Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

23/11/2016

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.

Order. Can I call the Assembly to order to start this Plenary session please? Thank you.

Trefn. A gaf fi alw’r Cynulliad i drefn er mwyn cychwyn y Cyfarfod Llawn os gwelwch yn dda? Diolch.

1. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol
1. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, and I call question 1, Rhianon Passmore.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, a galwaf ar Rhianon Passmore i ofyn cwestiwn 1.

Cytundeb Prifddinas-ranbarth Caerdydd

Cardiff Capital Region Deal

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gynnydd presennol cytundeb Prifddinas-ranbarth Caerdydd? OAQ(5)0060(FLG)

1. Will the Minister make a statement on the current progress of the Cardiff Capital Region deal? OAQ(5)0060(FLG)

Member
Mark Drakeford 13:30:00
The Cabinet Secretary for Finance and Local Government

The Cardiff capital deal demonstrates the benefits that can come from collaborative working across 10 local authorities. Progress remains in line with the timescales experienced by other, similar, large-scale city regions across the United Kingdom. Ratification of necessary governance and assurance arrangements is expected by February 2017.

Mae cytundeb prifddinas-ranbarth Caerdydd yn dangos manteision posibl gweithio ar y cyd ar draws 10 awdurdod lleol. Mae cynnydd yn parhau i fod yn unol â’r amserlenni a brofwyd gan ddinas-ranbarthau mawr eraill tebyg ledled y Deyrnas Unedig. Disgwylir y bydd y trefniadau llywodraethu a sicrwydd angenrheidiol wedi’u cadarnhau erbyn mis Chwefror 2017.

For the people of Islwyn, the Cardiff capital region deal encompassing 10 local authorities, including our Caerphilly County Borough Council, is a true game changer. The deal’s top priority is the proposed south Wales metro. The Minister will be aware of the frustrations felt by my constituents daily as they seek to commute to the two major cities of Cardiff and Newport. On the highly popular Ebbw Vale to Cardiff railway line, commuters have been faced with Arriva Trains Wales using trains that are 40 years old. The carriages are overcrowded, with little possibility of additional diesel trains being acquired, as there are few anachronistic diesel trains on the market. The recent problems have been exacerbated by trains being taken off the tracks because repairs are needed as fallen leaves have damaged the train wheels. Will the Minister outline a timetable for when the Cardiff capital region deal, worth over £1 billion over 20 years, will begin to transform south Wales’s public transport infrastructure, including for my constituents, a train service directly into Newport?

Ar gyfer pobl Islwyn, mae cytundeb prifddinas-ranbarth Caerdydd sy’n cynnwys 10 awdurdod lleol, gan gynnwys Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, yn newid pethau go iawn. Prif flaenoriaeth y cytundeb yw’r metro de Cymru arfaethedig. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o rwystredigaethau dyddiol fy etholwyr wrth iddynt geisio cymudo i ddinasoedd mawr Caerdydd a Chasnewydd. Ar reilffordd hynod boblogaidd Glynebwy i Gaerdydd, mae cymudwyr wedi gorfod wynebu Trenau Arriva Cymru yn defnyddio trenau 40 mlwydd oed. Mae’r cerbydau’n orlawn, ac nid oes fawr o bosibilrwydd y bydd trenau diesel ychwanegol yn cael eu caffael gan nad oes fawr o drenau diesel anacronistig ar y farchnad. Mae’r problemau diweddar wedi cael eu gwaethygu gan drenau’n cael eu tynnu oddi ar y traciau i wneud gwaith atgyweirio angenrheidiol am fod dail ar lawr wedi niweidio olwynion y trenau. A wnaiff y Gweinidog amlinellu amserlen ar gyfer yr adeg pan fydd cytundeb prifddinas-ranbarth Caerdydd, sy’n werth mwy na £1 biliwn dros 20 mlynedd, yn dechrau gweddnewid seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus de Cymru, gan gynnwys gwasanaeth trên uniongyrchol i Gasnewydd ar gyfer fy etholwyr?

I thank the Member for that question. She’s absolutely right, of course, that the south-east Wales metro is a key feature of the city deal, and at its heart, it has the aim of creating a first-class public transport system across the whole region, to keep moving us forward for generations to come. Procurement of the operator and development partner for the next Wales and borders franchise and the metro is already well advanced. There are four bidders shortlisted to progress to the next stage. We expect to be able to award a contract in 2017, and see metro services operating from 2023.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Mae hi’n hollol gywir, wrth gwrs, fod metro de-ddwyrain Cymru yn nodwedd allweddol o’r cytundeb dinas, ac mae’r nod o greu system drafnidiaeth gyhoeddus o’r radd flaenaf ar draws y rhanbarth cyfan yn ganolog iddo, er mwyn sicrhau ein bod yn symud ymlaen am genedlaethau i ddod. Mae’r broses o gaffael gweithredwr a phartner datblygu ar gyfer masnachfraint nesaf Cymru a’r Gororau a’r metro eisoes yn mynd rhagddi’n dda. Mae pedwar cynigydd ar y rhestr fer a fydd yn symud ymlaen i’r cam nesaf. Rydym yn disgwyl gallu dyfarnu contract yn 2017, ac yn gweld y gwasanaethau metro yn weithredol o 2023 ymlaen.

Minister, obviously, we’ve had the autumn statement today. We know the city deal is in place. As I understand it from the autumn statement today, the Welsh Government will be getting an additional £400 million, and it’s going to be vital, combining the city deal with the additional resources that have been made available today, that the productivity of the Cardiff city deal area is increased, so that we increase the overall prosperity of that area. Will you commit to using the additional funds in a Cardiff sense to drive up the productivity of the Cardiff economy and the surrounding areas, so that there are better job opportunities, but above all, that the wealth of the area is increased?

Weinidog, yn amlwg, rydym wedi cael datganiad yr hydref heddiw. Rydym yn gwybod bod y cytundeb dinas ar waith. Yn ôl yr hyn rwy’n ei ddeall o ddatganiad yr hydref heddiw, bydd Llywodraeth Cymru yn cael £400 miliwn ychwanegol, a bydd yn allweddol, wrth gyfuno’r cytundeb dinas a’r adnoddau ychwanegol a ryddhawyd heddiw, fod cynhyrchiant ardal cytundeb dinas Caerdydd yn cael ei gynyddu, fel ein bod yn cynyddu ffyniant cyffredinol yr ardal honno. A wnewch chi ymrwymo i ddefnyddio’r arian ychwanegol gyda Chaerdydd mewn golwg er mwyn chwyddo cynhyrchiant economi Caerdydd a’r ardaloedd cyfagos, er mwyn sicrhau cyfleoedd gwaith gwell, ond yn bennaf oll, er mwyn cynyddu cyfoeth yr ardal?

I recognise the points that the leader of the Conservative Party is making. The Chancellor was still on his feet when I came down to answer questions this afternoon, so I will wait to see the final details of the autumn statement before committing to any particular spending plans. But the point that he makes about investment in order to carry forward our economy is one that, quite certainly, is shared by this Government.

Rwy’n cydnabod y pwyntiau y mae arweinydd y Blaid Geidwadol yn eu gwneud. Roedd y Canghellor yn dal i fod ar ei draed pan ddeuthum i lawr i ateb cwestiynau y prynhawn yma, felly byddaf yn aros i weld manylion terfynol datganiad yr hydref cyn ymrwymo i unrhyw gynlluniau gwariant penodol. Ond mae’r pwynt y mae’n ei wneud ynglŷn â buddsoddi er mwyn symud ein heconomi ymlaen yn un y mae’r Llywodraeth hon, yn sicr ddigon, yn ei rannu.

There’s a huge contradiction between what you say about the regional approach and the reality, because local authorities just plan ahead with developments as if the city region project isn’t happening. So, why are you allowing Labour-run City of Cardiff Council to destroy the greenfields in your own constituency, rather than allocating them around the region as they would do with the regional approach?

Mae gwrth-ddweud enfawr rhwng yr hyn a ddywedwch am y dull rhanbarthol a’r realiti, gan fod awdurdodau lleol yn bwrw iddi i gynllunio datblygiadau ymlaen llaw fel pe na bai’r prosiect dinas-ranbarth yn digwydd. Felly, pam rydych yn caniatáu i Gyngor Dinas Caerdydd, sy’n cael ei arwain gan y Blaid Lafur, ddinistrio’r safleoedd maes glas yn eich etholaeth, yn hytrach na’u dosbarthu o amgylch y rhanbarth fel y buasent yn ei wneud gyda’r dull rhanbarthol?

Well, Dirprwy Lywydd, the Member’s contribution is the usual mixture of malevolence and fantasy. He’s had his answer to this question many times and I have nothing to add to what he already knows.

Wel, Ddirprwy Lywydd, mae cyfraniad yr Aelod yn gymysgedd o falais a ffantasi fel arfer. Mae wedi cael ei ateb i’r cwestiwn hwn sawl gwaith ac nid oes gennyf ddim i’w ychwanegu at yr hyn y mae eisoes yn ei wybod.

Portffolio Iechyd, Llesiant a Chwaraeon

The Health, Well-being and Sport Portfolio

2. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael am ddyraniadau y gyllideb i'r portffolio iechyd, llesiant a chwaraeon? OAQ(5)0050(FLG)

2. What discussions has the Minister had about budget allocations to the health, well-being and sport portfolio? OAQ(5)0050(FLG)

I meet regularly with a range of stakeholders and colleagues to discuss financial issues, including priorities and allocations within the health, well-being and sport portfolio.

Rwy’n cyfarfod yn rheolaidd ag ystod o randdeiliaid a chydweithwyr i drafod materion ariannol, gan gynnwys blaenoriaethau a dyraniadau o fewn y portffolio iechyd, llesiant a chwaraeon.

I thank the Cabinet Secretary for his answer. Wales has no specialist mother and baby unit and a constituent has recently shared with me the experience of her daughter who, on becoming a mother, suffered with postpartum psychosis but had to go to London to receive specialist treatment. Many mothers in similar situations will be separated from their babies whilst they’re treated in non-specialist hospitals. How much of the health budget allocation for the next financial year will be put towards caring for mothers with postpartum psychosis and other perinatal mental health issues?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb. Nid oes gan Gymru uned mam a’i baban arbenigol ac yn ddiweddar daeth etholwr ataf i sôn am brofiad ei merch a fu’n dioddef o seicosis ôl-enedigol ar ôl rhoi genedigaeth ond bu’n rhaid iddi fynd i Lundain i gael triniaeth arbenigol. Bydd llawer o famau mewn sefyllfaoedd tebyg yn cael eu gwahanu oddi wrth eu babanod tra’n cael triniaeth mewn ysbytai anarbenigol. Faint o ddyraniad y gyllideb iechyd ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf fydd yn cael ei roi tuag at ofalu am famau â seicosis ôl-enedigol a materion iechyd meddwl amenedigol eraill?

Well, Dirprwy Lywydd, I’ll draw the Member’s specific question to the attention of my colleague the Cabinet member for health, of course. I do know that at the very end of the last Assembly term additional funding specifically for perinatal mental health was made available, and I am confident that the extra services that will be provided as a result of that investment will be making a difference across Wales.

Wel, Ddirprwy Lywydd, byddaf yn tynnu sylw fy nghyd-Aelod, yr Aelod Cabinet dros Iechyd, at gwestiwn penodol yr Aelod, wrth gwrs. Gwn fod cyllid ychwanegol wedi’i ryddhau ar ddiwedd tymor diwethaf y Cynulliad yn benodol ar gyfer iechyd meddwl amenedigol, ac rwy’n hyderus y bydd y gwasanaethau ychwanegol a gaiff eu darparu o ganlyniad i’r buddsoddiad hwnnw yn gwneud gwahaniaeth ledled Cymru.

Last month, the City and County of Swansea council settled a claim brought by 11 of its occupational therapists that they were being paid less than their equivalents in the NHS. Unison said that occupational therapists right across Welsh local government, not only in Swansea, suffer lower pay and poorer access to professional development opportunities than their colleagues in the health service. I’m sure you agree with the point of equal pay for equal work, but have you discussed with local authorities whether they would be expected to meet any extra costs of similar claims from their own Welsh budget allocation, or bearing in mind that we’re talking about providers of health services, whether there’s an argument that they might actually go to the health budget in order to help them meet those costs?

Y mis diwethaf, setlodd cyngor Dinas a Sir Abertawe hawliad a gyflwynwyd gan 11 o’i therapyddion galwedigaethol a oedd yn dweud eu bod yn cael llai o gyflog na therapyddion galwedigaethol y GIG. Dywedodd Unsain bod therapyddion galwedigaethol ar draws llywodraeth leol Cymru, nid yn unig yn Abertawe, yn dioddef cyflog is ac yn cael llai o gyfleoedd datblygiad proffesiynol na’u cymheiriaid yn y gwasanaeth iechyd. Rwy’n siŵr eich bod yn cytuno â chyflog cyfartal am waith cyfartal, ond a ydych wedi trafod ag awdurdodau lleol pa un a fuasai disgwyl iddynt dalu unrhyw gostau ychwanegol mewn perthynas â hawliadau tebyg o’u dyraniad eu hunain o gyllideb Cymru, neu, o gofio ein bod yn sôn am ddarparwyr gwasanaethau iechyd, pa un a oes dadl y gallent ddefnyddio’r gyllideb iechyd mewn gwirionedd i’w helpu i dalu’r costau hynny?

Well, Dirprwy Lywydd, I’m well aware of the general issue that the Member raises because occupational therapists are one of those groups that are employed both by local authorities for their purposes and by the health service. That does mean that there are different terms and conditions that apply to those different workplaces and, as the Member says, that sometimes means that different training opportunities are available depending on the sector you are employed in. Ultimately, these are matters for employers to resolve, but I am certain that they are well aware of the issue that the Member has raised.

Wel, Ddirprwy Lywydd, rwy’n ymwybodol iawn o’r mater cyffredinol y mae’r Aelod yn ei godi oherwydd bod therapyddion galwedigaethol yn un o’r grwpiau sy’n cael eu cyflogi gan awdurdodau lleol at eu dibenion hwy a chan y gwasanaeth iechyd. Mae hynny’n golygu bod gwahanol delerau ac amodau’n berthnasol i’r gweithleoedd gwahanol ac fel y dywed yr Aelod, mae’n golygu weithiau bod cyfleoedd hyfforddi gwahanol ar gael yn dibynnu ar y sector rydych yn gweithio ynddo. Yn y pen draw, materion i gyflogwyr eu datrys yw’r rhain, ond rwy’n sicr eu bod yn ymwybodol iawn o’r mater y mae’r Aelod wedi’i godi.

May I ask the Cabinet Secretary about the allocations to community pharmacy? I have in mind the statement by the health Secretary about his aspiration to increase the role of community pharmacy, to decrease the pressure on primary care and to integrate IT between hospitals, GPs and community pharmacies. Of course, it also offers the opportunity of relieving pressure on secondary care in terms of the delayed discharge if the integration of community pharmacies and hospital records can be completed. Could he comment on the allocations to community pharmacy in that context?

A gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet am y dyraniadau i fferyllfeydd cymunedol? Yr hyn sydd gennyf mewn golwg yw’r datganiad gan yr Ysgrifennydd iechyd am ei ddyhead i ehangu rôl fferyllfeydd cymunedol, er mwyn lleihau’r pwysau ar ofal sylfaenol ac i integreiddio TG rhwng ysbytai, meddygon teulu a fferyllfeydd cymunedol. Wrth gwrs, mae hefyd yn cynnig cyfle i leddfu pwysau ar ofal eilaidd mewn perthynas â’r oedi wrth ryddhau o’r ysbyty os gellir integreiddio cofnodion fferyllfeydd cymunedol a chofnodion ysbyty. A fuasai’n gallu rhoi sylwadau ar y dyraniadau i fferyllfeydd cymunedol yn y cyd-destun hwnnw?

Well, the Member makes an important point in the financial context because, historically, investment in community pharmacy has been maintained on a par and in a parallel between the English and the Welsh NHS. Then on 28 October, last month, the UK Government announced that it was going ahead with proposals to cut the funding available to community pharmacies in England—a reduction of 4 per cent in this year and over 7 per cent in the next financial year. This inevitably breaks the link between the way that we do things in Wales and the way that community pharmacy is going to be funded in England. I’ve discussed this matter with my colleague the Cabinet member for health. This Government and, indeed, this Chamber has long emphasised the advantages to be obtained from a thriving community pharmacy sector in Wales. The intention of my colleague is to maintain funding in Wales without cuts, but then to discuss with the community pharmacy sector the additional contribution that they can make in recognition of the extra investment that will now be made in Wales compared to the destabilising cuts that will take place across our border.

Wel, mae’r Aelod yn gwneud pwynt pwysig yn y cyd-destun ariannol oherwydd, yn hanesyddol, mae buddsoddiad mewn fferylliaeth gymunedol wedi cael ei gynnal ar yr un lefel ac yn gyfochrog rhwng y GIG yn Lloegr a’r GIG yng Nghymru. Yna, ar 28 Hydref, y mis diwethaf, cyhoeddodd Llywodraeth y DU y bydd yn bwrw ymlaen â chynigion i dorri’r cyllid sydd ar gael i fferyllfeydd cymunedol yn Lloegr—toriad o 4 y cant yn ystod y flwyddyn hon a mwy na 7 y cant yn ystod y flwyddyn ariannol nesaf. Mae hyn, yn anochel, yn torri’r cysylltiad rhwng y ffordd rydym yn gwneud pethau yng Nghymru a’r ffordd y bydd fferyllfeydd cymunedol yn cael eu hariannu yn Lloegr. Rwyf wedi trafod y mater hwn gyda fy nghyd-Aelod, yr Aelod Cabinet dros iechyd. Mae’r Llywodraeth hon ac yn wir, y Siambr hon, wedi bod yn pwysleisio manteision cael sector fferylliaeth gymunedol ffyniannus yng Nghymru ers amser maith. Bwriad fy nghyd-Aelod yw cynnal cyllid yng Nghymru heb doriadau, ond i drafod wedyn gyda’r sector fferylliaeth gymunedol ynglŷn â’r cyfraniad ychwanegol y gallant ei wneud i gydnabod y buddsoddiad ychwanegol a fydd yn cael ei wneud yn awr yng Nghymru o gymharu â’r toriadau aflonyddgar a fydd yn digwydd ar draws y ffin.

Cabinet Secretary, the UK Government have today announced additional moneys for the Welsh block grant as a result of the autumn statement. Given the challenges outlined in the Welsh Government’s cancer delivery plan, namely the equipment shortages that are holding back earlier cancer diagnoses and consequently survival rates, will you please give a commitment to spend a large proportion of the additional moneys on improving diagnostic services in Wales?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi arian ychwanegol heddiw ar gyfer grant bloc Cymru yn sgil datganiad yr hydref. O ystyried yr heriau a amlinellir yng nghynllun cyflawni canser Llywodraeth Cymru, yn benodol y prinder offer sy’n llesteirio diagnosis cynharach o ganser a chyfraddau goroesi yn sgil hynny, a wnewch chi, os gwelwch yn dda, ymrwymo i wario cyfran fawr o’r arian ychwanegol ar wella gwasanaethau diagnostig yng Nghymru?

I thank the Member for the question. As I say, the Chancellor had not completed his statement when I came down. We’ve long learnt in this Chamber to look at the small print of what he says in these statements to see where money is being taken away, which the Chancellor tends not to emphasise, as well as where money is being provided.

As I understood it when I left, there was not a single penny piece of additional funding for the health service being offered in the autumn statement, despite the enormous pressures that are there in the English NHS. The Member will know that, as a result of our budget agreement with Plaid Cymru, we are already committed to significant extra capital investment in diagnostic equipment for the Welsh NHS next year.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Fel rwy’n dweud, nid oedd y Canghellor wedi cwblhau ei ddatganiad pan ddeuthum yma. Rydym wedi hen ddysgu yn y Siambr hon i edrych ar brint mân yr hyn a ddywed yn y datganiadau hyn i weld lle y caiff arian ei dorri, rhywbeth nad yw’r Canghellor yn tueddu i’w bwysleisio, yn ogystal â ble y mae arian yn cael ei ddarparu.

Yn ôl yr hyn a ddeallwn pan adewais, nid oedd yr un geiniog o gyllid ychwanegol yn cael ei gynnig i’r gwasanaeth iechyd yn natganiad yr hydref, er gwaethaf y pwysau enfawr sydd i’w weld yn y GIG yn Lloegr. Bydd yr Aelod yn gwybod, o ganlyniad i’n cytundeb cyllideb gyda Phlaid Cymru, ein bod eisoes wedi ymrwymo i fuddsoddi cyfalaf ychwanegol sylweddol mewn offer diagnostig ar gyfer y GIG yng Nghymru y flwyddyn nesaf.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

We now turn to spokespeople’s questions, and I call on party spokespeople to question the Cabinet Secretary for Finance and Local Government. First up today is Gareth Bennett.

Trown yn awr at gwestiynau’r llefarwyr, a galwaf ar lefarwyr y pleidiau i ofyn cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol. Y cyntaf heddiw yw Gareth Bennett.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Could you put your hat as local government Minister on for a second? Hopefully, that’s not my first question. [Laughter.] Cardiff council has managed to raise £4.5 million in the past two years in bus lane fines. Do you think this may be an excessive amount, which could indicate that motorists in the city are being targeted by the council as cash cows? Can the Welsh Government intervene in any way to stop councils from taking overly punitive action against drivers?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A wnewch chi wisgo eich het fel Gweinidog llywodraeth leol am eiliad? Gobeithio nad dyna fy nghwestiwn cyntaf. [Chwerthin.] Mae cyngor Caerdydd wedi llwyddo i godi £4.5 miliwn dros y ddwy flynedd ddiwethaf mewn dirwyon lonydd bysiau. A ydych yn credu y gallai hwn fod yn swm gormodol, a allai ddangos bod modurwyr yn y ddinas yn cael eu targedu gan y cyngor fel peiriannau pres? A all Llywodraeth Cymru ymyrryd mewn unrhyw ffordd i atal cynghorau rhag cosbi gyrwyr yn ormodol?

Dirprwy Lywydd, bus lanes are a very important part of the way in which we are able to encourage people to use public transport rather than car transport—that is the policy of this administration. Provided Cardiff council operate within the law, which I’m sure they do, then their actions are not to be criticised. The real solution to the problem the Member raises is in the hands of car drivers: if they keep to the rules of the road, they will not be at risk of being fined.

Ddirprwy Lywydd, mae lonydd bysiau yn rhan bwysig iawn o’r ffordd y gallwn annog pobl i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn lle ceir—dyna yw polisi’r weinyddiaeth hon. Cyhyd â bod cyngor Caerdydd yn gweithredu yn ôl y gyfraith, ac rwy’n siŵr eu bod, ni ddylid beirniadu eu gweithredoedd. Mae’r ateb go iawn i’r broblem y mae’r Aelod yn ei nodi yn nwylo gyrwyr ceir: os ydynt yn cadw at reolau’r ffordd, ni fyddant mewn perygl o gael eu dirwyo.

Yes, thank you, Minister. As a non-driver, I do appreciate your regard for public transport, which I share. In an ideal world, your answer would be correct, but, unfortunately, given Cardiff’s traffic problems, sometimes drivers do inadvertently find themselves in bus lanes. To continue with the theme, Cardiff probably does have the worst traffic problems in Wales, and the council has also raised £3.5 million in parking fines since 2014 as well as £110,000 in yellow-box fines. This last is, perhaps, the most pernicious charge, as drivers caught up in the city’s endless traffic jams simply cannot gauge when they are going to end up in a yellow box. I really think that Cardiff and any other council engaging in this kind of money making should be forcibly dissuaded from doing so. Can you, as a Minister, issue any guidelines on this?

Iawn, diolch, Weinidog. Fel rhywun nad yw’n gyrru, rwy’n gwerthfawrogi eich parch tuag at drafnidiaeth gyhoeddus, ac rwy’n rhannu’r parch hwnnw. Mewn byd delfrydol, buasai eich ateb yn gywir, ond yn anffodus, o ystyried problemau traffig Caerdydd, mae gyrwyr yn mynd i lonydd bysiau’n anfwriadol weithiau. I barhau â’r thema honno, mae’n debygol mai Caerdydd sydd â’r problemau traffig gwaethaf yng Nghymru, ac mae’r cyngor hefyd wedi codi £3.5 miliwn mewn dirwyon parcio ers 2014 yn ogystal â £110,000 mewn dirwyon bocs melyn. Yr olaf, efallai, yw’r cyhuddiad mwyaf enbyd, gan nad yw gyrwyr sy’n cael eu dal yn nhagfeydd traffig diddiwedd y ddinas yn gallu rhagweld pryd y byddant yn mynd i mewn i focs melyn. Credaf yn gryf y dylid perswadio cyngor Caerdydd drwy orfodaeth, yn ogystal ag unrhyw gyngor arall sy’n gwneud arian yn y modd hwn, i beidio â gwneud hynny. A allwch chi, fel Gweinidog, gyhoeddi unrhyw ganllawiau ar hyn?

I thank the Member for what he said about his support for public transport measures. I agree with him that if people find themselves in positions inadvertently, then the law should take a more generous view of any transgressions. I will investigate the final point that he makes about yellow-box infringements in particular to see whether there is wider evidence to bear out the points that he’s made this afternoon.

Diolch i’r Aelod am yr hyn a ddywedodd ynglŷn â’i gefnogaeth i fesurau trafnidiaeth gyhoeddus. Rwy’n cytuno ag ef, os yw pobl yn mynd i sefyllfaoedd yn anfwriadol, yna dylai’r gyfraith ystyried unrhyw droseddau yn fwy trugarog. Byddaf yn ymchwilio i’r pwynt olaf y mae’n ei wneud ynglŷn â throseddau bocs melyn yn arbennig i weld a oes tystiolaeth ehangach i gefnogi’r pwyntiau a wnaeth y prynhawn yma.

Thank you for that, Minister. I’ll move on to something else, as you dealt with that one so capably. It’s to do with the Localism Act 2011, which they have in England and which we haven’t adopted in Wales yet. The Campaign for Real Ale have pushed for this as a means of protecting the local pub, which I think is an admirable campaign. Whether or not the Localism Act is the best way of achieving the protection of local pubs I’m not sure, but I know that CAMRA have been in talks with the Welsh Government, so I wondered whether you could give us any update on those talks.

Diolch am hynny, Weinidog. Rwyf am symud ymlaen at rywbeth arall, gan eich bod wedi delio â’r mater hwnnw mor fedrus. Mae’n ymwneud â Deddf Lleoliaeth 2011, deddf sydd ganddynt yn Lloegr nad ydym wedi’i mabwysiadu yng Nghymru hyd yn hyn. Mae’r Ymgyrch dros Gwrw Go Iawn wedi gwthio am hyn fel modd o ddiogelu’r dafarn leol, a chredaf ei bod yn ymgyrch ragorol. Nid wyf yn siŵr mai’r Ddeddf Lleoliaeth yw’r ffordd orau o ddiogelu tafarndai lleol, ond gwn fod yr Ymgyrch dros Gwrw Go Iawn wedi bod yn trafod gyda Llywodraeth Cymru, felly tybed a allech roi’r wybodaeth ddiweddaraf am y trafodaethau hynny i ni.

Dirprwy Lywydd, I’ve not been involved directly in those talks myself. I recognise the point that the Member makes about the contribution that a thriving pub can make to a community—a social contribution as well as anything else. I’ll make sure that his points are drawn to the attention of my colleague Carl Sargeant, who I think is responsible for that matter.

Ddirprwy Lywydd, nid wyf wedi bod yn rhan uniongyrchol o’r trafodaethau hynny’n bersonol. Rwy’n cydnabod y pwynt y mae’r Aelod yn ei wneud ynglŷn â’r cyfraniad y gall tafarn ffyniannus ei wneud i gymuned—cyfraniad cymdeithasol yn ogystal ag unrhyw beth arall. Fe wnaf yn siŵr fy mod yn tynnu sylw fy nghyd-Aelod, Carl Sargeant, at ei bwyntiau, gan fy mod yn credu mai ef sy’n gyfrifol am y mater hwnnw.

Thank you very much. I call on Plaid Cymru’s spokesperson, Adam Price.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar lefarydd Plaid Cymru, Adam Price.

I think I’m going to change the aperture a little bit from bus lanes in Cardiff to the world economic outlook. [Laughter.] I was wondering whether the Cabinet Secretary shares a growing global consensus, I think, amongst Governments right across the world that now is the time for infrastructure spending like never before. It may be the only policy lever that we have. One of the few positive by-products of the long recession that we’ve had since the economic crisis is ultra-low or, indeed, negative interest rates.

That historic window may not be there forever, as we’ve begun to see in America already mortgage rates rising as a result of speculation over the infrastructure investment that may result as a result of the Trump presidency. Do we need to grasp this opportunity now with a greater sense of urgency, Cabinet Secretary?

Rwy’n credu fy mod am newid y sylw ychydig o lonydd bysiau yng Nghaerdydd i ragolygon economaidd y byd. [Chwerthin.] Roeddwn yn meddwl tybed a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn rhannu consensws byd-eang cynyddol, rwy’n credu, ymhlith Llywodraethau ar draws y byd mai yn awr yw’r adeg i wario ar seilwaith mewn modd na welwyd ei debyg o’r blaen. Mae’n bosibl mai dyna’r unig ysgogiad polisi sydd gennym. Un o sgil-gynhyrchion cadarnhaol prin y dirwasgiad hir rydym wedi’i gael ers yr argyfwng economaidd yw cyfraddau llog isel iawn neu gyfraddau llog negyddol yn wir.

Efallai na fydd y cyfle hanesyddol hwn yno am byth, gan ein bod eisoes wedi dechrau gweld cyfraddau morgais yn codi yn America yn sgil dyfalu ynglŷn â’r buddsoddi mewn seilwaith a allai ddeillio o arlywyddiaeth Trump. A oes angen i ni achub ar y cyfle hwn yn awr gyda mwy o ymdeimlad o frys, Ysgrifennydd y Cabinet?

I entirely agree with the point the Member makes. As I said, I didn’t get to hear the whole of the Chancellor’s statement, but I did get to see the anaemic growth forecasts that the Office for Budget Responsibility produced for the next five years—I should think very alarming growth forecasts for anybody in charge of the UK economy. The OBR is not forecasting that the UK economy will return to trend growth at any point during the next five years. This doesn’t simply mean that we continue to face the impact of the lost economic activity that we have seen as a result of austerity, but that we’re not even going to return—not even going to return—to where the UK economy has managed to perform for nearly 60 years, from 1945 onwards. That should mean that the Chancellor should grasp this urgent need to invest in the UK economy to generate economic growth. Inflation forecasts surely give us cause for concern about interest rates, which will follow. Now is the time, when interest rates are at a historic low, as Adam Price has said, to take that opportunity and to invest for the future.

Cytunaf yn llwyr â’r pwynt y mae’r Aelod yn ei wneud. Fel y dywedais, ni lwyddais i glywed datganiad y Canghellor yn llawn, ond gwelais y rhagolygon twf anemig a gynhyrchwyd gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ar gyfer y pum mlynedd nesaf—buaswn yn meddwl eu bod yn rhagolygon twf brawychus iawn i unrhyw un sy’n gyfrifol am economi’r DU. Nid yw’r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn rhagweld y bydd economi’r DU yn dychwelyd at duedd y twf ar unrhyw adeg yn ystod y pum mlynedd nesaf. Nid yn unig y mae hyn yn golygu ein bod yn parhau i wynebu effaith y gweithgarwch economaidd a gollwyd o ganlyniad i galedi, ond hefyd na fyddwn hyd yn oed yn dychwelyd—na fyddwn hyd yn oed yn dychwelyd—i’r lefel perfformiad y mae economi’r DU wedi llwyddo i’w chyrraedd ers bron i 60 mlynedd, o 1945 ymlaen. Dylai hynny olygu y dylai’r Canghellor ddirnad yr angen brys hwn i fuddsoddi yn economi’r DU er mwyn cynhyrchu twf economaidd. Mae rhagolygon chwyddiant yn sicr yn rhoi lle i ni bryderu ynghylch cyfraddau llog, a fydd yn dilyn. Yn awr yw’r amser, tra bo cyfraddau llog ar eu lefelau isaf erioed, fel y mae Adam Price wedi’i ddweud, i achub ar y cyfle hwnnw ac i fuddsoddi ar gyfer y dyfodol.

One of the policy levers that many Governments are beginning to focus on is the idea of an infrastructure bank, as I raised yesterday with the First Minister. We’ve had one announced this month in Canada by the Prime Minister there. There was the creation of the Asian Infrastructure Investment Bank last year, and discussion from the former Labour Prime Minister in Australia about doing the same. I agree with him that £400 million over five years is certainly not going to enable us to do anything meaningful in terms of the underinvestment in infrastructure in Wales over many decades. So, surely we should also be exploring this policy lever that many Governments across the world have come to believe is the channel by which we can create the sort of public-private investment mechanism that we need in order to catch up in terms of our infrastructure investment.

Un o’r ysgogiadau polisi y mae llawer o Lywodraethau yn dechrau canolbwyntio arno yw’r syniad o fanc seilwaith, fel y crybwyllais wrth y Prif Weinidog ddoe. Rydym wedi gweld un yn cael ei gyhoeddi y mis hwn yng Nghanada gan y Prif Weinidog yno. Cafodd Banc Buddsoddi Seilwaith Asiaidd ei greu y llynedd, ac mae’r cyn-Brif Weinidog Llafur yn Awstralia wedi bod yn trafod gwneud yr un peth. Cytunaf ag ef na fydd £400 miliwn dros bum mlynedd, yn sicr, yn ein galluogi i wneud unrhyw beth ystyrlon o ran y tanfuddsoddi a fu yn seilwaith Cymru dros sawl degawd. Felly, oni ddylem fod yn edrych hefyd ar yr ysgogiad polisi hwn y mae llawer o Lywodraethau ar draws y byd yn credu bellach yw’r cyfrwng i allu creu’r math o fecanwaith buddsoddi cyhoeddus-preifat sydd ei angen arnom er mwyn dal i fyny o ran ein buddsoddiad seilwaith.

Well, Dirprwy Lywydd, this Government will aim to make the very most of any additional capital that comes our way as a result of the autumn statement. But £400 million over a five-year period is not going to meet the needs of Wales. It does not even begin to restore the one-third reduction in our capital programme that we have experienced since the year 2010. That is why, as a Government, we have embarked on a series of innovative ways of providing investment in the Welsh economy. My colleague, Jane Hutt, did it by using the borrowing powers of local government and of housing associations. We have further innovative financial arrangements in train to produce the new Velindre and to complete the dualling of the Heads of the Valleys road. The idea that Adam Price has put forward this afternoon was discussed with the First Minister yesterday and I know that my colleague Ken Skates will have heard that discussion and will be interested to take it further forward.

Wel, Ddirprwy Lywydd, nod y Llywodraeth hon fydd manteisio i’r eithaf ar unrhyw gyfalaf ychwanegol a ddaw i ni o ganlyniad i ddatganiad yr hydref. Ond ni fydd £400 miliwn dros gyfnod o bum mlynedd yn diwallu anghenion Cymru. Nid yw hyd yn oed yn dechrau adfer y toriad o un rhan o dair a welsom yn ein rhaglen gyfalaf ers y flwyddyn 2010. Dyna pam, fel Llywodraeth, ein bod wedi mynd ar drywydd cyfres o ffyrdd arloesol o ddarparu buddsoddiad yn economi Cymru. Llwyddodd fy nghyd-Aelod, Jane Hutt, i wneud hynny drwy ddefnyddio pwerau benthyca llywodraeth leol a chymdeithasau tai. Mae gennym drefniadau ariannol arloesol pellach ar waith i greu’r Felindre newydd ac i gwblhau’r gwaith o ddeuoli ffordd Blaenau’r Cymoedd. Cafodd y syniad a gyflwynodd Adam Price y prynhawn yma ei drafod gyda’r Prif Weinidog ddoe, a gwn y bydd fy nghyd-Aelod Ken Skates wedi clywed y drafodaeth honno ac y bydd yn awyddus i’w ddatblygu ymhellach.

Can I urge him to go a little bit further? We saw, actually, a national infrastructure bank announced by his colleague, the shadow chancellor, in a speech on 27 September. It was repeated three days later by the leader of the Labour Party—it’s good to see some policy alignment happening there. Surely, rather than just expressing constantly our disappointment with Westminster, the point about creating this institution and the Welsh Government is that we don’t just emote, we don’t just deal with emotional spasms of regret, we actually do something. This lever has been announced as a policy by his own party at the UK level—and a network of regional banks. Well, there’s a Government that his party runs in the UK: it’s the Welsh Government. Surely, rather than just issuing statements of regret and press releases about what a future hypothetical Labour Government could do in Westminster, surely we should actually take control of our own destiny and create an infrastructure bank for Wales.

A gaf fi ei annog i fynd gam ymhellach? Gwelsom, mewn gwirionedd, fod banc seilwaith cenedlaethol wedi cael ei gyhoeddi gan ei gydweithiwr, canghellor yr wrthblaid, mewn araith ar 27 Medi. Cafodd ei ailadrodd dri diwrnod yn ddiweddarach gan arweinydd y Blaid Lafur—mae’n dda gweld bod rhywfaint o alinio polisi yn digwydd yno. Yn hytrach na dim ond mynegi ein siom â San Steffan drwy’r amser, a mynegi ein teimladau, ac ymdopi â phyliau emosiynol o edifeirwch, ‘does bosibl nad pwrpas creu’r sefydliad hwn a Llywodraeth Cymru yw ein bod, mewn gwirionedd, yn gwneud rhywbeth. Mae’r ysgogiad hwn wedi cael ei gyhoeddi fel polisi gan ei blaid ei hun ar lefel y DU—a rhwydwaith o fanciau rhanbarthol. Wel, mae yna Lywodraeth y mae ei blaid yn ei rhedeg yn y DU: Llywodraeth Cymru. Yn sicr, yn hytrach na chyhoeddi datganiadau o edifeirwch a datganiadau i’r wasg ynglŷn â’r hyn y gallai Llywodraeth Lafur ddamcaniaethol yn y dyfodol ei wneud yn San Steffan, ‘does bosibl na ddylem gymryd rheolaeth ar ein tynged ein hunain mewn gwirioned a chreu banc seilwaith i Gymru.

It’s because we have done exactly that that, in Wales, we’ve had the innovative finance arrangements that I’ve already explored. It’s why we have Finance Wales here providing a source of funding to businesses in Wales that otherwise certainly would not have been available to them. That’s why, indeed, we are interested to explore other ideas within our competence and our legislative ability to build even further on that record.

Oherwydd ein bod wedi gwneud yn union hynny, yng Nghymru, rydym wedi cael y trefniadau cyllid arloesol rwyf wedi’u harchwilio eisoes. Dyna pam fod gennym Cyllid Cymru yma yn darparu ffynhonnell o gyllid i fusnesau yng Nghymru na fuasai wedi bod ar gael iddynt fel arall yn bendant. Dyna pam, yn wir, fod gennym ddiddordeb mewn archwilio syniadau eraill o fewn ein cymhwysedd a’n gallu deddfwriaethol i adeiladu hyd yn oed ymhellach ar yr hyn a wnaed eisoes.

Cabinet Secretary, the recent Health Foundation report, ‘The path to sustainability: Funding projections for the NHS in Wales to 2019/20 and 2030/31’, highlights the need for an increase of around 60 per cent in funding to £10.4 billion by 2030-31 in order to meet the forthcoming predicted demand. They also identify the need for greater efficiency, and we know that smarter ways of working, particularly in the integration of health and social care, are a must. Based on your forthcoming local government reforms, which, of course, are to include a footprint of seven regional consortia, to include health and social care, what plans are you putting in place now to ensure that greater efficiencies could be made through a fully integrated health and social care model?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae adroddiad diweddar y Sefydliad Iechyd, ‘Y llwybr i gynaliadwyedd: rhagolygon cyllid ar gyfer y GIG yng Nghymru i 2019/20 a 2030/31’, yn tynnu sylw at yr angen am gynnydd o tua 60 y cant yn y cyllid i £10.4 biliwn erbyn 2030-31 er mwyn ateb y galw a ragwelir. Maent hefyd yn nodi’r angen am fwy o effeithlonrwydd, a gwyddom fod rhaid cael ffyrdd callach o weithio, yn enwedig wrth integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol. Yn seiliedig ar y diwygiadau llywodraeth leol sydd ar y gweill gennych, a fydd, wrth gwrs, yn cynnwys ôl troed saith consortia rhanbarthol, gan gynnwys iechyd a gofal cymdeithasol, pa gynlluniau rydych yn eu rhoi ar waith yn awr i sicrhau y gellid sicrhau gwell arbedion effeithlonrwydd drwy fodel iechyd a gofal cymdeithasol cwbl integredig?

Well, I share the Member’s belief that closer integration between health and social care brings benefits both to patients and to users, and can help to drive financial efficiencies. It’s why, in next year’s budget, we maintain the £60 million care fund to drive greater integration between health and social care. It’s why we will have pooled budgets operating on the regional social services footprints, and it is why, in the discussions that I am having with local authorities in Wales, the notion of bringing social services together on a regional basis, facing health boards, helps us to make progress, and rapid progress, in that direction.

Wel, rwy’n rhannu cred yr Aelod fod integreiddio agosach rhwng iechyd a gofal cymdeithasol yn rhoi manteision i gleifion ac i ddefnyddwyr, a gall hynny helpu i ysgogi arbedion effeithlonrwydd. Dyna pam, yng nghyllideb y flwyddyn nesaf, rydym yn cynnal y gronfa ofal £60 miliwn i annog mwy o integreiddio rhwng iechyd a gofal cymdeithasol. Dyna pam y bydd gennym gyllidebau cyfun yn gweithredu ar ôl traed gwasanaethau cymdeithasol rhanbarthol, a dyna pam, yn y trafodaethau rwy’n eu cael gydag awdurdodau lleol yng Nghymru, fod y syniad o ddod â gwasanaethau cymdeithasol at ei gilydd ar sail ranbarthol, i wynebu byrddau iechyd, yn ein helpu i wneud cynnydd, a chynnydd cyflym, i’r cyfeiriad hwnnw.

Thank you, Cabinet Secretary. The future generations commissioner has warned that public services could fall off a cliff without more being done to prevent people from becoming ill. This includes, obviously, quality housing and leisure services. Further, the Welsh Local Government Association has expressed concerns that NHS budgetary pressures could see non-healthcare services that help people stay healthy losing out. How will you ensure a streamlined approach through local government to promote public health, not just through the NHS, but through all public services provided at local government level, and how will you ensure that, throughout any reform process, this will be a key priority?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae comisiynydd cenedlaethau’r dyfodol wedi rhybuddio y gallai gwasanaethau cyhoeddus ddisgyn dros y dibyn oni bai bod mwy yn cael ei wneud i atal pobl rhag mynd yn sâl. Mae hyn yn cynnwys, yn amlwg, gwasanaethau tai a gwasanaethau hamdden o ansawdd. At hynny, mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi mynegi pryderon y gallai pwysau cyllidebol y GIG achosi i wasanaethau nad ydynt yn wasanaethau gofal iechyd, ond sy’n helpu pobl i aros yn iach, fod ar eu colled. Sut y byddwch yn sicrhau dull symlach drwy lywodraeth leol o hyrwyddo iechyd y cyhoedd, nid yn unig drwy’r GIG, ond drwy’r holl wasanaethau cyhoeddus a ddarperir ar lefel llywodraeth leol, a sut y byddwch yn sicrhau y bydd hon yn flaenoriaeth allweddol drwy gydol unrhyw broses ddiwygio?

