddadl hon.

Mae'n amserol, efallai, fod y cyfle hwn wedi codi i mi siarad yn awr ar y pwnc hwn, gan fod fy mam fy hun wedi dioddef tân yn y cartref yn ddiweddar, sydd wedi achosi iddi orfod symud allan o'i chartref, am sawl mis fwy na thebyg. Achoswyd y tân bron yn sicr gan wifrau diffygiol neu offer trydanol. Roedd hi allan yn cerdded y ci pan ddechreuodd y tân. Yn ffodus dim ond am ryw 20 munud yr oedd hi allan, a phan gyrhaeddodd adref llwyddodd i gael cymorth yn gyflym cyn i’r tân gymryd gafael ar y tŷ cyfan. Er gwaethaf y camau cynnar hynny, roedd y difrod a achoswyd gan y tân a’r mwg yn sylweddol, a bydd rhaid adnewyddu’r tŷ cyfan.

Yng Nghymru, mae ystadegau yn dangos lleihad cyson yn nifer y tanau mawr rhwng 2010 a 2015, ond gwelwyd cynnydd yn y flwyddyn hyd at 2016. Ymddengys bod tanau o nwyddau gwyn ar lefel gyson yn gyffredinol yn ystod yr un cyfnod, a bu gostyngiad amlwg a chyson, fel y byddem fwy na thebyg yn ei ddisgwyl, yn y tanau simnai. Ond nid ydym wedi gweld gostyngiad cyffredinol mewn tanau damweiniol. Gallai'r rheswm am hynny fod yn nheitl y ddadl hon: tanau trydanol yn yr oes dechnolegol sydd ohoni.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

I’m sure that your households, like mine and many others these days, contain a plethora of mobile communication devices. In your homes, you will all have Assembly phones and Assembly iPads, and no doubt many of you will also have personal mobile phones and tablets of some sort. And, as most families no longer rely on one fixed landline phone in the house, it’s quite likely that each member of the family will also have their own mobile phone and portable computer device. And, if you have former smokers in the house, you probably have e-cigarette devices as well. Each of these devices, or each of these units, are reliant upon mobile chargers, which inevitably increase the risk of fires, simply because of the sheer numbers of them that we have, but these devices do also carry their very own specific risks.

By the very nature of the devices, we don’t tend to use them when we are asleep, so most of us charge them up overnight, and this, of course, means that we don’t notice if they start heating up. And how many people leave devices resting on something potentially flammable, like a cushion or a soft chair, when charging them? Indeed, some people are so attached to their mobile phones that they charge them under their pillows. And, because we have so many devices, we also purchase spare chargers. Manufacturers’ replacement chargers are often seen as expensive, and the availability of cheap alternatives purchased off the internet are often a tempting alternative. And I believe this is an issue that Mike Hedges wants to touch on in his contribution later, so I’ll leave it to him to elaborate on the inherent dangers that this presents.

So, what can we do to improve electrical safety? Interestingly, we have regulations that require private landlords to carry out annual safety checks on gas fittings and appliances, but no similar regime exists for electrical equipment. This could be a starting point. In the last Assembly, there was recognition by the Welsh Government that regulation would be beneficial from a fire safety perspective, but to date this remains an outstanding action. Such a precautionary regime would certainly serve to significantly reduce the risk to tenants while at a relatively low cost to landlords—around £100 to £150 for any designated test period—and would also protect their property investment.

It is, of course, an assumption that the increase in the use of mobile devices and chargers accounts for the increasing number of accidental fires, but the records kept by a number of fire authorities, bizarrely, don’t actually categorise this type of cause, whilst most still record fires for chimneys, which are now relatively rare. This is something that the Welsh Government could encourage fire authorities to change so that, at a minimum, we could get a handle on the extent of the problem.

Finally, Llywydd, whilst some form of regulation in the private rented sector will not provide protection to home owners, who, I have no doubt, will also forget the risks that go along with electrical equipment, particularly mobile devices, we can all look to familiarise ourselves with the potential dangers and be more responsible in terms of how we use electrical equipment and, just as importantly, what type of electrical equipment we buy. Since my discussions with Electrical Safety First, I’ve certainly changed my behaviour in relation to how I use electrical equipment and that which I buy.