Any person with the responsibility of making a budget for the Welsh Government has to face the competing priorities that are there for expenditure. In the budget that I have laid before this Assembly, we seek to do that, with £240 million additional investment in our health service direct, but also, as a result of our budget agreement, are able to provide a no-cash-cuts budget for local authorities as well, with £25 million identified specifically for social services within that. The general point that the Member makes is one that I endorse: the future for the health service depends upon each one of us being willing to take more responsibility for creating the conditions in which we take better care of our own health. So, much of what the health service deals with today are problems that need never have happened had people made different decisions in their own lives. It’s the responsibility of Government to create the conditions in which those decisions can be made, and our local government budgets are key to helping to do that.

Mae unrhyw berson sydd â chyfrifoldeb am greu cyllideb ar gyfer Llywodraeth Cymru yn gorfod wynebu’r blaenoriaethau sy’n cystadlu am wariant. Yn y gyllideb rwyf wedi’i chyflwyno gerbron y Cynulliad hwn, rydym yn ceisio gwneud hynny, gyda £240 miliwn o fuddsoddiad ychwanegol uniongyrchol yn ein gwasanaeth iechyd, ond hefyd, o ganlyniad i’n cytundeb cyllideb, rydym yn gallu darparu cyllideb heb doriadau arian parod ar gyfer awdurdodau lleol yn ogystal, gyda £25 miliwn wedi’i neilltuo’n benodol ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol o fewn yr arian hwnnw. Mae’r pwynt cyffredinol y mae’r Aelod yn ei wneud yn un rwy’n ei gymeradwyo: mae dyfodol y gwasanaeth iechyd yn dibynnu ar bob un ohonom i fod yn barod i gymryd mwy o gyfrifoldeb dros greu’r amodau lle rydym yn gofalu am ein hiechyd ein hunain yn well. Felly, mae llawer o’r hyn y mae’r gwasanaeth iechyd yn ymdrin ag ef heddiw yn broblemau na fuasai angen iddynt fod wedi digwydd pe bai pobl wedi gwneud penderfyniadau gwahanol am eu bywydau eu hunain. Cyfrifoldeb y Llywodraeth yw creu’r amodau lle y gellir gwneud y penderfyniadau hynny, ac mae ein cyllidebau llywodraeth leol yn allweddol i helpu i wneud hynny.

Thank you. And, finally, turning to community councils, as part of your local government reform, how do you intend to proceed with a fundamental review of the democratic level of governance that sits at town and community level?

Diolch. Ac yn olaf, gan droi at gynghorau cymuned, fel rhan o’ch cynlluniau i ddiwygio llywodraeth leol, sut rydych chi’n bwriadu bwrw ymlaen ag adolygiad sylfaenol o’r lefel ddemocrataidd o lywodraethu ar lefel tref a chymuned?

I thank Janet Finch-Saunders for that question. I know she’s got a particular interest in town and community councils. I said in my statement on 4 October that there were a series of immediate things I feel we can do to improve the operation of the system as we have it today, but I also wanted a more root-and-branch and independent look at town and community councils to find the ways in which we can harness the things that they do very well. In many parts of Wales, that sector does some very important things very well, but it doesn’t do it uniformly. There is a democratic deficit in the sector, with over half of town and community council seats uncontested at the last election. I’m grateful to her for the discussions we’ve had on this matter and I look forward to being able to continue with them to design that root-and-branch re-assessment.

Diolch i Janet Finch-Saunders am y cwestiwn hwnnw. Rwy’n gwybod bod ganddi ddiddordeb arbennig mewn cynghorau tref a chymuned. Dywedais yn fy natganiad ar 4 Hydref fod yna gyfres o bethau rwy’n teimlo y gallwn eu gwneud ar unwaith i wella gweithrediad y system fel y mae heddiw, ond roeddwn hefyd yn awyddus i edrych yn fwy trwyadl ac annibynnol ar gynghorau tref a chymuned er mwyn dod o hyd i ffyrdd y gallwn harneisio’r pethau y maent yn eu gwneud yn dda iawn. Mewn sawl rhan o Gymru, mae’r sector hwnnw’n gwneud rhai pethau pwysig iawn yn dda iawn, ond nid yw’n gwneud hynny’n wastadol. Mae yna ddiffyg democrataidd yn y sector, a thros hanner seddi cynghorau tref a chymuned yn cael eu hethol yn ddiwrthwynebiad yn yr etholiad diwethaf. Rwy’n ddiolchgar iddi am y trafodaethau a gawsom ar y mater hwn ac rwy’n edrych ymlaen at allu parhau i gynllunio’r ailasesiad gwraidd a changen hwnnw gyda hwy.

Thank you. We now turn back to the questions on the order paper and question 3—Hefin David.

Diolch. Trown yn ôl yn awr at y cwestiynau ar y papur trefn a chwestiwn 3—Hefin David.

Cydweithredu o ran Llywodraeth Leol

Collaboration in Local Government

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gydweithredu o ran llywodraeth leol yn y dyfodol? OAQ(5)0059(FLG)[R]

3. Will the Minister make a statement on future collaboration in local government? OAQ(5)0059(FLG)[R]

I thank the Member for that question. I set out my proposals for future collaboration between local authorities on 4 October. The proposals for mandatory and systematic regional collaboration will build on the many collaborative arrangements local authorities already have in place across Wales.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Nodais fy nghynigion mewn perthynas â chydweithredu rhwng awdurdodau lleol yn y dyfodol ar 4 Hydref. Bydd y cynigion ar gyfer cydweithredu rhanbarthol gorfodol a systematig yn adeiladu ar y nifer o drefniadau cydweithredol sydd ar waith eisoes gan awdurdodau lleol ledled Cymru.

Does the Cabinet Secretary believe that such mandatory collaboration has to lead to a return on investment, whether that be delivering more for less, more for the same, or the same for less, and, if that’s the case, how does he anticipate local authorities being able to justify collaboration, as a mandatory requirement, when the business case for collaboration may not necessarily bring a direct benefit to one or other of the individual local authorities engaging in the collaboration process?

A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn credu bod yn rhaid i gydweithredu gorfodol o’r fath arwain at elw ar fuddsoddiad, boed hynny’n gyflawni mwy am lai, mwy am yr un peth, neu’r un peth am lai, ac os yw hynny’n wir, sut y mae’n rhagweld y bydd awdurdodau lleol yn gallu cyfiawnhau cydweithredu, fel gofyniad gorfodol, pan na fydd yr achos busnes ar gyfer cydweithredu o reidrwydd yn sicrhau budd uniongyrchol i’r naill neu’r llall o’r awdurdodau lleol unigol a fydd yn rhan o’r broses gydweithredu?

I thank Hefin David for that supplementary question because he puts his finger on exactly why I have said throughout that these arrangements will have to be mandatory as well as systematic. There are too many examples in local authorities in Wales where an individual local authority has invested a great deal of time and effort in trying to bring about a collaborative regional arrangement only to find that, at the last minute, one of the participating authorities moves away from the table because they don’t see how their own narrow interest has been taken forward in what they all agree is a wider pattern of benefit. We cannot have arrangements in Wales where individual local authorities take such a narrow and time-limited view of their own interests and then sacrifice the wider interests of a region where progress could be made. So, the only way to overcome that, as I see it, is by agreeing these arrangements; I’m very keen to continue that conversation. But, once it is agreed, they will be mandatory and everybody will have to play their part in them.

Diolch i Hefin David am y cwestiwn atodol gan ei fod yn rhoi ei fys ar yr union reswm pam rwyf wedi dweud bob amser y bydd yn rhaid i’r trefniadau hyn fod yn orfodol yn ogystal â systematig. Mae gormod o enghreifftiau mewn awdurdodau lleol yng Nghymru lle y mae awdurdod lleol unigol wedi buddsoddi llawer iawn o amser ac ymdrech yn ceisio sicrhau trefniant rhanbarthol cydweithredol, i ddarganfod, ar y funud olaf, fod un o’r awdurdodau sy’n cymryd rhan wedi symud oddi wrth y bwrdd am nad ydynt yn gweld sut y mae eu budd cul eu hunain yn cael ei hyrwyddo yn yr hyn y maent i gyd yn cytuno sy’n batrwm ehangach o fudd. Ni allwn gael trefniadau yng Nghymru lle y mae gan awdurdodau lleol unigol bersbectif mor gul, a chyfyngedig o ran amser, ar eu buddiannau eu hunain ac yna’n aberthu buddiannau ehangach rhanbarth lle y gellid gwneud cynnydd. Felly, yr unig ffordd i oresgyn hyn, fel rwy’n gweld pethau, yw drwy gytuno ar y trefniadau hyn; rwy’n awyddus iawn i barhau â’r sgwrs honno. Ond ar ôl cytuno arnynt, byddant yn orfodol a bydd yn rhaid i bawb chwarae eu rhan ynddynt.

Cabinet Secretary, we’re of the same generation and probably the only two people in this Chamber that remember the 1994 White Paper to establish unitary authorities. I’m sure we’re the only people that would have read it. It said that at the heart of the concept of unitary authorities was that they’d have to collaborate, but a generation later—there have been some partnerships, of course—that sort of culture of collaboration is yet to be established. And that’s as important as what I would welcome—the more coercive measures that may have to be taken to ensure that, at last, we get them to co-operate effectively.

Ysgrifennydd y Cabinet, rydym ein dau o’r un genhedlaeth ac yn ôl pob tebyg, ni yw’r unig ddau yn y Siambr hon sy’n cofio Papur Gwyn 1994 i sefydlu awdurdodau unedol. Rwy’n siŵr mai ni yw’r unig bobl a fuasai wedi ei ddarllen. Roedd yn dweud mai’r hyn sydd wrth wraidd y cysyniad o awdurdodau unedol oedd y buasai’n rhaid iddynt gydweithredu, ond genhedlaeth yn ddiweddarach—cafwyd rhai partneriaethau, wrth gwrs—mae’r math hwnnw o ddiwylliant cydweithredol eto i’w sefydlu. Ac mae hynny yr un mor bwysig â’r hyn y buaswn yn ei groesawu—y mesurau mwy gorfodol y gallai fod yn rhaid eu rhoi ar waith i sicrhau y gallwn eu cael i gydweithio’n effeithiol o’r diwedd.

Well, I’m afraid I was a county councillor myself back then, when those reforms were being advanced and discussed. So, I do remember them very well. Dirprwy Lywydd, can I say that, actually, when I go around local authorities in Wales I am often struck by the richness of collaboration that is already there? Every local authority can describe to you places where they are collaborating across their borders for very important purposes. The problem with it so far has been that there is no national pattern here. We’re not good at learning from positive experience in one part of Wales and making it happen elsewhere. That’s why, once we’ve agreed on the new co-operative arrangements there are to be, I am determined that they will have to be systematic—they will be the same across Wales, and they’ll be mandatory. Everybody will be involved in delivering them.

Wel, yn anffodus, roeddwn yn gynghorydd sir bryd hynny, pan oedd y diwygiadau hynny’n cael eu cyflwyno a’u trafod. Felly, rwy’n eu cofio’n dda iawn. Ddirprwy Lywydd, a gaf fi ddweud, mewn gwirionedd, pan fyddaf yn mynd o gwmpas awdurdodau lleol yng Nghymru mae’r cyfoeth o gydweithrediad sydd yno eisoes yn aml yn syndod i mi? Gall pob awdurdod lleol ddisgrifio mannau lle y maent yn cydweithredu ar draws eu ffiniau at ddibenion pwysig iawn. Y broblem gyda hynny hyd yn hyn yw nad oes patrwm cenedlaethol yma. Nid ydym yn dda am ddysgu o brofiad cadarnhaol mewn un rhan o Gymru a gwneud iddo ddigwydd mewn rhannau eraill. Dyna pam fy mod yn benderfynol, wedi i ni gytuno ar y trefniadau cydweithredol newydd, y bydd yn rhaid iddynt fod yn systematig—byddant yr un fath ledled Cymru, a byddant yn orfodol. Bydd pawb yn cymryd rhan yn y broses o’u cyflawni.

Cabinet Secretary, as well as collaboration within and between local government, there are also important partnerships between local authorities and other partners. One of those has been Powys council and the Powys teaching health board, who have entered into an agreement on health and social care in particular. Can you tell me whether there has been any assessment made of that collaboration and whether the outcomes have been positive?

Ysgrifennydd y Cabinet, yn ogystal â chydweithrediad o fewn llywodraeth leol a rhwng awdurdodau, mae yna hefyd bartneriaethau pwysig rhwng awdurdodau lleol a phartneriaid eraill. Un o’r rheini yw Cyngor Powys a Bwrdd Iechyd Addysgu Powys, sydd wedi ffurfio cytundeb ar iechyd a gofal cymdeithasol yn benodol. A allwch ddweud wrthyf a wnaed unrhyw asesiad o’r cydweithrediad hwnnw ac a yw’r canlyniadau wedi bod yn gadarnhaol?

Well, Dirprwy Lywydd, Joyce Watson makes a very important point, which is always made to me by local authorities when I am meeting them: that the agenda for local authorities goes much wider than local authorities themselves. They all have really important partners, whether that is the local police service, the national park or, in the Powys case, as she says, the collaboration between Powys teaching health board and Powys council. I met the leader of Powys County Council recently and received an account from him of the work that they are doing. Interestingly, in relation to Suzy Davies’s earlier point, occupational therapy services are one of the very first things that they believe they can provide as a single service across both authorities. They tell me that good progress is being made. We’ve provided grant funding of more than £300,000 to assist the council and the LHB to get that collaboration off the ground, and I look forward to seeing further practical fruits of those endeavours.

Wel, Ddirprwy Lywydd, mae Joyce Watson yn gwneud pwynt pwysig iawn, un y mae awdurdodau lleol bob amser yn ei wneud pan fyddaf yn eu cyfarfod: fod yr agenda ar gyfer awdurdodau lleol yn llawer ehangach na’r awdurdodau lleol eu hunain. Mae gan bob un ohonynt bartneriaid pwysig iawn, boed y gwasanaeth heddlu lleol, y parc cenedlaethol neu, yn achos Powys fel y mae’n dweud, y cydweithrediad rhwng Bwrdd Iechyd Addysgu Powys a Chyngor Powys. Cyfarfûm ag arweinydd Cyngor Sir Powys yn ddiweddar, a rhoddodd gyfrif i mi o’r gwaith y maent yn ei wneud. Yn ddiddorol, mewn perthynas â phwynt cynharach Suzy Davies, gwasanaethau therapi galwedigaethol yw un o’r pethau cyntaf y maent yn credu y gallant eu darparu ar ffurf un gwasanaeth ar draws y ddau awdurdod. Maent yn dweud wrthyf fod cynnydd da yn cael ei wneud. Rydym wedi darparu cyllid grant o fwy na £300,000 i gynorthwyo’r cyngor a’r Bwrdd Iechyd Lleol i sefydlu’r cydweithrediad hwnnw, ac edrychaf ymlaen at weld ffrwyth ymarferol pellach yr ymdrechion hynny.

Cytundebau Dinas

City Deals

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gytundebau dinas? OAQ(5)0051(FLG)

4. Will the Minister make a statement on city deals? OAQ(5)0051(FLG)

Diolch yn fawr am y cwestiwn.

I remain committed to progressing deals in Wales as a tool to encourage further economic growth and collaborative working. The Welsh Government has had extensive discussions on deals with the UK Government to maximise the benefits for Wales.

Thank you for the question.

Rwy’n parhau’n ymrwymedig i ddatblygu cytundebau yng Nghymru fel arf i annog twf economaidd a chydweithio pellach. Mae Llywodraeth Cymru wedi cael trafodaethau helaeth am gytundebau â Llywodraeth y DU i sicrhau’r manteision gorau posibl i Gymru.

I thank the Cabinet Secretary for his answer. He’ll be aware, I'm sure, of Mark Lang's recent deep place study of Pontypool, where he highlights not simply the challenges facing that once-thriving community, but also the foundations that could be built upon for future success. Ventures like the Cardiff city region and the city deal provide opportunities for towns like Pontypool, but there are also threats as well. So, will he elaborate on how his Government will deliver a multi-hub, multi-growth whole approach to the Cardiff city deal and the city region plan, so that towns like Pontypool are at the centre of those plans, rather than at their periphery?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb. Fe fydd yn ymwybodol, rwy’n siŵr, o astudiaeth ddofn ddiweddar Mark Lang o Bont-y-pŵl, lle y mae’n tynnu sylw at yr heriau sy’n wynebu’r gymuned honno a oedd ar un adeg yn gymuned ffyniannus, yn ogystal â’r sylfeini y gellid adeiladu arnynt i sicrhau llwyddiant yn y dyfodol. Mae mentrau fel prifddinas-ranbarth Caerdydd a’r cytundeb dinas yn cynnig cyfleoedd i drefi fel Pont-y-pŵl, ond ceir bygythiadau hefyd. Felly, a wnaiff yr Aelod ymhelaethu ynglŷn â sut y bydd ei Lywodraeth yn sicrhau dull cyflawn aml-ganolfan, aml-dwf o fynd ati ar gytundeb dinas Caerdydd a chynllun y dinas-ranbarth, fel bod trefi fel Pont-y-pŵl yn ganolog yn y cynlluniau hynny, yn hytrach nag ar eu cyrion?

Well, the key point that I think Steffan Lewis is making is this, and it's reflected in the work that Mark Lang has been involved in: the Cardiff capital deal is not simply about finding better ways in which people can be attracted to the centre, to Cardiff itself, but a way of spreading prosperity across the whole of that region, and where connectivity means that we can more easily persuade businesses and economic activity to take place right across the region. It's encouraging to see the mechanisms that the deal is putting in place to make sure that projects right across the region are assessed for that impact, and I know that, amongst the 10 leaders of councils who come together to form the leadership of the deal, we see a determination to make sure that its fruits are genuinely provided across the whole of those 10 authorities.

Wel, y pwynt allweddol rwy’n credu y mae Steffan Lewis yn ei wneud yw hwn, a chaiff ei adlewyrchu yn y gwaith y mae Mark Lang wedi bod yn ei wneud: nid yn unig y mae cytundeb Prifddinas Caerdydd yn ymwneud â dod o hyd i ffyrdd gwell o ddenu pobl i’r canol, i Gaerdydd ei hun, ond mae’n ymwneud hefyd â ffordd o ledaenu ffyniant ar draws y rhanbarth cyfan, a lle y mae cysylltedd yn golygu y gallwn yn hawdd berswadio busnesau a gweithgarwch economaidd i ddigwydd ar draws y rhanbarth i gyd. Mae’n galonogol gweld y mecanweithiau y mae’r cytundeb yn eu rhoi ar waith i wneud yn siŵr fod prosiectau ar draws y rhanbarth yn cael eu hasesu ar gyfer yr effaith honno, ac ymhlith y 10 arweinydd cyngor sy’n dod at ei gilydd i ffurfio arweinyddiaeth y cytundeb, gwn ein bod yn gweld penderfyniad i sicrhau o ddifrif fod ei ffrwythau’n cael eu darparu ar hyd a lled y 10 awdurdod.

One component of the Cardiff city deal is the creation of the Cardiff capital region skills and employment board. One of the jobs in its hands is to ensure that the skills and employment provision is responsive to the needs of local businesses and communities. Can the Cabinet Secretary update the Assembly on Welsh Government financial support for skills and employment provision in the Cardiff city region and how this will deliver benefits to south-east Wales, please?

Un elfen o gytundeb dinas Caerdydd yw creu bwrdd sgiliau a chyflogaeth prifddinas-ranbarth Caerdydd. Un o swyddogaethau’r bwrdd fydd sicrhau bod y ddarpariaeth sgiliau a chyflogaeth yn ymateb i anghenion busnesau a chymunedau lleol. A all Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Cynulliad am gymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y ddarpariaeth sgiliau a chyflogaeth yn ninas-ranbarth Caerdydd a sut y bydd hyn yn sicrhau manteision i dde-ddwyrain Cymru, os gwelwch yn dda?

Well, I thank Mohammad Asghar for the question. He’s right to point to the creation of that board, and I was encouraged to see that the board contained not simply the local authorities themselves, but education representatives, employer representatives and third sector representatives as well. The £1.3 billion deal that we are providing for the Cardiff capital region is a combination of local authorities’ own funding, funding that will come from the UK Government and funding that will come from the European Union, but the bulk of the funding—the largest contributor—comes from the Welsh Government itself, and it is exactly aligned with those purposes to make sure that, as well as physical connectivity, we have a skills base amongst the local population that means that this is an attractive place for employers to come and create economic opportunity.

Wel, diolch i Mohammad Asghar am y cwestiwn. Mae’n iawn i dynnu sylw at y ffaith fod y bwrdd hwnnw wedi cael ei greu, ac roeddwn yn falch o weld fod y bwrdd nid yn unig yn cynnwys yr awdurdodau lleol eu hunain ond cynrychiolwyr addysg, cynrychiolwyr cyflogwyr a chynrychiolwyr y trydydd sector hefyd. Mae’r cytundeb £1.3 biliwn rydym yn ei ddarparu ar gyfer prifddinas-ranbarth Caerdydd yn gyfuniad o gyllid awdurdodau lleol eu hunain, cyllid a fydd yn dod gan Lywodraeth y DU a chyllid a ddaw gan yr Undeb Ewropeaidd, ond daw’r rhan fwyaf o’r cyllid—y cyfrannwr mwyaf—gan Lywodraeth Cymru ei hun, ac mae’n cyd-fynd yn union â’r dibenion hynny i wneud yn siŵr fod gennym, yn ogystal â chysylltedd corfforol, sylfaen sgiliau ymhlith y boblogaeth leol sy’n golygu bod hwn yn lle deniadol i gyflogwyr ddod yma a chreu cyfleoedd economaidd.

How does the Cabinet Secretary see the future governance of the Cardiff city region developing? It’s very exciting that the 10 leaders have come together in the way that they have. How does he see this developing in the future?

Sut y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gweld y gwaith o lywodraethu dinas-ranbarth Caerdydd yn datblygu yn y dyfodol? Mae’n gyffrous iawn fod y 10 arweinydd wedi dod at ei gilydd yn y ffordd y maent wedi’i wneud. Sut y mae’n gweld hyn yn datblygu yn y dyfodol?

Well, Dirprwy Lywydd, it is a very important development that those 10 leaders are committed to make happen, but it is very important indeed that they are able to deliver according to the timescale that they themselves have made a commitment to deliver. Because the model, which is the Cabinet model where all 10 leaders will form the cabinet of the Cardiff capital city deal, is yet to be ratified by the constituent authorities. Every leader is committed to making sure that that arrangement has been ratified by their council before the end of February of next year. My message to them, which I’ve conveyed regularly in meetings to them, is that it is absolutely vital that they deliver on that timetable so that we remain on track in governance terms to draw down the money that is available for the deal.

Wel, Ddirprwy Lywydd, mae’r datblygiad hwnnw y mae’r 10 arweinydd yn ymrwymedig i’w gyflawni yn ddatblygiad pwysig iawn, ond mae’n bwysig iawn yn wir eu bod yn gallu cyflawni’r gwaith yn ôl yr amserlen y maent hwy eu hunain wedi ymrwymo i’w gyflawni. Oherwydd mae’r model, sef y model Cabinet lle y bydd pob un o’r 10 arweinydd yn ffurfio cabinet cytundeb prifddinas-ranbarth Caerdydd, eto i’w gadarnhau gan yr awdurdodau cyfansoddol. Mae pob arweinydd yn ymrwymedig i wneud yn siŵr fod y trefniant wedi cael ei gadarnhau gan eu cyngor cyn diwedd mis Chwefror y flwyddyn nesaf. Fy neges iddynt, ac rwyf wedi cyfleu’r neges hon iddynt yn rheolaidd mewn cyfarfodydd, yw ei bod yn gwbl hanfodol eu bod yn cyflawni yn ôl yr amserlen honno fel ein bod yn parhau i fod ar y trywydd iawn o ran llywodraethu i sicrhau’r arian sydd ar gael ar gyfer y cytundeb.

Adran 137 o Ddeddf Llywodraeth Leol 1972

Section 137 of the Local Government Act 1972

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gymhwyso adran 137 o Ddeddf Llywodraeth Leol 1972 yn ymwneud â phwerau awdurdodau lleol i fynd i gostau? OAQ(5)0056(FLG)

5. Will the Minister make a statement on the application of section 137 of the Local Government Act 1972 relating to the powers of local authorities to incur expenditure? OAQ(5)0056(FLG)

I thank Russell George for the question. This section 137 power allows a community or town council to incur a limited amount of expenditure for purposes for which it has no other specific power or duty, and which will bring direct benefit to their area or any part of it.

Diolch i Russell George am y cwestiwn. Mae’r pŵer hwn yn adran 137 yn caniatáu i gyngor tref neu gymuned fynd i gostau cyfyngedig at ddibenion nad oes ganddo unrhyw bŵer neu ddyletswydd benodol arall drostynt, ac a fydd yn sicrhau budd uniongyrchol i’w hardal neu unrhyw ran ohoni.

Cabinet Secretary, Llanfair Caereinion Town Council have been in correspondence with me on this issue for some time. The town council are keen to take on the running of the town library from county council control. If this doesn’t happen then it’s fearful the town library is likely to close.

Now, legal advice provided to the town council actively prohibits them from funding the library under section 137 of the Local Government Act 1972. However, the local authority has received opposing legal advice. I’m grateful to you for writing to me on this matter today in quite some detail—I appreciate that, Cabinet Secretary. Would you agree to provide clarity on the application of section 137 in this regard?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae Cyngor Tref Llanfair Caereinion wedi bod yn gohebu â mi ar y mater hwn ers peth amser. Mae cyngor y dref yn awyddus i gymryd y gwaith o redeg llyfrgell y dref o reolaeth y cyngor sir. Os na fydd hyn yn digwydd mae’n ofni y bydd llyfrgell y dref yn debygol o gau.

Nawr, mae cyngor cyfreithiol a roddwyd i gyngor y dref yn eu gwahardd yn weithredol rhag ariannu’r llyfrgell o dan adran 137 o Ddeddf Llywodraeth Leol 1972. Fodd bynnag, mae’r awdurdod lleol wedi derbyn cyngor cyfreithiol i’r gwrthwyneb. Rwy’n ddiolchgar i chi am ysgrifennu ataf ar y mater hwn mewn cryn fanylder heddiw—rwy’n gwerthfawrogi hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. A fuasech yn cytuno i ddarparu eglurder ar weithredu adran 137 yn hyn o beth?

I’m grateful to Russell George for drawing this to my attention and providing copies of the correspondence from Llanfair Caereinion and Powys County Council, which illustrates the point that he is making. My officials have already provided advice to other town and community councils in Powys, and in general, our advice is that the financial restriction set out in section 137(4) continues to apply in circumstances where a town or community council seeks to exercise the well-being power contained in the Local Government Act 2000 to support the required expenditure. However, you do have to apply that general principle in every particular set of circumstances, and that’s the debate that is currently taking place between some town and community councils and Powys County Council itself.

What I will say to the Member is this: I intend to bring forward proposals as part of any consultation on local government reform to clarify the law in relation to the power and capabilities of town and community councils in taking on services and assets. So, even if there is some ambiguity or difference of view at present, I want to support town and community councils in the important efforts they are making to sustain services in local communities. We’ll take advantage of any consultation we bring forward to try and do just that.

Rwy’n ddiolchgar i Russell George am dynnu fy sylw at hyn ac am ddarparu copïau o’r ohebiaeth rhwng Cyngor Tref Llanfair Caereinion a Chyngor Sir Powys, sy’n dangos y pwynt y mae’n ei wneud. Mae fy swyddogion eisoes wedi darparu cyngor i gynghorau tref a chymuned eraill ym Mhowys, ac yn gyffredinol, ein cyngor yw bod y cyfyngiad ariannol a nodir yn adran 137(4) yn parhau i fod yn berthnasol mewn amgylchiadau lle y mae cyngor tref neu gymuned yn ceisio arfer y pŵer llesiant a geir yn Neddf Llywodraeth Leol 2000 i gefnogi’r gwariant angenrheidiol. Fodd bynnag, mae’n rhaid i chi gymhwyso’r egwyddor gyffredinol honno ym mhob cyfres benodol o amgylchiadau, a dyna’r ddadl sy’n digwydd ar hyn o bryd rhwng rhai cynghorau tref a chymuned a Chyngor Sir Powys ei hun.

Yr hyn rwyf am ei ddweud wrth yr Aelod yw hyn: rwy’n bwriadu cyflwyno cynigion fel rhan o unrhyw ymgynghoriad ar ddiwygio llywodraeth leol i egluro’r gyfraith mewn perthynas â phŵer a galluoedd cynghorau tref a chymuned i gymryd rheolaeth ar wasanaethau ac asedau. Felly, hyd yn oed os oes rhywfaint o amwysedd neu wahaniaeth barn ar hyn o bryd, rwyf am gefnogi cynghorau tref a chymuned yn yr ymdrechion pwysig y maent yn eu gwneud i gynnal gwasanaethau mewn cymunedau lleol. Byddwn yn manteisio ar unrhyw ymgynghoriad y byddwn yn ei gyflwyno i geisio gwneud hynny.

Historically, in the pre-poll-tax days, local authorities were able to use the equivalent of the product of the penny rate to carry out activity for the benefit of their local area. Does that Cabinet Secretary agree with me that what is needed, and what local authorities have asked for for as long as I can remember, is a power of general competence for local authorities, so that if it’s for the benefit of their area, it’s what the council votes for, it’s what constituents want, then they can spend money on it.

Yn hanesyddol, yn y dyddiau cyn treth y pen, roedd awdurdodau lleol yn gallu defnyddio’r hyn sy’n cyfateb i gynnyrch y dreth geiniog i gyflawni gweithgaredd er lles eu hardal leol. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi mai’r hyn sydd ei angen, a’r hyn y mae awdurdodau lleol wedi gofyn amdano ers cyn cof, yw pŵer cymhwysedd cyffredinol i awdurdodau lleol, felly os yw er budd i’w hardal, os mai dyna y mae’r cyngor yn pleidleisio drosto, a dyna y mae’r etholwyr ei eisiau, yna gallant wario arian arno?

Mike Hedges is absolutely right and he reminds us that, in the draft Bill on local government that the previous Minister brought forward, there was exactly that proposal: to provide a general power of competence to principle authorities and, indeed, a power of competence to town and community councils that were able to reach a certain threshold of competence in their own affairs. While we’ve not been able, up until now, to reach an agreement on some important parts of reform of local government, that was an aspect that was generally welcomed, and I definitely intend to take it forward if I have an opportunity to do so.

Mae Mike Hedges yn hollol gywir ac mae’n ein hatgoffa, yn y Bil drafft ar lywodraeth leol a gyflwynwyd gan y Gweinidog blaenorol, mai dyna’n union oedd y cynnig: darparu pŵer cymhwysedd cyffredinol i’r prif awdurdodau ac yn wir, pŵer cymhwysedd i gynghorau tref a chymuned a oedd yn gallu cyrraedd trothwy penodol o gymhwysedd yn eu materion eu hunain. Er nad ydym wedi gallu dod i gytundeb hyd yn hyn ar rai o agweddau pwysig o ddiwygio llywodraeth leol, roedd honno’n agwedd a gafodd ei chroesawu’n gyffredinol, ac yn bendant rwy’n bwriadu bwrw ymlaen â’r mater os caf gyfle i wneud hynny.

Y Portffolio Addysg

The Education Portfolio

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyraniad cyffredinol y gyllideb i'r portffolio addysg? OAQ(5)0065(FLG)

6. Will the Minister make a statement on the overall budget allocation to the education portfolio? OAQ(5)0065(FLG)

As set out in the draft budget published last month, the budget allocation for the education main expenditure group next year is £1.99 billion.

Fel y nodir yn y gyllideb ddrafft a gyhoeddwyd y mis diwethaf, dyraniad y gyllideb ar gyfer prif grŵp gwariant addysg y flwyddyn nesaf yw £1.99 biliwn.

Cabinet Secretary, a big part of the job of Government is to decide on priorities, and for me there is no higher priority than education. I believe a well-educated population benefits all aspects of life and life chances in communities. In addition to that, the recent report by Gerry Holtham and Brian Morgan looked at economic development policy across the world and found the strongest correlation between spending on schools and economic success. So, I very much welcome the recent new allocation, but I wonder if, going forward, together with the First Minister and your cabinet colleagues, you will continue to consider very carefully whether additional resources can be made available to our schools in Wales.

Ysgrifennydd y Cabinet, rhan fawr o waith y Llywodraeth yw penderfynu ar flaenoriaethau, ac i mi nid oes blaenoriaeth sy’n uwch nag addysg. Rwy’n credu bod poblogaeth wedi’i haddysgu’n dda o fudd i bob agwedd ar fywyd a chyfleoedd bywyd mewn cymunedau. Yn ogystal â hynny, roedd yr adroddiad diweddar gan Gerry Holtham a Brian Morgan yn edrych ar bolisi datblygu economaidd ym mhob rhan o’r byd a chanfu’r gydberthynas gryfaf rhwng gwariant ar ysgolion a llwyddiant economaidd. Felly, rwy’n croesawu’r dyraniad newydd diweddar yn fawr iawn, ond rwy’n meddwl tybed a wnewch chi barhau i ystyried yn ofalus iawn, gyda’r Prif Weinidog a’ch cyd-Aelodau yn y cabinet, a ellir sicrhau bod adnoddau ychwanegol ar gael i’n hysgolion yng Nghymru.

I thank John Griffiths for that. He makes a point that others have made this afternoon: that investment in human capital is one of the most powerful ways in which we can continue to sustain our economy and our economic prosperity into the future. Figures published last week by the Treasury showed that expenditure on education in Wales continues to be 4 per cent higher than in England. The draft budget that I published has, by itself, more than £90 million extra to the baseline to be able to make the pupil deprivation grant a permanent part of our funding in Wales; £20 million above that to raise school standards; and £0.5 billion going primarily to the twenty-first century schools programme, of which £28 million is there for Newport. I hope the Member will be assured from that that, even when tough priorities have to be set, the requirement to go on investing in education is one that is much in our minds.

Diolch i John Griffiths am hynny. Mae’n gwneud pwynt y mae eraill wedi’i wneud y prynhawn yma: fod buddsoddi mewn cyfalaf dynol yn un o’r ffyrdd mwyaf pwerus y gallwn barhau i gynnal ein heconomi a’n ffyniant economaidd yn y dyfodol. Dangosodd ffigurau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf gan y Trysorlys fod y gwariant ar addysg yng Nghymru yn parhau i fod 4 y cant yn uwch nag yn Lloegr. Mae gan y gyllideb ddrafft a gyhoeddais, ynddi ei hun, fwy na £90 miliwn yn ychwanegol at y llinell sylfaen i allu gwneud y grant amddifadedd disgyblion yn rhan barhaol o’n cyllido yng Nghymru; £20 miliwn ar ben hynny i godi safonau ysgolion; a £0.5 biliwn yn mynd yn bennaf tuag at raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, gyda £28 miliwn ohono yno ar gyfer Casnewydd. Rwy’n gobeithio y bydd hynny’n sicrhau’r Aelod fod yr angen i barhau i fuddsoddi mewn addysg, hyd yn oed pan fydd rhaid pennu blaenoriaethau anodd, yn un sy’n bendant yn ein meddyliau.

Rhannu Arferion Caffael

Sharing Procurement Practice

7. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael â Bwrdd y Gwasanaethau Caffael Cenedlaethol ynghylch pa mor barod yw awdurdodau lleol i rannu arferion caffael? OAQ(5)0052(FLG)

7. What discussions has the Minister had with the Board of the National Procurement Services on the readiness of local authorities to share procurement practice? OAQ(5)0052(FLG)

Those discussions do take place and they have focused on the results of the first round of procurement fitness checks, which my colleague Jane Hutt sponsored in the last Assembly. The results are available to assist those local authorities who may need support with specific aspects of their procurement practice.

Mae’r trafodaethau hynny’n digwydd ac maent wedi canolbwyntio ar ganlyniadau’r rownd gyntaf o wiriadau ffitrwydd i gaffael, a gynigiwyd gan fy nghyd-Aelod, Jane Hutt yn y Cynulliad diwethaf. Mae’r canlyniadau ar gael i gynorthwyo’r awdurdodau lleol hynny a allai fod angen cymorth gydag agweddau penodol ar eu harferion caffael.

Thank you. At the last meeting of the board of the National Procurement Service, it was revealed that only three local authorities have been willing to share data on how they lease vehicles. What can the Cabinet Secretary do to require data sharing, and once that data is with the NPS, what can he do to make sure the focus isn’t just on cost savings, but on capturing the value to local economies?

Diolch. Yng nghyfarfod diwethaf bwrdd y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, datgelwyd mai tri awdurdod lleol yn unig sydd wedi bod yn barod i rannu data ar sut y maent yn prydlesu cerbydau. Beth y gall Ysgrifennydd y Cabinet ei wneud i wneud rhannu data’n ofynnol, a phan fydd y data hwnnw gan y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, beth y gall ei wneud i sicrhau nad yw’r ffocws ar arbed costau’n unig, ond ar sicrhau gwerth i economïau lleol?

It’s an interesting question that the Member raises and, actually, car leasing turns out to be a more complex subject than I first realised when I was originally briefed some time ago by the National Procurement Service on this topic. There is a Wales-wide National Procurement Service framework for car hire that all local authorities participate in, but that’s only for cars that are being hired for up to a week. If you want to hire a vehicle for more than a week, you have two choices in Wales: you can become part of the Crown Commercial Service system, and three local authorities in Wales have chosen to be a part of that, but it doesn’t suit all local authorities in Wales, particularly those from rural areas. They prefer to enter into long-term hire arrangements, most often with those companies that they use from the car-hire framework. The car-hire framework provides eight or nine different companies that you can choose to hire from. Local authorities in Wales do not choose the cheapest supplier. Why is that? It’s because they make a conscious decision to hire from local suppliers because of the effect that that has on jobs and other economic prosperity in their localities. So, the point that the Member makes is an important one and I think the data suggest that it is actively in the minds of local authorities when they make these decisions.

Mae’r Aelod yn gofyn cwestiwn diddorol ac mewn gwirionedd, mae’n ymddangos bod prydlesu ceir yn bwnc mwy cymhleth nag y sylweddolais i gychwyn pan gefais fy mriffio ar y pwnc hwn yn wreiddiol gan y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol beth amser yn ôl. Mae pob awdurdod lleol yn rhan o fframwaith llogi ceir y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol ar gyfer Cymru gyfan, ond mae hwnnw ar gyfer ceir sy’n cael eu llogi am hyd at wythnos yn unig. Os ydych am logi cerbyd am fwy nag wythnos, mae gennych ddau ddewis yng Nghymru: gallwch ddod yn rhan o system Gwasanaeth Masnachol y Goron, ac mae tri awdurdod lleol yng Nghymru wedi dewis bod yn rhan o’r system honno, ond nid yw’n addas ar gyfer pob awdurdod lleol yng Nghymru, yn enwedig y rhai yn yr ardaloedd gwledig. Mae’n well ganddynt ymrwymo i drefniadau llogi hirdymor, gan amlaf gyda’r cwmnïau y maent yn eu defnyddio o’r fframwaith llogi ceir. Mae’r fframwaith llogi ceir yn darparu wyth neu naw o gwmnïau gwahanol y gallwch ddewis llogi ganddynt. Nid yw awdurdodau lleol yng Nghymru yn dewis y cyflenwr rhataf. Pam hynny? Oherwydd eu bod yn gwneud penderfyniad ymwybodol i logi gan gyflenwyr lleol oherwydd yr effaith a gaiff hynny ar swyddi a ffyniant economaidd arall yn eu hardaloedd. Felly, mae’r pwynt y mae’r Aelod yn ei wneud yn un pwysig ac rwy’n credu bod y data’n awgrymu ei fod yn sicr ym meddyliau awdurdodau lleol pan fyddant yn gwneud y penderfyniadau hyn.

Yr Ardoll Brentisiaethau

The Apprenticeship Levy

8. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r effaith a gaiff yr ardoll brentisiaethau ar y grant bloc? OAQ(5)0058(FLG)

8. What assessment has the Minister made of the impact that the apprenticeship levy will have on the block grant? OAQ(5)0058(FLG)

The apprenticeship levy is a UK Government employment tax that directly conflicts with areas of devolved competence. It does not provide significant new money for Wales. Any positive consequentials as a result of it are largely offset by negative consequentials and the additional costs to public sector providers.

Mae’r ardoll brentisiaethau yn dreth gyflogaeth Llywodraeth y DU sy’n gwrthdaro’n uniongyrchol â meysydd lle y mae cymhwysedd wedi ei ddatganoli. Nid yw’n darparu arian newydd sylweddol i Gymru. Bydd unrhyw arian canlyniadol cadarnhaol o ganlyniad iddo yn cael eu gwrthbwyso i raddau helaeth gan symiau canlyniadol negyddol a’r costau ychwanegol i ddarparwyr y sector cyhoeddus.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. It is worrying to see that, in fact, what we are getting from the UK central Government is being taken away in another part, but also we are funding our public bodies and they have to put that money back to the Treasury under the apprenticeship levy. Can you give guarantees that the money will be used for apprenticeships? There are many bodies I’ve met with that happen to pay this levy and therefore feel that they’re being penalised for actually trying to take on apprentices but are not getting anything back. In England I know there’s a voucher system, but here we seem to have nothing.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae’n destun pryder fod yr hyn rydym yn ei gael gan Lywodraeth ganolog y DU, mewn gwirionedd, yn cael ei gymryd yn ôl mewn rhan arall, ond hefyd rydym yn ariannu ein cyrff cyhoeddus ac mae’n rhaid iddynt roi’r arian hwnnw yn ôl i’r Trysorlys o dan yr ardoll brentisiaethau. A allwch roi sicrwydd y bydd yr arian yn cael ei ddefnyddio ar gyfer prentisiaethau? Mae llawer o’r cyrff rwyf wedi eu cyfarfod yn digwydd bod yn talu’r ardoll hon ac felly maent yn teimlo eu bod yn cael eu cosbi am gyflogi prentisiaid mewn gwirionedd ond nid ydynt yn cael unrhyw beth yn ôl. Yn Lloegr gwn fod ganddynt system dalebau, ond ymddengys nad oes gennym unrhyw beth o gwbl yma.

Let me provide the figures for Members to see. It takes me back to almost the very first question I was asked by Andrew R.T. Davies when I said that the small print in all of this is important. So, in the spending review settlement, the Treasury announced that there was to be £114 million added to the Welsh block grant as a result of the apprenticeship levy. Had you read further down the page into the small print, you would have discovered that, at the same time, £90 million was being taken out of the block grant because of a reduction in English apprenticeship programmes. If you had read further down the page again, you would have discovered that Welsh public sector bodies were being required to pay in £30 million to the apprenticeship levy scheme. So, we were being given £114 million and £120 million was being taken away. That’s why, on days like today, it’s important to wait to see the whole story before making any spending commitments.

As a result of combined pressure from all devolved administrations, the Treasury announced within the last week or so a change to the basis of calculation of the apprenticeship levy, which will provide and extra £13.7 million for Wales next year. I will be in discussions with Cabinet colleagues as to how that money can be invested. But any idea that there are millions and millions of pounds coming to Wales through the apprenticeship levy is simply a fiction.

Gadewch i mi ddarparu’r ffigurau i’r Aelodau gael gweld. Mae’n fy atgoffa o un o’r cwestiynau cyntaf un a ofynnodd Andrew R.T. Davies i mi pan ddywedais fod y print mân yn bwysig yn hyn oll. Felly, yn y setliad yn sgil yr adolygiad o wariant, cyhoeddodd y Trysorlys y bydd £114 miliwn yn cael ei ychwanegu at grant bloc Cymru oherwydd yr ardoll brentisiaethau. Pe baech wedi darllen y print mân tuag at waelod y dudalen, buasech wedi darganfod bod £90 miliwn yn cael ei dynnu o’r grant bloc ar yr un pryd oherwydd gostyngiad yn rhaglenni prentisiaethau Lloegr. Pe baech wedi darllen ymhellach eto tuag at waelod y dudalen, buasech wedi darganfod bod gofyn i gyrff sector cyhoeddus yng Nghymru dalu £30 miliwn tuag at gynllun yr ardoll brentisiaethau. Felly, roeddem yn cael £114 miliwn ac roedd £120 miliwn yn cael ei dynnu ymaith. Dyna pam, ar ddyddiau fel heddiw, mae’n bwysig aros i weld y stori lawn cyn gwneud unrhyw ymrwymiadau gwario.

O ganlyniad i bwysau cyfunol gan yr holl weinyddiaethau datganoledig, yn yr wythnos neu ddwy ddiwethaf cyhoeddodd y Trysorlys newid i sylfaen gyfrifo’r ardoll brentisiaethau, a fydd yn darparu £13.7 miliwn ychwanegol i Gymru y flwyddyn nesaf. Byddaf yn cael trafodaethau gyda fy nghyd-Aelodau Cabinet ynglŷn â sut y gellir buddsoddi’r arian hwnnw. Ond mae unrhyw syniad fod yna filiynau a miliynau o bunnoedd yn dod i Gymru drwy’r ardoll brentisiaethau yn anwiredd llwyr.

Cronfeydd Strwythurol yr UE (Gogledd Cymru)

EU Structural Funds (North Wales)

9. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am sut y mae cronfeydd strwythurol yr UE yn cynorthwyo busnesau a chyflogaeth yng ngogledd Cymru? OAQ(5)0064(FLG)

9. Will the Minister make a statement on how EU structural funds are assisting businesses and employment in north Wales? OAQ(5)0064(FLG)

Since 2007, Dirprwy Lywydd, EU projects in north Wales have helped 9,300 people into work, created 2,340 apprenticeships and 7,660 jobs.

Ers 2007, Ddirprwy Lywydd, mae prosiectau’r UE yng ngogledd Cymru wedi helpu 9,300 o bobl i ddod o hyd i waith, wedi creu 2,340 o brentisiaethau a 7,660 o swyddi.

Thank you, Cabinet Secretary. EU funds have helped enable innovation in north Wales, assisting the likes of ADC Biotechnology based in OpTIC in St Asaph, as well as ESF funding supporting the provision of intensive support and a range of bespoke interventions to help get people closer to the labour market through the North Wales Economic Ambition board’s OPUS programme and, of course, Jobs Growth Wales. This is just a snapshot of what EU funds have helped make happen in north Wales. Cabinet Secretary, can our organisations and communities in north Wales count on the Welsh Government’s continued support to draw down EU funding to support business and jobs in the region?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae arian yr UE wedi helpu i sicrhau arloesedd yng ngogledd Cymru, drwy gynorthwyo mentrau fel ADC Biotechnology a leolir yn OpTIC yn Llanelwy, yn ogystal â chyllid Cronfa Gymdeithasol Ewrop sy’n cefnogi darpariaeth cymorth dwys ac ystod o ymyriadau pwrpasol i helpu i ddod â phobl yn agosach at y farchnad lafur drwy raglen OPUS Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, a Twf Swyddi Cymru wrth gwrs. Cipolwg yn unig yw hyn ar yr hyn y mae cronfeydd yr UE wedi helpu i’w wireddu yng ngogledd Cymru. Ysgrifennydd y Cabinet, a all ein sefydliadau a’n cymunedau yng ngogledd Cymru ddibynnu ar gefnogaeth barhaus Llywodraeth Cymru i sicrhau arian yr UE i gefnogi busnesau a swyddi yn y rhanbarth?

I’m grateful to the Member for the opportunity to restate the Welsh Government’s position, which is, for as long as we remain in membership of the European Union, we will try and draw down the maximum possible investment for the benefit of communities across Wales. By the end of this month, as a result of accelerating the programme in the conditions we now face, we will have agreements in place covering 60 per cent of the £1.9 billion-worth of EU structural fund allocations. We will continue to make approvals beyond that and those approvals will apply to north Wales as much as to any other part of our nation.

Rwy’n ddiolchgar i’r Aelod am y cyfle i ailddatgan safbwynt Llywodraeth Cymru, sef y byddwn yn ceisio sicrhau’r buddsoddiad mwyaf posibl er lles cymunedau ledled Cymru cyhyd ag y byddwn yn parhau’n aelodau o’r Undeb Ewropeaidd. Erbyn diwedd y mis hwn, o ganlyniad i gyflymu’r rhaglen yn yr amgylchiadau rydym yn eu hwynebu yn awr, bydd gennym gytundebau ar waith mewn perthynas â 60 y cant o’r gwerth £1.9 biliwn o ddyraniadau cronfeydd strwythurol yr UE. Byddwn yn parhau i gymeradwyo cynlluniau y tu hwnt i hynny a bydd y cymeradwyaethau hynny yr un mor berthnasol i ogledd Cymru ag i unrhyw ran arall o’n cenedl.

Thank you very much, Cabinet Secretary.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.

2. 2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig
2. 2. Questions to the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

We move on to item 2, which is questions to the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs. Question 1—Russell George.

Symudwn ymlaen at eitem 2, sef cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig. Cwestiwn 1—Russell George.

Deddf Diogelu’r Amgylchedd 1990

The Environmental Protection Act 1990

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gymhwyso Deddf Diogelu'r Amgylchedd 1990 yng Nghymru? OAQ(5)0055(ERA)

1. Will the Minister make a statement on the application of the Environmental Protection Act 1990 in Wales? OAQ(5)0055(ERA)

Member
Lesley Griffiths 14:20:00
The Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs

Thank you. The Environmental Protection Act 1990 provides controls and supports enforcement on a number of issues, including the disposal of controlled waste, litter and remedial action for contaminated land. Under the devolution settlement, we have successfully amended the Act to enable its application to more specifically address Wales’s needs.

Diolch. Mae Deddf Diogelu’r Amgylchedd 1990 yn darparu rheolaethau ac yn cefnogi gorfodaeth mewn perthynas â nifer o faterion, gan gynnwys gwaredu gwastraff rheoledig, sbwriel a chamau i adfer tir halogedig. O dan y setliad datganoli, rydym wedi diwygio’r Ddeddf yn llwyddiannus i alluogi ei chymhwyso i fynd i’r afael ag anghenion Cymru yn fwy penodol.

In a letter to me on 7 November, Cabinet Secretary, you said that you saw no need to amend the Environmental Protection Act 1990, which states that local authorities have a statutory obligation to provide residents with at least one facility where they may deposit their household waste. Now, in light of the closure of the recycling centre in Machynlleth, coupled with the fact that the local authority is now considering the closure of further recycling centres in either Newtown or Welshpool, can I urge you to consider amending section 51 of the Act in order to allow every resident in Wales to have access to a recycling centre within a reasonable distance from their home, as opposed to an 80-mile potential trip, as might now be the case in some areas of rural Wales?

Mewn llythyr ataf ar 7 Tachwedd, Ysgrifennydd y Cabinet, fe ddywedoch nad oeddech yn gweld bod angen diwygio Deddf Diogelu’r Amgylchedd 1990, sy’n datgan bod gan awdurdodau lleol ddyletswydd statudol i ddarparu o leiaf un cyfleuster i breswylwyr lle y gallant waredu gwastraff y cartref. Nawr, yn sgil y ffaith fod y ganolfan ailgylchu ym Machynlleth wedi cau, ynghyd â’r ffaith fod yr awdurdod lleol bellach yn ystyried cau canolfannau ailgylchu pellach naill ai yn y Drenewydd neu’r Trallwng, a gaf fi eich annog i ystyried diwygio adran 51 y Ddeddf er mwyn caniatáu i bob un o drigolion Cymru gael mynediad at ganolfan ailgylchu o fewn pellter rhesymol i’w cartref, yn hytrach na thaith bosibl o 80 milltir, fel y gallai fod yn wir mewn rhai ardaloedd yng nghefn gwlad Cymru bellach?

I know we have exchanged correspondence on this issue, and I think I probably said in the letter to you that local authorities do have a high degree of autonomy and flexibility on this issue, and that allows them, really, to respond to local needs and reflect local priorities. I would still encourage people to participate in the consultation that is taking place in Powys, and I still don’t see any need to amend section 51 of the Act at the current time. However, I’m happy to review the position if circumstances in Powys, or anywhere else for that matter, necessitate that.

Gwn ein bod wedi gohebu ar y mater hwn, ac rwy’n credu fy mod, yn ôl pob tebyg, wedi dweud yn y llythyr atoch fod gan awdurdodau lleol lefel uchel o ymreolaeth a hyblygrwydd yn y mater hwn, ac mae hynny’n eu galluogi, mewn gwirionedd, i ymateb i anghenion lleol ac adlewyrchu blaenoriaethau lleol. Buaswn yn parhau i annog pobl i gymryd rhan yn yr ymgynghoriad sy’n cael ei gynnal ym Mhowys, ac nid wyf yn gweld unrhyw angen o hyd i ddiwygio adran 51 o’r Ddeddf ar hyn o bryd. Fodd bynnag, rwy’n fodlon adolygu’r safbwynt hwnnw os yw’r amgylchiadau ym Mhowys, neu unrhyw le arall o ran hynny, yn galw am hynny.

Mynd i’r Afael â Chlymog Japan

Tackling Japanese Knotweed

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ymdrechion i fynd i'r afael â chlymog Japan? OAQ(5)0056(ERA)

2. Will the Minister make a statement on efforts to tackle Japanese knotweed? OAQ(5)0056(ERA)

Thank you. I’m taking forward a number of initiatives designed to tackle this invasive species. These include the continuation of biocontrol trials to establish a non-native psyllid and the development of a fungus-based herbicide designed specifically to control this plant.

Diolch. Rwy’n bwrw ymlaen â nifer o fentrau a gynlluniwyd i fynd i’r afael â’r rhywogaeth oresgynnol hon. Mae’r rhain yn cynnwys parhau treialon rheoli biolegol i sefydlu llysleuen anfrodorol a datblygu chwynladdwr sy’n seiliedig ar ffwng a grëwyd yn benodol i reoli’r planhigyn hwn.

Can I thank the Minister for that response? Knotweed is a major problem in Swansea East, making houses difficult to sell and spreading onto neighbouring properties. I’m very pleased with the update the Minister gave me on experiments with a natural predator and on chemical attempts to attack it. The natural predator has been used now for several years, when will the decision be made on whether it can be used more generally?

A gaf fi ddiolch i’r Gweinidog am yr ymateb hwnnw? Mae clymog Japan yn broblem fawr yn Nwyrain Abertawe, gan wneud tai yn anodd eu gwerthu a lledaenu i diroedd cyfagos. Rwy’n hapus iawn gyda’r diweddariad a roddodd y Gweinidog i mi ar arbrofion gydag ysglyfaethwr naturiol ac ar ymdrechion cemegol i gael gwared arno. Mae’r ysglyfaethwr naturiol wedi cael ei ddefnyddio ers nifer o flynyddoedd bellach, pa bryd y gwneir penderfyniad ynglŷn ag a ellir ei ddefnyddio’n fwy cyffredinol?

Well, you are aware, obviously, of the results of the chemical trials that were held by Swansea University. They were published last year, and I think what they showed was there wasn’t a one-hit wonder, really, in relation to tackling this very difficult condition. There has been a planned series of treatments, which is absolutely the key to having effective control. I don’t know if Members are aware, but since the trial ended, the most effective herbicide tested, piclorum, has now been withdrawn from the market. We are continuing to fund biocontrol projects, and that really builds on the successes of the earlier trials. The phase that we’re looking at now will focus upon psyllid establishment with release to a wider range of sites, using enhanced release methods with new psyllid stock from Japan. I think the aim is for, then, the insects to suppress Japanese knotweed’s vigour so it won’t be the aggressive invader that it is now.

Wel, rydych yn ymwybodol, yn amlwg, o ganlyniadau’r treialon cemegol a gynhaliwyd gan Brifysgol Abertawe. Fe’u cyhoeddwyd y llynedd, ac rwy’n credu mai’r hyn a ddangosent oedd nad oedd un ateb gwyrthiol, mewn gwirionedd, mewn perthynas â mynd i’r afael â’r planhigyn eithriadol o anodd hwn. Cafwyd cyfres wedi’i chynllunio o driniaethau, sy’n gwbl allweddol i gael rheolaeth effeithiol. Nid wyf yn gwybod a yw’r Aelodau’n ymwybodol o hyn, ond ers i’r treial ddod i ben, mae’r chwynladdwr mwyaf effeithiol a brofwyd, piclorum, bellach wedi’i dynnu oddi ar y farchnad. Rydym yn parhau i ariannu prosiectau rheoli biolegol, ac mae hynny mewn gwirionedd yn adeiladu ar lwyddiannau’r treialon blaenorol. Bydd y cyfnod rydym yn edrych arno yn awr yn canolbwyntio ar sefydlu llyslau a’u rhyddhau i ystod ehangach o safleoedd, gan ddefnyddio dulliau rhyddhau gwell gyda stoc newydd o lyslau o Japan. Rwy’n credu mai’r nod yw i’r pryfed lethu grym clymog Japan fel nad yw’n rhywogaeth mor ymosodol o oresgynnol ag y mae ar hyn o bryd.

I thank the Member for asking the question, actually. Japanese knotweed is estimated to cost £165 million to the UK economy each year, and the Residential Landlord Association has warned that it can have such a detrimental effect on the value of property it can render it worthless. The previous Minister did say that a natural predator had been found that will help in the control of Japanese knotweed and was being trialled in Swansea. I ask the Minister—the Cabinet Secretary—can you provide an update on the roll-out: how successful it’s been and whether you do have any intention to use a special control order in the future to tackle this issue?

Diolch i’r Aelod am ofyn y cwestiwn. Amcangyfrifir bod clymog Japan yn costio £165 miliwn i economi’r DU bob blwyddyn, ac mae’r Gymdeithas Landlordiaid Preswyl wedi rhybuddio y gallai effeithio mor niweidiol ar werth eiddo nes ei wneud yn ddiwerth. Dywedodd y Gweinidog blaenorol bod ysglyfaethwr naturiol wedi’i ganfod a fydd yn helpu i reoli clymog Japan a’i fod yn cael ei dreialu yn Abertawe. Gofynnaf i’r Gweinidog—Ysgrifennydd y Cabinet—a allwch chi roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â chyflwyno’r treial: pa mor llwyddiannus ydoedd ac a oes gennych unrhyw fwriad i ddefnyddio gorchymyn rheoli arbennig yn y dyfodol i fynd i’r afael â’r broblem hon?

This is something that I am monitoring and, as I said, we are continuing to fund the trials. We’ve just funded phase 2 this year of the biocontrol trials, so I think we need to evaluate that before making any decisions on the way forward.

Mae hwn yn rhywbeth rwy’n ei fonitro ac fel y dywedais, rydym yn parhau i ariannu’r treialon. Rydym newydd ariannu cam 2 y treialon rheoli biolegol eleni, felly rwy’n credu bod angen i ni werthuso hwnnw cyn gwneud unrhyw benderfyniadau ar y ffordd ymlaen.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

We now turn to party spokespeople’s questions, and the first party spokesperson is Simon Thomas.

Trown yn awr at gwestiynau gan lefarwyr y pleidiau, a’r llefarydd cyntaf yw Simon Thomas.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Cabinet Secretary, 2016 is on track to be the warmest year since records began, and the effects of climate change are already being felt, as we’ve seen, indeed, over the last few days here in Wales. Now, your draft budget proposes cuts of 38 per cent in the capital expenditure for climate change mitigation and flood defence projects. Following the announcements of the autumn statement today of some, at least, additional capital funds for the Welsh Government, albeit only about the sum that’s used to repair a big house in London, shouldn’t you now be looking to reinstate some of these funds into your capital projects budget for flood defence?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae 2016 ar y trywydd i fod y flwyddyn gynhesaf ers dechrau cadw cofnodion, ac mae effeithiau’r newid yn yr hinsawdd yn cael eu teimlo’n barod, fel y gwelsom, yn wir, dros y dyddiau diwethaf yma yng Nghymru. Nawr, mae eich cyllideb ddrafft yn argymell toriadau o 38 y cant i’r gwariant cyfalaf ar gyfer lliniaru newid yn yr hinsawdd a phrosiectau amddiffyn rhag llifogydd. Yn dilyn cyhoeddiadau datganiad yr hydref heddiw fod rhywfaint, o leiaf, o gyllid cyfalaf ychwanegol i Lywodraeth Cymru, er nad yw ond tua’r un faint â’r swm y buasai ei angen i atgyweirio tŷ mawr yn Llundain, oni ddylech fod yn ystyried adfer rhywfaint o’r cyllid hwn yn awr i’ch cyllideb prosiectau cyfalaf ar gyfer amddiffyn rhag llifogydd?

I’m sure the Assembly Member will be pleased to learn that I think a letter is already winging its way to my colleague the Cabinet Secretary for Finance and Local Government. You will have heard Mark Drakeford say—obviously, he was on his feet for the tail end of the Chancellor’s announcement—certainly, once we’ve had a look at the small print, and the Minister’s had the chance to look at all our bids, we can have a look at what extra funding we can each have.

Rwy’n siŵr y bydd yr Aelod Cynulliad yn falch o glywed fy mod yn credu bod llythyr eisoes ar ei ffordd at fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol. Fe fyddwch wedi clywed Mark Drakeford yn dweud—yn amlwg, roedd ar ei draed yn ystod diwedd cyhoeddiad y Canghellor—yn sicr, ar ôl i ni edrych ar y print mân, ac ar ôl i’r Gweinidog gael cyfle i edrych ar ein cynigion i gyd, gallwn edrych ar ba arian ychwanegol sydd ar gael i bob un ohonom.

I thank the Cabinet Secretary, and I’m pleased that she’s taking the advantage to ask for those to be reinstated. We understand £400 million will be available for the next five years. That would suggest around £80 million in this financial year, though I accept that we have to look at the detail. But we have to show leadership on this, and you’ve just returned from the Conference of the Parties 22 in Marrakech, and I was very pleased that you’d been there. Now we understand that even Donald Trump accepts some connectivity, as he puts it, between climate change and our activities, which means that UKIP have been outflanked by Donald Trump on climate change. Can I welcome the announcement that you made at Marrakech that Wales will be one of the six European regions to sign up for the UN 2050 pathways platform to increase co-operation between all levels of Government on the delivery of climate change measures on the ground? Can you provide any more details regarding how you intend to accelerate our delivery of climate change measures, including that all-important aim of cutting emissions by 40 per cent by 2020?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy’n falch ei bod yn manteisio ar y cyfle i ofyn am adfer y rheini. Rydym yn deall y bydd £400 miliwn ar gael ar gyfer y pum mlynedd nesaf. Buasai hynny’n awgrymu tua £80 miliwn yn ystod y flwyddyn ariannol hon, er fy mod yn derbyn bod yn rhaid i ni edrych ar y manylion. Ond mae’n rhaid i ni ddangos arweiniad ar hyn, ac rydych newydd ddychwelyd o Gynhadledd y Partïon 22 yn Marrakech, ac roeddwn yn falch iawn eich bod wedi bod yno. Nawr, rydym yn deall bellach fod hyd yn oed Donald Trump yn derbyn bod rhywfaint o gysylltedd, fel y mae ef yn ei roi, rhwng newid yn yr hinsawdd a’n gweithgaredd ni, sy’n golygu bod Donald Trump wedi achub y blaen ar UKIP mewn perthynas â newid yn yr hinsawdd. A gaf fi groesawu’r cyhoeddiad a wnaethoch yn Marrakech y bydd Cymru yn un o’r chwe rhanbarth Ewropeaidd i lofnodi Platfform Llwybrau 2050 y Cenhedloedd Unedig i gynyddu cydweithrediad rhwng pob lefel o Lywodraeth ar gyfer cyflwyno mesurau newid yn yr hinsawdd ar lawr gwlad? A allwch roi unrhyw fanylion pellach ynglŷn â sut rydych yn bwriadu cyflymu’r broses o gyflwyno ein mesurau newid yn yr hinsawdd, gan gynnwys y nod hollbwysig o leihau allyriadau 40 y cant erbyn 2020?

Thank you. Yes, I was very pleased to attend COP22, and I don’t think it was too short to say that it was a life-changing experience. I met some inspirational people, and I hope Members have had the opportunity to read the written statement I issued last night. You’re quite right that our target is to reduce carbon emissions by 40 per cent by 2020. That’s a cross-Government commitment. I had bilaterals before I went to Marrakech with my Cabinet Secretary colleagues so I could find out what they were doing within their portfolios. I now plan to have another series of bilaterals, because, clearly, we’ve had a lot to learn from a lot of states and regions. I took the opportunity to have many bilaterals with environment Ministers and other leading politicians from the states and regions. We, of course, have got a lot to learn, but I think it was absolutely vital that we were there. We were part of the UK delegation, but it was very important that I took the message that in Wales, although we’re a small country, we are absolutely happy to play our part in reducing our carbon emissions.

Diolch. Oeddwn, roeddwn yn falch iawn i fynychu’r COP22, ac nid wyf yn credu fy mod yn gor-ddweud pan ddywedaf ei fod yn brofiad a newidiodd fy mywyd. Cyfarfûm â phobl ysbrydoledig, ac rwy’n gobeithio bod yr Aelodau wedi cael cyfle i ddarllen y datganiad ysgrifenedig a gyhoeddais neithiwr. Rydych yn hollol gywir yn dweud mai ein targed yw lleihau allyriadau carbon o 40 y cant erbyn 2020. Mae hwnnw’n ymrwymiad traws-lywodraethol. Cefais gyfarfodydd dwyochrog gyda fy nghyd-Aelodau Cabinet cyn i mi fynd i Marrakech er mwyn i mi gael gwybod beth roeddent yn ei wneud o fewn eu portffolios. Rwyf yn awr yn bwriadu cael cyfres arall o gyfarfodydd dwyochrog, oherwydd, yn amlwg, mae gennym lawer i’w ddysgu gan lawer o wladwriaethau a rhanbarthau. Manteisiais ar y cyfle i gael nifer o gyfarfodydd dwyochrog â Gweinidogion yr amgylchedd a gwleidyddion blaenllaw eraill o’r gwladwriaethau a’r rhanbarthau. Mae gennym lawer i’w ddysgu, wrth gwrs, ond rwy’n credu ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yno. Roeddem yn rhan o ddirprwyaeth y DU, ond roedd yn bwysig iawn fy mod yn cyfleu’r neges ein bod ni yng Nghymru, er ein bod yn wlad fach, yn gwbl barod i chwarae ein rhan i leihau ein hallyriadau carbon.

I thank the Cabinet Secretary. It was obvious from your tweets that you were enjoying yourself there, and I mean that in a professional way, and also, of course, from the written statement, which, again, was full of positive messages from COP22. I only regret that the Assembly didn’t get its act together in time to send Assembly Members to accompany you, because I think that will be appropriate for the future.

One of the things that was agreed there—and, again, it was a positive message—was that 47 of the world’s countries most affected by climate change have pledged to use only renewable fuels by 2050. You also told the conference, I think in a blog post, that all electricity bought by the Welsh procurement service for the public sector will be 100 per cent renewable by next year, which I think is laudable, although there is a question always about what is 100 per cent renewable under EU directives, but that’s another matter. What I really want to know is how you will achieve and build and maintain this, and don’t you think, as we move now to a more sustainable future, now is really the time for a Wales-owned non-profit-sharing public energy company to lead the way to be part of the step change in renewables that we need?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet. Roedd yn amlwg o’ch negeseuon trydar eich bod yn mwynhau eich hun yno, ac rwy’n golygu hynny mewn ffordd broffesiynol, a hefyd, wrth gwrs, o’r datganiad ysgrifenedig, a oedd, unwaith eto, yn llawn o negeseuon cadarnhaol o COP22. Nid wyf ond yn gresynu na lwyddodd y Cynulliad mewn pryd i ddod i ben ag anfon Aelodau Cynulliad yno yn gwmni i chi, oherwydd credaf y bydd hynny’n briodol yn y dyfodol.

Un o’r pethau a gytunwyd yno—ac unwaith eto, roedd yn neges gadarnhaol—oedd bod 47 o wledydd y byd yr effeithir arnynt fwyaf gan newid yn yr hinsawdd wedi addo na fyddant ond yn defnyddio tanwydd adnewyddadwy yn unig erbyn 2050. Fe ddywedoch wrth y gynhadledd hefyd, mewn blog rwy’n credu, y bydd yr holl drydan a brynir gan wasanaeth caffael Cymru ar gyfer y sector cyhoeddus yn adnewyddadwy 100 y cant, erbyn y flwyddyn nesaf, a chredaf fod hynny i’w ganmol, er bod cwestiwn bob amser ynglŷn â’r hyn sy’n cael ei ystyried yn adnewyddadwy 100 y cant dan gyfarwyddebau’r UE, ond mater arall yw hwnnw. Yr hyn rwy’n awyddus iawn i wybod yw sut y byddwch yn cyflawni, yn adeiladu ac yn cynnal hyn, ac onid ydych yn credu, wrth i ni symud tuag at ddyfodol mwy cynaliadwy yn awr, mai dyma’r adeg, mewn gwirionedd, i gael cwmni ynni cyhoeddus nad yw’n rhannu elw sy’n eiddo i Gymru, i arwain y ffordd ac i fod yn rhan o’r newid sylweddol sydd ei angen arnom mewn perthynas ag ynni adnewyddadwy?

Yes, I was very pleased to announce that all electricity bought for public services in Wales by the National Procurement Service from next year will be 100 per cent renewable, and there was a great deal of interest from other states and nations as to how we’re going to achieve that. I will be making a statement next month on energy policies for this term of Government, and it’s certainly something I can consider.

Ie, roeddwn yn falch iawn o gyhoeddi y bydd yr holl drydan a brynir gan y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru o’r flwyddyn nesaf ymlaen yn adnewyddadwy 100 y cant, ac roedd llawer iawn o ddiddordeb gan wladwriaethau a gwledydd eraill ynglŷn â sut y byddwn yn cyflawni hynny. Byddaf yn gwneud datganiad y mis nesaf ynglŷn â pholisïau ynni ar gyfer tymor y Llywodraeth hon, ac mae’n sicr yn rhywbeth y gallaf ei ystyried.

Conservatives’ spokesperson, David Melding.

Llefarydd y Ceidwadwyr, David Melding.

Cabinet Secretary, are you disappointed that Stop Climate Chaos Cymru has said that Ministers are yet to deliver on climate change policy, and that WWF Cymru warns of an ambition gap?

Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych yn siomedig fod Atal Anhrefn Hinsawdd Cymru wedi dweud nad yw Gweinidogion wedi cyflawni ar bolisi newid yn yr hinsawdd eto, a bod WWF Cymru yn rhybuddio ynghylch bwlch uchelgais?

Well, I don’t think there’s an ambition gap, and I mentioned in my previous answer to Simon Thomas that I had bilaterals with my Cabinet Secretary colleagues before I went to COP22. That was very specifically done. I don’t think there’s a lack of ambition in any portfolio across Government. I do accept that, for us to achieve our target of reducing carbon emissions by 2020, we need to look at doing some things differently, and I mentioned again that I will be having another round of meetings with my colleagues in the coming weeks.

Wel, nid wyf yn credu bod yna fwlch uchelgais, a soniais yn fy ateb blaenorol i Simon Thomas fy mod wedi cael cyfarfodydd dwyochrog gyda fy nghyd-Aelodau Cabinet cyn i mi fynychu COP22. Gwnaed hynny’n benodol iawn. Nid wyf yn credu bod diffyg uchelgais mewn unrhyw bortffolio ar draws y Llywodraeth. Er mwyn i ni gyrraedd ein targed o leihau allyriadau carbon erbyn 2020, rwy’n derbyn bod angen i ni edrych ar wneud rhai pethau’n wahanol, a chrybwyllais eto y byddaf yn cael rownd arall o gyfarfodydd gyda fy nghyd-Aelodau dros yr wythnosau nesaf.

Cabinet Secretary, carbon budgets are at the heart of the environment Act, and they’re now not expected until the end of 2018. And I think it’s reasonable for us to ask, ‘Why the delay?’ Does it really take three years to produce the first carbon budgets? We’ll be halfway through this Assembly, and those budgets are supposed to help you prioritise and us to scrutinise.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae cyllidebau carbon yn ganolog i Ddeddf yr amgylchedd, a bellach nid oes disgwyl iddynt ymddangos tan ddiwedd 2018. Ac rwy’n credu ei bod yn rhesymol i ni ofyn, ‘Pam yr oedi?’ A yw hi o ddifrif yn cymryd tair blynedd i gynhyrchu’r cyllidebau carbon cyntaf? Byddwn hanner ffordd drwy’r Cynulliad hwn, ac mae’r cyllidebau hynny i fod i’ch helpu i flaenoriaethu a’n helpu ni i graffu.

Yes, we have started the process of getting our carbon budgets in place. Again, I think we need to do more to align those carbon budgets with our financial budgets, and something I learned at COP22 was how this was being done in other countries. If I can expedite it in any way, I will do so.

Ie, rydym wedi dechrau ar y broses o gael ein cyllidebau carbon yn eu lle. Unwaith eto, rwy’n credu bod angen i ni wneud mwy i sicrhau cysondeb rhwng y cyllidebau carbon a’n cyllidebau ariannol, a rhywbeth a ddysgais yn COP22 oedd sut y caiff hyn ei wneud mewn gwledydd eraill. Os gallaf gyflymu’r broses mewn unrhyw ffordd, fe wnaf hynny.

Minister, to emphasise the drift in policy implementation, I must ask why the strategic impact assessments for your department are so vague. They’re at the heart of the future generations Act, and they do not seem to have played much of a part in your budget priorities or choices. Is it not the truth that this Government is keen on legislation, but very poor on implementation, as Stop Climate Chaos Cymru and WWF have so correctly observed?

Weinidog, i bwysleisio’r gwyro wrth weithredu’r polisi, mae’n rhaid i mi ofyn pam fod yr asesiadau effaith strategol ar gyfer eich adran mor amwys. Maent yn ganolog i Ddeddf cenedlaethau’r dyfodol, ac nid yw’n ymddangos eu bod wedi chwarae llawer o ran ym mlaenoriaethau a phenderfyniadau eich cyllideb. Onid y gwir yw bod y Llywodraeth hon yn frwd ynglŷn â deddfu, ond yn wael iawn am weithredu, fel roedd Atal Anhrefn Hinsawdd Cymru a WWF mor gywir yn ei nodi?

You are right that we have the future generations Act, we have the environment Act, we’ve got this world-breaking legislation, and it is now all about implementation. I don’t think my SI assessments are vague. I think they’re a very important part, obviously, of our budget. I think that they can be improved on going forward, and I think, when I mentioned in my previous answer about carbon budgets and finance budgets being more aligned, the reason why I said that is so that it does improve year on year.

Rydych yn gywir yn dweud bod gennym Ddeddf cenedlaethau’r dyfodol, mae gennym Ddeddf yr amgylchedd, mae gennym ddeddfwriaeth na welwyd mo’i thebyg, ac mae’r cyfan yn ymwneud bellach â’u gweithredu. Nid wyf yn credu bod fy asesiadau effaith strategol yn amwys. Rwy’n credu eu bod yn amlwg yn rhan bwysig iawn o’n cyllideb. Credaf y gellir eu gwella wrth symud ymlaen, ac rwy’n credu, pan soniais yn fy ateb blaenorol am gysoni cyllidebau carbon a chyllidebau ariannol, mai’r rheswm pam y dywedais hynny yw er mwyn iddo wella o flwyddyn i flwyddyn.

I thank Simon Thomas for acting as the warm-up act to the series of questions I’m about to put on related topics. The Cabinet Secretary will be aware that the Welsh Government has required Powys County Council to increase its generating targets for electricity from renewables—from wind power, in fact—from 50 MW, to 600 MW. That could see another 200 to 300 windmills desecrating the landscape of mid Wales, over 40 per cent of all the landmass of Powys outside the Beacons national park, and up to 14 turbines could automatically, therefore, be approved, because of the presumption of planning approval under the development plan at Abergwesyn, the Begwns, Pant-y-Llyn Hill, Merthyr Cynog, Llandegley, Abbey-cwm-hir, and Hirnant. Local residents are very concerned about the impact that such developments would have upon their daily lives. Given that these projects can make no tangible difference to climate change, and even if you believe in the connection between increased carbon dioxide and global warming, is it really worth wrecking people’s lives and landscape?

Diolch i Simon Thomas am weithredu fel codwr hwyl ar gyfer y gyfres o gwestiynau rwyf ar fin eu gofyn ar bynciau cysylltiedig. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol fod Llywodraeth Cymru wedi gofyn i Gyngor Sir Powys gynyddu ei dargedau cynhyrchu ar gyfer trydan o ynni adnewyddadwy—o ynni gwynt, mewn gwirionedd—o 50 MW, i 600 MW. Gallai hynny arwain at 200 i 300 melin wynt arall yn halogi tirwedd canolbarth Cymru, dros 40 y cant o holl dir Powys y tu allan i barc cenedlaethol Bannau Brycheiniog, a gallai hyd at 14 o dyrbinau gael eu cymeradwyo’n awtomatig felly oherwydd y rhagdybiaeth o ganiatâd cynllunio o dan y cynllun datblygu yn Abergwesyn, y Begwns, Pen Pant-y-Llyn, Merthyr Cynog, Llandeglau, Abaty Cwm-hir, a Hirnant. Mae trigolion lleol yn bryderus iawn ynglŷn â’r effaith y buasai datblygiadau o’r fath yn ei chael ar eu bywydau bob dydd. O ystyried na all y prosiectau hyn wneud unrhyw wahaniaeth sylweddol i’r newid yn yr hinsawdd, a hyd yn oed os ydych yn credu yn y cysylltiad rhwng cynnydd mewn carbon deuocsid a chynhesu byd-eang, a yw’n werth dinistrio tirwedd a bywydau pobl mewn gwirionedd?

Well, I was very pleased to answer Simon Thomas’s questions about the very important conference that I attended last week. I’m not going to debate whether I believe in something with a Member of UKIP, frankly. That science has been there for many years.

Wel, roeddwn yn falch iawn o ateb cwestiynau Simon Thomas am y gynhadledd bwysig iawn a fynychais yr wythnos ddiwethaf. Nid wyf am drafod a wyf yn credu rhywbeth gydag Aelod o UKIP, a bod yn onest. Mae’r wyddoniaeth honno wedi bod yno ers blynyddoedd lawer.

This is a democratic forum, isn’t it? What are we here for?

Mae hwn yn fforwm democrataidd, onid yw? Pam rydym ni yma?

In relation to windfarms, I do understand that some people have concerns about it, but I would think that those people would also be concerned if, when they put the light on, it didn’t come on. It’s about making sure that we absolutely invest in renewable energy going forward.

Mewn perthynas â ffermydd gwynt, rwy’n deall bod gan rai pobl bryderon yn eu cylch, ond buaswn hefyd yn credu y buasai gan y bobl hynny bryderon pe na bai’r golau yn dod ymlaen wrth iddynt wasgu’r swits. Mae’n ymwneud â sicrhau ein bod yn bendant yn buddsoddi mewn ynni adnewyddadwy wrth symud ymlaen.

Well, the Cabinet Secretary clearly doesn’t understand that part of the problem with reliance on renewables is that the lights may well not come on when you press the switch. At the moment, the National Grid is generating 3.33 per cent of power from renewables, compared with 17.32 per cent from coal and 49.68 per cent by combined-cycle gas turbines. Combined-cycle gas turbine generation has to be maintained in order to cope with the intermittent nature of wind. The Campaign for the Protection of Rural Wales has denounced as futile the reliance upon intermittent energy sources because of this duplication of cost, because the average capacity factor of wind turbines is only 20 per cent. So, for 80 per cent of the time they’re not generating enough wind and, therefore, they have to be supplemented by other sources of generation, doubling the capital cost and also in the process, of course, emitting carbon dioxide emissions because of the energy intensive nature of what needs to be created through their capital costs.

Wel, yn amlwg nid yw Ysgrifennydd y Cabinet yn deall mai rhan o’r broblem gyda bod yn ddibynnol ar ynni adnewyddadwy yw ei bod yn bosibl iawn na fydd y goleuadau’n dod ymlaen wrth i chi wasgu’r swits. Ar hyn o bryd, mae’r Grid Cenedlaethol yn cynhyrchu 3.33 y cant o bŵer o ffynonellau adnewyddadwy, o’i gymharu â 17.32 y cant o lo a 49.68 y cant o dyrbinau nwy cylch cyfun. Mae’n rhaid cynnal tyrbinau nwy cylch cyfun er mwyn ymdopi â natur ysbeidiol y gwynt. Mae’r Ymgyrch Diogelu Cymru Wledig wedi dweud bod dibynnu ar ffynonellau ynni ysbeidiol yn ofer oherwydd dyblu’r gost yn y ffordd hon, gan mai 20 y cant yn unig yw ffactor capasiti cyfartalog tyrbinau gwynt. Felly, am 80 y cant o’r amser nid ydynt yn cynhyrchu digon o wynt ac felly, mae’n rhaid cael ffynonellau cynhyrchu eraill yn ogystal, sy’n dyblu’r costau cyfalaf ac sydd hefyd, wrth gwrs, yn rhyddhau allyriadau carbon deuocsid yn y broses oherwydd natur ynni-ddwys yr hyn sydd angen ei greu drwy eu costau cyfalaf.

I absolutely recognise that existing energy sources such as coal play an important role in the Welsh economy and in providing our energy, but what we need to look at is not just the current energy mix but the energy mix going forward. In light of the Paris agreement, which you may not want to sign up to, but I’m absolutely happy to sign up to and I think most Members in this Chamber would be happy to sign up to, we are committed to a transition away from those sources of energy unless appropriate decarbonisation technologies come on stream. So, it’s absolutely vital that we invest in renewable energy and alternative energy sources going forward.

Rwy’n sicr yn cydnabod bod ffynonellau ynni sy’n bodoli’n barod, megis glo, yn chwarae rhan bwysig yn economi Cymru ac yn darparu ynni i ni, ond mae angen i ni edrych, nid yn unig ar y gymysgedd ynni ar hyn o bryd ond y gymysgedd ynni yn y dyfodol. Mae’n bosibl nad ydych am ymrwymo i gytundeb Paris ond rwy’n hollol hapus i ymrwymo iddo ac rwy’n credu y buasai’r rhan fwyaf o’r Aelodau yn y Siambr yn hapus i ymrwymo iddo, ac rydym yn ymrwymedig i newid y ffynonellau ynni hynny oni bai bod technolegau datgarboneiddio priodol yn dod yn weithredol. Felly, mae’n gwbl hanfodol ein bod yn buddsoddi mewn ynni adnewyddadwy a ffynonellau ynni amgen yn y dyfodol.

Well, under the Paris agreements, of course, India is going to treble its carbon dioxide emissions in the next 15 years and China is going to double them whilst we are making the sacrifices, which have been the subject of my questions this afternoon. But the Cabinet Secretary has responsibility also for rural affairs and the countryside, and tourism is vitally important in mid Wales. Littering the countryside with windmills is going to do nothing to attract tourists to mid Wales. I’m asking the Cabinet Secretary—just to have a sense of proportion on this—there are plenty of places in which you can build windfarms or generate electricity in other renewable ways by solar panels, et cetera, in areas of outstanding natural beauty that might not be national parks; would it not be better not to have these windfarms and to concentrate on building them elsewhere?

Wel, o dan gytundebau Paris, wrth gwrs, bydd India yn treblu ei hallyriadau carbon deuocsid yn y 15 mlynedd nesaf a bydd Tsieina yn eu dyblu tra ydym ni’n aberthu, a’r aberth hwnnw oedd testun fy nghwestiynau y prynhawn yma. Ond mae Ysgrifennydd y Cabinet hefyd yn gyfrifol am faterion gwledig a chefn gwlad, ac mae twristiaeth yn hanfodol bwysig yng nghanolbarth Cymru. Ni fydd llenwi cefn gwlad â melinau gwynt yn gwneud dim o gwbl i ddenu twristiaid i ganolbarth Cymru. Rwy’n gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet—er mwyn cael rhywfaint o gymesuredd ar hyn—mae digon o leoedd lle y gallwch adeiladu ffermydd gwynt neu gynhyrchu trydan mewn ffyrdd adnewyddadwy eraill drwy ddefnyddio paneli solar ac yn y blaen mewn ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol nad ydynt yn barciau cenedlaethol o bosibl; oni fuasai’n well peidio â chael y ffermydd gwynt hyn a chanolbwyntio ar eu hadeiladu mewn mannau eraill?

Well, maybe when the Member learns a bit more about Wales you’ll find that we’re very rich in renewable resources. It’s about balance, so the short answer to your question is ‘no’.

Wel, efallai pan fydd yr Aelod wedi dysgu rhywfaint mwy am Gymru fe welwch ein bod yn gyfoethog iawn mewn adnoddau adnewyddadwy. Mae’n ymwneud â chydbwysedd, felly yr ateb byr i’ch cwestiwn yw ‘na’.

Rheoli’r Risg o Lifogydd yng Ngogledd Cymru

Flood-risk Management in North Wales

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am reoli'r risg o lifogydd yng ngogledd Cymru? OAQ(5)0054(ERA)

3. Will the Minister make a statement on flood risk management in north Wales? OAQ(5)0054(ERA)

Thank you. The Welsh Government’s flood and coastal risk management programmes are actively addressing risk across north Wales in line with our national strategy. This includes major work at St Asaph, appraisals for 20 potential coastal schemes and over 70 small-scale projects to build resilience and undertake essential maintenance.

Diolch. Mae rhaglenni rheoli perygl llifogydd ac arfordiroedd Llywodraeth Cymru yn mynd ati i fynd i’r afael â risg ar draws gogledd Cymru yn unol â’n strategaeth genedlaethol. Mae hyn yn cynnwys gwaith mawr yn Llanelwy, arfarnu 20 o gynlluniau arfordirol posibl a thros 70 o brosiectau bach i wella’r gallu i wrthsefyll llifogydd a chyflawni gwaith cynnal a chadw hanfodol.

Thank you for that response, Cabinet Secretary. Can I thank you also for the work that the Welsh Government has done in helping to protect homes in my own constituency from flooding? But there is a great concern, which I’ve raised in this Chamber on many occasions, about the Old Colwyn east promenade and the vulnerability of that part of the coast to flooding, particularly given its protection of vital infrastructure in north Wales for the transport networks, in particular the A55 and the north Wales railway line. I know that a number of parties need to come together to resolve that particular problem, but given the Welsh Government’s interest in protecting the A55 in particular, I’d be very grateful if the Welsh Government could take the lead on this issue and bring these parties together so we can crack on and protect that part of the coast, particularly given the improvements that have been made elsewhere in the Colwyn Bay area.