In conclusion, Llywydd, what I’m hoping for in bringing forward this debate is a discussion on reviewed consideration of introducing a regulatory regime for electrical testing in the private rented sector; further research, including changes to the information recorded by fire authorities into the causes of fires; and a general public awareness-raising campaign supported by the Welsh Government on electrical fire prevention. Let’s act now to reduce unnecessary but everyday fire risks in our homes caused by ignorance around electrical safety. Thank you.

Rwy'n siwr fod eich cartrefi chi, fel fy un i a llawer o rai eraill y dyddiau hyn, yn cynnwys llu o ddyfeisiau cyfathrebu symudol. Yn eich cartrefi, bydd gan bob un ohonoch ffonau Cynulliad ac iPads Cynulliad, a heb amheuaeth bydd gan lawer ohonoch ffonau symudol a chyfrifiaduron llechen personol o ryw fath hefyd.  Gan nad yw’r rhan fwyaf o deuluoedd bellach yn dibynnu ar un ffôn tŷ sefydlog, mae'n eithaf tebygol y bydd gan bob aelod o'r teulu hefyd ei ffôn symudol a’i ddyfais gyfrifiadurol gludadwy ei hun. Ac, os oes gennych gyn ysmygwyr yn y tŷ, mae'n debyg y bydd gennych ddyfeisiau e-sigaréts hefyd. Mae pob un o'r dyfeisiau hyn, neu bob un o'r unedau hyn, yn dibynnu ar wefrwyr symudol, sydd yn anochel yn cynyddu'r risg o danau, dim ond oherwydd y niferoedd enfawr ohonyn nhw sydd gennym, ond mae i’r dyfeisiau hyn eu risgiau penodol eu hunain hefyd.

Oherwydd natur y dyfeisiau, nid ydym yn tueddu i'w defnyddio pan fyddwn yn cysgu, felly mae'r rhan fwyaf ohonom yn eu gwefru nhw dros nos, ac mae hyn, wrth gwrs, yn golygu nad ydym yn sylwi os ydynt yn dechrau poethi. A faint o bobl sy’n gadael dyfeisiau yn gorffwys ar rywbeth a allai fod yn fflamadwy, fel clustog neu gadair feddal, wrth eu gwefru? Yn wir, mae rhai pobl ynghlwm wrth eu ffonau symudol i’r fath raddau nes eu bod yn gwefru’r ffonau dan eu clustogau. A chan fod gennym gymaint o ddyfeisiau, rydym hefyd yn prynu gwefrwyr sbâr. Mae gwefrwyr sbâr y gweithgynhyrchwyr yn cael eu hystyried yn ddrud yn aml, ac mae cymaint o ddewisiadau eraill rhad i’w prynu ar y rhyngrwyd, sy’n aml yn ddewis deniadol. Ac rwy’n credu bod hwn yn fater y mae Mike Hedges am ei grybwyll yn ei gyfraniad yn ddiweddarach, felly gadawaf iddo ef ymhelaethu ar y peryglon cynhenid y mae hyn yn eu cyflwyno.

Felly, beth allwn ni ei wneud i wella diogelwch trydanol? Yn ddiddorol, mae gennym reoliadau sy'n gofyn i landlordiaid preifat gynnal gwiriadau diogelwch blynyddol ar ffitiadau ac offer nwy, ond nid oes unrhyw drefn o’r fath yn bodoli ar gyfer offer trydanol. Gallai hyn fod yn fan cychwyn. Yn y Cynulliad diwethaf, cafwyd cydnabyddiaeth gan Lywodraeth Cymru y byddai rheoleiddio yn fuddiol o safbwynt diogelwch tân, ond hyd yma ni chyflawnwyd hynny. Byddai trefn ragofalus o’r fath yn sicr yn fodd o leihau'r risg i denantiaid yn sylweddol a hynny ar gost gymharol isel i landlordiaid—tua £100 i £150 ar gyfer unrhyw gyfnod prawf dynodedig—a byddai hefyd yn amddiffyn eu buddsoddiad eiddo.