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. A gaf fi ddiolch hefyd am y gwaith a wnaed gan Lywodraeth Cymru yn helpu i ddiogelu cartrefi yn fy etholaeth rhag llifogydd? Ond mae cryn bryder, fel rwyf wedi sôn yn y Siambr ar sawl achlysur, ynglŷn â phromenâd dwyreiniol Hen Golwyn a pherygl llifogydd i’r rhan honno o’r arfordir, yn enwedig o ystyried y diogelwch y mae’n ei ddarparu i seilwaith hanfodol y rhwydweithiau trafnidiaeth yng ngogledd Cymru, yn enwedig yr A55 a rheilffordd gogledd Cymru. Gwn fod angen i nifer o bobl ddod at ei gilydd i ddatrys y broblem benodol honno, ond o ystyried diddordeb Llywodraeth Cymru mewn diogelu’r A55 yn benodol, buaswn yn ddiolchgar iawn pe gallai Llywodraeth Cymru gymryd yr awenau yn y mater hwn a dod â’r bobl hyn at ei gilydd er mwyn i ni allu bwrw ymlaen â diogelu’r rhan honno o’r arfordir, yn enwedig o ystyried y gwelliannau a wnaed mewn mannau eraill yn ardal Bae Colwyn.

Well, it is an issue and we are bringing parties together and my officials do continue to work with Conwy County Borough Council to try and find an appropriate solution. But I know that no decision has yet been made because we do need that work to be done. So, I’d be grateful if you too could encourage your local authority.

Wel, mae’n broblem ac rydym yn dod â phobl at ei gilydd ac mae fy swyddogion yn parhau i weithio gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Conwy i geisio dod o hyd ateb priodol. Ond gwn nad oes penderfyniad wedi’i wneud eto, oherwydd rydym angen i’r gwaith hwnnw gael ei wneud. Felly, buaswn yn ddiolchgar pe gallech chithau annog eich awdurdod lleol.

Y realiti yw, wrth gwrs, Ysgrifennydd Cabinet, fod y Llywodraeth wedi torri’r gyllideb gyfalaf ar gyfer amddiffynfeydd llifogydd. Mae hynny, wrth gwrs, yn mynd i roi hyd yn oed mwy o bwysau ar yr angen i ddatblygu strategaethau amgen a gweithio gyda thirfeddianwyr, er enghraifft, i gadw dŵr yn yr ucheldiroedd ac yn y blaen. Ond, wrth gwrs, mae’r Llywodraeth wedi bod yn sôn am hynny ers blynyddoedd. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod yn sôn am hynny ers blynyddoedd, ond nid yw’r symudiad i’r modd yna o weithio wedi digwydd i’r raddfa a fyddai’n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Felly, a gaf i ofyn pa gymhellion ychwanegol a ydych chi fel Llywodraeth yn eu hystyried o safbwynt tirfeddianwyr i gael y sifft ‘decisive’ yna yn y modd yna o weithredu? Ac, yn fwy penodol felly, pa ystyriaeth a ydych chi’n ei rhoi i roi gwell cymhelliant i dirfeddianwyr ac i amaethwyr i ddefnyddio eu tiroedd fel gorlifdiroedd, oherwydd yn sicr mewn ardaloedd fel dyffryn Conwy mi fyddai hynny yn gwneud cryn wahaniaeth?

The reality is, of course, Cabinet Secretary, that the Government has cut the capital budget for flood defences. Of course, that is going to place even more pressure on the need to develop alternative strategies and work with landowners, for example, to retain water in the uplands and so on and so forth. But, of course, the Government has been talking about that for many years and NRW has been talking about it for many years. But the move to that modus operandi hasn’t actually happened to the extent that would make a real difference. So, can I ask you what additional incentives you as a Government are considering in terms of landowners, to see that decisive shift in that way of working? And, more specifically, what consideration are you giving to providing enhanced incentives to landowners and farmers to use their land as overflow areas, because that would make a difference in areas such as the Conwy valley?

That isn’t a discussion I’ve had with the farming representatives, but I think it is something that certainly I can look to do. I do want to remind Members that we are still investing £55 million across Wales this financial year, and whilst we have seen some flooding, particularly down in south Wales, this week, I think that, because of the defences we have put in place and the financial investment that we have made, we have seen it on less of a scale. But, of course, that’s no comfort if your home has been flooded.

We’ve also got the £150 million coastal risk management programme, on which, again, we’re working very closely with local authorities to implement. But, I’d certainly be very happy—. I’m meeting the farming unions in the next couple of weeks, and I’d certainly be very happy to have that discussion with them.

Nid wyf wedi cael y drafodaeth honno gyda chynrychiolwyr ffermio, ond credaf fod hynny’n rhywbeth y gallaf ei ystyried, yn sicr. Hoffwn atgoffa’r Aelodau ein bod yn dal i fuddsoddi £55 miliwn ledled Cymru yn ystod y flwyddyn ariannol hon, ac er i ni weld llifogydd yr wythnos hon, yn enwedig i lawr yn ne Cymru, credaf ein bod wedi eu gweld ar raddfa lai oherwydd yr amddiffynfeydd a roesom yn eu lle a’r buddsoddiad ariannol a wnaethom. Ond wrth gwrs, nid yw hynny’n gysur os ydych wedi cael llifogydd yn eich cartref.

Mae gennym y rhaglen rheoli risg arfordirol gwerth £150 miliwn hefyd, ac unwaith eto, rydym yn gweithio’n agos iawn gydag awdurdodau lleol i’w gweithredu. Ond yn sicr, byddwn yn fwy na pharod—. Rwy’n cyfarfod â’r undebau ffermio yn ystod yr wythnosau nesaf, a buaswn yn sicr yn fwy na pharod i gael y drafodaeth honno â hwy.

Effaith Brexit ar Bolisi Amgylcheddol

The Effect of Brexit on Environmental Policy

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith Brexit ar bolisi amgylcheddol yng Nghymru? OAQ(5)0064(ERA)[W]

4. Will the Minister make a statement on the effect of Brexit on environmental policy in Wales? OAQ(5)0064(ERA)[W]

Diolch. Our world-leading Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and Environment (Wales) Act 2016 put in place a strong foundation ahead of Brexit and deliver on the Convention on Biological Diversity, the Paris agreement and the UN global goals. They provide a clear direction based on key international obligations, which will not change as a result of Brexit.

Diolch. Mae ein deddfau blaenllaw, Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 a Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, wedi sicrhau sylfaen gref cyn Brexit ac yn cyflawni mewn perthynas â’r Confensiwn ar Amrywiaeth Fiolegol, cytundeb Paris a nodau byd-eang y Cenhedloedd Unedig. Maent yn darparu cyfeiriad clir yn seiliedig ar rwymedigaethau rhyngwladol allweddol na fyddant yn newid o ganlyniad i Brexit.

A gaf i ofyn pa asesiad o oblygiadau Brexit ar statws Cymru fel gwlad sy’n rhydd o GM y mae’r Llywodraeth wedi’i wneud? A gaf i ofyn ichi ymrwymo i amddiffyn y statws hwnnw mewn unrhyw drafodaethau?

Could I ask what assessment of the implications of Brexit for Wales as a GM-free nation has been made? Can I ask you to commit to protect that status in any negotiations that you have?

That hasn’t been looked at initially as part of the implications, but, certainly, we will continue to take the precautionary approach we have taken over the past years.

Ni chafodd hynny ei ystyried ar y cychwyn fel rhan o’r goblygiadau, ond yn sicr, byddwn yn parhau i arfer y dull rhagofalus a fabwysiadwyd gennym dros y blynyddoedd diwethaf.

Clearly, the environment knows no borders or boundaries. What is the Welsh Government’s view on the form of enforcement mechanism that will be required at a UK level for environment policy after we leave the EU? Evidence to the External Affairs and Additional Legislation Committee from Aberystwyth University refers to discussions about the creation of a UK environment court. A representative from the University of York said,

‘Whether or not it needs to be an environmental court, I’m not quite sure… but if I were a lawyer, I’d be sitting here saying, “No, we need a new court”.’

Yn amlwg, nid yw’r amgylchedd yn parchu ffiniau neu derfynau. Beth yw barn Llywodraeth Cymru ynglŷn â’r math o system orfodi a fydd yn angenrheidiol ar lefel y DU ar gyfer polisi amgylcheddol wedi i ni adael yr UE? Mae tystiolaeth gan Brifysgol Aberystwyth i’r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol yn cyfeirio at drafodaethau ynglŷn â chreu llys amgylchedd y DU. Dywedodd cynrychiolydd o Brifysgol Efrog,

Nid wyf yn siŵr a oes angen iddo fod yn llys amgylcheddol ai peidio... ond pe bawn yn gyfreithiwr, buaswn yn eistedd yma’n dweud, "Na, mae angen llys newydd arnom".

Again, I haven’t looked into the issue of a court in great detail. I’m actually meeting Andrea Leadsom tomorrow, so it’s certainly something I can discuss. We’ve been very clear that the powers that have been devolved to this place since 1999 will be here. They may go into the repeal Act initially, but any powers will then come to us for us to have our own environmental policies going forward.

Unwaith eto, nid wyf wedi edrych yn fanwl iawn ar fater cael llys. Mewn gwirionedd, byddaf yn cwrdd ag Andrea Leadsom yfory, felly mae’n sicr yn rhywbeth y gallaf ei drafod. Rydym wedi dweud yn glir iawn y bydd y pwerau sydd wedi’u datganoli i’r lle hwn ers 1999 yn aros yma. Efallai y byddant yn mynd i mewn i’r Ddeddf ddiddymu i ddechrau, ond bydd unrhyw bwerau yn dod i ni wedyn fel y gallwn gael ein polisïau amgylcheddol ein hunain yn y dyfodol.

The air quality directive is one of the most important EU directives. Governments are required to achieve compliance by the soonest possible date that reduces exposure as quickly as possible. The Air Quality Standards (Wales) Regulations 2010 require Welsh Ministers to draw up and implement air quality plans to address pollution in the relevant zones, one of which is Cardiff. You will, I’m sure, be aware that the Government has been found wanting in the High Court, acting on behalf of the devolved administrations, and that Mr Justice Garnham has now ordered the UK Government and, presumably, the Welsh Government to produce new plans by the end of April 2017. I just wondered whether you could, in your discussions with Andrea Leadsom, tell us how we are going to accelerate our plans to reduce air pollution in Cardiff, which, as you know, is killing over 40,000 people across the UK before their time.

Mae’r gyfarwyddeb ansawdd aer yn un o gyfarwyddebau pwysicaf yr UE. Mae’n ofynnol i lywodraethau sicrhau cydymffurfiaeth erbyn y dyddiad cynharaf posibl o ran lleihau cysylltiad cyn gynted â phosibl. Mae Rheoliadau Safonau Ansawdd Aer (Cymru) 2010 yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru lunio a gweithredu cynlluniau ansawdd aer i fynd i’r afael â llygredd yn yr ardaloedd perthnasol, ac mae Caerdydd yn un ohonynt. Rwy’n siŵr y byddwch yn ymwybodol fod yr Uchel Lys, yn gweithredu ar ran y gweinyddiaethau datganoledig, wedi barnu bod y Llywodraeth wedi methu â chyrraedd y safon a bod Mr Ustus Garnham bellach wedi gorchymyn Llywodraeth y DU, a Llywodraeth Cymru yn ôl pob tebyg, i gynhyrchu cynlluniau newydd erbyn diwedd Ebrill 2017. Tybed a allech chi, yn eich trafodaethau gyda Andrea Leadsom, ddweud wrthym sut y byddwn yn cyflymu ein cynlluniau i leihau llygredd aer yng Nghaerdydd, sydd, fel y gwyddoch, yn lladd dros 40,000 bobl cyn eu hamser ledled y DU.

I am, of course, aware of the UK Government High Court ruling. Members will be aware that I’m out to consultation at the moment regarding air quality and noise management. That consultation is open until 6 December. I plan to use the evidence and the responses we get as part of that consultation—use the evidence going forward to when we have to then come forward with our response by the spring of next year.

Wrth gwrs, rwy’n ymwybodol o ddyfarniad Uchel Lys Llywodraeth y DU. Bydd yr Aelodau’n ymwybodol fy mod yn ymgynghori ar hyn o bryd ynglŷn ag ansawdd aer a rheoli sŵn. Bydd yr ymgynghoriad hwnnw yn parhau tan 6 Rhagfyr. Rwy’n bwriadu defnyddio’r dystiolaeth a’r ymatebion a gawn yn rhan o’r ymgynghoriad hwnnw—defnyddio’r dystiolaeth wrth fwrw ymlaen erbyn y bydd angen i ni gyflwyno ein hymateb yn y gwanwyn y flwyddyn nesaf.

Hyrwyddo Bwyd Môr o Gymru

Promoting Welsh Seafood

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am hyrwyddo bwyd môr o Gymru? OAQ(5)066(ERA)[W]

5. Will the Minister make a statement on promoting Welsh seafood? OAQ(5)066(ERA)[W]

Thank you. We are working to develop and promote our seafood sector in Wales for both domestic and export markets. I recently launched the new seafood strategy during Welsh Seafood Week, aimed at growing the economic value of the sector. We will again promote the sector at the Seafood Expo Global event in 2017.

Diolch. Rydym yn gweithio i ddatblygu a hyrwyddo ein sector bwyd môr yng Nghymru ar gyfer marchnadoedd domestig a marchnadoedd allforio. Yn ddiweddar, lansiais y strategaeth bwyd môr newydd yn ystod Wythnos Bwyd Môr Cymru, gyda’r nod o dyfu gwerth economaidd y sector. Byddwn yn hyrwyddo’r sector eto yn nigwyddiad Seafood Expo Global yn 2017.

Diolch am yr ateb, Weinidog. Y strategaeth bwyd môr yr ydych newydd ei chrybwyll yn fanna—pwy biau’r strategaeth yma? Yn ôl beth yr wyf yn ei ddeall, strategaeth Seafish Wales yw hi, ac nid strategaeth y Llywodraeth. A fedrwch chi gadarnhau, felly, bod y Llywodraeth yn cytuno â’r strategaeth ac am weld amcanion y strategaeth yn cael eu gwireddu ac, yn benodol, gan fod y strategaeth yn rhoi targed o dwf o 30 y cant mewn cynnyrch bwyd môr o Gymru, sut y byddwch yn cyrraedd y targed hwnnw o gofio’r amcanion sydd gyda chi o dan Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 ac, wrth gwrs, Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015?

Thank you for that answer, Minister. The seafood strategy you’ve just alluded to—who actually owns that strategy? As I understand it, it’s Seafish Wales’s strategy and not the Government’s strategy. Can you, therefore, confirm that the Government agrees with the strategy and wants to see the aims of that strategy being realised and, specifically, given that the strategy gives a target of a 30 per cent growth in seafood produce from Wales, how would you attain that target, bearing in mind the aims that you have under the Environment (Wales) Act 2016 and, of course, the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015?

The strategy was brought together by working—certainly my officials working—with the industry. They developed that. I launched it, as you say. And that vision for the strategy, I think, is shared by Government and by the industry and that’s to have a thriving, vibrant, safe and sustainable seafood industry for Wales. I think it’s absolutely right that we promote the quality and the sustainability of Welsh seafood products—that enhances the reputation—and, to achieve that, my officials will, again, be working, not just with the industry, but other partners also.

Lluniwyd y strategaeth drwy weithio—yn sicr, bu fy swyddogion yn gweithio—gyda’r diwydiant. Hwy a’i datblygodd. Fe’i lansiwyd gennyf fi, fel y dywedwch. A chredaf fod y Llywodraeth a’r diwydiant yn rhannu’r weledigaeth honno ar gyfer y strategaeth, sef diwydiant bwyd môr ffyniannus, bywiog, diogel a chynaliadwy yng Nghymru. Credaf ei bod yn hollol iawn ein bod yn hyrwyddo ansawdd a chynaliadwyedd cynhyrchion bwyd môr Cymru—mae hynny’n gwella’r enw da—ac i gyflawni hynny, bydd fy swyddogion, unwaith eto, yn gweithio nid yn unig gyda’r diwydiant, ond gyda phartneriaid eraill hefyd.

Cabinet Secretary, I also recognise the Welsh Government’s seafood strategy, which aims to see a 30 per cent increase in fisheries and aquaculture production by 2025. In this strategy, you mention expanding sustainable aquaculture production and, in relation to that, can you tell us what the Welsh Government is specifically doing to encourage the sustainable development of new fisheries in Welsh waters?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf hefyd yn cydnabod strategaeth bwyd môr Llywodraeth Cymru, sy’n anelu at gynnydd o 30 y cant yng nghynhyrchiant pysgodfeydd a dyframaeth erbyn 2025. Yn y strategaeth hon, rydych yn sôn am ehangu cynhyrchiant dyframaethol cynaliadwy, ac mewn perthynas â hynny, a allwch ddweud wrthym beth yn union y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog datblygiad cynaliadwy pysgodfeydd newydd yn nyfroedd Cymru?

It’s very important, as I said, that, if we’re going to achieve that vision, we have—. A key action is to promote the quality and sustainability of our seafood product. It’s very important that anything that we do, going forward, is based on evidence and on science and, for instance, that’s what I did when I agreed to an extension of the scallop bed in Cardiganshire.

Fel y dywedais, mae’n bwysig iawn, os ydym am gyflawni’r weledigaeth honno, fod gennym—. Mae hyrwyddo ansawdd a chynaladwyedd ein cynnyrch bwyd môr yn gam allweddol. Mae’n bwysig iawn fod unrhyw beth a wnawn yn y dyfodol yn seiliedig ar dystiolaeth ac ar wyddoniaeth, ac er enghraifft, dyna a wneuthum pan gytunais i ymestyn y gwely cregyn bylchog yng Ngheredigion.

Troseddau Tirwedd

Landscape Crime

6. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â throseddau tirwedd? OAQ(5)0062(ERA)

6. What is the Welsh Government doing to combat landscape crime? OAQ(5)0062(ERA)

Landscape crime, including fly-tipping and illegal off-roading, is an issue the Welsh Government takes very seriously and is committed to tackling. The Environmental Protection Act 1990 and the Clean Neighbourhoods and Environment Act 2005 provide a range of powers to allow local authorities to deal with those who undertake environmental crime.

Mae troseddau tirwedd, gan gynnwys tipio anghyfreithlon a gyrru anghyfreithlon oddi ar y ffordd, yn fater y mae Llywodraeth Cymru o ddifrif yn ei gylch ac yn ymrwymedig i roi sylw iddo. Mae Deddf Diogelu’r Amgylchedd 1990 a Deddf Cymdogaethau Glân a’r Amgylchedd 2005 yn darparu nifer o bwerau i ganiatáu i awdurdodau lleol ddelio â’r rhai sy’n cyflawni troseddau amgylcheddol.

Diolch, Minister. Recently, I chaired a multi-agency meeting at the iconic Valleys tourist hotspot, Cwmcarn Forest Drive, addressing the real concerns about the rise in landscape crime, and specifically at Twmbarlwm tump. Representatives from Caerphilly, Blaenau Gwent and Torfaen councils attended, along with the police and fire service as well as the Gwent police and crime commissioner.

In September 2015, a south-east Wales uplands landscape crime toolkit was commissioned to develop an innovative toolkit for tackling landscape crime within an area encompassed by a number of local authorities. This important project was funded through the groundbreaking Welsh Government nature fund, which was a £6 million fund announced in 2013 by the Minister for Natural Resources and Food, with the aim of promoting joined-up collaborative and area-based actions. Will the Minister outline what support the Welsh Government can give to support the local authorities and partner agencies to combat the scourge of landscape crime?

Diolch, Weinidog. Yn ddiweddar, cadeiriais gyfarfod amlasiantaethol yng nghyrchfan eiconig y Cymoedd i dwristiaid, Ffordd Goedwig Cwmcarn, i drafod pryderon gwirioneddol ynglŷn â’r cynnydd mewn troseddau tirwedd, ac yn benodol ar Dwyn Barlwm. Roedd cynrychiolwyr o gynghorau Caerffili, Blaenau Gwent a Thorfaen yn bresennol, ynghyd â’r heddlu a’r gwasanaeth tân, yn ogystal â chomisiynydd heddlu a throseddu Gwent.

Ym mis Medi 2015, comisiynwyd pecyn cymorth troseddau tirwedd ar gyfer ucheldiroedd de-ddwyrain Cymru er mwyn datblygu pecyn cymorth arloesol i fynd i’r afael â throseddau tirwedd mewn ardal a gwmpesir gan sawl awdurdod lleol. Ariannwyd y prosiect pwysig hwn drwy gronfa natur arloesol Llywodraeth Cymru, sef cronfa gwerth £6 miliwn a gyhoeddwyd yn 2013 gan y Gweinidog Cyfoeth Naturiol a Bwyd, gyda’r nod o hybu camau gweithredu cydweithredol a chydgysylltiedig ar sail ardal. A wnaiff y Gweinidog amlinellu pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi i gynorthwyo’r awdurdodau lleol ac asiantaethau partner i fynd i’r afael â malltod troseddau tirwedd?

Thank you. Our rural development programme’s £10 million sustainable management scheme has been designed to achieve multiple benefits and that includes combating anti-social and illegal activities on our valuable upland landscape. I would again urge all parties interested in this to submit expressions of interest.

You mentioned the landscape crime toolkit and that was delivered as part of our Forgotten Landscapes project, part of the nature fund. That outlines mechanisms to manage, mitigate and treat a range of anti-social behaviour in an upland landscape and maps out an approach that could be then transferred to other areas of Wales.

I’m aware of a number of activities that have since been undertaken to directly address criminal activity and that includes off-road prevention operations, combating fly-tipping actions, and firebreaks to minimise the impact of arson and natural wild fires.

Diolch. Dyluniwyd cynllun rheoli cynaliadwy gwerth £10 miliwn ein rhaglen datblygu gwledig i ddarparu nifer o fanteision gan gynnwys mynd i’r afael â gweithredoedd gwrthgymdeithasol ac anghyfreithlon yn ein tirwedd fynyddig werthfawr. Unwaith eto, hoffwn annog pawb sydd â diddordeb yn hyn i gyflwyno datganiadau o ddiddordeb.

Fe sonioch am y pecyn cymorth troseddau tirwedd a gyflwynwyd fel rhan o’n prosiect Tirweddau Angof, rhan o’r gronfa natur. Mae’n amlinellu mecanweithiau ar gyfer rheoli, lliniaru a thrin ystod o ymddygiadau gwrthgymdeithasol mewn tirweddau mynyddig, ac yn nodi dull o weithredu y gellid ei drosglwyddo wedyn i ardaloedd eraill yng Nghymru.

Rwy’n ymwybodol o nifer o weithredoedd ers hynny i fynd i’r afael â throseddu yn uniongyrchol, gan gynnwys gweithgarwch i atal gyrru oddi ar y ffordd, mynd i’r afael â thipio anghyfreithlon, a rhwystrau tân i leihau effaith tanau bwriadol a thanau gwyllt naturiol.

Clearing of fly-tipping cost councils in South Wales East nearly £385,000 in 2014-15. Fly-tipping damages the landscape and natural habitats and has an adverse effect on tourism, as my colleague’s just mentioned, and is also a health hazard for the people who walk with their children and their pets alike. In South Wales East, in different areas, under the bridges, behind the bus shelters, behind the bushes, when you go across small roads, and even some dual carriageways, there’s a serious, serious problem of fly-tipping, Cabinet Secretary. What further action can the Welsh Government take to tackle the problem of fly-tipping in South Wales East and get rid of this problem, like Singapore in the far east, which actually gives a severe punishment to the people who do this sort of crime? Thank you.

Costiodd y broses o glirio deunydd a dipiwyd yn anghyfreithlon bron i £385,000 i gynghorau yn Nwyrain De Cymru yn 2014-15. Mae tipio anghyfreithlon yn niweidio’r dirwedd a chynefinoedd naturiol ac yn effeithio’n andwyol ar dwristiaeth, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, ac mae hefyd yn berygl iechyd i bobl sy’n cerdded gyda’u plant a’u hanifeiliaid anwes. Yn Nwyrain De Cymru, mewn gwahanol fannau, o dan bontydd, y tu ôl i safleoedd bws, y tu ôl i lwyni, pan fyddwch yn croesi ffyrdd bychain, a hyd yn oed ar rai ffyrdd deuol, mae tipio anghyfreithlon yn broblem ddifrifol iawn, Ysgrifennydd y Cabinet. Pa gamau pellach y gall Llywodraeth Cymru eu rhoi ar waith i fynd i’r afael â phroblem tipio anghyfreithlon yn Nwyrain De Cymru a chael gwared ar y broblem hon, fel Singapore yn y dwyrain pell, sy’n cosbi’r bobl sy’n cyflawni trosedd o’r fath yn llym? Diolch.

We have invested greatly in fighting this, and it is a crime and illegal. We’ve funded Fly-tipping Action Wales initiatives since 2007 and work very closely with them. One thing that we are thinking of doing, going forward, is—some local authorities have said to me, ‘Sometimes, it can just be one black bin bag that’s been left there.’ So, we’re looking at consulting on whether we should implement fixed-penalty notices for small-scale fly-tipping, because, certainly, local authorities have said to me they think that would help with the matter.

Rydym wedi buddsoddi llawer yn brwydro yn erbyn hyn, ac mae’n drosedd ac yn anghyfreithlon. Rydym wedi ariannu mentrau Taclo Tipio Cymru ers 2007 ac yn gweithio’n agos iawn gyda hwy. Un peth rydym yn ystyried ei wneud, wrth symud ymlaen, yw—mae rhai awdurdodau lleol wedi dweud wrthyf, ‘Weithiau, efallai mai dim ond un bag bin du a adawyd yno.’ Felly, rydym yn ystyried ymgynghori ynglŷn ag a ddylem weithredu hysbysiadau cosb benodedig am dipio anghyfreithlon ar raddfa fach, oherwydd, yn sicr, mae awdurdodau lleol wedi dweud wrthyf eu bod yn meddwl y byddai hynny’n helpu gyda’r broblem.

Illegal off-road biking is a type of landscape crime that harms our natural landscape and can also pose a danger to the public. Natural Resources Wales recently revealed that 22 people had been arrested for illegal off-road biking in south Wales in November alone, and many residents I’ve spoken to in my constituency have highlighted the problems caused by this activity. What actions are the Welsh Government taking to tackle this type of landscape crime?

Mae beicio anghyfreithlon oddi ar y ffordd yn fath o drosedd tirwedd sy’n niweidio ein tirwedd naturiol ac sy’n gallu bod yn beryglus i’r cyhoedd hefyd. Yn ddiweddar, datgelodd Cyfoeth Naturiol Cymru fod 22 o bobl wedi cael eu harestio am feicio anghyfreithlon oddi ar y ffordd yn ne Cymru ym mis Tachwedd yn unig, ac mae llawer o drigolion rwyf wedi siarad â hwy yn fy etholaeth wedi tynnu sylw at y problemau a achosir gan y gweithgaredd hwn. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i’r afael â’r math hwn o drosedd tirwedd?

Thank you. Illegal off-roading is a criminal offence, so, therefore, it is a matter for the police, but we’re encouraging stakeholders and members of the public to work with the police and other partners, including Natural Resources Wales and local authorities, to help tackle this issue. I think we have seen an increase in this sort of activity, so it’s very important that, as I say, all partners come together to tackle this.

Diolch. Mae gyrru anghyfreithlon oddi ar y ffordd yn drosedd, felly mae’n fater i’r heddlu, ond rydym yn annog rhanddeiliaid ac aelodau o’r cyhoedd i weithio gyda’r heddlu a phartneriaid eraill, gan gynnwys Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol, i helpu i fynd i’r afael â’r mater hwn. Credaf ein bod wedi gweld cynnydd yn y math hwn o weithgaredd, felly mae’n bwysig iawn, fel y dywedais, fod yr holl bartneriaid yn dod at ei gilydd i fynd i’r afael â hyn.

Statws Ecolegol Dyfroedd Mewnol a Dyfroedd Arfordir Cymru

The Ecological Status of Welsh Inland and Coastal Waters

7. A wnaiff Llywodraeth Cymru ddatganiad am statws ecolegol dyfroedd mewnol a dyfroedd arfordir Cymru? OAQ(5)0063(ERA)

7. Will the Welsh Government make a statement on the ecological status of Welsh inland and coastal waters? OAQ(5)0063(ERA)

Thank you. Natural Resources Wales is working with land managers and other stakeholders to improve working practices and deliver status improvements in Wales’s water bodies. This year, 97 of our 103 designated bathing waters have been classified as ‘excellent’ or ‘good’, making Welsh beaches amongst some of the best in Europe.

Diolch. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio gyda rheolwyr tir a rhanddeiliaid eraill i wella arferion gwaith a sicrhau gwelliannau i statws crynofeydd dŵr Cymru. Eleni, mae 97 o’n 103 o ddyfroedd ymdrochi dynodedig wedi cael eu dosbarthu’n ‘ardderchog’ neu’n ‘dda’, gan sicrhau bod traethau Cymru ymhlith rhai o’r goreuon yn Ewrop.

Yes, I’ve seen that figure and I thank you for that answer. It is, indeed, really good news. But I want to focus on what we’re doing in terms of the water framework directive, and the stats for inland and coastal waters aren’t quite so good. In fact, only 37 per cent are in ‘good’ or ‘excellent’ ecological condition. I understand that things like historical industry, physical modifications and other factors play their part, but it does suggest that, following on from what you’ve just said, where we put effort in, we get results out. So, my question is: what measures are you thinking of bringing forward, Cabinet Secretary, so that we can boost the recovery of all our water, including specifically freshwater?

Do, gwelais y ffigur hwnnw ac rwy’n ddiolchgar i chi am eich ateb. Yn wir, mae’n newyddion da. Ond rwyf am ganolbwyntio ar yr hyn rydym yn ei wneud ar y gyfarwyddeb fframwaith dŵr, ac nid yw’r ystadegau ar gyfer dyfroedd mewndirol ac arfordirol lawn mor dda. Mewn gwirionedd, 37 y cant yn unig sydd mewn cyflwr ecolegol ‘da’ neu ‘ardderchog’. Rwy’n deall bod pethau fel diwydiant hanesyddol, addasiadau ffisegol a ffactorau eraill yn chwarae eu rhan, ond mae’n awgrymu, gan ddilyn ymlaen o’r hyn a ddywedoch yn awr, ein bod yn cael canlyniadau lle rydym yn gwneud ymdrech. Felly, fy nghwestiwn yw: pa fesurau rydych yn ystyried eu cyflwyno, Ysgrifennydd y Cabinet, er mwyn i ni allu hybu’r broses o wella ein holl ddyfroedd, gan gynnwys dŵr croyw yn benodol?

Thank you. You are quite right that 37 per cent of all water bodies in Wales achieve ‘good’ or better status, and I aim to increase that, going forward. Natural Resources Wales are targeting their resources to work with land managers and other stakeholders to improve working practices, and that, I think, will bring forward status improvements. You’re right about historical industry and, certainly, since I’ve come into post and had a look—you can see that pollution from abandoned metal mines, for instance, is one of the reasons. But it’s not an excuse and we need to do more, so I’ve given extra funding to Natural Resources Wales to specifically tackle that significant issue, and that’s through the metal mine remediation project. Agricultural pollution is also a significant issue in Wales and, again, in Pembrokeshire, we have a particular problem, so, again, officials are working very closely with NRW and also with the farming community so that we can develop practical and deliverable solutions on this issue.

Diolch. Rydych yn llygad eich lle yn dweud bod 37 y cant o’r holl grynofeydd dŵr yng Nghymru wedi cyflawni statws ‘da’ neu well, ac rwy’n bwriadu cynyddu hynny yn y dyfodol. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn targedu eu hadnoddau i weithio gyda rheolwyr tir a rhanddeiliaid eraill i wella arferion gwaith, a chredaf y bydd hynny’n arwain at welliannau o ran statws. Rydych yn iawn ynglŷn â diwydiant hanesyddol, ac yn sicr, ers i mi ddod i’r swydd hon a chael golwg—gallwch weld bod llygredd o fwynfeydd metel segur, er enghraifft, yn un o’r rhesymau. Ond nid yw’n esgus ac mae angen i ni wneud mwy, felly rwyf wedi rhoi cyllid ychwanegol i Cyfoeth Naturiol Cymru fynd i’r afael yn benodol â’r mater pwysig hwnnw drwy’r prosiect adfer mwynfeydd metel. Mae llygredd amaethyddol hefyd yn fater pwysig yng Nghymru, ac unwaith eto, yn Sir Benfro, mae gennym broblem arbennig, felly unwaith eto, mae swyddogion yn gweithio’n agos iawn gyda Cyfoeth Naturiol Cymru a’r gymuned amaethyddol fel y gallwn ddatblygu atebion ymarferol a chyraeddadwy mewn perthynas â’r mater hwn.

Cabinet Secretary, the most recent west Wales river basin management plan acknowledges a number of significant water-management issues, including physical modifications—such as changing water channels and building structures—which Joyce Watson mentioned earlier, which currently affect 25 per cent of the water environment in the area. Therefore, what guidance or support can the Welsh Government offer to local authorities, and, indeed, stakeholders in west Wales, to ensure that any new modifications that are made do not have a negative impact on the water environment, and are actually sustainable and as environmentally sensitive as possible?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r cynllun rheoli basn afon diweddaraf ar gyfer Gorllewin Cymru yn cydnabod nifer o faterion pwysig o ran rheoli dŵr, gan gynnwys addasiadau ffisegol—megis newid cyrsiau dŵr a chodi adeiladau—a grybwyllwyd gan Joyce Watson yn gynharach, sy’n effeithio ar 25 y cant o’r amgylchedd dŵr yr ardal ar hyn o bryd. Felly, pa arweiniad neu gefnogaeth y gall Llywodraeth Cymru ei chynnig i awdurdodau lleol, ac yn wir, i randdeiliaid yng ngorllewin Cymru, er mwyn sicrhau nad oes unrhyw addasiadau newydd a wneir yn effeithio’n negyddol ar yr amgylchedd dŵr, a’u bod yn gynaliadwy ac mor amgylcheddol sensitif â phosibl?

Well, as I said in my answer to Joyce Watson, it’s very important that Natural Resources Wales work with land managers and other stakeholders, and that includes local authorities. I’ve given extra funding to tackle certain issues, but it’s really important that stakeholders and all partners work together around this issue.

Wel, fel y dywedais yn fy ateb i Joyce Watson, mae’n bwysig iawn fod Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio gyda rheolwyr tir a rhanddeiliaid eraill, ac mae hynny’n cynnwys awdurdodau lleol. Rwyf wedi rhoi arian ychwanegol i fynd i’r afael â materion penodol, ond mae’n bwysig iawn fod y rhanddeiliaid a’r holl bartneriaid yn gweithio gyda’i gilydd mewn perthynas â’r mater hwn.

We haven’t mentioned nitrate vulnerable zones yet, which is one of the tools that the Government is proposing to use to tackle water quality and run-off. Can I draw the Minister’s attention to the approach being taken in parts of France, and particularly in Brittany, which I saw over the summer, where they use an agroforestry approach called ‘bocage’, or ‘argoed’, as we would call it in Welsh? I think the Bretons have a similar word, but I won’t try the Breton pronunciation. This is the planting of hedgerows and trees, on which an EU report says the following. It demonstrates

‘that nutrient uptake by trees reduces soil nitrate concentration, and that denitrification can reduce the loss of nitrate. At a watershed scale, the nitrate flux brought by water surface decreased when the hedge tree density increased’.

So, there are alternatives, perhaps, to some of the models that the Government is considering, and I would urge her to look at how we could use some natural features and natural tree and hedgerow planting to deal with nitrate run-off, perhaps as an alternative in the nitrate vulnerable zones.

Nid ydym wedi crybwyll parthau perygl nitradau hyd yn hyn, sef un o’r arfau y mae’r Llywodraeth yn bwriadu eu defnyddio i fynd i’r afael ag ansawdd dŵr a dŵr ffo. A gaf fi dynnu sylw’r Gweinidog at ymagwedd a fabwysiadir mewn rhannau o Ffrainc, ac yn enwedig yn Llydaw, ac a welais dros yr haf, lle y maent yn defnyddio ymagwedd amaeth-goedwigaeth a elwir yn ‘bocage’, neu ‘argoed’, fel y byddem yn ei alw yn Gymraeg? Credaf fod gan y Llydawiaid air tebyg, ond nid wyf am roi cynnig ar yr ynganiad Llydewig. Mae’n ymwneud â phlannu gwrychoedd a choed, ac mae adroddiad gan yr UE yn dweud amdano, ei fod yn dangos

bod defnydd coed o faetholion yn lleihau crynodiad nitradau’r pridd, ac y gall dadnitreiddio leihau’r nitradau a gollir. Ar raddfa’r wahanfa ddŵr, roedd llif y nitradau a gâi eu cario ar wyneb y dŵr yn gostwng pan oedd dwysedd coed a gwrychoedd yn cynyddu.

Felly, efallai bod dewisiadau eraill ar gael yn lle’r modelau y mae’r Llywodraeth yn eu hystyried, a byddwn yn ei hannog i edrych ar sut y gallem ddefnyddio rhai nodweddion naturiol a phlannu coed a gwrychoedd naturiol i ymdrin â llif nitradau, fel dewis amgen, efallai, yn y parthau perygl nitradau.

Yes, I’d certainly be very happy to look at what’s been carried out in Brittany. You’ll be aware that we are currently consulting on the implementation of the nitrates directive in Wales. I think it closes in the next couple of weeks. So, again, I would encourage all interested parties to read the consultation and respond accordingly, but, of course, I’m very happy to look at best practice elsewhere.

Byddwn yn sicr yn fwy na pharod i edrych ar yr hyn a wneir yn Llydaw. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod yn ymgynghori ar hyn o bryd ar weithrediad y gyfarwyddeb nitradau yng Nghymru. Credaf fod yr ymgynghoriad yn dod i ben yn ystod yr wythnos neu ddwy nesaf. Felly, unwaith eto, byddwn yn annog pawb sydd â diddordeb i ddarllen yr ymgynghoriad ac i ymateb yn unol â hynny, ond wrth gwrs, rwy’n fwy na pharod i edrych ar arferion gorau mewn mannau eraill.

Blaenoriaethau ar gyfer Polisi Ynni yn y De-ddwyrain

Priorities for Energy Policy in the South-east

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am flaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer polisi ynni yn y de-ddwyrain? OAQ(5)0053(ERA)

8. Will the Minister make a statement on the Welsh Government’s priorities for energy policy in the south-east? OAQ(5)0053(ERA)

Thank you. My priority is to accelerate the transition to a low-carbon energy mix with policies that support our strategic objectives as a Government, as set out in ‘Taking Wales Forward’. I’ll be making a statement in December that will outline my energy priorities for the whole of Wales.

Diolch. Fy mlaenoriaeth yw cyflymu’r broses o newid i gymysgedd ynni carbon isel gyda pholisïau sy’n cefnogi ein hamcanion strategol fel Llywodraeth, fel y nodir yn ‘Symud Cymru Ymlaen’. Byddaf yn gwneud datganiad ym mis Rhagfyr a fydd yn amlinellu fy mlaenoriaethau ynni ar gyfer Cymru gyfan.

I thank the Cabinet Secretary for her answer. The south-east, like many other parts of our country, provides great potential for local energy generation that’s renewable, reliable and could benefit local communities. There are exciting plans to harness the energy potential of the Ebbw river on the site of the former Navigation colliery, and low-entropy heat recovery from the old pit too. Will she work with the local community in Crumlin and other interested parties to realise the tremendous potential for energy generation on the site of the former Navigation colliery?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hateb. Mae’r de-ddwyrain, fel llawer o rannau eraill o’n gwlad, yn darparu cryn botensial ar gyfer cynhyrchu ynni lleol sy’n adnewyddadwy, yn ddibynadwy ac a allai fod o fudd i gymunedau lleol. Mae cynlluniau cyffrous ar y gweill i harneisio potensial ynni afon Ebwy ar safle hen bwll glo Navigation, ac i adfer gwres entropi isel o’r hen bwll hefyd. A wnaiff hi weithio gyda’r gymuned leol yng Nghrymlyn ac eraill sydd â diddordeb i wireddu’r potensial aruthrol ar gyfer cynhyrchu ynni ar safle hen bwll glo Navigation?

Yes, certainly. I’d be very happy to work with local residents. It’s been really good to see, over the summer, some very good community energy projects; I opened a hydro scheme recently not far from Merthyr Tydfil. So, it’s great to see these communities coming together, bringing forward these ideas for these schemes, and we’d be very happy to support with funding if appropriate.

Gwnaf, yn sicr. Byddwn yn fwy na pharod i weithio gyda thrigolion lleol. Mae wedi bod yn braf iawn gweld prosiectau ynni cymunedol da iawn dros yr haf; agorais gynllun ynni dŵr yn ddiweddar nid nepell o Ferthyr Tudful. Felly, mae’n wych gweld y cymunedau hyn yn dod at ei gilydd, yn cyflwyno syniadau ar gyfer y cynlluniau hyn, a byddem yn hapus iawn i’w cefnogi â chyllid os yw hynny’n briodol.

Community renewable energy projects allow local communities greater control of energy generation. Could the Cabinet Secretary advise the Assembly how the Welsh Government local energy programme is encouraging and supporting such projects in south-east Wales and elsewhere?

Mae prosiectau ynni adnewyddadwy cymunedol yn rhoi mwy o reolaeth i gymunedau lleol dros gynhyrchu ynni. A all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrth y Cynulliad sut y mae rhaglen ynni lleol Llywodraeth Cymru yn annog a chefnogi prosiectau o’r fath yn ne-ddwyrain Cymru ac mewn mannau eraill?

Well, across Wales we are, as I say, encouraging communities to come together with ideas for local renewable energy schemes. We have a pot of funding. I think, at the moment, we’ve got eight. I think eight have been completed and we’ve got six going through, or it might be the other way around, but I’ve seen a couple myself over the summer. I mentioned the hydro scheme. I also visited a community windfarm. So, it is really good to see these projects coming together, and I’m very happy to meet with any Member who wants me to meet with residents, if necessary, to discuss these schemes in detail.

Wel, fel y dywedais, rydym yn annog cymunedau ledled Cymru i ddod at ei gilydd i rannu syniadau ar gyfer cynlluniau ynni adnewyddadwy lleol. Mae gennym bot o arian. Credaf, ar hyn o bryd, fod gennym wyth. Credaf fod wyth wedi eu cwblhau a bod chwech ar y gweill, neu’r ffordd arall efallai, ond rwyf wedi gweld un neu ddau fy hun dros yr haf. Soniais am y cynllun ynni dŵr. Euthum i ymweld â fferm wynt gymunedol hefyd. Felly, mae’n braf iawn gweld y prosiectau hyn yn dod at ei gilydd, ac rwy’n fwy na pharod i gyfarfod ag unrhyw Aelod sy’n awyddus i mi gyfarfod â thrigolion, os oes angen, i drafod y cynlluniau hyn yn fwy manwl.

The Wales Bill is currently in the Committee Stage in the House of Lords, and, in its current form, it would devolve energy planning powers to Wales for all generation projects up to 350 MW, and that is very welcome because, unlike Neil Hamilton, I’m sure we’re both aware that there are many, many opportunities for the economy of south-east Wales and elsewhere. There have been some amendments tabled in the House of Lords that would enable Wales to take forward all the recommendations in the fourth Assembly’s ‘A Smarter Energy Future for Wales’, which was produced by the environment committee. This would permit the Assembly to legislate on all aspects of the generation, transmission, distribution and supply of electricity, other than nuclear energy. And, as you’ll be aware, Cabinet Secretary, this is often the barrier to small-scale projects, that the transmitters simply charge such an outrageous sum that it kills the project stone dead. So, will the Welsh Government support these new energy amendments in the Wales Bill?

Mae Bil Cymru yn y Cyfnod Pwyllgor ar hyn o bryd yn Nhŷ’r Arglwyddi, ac ar ei ffurf bresennol, byddai’n datganoli pwerau cynllunio ynni i Gymru ar gyfer pob prosiect cynhyrchu hyd at 350 MW, ac mae hynny i’w groesawu oherwydd, yn wahanol i Neil Hamilton, rwy’n siŵr fod y ddau ohonom yn ymwybodol fod yna lawer iawn o gyfleoedd i economi de-ddwyrain Cymru a mannau eraill. Cyflwynwyd rhai gwelliannau yn Nhŷ’r Arglwyddi a fuasai’n galluogi Cymru i fwrw ymlaen â’r holl argymhellion yn ‘Dyfodol Ynni Craffach i Gymru’ y pedwerydd Cynulliad, a gynhyrchwyd gan bwyllgor yr amgylchedd. Byddai hyn yn caniatáu i’r Cynulliad ddeddfu ar bob agwedd ar gynhyrchu, trosglwyddo, dosbarthu a chyflenwi trydan, heblaw ynni niwclear. Fel y gwyddoch, Ysgrifennydd y Cabinet, yn aml dyma’r rhwystr i brosiectau bach, fod y trosglwyddwyr yn codi pris gwarthus o uchel ac yn lladd y prosiect. Felly, a fydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi’r gwelliannau ynni newydd hyn ym Mil Cymru?

You will be aware that officials have been having very detailed discussions with the relevant UK departments on the energy consenting provisions in the Bill. A number of amendments went through the Commons; we're very hopeful that further amendments are going to be made to the Bill as it progresses through the House of Lords to address our remaining concerns, and we’ll be watching it very closely.

Fe fyddwch yn gwybod bod swyddogion wedi bod yn trafod yn fanwl iawn gydag adrannau perthnasol y DU ynglŷn â’r darpariaethau caniatadau ynni yn y Bil. Aeth nifer o welliannau drwy Dŷ’r Cyffredin; rydym yn obeithiol iawn y bydd rhagor o welliannau’n cael eu gwneud i’r Bil wrth iddo fynd drwy Dŷ’r Arglwyddi i fynd i’r afael â’n pryderon eraill, a byddwn yn ei wylio yn ofalus iawn.

Pecynnau Bwyd Polystyren

Polystyrene Food Packaging

9. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddefnyddio pecynnau bwyd polystyren yng Nghymru? OAQ(5)0067(ERA)

9. Will the Minister make a statement on the use of polystyrene food packaging in Wales? OAQ(5)0067(ERA)

Thank you. We are currently evaluating our waste strategy to ensure resources are managed to produce sustainable benefits for Wales. We continue to work in partnership with the packaging industry and organisations such as WRAP to promote the optimisation of packaging and to reduce it where possible, regardless of the material.

Diolch. Ar hyn o bryd rydym yn gwerthuso ein strategaeth wastraff er mwyn sicrhau y rheolir adnoddau i gynhyrchu manteision cynaliadwy i Gymru. Rydym yn parhau i weithio mewn partneriaeth â’r diwydiant pecynnu a sefydliadau megis WRAP i hybu’r broses o optimeiddio pecynnu ac i gyfyngu arno lle bo hynny’n bosibl, waeth beth fo’r deunydd.

Thank you. You might have seen the BBC One programme last night, ‘Keeping a Lid On It’. It was highlighting problems of four-weekly bin collections in Conwy. But one of the issues that came from that is that about 70 per cent of beach litter in Wales is polystyrene/plastic, and everyone is now with these polystyrene cups for coffee and everything. They’re finding their way now significantly into our landfill. Over 100 cities around the world have banned, or are in the process of banning, polystyrene food packaging, and your predecessor did say last year that he would look at whether there is something in Wales that we could do specifically to address some of these issues. Could you outline what you will do to address this? Will you consider a levy on such items, and are you in a position to report on the findings of the joint research project commissioned by your department between Swansea University and the Marine Conservation Society?

Diolch. Efallai eich bod wedi gweld y rhaglen ‘Keeping a Lid On It’ ar BBC One neithiwr. Tynnai sylw at broblemau gyda chasglu biniau bob pedair wythnos yng Nghonwy. Ond un o’r materion a ddeilliodd o hynny yw bod oddeutu 70 y cant o’r ysbwriel ar draethau Cymru yn bolystyren/plastig, a bod pawb erbyn hyn yn defnyddio’r cwpanau polystyren hyn ar gyfer coffi a phopeth. Erbyn hyn, maent yn rhan sylweddol o’n safleoedd tirlenwi. Mae dros 100 o ddinasoedd ledled y byd wedi gwahardd, neu yn y broses o wahardd, deunydd pecynnu bwyd polystyren, a dywedodd eich rhagflaenydd y llynedd y byddai’n edrych i weld a oes unrhyw beth penodol y gallwn ei wneud yng Nghymru i fynd i’r afael â rhai o’r materion hyn. A allech amlinellu beth y byddwch yn ei wneud i fynd i’r afael â hyn? A wnewch chi ystyried ardoll ar eitemau o’r fath, ac a ydych mewn sefyllfa i adrodd ar ganfyddiadau’r prosiect ymchwil ar y cyd rhwng Prifysgol Abertawe a’r Gymdeithas Cadwraeth Forol a gomisiynwyd gan eich adran?

I didn’t see the programme, but I have read about it today, and you'll be aware that Wales is really leading the way in relation to recycling. If we were a single member state in Europe, we would be fourth in Europe, but, certainly, we’re way ahead of the game in the UK.

In relation to your specific questions around polystyrene, I'm not quite sure why you think that, because we have done some data analysis on this, and polystyrene is not thought to be a major contributor to littering in Wales, except on a very local basis, where it's by the premises that are providing fast food, for instance. It tends to be the independent fast food outlets that use this polystyrene packaging—it’s not well used across Wales. However, any litter is not to be welcomed, and I'm very happy to look at other things.

In relation to a levy on polystyrene, again, would people take—it's not like a carrier bag—would people take a container with them to get their food? So, I think we need to look at other interventions before we introduce a levy. But I'm very interested in packaging across—you know, single-use coffee cups. I'm very happy to look at what we can do in relation to this, to look if we need legislation, and, again, in my meeting tomorrow with Andrea Leadsom, it's on the agenda.

Ni welais y rhaglen, ond rwyf wedi darllen amdani heddiw, ac fe fyddwch yn ymwybodol fod Cymru yn bendant yn arwain ym maes ailgylchu. Pe baem yn aelod-wladwriaeth yn Ewrop, byddem yn bedwerydd drwy Ewrop, ond yn sicr, rydym ar y blaen yn y DU.

O ran eich cwestiynau penodol ynglŷn â pholystyren, nid wyf yn hollol siŵr pam eich bod yn credu hynny, gan ein bod wedi gwneud rhywfaint o ddadansoddi data mewn perthynas â hyn, ac nid ystyrir polystyren yn un o’r prif gyfranwyr at sbwriel yng Nghymru, ac eithrio ar lefel leol iawn, ger eiddo sy’n darparu bwyd brys, er enghraifft. Siopau bwyd brys annibynnol sy’n tueddu i ddefnyddio’r pecynnau bwyd polystyren hyn—nid yw’n cael ei ddefnyddio lawer ledled Cymru. Fodd bynnag, ni ddylid croesawu unrhyw sbwriel, ac rwy’n fwy na pharod i edrych ar bethau eraill.

Mewn perthynas ag ardoll ar bolystyren, unwaith eto, a fyddai pobl yn mynd—nid yw’r un fath â bag siopa—a fyddai pobl yn mynd â chynhwysyddion gyda nhw i gael eu bwyd? Felly, credaf fod angen i ni ystyried ymyriadau eraill cyn cyflwyno ardoll. Ond mae gennyf gryn ddiddordeb mewn deunydd pacio—wyddoch chi, cwpanau coffi untro. Rwy’n fwy na pharod i edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud mewn perthynas â hyn, i edrych a oes angen i ni ddeddfu, ac unwaith eto, yn fy nghyfarfod yfory gydag Andrea Leadsom, mae hyn ar yr agenda.

I'm sure the Cabinet Secretary is aware that, earlier this year, Oxford became the first city in the United Kingdom to ban non-recyclable packaging from takeaway vans in the city, and under new rules there, all packaging and utensils used by street vendors must be recyclable or biodegradable. So, I think we've already said here how Wales has taken the lead in so many environmental issues. Could she look at what we can do about this, because I think this does seem a good example where steps could be taken forward, and would she consider banning non-biodegradable fast food packing in Wales?

Rwy’n siŵr fod Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol mai Rhydychen, yn gynharach eleni, oedd y ddinas gyntaf yn y Deyrnas Unedig i wahardd pecynnau na ellir eu hailgylchu oddi ar faniau tecawê yn y ddinas, ac o dan reolau newydd yno, mae’n rhaid i’r holl becynnau a llestri a ddefnyddir gan werthwyr stryd fod yn ddeunyddiau y gellir eu hailgylchu neu’n ddeunyddiau bioddiraddiadwy. Felly, credaf ein bod eisoes wedi dweud yma fod Cymru yn arwain mewn cynifer o faterion amgylcheddol. A allai edrych ar beth y gallwn ei wneud ynglŷn â hyn, oherwydd credaf ei fod i’w weld yn enghraifft dda o ble y gellid rhoi camau ar waith, ac a fuasai’n ystyried gwahardd pecynnau bwyd brys nad ydynt yn fioddiraddiadwy yng Nghymru?

I've now found the statistics that I have about polystyrene in particular. It was in 2015-16 that Keep Wales Tidy undertook this survey, and they found 5.2 per cent litter was polystyrene, but most of it, 3.2 per cent, consisted of other polystyrene—so, not just the packaging. But 2 per cent of it was the fast food items. I'm very happy to look packaging as a whole, right across the scope of all packaging, because I think, you know, if we could reduce packaging, that would help so much, and whilst we're ahead in recycling, there is still, we know, 50 per cent of black bin waste that could be recycled. So, we need to look at the whole spectrum of packaging going forward.

Rwyf bellach wedi dod o hyd i’r ystadegau penodol sydd gennyf ynglŷn â pholystyren. Cynhaliwyd yr arolwg hwn gan Cadwch Gymru’n Daclus yn 2015-16, a gwelsant fod 5.2 y cant o sbwriel yn bolystyren, ond roedd y rhan fwyaf o hwnnw, 3.2 y cant, yn bolystyren arall—felly, nid deunydd pecynnu yn unig. Ond roedd 2 y cant yn eitemau bwyd brys. Rwy’n fwy na pharod i edrych ar ddeunydd pecynnu yn gyffredinol, a holl faes deunydd pecynnu, oherwydd wyddoch chi, pe gallem leihau deunydd pecynnu, credaf y byddai hynny’n helpu cymaint, ac er ein bod yn arwain o ran ailgylchu, gwyddom fod yna 50 y cant o wastraff bin du y gellid ei ailgylchu o hyd. Felly, mae angen i ni ystyried holl sbectrwm deunydd pecynnu yn y dyfodol.

Thank you very much, Cabinet Secretary.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.

3. 3. Cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad
3. 3. Questions to the Assembly Commission

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

We now move on to item 3, which is questions to the Assembly Commission. This week, the question will be answered by Joyce Watson.

Symudwn yn awr at eitem 3, sef cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Yr wythnos hon, atebir y cwestiwn gan Joyce Watson.

Damweiniau

Accidents

1. Faint o ddamweiniau a gofnodwyd a ddigwyddodd ar ystâd y Cynulliad ers mis Mai 2011? OAQ(5)003(AC)

1. How many recorded accidents have occurred on the Assembly estate since May 2011? OAQ(5)003(AC)

Thank you for that question. There have been a total of 63 accidents that have been recorded on the estate since 2011. Forty-three of them were by Commission staff, two by Assembly Members, two by Assembly Member support staff, two by Welsh Government staff, four by contractors, and 10 by public visitors.

Diolch am y cwestiwn. Mae cyfanswm o 63 o ddamweiniau wedi cael eu cofnodi ar yr ystâd ers 2011. Roedd 43 ohonynt yn ddamweiniau gan staff y Comisiwn, dwy gan Aelodau’r Cynulliad, dwy gan staff cymorth Aelodau’r Cynulliad, dwy gan staff Llywodraeth Cymru, pedair gan gontractwyr, a 10 gan ymwelwyr cyhoeddus.

Can I thank Joyce Watson for that response? Considering it is over five years, it is not a very large number of accidents, but every accident is one too many. What is being done by the Commission to reduce the number of accidents on the estate?

A gaf fi ddiolch i Joyce Watson am ei hymateb? O ystyried ei fod dros bum mlynedd, nid yw’n nifer fawr iawn o ddamweiniau, ond mae pob damwain yn un yn ormod. Beth sy’n cael ei wneud gan y Comisiwn i leihau nifer y damweiniau ar yr ystâd?

Identifying, of course, the causes of accidents is where you have to start, and the health and safety adviser does make regular floor walks of the Assembly estate with a full-time trade union officer. Any recorded hazards are assessed and remedied quickly, with each department having its own health and safety champion. But when accidents do occur—and they will—they are investigated by the Commission’s health and safety adviser, who will develop appropriate recommendations and actions. Those are followed up to make sure that they’ve been implemented properly and effectively, but prevention is always better than cure, so all Commission staff are provided with health and safety awareness training as part of their induction, as are Members and their support staff.

Wrth gwrs, mae’n rhaid dechrau drwy nodi achosion damweiniau, ac mae’r cynghorydd iechyd a diogelwch yn archwilio ystâd y Cynulliad yn rheolaidd gyda swyddog undeb llafur amser llawn. Caiff unrhyw beryglon a gofnodwyd eu hasesu a’u datrys yn gyflym, gyda hyrwyddwr iechyd a diogelwch ar gyfer pob adran. Ond pan fo damweiniau’n digwydd—ac fe fyddant yn digwydd—maent yn cael eu hymchwilio gan gynghorydd iechyd a diogelwch y Comisiwn, a fydd yn datblygu argymhellion a chamau gweithredu priodol. Gwneir archwiliadau dilynol i sicrhau eu bod wedi eu rhoi ar waith yn briodol ac yn effeithiol, ond mae atal bob amser yn well na gwella, felly mae holl staff y Comisiwn yn cael hyfforddiant ar ymwybyddiaeth iechyd a diogelwch fel rhan o’u proses gynefino, fel y mae’r Aelodau a’u staff cymorth hefyd.

4. 4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 4. 90-second Statements

We now move on to item 4, which is the 90-second statements. The first of the 90-second statements is Joyce Watson.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 4, sef y datganiadau 90 eiliad. Daw’r datganiad 90 eiliad cyntaf gan Joyce Watson.

Thank you. In 1991, the first White Ribbon campaign was launched by a group of men in Canada after the brutal mass shooting of 14 female students at the University of Montreal, asking men to sign a pledge never to commit, condone or remain silent about violence against women. In 1996, that was adopted in South Africa, and in 1998 Womankind launched the first White Ribbon Day in the UK. In 1991, the UN officially recognised 25 November as the International Day for the Elimination of Violence Against Women, and the white ribbon is now a symbol of hope for a world where women and girls can live free from the fear of violence. Wearing that white ribbon is about challenging the acceptability of that violence.

Since then, the White Ribbon campaign has been adopted by all parts of the UK, and Wales has played a significant part in spreading that message, also joining the worldwide movement that seeks to improve the lot of women who do experience violence against themselves, but also in hope of reducing the numbers who do.

Diolch. Yn 1991, lansiwyd ymgyrch y Rhuban Gwyn am y tro cyntaf gan grŵp o ddynion yng Nghanada wedi i 14 o fyfyriwr benywaidd gael eu saethu ym Mhrifysgol Montreal, gan ofyn i ddynion arwyddo addewid i beidio byth â chyflawni, goddef na chadw’n dawel am drais yn erbyn menywod. Yn 1996, mabwysiadwyd yr ymgyrch yn Ne Affrica, ac yn 1998 lansiodd Womankind y Diwrnod Rhuban Gwyn cyntaf yn y DU. Yn 1991, cydnabu’r Cenhedloedd Unedig 25 Tachwedd yn swyddogol fel Diwrnod Rhyngwladol Diddymu Trais yn erbyn Menywod, ac mae’r rhuban gwyn bellach yn symbol o obaith am fyd lle y gall menywod a merched fyw heb ofni trais. Mae gwisgo’r rhuban gwyn hwnnw yn ymwneud â herio derbynioldeb y trais hwnnw.

Ers hynny, mae pob rhan o’r DU wedi mabwysiadu ymgyrch y Rhuban Gwyn, ac mae Cymru wedi chwarae rhan bwysig yn lledaenu’r neges honno, gan ymuno â’r mudiad byd-eang sy’n ceisio gwella sefyllfa menywod sy’n dioddef trais, ond hefyd yn y gobaith o leihau’r niferoedd sy’n dioddef.

Thank you very much. The second 90-statement—Mark Isherwood.

Diolch yn fawr iawn. Yr ail ddatganiad 90 eiliad, Mark Isherwood.

Diolch. As a Girlguiding Clwyd ambassador, I’m charged to act as a representative to tell others about what Girlguiding does and the opportunities it gives to girls and young women. This month saw the opening in Buckley Library of the ‘Pushing Boundaries’ exhibition that had previously been at the National Library of Wales, charting the history of Girlguiding in Wales to date. Also this month, the national child development study reported that people who are in the Scouts or Guides in childhood have better mental health in their life, stating it could be the lessons in resilience and resolve that such organisations offer that has such a lasting positive impact.

The recently launched Girlguiding Cymru strategic plan, ‘Being Our Best—Bod Ein Gorau’, focuses on four key areas: excellence, access, capacity and voice, and plans the path Girlguiding Cymru will take to 2021. Their vision is to provide an exciting, fun and relevant programme for girls and young women in an equal world where all girls can make a positive difference, be happy, safe and fulfil their potential. Their new strategic plan will help them achieve their vision and ensure that girls in Wales have the best Guiding experience possible. So, let us together support Girlguiding Cymru’s volunteer leaders in their commitment to extending entitlement and upholding the rights of all the girls and young women in their care.

Diolch. Fel llysgennad Girlguiding Clwyd, mae’n ddyletswydd arnaf i’w cynrychioli a dweud wrth eraill am yr hyn y mae Girlguiding yn ei wneud a’r cyfleoedd y maent yn eu rhoi i ferched a menywod ifanc. Y mis hwn, yn Llyfrgell Bwcle, agorodd arddangosfa ‘Gwthio Ffiniau’, a oedd wedi bod yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru cyn hynny, yn olrhain hanes Girlguiding yng Nghymru hyd yma. Hefyd y mis hwn, adroddodd yr astudiaeth genedlaethol ar ddatblygiad plant fod iechyd meddwl pobl a oedd yn aelodau o’r Sgowtiaid neu’r Geidiaid pan oeddent yn blant yn well yn ystod eu bywydau, gan nodi efallai mai’r gwersi ar wytnwch a phenderfynoldeb y mae sefydliadau o’r fath yn eu cynnig sy’n gyfrifol am y fath effaith gadarnhaol a pharhaol.

Mae cynllun strategol Girlguiding Cymru a lansiwyd yn ddiweddar, ‘Being Our Best—Bod Ein Gorau’, yn canolbwyntio ar bedwar maes allweddol: rhagoriaeth, hygyrchedd, galluedd a llais, ac yn cynllunio llwybr Girlguiding Cymru hyd at 2021. Eu gweledigaeth yw darparu rhaglen gyffrous, hwyliog a pherthnasol i ferched a menywod ifanc mewn byd cyfartal lle y gall pob merch wneud gwahaniaeth cadarnhaol, bod yn hapus ac yn ddiogel a chyflawni eu potensial. Bydd eu cynllun strategol newydd yn gymorth iddynt gyflawni eu gweledigaeth a sicrhau bod merched yng Nghymru yn mwynhau’r profiad gorau posibl gyda’r Geidiaid. Felly, gadewch i ni, gyda’n gilydd, gefnogi arweinwyr gwirfoddol Girlguiding Cymru yn eu hymrwymiad i ymestyn a chynnal hawliau’r holl ferched a menywod ifanc yn eu gofal.

Thank you very much. The last of the 90-second statements this week is Julie Morgan.

Diolch yn fawr iawn. Daw’r datganiad 90 eiliad olaf yr wythnos hon gan Julie Morgan.

Diolch. Idloes Owen. Dadorchuddiwyd plac er cof am Idloes Owen ar dŷ yng ngogledd Llandaf yn ddiweddar. Roedd hyn yn rhan o ddathliadau pen-blwydd yr opera cenedlaethol yn 70 oed eleni. Roedd Idloes Owen yn byw yn Heol yr Orsaf yng ngogledd Llandaf yn y 1940au. Fe oedd sylfaenydd, arweinydd a chynhyrchydd Opera Cenedlaethol Cymru. Fe hefyd oedd tiwtor cyntaf Syr Geraint Evans. Yn fab i löwr, gweithiodd yn y pwll glo ar ôl gadael ysgol yn 12 oed. Wedi salwch, a gyda chymorth y gymuned, llwyddodd i gael digon o arian fel ei fod yn gallu astudio cerdd ym Mhrifysgol Caerdydd. Yn cymryd rhan roedd Ysgol Glan Ceubal, Ysgol Gynradd y Ddraenen Wen ac Ysgol gyfun Glantaf. Mae’r teulu sy’n byw yn y tŷ nawr yn hapus iawn i arddangos y plac er cof am Idloes Owen.

Thank you. Idloes Owen. A plaque was unveiled in memory of Idloes Owen at a house in Llandaff North recently. This was part of the seventieth anniversary celebrations of the national opera this year. Idloes Owen lived on Station Road, Llandaff North, in the 1940s. He was the founder, leader and producer of the Welsh National Opera. He was also Sir Geraint Evans’s first tutor. The son of a coalminer, he worked in a coalmine after leaving school at the age of 12. Following a period of illness, and with the support of the community, he managed to gather enough funds to allow him to study music at Cardiff University. Taking part were Ysgol Glan Ceubal, Hawthorn Primary School and Ysgol Gyfun Gymraeg Glantaf. The family who now live at the house are very happy to display the plaque in his memory.

5. 5. Cynnig i Ddiwygio Rheol Sefydlog 26 mewn perthynas â Biliau Aelod
5. 5. Motion to Amend Standing Order 26 in relation to Member Bills

We move on to item 5 on the agenda, which is the motion to amend Standing Order 26 in relation to Member Bills. I call on a member of the Business Committee to move the motion—Paul Davies.

Symudwn ymlaen at eitem 5 ar yr agenda, sef y cynnig i ddiwygio Rheol Sefydlog 26 mewn perthynas â Biliau Aelodau. Galwaf ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i gynnig y cynnig—Paul Davies.

Cynnig NDM6169 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 33.2:

1. Yn ystyried Adroddiad y Pwyllgor Busnes, 'Diwygio Rheolau Sefydlog: Rheol Sefydlog 26—Biliau Aelod' a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 15 Tachwedd 2016; a

2. Yn cymeradwyo'r cynnig i ddiwygio Rheol Sefydlog 26, fel y nodir yn Atodiad B i Adroddiad y Pwyllgor Busnes.

Motion NDM6169 Elin Jones

To propose that the National Assembly, in accordance with Standing Order 33.2:

1. Considers the Report of the Business Committee ‘Amending Standing Orders: Standing Order 26—Member Bills’ laid in the Table Office on 15 November 2016; and

2. Approves the proposal to revise Standing Order 26, as set out in Annex B of the Report of the Business Committee.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

As the motion has been agreed, I’m pleased to announce that the Presiding Officer will hold the first ballot on 25 January 2017. The Table Office will contact Members with details of how to enter that ballot.

Gan fod y cynnig wedi ei dderbyn, rwy’n falch o gyhoeddi y bydd y Llywydd yn cynnal y bleidlais gyntaf ar 25 Ionawr 2017. Bydd y Swyddfa Gyflwyno yn cysylltu â’r Aelodau gyda manylion ynglŷn â sut i gymryd rhan yn y bleidlais honno.

6. 6. Dadl gan Aelodau Unigol o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Amaethyddiaeth Fanwl
6. 6. Debate by Individual Members under Standing Order 11.21(iv): Precision Agriculture

Item 6 is the debate by individual Members under Standing Order 11.21 on precision agriculture. I call on Lee Waters to move the motion—Lee.

Eitem 6 yw’r ddadl gan Aelodau unigol o dan Reol Sefydlog 11.21 ar amaethyddiaeth fanwl. Galwaf ar Lee Waters i gynnig y cynnig—Lee.

Cynnig NDM6143 Lee Waters, Huw Irranca-Davies, Simon Thomas

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod manteision enfawr posibl cymhwyso 'data mawr' mewn amaethyddiaeth.

2. Yn nodi'r twf o ran ymchwil a datblygu mewn amaethyddiaeth fanwl fel ffordd o gynyddu cynnyrch, gwneud y defnydd gorau o adnoddau prin a lleihau'r defnydd o gemegau niweidiol.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth i roi Cymru ar y blaen o ran datblygiadau amaethyddiaeth fanwl.

Motion NDM6143 Lee Waters, Huw Irranca-Davies, Simon Thomas

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises the enormous potential benefits of the application of ‘big data’ in agriculture.

2. Notes the growth in research and development in precision agriculture as a way of increasing yields, maximising the use of scarce resources and minimising the use of harmful chemicals.

3. Calls on the Welsh Government to develop a strategy to put Wales at the forefront of the development of precision agriculture.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. I must confess that the looks on many of my colleagues’ faces when it was announced that we were having a debate on the application of big data in agriculture could be best described as puzzled, but I can assure the Assembly that this is not the result of some esoteric whimsy on behalf of the sponsors. The practical implications of big data in farming are huge. Precision agriculture is about innovation, productivity, software and skills. This is not some obscure tech project; this goes to the heart of some of the most pressing challenges we face, like austerity, food security and climate change.

We are generating, capturing, storing and processing data at speeds never before witnessed. Eric Schmidt, the former CEO of Google, once claimed that every two days we now generate the same quantity of information that was created between the dawn of time and the year 2003—every two days. The total amount of data being captured and stored by industry globally is doubling every 14 to 15 months. We’re approaching the point where we’ll be able to code nearly everything we do. The challenge for our and future generations is to exploit the power of big data to improve our lives—to harness the algorithm.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae’n rhaid i mi gyfaddef mai dryslyd yw’r ffordd orau o ddisgrifio’r olwg ar wynebau llawer o fy nghyd-Aelodau pan gyhoeddwyd y byddem yn cael dadl ar ddefnyddio data mawr mewn amaethyddiaeth, ond gallaf sicrhau’r Cynulliad nad canlyniad rhyw ysmaldod esoterig ar ran noddwyr y ddadl yw hyn. Mae goblygiadau ymarferol data mawr mewn ffermio yn enfawr. Mae amaethyddiaeth fanwl yn ymwneud ag arloesi, cynhyrchiant, meddalwedd a sgiliau. Nid rhyw brosiect technolegol di-nod mo hwn; mae’n mynd at wraidd rhai o’r heriau mwyaf sy’n ein hwynebu, fel caledi, diogelu’r cyflenwad bwyd a newid yn yr hinsawdd.

Rydym yn cynhyrchu, dal, storio a phrosesu data ar gyflymder nas gwelwyd erioed o’r blaen. Honnodd Eric Schmidt, cyn Brif Swyddog Gweithredol Google, ein bod bellach yn cynhyrchu cymaint o wybodaeth bob deuddydd ag y crëwyd rhwng dechrau amser a’r flwyddyn 2003—bob deuddydd. Mae cyfanswm y data sy’n cael ei ddal a’i storio gan ddiwydiant ledled y byd yn dyblu bob 14 i 15 mis. Rydym yn agosáu at y pwynt lle y gallwn godio bron bopeth a wnawn. Yr her ar gyfer ein cenhedlaeth ni a chenedlaethau’r dyfodol yw manteisio ar rym data mawr i wella ein bywydau—harneisio’r algorithm.

Daeth Joyce Watson i’r Gadair.

Joyce Watson took the Chair.

Precision agriculture is at the vanguard of this data revolution. It’s a rapidly developing area where information is being applied to food production and land cultivation to dramatically improve productivity and reduce harm to the environment. In arable farming, for example, this approach enables farmers to gather a wealth of real-time information: water and nitrogen levels, air quality, disease—data that isn’t just specific to each farm or to each acre, but to each square inch of our farmland. Using this information, algorithms can tell the farmer exactly what each square inch of land needs and when and, with pinpoint precision, produce the maximum possible yield.

Mae amaethyddiaeth fanwl ar flaen y gad o ran y chwyldro data. Mae’n faes sy’n datblygu’n gyflym lle y caiff gwybodaeth ei defnyddio i gynhyrchu bwyd a thrin tir er mwyn gwella cynhyrchiant yn sylweddol a lleihau niwed i’r amgylchedd. Ym maes ffermio tir âr, er enghraifft, mae’r dull hwn yn galluogi ffermwyr i gasglu cyfoeth o wybodaeth amser real: lefelau dŵr a nitrogen, ansawdd aer, clefydau—data nad yw’n benodol i bob fferm neu i bob erw yn unig, ond i bob modfedd sgwâr o’n tiroedd amaeth. Gan ddefnyddio’r wybodaeth hon, gall algorithmau ddweud wrth y ffermwr beth yn union sydd ei angen ar bob modfedd sgwâr o’r tir a phryd, a chynyddu cynhyrchiant i’r eithaf mewn modd eithriadol o fanwl.

I thank very much Lee Waters for introducing this debate and securing this debate and also for giving way here. But, would he agree as well, in his opening remarks, that this is also an issue of social justice? Precision agriculture and all it entails can confuse people, but it’s actually been identified as part of the solution of how to feed that estimated growing population—to 9.1 billion by 2050. It’s not the be-all and end-all, but it’s one of the tools we have to feed that growing population.

Diolch yn fawr iawn i Lee Waters am gyflwyno’r ddadl hon a sicrhau’r ddadl hon, a hefyd am ildio yma. Ond a fyddai’n cytuno hefyd, yn ei sylwadau agoriadol, fod hyn yn fater o gyfiawnder cymdeithasol yn ogystal? Gall amaethyddiaeth fanwl a’r cyfan sydd ynghlwm wrthi ddrysu pobl, ond mewn gwirionedd, nodwyd ei bod yn rhan o’r ateb i’r broblem o sut i fwydo poblogaeth yr amcangyfrifir y bydd yn tyfu—i 9.1 biliwn erbyn 2050. Nid dyma’r unig ateb, ond mae’n un o’r arfau sydd gennym ar gyfer bwydo’r boblogaeth gynyddol honno.

I completely agree that it is has multiple benefits, both in terms of food production but also in reducing environmental harm, which also helps some of the poorest in the world by mitigating the impacts of climate change.

Now, not only do these precisely applied algorithms mean that less stuff is going in, at a reduced cost to both our farmers and, with fewer harmful chemicals, the environment, but more stuff is coming out, precisely as Huw Irranca-Davies just intimated. Research has shown that precision agriculture could increase crop yields by as much as 67 per cent. At a time of spiralling global food and water insecurity, figures like these matter. In New Zealand, farmers have developed a way of taking micro-measurements of vast swathes of farmland to identify how much grass is in the paddock so that dairy cows can be distributed most effectively for feeding. It alerts farmers to the amount of feed they have and identifies low-production areas that need intervention—for example, more fertiliser. By feeding their animals more efficiently, kiwi farmers have helped increase exports to China by 470 per cent in one year—a clear economic payback for knowing the precise location and concentration of grass in a field: the application of precision agriculture.

There are pockets of innovation across Wales, in our further and higher education institutions. I recently met with the principal of Coleg Sir Gâr in Llanelli, Barry Liles, who told me about how one of their campuses is already reaping the benefits. At their farm in Gelli Aur, near Llandeilo, in the Carmarthen East constituency, they’ve enjoyed significant efficiencies in milk production, maximising the use of grass and minimising the input of expensive feed. They use satellite imagery to measure field sizes and allocate grazing allowances to their herds. Grass-growth data are measured weekly by plate meters, recorded on a smartphone app and synchronised to a web recording programme. They’re also trialling satellite navigation in experiments with precision fertiliser application. In Aberystwyth University, the Institute of Biological, Environmental and Rural Sciences have been involved in cutting-edge developments in forage grasses. Now, it may sound a little remote, until the practical ramifications of this research become clear. These grasses have demonstrated exciting promise in flood mitigation, something that has been on our minds a lot this week.

We haven’t begun to scratch the surface of the potential of precision agriculture for Wales. I spoke last week about the public workshop I held in Llanelli recently, designed to help develop a jobs blueprint for my constituency, and the overwhelming consensus was that we need greater ambition for the area if we are to withstand coming economic storms. And that’s not just true of my constituency, it’s true across Wales. And precision agriculture presents us with a prime opportunity to demonstrate this ambition.

One of the industries that will likely bear the brunt of Brexit is our food production and manufacturing sector. The removal of the common agricultural policy and the likely imposition of food export tariffs will hit our farmers hard, and we need to prepare for this and to find new, imaginative, innovative means to drive growth in this critical sector—a sector that quite literally puts food on our tables. The market disruption prompted by what is commonly called ‘the fourth industrial revolution’ offers us also an opportunity to do just that: to reimagine the Welsh food economy, to establish Wales as the UK’s western furnace of innovation and industry, all whilst strengthening our resilience to some of the biggest global challenges we face.

We should, we need, to be all over big data like a rash. The cross-party motion before the Assembly today calls on the Welsh Government to develop a strategy that will put Wales at the forefront of the development of precision agriculture. I would urge Ministers and Members to invest energy and enthusiasm to do just that. Thank you.

Cytunaf yn llwyr fod iddi fanteision lluosog, o ran cynhyrchu bwyd, ond hefyd o ran lleihau niwed i’r amgylchedd, sydd hefyd yn helpu rhai o’r bobl dlotaf yn y byd drwy liniaru effeithiau newid yn yr hinsawdd.

Nawr, nid yn unig y mae’r algorithmau hyn a gymhwyswyd yn fanwl yn golygu bod llai o bethau’n mynd i mewn, am lai o gost i’n ffermwyr, ac i’r amgylchedd gyda llai o gemegau niweidiol, ond mae mwy o bethau’n dod allan, yn union fel y mae Huw Irranca-Davies newydd ei awgrymu. Mae ymchwil wedi dangos y gallai amaethyddiaeth fanwl gynyddu cynnyrch cnydau cymaint â 67 y cant. Mewn cyfnod o ansicrwydd cynyddol ynglŷn â’r cyflenwad bwyd a dŵr yn fyd-eang, mae ffigurau fel y rhain yn bwysig. Yn Seland Newydd, mae ffermwyr wedi datblygu ffordd o gymryd micro-fesuriadau o rannau helaeth o dir fferm i nodi faint o laswellt sydd yn y padog fel y gellir dosbarthu buchod godro yn y modd mwyaf effeithiol ar gyfer eu bwydo. Mae’n rhybuddio ffermwyr ynglŷn â faint o borthiant sydd ganddynt ac yn nodi ardaloedd lle y mae’r cynhyrchiant yn isel sy’n galw am ymyrraeth—er enghraifft, rhagor o wrtaith. Trwy fwydo eu hanifeiliaid yn fwy effeithlon, mae ffermwyr yn Seland Newydd wedi helpu i gynyddu allforion i Tsieina 470 y cant mewn un flwyddyn—ad-daliad economaidd clir am wybod union leoliad a chrynodiad glaswellt mewn cae: defnyddio amaethyddiaeth fanwl.

Mae pocedi o arloesedd ar draws Cymru, yn ein sefydliadau addysg bellach ac uwch. Yn ddiweddar, cyfarfûm â phrifathro Coleg Sir Gâr yn Llanelli, Barri Liles, a ddywedodd wrthyf sut y mae un o’u campysau eisoes yn mwynhau’r manteision. Yn eu fferm yng Ngelli Aur, ger Llandeilo, yn etholaeth Dwyrain Caerfyrddin, maent wedi sicrhau arbedion effeithlonrwydd sylweddol mewn cynhyrchiant llaeth, gan wneud y defnydd gorau o laswellt a lleihau mewnbwn porthiant drud. Maent yn defnyddio delweddau lloeren i fesur maint caeau a dyraniadau pori i’w buchesi. Caiff data twf glaswellt ei fesur yn wythnosol â mesuryddion plât cyn ei gofnodi ar ap ffôn clyfar a’i gydamseru â rhaglen gofnodi ar y we. Maent hefyd yn treialu llywio â lloeren mewn arbrofion i osod gwrtaith drwy ddefnyddio dulliau manwl. Ym Mhrifysgol Aberystwyth, mae Sefydliad y Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig wedi cymryd rhan mewn datblygiadau arloesol ym maes glaswellt porthiant. Nawr, efallai ei fod yn swnio’n bell i ffwrdd cyn y daw goblygiadau ymarferol y gwaith ymchwil hwn yn glir. Mae’r glaswelltau hyn wedi dangos addewid cyffrous o ran lliniaru llifogydd, rhywbeth sydd wedi bod ar ein meddyliau gryn dipyn yr wythnos hon.

Nid ydym wedi dechrau crafu wyneb y potensial sydd i amaethyddiaeth fanwl i Gymru. Siaradais yr wythnos diwethaf am y gweithdy cyhoeddus a gynhaliais yn Llanelli yn ddiweddar, gweithdy a gynlluniwyd i helpu i ddatblygu glasbrint swyddi ar gyfer fy etholaeth, a’r consensws llethol oedd bod arnom angen mwy o uchelgais ar gyfer yr ardal os ydym i wrthsefyll y stormydd economaidd sydd ar y ffordd. Ac nid yn fy etholaeth i yn unig y mae hynny’n wir, mae’n wir ar draws Cymru. Ac mae amaethyddiaeth fanwl yn rhoi cyfle rhagorol i ni arddangos yr uchelgais hwn.

Un o’r diwydiannau a fydd yn debygol o deimlo baich Brexit yw ein sector cynhyrchu a gweithgynhyrchu bwyd. Bydd cael gwared ar y polisi amaethyddol cyffredin a’r tebygolrwydd y caiff tariffau allforio bwyd eu gosod yn ergyd galed i’n ffermwyr, ac mae angen i ni baratoi ar gyfer hyn, ac i ddod o hyd i ddulliau newydd, dychmygus, arloesol o hybu twf yn y sector hanfodol hwn—sector sy’n llythrennol yn rhoi bwyd ar ein byrddau. Mae’r amharu ar y farchnad a ysgogwyd gan yr hyn a elwir yn gyffredinol yn ‘bedwerydd chwyldro diwydiannol’ yn cynnig cyfle i ni hefyd wneud yn union hynny: ailddychmygu economi fwyd Cymru er mwyn sefydlu Cymru fel ffwrnais arloesedd a diwydiant orllewinol y DU, gan gryfhau ein gallu ar yr un pryd i wrthsefyll rhai o’r heriau byd-eang mwyaf sy’n ein hwynebu.

Fe ddylem, ac mae angen i ni groesawu data mawr â breichiau agored. Mae’r cynnig trawsbleidiol sydd gerbron y Cynulliad heddiw yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth a fydd yn rhoi Cymru ar flaen y gad o ran datblygu amaethyddiaeth fanwl. Byddwn yn annog y Gweinidogion a’r Aelodau i fuddsoddi egni a brwdfrydedd er mwyn gwneud hynny. Diolch.

I’d like to call Andrew R.T. Davies.

Hoffwn alw ar Andrew R.T. Davies.

Thank you, acting Presiding Officer. It’s a pleasure to take part in this debate, albeit a little sooner than I thought I was going to be taking part in the debate. I do declare an interest, being a farmer, and just in case I do stray into areas that people might think conflict with my interests, I do put that on the record.

On our farm, in the Vale of Glamorgan, we make great use of satellite imagery and controls of pesticides and fertilisers; nearly all the tractors we use are satellite guided, so when you’re putting the fertiliser out, a certain part of the field, for example, will have a greater dose of fertiliser than the other part of the field, because the imagery is showing that that piece of ground is more fertile than the other. Twenty or 25 years ago, you’d just go into a 10, 15, 20-acre field and you would put a uniform rate across that field, not really knowing whether you were having the impact that you required. And, obviously, there’s the leeching effect that that nitrate and other components of that fertiliser has on the environment. So, there’s an economic benefit back to the business but there is also an environmental benefit back to the business.

We debate much in this Chamber, and very often some of them are the same old problems that we are debating within this Chamber, but by debating this debate today, which as the mover of the motion highlighted—at first you think, ‘What a quirky debate. What are they talking about here?’—actually we can have a huge impact in this area because the land mass of Wales is predominantly agricultural. We have such a varied agricultural industry. We have the arable areas around the coastal regions, we have the livestock sector, and I see the Member for Brecon and Radnorshire is here, which has one of the highest densities of livestock farms anywhere within the United Kingdom. We also have a growing renewables sector making use of our land area, and also the management of flood prevention and environmental gains that can be had. So, really, when you look at the mix of agriculture and the use of agricultural land in Wales, considering the size of Wales, we have a huge spread of opportunity to actually push the boundaries of this new technology, and patent and develop that technology here in Wales.

It was quite appropriate—the intervention that was made by the Member for Ogmore—to point out that we are living in a world with huge population growth, and yet the challenges to the natural resources of this planet have never been as great. You have vast areas of the globe that are turning arid because of water problems and are the source of conflict in many areas. You have the western democracy, shall we say, or the western economies, that historically have provided huge quantities of food through their support of the agricultural industry, but the productivity of the agricultural industry, especially in crop production in particular, really hasn’t moved for the last 20, 25 years. If you look at wheat production, for example, because the genetics of the wheat season have been brought forward, they have not really kept up with the potential and the demand that we need to create to sustain a viable food production base for the ever-growing population of the world.

The motion before us today does put the gauntlet down, in a friendly way, to the Welsh Government, and to our higher education and further education institutions, and the industry itself, to rise to the challenge and the opportunity that actually is there to develop these new growth areas. It’s not just in the production of crops. In livestock production, in particular, big data can make a huge improvement in the profitability and efficiency of the livestock sector, from the genetics that have proven to deliver better livestock animals back to the farm gate, to also the assessment of the meat that comes from those animals when they are processed in the processing plant. In New Zealand, for example, much of the grading work that is undertaken on the carcases of the animals is undertaken electronically now, rather than by the human eye, thus reducing the disparity, shall we say, that very often does happen when the human eye is relied on and the demand that the abattoir might have to what the producer needs, thus providing a consistent level of return back to the primary producer to have the confidence to invest in that livestock sector.

So, this is a really exciting area and we have pockets of real innovation going on in our HE and FE sectors across Wales—Gelli Aur has been talked about; Aberystwyth is another beacon of excellence that we can look at—but we do need to have, as the motion calls for, a plan from the Welsh Government as to how it’s going to harness this research and development moneys, along with the facilities that exist within the research sector in Wales—. I have a limit on my time, but I’ll happily take the intervention.

Diolch i chi, Lywydd dros dro. Mae’n bleser cael cymryd rhan yn y ddadl hon, er bod hynny ychydig yn gynt nag y credais y byddwn yn cymryd rhan yn y drafodaeth. Rwy’n datgan buddiant, fel ffermwr, a rhag i mi grwydro i feysydd y gallai pobl feddwl eu bod yn gwrthdaro â fy muddiannau, rwy’n cofnodi hynny.