Wrth gwrs, rydym yn tybio mai’r cynnydd yn y defnydd o ddyfeisiau symudol a gwefrwyr sy’n gyfrifol am y nifer cynyddol o danau damweiniol. Ond mewn gwirionedd nid yw’r cofnodion a gedwir gan nifer o awdurdodau tân, yn rhyfedd iawn, yn categoreiddio dyfeisiau symudol fel un o’r achosion, er bod y rhan fwyaf yn dal i gofnodi tanau simneiau, sydd bellach yn gymharol brin. Mae hyn yn rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru annog yr awdurdodau tân i’w newid fel y gallwn o leiaf ddeall maint y broblem.

Yn olaf, Llywydd, ni fydd unrhyw reoleiddio yn y sector rhentu preifat yn diogelu perchnogion tai, a fydd, yn ddiamau, hefyd yn anghofio’r risgiau sy'n gysylltiedig â chyfarpar trydanol, yn enwedig dyfeisiau symudol. Ond gallwn ni i gyd geisio ymgyfarwyddo â'r peryglon posibl a bod yn fwy cyfrifol o ran sut y byddwn yn defnyddio offer trydanol ac, yn bwysig iawn, y math o offer trydanol a brynwn. Ers fy nhrafodaethau gydag Electrical Safety First, rwyf i yn sicr wedi newid fy arferion wrth ddefnyddio offer trydanol, a’r hyn yr wyf yn ei brynu.

I gloi, Llywydd, yr hyn yr wyf i'n gobeithio amdano wrth gyflwyno'r ddadl hon yw trafodaeth ar ailystyried cyflwyno trefn reoleiddio ar gyfer profion trydanol yn y sector rhentu preifat; rhagor o waith ymchwil, gan gynnwys newidiadau i'r wybodaeth a gofnodir gan awdurdodau tân am achosion tanau; ac ymgyrch gyffredinol i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd a gefnogir gan Lywodraeth Cymru ar atal tanau trydanol. Gadewch i ni weithredu nawr i leihau risgiau tân diangen ond cyffredin yn ein cartrefi a achosir gan anwybodaeth ynghylch diogelwch trydanol. Diolch.

Firstly, I would like to thank Dawn Bowden for giving me a minute in this debate. I want to cover two things: hair straighteners and chargers. Examples of fires from hair straighteners are: a woman had to be rescued from her burning home after a pair of hair straighteners were left switched on on her wooden floor and started a blaze. She had to be rescued by firefighters. Two young boys were rescued from a bedroom in a house in Pinner, north London, by firefighters after a fire was started by hair straighteners. Many people use hair straighteners. I don’t, by the way, but many people do. I don’t think the Cabinet Secretary does either, but I may be wrong. [Laughter.] Many people do. They get up to very high temperatures and they are potentially dangerous. Although neither of those led to death, if we don’t deal with it, they will eventually.

And chargers. The availability of cheap generic options online, according to fire safety experts, is highly dangerous. Chargers on auction sites can cost less than £1 and the proper ones by the manufacturer over £15. Is it any surprise people buy the cheaper ones? But what a charger does, effectively, is bring the amount of electricity—the voltage—down to the voltage needed to charge the batteries. What happens is that, if they’re generic, they may not actually work effectively, and they can lead to heat being generated. The charity Electrical Safety First found that half had been wired in a substandard component, and none met the safety requirements of the Electrical Equipment (Safety) Regulations 1994. Unless something is done, we’re going to have fires and people are going to die.

Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i Dawn Bowden am roi munud i mi yn y ddadl hon. Rwyf am sôn am ddau beth: sythwyr gwallt a gwefrwyr. Dyma enghreifftiau o danau o ganlyniad i sythwyr gwallt: gwraig y bu’n rhaid ei hachub o'i chartref a aeth ar dân ar ôl i bâr o sythwyr gwallt gael eu gadael ymlaen ar lawr pren a chychwyn tân. Roedd yn rhaid iddi gael ei hachub gan ddiffoddwyr tân; cafodd dau fachgen ifanc eu hachub o ystafell wely mewn tŷ yn Pinner, yng ngogledd Llundain, gan ddiffoddwyr tân ar ôl tân a ddechreuwyd gan sythwyr gwallt. Mae llawer o bobl yn defnyddio sythwyr gwallt. Nid wyf i, gyda llaw, ond mae llawer o bobl yn gwneud hynny. Nid wyf yn credu bod Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud hynny ychwaith, ond efallai fy mod yn anghywir. [Chwerthin.] Mae llawer o bobl yn gwneud hynny. Maent yn cyrraedd tymheredd uchel iawn a gallant fod yn beryglus. Er na arweiniodd y ddwy enghraifft hyn at farwolaeth, os nad ydym yn mynd i’r afael â hyn bydd marwolaeth yn digwydd yn y pen draw.

A gwefrwyr. Mae’r ffaith bod cymaint o ddewisiadau generig rhad ar gael ar-lein, yn ôl arbenigwyr diogelwch tân, yn hynod beryglus. Gall gwefrwyr ar safleoedd ocsiwn gostio llai na £1 ac mae’r rhai gan y gwneuthurwr priodol yn costio dros £15. A yw'n unrhyw syndod bod pobl yn prynu’r rhai rhatach? Ond yr hyn y mae’r gwefrydd yn ei wneud, mewn gwirionedd, yw gostwng maint y trydan a ddefnyddir—y foltedd—i lawr i'r foltedd sydd ei angen i wefru’r batris. Ond os ydynt yn wefrwyr generig, yr hyn sy’n digwydd yw nad ydynt o bosib yn gweithio'n effeithiol, a gallant achosi i lawer o wres gael ei gynhyrchu. Canfu'r elusen Electrical Safety First bod hanner y gwefrwyr wedi’u gwifrio â chydran sy’n is na’r safon ofynnol, ac nad oedd yr un ohonynt yn bodloni gofynion diogelwch Rheoliadau Offer Trydanol (Diogelwch) 1994. Oni chaiff rhywbeth ei wneud am hyn, rydym yn mynd i gael tanau ac mae pobl yn mynd i farw.

Thank you very much. I now call on the Cabinet Secretary for Communities and Children, Carl Sargeant.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Carl Sargeant.

Thank you, Deputy Llywydd. I thank the Member for raising this important issue here today. She is quite right to point out a growing and serious risk. My best wishes to your mum, as well, in terms of her home being refurbished.

Although fires and fire casualties are falling significantly, Llywydd—by around half since responsibility was devolved in 2005—we and the fire service are very proud of that, but there is no room for complacency. We’ve heard details of that today. In particular, dwelling fires from nearly all known causes have reduced, but electrical fires show a steady and sustained rise over the past 15 years or so. They are now the second commonest source of house fire after cookers.

In response, our fire services provide extensive help and advice on preventing electrical fires. For instance, over the past two years, they’ve distributed nearly 6,500 pieces of electrical safety equipment to households in need free of charge and funded by Welsh Government.

However, as we’ve heard, that hasn’t been enough to counter the worrying and sustained increase in electrical fires. Trends on this scale probably reflect underlying social change. It’s vital that we understand those changes if we are to respond effectively. And Dawn is right; the amount of chargers in properties, and gaming machines, et cetera, in these properties, has grown significantly over these years. The reasons may seem obvious, as the Member points out—all the amount of portable devices, mobile phones, tablets, laptops, e-cigarettes, cameras and so on—and recharging these is perfectly safe if it's done properly with a suitable charger. But people may be tempted to cut corners and they might use the same charger for very different devices, or a replacement charger that might be cheap but isn't safe, like Mike Hedges alluded to. Or they might overload their electric circuits by using multi-plug adapters to charge several devices at once.

A lot of the focus, Llywydd, here has been on counterfeit or unbranded electrical goods, and I recognise the safety risks that they can pose. And I welcome the work of groups like Electrical Safety First, whose campaign to raise awareness of those risks is well known. But fake products are not the only problem; they may not even be the main problem. We've heard all about the legitimate, branded products, from tumble dryers to tablets, which have recently had to be recalled because of fire risks also. What's more, fire safety is at least as much about changing behaviour as it is about product design, and I wouldn't recommend anybody going to sleep with a phone charger under their pillow; it can lead to very warm ears at the very least. Almost all products are safe if they're used properly, Llywydd, but none of them, legitimate or counterfeit, is safe if misused, or, if they're not repaired when faulty, it's important not to overlook that message.