Ar ein fferm ym Mro Morgannwg, rydym yn gwneud defnydd mawr o ddelweddau lloeren a mesurau rheoli plaladdwyr a gwrteithiau; mae bron bob un o’r tractorau a ddefnyddiwn yn cael eu tywys gan loerennau, felly pan fyddwch yn rhoi’r gwrtaith allan, bydd rhan benodol o’r cae, er enghraifft, yn cael dogn fwy o wrtaith na rhan arall o’r cae am fod y delweddau’n dangos bod y rhan honno o’r tir yn fwy ffrwythlon na’r llall. 20 neu 25 mlynedd yn ôl, byddech yn mynd i mewn i gae 10, 15, 20 erw a byddech yn gosod cyfradd unffurf ar draws y cae, heb wybod yn iawn a oeddech yn cael yr effaith roeddech ei hangen. Ac yn amlwg, ceir effaith trwytholchi’r nitrad ac elfennau eraill y gwrtaith ar yr amgylchedd. Felly, mae yna fudd economaidd yn ôl i’r busnes ond ceir budd amgylcheddol yn ôl i’r busnes hefyd.

Rydym yn trafod llawer yn y Siambr hon, ac yn aml iawn yr un hen broblemau yw rhai o’r pethau rydym yn eu trafod yn y Siambr hon, ond drwy drafod y ddadl hon heddiw, sydd, fel yr amlygodd cynigydd y cynnig—yn gyntaf rydych yn meddwl, ‘Am ddadl od. Am beth y maent yn siarad?’—a dweud y gwir gallwn gael effaith enfawr yn y maes hwn am mai amaethyddol yn bennaf yw màs tir Cymru. Mae gennym ddiwydiant amaeth mor amrywiol. Mae gennym ardaloedd âr o amgylch y rhanbarthau arfordirol, mae gennym y sector da byw, ac rwy’n gweld bod yr Aelod dros Frycheiniog a Sir Faesyfed yma, ardal sydd ag un o’r dwyseddau uchaf o ffermydd da byw yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Mae gennym sector ynni adnewyddadwy cynyddol yn defnyddio ein harwynebedd tir, a hefyd rheoli atal llifogydd a’r enillion amgylcheddol y gellir eu cael. Felly, mewn gwirionedd, pan edrychwch ar gymysgedd amaethyddiaeth a’r defnydd o dir amaethyddol yng Nghymru, o ystyried maint Cymru, mae gennym gyfle enfawr i wthio ffiniau’r dechnoleg newydd hon mewn gwirionedd, a phatentu a datblygu’r dechnoleg honno yma yng Nghymru.

Roedd yn gwbl briodol—yr ymyriad gan yr Aelod dros Ogwr—i nodi ein bod yn byw mewn byd gyda thwf enfawr yn y boblogaeth, ac eto ni fu’r heriau i adnoddau naturiol y blaned erioed mor helaeth. Mae gennych ardaloedd enfawr o’r byd sy’n troi’n gras oherwydd problemau dŵr sy’n arwain at wrthdaro mewn sawl man. Mae gennych ddemocratiaeth orllewinol, gawn ni ddweud, neu economïau gorllewinol, sydd, yn hanesyddol, wedi darparu llwythi enfawr o fwyd drwy eu cefnogaeth i’r diwydiant amaethyddol, ond mewn gwirionedd nid yw cynhyrchiant y diwydiant amaethyddol, yn enwedig o ran cynhyrchu cnydau yn benodol, wedi newid llawer dros yr 20, 25 mlynedd diwethaf. Os edrychwch ar gynhyrchu gwenith, er enghraifft, am fod geneteg y tymor gwenith wedi cael ei ddwyn ymlaen, nid ydynt wedi dal i fyny’n iawn â’r potensial a’r galw sydd angen i ni ei greu er mwyn cynnal sylfaen gynhyrchu bwyd hyfyw i boblogaeth y byd sy’n cynyddu drwy’r amser.

Mae’r cynnig sydd ger ein bron heddiw yn gosod her, mewn ffordd gyfeillgar, i Lywodraeth Cymru, ac i’n sefydliadau addysg uwch ac addysg bellach, a’r diwydiant ei hun, i ymateb i’r her a’r cyfle sydd yno mewn gwirionedd i ddatblygu’r meysydd twf newydd hyn. Nid yn unig ym maes cynhyrchu cnydau y mae’n digwydd. Ym maes cynhyrchu da byw, yn arbennig, gall data mawr wella proffidioldeb ac effeithlonrwydd y sector da byw yn helaeth, o’r eneteg y profwyd ei bod yn darparu gwell anifeiliaid da byw yn ôl i giât y fferm, i asesu’r cig sy’n dod o’r anifeiliaid hynny hefyd pan gânt eu prosesu yn y safle prosesu. Yn Seland Newydd, er enghraifft, mae llawer o’r gwaith graddio sy’n cael ei wneud ar garcasau anifeiliaid yn cael ei wneud yn electronig erbyn hyn, yn hytrach na chan y llygad dynol, gan leihau’r gwahaniaeth, gawn ni ddweud, sy’n aml iawn yn digwydd wrth ddibynnu ar y llygad dynol a’r galw a allai fod yn y lladd-dy o ran beth y mae’r cynhyrchydd ei angen, gan ddarparu lefel gyson o enillion yn ôl i’r cynhyrchydd cynradd i gael yr hyder i fuddsoddi yn y sector da byw hwnnw.

Felly, mae hwn yn faes cyffrous iawn ac mae gennym bocedi o arloesedd go iawn yn digwydd yn ein sectorau addysg uwch ac addysg bellach ledled Cymru—soniwyd am Gelli Aur; mae Aberystwyth yn enghraifft wych arall o ragoriaeth y gallwn edrych arni—ond mae angen i ni gael cynllun, fel y mae’r cynnig yn galw amdano, gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â sut y mae’n mynd i sicrhau’r arian ymchwil a datblygu, ynghyd â’r cyfleusterau sy’n bodoli yn y sector ymchwil yng Nghymru—. Mae yna derfyn ar fy amser, ond rwy’n hapus i gymryd yr ymyriad.

My apologies, I don’t intend to intervene too much. But would he agree as well that one of the exciting opportunities of this, with the exponential growth in big data, is actually what we could do on the environmental aspect, because the endless rounds of inspection, inspection, inspection and monitoring, monitoring in the traditional form could be, to some extent, done away with by the accuracy of the big data monitoring of what is actually happening on the ground?

Fy ymddiheuriadau, nid wyf yn bwriadu ymyrryd gormod. Ond a fyddai’n cytuno hefyd mai un o’r cyfleoedd cyffrous sy’n deillio o hyn, gyda’r twf cynt gynt mewn data mawr, yw’r hyn y gallem ei wneud mewn gwirionedd ar yr agwedd amgylcheddol, gan y gellid cael gwared ar y rowndiau diddiwedd o arolygu, archwilio, adolygu a monitro, monitro ar ei ffurf draddodiadol, i ryw raddau, yn sgil cywirdeb monitro data mawr o’r hyn sy’n digwydd ar lawr gwlad mewn gwirionedd?

There is huge scope for that, and as someone, obviously, who has been regularly inspected, having been in farming for 25 years, I see the pros and cons of that because the landscape is a moving feast, and the rigidity very often of a snapshot from a Google image or something that inspectors are relying on does cause some problems very often. But there is scope to improve that aspect of it as well.

I do welcome the motion before us. I believe we could have filled a lot more time looking at this particular aspect, because I do think that it’s a genuine area that Government can make a big difference in, the industry can make a big difference in, and our research and business sectors can also deliver for what promises to be an exciting and dynamic century in the world of food production and, indeed, the availability of new technology.

Mae cyfle enfawr i wneud hynny, ac fel rhywun, yn amlwg, sydd wedi cael ei arolygu’n rheolaidd, ar ôl bod yn ffermio ers 25 mlynedd, rwy’n gweld manteision ac anfanteision hynny gan fod y dirwedd yn wledd symudol, ac mae’r diffyg hyblygrwydd yn aml iawn sy’n gysylltiedig â chiplun o ddelwedd Google neu rywbeth y bydd arolygwyr yn dibynnu arno yn achosi problemau’n aml iawn. Ond mae lle i wella’r agwedd honno ar bethau hefyd.

Rwy’n croesawu’r cynnig ger ein bron. Rwy’n credu y gallem fod wedi llenwi llawer mwy o amser yn edrych ar yr agwedd benodol hon, gan fy mod yn credu ei fod yn faes dilys y gall y Llywodraeth wneud gwahaniaeth mawr ynddo, maes y gall y diwydiant wneud gwahaniaeth mawr ynddo, a gall ein sectorau ymchwil a busnes hefyd gyflawni ar gyfer canrif sy’n argoeli i fod yn un gyffrous a deinamig ym maes cynhyrchu bwyd ac yn wir, o ran argaeledd technoleg newydd.

It’s very interesting to hear the explanation of Andrew R.T. Davies about the work he’s doing in this area. As Huw Irranca-Davies and Andrew have pointed out, it is a way of maximising yield without the use of chemicals, and intelligently harnessing the power of nature. According to the Food and Agriculture Organization of the United Nations, food production must increase by 60 per cent to be able to feed the world’s growing population. Big data is a powerful, evidence-based tool for long-term sustainable development by improving the economic opportunities for farmers, as well as the health of consumers.

We saw what happened in Zimbabwe, where critical levels of crop failure in 2013 put over 2 million people at risk of chronic malnutrition. Big data can help prevent those sorts of things from happening, both by foreseeing the weather conditions that produce that crop failure, but also mitigating and producing alternative ways of dealing with the problem. I’ve spoken many times about the horticulture trade deficit we have in the UK, and particularly in Wales, and this is one of the ways in which we could very efficiently become self-sufficient in horticulture, as well as using it as an export market.

I just want to focus on two countries that somewhat dominate the horticulture market, and have used big data very effectively. One of them is Chile, which is at the very southern end of South America. Its horticulture region is concentrated in the province of Valparaíso, from where more than two thirds of the country’s horticultural production is exported. Chile accounts for 50 per cent of the fruit exported from the southern hemisphere, and it is a relatively small country in terms of land mass. If you compare that with 1990, when their share was only 25 per cent, it’s now the No. 1 exporter of fruit in the southern hemisphere. So, there’s been an absolutely massive transformation of that industry. Worldwide, agriculture accounts for around 70 per cent of all fresh water use, but around 60 per cent, I understand, of this is wasted. So, by using big data to manage water effectively—. It was shown in Chile that by using irrigation researchers, they slashed their water use by 70 per cent in blueberry farming by using a network of wireless sensors. This is Chile’s third-largest fruit export, so, obviously, with massive savings like this, and two thirds of the world’s water extraction now being consumed by agriculture, smart water management systems won’t just be in demand, they’ll be absolutely essential.

The second country is much closer to home, in Holland, the Netherlands. It’s one of the world’s largest exporter of horticultural projects, and at some times of the year it’s supplying nearly all the fruit and vegetables for most of Europe. Holland has 44 per cent of the worldwide trade in flowers, but also, through the use of hydroponic greenhouses, accounts for 50 per cent of the value of all fruit and vegetables produced in Holland. They have used big data to boost their productivity and safeguard their crops from unpredictable climate. The use of these hydroponic greenhouses has massively increased their food production. They’ve used data to analyse and balance their soils, and made effective use of natural fertilisers, so that they’ve refined their farming techniques through a green revolution, rather than adding more and more commercial artificial fertilisers. It makes plants less vulnerable to soil degradation and unpredictable weather by using these very large greenhouses, which you can see if you fly over anywhere in Holland. It means that horticulturists have more control over the conditions, which allows them to drive efficiency, reduce waste and expand production beyond the natural seasons. These hydroponic greenhouses really do offer precision horticulture, which I feel we really ought to be able to replicate here in Britain.

So, I think this is a very important area that we need to be looking at, and I think that, having talked to the farming unions, their members are very open to new ideas, because they absolutely understand that change is on the way, inevitably, as a result of Brexit, and this is a really important and useful moment to give farmers the tools they need to diversify and to give them a guaranteed income.

Mae’n ddiddorol iawn clywed eglurhad Andrew R.T. Davies am y gwaith y mae’n ei wneud yn y maes hwn. Fel y mae Huw Irranca-Davies ac Andrew wedi nodi, mae’n ffordd o sicrhau cymaint o gynnyrch ag y bo modd heb ddefnyddio cemegau, a harneisio grym natur yn ddeallus. Yn ôl Sefydliad Bwyd ac Amaeth y Cenhedloedd Unedig, rhaid i gynhyrchiant bwyd gynyddu 60 y cant er mwyn gallu bwydo poblogaeth y byd sy’n tyfu. Mae data mawr yn arf pwerus sy’n seiliedig ar dystiolaeth ar gyfer datblygu cynaliadwy yn y tymor hir drwy wella’r cyfleoedd economaidd i ffermwyr, yn ogystal ag iechyd defnyddwyr.

Gwelsom yr hyn a ddigwyddodd yn Zimbabwe, lle yr arweiniodd lefelau critigol o gnydau’n methu yn 2013 at berygl o ddiffyg maeth cronig i 2 filiwn o bobl. Gall data mawr helpu i atal y mathau hynny o bethau rhag digwydd, drwy ragweld yr amodau tywydd sy’n arwain at gnydau’n methu, ond hefyd drwy liniaru a chynhyrchu ffyrdd gwahanol o ddelio â’r broblem. Rwyf wedi siarad droeon am y diffyg masnach arddwriaeth sydd gennym yn y DU, ac yn enwedig yng Nghymru, ac mae hyn yn un o’r ffyrdd y gallem ddod yn hunangynhaliol mewn garddwriaeth yn effeithlon iawn, yn ogystal â’i defnyddio fel marchnad allforio.

Rwyf eisiau canolbwyntio ar ddwy wlad sy’n dominyddu’r farchnad arddwriaeth braidd, ac sydd wedi defnyddio data mawr yn effeithiol iawn. Un ohonynt yw Chile, sydd ar begwn deheuol De America. Mae ei hardal arddwriaethol wedi’i chanoli yn nhalaith Valparaíso, o ble yr allforir mwy na dwy ran o dair o gynhyrchiant garddwriaethol y wlad. Chile sy’n allforio 50 y cant o’r ffrwyth a allforir o hemisffer y de, ac mae’n wlad gymharol fach o ran arwynebedd tir. Os cymharwch hynny â 1990, pan nad oedd eu cyfran ond yn 25 y cant, mae’n awr yn brif allforiwr ffrwythau yn hemisffer y de. Felly, cafwyd trawsnewid enfawr yn y diwydiant hwnnw. Trwy’r byd, amaethyddiaeth sydd i gyfrif am 70 y cant o’r holl ddefnydd a wneir o ddŵr ffres, ond caiff oddeutu 60 y cant ohono ei wastraffu yn ôl yr hyn rwy’n ei ddeall. Felly, drwy ddefnyddio data mawr i reoli dŵr yn effeithiol—. Yn Chile, dangoswyd bod defnyddio ymchwilwyr dyfrhau wedi cwtogi eu defnydd o ddŵr 70 y cant ym maes ffermio llus drwy ddefnyddio rhwydwaith o synwyryddion di-wifr. Dyma allforion ffrwythau trydydd mwyaf Chile, felly, yn amlwg, gydag arbedion enfawr o’r fath, a dwy ran o dair o’r dŵr a echdynnir yn y byd bellach yn cael ei ddefnyddio gan amaethyddiaeth, nid yn unig y bydd galw am systemau rheoli dŵr clyfar, ond fe fyddant yn gwbl hanfodol.

Mae’r ail wlad yn llawer nes at adref, sef yr Iseldiroedd. Mae’n un o allforwyr prosiectau garddwriaethol mwyaf y byd, ac ar rai adegau o’r flwyddyn mae’n cyflenwi bron yr holl ffrwythau a llysiau ar gyfer y rhan fwyaf o Ewrop. Yr Iseldiroedd sydd â 44 y cant o’r fasnach flodau fyd-eang, ond hefyd, drwy ddefnyddio tai gwydr hydroponig, dyna sydd i gyfrif am 50 y cant o werth yr holl ffrwythau a llysiau a gynhyrchir yn yr Iseldiroedd. Maent wedi defnyddio data mawr i hybu eu cynhyrchiant a diogelu eu cnydau rhag yr hinsawdd nad oes modd ei ddarogan. Mae’r defnydd o’r tai gwydr hydroponig hyn wedi cynyddu eu cynhyrchiant bwyd yn aruthrol. Maent wedi defnyddio data i ddadansoddi a chydbwyso eu priddoedd, ac wedi gwneud defnydd effeithiol o wrteithiau naturiol, fel eu bod wedi mireinio eu technegau ffermio drwy chwyldro gwyrdd, yn hytrach nag ychwanegu mwy a mwy o wrteithiau masnachol artiffisial. Mae’n gwneud planhigion yn llai agored i ddirywiad pridd a thywydd na ellir ei ddarogan drwy ddefnyddio’r tai gwydr mawr hyn, y gallwch eu gweld os ydych yn hedfan dros unrhyw ardal yn yr Iseldiroedd. Mae’n golygu bod gan arddwriaethwyr fwy o reolaeth dros yr amodau, sy’n eu galluogi i hybu effeithlonrwydd, lleihau gwastraff ac ehangu cynhyrchiant y tu hwnt i’r tymhorau naturiol. Mae’r tai gwydr hydroponig hyn yn bendant yn cynnig garddwriaeth fanwl, a theimlaf y dylem allu eu hefelychu yma ym Mhrydain mewn gwirionedd.

Felly, rwy’n credu bod hwn yn faes pwysig iawn y mae angen i ni edrych arno, ac ar ôl siarad â’r undebau ffermio, rwy’n meddwl bod eu haelodau’n agored iawn i syniadau newydd, oherwydd eu bod yn deall yn iawn fod newid ar y ffordd, yn anochel, o ganlyniad i Brexit, ac mae hon yn foment bwysig iawn a defnyddiol i roi’r arfau sydd eu hangen arnynt i ffermwyr allu arallgyfeirio ac i roi incwm sicr iddynt.

I’d like now to call Neil Hamilton.

Hoffwn alw ar Neil Hamilton yn awr.

Thank you, acting Presiding Officer. What an interesting debate this has been, and I’d like to congratulate Lee Waters on adding this intellectual veneer to our proceedings. It shows what a credit he is to our old school, and I’m sure Adam Price will agree on this what a great contribution it is making to the proceedings. Of course, my own contributions tend to cater for the rougher end of the oratorical market, but I’m very pleased to take part in this rather more high-level discussion.

I have to admit I knew little about this topic until I researched it after the motion was put down on the order paper. But it is absolutely a very worthwhile thing for us to debate, because it’s yet another refutation, I think, of the Malthusian fallacy and shows that the limits to human ingenuity cannot be foreseen. And, as a result of the massive increase in population that we’ve had in our lifetimes, and the population increases that are in prospect, we will need to make massive increases in food production, and almost everybody who’s taken part in this debate so far recognises what a massive contribution big data can make to alleviating problems of poverty and hunger in the world, and I’m sure we all accept that.

And, certainly, as the western world focuses less and less upon labour-intensive production, the use of technology is becoming even more important. It was very interesting to hear a practical farmer’s account, from Andrew R.T. Davies, of how this has affected his business over the course of the last 25 years. I think it’s very encouraging for us all that an industry that has, in the past, been regarded as somewhat old-fashioned, is, at the very lowest level of individual operation, now being able to take advantage of these techniques, which few of us, I think, would be able to explain how they operate to anybody else. It’s very easy to see the effects; it’s very difficult to understand the science and technology that goes to back them up.

But, it is interesting that it is transforming our lives in so many different ways. I was very interested to hear what Jenny Rathbone had to say also about the way in which these techniques are being used in Holland, and some very interesting facts that she gave us about the proportion of the world trade in flowers and vegetables and so on that small countries are responsible for, which gives us, I think, great hope for thinking that, as the decades unfold, countries that are currently enveloped in the most desperate poverty will be able to improve the lives of their citizens in ever-growing numbers. So, it’s a spirit of optimism, most of all, that I think will emerge from this debate this afternoon.

What is interesting is how affordable this technology is also, when you consider the costs of capital-intensive production in years gone by and how impossible it was for small businesses to afford similar techniques that are transformative in their effect. Small businesses—and farmers are the ultimate small businessmen in this country, and particularly in Wales—are able to take advantage of these new techniques in order to improve their businesses and make them more productive. So, I’m very pleased to make a contribution to this debate, even though I can add nothing by way of knowledge to what has been discussed, but once again to say how important it is that the Assembly should, from time to time, have these consensual debates so that we don’t always have to engage in knockabout and beat each other up in the Chamber. Once again, I’d like to express my gratitude to Lee Waters for adding so much to the quality of what we do.

Diolch i chi, Lywydd dros dro. Am ddadl ddiddorol yw hon wedi bod, a hoffwn longyfarch Lee Waters ar ychwanegu’r haen ddeallusol hon i’n trafodion. Mae’n dangos cymaint o glod ydyw i’n hen ysgol, ac rwy’n siŵr y bydd Adam Price yn cytuno ei fod yn cyfrannu cymaint at y trafodion. Wrth gwrs, mae fy nghyfraniadau i’n tueddu i fod ar gyfer pen garwach y farchnad areithyddol, ond rwy’n falch iawn o gymryd rhan yn y drafodaeth ychydig yn uwch ei safon hon.

Rhaid i mi gyfaddef nad oeddwn yn gwybod fawr ddim am y pwnc nes i mi ei ymchwilio ar ôl i’r cynnig gael ei nodi ar y papur trefn. Ond mae’n beth gwirioneddol gwerth chweil i ni ei drafod, am fy mod yn credu ei fod unwaith eto’n gwrthbrofi’r camsyniad Malthwsaidd ac yn dangos na ellir rhagweld y terfynau i ddyfeisgarwch dynol. Ac o ganlyniad i’r cynnydd aruthrol yn y boblogaeth a welsom yn ystod ein hoes, a’r cynnydd yn y boblogaeth sydd yn yr arfaeth, bydd angen i ni gynyddu cynhyrchiant bwyd yn enfawr, ac mae bron pawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon hyd yma yn cydnabod cyfraniad mor enfawr y gall data mawr ei wneud i liniaru problemau tlodi a newyn yn y byd, ac rwy’n siŵr ein bod i gyd yn derbyn hynny.

Ac yn sicr, wrth i’r byd gorllewinol ganolbwyntio llai a llai ar gynhyrchu llafurddwys, mae’r defnydd o dechnoleg yn dod hyd yn oed yn fwy pwysig. Roedd yn ddiddorol iawn clywed cyfrif ymarferol gan ffermwr, gan Andrew R.T. Davies, ynglŷn â sut y mae hyn wedi effeithio ar ei fusnes yn ystod y 25 mlynedd diwethaf. Rwy’n credu ei bod yn galonogol iawn i ni i gyd fod diwydiant a gâi ei ystyried yn y gorffennol fel un braidd yn hen ffasiwn, ar y lefel isaf un o weithgarwch unigol, bellach yn gallu manteisio ar y technegau hyn, na fyddai fawr ohonom, rwy’n meddwl, yn gallu esbonio sut y maent yn gweithredu i unrhyw un arall. Mae’n hawdd iawn gweld yr effeithiau; mae’n anodd iawn deall y wyddoniaeth a’r dechnoleg sy’n eu cynnal.

Ond mae’n ddiddorol ei bod yn trawsnewid ein bywydau mewn cymaint o wahanol ffyrdd. Roedd yn ddiddorol iawn clywed beth oedd gan Jenny Rathbone i’w ddweud hefyd am y ffordd y caiff y technegau hyn eu defnyddio yn yr Iseldiroedd, a’r ffeithiau diddorol iawn a roddodd i ni am y gyfran o fasnach y byd mewn blodau a llysiau ac yn y blaen y mae gwledydd bach yn gyfrifol amdanynt, sy’n rhoi gobaith mawr i ni, rwy’n meddwl, wrth feddwl, wrth i’r degawdau basio, y bydd gwledydd sydd â thlodi enbyd ar hyn o bryd yn gallu gwella bywydau mwy a mwy o’u dinasyddion. Felly, rwy’n credu mai ysbryd o optimistiaeth yn bennaf oll a fydd yn deillio o’r ddadl hon y prynhawn yma.

Yr hyn sy’n ddiddorol yw pa mor fforddiadwy yw’r dechnoleg hon hefyd, pan ystyriwch gostau cynhyrchiant llafurddwys yn y gorffennol, a pha mor amhosib oedd hi i fusnesau bach allu fforddio technegau tebyg sy’n drawsnewidiol o ran eu heffaith. Gall busnesau—a ffermwyr yw’r garfan eithaf o bobl fusnes busnesau bach yn y wlad hon, ac yn enwedig yng Nghymru—fanteisio ar y technegau newydd hyn er mwyn gwella eu busnesau a’u gwneud yn fwy cynhyrchiol. Felly, rwy’n falch iawn o gyfrannu yn y ddadl hon, er na allaf ychwanegu unrhyw wybodaeth at yr hyn a drafodwyd, ond i ddweud unwaith eto pa mor bwysig yw hi i’r Cynulliad gael y dadleuon cydsyniol hyn o bryd i’w gilydd fel nad oes rhaid i ni golbio a churo ein gilydd yn y Siambr bob amser. Unwaith eto, hoffwn fynegi fy niolch i Lee Waters am ychwanegu cymaint at ansawdd yr hyn a wnawn.

I’d like to call Simon Thomas.

Hoffwn alw ar Simon Thomas.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer—

DPO dros dro neu beth bynnag ydych chi ar hyn y bryd—

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd—

Acting DPO or however I should describe you at the moment—

Aelod o'r Senedd / Member of the Senedd 15:35:00

Chair.

Cadeirydd.

Chair, yes, whatever. Thank you. I am very pleased to have an opportunity to speak in this debate and spare Lee Waters too much embarrassment for being praised too much by Neil Hamilton, I am sure. So, I thank him myself and add to that. I think what’s important in this debate is that we realise that this is already happening and agriculture is a mix of heritage, art and a lot of science and technology and industry. The industry bit is already driving this. As Andrew R.T. Davies said, most farmers will have GPS of some sort on their tractors already and will be able to do some sort of modelling like this.

What we really are calling for in this debate is for the Welsh Government and for all of us to be at the forefront of this technology. In looking at how all this started I came across the first use of a unmanned aerial vehicle, which we’d now call a drone, to survey farmland in the United Kingdom, which was back in 2008. It was a joint research project between QinetiQ, which is Aberporth for those who know it, and Aberystwyth University, looking and surveying whether fertiliser applications were needed regarding the nitrogen levels of soil, and that was being done from the air. So, we’ve been there from the start here in Wales with the technology, the higher education institutions and the farmers working hand in hand, and now is the opportunity to move on for this next part.

I think those of us who did study history rather than agriculture nevertheless will remember ‘Turnip’ Townshend, the reasonably well-known, hopefully, instigator of the first agricultural revolution that we had in the United Kingdom. He introduced the Norfolk crop rotation system, which then fed the industrial revolution. Without ‘Turnip’ Townshend we would not have had the industrial revolution because we simply couldn’t have fed the growing populations of our cities that then led on from that.

We are seeing that now back in Wales. This is what I like about this: this is the combination of the old and the new together. Members of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee who visited Bryn Gido farm near Llanarth in Ceredigion will remember the young farmer there, Anwen, who was looking at how she could improve her pasture for sheep. She was planting swedes, not turnips, but swedes for the sheep. Simply by planting the swedes, knowing the soil condition and knowing the grass growth, and in liaison with Aberystwyth, with the Institute of Biological, Environmental and Rural Sciences, knowing what grass to plant, when to plant it, how to plant it, and grass following swede in different fields, simply by doing that, the reduction in her cake costs had been enormous. From going through a very precarious existence she was in a much more sustainable one. That’s a traditional sheep farm, which you would not think when you look at a debate that says it is about big data and precision agriculture. You don’t think that’s about sheep farming, but it is precisely about sheep farming. And, in the same way as reflecting what Andrew R.T. Davies said about New Zealand, she was looking at the breed of sheep and the breeding of sheep and doing that then scientifically as well. That’s something you can do in one farmhouse on a hill in Ceredigion and it’s something that can be done throughout Wales now as we improve our farm data.

It’s already been said how big data can assist us in this with weather, soil and air quality, crop maturity, equipment, labour costs, and all the savings and the investment that can result from that. But the real thing that I think I want to emphasise at this stage of the debate is that we do need something to be put in place in order for small farmers in particular to access that. What I don’t want to see happening within big data and precision agriculture is a similar situation that arose with GM. We’re not going down the GM route today, but GM started as a big corporate kind of process that told farmers how to farm and said you could only use certain fertilisers, you could only use certain pesticides, and it drove from a top-down approach that simply led to rebellion and unhappiness amongst farmers and then, of course, in consumers as well who didn’t think that that was the kind of food that they wanted to see. So, in order to avoid that, we have to involve farmers themselves in the planning of big data and that’s the point that I think Welsh Government can lead on.

So, for example, if we’re going to have big data, they have to be stored. If they have to be stored, then access to those data and how the data are used—the moveable feast of the landscape, as Andrew R.T. Davies referred to it, I think—. Farmers have to be confident that those data are going to be used in a productive, useful way, not to penalise them, but in a way that helps them, together with their neighbours, to grow their farm businesses. So, who owns those data is important, as are how you liaise with HE institutions about the use of the data and whether the supercomputers that are being developed in our HE institutions now can be utilised for this purpose as well. I think that’s going to be an essential aspect.

The other one, to turn to a more mundane but very important point, is that 13 per cent of our farmers in Wales today don’t have reliable access to the internet, and 60 per cent only have connection speeds of 2 Mbps. You can’t do big data—you can’t put up a drone—with an internet connection like that. You can’t maintain your information, share it and learn from each other with those sorts of access. So, big data have to go in hand with good high-speed internet access and mobile access in many farms as well.

I think there’s huge potential for green skills—the growth of green skills—in the Welsh economy. Only 27 per cent of farmers do have formal training, but for the new generation coming in, of course, it’s nearly 100 per cent. This is a farming tradition in Wales that is keen to learn and keen to use their skills, and this is a real example of where Wales can lead the way.

Cadeirydd, ie, beth bynnag. Diolch. Rwy’n falch iawn o gael y cyfle i siarad yn y ddadl hon ac arbed gormod o embaras i Lee Waters am gael ei ganmol ormod gan Neil Hamilton rwy’n siŵr. Felly, rwy’n diolch iddo fy hun ac yn ychwanegu at hynny. Rwy’n credu mai’r hyn sy’n bwysig yn y ddadl hon yw ein bod yn sylweddoli bod hyn eisoes yn digwydd a bod amaethyddiaeth yn gymysgedd o dreftadaeth, celfyddyd a llawer o wyddoniaeth a thechnoleg a diwydiant. Mae’r rhan diwydiant eisoes yn gyrru hyn. Fel y dywedodd Andrew R.T. Davies, bydd gan y rhan fwyaf o ffermwyr system leoli fyd-eang o ryw fath ar eu tractorau eisoes ac yn gallu gwneud rhyw fath o fodelu fel hyn.

Yr hyn rydym yn galw amdano mewn gwirionedd yn y ddadl hon yw i Lywodraeth Cymru a phob un ohonom fod ar flaen y gad gyda’r dechnoleg hon. Wrth edrych ar sut y dechreuodd hyn i gyd, deuthum ar draws y defnydd cyntaf mewn gwirionedd o gerbyd awyr di-griw, y byddem bellach yn ei alw’n drôn, i arolygu tir ffermio yn y Deyrnas Unedig, yn ôl yn 2008 a phrosiect ymchwil ar y cyd rhwng QinetiQ, sef Aberporth i’r rhai sy’n ei adnabod, a Phrifysgol Aberystwyth yn edrych ac yn arolygu a oedd angen gosod gwrtaith mewn perthynas â lefelau nitrogen pridd ac roedd hynny’n cael ei wneud o’r awyr. Felly, rydym wedi bod yno o’r cychwyn yma yng Nghymru gyda’r dechnoleg, y sefydliadau addysg uwch a’r ffermwyr yn gweithio law yn llaw a nawr yw’r cyfle i symud ymlaen ar gyfer y rhan nesaf hon.

Rwy’n meddwl y bydd y rhai ohonom a astudiodd hanes yn hytrach nag amaethyddiaeth er hynny’n cofio ‘Turnip’ Townshend, symbylydd eithaf adnabyddus, gobeithio, y chwyldro amaethyddol cyntaf a gawsom yn y Deyrnas Unedig. Cyflwynodd system gylchdroi cnydau Norfolk, a fwydodd i mewn wedyn i’r chwyldro diwydiannol. Heb ‘Turnip’ Townshend ni fyddem wedi cael y chwyldro diwydiannol yn syml iawn am na ellid bod wedi bwydo poblogaethau cynyddol ein dinasoedd a ddeilliodd o hynny wedyn.

Rydym yn gweld hynny bellach yn ôl yng Nghymru. Dyma rwy’n ei hoffi am hyn: mae’n gyfuniad o’r hen a’r newydd gyda’i gilydd. Bydd aelodau o’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig a ymwelodd â fferm Bryn Gido ger Llanarth yng Ngheredigion yn cofio’r ffermwr ifanc yno, Anwen, a oedd yn edrych ar sut y gallai wella ei phorfa ar gyfer defaid. Roedd hi’n plannu erfin, nid maip, ond erfin ar gyfer y defaid. Yn syml, drwy blannu’r erfin a gwybod beth oedd cyflwr y pridd a beth oedd twf glaswellt, ac mewn cysylltiad ag Aberystwyth, gyda Sefydliad y Gwyddorau Biolegol, Amgylcheddol a Gwledig, gwybod pa laswellt i’w blannu, pryd i’w blannu, sut i’w blannu a glaswellt yn dilyn erfin mewn gwahanol gaeau, roedd y gostyngiad yn ei chostau dwysfwyd wedi bod yn aruthrol. O fod yn wynebu bodolaeth ansicr iawn roedd hi mewn sefyllfa lawer mwy cynaliadwy. Dyna fferm ddefaid draddodiadol, na fyddech yn meddwl pan fyddwch yn edrych ar ddadl sy’n dweud ei fod yn ymwneud â data mawr ac amaethyddiaeth fanwl. Nid ydych yn credu bod hynny’n ymwneud â ffermio defaid ond mae’n ymwneud yn llwyr â ffermio defaid. Ac yn yr un modd wrth feddwl am yr hyn a ddywedodd Andrew R.T. Davies am Seland Newydd, roedd hi’n edrych ar frid y defaid a bridio defaid ac yn gwneud hynny wedyn yn wyddonol hefyd. Dyna rywbeth y gallwch ei wneud mewn un ffermdy ar fryn yng Ngheredigion ac mae’n rhywbeth y gellir ei wneud ar draws Cymru yn awr wrth i ni wella ein data fferm. 

Dywedwyd eisoes sut y gall data mawr ein cynorthwyo gyda hyn o ran tywydd, ansawdd pridd ac aer, aeddfedrwydd cnydau, offer, costau llafur, a’r holl arbedion a’r buddsoddiad a all arwain o hynny. Ond y peth go iawn rwy’n meddwl fy mod am ei bwysleisio ar y cam hwn o’r ddadl yw ein bod angen i rywbeth gael ei roi yn ei le er mwyn i ffermwyr bach yn arbennig allu gwneud defnydd o hynny. Yr hyn nad wyf am ei weld yn digwydd mewn data mawr ac amaethyddiaeth fanwl yw sefyllfa debyg i’r un a gododd gydag addasu genetig. Nid ydym yn mynd ar ôl addasu genetig heddiw ond dechreuodd addasu genetig fel rhyw fath o broses gorfforaethol fawr a oedd yn dweud wrth ffermwyr sut i ffermio ac yn dweud mai dim ond rhai gwrteithiau penodol y gallech eu defnyddio, ni allech ond defnyddio rhai plaladdwyr ac roedd yn deillio o ymagwedd o’r brig i lawr ac yn syml yn arwain at anghydfod ac anhapusrwydd ymysg ffermwyr ac yna, wrth gwrs, ymysg defnyddwyr hefyd nad oeddent yn credu mai dyna’r math o fwyd roeddent am ei weld. Felly, er mwyn osgoi hynny, rhaid i ni gynnwys ffermwyr eu hunain yn y broses o gynllunio data mawr a dyna’r pwynt rwy’n meddwl y gall Llywodraeth Cymru arwain arno.

Felly, er enghraifft, os ydym yn mynd i gael data mawr mae’n rhaid iddo gael ei storio. Os oes rhaid ei storio, yna mynediad at y data hwnnw a sut y caiff y data ei ddefnyddio—gwledd symudol y dirwedd, fel y cyfeiriodd Andrew R.T. Davies ati rwy’n meddwl—. Rhaid i ffermwyr fod yn hyderus fod y data’n mynd i gael ei ddefnyddio mewn ffordd gynhyrchiol a defnyddiol, nid i’w cosbi, ond mewn ffordd sy’n eu helpu, ynghyd â’u cymdogion, i dyfu eu busnesau fferm. Felly, mae pwy sy’n berchen ar y data’n bwysig, fel y mae’r modd rydych yn cysylltu â sefydliadau addysg uwch ynghylch y defnydd o’r data ac a oes modd defnyddio’r uwch gyfrifiaduron sy’n cael eu datblygu yn ein sefydliadau addysg uwch bellach at y diben hwn yn ogystal. Credaf fod hynny’n mynd i fod yn agwedd hanfodol.

Yr un arall, i droi at bwynt llai dyrchafol, ond un sy’n bwysig iawn, yw nad oes gan 13 y cant o’n ffermwyr yng Nghymru heddiw gysylltiad dibynadwy â’r rhyngrwyd, a chyflymder cysylltu o 2 Mbps yn unig sydd gan 60 y cant ohonynt. Ni allwch wneud data mawr—ni allwch godi drôn—â chysylltiad rhyngrwyd o’r fath. Ni allwch gadw eich gwybodaeth, ei rhannu a dysgu oddi wrth eich gilydd gyda chysylltiad o’r fath. Felly, mae data mawr yn gorfod mynd yn llaw â chysylltiad cyflym a da â’r rhyngrwyd a chysylltiad symudol mewn llawer o ffermydd yn ogystal.

Rwy’n credu bod yna botensial enfawr ar gyfer sgiliau gwyrdd—twf sgiliau gwyrdd—yn economi Cymru. Dim ond 27 y cant o ffermwyr sydd wedi cael hyfforddiant ffurfiol, ond i’r genhedlaeth newydd sy’n dod i mewn, wrth gwrs, mae bron yn 100 y cant. Dyma draddodiad ffermio yng Nghymru sy’n awyddus i ddysgu ac yn awyddus i ddefnyddio’u sgiliau, ac mae hon yn enghraifft go iawn o ble y gall Cymru arwain y ffordd.

I’d like to call Rhun ap Iorwerth.

Hoffwn alw ar Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Gadeirydd. Rwy’n codi yn fyr iawn i ategu’r pwynt olaf a wnaeth Simon Thomas, mewn gwirionedd. Rwy’n ddiolchgar bod y mater yma wedi dod ger bron y Cynulliad—rwy’n croesawu hynny’n fawr.

Mae arloesedd yn rhywbeth yn gyffredinol rwy’n eiddgar i’n gweld ni’n gwneud mwy ohono yng Nghymru. Rwy’n meddwl bod yna rywbeth am faint Cymru—am ‘scale’ Cymru—sy’n ein gwneud ni’n lle delfrydol i arloesi mewn nifer o feysydd. Rwy’n meddwl, o ystyried pwysigrwydd byd amaeth fel rhan o’n gwead cymdeithasol ni yng Nghymru, fod amaeth yn faes amlwg iawn i geisio arloesi ynddo. Wrth gwrs, mae yna, fel yr ydym wedi clywed yn barod, ddigon o enghreifftiau o le mae yna arloesi mawr wedi digwydd, yn cynnwys yn ein sefydliadau addysg uwch ni.

Mae yna les i’r arloesi yma yn economaidd. Mae byd amaeth a’r rheini sydd yn dibynnu ar amaeth am eu bywoliaeth yn gorfod gwneud mwy efo llai y dyddiau yma, fel pobl ym mhob maes. Mae datblygiadau technolegol ac arloesedd amaethyddol yn mynd i alluogi hynny i ddigwydd. Rhywbeth sy’n perthyn i hen oes ydy ffermydd lle roedd yna luoedd o weision yn gweithio yn gwneud gwaith caled caib a rhaw. Erbyn hyn, mae gallu’r amaethwr i gael mwy am lai o fewnbwn yn fwy pwysig nag erioed. Wrth gwrs, mae yna bwysigrwydd amgylcheddol i hyn, hefyd, fel rydym ni wedi’i glywed, ac o ran bwydo’n poblogaeth ni.

Y pwynt, fel rwyf yn ei ddweud, rwyf i eisiau ei wneud, fel y gwnaeth Simon Thomas, yw: mae’n hawdd iawn meddwl rhywsut am gefn gwlad Cymru fel rhywle araf—rhywle hardd, ie, ond rhywle sydd ymhell iawn o fwrlwm arloesedd yr unfed ganrif ar hugain—ond nid yw hynny, wrth gwrs, yn wir. Os ydym ni’n chwilio am brofi lle ein cefn gwlad a’n diwydiant amaeth ni yn y ganrif arloesol hon, mae’n rhaid inni wneud yn siŵr bod y cysylltiadau yna i bobl allu cymryd rhan mewn rhannu data ac mewn rhannu gwybodaeth, ac rwy’n meddwl bod hwn yn ‘peg’, unwaith eto, i atgoffa’r rheini sy’n gwneud penderfyniadau, un ai mewn Llywodraeth neu o’r tu allan, fod yn rhaid ystyried cefn gwlad fel rhywle lle mae hi yr un mor bwysig, os nad yn bwysicach, i sicrhau bod y cysylltiadau yno. Nid yw cysylltiadau corfforol yn rhywbeth sy’n dod mor amlwg i gefn gwlad. Mae cysylltiadau digidol yn hollol allweddol, ac rwy’n meddwl bod hynny ynddo’i hun yn rhywbeth pwysig iawn i’w gofio wrth inni drafod yr arloesedd sydd ei angen arnom ni yng nghefn gwlad Cymru.

Thank you very much, Chair. I just want to briefly endorse the final point made by Simon Thomas. I’m grateful that this issue has been aired in the Assembly and I welcome that very much.

Innovation is something that I am generally eager to see us do more of in Wales. I think there’s something about the size of Wales and the scale of Wales that makes us an ideal place to innovate in a number of areas. I think, given the importance of agriculture as part of our social fabric here in Wales, that agriculture is a clear area for innovation. Of course, as we’ve already heard, there are plenty of examples of great innovation taking place, including in our HE institutions.

There is a benefit to this innovation in economic terms. Agriculture and those who rely on farming for their livelihoods do have to do more with less these days, as do people in all areas. Technological developments and innovation in agriculture are going to allow that to happen. Farms where you had a host of servants working and doing that legwork are a thing of the past. The ability of the farmer these days to get more for less is more important than ever. Of course, there is an environmental benefit to this too, as we’ve heard, and a benefit in terms of feeding our population.

The point, as I’ve said, that I want to make is similar to the one Simon Thomas made. It’s easy to think of rural Wales as slow-moving—somewhere that’s beautiful, but very far from the innovations of the twenty-first century—but that isn’t the case, of course. If we are looking to attest the position of rural Wales and our agriculture industry in this era of innovation, we must ensure that the connections are there so that people can share data and information, and I do think that this is a peg, once again, on which we can remind decision makers, either in Government or outwith Government, that we must consider our rural areas as areas where it is just as important, if not more important, to ensure that those connections and links are available. Physical links aren’t as obvious in rural areas, but the digital connections are crucially important, and I think that that, in and of itself, is important as we discuss the innovation that’s required in rural Wales.

I now call on the Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs, Lesley Griffiths.

Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, Lesley Griffiths.

Member
Lesley Griffiths 15:44:00
The Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs

Thank you, Chair. I’m surprised that Lee Waters had some puzzled looks, because after you raised this with me during one of my questions sessions a couple of months ago, I had lots of people come up to me about precision agriculture. So, I think it’s really good that we’ve got this opportunity to debate this subject further today.

Simon Thomas mentioned in his remarks that there is a great deal of activity going on in this area already, so I just want to set out the work that is going on and the support that the Welsh Government is giving to it.

Innovation, as in all walks of life, really, is absolutely vital for agricultural systems to deliver improved productivity and efficiency and, of course, it continues to happen at a rapid pace. Progress in technologies available to our farmers means that there are opportunities for incorporating smart sensors, high-precision positioning systems and satellites into farming practices to reduce inputs and target them to where they’re most needed.

The revolution in precision farming started in the arable and horticultural sectors with systems to target crop inputs and harvesting. Nowadays, as we’ve heard, there are also systems to support livestock enterprises that, for example, utilise sensors, monitoring activity, health and production.

All these new technologies are driving the phenomenon known as big data, which is the capability to extract information and insight where previously it was not economically or technically possible to do so. Systems such as remote monitoring sensors, global positioning systems and DNA technology now have the capability to generate vast amounts of data at high speed.

Agrimetrics is the first of four centres being established as part of the UK Government’s agri-tech strategy. That will support the revolution in the use of data science and modelling right across the food system sector. Integrating data across the agri-food supply chain, from farm production to the food industry, to retailers and consumers, are all aims of Agrimetrics. The Welsh Government is working closely with our stakeholders and delivery bodies to maximise agri-tech research income into Wales.

So, what is the value of big data? Precision farming technologies offer us opportunities to collect data from multiple sources, which then create large, robust data sets. These data can be interrogated and translated into knowledge that will drive the next wave of innovation on farms. Farmers will no longer be dependent on spreadsheets of data from their own enterprises; they’ll be able to then take advantage of both national and global data.

Amaeth Cymru, the strategic framework partnership group, which is chaired by Kevin Roberts, brings together key stakeholders and the Welsh Government to work in partnership and develop the strategic direction for Welsh agriculture in the lead up to and post Brexit. I see the work of this group as vital in achieving our long-term vision for Welsh agriculture, and this work has become even more important and urgent in light of the referendum outcome.

Amaeth Cymru is developing a strategic road map for Welsh agriculture, which will set out how we intend to deliver our shared vision for Welsh agriculture going forward. One of the key considerations for the group will be future opportunities around research and development.

So, as I said, there is a great deal of activity being undertaken currently. Through Farming Connect, Welsh Government is actively engaging with precision agriculture and establishing projects to demonstrate their benefits to a wide-range of farming systems. I would encourage farmers and foresters keen to know more about precision-farming technology and techniques to apply for funding through the European innovation partnership to further develop their ideas.

Precision-farming techniques help farmers to select and apply the right inputs at the right time and at the right application rate. So, it’s really important that we have those targeted inputs; it can also save money too. For example, at one of our Farming Connect focus sites in south Wales, there is a project looking at the use of tractor-mounted nitrogen fertiliser sensors, which enable the sensitive application of nitrogen according to variation in cereal crop colour. The technology is billed as having the capability to be more accurate in terms of nutrient application than existing GPS technology.

Another example: at a Farming Connect innovation site in Aberystwyth, we have a research programme project aiming to improve the understanding of animal behaviour and metabolism, whilst increasing productivity and reducing greenhouse gas emissions. For those Members who attended the Royal Welsh Show, at the Farming Connect stand, I met with the people who were running this scheme and listened to the benefits from them and, if there is any evaluation I can bring forward, I’d be happy to do that.

So, in addition to the 12 Farming Connect projects specifically looking at precision agriculture across Wales, we also have the Welsh Government’s sustainable production grant that’s supporting a number of Welsh farmers to make the necessary investment to modernise and improve their on-farm inefficiencies. I think the point that a Member raised about small farms—I think it was Simon Thomas—is really important also. We need to make sure that they’re not left behind in this technology.

So, these and other initiatives already under way, I think, will put Wales in its rightful place: right at the forefront of the development of precision agriculture. Diolch.

Diolch, Gadeirydd. Rwy’n synnu bod Lee Waters wedi gweld wynebau dryslyd, oherwydd ar ôl i chi ddwyn hyn i fy sylw yn ystod un o fy sesiynau holi fis neu ddau yn ôl, cefais lawer o bobl yn dod ataf i sôn wrthyf am amaethyddiaeth fanwl. Felly, rwy’n meddwl ei bod yn dda iawn ein bod wedi cael y cyfle hwn i drafod y pwnc ymhellach heddiw.

Crybwyllodd Simon Thomas yn ei sylwadau fod llawer iawn o weithgaredd yn digwydd yn y maes hwn eisoes, felly rwyf eisiau nodi’r gwaith sy’n cael ei wneud a’r cymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi iddo.

Mae arloesedd, fel ym mhob agwedd ar fywyd mewn gwirionedd, yn gwbl hanfodol er mwyn i systemau amaethyddol sicrhau gwell cynhyrchiant ac effeithlonrwydd ac wrth gwrs, mae’n parhau i ddigwydd yn gyflym. Mae datblygiad yn y technolegau sydd ar gael i’n ffermwyr yn golygu bod yna gyfleoedd ar gyfer ymgorffori synwyryddion clyfar, systemau lleoli manwl iawn a lloerennau mewn arferion ffermio er mwyn lleihau mewnbynnau a’u targedu at ble y mae fwyaf o’u hangen.

Dechreuodd y chwyldro mewn ffermio manwl yn y sectorau âr a garddwriaethol, gyda systemau i dargedu mewnbynnau cnydau a chynaeafu. Y dyddiau hyn, fel y clywsom, mae yna systemau hefyd i gefnogi mentrau da byw sydd, er enghraifft, yn defnyddio synwyryddion i fonitro gweithgarwch, iechyd a chynhyrchiant.

Mae’r holl dechnolegau newydd hyn yn gyrru’r ffenomen a elwir yn ddata mawr, sef y gallu i gael gwybodaeth a mewnwelediad lle nad oedd yn bosibl yn economaidd nac yn dechnegol i wneud hynny o’r blaen. Mae systemau megis synwyryddion monitro o bell, systemau lleoli byd-eang a thechnoleg DNA bellach yn gallu cynhyrchu llwyth enfawr o ddata ar gyflymder uchel.

Agrimetrics yw’r gyntaf o bedair canolfan sy’n cael eu sefydlu fel rhan o strategaeth amaeth-dechnoleg Llywodraeth y DU. Bydd yn cefnogi’r chwyldro yn y defnydd o wyddoniaeth data a modelu data ar draws sector y system fwyd. Mae integreiddio data ar draws y gadwyn gyflenwi bwyd-amaeth, o gynhyrchiant fferm i’r diwydiant bwyd, i fanwerthwyr a defnyddwyr, i gyd yn nodau sydd gan Agrimetrics. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio’n agos gyda’n rhanddeiliaid a chyrff cyflenwi i ddenu cymaint ag y bo modd o incwm ymchwil amaeth-dechnoleg i Gymru.

Felly, beth yw gwerth data mawr? Mae technolegau ffermio manwl yn cynnig cyfleoedd i gasglu data o ffynonellau lluosog, sydd wedyn yn creu setiau data mawr cadarn. Gellir cwestiynu’r data hwn a’i drosi’n wybodaeth a fydd yn gyrru’r don nesaf o arloesedd ar ffermydd. Ni fydd ffermwyr yn ddibynnol bellach ar daenlenni data o’u mentrau eu hunain; byddant yn gallu manteisio wedyn ar ddata cenedlaethol a byd-eang.

Mae Amaeth Cymru, grŵp partneriaeth y fframwaith strategol, a gadeirir gan Kevin Roberts, yn dod â rhanddeiliaid allweddol a Llywodraeth Cymru at ei gilydd i weithio mewn partneriaeth a datblygu cyfeiriad strategol ar gyfer amaethyddiaeth yng Nghymru yn y cyfnod cyn ac ar ôl Brexit. Rwy’n gweld gwaith y grŵp hwn yn hanfodol i gyflawni ein gweledigaeth hirdymor ar gyfer amaethyddiaeth yng Nghymru, ac mae’r gwaith hwn wedi dod hyd yn oed yn bwysicach a mwy o frys amdano yng ngoleuni canlyniad y refferendwm.

Mae Amaeth Cymru yn datblygu map strategol ar gyfer amaethyddiaeth yng Nghymru, a fydd yn nodi sut rydym yn bwriadu cyflawni ein cydweledigaeth ar gyfer amaethyddiaeth yng Nghymru yn y dyfodol. Un o’r ystyriaethau allweddol ar gyfer y grŵp fydd cyfleoedd yn y dyfodol ym maes ymchwil a datblygu.

Felly, fel y dywedais, mae llawer iawn o weithgaredd ar y gweill ar hyn o bryd. Trwy Cyswllt Ffermio, mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati i ymwneud ag amaethyddiaeth fanwl ac yn sefydlu prosiectau i ddangos ei manteision i ystod eang o systemau ffermio. Byddwn yn annog ffermwyr a choedwigwyr sy’n awyddus i wybod mwy am dechnoleg a thechnegau ffermio manwl i wneud cais am gyllid drwy bartneriaeth arloesi Ewrop i ddatblygu eu syniadau ymhellach.

Mae technegau ffermio manwl yn helpu ffermwyr i ddewis a darparu’r mewnbynnau cywir ar yr amser cywir ac ar y gyfradd gywir. Felly, mae’n bwysig iawn fod gennym y mewnbynnau hynny sydd wedi’u targedu; gall arbed arian hefyd. Er enghraifft, ar un o’n safleoedd ffocws Cyswllt Ffermio yn ne Cymru, mae yna brosiect yn edrych ar y defnydd o synwyryddion gwrtaith nitrogen ar dractorau, sy’n ei gwneud hi’n bosibl gosod nitrogen mewn modd sensitif, yn ôl amrywiad yn lliw cnwd grawnfwyd. Disgrifiwyd y dechnoleg fel un sydd â’r gallu i fod yn fwy cywir o ran darparu maetholion na thechnoleg system leoli fyd-eang sy’n bodoli eisoes.

Enghraifft arall: ar safle arloesi Cyswllt Ffermio yn Aberystwyth, mae gennym brosiect rhaglen ymchwil sy’n anelu at wella dealltwriaeth o ymddygiad anifeiliaid a metaboledd, gan gynyddu cynhyrchiant a lleihau allyriadau nwyon tŷ gwydr ar yr un pryd. I’r Aelodau a fynychodd y Sioe Frenhinol, ar stondin Cyswllt Ffermio, cyfarfûm â’r bobl a oedd yn gweithredu’r cynllun hwn a gwrandewais ar y manteision ac os oes unrhyw werthusiad y gallaf ei gyflwyno, byddwn yn hapus i wneud hynny.

Felly, yn ychwanegol at y 12 prosiect Cyswllt Ffermio sy’n edrych yn benodol ar amaethyddiaeth fanwl ar draws Cymru, mae gennym grant cynhyrchu cynaliadwy Llywodraeth Cymru hefyd sy’n cynorthwyo nifer o ffermwyr Cymru i wneud y buddsoddiad angenrheidiol i foderneiddio a gwella aneffeithlonrwydd ar eu ffermydd. Rwy’n meddwl bod y pwynt a nodwyd gan Aelod ynglŷn â ffermydd bach—credaf mai Simon Thomas a’i gwnaeth—yn bwysig iawn hefyd. Mae angen i ni wneud yn siŵr nad ydynt yn cael eu gadael ar ôl gan y dechnoleg hon.

Felly, bydd y rhain a mentrau eraill sydd eisoes ar y gweill, rwy’n credu, yn rhoi Cymru yn ei lle priodol: ar flaen y gad yn y broses o ddatblygu amaethyddiaeth fanwl. Diolch.

I thank you and I will now call on Huw Irranca-Davies to reply to the debate.

Diolch i chi a galwaf yn awr ar Huw Irranca-Davies i ymateb i’r ddadl.

Thank you, Chair. Can I say what a good debate this has been? We’ve had seven contributions, including myself, plus, of course, the Cabinet Secretary, and I’ve been struck by the level of consensus on the potential for this technology in Wales and, as Lee Waters, who introduced the debate, says, to use this, as I think his phrase was, ‘western furnace of innovation’. I think he’s right, and Lee reminded us about the benefits that this technology can yield: potential crop yield improvements, environmental, benefits to farmers’ income both in this country and, as Jenny Rathbone also said as well, internationally as well. Where people are on a much more subsistence level of farming, the benefits could be, arguably, even greater. He talked about the innovations at Coleg Sir Gâr and at Gelli Aur farm and at Aberystwyth University—it’s great to pass by, actually, where those trials are taking place in Aberystwyth University on forage grasses—and the innovation that’s already going on and the potential of the application here in Wales.

Andrew R.T. Davies reminded us, in fact, that some of this technology is already routinely in place, and GPS technology is used by many, many farmers nowadays—the use of satellite imagery for precision application of fertilisers. He urged us to rise to the challenge to develop these new growth areas, which was a common theme across many contributors today—indeed, I will give way.

Diolch, Gadeirydd. A gaf fi ddweud bod hon wedi bod yn drafodaeth dda dros ben? Rydym wedi cael saith cyfraniad, gan fy nghynnwys i fy hun, ac Ysgrifennydd y Cabinet wrth gwrs, a chefais fy nharo gan lefel y consensws ynglŷn â’r potensial sydd i’r dechnoleg hon yng Nghymru, ac, fel y dywed Lee Waters, a gyflwynodd y ddadl, i ddefnyddio’r hyn a alwodd rwy’n credu yn ‘ffwrnais arloesedd orllewinol’. Rwy’n credu ei fod yn iawn, ac atgoffodd Lee ni o’r manteision y gall y dechnoleg hon eu creu: gwelliannau posibl o ran cynnyrch cnydau, amgylcheddol, manteision i incwm ffermwyr yn y wlad hon ac fel y dywedodd Jenny Rathbone hefyd, yn rhyngwladol. Lle y mae pobl yn ffermio mwy ar lefel cynhaliaeth, gellid dadlau y gallai’r manteision fod hyd yn oed yn fwy. Soniodd am y datblygiadau arloesol yng Ngholeg Sir Gâr, ar fferm Gelli Aur ac ym Mhrifysgol Aberystwyth—mae’n wych pasio’r fan lle y cynhelir y treialon ar laswelltau porthiant yn Aberystwyth mewn gwirionedd—a’r arloesedd sydd eisoes yn digwydd a photensial ei gymhwyso yma yng Nghymru.

Atgoffodd Andrew R.T. Davies ni, mewn gwirionedd, fod peth o’r dechnoleg hon eisoes ar waith fel mater o drefn, a defnyddir technoleg system leoli fyd-eang gan lawer iawn o ffermwyr y dyddiau hyn—y defnydd o ddelweddau lloeren ar gyfer defnydd manwl o wrtaith. Fe’n hanogodd i wynebu’r her o ddatblygu’r meysydd twf newydd hyn, a oedd yn thema gyffredin gan lawer o’r cyfranwyr heddiw—fe ildiaf, wrth gwrs.

I’m now moving on in life at the princely age of 48, and, as my sons keep telling me, I should be put out to pasture, so much so that our latest bit of big data kit, called the Scorpion, they keep me well away from for the damage I might cause with that. But it’s an important point that we need to be educating and allowing people to develop through the industry so they can make use of these data, because there’s no point in having them if you can’t use them.

Rwy’n symud ymlaen mewn bywyd ar yr oedran tywysogaidd o 48, ac fel y mae fy meibion yn dweud wrthyf o hyd, dylwn gael fy rhoi allan i bori, cymaint felly fel eu bod yn fy nghadw’n ddigon pell oddi wrth y darn o offer data mawr diweddaraf sydd gennym, a elwir yn Scorpion, rhag y difrod y gallwn ei wneud ag ef. Ond mae’n bwynt pwysig, fod angen i ni addysgu a chaniatáu i bobl ddatblygu drwy’r diwydiant fel y gallant wneud defnydd o’r data hwn, oherwydd nid oes unrhyw bwynt eu cael os na allwch eu defnyddio.

Very much indeed. A point well made, which others have said as well. This has to be a collaboration between Government and industry—big industry, small industry—academia, research units, but also those front-end practitioners, the farmers themselves in the field, which I’ll turn back to in a moment.

Jenny Rathbone my colleague talked—. And I thought it was a lovely phrase that she used, I think it was ‘intelligently harnessing the power of nature’, what this is about, getting more from less: less petrochemical input, less soil erosion, less soil impacting. A much more intelligent approach to farming that can, as was said by other contributors, sit well alongside—Simon Thomas went into this—traditional forms of farming. It’s not that one is to the exclusion of others; they can actually be well integrated.

Neil Hamilton, in his contribution, talked about the Malthusian fallacy, but also talked about the potential of this. Interestingly—I know we disagree on this, but one of the potentials of this technology is to drive production back into those areas that are currently, through climate change, being impacted by desertification, denuding places that were the food baskets of the world, or flood inundation on a regular basis. That’s the potential these have.

Simon Thomas took us back to the long-distant history of 2008, and the first use of a drone by Aberystwyth University in applied research on agricultural innovation. He also reminded us that it is about this marriage with traditional farming and the need to involve farmers themselves in taking this forward.

Rhun ap Iorwerth used the classic phrase—yn Gymraeg, however—of ‘the size of Wales’ and the fact that, because we are small and we are dynamic, we can be, actually, the test bed of this technology. But I’ll return to that, because I think there’s stuff that we can do on collaboration, as well, right across the UK—and within Europe, curiously enough.

The Cabinet Secretary—it was great to hear her talk about how this could embed itself within the agri-food strategy here, within the road map, going ahead, drawing our attention to the European innovation partnership funding that’s currently available and the sustainable production grant, and other support that is currently there to help farmers apply and develop this technology, and she usefully turned our attention to the fact that this is already being trialled on things like nitrogen fertiliser applications as well.

Yn bendant iawn yn wir. Pwynt da, ac mae eraill wedi nodi hynny hefyd. Mae’n rhaid cael cydweithrediad rhwng y Llywodraeth a’r diwydiant—diwydiant mawr, diwydiant bach—y byd academaidd, unedau ymchwil, ond hefyd yr ymarferwyr partner pen blaen hynny, y ffermwyr eu hunain yn y cae, a byddaf yn dychwelyd atynt mewn munud.

Siaradodd Jenny Rathbone fy nghyd-Aelod—ac roeddwn yn meddwl ei bod wedi defnyddio ymadrodd hyfryd, rwy’n credu mai’r hyn a ddywedodd oedd ‘harneisio grym natur yn ddeallus’, sef yr hyn y mae hyn yn ymwneud ag ef, cael mwy o lai: llai o fewnbynnau petrocemegol, llai o erydu pridd, llai o effaith ar bridd. Dull llawer mwy deallus o ffermio a all, fel y dywedodd cyfranwyr eraill, gyd-fynd â—manylodd Simon Thomas ar hyn—ffurfiau traddodiadol ar ffermio. Nid un ar draul y llall; gellir eu hintegreiddio’n dda mewn gwirionedd.

Yn ei gyfraniad, siaradodd Neil Hamilton am y camsyniad Malthwsaidd, ond siaradodd hefyd am botensial hyn. Yn ddiddorol—gwn ein bod yn anghytuno ar hyn, ond un potensial sydd i’r dechnoleg hon yw ei gallu i adfer cynhyrchiant mewn ardaloedd sydd ar hyn o bryd yn cael eu heffeithio am fod newid yn yr hinsawdd yn creu diffeithdir, gan ddinoethi lleoedd a oedd yn fasgedi bwyd y byd, neu ardaloedd lle y ceir llifogydd rheolaidd. Dyna yw potensial y dechnoleg hon.

Aeth Simon Thomas â ni’n ôl i hanes pell 2008, a’r defnydd cyntaf o drôn gan Brifysgol Aberystwyth mewn ymchwil gymhwysol ar arloesedd amaethyddol. Fe’n hatgoffodd hefyd ei fod yn ymwneud â’r briodas â ffermio traddodiadol a’r angen i gynnwys ffermwyr eu hunain wrth fwrw ymlaen â hyn.

Defnyddiodd Rhun ap Iorwerth yr ymadrodd clasurol—yn Gymraeg, fodd bynnag—am ‘faint Cymru’ a’r ffaith, oherwydd ein bod yn fach ac yn ddeinamig, y gallwn fod, mewn gwirionedd, yn fan profi ar gyfer y dechnoleg hon. Ond byddaf yn dychwelyd at hynny, gan fy mod yn meddwl bod yna bethau y gallwn eu gwneud o ran cydweithredu, yn ogystal, ar draws y DU—ac yn Ewrop, yn rhyfedd ddigon.

Ysgrifennydd y Cabinet—roedd yn wych ei chlywed yn sôn sut y gallai hyn ymgorffori yn y strategaeth fwyd-amaeth yma, ar y map ar gyfer y dyfodol, gan dynnu ein sylw at gyllid partneriaeth arloesi Ewrop sydd ar gael ar hyn o bryd a’r grant cynhyrchu cynaliadwy, a chymorth arall sydd ar gael ar hyn o bryd i helpu ffermwyr ddefnyddio a datblygu’r dechnoleg hon, a thynnodd ein sylw’n ddefnyddiol at y ffaith fod hyn eisoes yn cael ei dreialu ar bethau fel y defnydd o wrtaith nitrogen yn ogystal.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

I just want to turn, and I’m not sure, madam deputy speaker, how many minutes we have—

Roeddwn i eisiau troi, ac nid wyf yn siŵr, Fadam Ddirprwy Lywydd, faint o funudau sydd gennym—

Keep going—I’ll tell you when you sit down.

Daliwch ati—fe ddywedaf wrthych pryd i eistedd.

Thank you very much. In which case, I’ll try and rapidly do it. I had a wonderful visit—I think it was about two years ago, maybe three years ago—to Harper Adams University, the National Centre for Precision Farming. Tremendous work has been done there in their agricultural engineering innovation centre, and you will see the application of this, the big data, the internet of things. [Interruption.] You will see—okay—the strange high-tech end of this, with robotic machines with nobody on them working their way up the fields, individually singling out weeds to apply the right treatment to, individually applying nutrients in certain areas as well—very cost-effective, and using the technology that’s currently available. That’s why I say that, actually, some of the innovation within this should actually be done not only within Wales but actually across the borders, sharing that collaboration across universities and others right across the UK. We have the ability in Wales to do this, and also by sharing our know-how elsewhere.

You look at the European-funded Copernicus satellite system and the ability that that has got now for exactly what Andrew R.T. Davies was saying: that we can zone down onto individual farms, not just the hectares and the acres, but the inches, in terms of application of fertiliser and so on, and to sustain certain crops. The GaugeMap is an interactive map, using open data, which provides updates on river levels and flows and groundwater data across England and Wales. Plantwise: a global programme using open data, which is something we haven’t touched on today, to help farmers lose less of what they grow to crop pests and diseases by providing an online and offline gateway to diagnostics, pest tracking and best practice in farming.

All of these are possible, but we do have challenges. I’m keeping my eye on you, madam deputy speaker, just to make sure that you don’t suddenly shout me down. There are challenges. One of those that’s been identified is that there are very few data scientists or persons who know how to create and execute the algorithms necessary for analysing these large amounts of data. That’s an area that we can definitely lead in, as Lee Waters was saying. There’s often a common mismatch in the scale, precision and accuracy of data coming from different sources. Now, this mismatch can create an erroneous picture of what’s actually happening in different fields. And, of course, big data need to be quality-controlled before they’re used in these algorithms. If this is going to be smart farming, let’s make sure that the inputs are as good as the outputs in the actual field.

So, there’s far more that I could say, but I know that time is running out. I do want to just flag up the Welsh Government’s open data plan, which could contribute to this; the Atlas of Living Wales and the national biodiversity network, which could contribute to this within Wales; the Lle geo-portal, a partnership between Welsh Government and Natural Resources Wales—it’s a hub for data and information gathering on a range of topics, mainly around the environment; and more and more and more.

This has been a cracking debate, with a great deal of consensus. Let’s grab the opportunity here in Wales, but also grab the opportunity in working in collaboration with people right across the UK. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr iawn. Os felly, fe geisiaf ei wneud yn gyflym. Cefais ymweliad hyfryd—tua dwy flynedd yn ôl, rwy’n credu, dair blynedd yn ôl efalllai—â Phrifysgol Harper Adams, y Ganolfan Genedlaethol ar gyfer Ffermio Manwl. Gwnaed gwaith aruthrol yno yn eu canolfan arloesi peirianneg amaethyddol, a gallwch weld y defnydd a wneir o hyn, y data mawr, rhyngrwyd o bethau. [Torri ar draws.] Fe welwch—iawn—y pen uwch-dechnoleg rhyfedd i hyn, gyda pheiriannau robotig a neb arnynt yn gweithio eu ffordd ar hyd y caeau, yn nodi chwyn unigol er mwyn gosod y gwrtaith cywir arnynt, yn gosod maetholion unigol mewn mannau penodol hefyd—costeffeithiol iawn, a defnyddio’r dechnoleg sydd ar gael ar hyn o bryd. Dyna pam rwy’n dweud y dylid gwneud peth o’r gwaith arloesi ar hyn mewn gwirionedd, nid yn unig yng Nghymru ond ar draws y ffiniau, gan rannu’r cydweithrediad hwnnw ar draws prifysgolion ac eraill ledled y DU. Mae gennym y gallu yng Nghymru i wneud hyn, a hefyd drwy rannu ein gwybodaeth â mannau eraill.

Rydych yn edrych ar y system loeren Copernicus a gyllidir gan Ewrop a’r gallu sydd gan y system honno yn awr ar gyfer gwneud yn union yr hyn roedd Andrew R.T. Davies yn ei ddweud: y gallwn edrych yn fanwl ar ffermydd unigol, nid dim ond ar hectarau ac erwau, ond i’r fodfedd o ran gosod gwrtaith ac yn y blaen, ac i gynnal cnydau penodol. Mae GaugeMap yn fap rhyngweithiol sy’n defnyddio data agored, ac sy’n rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf am lefelau a llif afonydd a data dŵr daear ledled Cymru a Lloegr. Plantwise: rhaglen fyd-eang sy’n defnyddio data agored, sy’n rhywbeth nad ydym wedi sôn amdano heddiw, i helpu ffermwyr i golli llai o’r hyn y maent yn ei dyfu i blâu a chlefydau cnydau drwy ddarparu porth ar-lein ac all-lein ar gyfer diagnosteg, olrhain plâu ac arferion ffermio gorau.

Mae’r rhain i gyd yn bosibl, ond mae gennym heriau. Rwy’n cadw fy llygad arnoch, Fadam Ddirprwy Lefarydd, er mwyn gwneud yn siŵr nad ydych yn gweiddi arnaf yn sydyn. Mae yna heriau. Un o’r rheini a nodwyd yw mai ychydig iawn o wyddonwyr data neu bobl sy’n gwybod sut i greu a gweithredu’r algorithmau angenrheidiol ar gyfer dadansoddi’r llwythi mawr hyn o ddata. Dyna faes y gallwn yn bendant arwain ynddo, fel roedd Lee Waters yn ei ddweud. Yn aml, ceir diffyg cyfatebiaeth cyffredinol yng ngraddfa, manylder a chywirdeb y data a ddaw o wahanol ffynonellau. Nawr, gall y diffyg cyfatebiaeth hwn greu darlun gwallus o’r hyn sy’n digwydd mewn gwirionedd mewn gwahanol gaeau. Ac wrth gwrs, mae angen rheoli ansawdd data mawr cyn ei ddefnyddio yn yr algorithmau hyn. Os yw hyn yn mynd i fod ffermio clyfar, gadewch i ni wneud yn siŵr fod y mewnbynnau cystal â’r allbynnau yn y cae ei hun.

Felly, mae yna lawer mwy y gallwn ei ddweud, ond rwy’n gwybod bod yr amser yn dod i ben. Rwyf eisiau tynnu sylw at gynllun data agored Llywodraeth Cymru, a allai gyfrannu at hyn; Atlas Cymru Fyw a’r rhwydwaith bioamrywiaeth cenedlaethol a allai gyfrannu at hyn yng Nghymru; geo-borth Lle, partneriaeth rhwng Llywodraeth Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru—sef canolbwynt ar gyfer data a chasglu gwybodaeth ar amrywiaeth o bynciau, yn bennaf ar yr amgylchedd; a mwy a mwy a mwy.

Mae hon wedi bod yn ddadl ardderchog, gyda llawer iawn o gonsensws. Gadewch i ni fachu ar y cyfle yma yng Nghymru, ond hefyd gadewch i ni fachu ar y cyfle i weithio ar y cyd â phobl ar draws y DU. Diolch yn fawr.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Object. Therefore we’ll defer voting under this item until voting time.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Felly byddwn yn gohirio’r pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

7. 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Ardrethi Busnes
7. 7. Welsh Conservatives Debate: Business Rates

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliant 2 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendment 2 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

We now move to item 7, which is the Welsh Conservatives debate on business rates. I call on Russell George to move the motion.

Symudwn yn awr at eitem 7, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ardrethi busnes. Galwaf ar Russell George i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6170 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod bod y diwydiant manwerthu yn cyflogi 130,000 o bobl yng Nghymru, ac yn gwneud cyfraniad allweddol i economi Cymru.

2. Yn nodi mai cyfradd y siopau gwag yng Nghymru yw 14 y cant, a bod y gyfradd a ragwelir o ran cau siopau yn uwch yng Nghymru nag yn unman arall yn y DU dros y ddwy flynedd nesaf.

3. Yn gresynu nad yw Llywodraeth Cymru wedi defnyddio mesurau arloesol a chefnogol i gynorthwyo busnesau wrth bontio i drefniadau ailbrisio Asiantaeth y Swyddfa Brisio, gan adael busnesau Cymru i wynebu ardrethi uchel, ynghyd â system o ad-daliadau dros dro, a phroses araf o apeliadau.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) dileu ardrethi busnes ar gyfer pob busnes sydd â gwerth ardrethol o hyd at £12,000, a rhoi cymorth sy’n lleihau’n raddol i’r rhai sydd â gwerth ardrethol o hyd at £15,000;

b) gweithredu ffordd ragweithiol o ddiwygio’r system ardrethi busnes hynafol mewn ffordd radical, a gwneud Cymru yn genedl flaengar o ran mynd i’r afael â’r angen i ddarparu amgylchedd busnes mwy cefnogol; ac

c) rhoi cap ar unwaith ar y lluosydd, a chynllun wedi’i amserlennu ar gyfer gostyngiad graddol mewn ardrethi.

Motion NDM6170 Paul Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises that the retail industry employs 130,000 people in Wales, and makes a key contribution to the Welsh economy.

2. Notes that the current shop vacancy rate in Wales stands at almost 14 per cent, and the projected rate of store closures is higher in Wales than anywhere else in the UK over the next two years.

3. Regrets that the Welsh Government has not used innovative and supportive measures to help businesses through their transition to the Valuation Office Agency’s revaluations, leaving Welsh businesses to tackle high rates, alongside a system of temporary rebates, and a slow appeals process.

4. Calls on the Welsh Government to:

a) abolish business rates for all businesses with a rateable value of up to £12,000, and provide tapered support for those with a rateable value up to £15,000;

b) take a proactive approach to radically reform the outdated business rates system, and make Wales the flagship nation in addressing the need to provide a more supportive business environment; and

c) place an immediate cap on the multiplier, and a timetabled plan for a gradual reduction in rates.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I would like to formally move this important motion in the name of Paul Davies and, in doing so, declare that I also have a share in a small business myself.

The objective of this debate today is to recognise the massive contribution that small and medium-sized enterprises and the retail industry make to the Welsh economy. Small businesses are the lifeblood of the Welsh economy. A statistic that I often like to quote is that 99 per cent of all businesses in Wales are small businesses. If each of those had the resources to employ one additional member of staff, unemployment in Wales would effectively be wiped out.

Now, one way of alleviating the pressure on small businesses and to free up much-needed cash would be for the Welsh Government to use the economic levers at its disposal to be the low-tax capital for business and take small businesses out of rates altogether. But I would say, please don’t take my word for it. With your permission, and technology allowing, Deputy Presiding Officer, I would now like to show some footage of individuals speaking about how they have been affected by business rates. Apart from the first business owner shown on the film, who approached me directly, the footage of the other individuals was collected by Assembly officials for the purpose of an inquiry into business rates by the Economy, Infrastructure and Skills Committee. So, I should say the showing of this video does not imply that the individuals who were filmed by Assembly officials are supporters of this motion or indeed any other amendment, and that their footage is being shown simply as background information about this issue. I appreciate that other committee members have indicated that they were content for these clips to be shown as well.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn gynnig y cynnig pwysig hwn yn ffurfiol yn enw Paul Davies a thrwy wneud hynny, ddatgan bod gennyf innau hefyd gyfran mewn busnes bach fy hun.

Amcan y ddadl hon heddiw yw cydnabod cyfraniad aruthrol busnesau bach a chanolig eu maint a’r diwydiant manwerthu i economi Cymru. Busnesau bach yw asgwrn cefn economi Cymru. Ystadegyn rwy’n aml yn hoff o’i ddyfynnu yw bod 99 y cant o’r holl fusnesau yng Nghymru yn fusnesau bach. Pe bai gan bob un o’r rheini adnoddau i gyflogi un aelod ychwanegol o staff, byddai diweithdra yng Nghymru yn cael ei ddileu i bob pwrpas.

Nawr, un ffordd o leddfu’r pwysau ar fusnesau bach a rhyddhau’r arian parod mawr ei angen fyddai i Lywodraeth Cymru ddefnyddio’r ffactorau sbarduno economaidd sydd ar gael iddi i fod yn brifddinas treth isel ar gyfer busnesau a dileu’r angen i fusnesau bach dalu ardrethi yn gyfan gwbl. Ond buaswn yn dweud wrthych am beidio â chymryd fy ngair i am hynny. Gyda’ch caniatâd, ac os yw’r dechnoleg yn caniatáu, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddangos ffilm o unigolion yn siarad ynglŷn â sut yr effeithiwyd arnynt gan ardrethi busnes. Ar wahân i’r perchennog busnes cyntaf a ddangosir ar y ffilm, a gysylltodd â mi yn uniongyrchol, ffilmiwyd yr unigolion eraill gan swyddogion y Cynulliad at ddibenion ymchwiliad i ardrethi busnes gan Bwyllgor yr Economi, y Seilwaith a Sgiliau. Felly, dylwn ddweud nad yw dangos y fideo’n awgrymu bod yr unigolion a gafodd eu ffilmio gan swyddogion y Cynulliad yn cefnogi’r cynnig hwn neu unrhyw welliant arall yn wir, a bod eu ffilm yn cael ei dangos yn syml fel gwybodaeth gefndirol am y mater hwn. Rwy’n deall bod aelodau eraill y pwyllgor wedi nodi eu bod yn fodlon i’r clipiau hyn gael eu dangos hefyd.

Dangoswyd DVD. Mae’r trawsgrifiad mewn dyfynodau isod yn drawsgrifiad o’r cyfraniadau llafar ar y DVD. Mae’r cyflwyniad ar gael drwy ddilyn y linc hon:

A DVD was shown. The transcription in quotation marks below is a transcription of the oral contributions on the DVD. The presentation can be accessed by following this link:

Megan Lawley: ‘Hello, my name is Megan. I have a clothes shop in Newtown. I've just had my new draft rates come through for April 2017, and they've gone up substantially. I'm now in the position where I have to make a decision whether I move to Shropshire, where I’d get full relief, or I close my business. I'd really appreciate that the Welsh Government could back small businesses and help people like me throughout the country.’

Alex Martin Jones: ‘There were times when I was borrowing money off family to cover the business rates when I first started, because it kicks in straight away. The VAT bill you have a bit of play with and everything, but the business rates—bang! They kick in.’

Chris Studt: ‘So, if you have just opened a business, then you should be at a stage where you're doing the place up. Should you really be paying rates whilst you're doing somewhere up? And should there be a little bit of bedding-in time, so that you can get the business on its feet?’

Katia Fotiadou: ‘It would have helped if we'd had that little bit of relief, especially in the six months when we weren't trading, as there was no money coming in. There was only money going out. And yet, we had to still pay every month, for six months, half of what we pay for rent here as business rates. Maybe some discount for the first year, or for the six months, or something like that, I think, would probably work and encourage people to set up businesses in the empty units that are all over the place.’

Megan Lawley: ‘Helo, fy enw i yw Megan. Mae gennyf siop ddillad yn y Drenewydd. Rwyf newydd gael drafft o fy ardrethi newydd drwodd ar gyfer Ebrill 2017 ac maent wedi codi’n sylweddol. Rwyf bellach mewn sefyllfa lle y mae’n rhaid i mi benderfynu pa un a wyf yn symud i Swydd Amwythig, lle y buaswn yn cael rhyddhad llawn, neu a wyf am gau fy musnes. Buaswn yn gwerthfawrogi’n fawr pe bai Llywodraeth Cymru yn gallu cefnogi busnesau bach a helpu pobl fel fi ledled y wlad.’

Alex Martin Jones: ‘Roedd yna adegau pan oeddwn yn benthyca arian gan y teulu i dalu’r ardrethi busnes pan ddechreuais yn gyntaf, oherwydd ei fod yn dod yn weithredol ar unwaith. Mae gennych le i anadlu rhywfaint gyda’r bil TAW a phopeth, ond yr ardrethi busnes—bang! Dônt yn weithredol ar unwaith.’

Chris Studt: ‘Felly, os ydych newydd agor busnes, dylech fod ar gam lle rydych yn addurno’r lle. A ddylech chi fod yn talu ardrethi wrth addurno lle mewn gwirionedd? Ac a ddylid cael ychydig o amser i ymsefydlu er mwyn i chi allu cael y busnes ar ei draed?’

Katia Fotiadou: ‘Byddai wedi helpu pe baem wedi cael y tamaid bach hwnnw o ryddhad, yn enwedig yn ystod y chwe mis pan nad oeddem yn masnachu, gan nad oedd unrhyw arian yn dod i mewn. Dim ond arian yn mynd allan oedd yna. Ac eto, roedd rhaid i ni ddal i dalu bob mis, am chwe mis, hanner yr hyn rydym yn ei dalu’n rhent yma fel ardrethi busnes. Rwy’n meddwl y byddai ychydig o ostyngiad efallai am y flwyddyn gyntaf, neu am chwe mis, neu rywbeth felly’n gweithio yn ôl pob tebyg, ac yn annog pobl i sefydlu busnesau yn yr unedau gwag sydd dros y lle ym mhobman.’

Thank you, Deputy Presiding Officer. We heard from several small-business owners who are telling us, as politicians, to listen to them, and organisations such as the Federation of Small Businesses and the Welsh Retail Consortium have also joined in calling for fundamental reform of what I would say is an outdated business rates system. Megan in Newtown talked about the potential of having to move her business to Shropshire, where she’d be able to get full rate relief, and Alex in Wrexham talked about borrowing money off family in order to pay the business rates. And Chris and Katia questioned the immediate imposition of business rates on start-up businesses, which are, of course, playing their important part in reducing shop vacancies in an attempt to reverse the trend on high-street decline.

Now, a tax cut for small business was a much-touted pledge by Labour candidates before the Assembly election—a pledge that has been, I would say, broken in the first year. The Labour Member for Mid and West Wales, Eluned Morgan—I appreciate she's not in her place today—went to the Hours cafe and bookshop in Brecon promising that businesses would, and I quote a Labour press release,

‘breathe a sigh of relief if Labour is returned on May 5’

because a Welsh Labour Government would cut the amount of business rates paid by small businesses in Powys. In reality, nothing could be further from the truth. The Welsh Government has broken this promise of a tax cut to SMEs and claimed that continuing with a scheme that's already been in place for a number of years is the tax cut. Now, this is what the FSB has said about this, and I quote them:

‘to describe such a move as a tax cut for small businesses is blatantly misleading and the worst form of spin-doctoring.’

Instead of the tax cut they promised, rate relief for small businesses in 2017-18 would remain exactly the same as in 2016-17, and many small firms now face a dramatic rise, of course, in their bills following rates revaluations. This is in contrast to the situation in England, where the UK Government has announced plans to increase rate relief for small businesses to ensure that no business with a rateable value of under £12,000 would pay rates at all. Now, I’d like to say to the Cabinet Secretary, please follow and take the lead of the UK Government, but, actually, I'd prefer to say, please let's have a better system in Wales to increase and support small businesses in Wales. Let's be ambitious. Let's have the best system of all the nations of the UK to support small business.

I appreciate the Cabinet Secretary and I will have different views on what a tax cut is, but I do appreciate that the Cabinet Secretary is open to reform and I look forward to hearing his comments. I hope that there will be areas of common ground on which we can agree, and I do look forward to contributions from other Members during the debate this afternoon.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Clywsom gan nifer o berchnogion busnesau bach sy’n dweud wrthym, fel gwleidyddion, i wrando arnynt, ac mae sefydliadau fel y Ffederasiwn Busnesau Bach a Chonsortiwm Manwerthu Cymru hefyd wedi ymuno i alw am ddiwygio’n sylfaenol yr hyn y buaswn yn ei ddweud sy’n system ardrethi busnes hen ffasiwn. Siaradodd Megan yn y Drenewydd am y posibilrwydd o orfod symud ei busnes i Swydd Amwythig, lle y buasai’n gallu cael rhyddhad ardrethi llawn, a siaradodd Alex yn Wrecsam am fenthyca arian gan y teulu er mwyn talu’r ardrethi busnes. A holodd Chris a Katia a ddylid gosod ardrethi busnes ar unwaith wrth i fusnesau gychwyn, busnesau sydd, wrth gwrs, yn chwarae eu rhan bwysig yn lleihau nifer y siopau gwag mewn ymgais i wrthdroi dirywiad y stryd fawr.

Nawr, roedd toriad treth ar gyfer busnesau bach yn addewid a bedlerwyd yn helaeth gan ymgeiswyr Llafur cyn etholiad y Cynulliad—addewid a dorwyd yn y flwyddyn gyntaf, byddwn yn dweud. Aeth yr Aelod Llafur dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru, Eluned Morgan—rwy’n sylweddoli nad yw yn ei lle heddiw—i gaffi a siop lyfrau Hours yn Aberhonddu gan addo y byddai busnesau, ac rwy’n dyfynnu datganiad i’r wasg y Blaid Lafur,

yn anadlu ochenaid o ryddhad os dychwelir Llafur i rym ar Fai 5

gan y byddai Llywodraeth Lafur Cymru yn cwtogi’r ardrethi busnes a delir gan fusnesau bach ym Mhowys. Mewn gwirionedd, ni allai dim fod ymhellach o’r gwir. Mae Llywodraeth Cymru wedi torri’r addewid hwn o doriad treth i fusnesau bach a chanolig a honnodd mai parhau â chynllun sydd eisoes wedi bod ar waith ers nifer o flynyddoedd yw’r toriad treth. Nawr, dyma beth y mae’r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi’i ddweud am hyn, ac rwy’n eu dyfynnu hwy:

mae disgrifio penderfyniad o’r fath fel toriad treth ar gyfer busnesau bach yn gwbl gamarweiniol a dyma’r ffurf waethaf ar sbinddoctora.