So, the answer isn't as straightforward, and it isn't helped by the weakness in the data we have. The UK-wide system that the fire service uses to record fires and causes hasn't been kept up to date with the social and technological changes that we’ve seen, and I will look at that in detail. For instance, we know from the system exactly how many house fires started from trouser presses or welding equipment, but we don't know how many started from phone chargers or e-cigarettes, and that's certainly a sign of the times. We will continue to press for improvements in that system. To cut through this, we have started to commission some in-depth research into the problem, involving both our fire services and Electoral Safety First. It will aim to identify the causes of recent trends and the best way of tackling them, and I will keep Members informed of those details.

In the meantime, there are some simple steps that people can take to stay safe. I'd urge people to seek out and follow the advice that they get from the fire service or Electrical Safety First, and those who are particularly vulnerable or at risk should get a full home safety check from the fire service. This covers a wide range of risks, including electrical fires, and includes free safety equipment for those who need it also. Llywydd, it's a really important debate that Dawn Bowden has raised today, and it could happen to anybody and anywhere. In closing, I'd like to reiterate my thanks to Dawn for raising the issue, and I can assure her and the Assembly that we, and our colleagues in the fire service, are aiming to tackle it as swiftly and as effectively as possible. Thank you.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i'r Aelod am godi'r mater pwysig yma heddiw. Mae hi'n hollol iawn i dynnu sylw at risg cynyddol a difrifol. Dymuniadau gorau i’w mam, hefyd, wrth iddi adnewyddu ei chartref.

Er bod tanau ac anafiadau tân yn gostwng yn sylweddol, Llywydd—o tua hanner ers i’r cyfrifoldeb gael ei ddatganoli yn 2005—rydym ni a'r gwasanaeth tân yn falch iawn o hynny, ond nid oes lle i fod yn hunanfodlon. Rydym wedi clywed manylion am hynny heddiw. Yn benodol, mae tanau mewn anheddau o ganlyniad i bron pob achos wedi gostwng, ond mae tanau trydanol yn dangos cynnydd cyson a pharhaus yn ystod y 15 mlynedd diwethaf. Y rhain yn awr yw'r ail ffynhonnell fwyaf cyffredin o dân mewn tŷ, ar ôl poptai.

Mewn ymateb, mae ein gwasanaethau tân yn darparu llawer iawn o gymorth a chyngor am atal tanau trydanol. Er enghraifft, yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, maent wedi dosbarthu bron 6,500 o ddarnau o offer diogelwch trydanol i gartrefi mewn angen yn rhad ac am ddim, a hynny wedi’i ariannu gan Lywodraeth Cymru.

Fodd bynnag, fel y clywsom, nid yw hyn wedi bod yn ddigon i wrthsefyll y cynnydd parhaus, sy'n peri pryder, mewn tanau trydanol. Mae’r tueddiadau ar y raddfa hon yn ôl pob tebyg yn adlewyrchu newid cymdeithasol sylfaenol. Mae'n hanfodol ein bod yn deall y newidiadau hynny os ydym i ymateb yn effeithiol. Ac mae Dawn yn iawn; mae nifer y gwefrwyr mewn cartrefi, a pheiriannau gemau ac ati yn y cartrefi hyn, wedi tyfu'n sylweddol dros y blynyddoedd. Gall y rhesymau ymddangos yn amlwg, fel y mae’r Aelod yn dweud—yr holl ddyfeisiau cludadwy, ffonau symudol, cyfrifiaduron llechen, gliniaduron, e-sigaréts, camerâu ac yn y blaen—ac mae gwefru’r rhain yn gwbl ddiogel os caiff ei wneud yn iawn gyda’r gwefrydd priodol. Ond efallai y caiff pobl eu temtio i dorri corneli ac efallai y byddant yn defnyddio'r un gwefrydd ar gyfer dyfeisiau gwahanol iawn, neu gael gwefrydd newydd a allai fod yn rhad, ond heb fod yn ddiogel, fel y cyfeiriodd Mike Hedges ato. Neu efallai y byddant yn gorlwytho eu cylchedau trydan drwy ddefnyddio addaswyr aml-blwg i wefru sawl dyfais ar yr un pryd.

Mae llawer o'r pwyslais, Llywydd, yn y fan hon wedi bod ar nwyddau trydanol ffug neu rai sydd heb eu brandio, ac rwy’n cydnabod y risgiau diogelwch y gallant eu peri. Ac rwyf yn croesawu gwaith grwpiau fel Electrical Safety First, y mae eu hymgyrch i godi ymwybyddiaeth o’r risgiau hynny yn gyfarwydd iawn. Ond nid cynhyrchion ffug yw'r unig broblem; efallai nad cynhyrchion ffug yw’r brif broblem ychwaith. Rydym wedi clywed popeth am y cynhyrchion dilys hyn, wedi’u brandio, o beiriannau sychu dillad i gyfrifiaduron llechen, sydd wedi gorfod cael eu galw yn ôl yn ddiweddar oherwydd risgiau tân hefyd. Yn fwy na hynny, mae diogelwch tân yn ymwneud llawn cymaint â newid arferion ag â dyluniad y cynnyrch, ac ni fyddwn yn argymell unrhyw un i fynd i gysgu gyda gwefrydd ffôn o dan ei obennydd; gallai arwain at glustiau cynnes iawn, a dweud y lleiaf. Mae bron pob cynnyrch yn ddiogel os caiff ei ddefnyddio'n iawn, Llywydd. Ond nid oes yr un ohonynt, yn gyfreithlon neu’n ffug, yn ddiogel os caiff ei gamddefnyddio, neu, os na chaiff ei drwsio pan yw’n ddiffygiol, mae'n bwysig peidio ag anwybyddu’r neges honno.

Felly, nid yw'r ateb mor syml â hynny, ac nid yw'r gwendid yn y data sydd gennym yn helpu. Nid yw’r system a ddefnyddir gan y gwasanaeth tân yn y DU i gofnodi tanau a’u hachosion wedi ei chadw’n gyfoes i gyd-fynd â’r newidiadau cymdeithasol a thechnolegol yr ydym wedi eu gweld, a byddaf yn edrych ar hynny'n fanwl. Er enghraifft, mae’r system yn dweud yn union faint o danau yn y cartref sydd wedi’u hachosi gan weisg trowseri neu offer weldio, ond nid ydym yn gwybod faint o danau a achoswyd gan wefrwyr ffôn neu e-sigaréts, ac mae hynny'n sicr yn arwydd o'r cyfnod. Byddwn yn parhau i bwyso am welliannau yn y system honno. I ddatrys hyn, rydym wedi dechrau comisiynu rhywfaint o waith ymchwil manwl i'r broblem, yn cynnwys ein gwasanaethau tân ac Electrical Safety First. Bydd yn ceisio nodi achosion y tueddiadau diweddar a'r ffordd orau o fynd i'r afael â nhw, a byddaf yn rhoi gwybod i'r Aelodau am y manylion hynny.

Yn y cyfamser, mae rhai camau syml y gall pobl eu cymryd i fod yn ddiogel. Byddwn yn annog pobl i chwilio am gyngor a dilyn y cyngor a gânt gan y gwasanaeth tân neu Electrical Safety First. A dylai'r rheini sydd yn arbennig o agored i niwed neu mewn perygl gael archwiliad diogelwch cartref llawn gan y gwasanaeth tân. Mae’r archwiliad cartref yn cwmpasu ystod eang o risgiau, gan gynnwys tanau trydanol, ac mae’n cynnwys offer diogelwch rhad ac am ddim ar gyfer y rhai hynny sydd ei angen hefyd. Llywydd, mae Dawn Bowden wedi codi dadl bwysig iawn heddiw, a gallai ddigwydd i unrhyw un yn unrhyw le. Wrth gloi, hoffwn ailfynegi fy niolch i Dawn am godi'r mater hwn, a gallaf ei sicrhau hi a'r Cynulliad y byddwn ni, a'n cydweithwyr yn y gwasanaeth tân, yn ceisio mynd i'r afael â hyn mor gyflym ac mor effeithiol â phosibl. Diolch.

Thank you very much. That brings today's proceedings to a close.

Diolch yn fawr iawn. Dyna ddiwedd ein trafodion heddiw.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:24.

The meeting ended at 17:24.