Yn lle’r toriad treth a addawyd ganddynt, byddai rhyddhad ardrethi i fusnesau bach yn 2017-18 yn aros yn union yr un fath ag yn 2016-17, ac mae llawer o gwmnïau bach bellach yn wynebu cynnydd dramatig yn eu biliau, wrth gwrs, yn dilyn ailbrisio ardrethi. Mae hyn yn wahanol i’r sefyllfa yn Lloegr, lle y mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi cynlluniau i gynyddu’r rhyddhad ardrethi i fusnesau bach er mwyn sicrhau na fuasai unrhyw fusnes sydd â gwerth ardrethol o dan £12,000 yn talu ardrethi o gwbl. Nawr, hoffwn ddweud wrth Ysgrifennydd y Cabinet, dilynwch arweiniad Llywodraeth y DU, ond mewn gwirionedd, buasai’n well gennyf ddweud, os gwelwch yn dda gadewch i ni gael gwell system yng Nghymru er mwyn cynyddu a chefnogi busnesau bach yng Nghymru. Gadewch i ni fod yn uchelgeisiol. Gadewch i ni gael y system orau o blith holl wledydd y DU er mwyn cefnogi busnesau bach.

Rwy’n sylweddoli y bydd gan Ysgrifennydd y Cabinet a minnau farn wahanol ar beth yw toriad treth, ond rwy’n gwerthfawrogi bod Ysgrifennydd y Cabinet yn agored i ddiwygio ac edrychaf ymlaen at glywed ei sylwadau. Gobeithiaf y bydd yna dir cyffredin y gallwn gytuno arno, ac edrychaf ymlaen at gyfraniadau’r Aelodau eraill yn ystod y ddadl y prynhawn yma.

I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to formally move amendment 1 tabled in the name of Jane Hutt. Cabinet Secretary.

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt yn ffurfiol. Ysgrifennydd y Cabinet.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu pwyntiau 3 a 4 a rhoi yn eu lle:

Yn ailddatgan annibyniaeth Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn dilyn datganoli ardrethi annomestig i Gymru.

Yn nodi nad diben gwaith ailbrisio Asiantaeth y Swyddfa Brisio yw codi refeniw ychwanegol ac er bod rhai gwerthoedd ardrethol wedi cynyddu at ei gilydd maent wedi lleihau.

Yn nodi'r canlynol gan Lywodraeth Cymru:

a) penderfyniad i estyn y cynllun Rhyddhad Ardrethi i Fusnesau Bach ar gyfer 2017-18, gan leihau'r dreth y mae 70,000 o fusnesau bach yng Nghymru yn ei thalu;

b) penderfyniad i sefydlu'r cynllun Rhyddhad Ardrethi i Fusnesau Bach yn gynllun parhaol o 2018, gan roi sicrwydd i fusnesau bach y bydd y lleihad yn eu treth yn parhau;

c) ymrwymiad i adolygu'r cynllun Rhyddhad Ardrethi i Fusnesau Bach er mwyn ei wneud yn gynllun symlach a thecach i fusnesau yng Nghymru;

d) penderfyniad i gyflwyno cynllun rhyddhad trosiannol gwerth £10 miliwn ym mis Ebrill 2017 er mwyn cynnig cymorth ychwanegol i fusnesau bach sy'n elwa ar y cynllun Rhyddhad Ardrethi i Fusnesau Bach ac y mae'r gwaith ailbrisio wedi effeithio arnynt.

Amendment 1—Jane Hutt

Delete points 3 and 4 and replace with:

Reaffirms the independence of the Valuation Office Agency following the financial devolution of non-domestic rates to Wales.

Notes the revaluation by the Valuation Office Agency is not designed to raise additional revenue and that while some rateable values have increased, overall they have fallen.

Notes the Welsh Government’s:

a) decision to extend the Small Business Rates Relief scheme for 2017-18, providing a tax cut for 70,000 small businesses in Wales

b) decision to make the Small Business Rates Relief scheme permanent from 2018 providing small businesses with certainty that this tax cut will continue;

c) commitment to review the Small Business Rate Relief scheme to make it simpler and fairer for businesses in Wales; and

d) decision to introduce a £10m transitional relief scheme in April 2017 to provide additional help for small businesses receiving SBRR who have been affected by revaluation.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Member
Mark Drakeford 16:05:00
The Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Formally.

Yn ffurfiol.

Thank you very much. I now call on Adam Price to move amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Adam.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf yn awr ar Adam Price i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Adam.

Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth

Dileu pwynt 4 a rhoi yn ei le:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) ehangu'r cymorth pontio sydd ar gael i fusnesau bach y mae gwaith ailbrisio ardollau annomestig 2017 wedi effeithio arnynt;

b) dileu ardrethi busnes ar gyfer pob busnes sydd â gwerth ardrethol o hyd at £10,000 y flwyddyn, a rhoi cymorth sy'n lleihau'n raddol i fusnesau sydd â gwerth ardrethol o rhwng £10,000 ac £20,000;

c) eithrio pob busnes rhag talu unrhyw ardrethi yn ystod eu blwyddyn gyntaf o fasnachu, er mwyn annog dechrau busnesau newydd;

d) cyflwyno lluosydd hollt ar gyfer busnesau bach a mawr fel yn yr Alban a Lloegr; ac

e) archwilio disodli ardrethi busnes yn gyfan gwbl gan ffurfiau eraill o drethi nad ydynt yn rhwystro cyflogaeth, adfywio canol trefi a buddsoddi mewn gwaith a pheiriannau.

Amendment 2—Rhun ap Iorwerth

Delete point 4 and replace with:

Calls on the Welsh Government to:

a) expand the transitional relief available to small businesses affected by the 2017 non-domestic rates revaluation;

b) abolish business rates for all businesses with a rateable value of less than £10,000 per year, and provide tapered relief for businesses whose rateable value is between £10,000 and £20,000;

c) make all businesses during their first year of operation exempt from paying any rates in order to encourage new start-ups;

d) introduce a split multiplier for small and large businesses as is the case in Scotland and England; and

e) explore replacing business rates altogether with alternative forms of taxation which do not discourage employment, town centre regeneration and investment in plant and machinery.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

I’m very pleased to move the amendment on behalf of the Plaid Cymru group.

I think there’s no two ways about it; this is an extremely regressive tax. If you look at the history of it, it goes back to 1601, actually—the introduction of the old Poor Law. Essentially, the problem with it was that, for centuries, of course, it was true that demand for land and property were essentially inelastic, because you didn’t have any options. If you wanted to trade, you needed to do so from a physical property. That no longer is the case, of course. Shops increasingly face their biggest competitors from online sales, and indeed even online sales that aren’t located in the UK. So, there’s a question of geography as well.

The reason the tax has survived, of course, is that it is easy to collect. Small businesses tend to pay their taxes. They can’t afford the kind of innovative tax evasion techniques that are available to larger corporate businesses and that’s why it has remained on the books as a tax, but I think it’s high time now that we moved to actually abolish this tax, and replace it with something that is fit for purpose for the twenty-first century.

In essence, the problem with the tax, as we heard in some of the contributions, is that it falls disproportionately on those businesses that are least able to pay. If you’re a successful and profitable business, as a proportion of your turnover you pay less. It’s the marginal business, actually, where we can see a situation where the tax actually tips them over into a loss, and then they have to close. It’s the start-up business, which, as we heard, needs that extra support in the initial years, that is disproportionately affected. It makes investment in commercial property unattractive compared to investment in residential property, and that has a deleterious effect, of course, on our town centres.

It’s a tax that we need to get rid of. That’s why we suffer from review fatigue. How many reviews have we had, from this Government, from previous Governments, et cetera? There were about three task and finish groups that I could find reports on, even in the last few years here. Unfortunately, because it’s an attractive tax in terms of the Government, because it does provide a stable source of revenue, it’s not a case of death by 1,000 cuts; it’s life by 1,000 cuts. So, what we’ve seen is a whole series of reliefs, and we’ve had a few announced—additional ones, or changes to existing reliefs—by the Chancellor.

So, it’s kept the tax alive by making a bad tax a little bit better. Actually, what we need is to get on with the longer-tem review and replace this tax. There are interesting proposals—the Mirrlees review; Gerry Holtham has suggested moving towards a form of land value taxation; there’s a whole body of literature going back over a 100 years on that. There’s an interesting counter proposal on a sales tax, which could actually equalise competition between online retailers and physical retailers. This has happened in the United States of America, where, to help Main Street, they’ve introduced a local sales tax so that Amazon is at least operating on a level playing field compared with local businesses. It may be that that idea of a local sales tax, freed as we may be, from the perspective of some of our Members opposite, from the shackles of EU law in terms of introducing regional rates and local rates of sales taxation—we have that ability now to look at the prospect of a local sales tax. Wales could innovate. Wales could get rid of this outdated, 400-year old method of business taxation and actually show the rest of the UK what we can do in terms of actually producing a form of business taxation that doesn’t punish innovation and enterprise and investment in our town centres, but rewards it instead.

Rwy’n falch iawn o gynnig y gwelliant ar ran grŵp Plaid Cymru.

Rwy’n meddwl nad oes dwywaith amdani; mae hon yn dreth eithriadol o anflaengar. Os edrychwch ar ei hanes, mae’n mynd yn ôl i 1601, mewn gwirionedd—cyflwyno hen ddeddf y tlodion. Yn y bôn, y broblem gyda hi am ganrifoedd, wrth gwrs, oedd ei bod yn wir fod y galw am dir ac eiddo yn anhyblyg i bob pwrpas am nad oedd gennych unrhyw ddewisiadau. Os oeddech yn awyddus i fasnachu, roedd angen i chi wneud hynny o eiddo ffisegol. Nid yw hynny’n wir bellach, wrth gwrs. Yn gynyddol, mae siopau’n wynebu eu cystadleuwyr mwyaf drwy werthiannau ar-lein, ac yn wir gwerthiannau ar-lein nad ydynt wedi eu lleoli yn y DU hyd yn oed. Felly, mae’n ymwneud â daearyddiaeth yn ogystal.

Y rheswm pam y mae’r dreth wedi goroesi, wrth gwrs, yw ei bod yn hawdd i’w chasglu. Mae busnesau bach yn tueddu i dalu eu trethi. Ni allant fforddio’r math o dechnegau osgoi trethi arloesol sydd ar gael i fusnesau corfforaethol mwy o faint a dyna pam ei bod wedi aros ar y llyfrau fel treth, ond rwy’n meddwl ei bod yn hen bryd yn awr i ni weithredu i ddiddymu’r dreth hon mewn gwirionedd, a chael rhywbeth sy’n addas i’r diben yn ei lle ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain.

Yn ei hanfod, y broblem gyda’r dreth, fel y clywsom mewn rhai o’r cyfraniadau, yw ei bod yn effeithio’n anghymesur ar y busnesau sydd leiaf tebygol o allu talu. Os ydych yn fusnes llwyddiannus a phroffidiol, fel cyfran o’ch trosiant, byddwch yn talu llai. Gyda busnesau ymylol, mewn gwirionedd, gallwn weld sefyllfa lle y mae’r dreth yn eu gwthio i golled, ac yna mae’n rhaid iddynt gau. Fel y clywsom, mae busnesau newydd angen y cymorth ychwanegol hwnnw yn y blynyddoedd cyntaf, a chânt eu heffeithio’n anghymesur. Mae’n gwneud buddsoddi mewn eiddo masnachol yn anatyniadol o gymharu â buddsoddi mewn eiddo preswyl, ac mae hynny’n effeithio’n andwyol, wrth gwrs, ar ganol ein trefi.

Mae’n dreth sydd angen i ni gael gwared arni. Dyna pam ein bod wedi blino ar adolygiadau. Faint o adolygiadau a gawsom gan y Llywodraeth hon, gan Lywodraethau blaenorol, ac yn y blaen? Roedd yna oddeutu tri grŵp gorchwyl a gorffen y gallwn ddod o hyd i adroddiadau arnynt, yn yr ychydig flynyddoedd diwethaf hyd yn oed. Yn anffodus, am ei bod yn dreth atyniadol o safbwynt y Llywodraeth, gan ei bod yn darparu ffynhonnell sefydlog o refeniw, nid yw’n achos o farwolaeth drwy fil o doriadau; mae’n fywyd drwy fil o doriadau. Felly, yr hyn rydym wedi ei weld yw cyfres gyfan o ostyngiadau, ac mae ychydig ohonynt wedi’u cyhoeddi—rhai ychwanegol, neu newidiadau i ostyngiadau presennol—gan y Canghellor.

Felly, mae wedi cadw’r dreth yn fyw drwy wneud treth wael ychydig yn well. A dweud y gwir, yr hyn rydym ei angen yw bwrw ymlaen â’r adolygiad tymor hirach a disodli’r dreth hon. Mae yna gynigion diddorol—adolygiad Mirrlees; mae Gerry Holtham wedi awgrymu symud tuag at ffurf ar drethiant gwerth tir; mae yna gorff cyfan o lenyddiaeth sy’n mynd yn ôl dros 100 mlynedd ar hynny. Ceir gwrth-gynnig diddorol ar dreth ar werthiannau, a allai gydraddoli’r gystadleuaeth rhwng manwerthwyr ar-lein a manwerthwyr ffisegol mewn gwirionedd. Mae hyn wedi digwydd yn Unol Daleithiau America, lle y maent wedi cyflwyno treth leol ar werthiannau er mwyn helpu Main Street, fel bod Amazon o leiaf yn gweithredu ar sail gyfartal o gymharu â busnesau lleol. Efallai fod y syniad o dreth leol ar werthiannau, a ninnau wedi ein rhyddhau efallai o safbwynt rhai o’n Haelodau gyferbyn, o hualau cyfraith yr UE o ran cyflwyno ardrethi rhanbarthol ac ardrethi lleol o dreth ar werthiannau—mae gennym y gallu yn awr i edrych ar y posibilrwydd o dreth leol ar werthiannau. Gallai Cymru arloesi. Gallai Cymru gael gwared ar y dull hen ffasiwn 400 oed hwn o drethu busnesau a dangos i weddill y DU mewn gwirionedd beth y gallwn ei wneud o ran cynhyrchu math o dreth fusnes nad yw’n cosbi arloesedd a menter a buddsoddi yn ein canol trefi, ond sy’n ei wobrwyo yn lle hynny.

I don’t think I need to tell anyone here that small businesses are indeed the lifeblood of our economy in Wales, making up 99.4 per cent of all businesses in Wales. In 2015-16, the number of SME start-ups rose by 2.1 per cent—that’s 99,860—all small businesses, all out there on their own. Many are sole traders who start off small and they have many competing and conflicting priorities just to be able to keep the shop door open.

We all know of many wonderful examples in our own constituencies, many promoting our local tourism industry—especially our hospitality businesses, our retailers on our high streets and our fantastic services industry. SMEs make up 61 per cent of private-sector employment, providing the equivalent of 673,600 full-time jobs. That’s a colossal amount of people. Many of them do it completely independent of any support from the public sector or, indeed, this Welsh Labour Government.

But, support for SMEs is lacking, particularly in Wales. I’m glad to see that the United Kingdom Government actually do take small businesses very seriously. Here, we’ve seen an increase of just 20 medium-sized businesses since 2014. Yesterday, Barclays published findings showing that the proportion of high-growth SMEs in Wales fell by 2.2 per cent in the last 12 months, the second worst decline in the UK after Scotland and compared to all regions of England, which have seen and witnessed an increase.

The Welsh Government administered just 10 grants a day through Finance Wales—and that’s across the whole of Wales—last year. Professor Dylan Jones-Evans has stated that the funding gap between the finance that Welsh SMEs need and what they can access is £500 million a year. That’s a lot of money, you know, if you’re a small business. The Wales development bank appears to be simply a re-packaged version of Finance Wales. Various proposals for a development bank have been proposed. In fact, we, the Welsh Conservatives, have actually come up with good ideas far better than Finance Wales. Even now, as part of its deal with Plaid Cymru, the Welsh Labour Government is very reluctant to come forward with any detail about the forthcoming Welsh development bank, despite it due to actually be running next year.

For us to make the debate meaningful today, though, the National Assembly for Wales must be able to scrutinise any development bank’s business case in order to ensure that businesses are fully supported through the proposals and that the failings of Finance Wales, which we’re all too familiar with, over many years, are fully addressed. What we are concerned about is that it will be a continuation of Finance Wales, which has long been deemed unfit for purpose and lacking in engagement. Perhaps the Cabinet Secretary might be able to shed more light on this.

The levels of business rate relief in Wales is putting our SMEs at a distinct disadvantage compared to similar business in England and Scotland. The Welsh Government has not supported businesses through the valuation office’s revaluation process, discretionary hardship relief is too often not awarded where needed and a better rate relief is available to SMEs in England and Scotland. For 2017-18, it is estimated that a business with a rateable value of £12,000 will be liable to pay just under £6,000 in business rates in Wales, whilst in England that figure would be zero. A business valued at £10,000 would owe an amount of £3,323. In Scotland, that figure would be zero.

The Federation of Small Businesses has criticised the Welsh Labour Government, and I do too, over their spin on their manifesto pledge for tax cuts to small businesses. Deputy Llywydd, the FSB are correct, making small business rate relief permanent simply does not imply any tax cut whatsoever.

The Welsh Conservatives have long been supporters of our small businesses and we shall continue to be so. We have several proposals to support them: the creation of a small business hub, ensuring our SMEs are truly represented, providing a clear point of contact, improved access to support and easy to navigate; a regional development bank—businesses to access finance on the high street and on their own doorstep; much-improved business rate relief, with rates abolished for all businesses with a rateable value up to £12,000 and tapered for those up to £15,000. Llywydd, I have hoteliers locally paying business rates of around £120,000, retailers paying £70,000 a year—

Nid wyf yn meddwl bod rhaid i mi ddweud wrth neb yma fod busnesau bach yn asgwrn cefn ein heconomi yng Nghymru, gan mai dyna yw 99.4 y cant o’r holl fusnesau yng Nghymru. Yn 2015-16, cafwyd cynnydd o 2.1 y cant yn nifer y busnesau bach a chanolig newydd—sef 99,860—pob un yn fusnes bach, a phob un allan yno ar eu pen eu hunain. Mae llawer ohonynt yn unig fasnachwyr sy’n dechrau’n fach ac mae ganddynt lawer o flaenoriaethau’n cystadlu ac yn gwrthdaro ddim ond i allu cadw drws y siop ar agor.

Rydym i gyd yn gwybod am lawer o enghreifftiau gwych yn ein hetholaethau ein hunain, gyda llawer ohonynt yn hyrwyddo ein diwydiant twristiaeth lleol—yn enwedig ein busnesau lletygarwch, ein manwerthwyr ar ein strydoedd mawr a’n diwydiant gwasanaethau gwych. Busnesau bach a chanolig yw 61 y cant o gyflogaeth y sector preifat, gan ddarparu’r hyn sy’n cyfateb i 673,600 o swyddi amser llawn. Dyna nifer aruthrol o bobl. Mae llawer ohonynt yn gwneud hynny heb unrhyw gefnogaeth gan y sector cyhoeddus, na’r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn wir.

Ond mae cefnogaeth i fusnesau bach a chanolig yn brin, yn enwedig yng Nghymru. Rwy’n falch o weld bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig o ddifrif ynglŷn â busnesau bach. Yma, rydym wedi gweld cynnydd o ddim ond 20 busnes canolig ei faint ers 2014. Ddoe, cyhoeddodd Barclays ganfyddiadau sy’n dangos bod cyfran y busnesau bach a chanolig twf uchel yng Nghymru wedi gostwng 2.2 y cant yn ystod y 12 mis diwethaf, y dirywiad gwaethaf ond un yn y DU ar ôl yr Alban ac o gymharu â phob rhanbarth yn Lloegr sydd wedi gweld ac wedi tystio i gynnydd.

Ni ddarparodd Llywodraeth Cymru fwy na 10 grant y dydd drwy Cyllid Cymru—a hynny ar draws Cymru gyfan—y llynedd. Mae’r Athro Dylan Jones-Evans wedi datgan bod y bwlch cyllido rhwng y cyllid sydd ei angen ar fusnesau bach a chanolig yng Nghymru a’r hyn y gallant ei gael yn £500 miliwn y flwyddyn. Mae hynny’n llawer o arian, wyddoch chi, os ydych yn fusnes bach. Mae’n ymddangos mai fersiwn wedi’i hailbecynnu o Cyllid Cymru yw banc datblygu Cymru. Cynigiwyd argymhellion amrywiol ar gyfer banc datblygu. Yn wir, mae gennym ni, y Ceidwadwyr Cymreig, syniadau da sy’n llawer gwell na Cyllid Cymru. Hyd yn oed yn awr, fel rhan o’i chytundeb â Phlaid Cymru, mae Llywodraeth Lafur Cymru yn amharod iawn i gyflwyno unrhyw fanylion am y banc datblygu Cymru sydd ar y ffordd, er ei fod i fod yn weithredol y flwyddyn nesaf mewn gwirionedd.

Ond er mwyn i ni wneud y ddadl yn ystyrlon heddiw, rhaid i Gynulliad Cenedlaethol Cymru allu craffu ar achos busnes unrhyw fanc datblygu er mwyn sicrhau bod busnesau’n cael cefnogaeth lawn drwy’r cynigion a bod methiannau Cyllid Cymru, methiannau rydym i gyd yn rhy gyfarwydd â hwy dros nifer o flynyddoedd, yn cael sylw llawn. Yr hyn rydym yn bryderus yn ei gylch yw y bydd yn barhad o Cyllid Cymru, yr ystyriwyd ers amser hir ei fod yn anaddas i’r diben ac yn brin o ymgysylltiad. Efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet daflu mwy o oleuni ar hyn.

Mae lefelau rhyddhad ardrethi busnes yng Nghymru yn rhoi ein busnesau bach a chanolig o dan anfantais amlwg o gymharu â busnesau tebyg yn Lloegr a’r Alban. Nid yw Llywodraeth Cymru wedi cefnogi busnesau drwy broses ailbrisio’r swyddfa brisio, yn rhy aml ni chaiff rhyddhad caledi yn ôl disgresiwn ei ddyfarnu lle y bo angen ac mae rhyddhad ardrethi gwell ar gael i fusnesau bach a chanolig yn Lloegr a’r Alban. Ar gyfer 2017-18, amcangyfrifir y bydd busnes sydd â gwerth ardrethol o £12,000 yn atebol i dalu ychydig o dan £6,000 mewn ardrethi busnes yng Nghymru, ond yn Lloegr byddai’r ffigur yn sero. Byddai dyled busnes sy’n werth £10,000 yn £3,323. Yn yr Alban, byddai’r ffigur yn sero.

Mae’r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi beirniadu Llywodraeth Lafur Cymru, ac rwy’n gwneud hynny hefyd, am eu sbin ar eu haddewid maniffesto i dorri trethi i fusnesau bach. Ddirprwy Lywydd, mae’r Ffederasiwn Busnesau Bach yn llygad ei lle yn dweud nad yw gwneud rhyddhad ardrethi i fusnesau bach yn barhaol yn golygu toriad treth o gwbl.

Mae Ceidwadwyr Cymru wedi cefnogi ein busnesau bach ers amser maith a byddwn yn parhau i wneud hynny. Mae gennym nifer o gynigion i’w cefnogi: creu canolbwynt i fusnesau bach, gan sicrhau bod ein busnesau bach a chanolig yn cael eu cynrychioli go iawn, gan ddarparu pwynt cyswllt clir, gwella mynediad i gymorth a’i wneud yn hawdd i’w lywio; banc datblygu rhanbarthol—busnesau i gael gafael ar gyllid ar y stryd fawr ac ar garreg eu drws; rhyddhad ardrethi busnes llawer gwell, gan ddiddymu ardrethi i bob busnes sydd â gwerth ardrethol o hyd at £12,000 a’i leihau’n raddol i’r rhai sydd â gwerth ardrethol o hyd at £15,000. Lywydd, mae gennyf westywyr yn lleol sy’n talu ardrethi busnes o tua £120,000, manwerthwyr sy’n talu £70,000 y flwyddyn—

[Continues.]—far higher than their rents. Llywydd, we welcome a review of business rates, however it’s too little, too late. We call for an immediate cap on the multiplier and take a proactive approach to radically reform our really outdated business rates system in Wales.

[Yn parhau.]—yn llawer uwch na’u rhenti. Lywydd, rydym yn croesawu adolygiad o ardrethi busnes, ond mae’n rhy ychydig, yn rhy hwyr. Galwn am roi cap ar unwaith ar y lluosydd a gweithredu dull rhagweithiol o ddiwygio ein system ardrethi busnes hynafol mewn ffordd radical yng Nghymru.

A gaf i ddweud, fel aelod o’r pwyllgor, gyda’r aelodau eraill sydd yma heddiw, mor ddiolchgar oeddwn i i’r rhanddeiliaid a ddaeth i drafod y mater hwn gyda ni dros frecwast rhyw fis yn ôl? Cawson ni fore diddorol iawn, a byddwn i’n annog pawb i ddarllen yr adroddiad am ddarlun cytbwys o’r drafodaeth a gawson ni y bore hwnnw.

Business rates are obviously a major part of any business expenditure and particularly in the case of small businesses, so it’s right, of course, that we make sure that they are fit for purpose, and I’m glad the Cabinet Secretary has indicated an intention to review several aspects of the non-domestic rates regime. One of the things that became evident in the discussion that we had in that stakeholder breakfast was that those who understand how business rates work would say that they are pretty straightforward, in general terms, in Wales; it gets more complex when you look at reliefs and exemptions and so on. But that said, there is still a general lack of understanding, really, of the basis on which they’re calculated.

Could I just say, as a member of the committee, with the other members who are here today, how grateful we were to the stakeholders who came to discuss this issue with us over breakfast about a month ago? We had a very interesting morning, and I’d encourage everyone to read the report for a balanced view of the discussion that we had that morning.

Mae ardrethi busnes yn amlwg yn rhan bwysig o unrhyw wariant busnes ac yn enwedig yn achos busnesau bach, felly mae’n iawn, wrth gwrs, ein bod yn gwneud yn siŵr eu bod yn addas i’r diben, ac rwy’n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi nodi bwriad i adolygu sawl agwedd ar y drefn ardrethi annomestig. Un o’r pethau a ddaeth yn amlwg yn y drafodaeth a gawsom yn y brecwast i randdeiliaid oedd bod y rhai sy’n deall sut y mae ardrethi busnes yn gweithio yn dweud eu bod yn eithaf syml, yn gyffredinol, yng Nghymru; mae’n mynd yn fwy cymhleth pan fyddwch yn edrych ar ostyngiadau ac eithriadau ac yn y blaen. Ond wedi dweud hynny, mae yna ddiffyg dealltwriaeth gyffredinol o hyd, mewn gwirionedd, ynglŷn â’r sail y cânt eu cyfrifo arni.

I do agree; that was an issue that was raised with us. I think part of the issue is that there’s a confusion between—. It’s not a Welsh Government problem here, but it’s the valuation office that sets the valuation, it’s the local authority that collects the funding, and then it’s the Welsh Government that distributes the money centrally. I think businesses just don’t understand that, and that’s part of the issue. It’s not the Welsh Government’s responsibility entirely, but that’s part of the issue that is causing, I think, a lot of the confusion.

Rwy’n cytuno; roedd hwnnw’n fater a ddaeth i’n sylw. Rwy’n credu mai rhan o’r broblem yw bod yna ddryswch rhwng—. Nid yw’n broblem i Lywodraeth Cymru yma, ond y swyddfa brisio sy’n gosod y prisiad, yr awdurdod lleol sy’n casglu’r arian, ac yna mae Llywodraeth Cymru yn dosbarthu’r arian yn ganolog. Rwy’n credu nad yw busnesau’n deall hynny, a dyna ran o’r broblem. Nid cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw hyn yn gyfan gwbl, ond dyna ran o’r broblem sy’n achosi llawer o’r dryswch, rwy’n credu.

Absolutely. That is, in fact, what we heard, and I was going to hope that the Welsh Government could take steps to help clarify that as part of the review, but, obviously, recognising it’s an issue across all parts of the UK in—

Yn hollol. Hynny yw, mewn gwirionedd, yr hyn a glywsom, ac roeddwn yn mynd i obeithio y gallai Llywodraeth Cymru roi camau ar waith i helpu i egluro hynny, yn rhan o’r adolygiad, ond yn amlwg, gan gydnabod ei bod yn broblem ar draws pob rhan o’r DU yn—

Will the Member take an intervention on that point?

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad ar y pwynt hwnnw?

I think, with that recognition, I think perhaps Russell George would recognise the Conservatives have grossly underestimated the complexities involved in reviewing business rates to make a more progressive system, but that’s what the Government has committed to do, so that’s indeed what we’re likely to see.

Gyda’r gydnabyddiaeth honno, rwy’n meddwl efallai y byddai Russell George yn cydnabod bod y Ceidwadwyr wedi amcangyfrif yn llawer rhy isel y cymhlethdodau sy’n gysylltiedig ag adolygu ardrethi busnes i greu system fwy blaengar, ond dyna beth y mae’r Llywodraeth wedi ymrwymo i’w wneud, felly dyna rydym yn debygol o’i weld yn wir.

Thank you for that clarification. The other major issue that came up in that discussion, I think, was the question of revaluation and the period between revaluations. Gaps, obviously—lengthy gaps—can mean unfair conditions for some businesses, where the valuation doesn’t track the general economic performance, and I think it’s clear from the latest revaluations in Wales that the effects of the financial crisis are still very much being felt here. While overall values in England have gone up, largely as a result of the strong economic performance in the south-east of England, in Wales, of course, most businesses will face lower bills as a result. Either way, more frequent revaluations will help to iron that out, and I would ask the Welsh Government to look at that as part of the review.

The motion calls for us to look to become a flagship nation, when it comes to business rates, and, in fact, Russell George expressly asked us to look to the UK Government for inspiration on some of these things. On transitional relief, where Janet Finch-Saunders was very keen for us to take our lead from England, I commend the Welsh Government for not following the example of the Conservative Government in Westminster, who’ve made ratepayers themselves, who’ve seen a reduction in their rateable value, bear the burden of funding those who’ve seen theirs go up. So, the Welsh Government’s chosen to fund that itself, which is a clear signal of its support for the sector, and one of several ways in which I’d say that the system here is already fairer and more robust than the English system.

The most striking difference, I think, is the Conservative Government in Westminster’s plans for a redistribution, effectively, of business rates income from poorer councils to richer councils, allowing them to keep 100 per cent of their business rates. That obviously compounds the inequalities that already exist, and if that were to be replicated in Wales, it would be hugely detrimental to large swathes of the country.

We also heard warnings, not reflected in the video clips, about the dangers of following the appeals process that has been introduced in England, which has been seriously adverse to business in terms of the length of time taken and the costs incurred. I’m sure the Cabinet Secretary will have regard to those warnings when he brings forward his consultation on appeals specifically. I gently point out to those on the Conservative benches, in particular, who’ve asked us to be inspired by the English example, that if the test is what proportion of your small businesses is exempt from 100 per cent business rates, our system here, which covers 50 per cent of our small businesses, is doing pretty well against an English system where that figure is only a third.

But the motion is broader than simply business rates and looks at support for the retail sector more generally, which taps into a wider discussion about how we can revitalise our town centres in the face of real economic forces pulling in the opposite direction. I’d add that many towns, including Neath in my own constituency, have taken advantage of Welsh Government support to develop business improvement districts, which obviously aren’t universally popular, but they are an opportunity for close collaboration between local government, business and other stakeholders.

I draw attention to comments in the latest deep place study that Steffan Lewis mentioned earlier in today’s proceedings, which I think bear some reflection about devolving further economic development powers to a local level, and looking imaginatively at pop-up business premises and pop-up shops and so forth.

I think one of the fundamental reasons why our town centres are in the situation they’re in is because of the squeeze on the household budgets and disposable incomes of those who use them most, which I’m afraid to say today’s autumn statement hasn’t done anything to address.

Diolch i chi am yr eglurhad hwnnw. Y mater mawr arall a gododd yn y drafodaeth honno, rwy’n meddwl, oedd cwestiwn ailbrisio a’r cyfnod rhwng ailbrisiadau. Gall bylchau, yn amlwg—bylchau hir—olygu amodau annheg i rai busnesau, lle nad yw’r prisiad yn olrhain y perfformiad economaidd cyffredinol, ac rwy’n credu ei bod yn glir o’r ailbrisiadau diweddaraf yng Nghymru fod effeithiau’r argyfwng ariannol yn dal i gael eu teimlo’n bendant iawn yma. Er bod gwerthoedd cyffredinol yn Lloegr wedi codi, yn bennaf o ganlyniad i’r perfformiad economaidd cryf yn ne-ddwyrain Lloegr, yng Nghymru, wrth gwrs, bydd y rhan fwyaf o fusnesau’n wynebu biliau is o ganlyniad. Y naill ffordd neu’r llall, bydd ailbrisiadau amlach yn helpu i ddatrys hynny, a hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru edrych ar hynny fel rhan o’r adolygiad.

Mae’r cynnig yn galw arnom i geisio dod yn genedl flaenllaw mewn perthynas ag ardrethi busnes, ac yn wir, gofynnodd Russell George yn benodol i ni edrych am ysbrydoliaeth gan Lywodraeth y DU ar rai o’r pethau hyn. Ar ryddhad trosiannol, lle roedd Janet Finch-Saunders yn awyddus iawn i ni ddilyn arweiniad Lloegr, rwy’n cymeradwyo Llywodraeth Cymru am beidio â dilyn esiampl y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan, sydd wedi gwneud i dalwyr ardrethi eu hunain, a welodd leihad yn eu gwerth ardrethol, i ysgwyddo’r baich o ariannu’r rhai y mae eu gwerth ardrethol hwy wedi codi. Felly, mae Llywodraeth Cymru wedi dewis ariannu hynny ei hun, sy’n arwydd clir o’i chefnogaeth i’r sector, ac un o nifer o ffyrdd y buaswn yn dweud bod y system yma eisoes yn decach ac yn fwy cadarn na’r system yn Lloegr.

Y gwahaniaeth mwyaf trawiadol, rwy’n credu, yw cynlluniau’r Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan i ailddosbarthu, i bob pwrpas, incwm ardrethi busnes gan gynghorau tlotach i gynghorau mwy cyfoethog, gan eu galluogi i gadw 100 y cant o’u hardrethi busnes. Mae hynny’n amlwg yn cymhlethu’r anghydraddoldebau sy’n bodoli eisoes, a phe bai hynny’n cael ei efelychu yng Nghymru, byddai’n hynod o niweidiol i rannau helaeth o’r wlad.

Clywsom rybuddion hefyd, na chawsant eu hadlewyrchu yn y clipiau fideo, am beryglon dilyn y broses apelio a gyflwynwyd yn Lloegr, ac sydd wedi bod yn andwyol iawn i fusnesau o ran yr amser y mae’n ei gymryd a’r costau. Rwy’n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi sylw i’r rhybuddion hynny pan fydd yn cyflwyno ei ymgynghoriad ar y broses apelio yn benodol. Rwy’n tynnu sylw’r rhai ar feinciau’r Ceidwadwyr, yn arbennig, sydd wedi gofyn i ni gael ein hysbrydoli gan esiampl Lloegr, os mai’r prawf yw pa gyfran o’ch busnesau bach sydd wedi eu heithrio rhag ardrethi busnes 100 y cant, mae ein system yma, sy’n cynnwys 50 y cant o’n busnesau bach, yn gwneud yn eithaf da yn erbyn system Lloegr lle y mae’r ffigur hwnnw’n draean yn unig.

Ond mae’r cynnig yn ehangach nag ardrethi busnes yn syml ac mae’n edrych ar gefnogaeth i’r sector manwerthu yn fwy cyffredinol, sy’n cysylltu â thrafodaeth ehangach ynglŷn â sut y gallwn adfywio canol ein trefi yn wyneb grymoedd economaidd gwirioneddol sy’n tynnu i’r cyfeiriad arall. Buaswn yn ychwanegu bod llawer o drefi, gan gynnwys Castell-nedd yn fy etholaeth i, wedi manteisio ar gymorth Llywodraeth Cymru i ddatblygu ardaloedd gwella busnes, nad ydynt yn boblogaidd gan bawb, yn amlwg, ond maent yn gyfle i gydweithio’n agos rhwng llywodraeth leol, busnesau a rhanddeiliaid eraill.

Hoffwn dynnu sylw at sylwadau yn yr astudiaeth ddofn ddiweddaraf a grybwyllodd Steffan Lewis yn gynharach yn ystod y trafodion heddiw, a chredaf ei bod yn werth eu hystyried o ran datganoli pwerau datblygu economaidd pellach i lefel leol, ac edrych yn ddychmygus ar safleoedd busnes dros dro a siopau dros dro, ac yn y blaen.

Rwy’n credu mai un o’r rhesymau sylfaenol pam y mae canol ein trefi yn y sefyllfa y maent ynddi yw oherwydd y wasgfa ar gyllidebau aelwydydd ac incwm gwario y rhai sy’n eu defnyddio fwyaf, sy’n rhywbeth y mae gennyf ofn nad yw datganiad yr hydref heddiw wedi gwneud unrhyw beth i fynd i’r afael ag ef.

For generations, our town centres have been the trading heart of our communities. They are at the core of healthy and prosperous local economies, a source of civic pride and the focal point of community life. But today too many of our high-street shops are in decline, with fewer customers and empty shop units.

Changes to people’s lifestyles have meant changes to the way they shop. The development of out-of-town retailing in some cases has had a detrimental effect on town centres across Wales. Shoppers like the convenience and choice offered by out-of-town retailers who provide free parking. Footfall in retail parks in Wales has seen an increase of over 4.6 per cent. This has caused a subsequent decline in footfall in our high streets. E-commerce is one of the fastest-growing markets in Europe. Retail figures for Great Britain in September this year show a 22 per cent increase in online sales compared with the same month last year.

So, our high streets are under pressure. This is reflected in shop vacancy rates. In 2014, 159 high-street shops closed in Newport. At present, one in eight retail premises in Wales stands empty. The latest Local Data Company report ranks Newport as one of the worst-performing town centres for retail and leisure vacancies, with a rate of over 25 per cent.

Welsh Conservatives have been calling for many years for a strategy to revive our high streets. And yet, in spite of warm words from successive Welsh Governments, it is clear that little has been achieved. We need urgent action to revitalise our high streets as centres of economic growth. We need a clear management strategy for our town centres. Poor parking facilities, high parking charges, traffic congestion and the lack of public transport all serve to deter customers from shopping in town centres, and in certain other areas. More importantly, there are not many public toilets, not many children’s playfields, and, finally, they’re not very friendly for disabled people to go across and walk through the high street. We need to promote free parking schemes, convenient public transport and park-and-ride schemes, with the aim of making town centres pedestrian and cycle-friendly. Plans should encourage a genuine mix of shops and offices in town centres, as well as housing, to bring people into those areas, particularly at night-time. And we need to look again at business rates, which remain a significant barrier to the growth and success of businesses in Wales.

Deputy Presiding Officer, we saw the film, you heard, ladies and gentlemen, my colleagues here, but one typical example happened in my constituency office. A constituent came to my office—he has been running a shop for the last 14 years on the main road, and he’d just expanded a shop within his shop, where his office was, to remove the office premises and expand a couple of gondolas and make bigger his shopping area. Guess what? The valuation office turn up and they increase his rates. The shop was unexpanded, the area was unexpanded, only the gondolas, the shopping commodities, were increased. Fivefold, from £3,000 to £15,000, the rates were increased for this business. So, what he did was he sold his business. That is one typical example, very recently.

On the High Street in Newport, the rents are normally within the range of £14,000 and rates are, virtually, around about the same figure. How can a new business run a business with that sort of attitude? There are some innovative ideas I think the Minister should consider. Firstly, trading should be totally free for any trade. Secondly, tapered relief based on the first year profit; in the third year, exactly the same—the second-year profit margin. Very innovative ideas that can give a new incentive to new entrepreneurs and new businesses to grow and thrive on our high streets. That is one of the reasons I think our businesses on the high street are so much in decline that, sometimes, it’s a no-go area, especially in the night-time.

As I said, business rate relief provides an opportunity to support enterprise and stimulate economic growth. Abolishing rates for businesses with a rateable value below £12,000 and tapering relief up to £15,000—Deputy Presiding Officer, we’ve been saying this on this side of the Chamber for many years. I think it’s about time the Government listened to us. Our proposal would see 73 per cent of business premises taken out of rates altogether. Presiding Officer, we all want to see a bustling high street, thriving local business and a positive community engagement. Vibrant high streets are the key, lasting—

Ers cenedlaethau, mae canol ein trefi wedi bod yn galonnau masnachu ein cymunedau. Maent yn ganolog i economïau lleol iach a llewyrchus, yn ffynhonnell balchder dinesig a chanolbwynt bywyd y gymuned. Ond heddiw, mae gormod o’n siopau stryd fawr yn dirywio, gyda llai o gwsmeriaid a siopau gwag.

Mae newidiadau i ffordd o fyw pobl wedi golygu newidiadau i’r ffordd y maent yn siopa. Mae datblygiad siopau ar gyrion trefi mewn rhai achosion wedi cael effaith niweidiol ar ganol trefi ledled Cymru. Mae siopwyr yn hoffi’r cyfleustra a’r dewis y mae siopau ar gyrion trefi sy’n darparu parcio am ddim yn eu cynnig. Gwelwyd cynnydd o dros 4.6 y cant yn nifer yr ymwelwyr â pharciau manwerthu yng Nghymru. Mae hyn wedi achosi gostyngiad yn ei sgil yn nifer yr ymwelwyr â’n strydoedd mawr. Mae e-fasnach yn un o’r marchnadoedd sy’n tyfu gyflymaf yn Ewrop. Mae ffigurau manwerthu ar gyfer Prydain ym mis Medi eleni yn dangos cynnydd o 22 y cant mewn gwerthiannau ar-lein o’i gymharu â’r un mis y llynedd.

Felly, mae ein strydoedd mawr o dan bwysau. Caiff hyn ei adlewyrchu yn y cyfraddau siopau gwag. Yn 2014, caeodd 159 o siopau stryd fawr yng Nghasnewydd. Ar hyn o bryd, mae un o bob wyth safle manwerthu yng Nghymru yn wag. Mae adroddiad diweddaraf y Local Data Company yn nodi mai Casnewydd yw un o’r canol trefi sy’n perfformio waethaf o ran siopau a safleoedd hamdden gwag, gyda chyfradd o dros 25 y cant.

Mae’r Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn galw ers nifer o flynyddoedd am strategaeth i adfywio ein strydoedd mawr. Ac eto, er gwaethaf geiriau cynnes Llywodraethau olynol yng Nghymru, mae’n amlwg mai ychydig a gyflawnwyd. Mae angen gweithredu ar frys i adfywio ein strydoedd mawr fel canolfannau twf economaidd. Mae arnom angen strategaeth reoli glir ar gyfer canol ein trefi. Mae cyfleusterau parcio gwael, ffioedd parcio uchel, tagfeydd traffig a diffyg trafnidiaeth gyhoeddus i gyd yn atal cwsmeriaid rhag siopa yng nghanol trefi, ac mewn ardaloedd penodol eraill. Yn fwy pwysig, nid oes llawer o doiledau cyhoeddus, nid oes llawer o gaeau chwarae i blant, ac yn olaf, nid yw croesi a cherdded ar hyd y ffordd fawr yn hawdd iawn i bobl anabl. Mae angen i ni hyrwyddo cynlluniau parcio am ddim, trafnidiaeth gyhoeddus gyfleus a chynlluniau parcio a theithio gyda’r nod o wneud canol trefi’n hwylus i gerddwyr a beicwyr. Dylai cynlluniau annog cymysgedd go iawn o siopau a swyddfeydd yng nghanol trefi, yn ogystal â thai, i ddod â phobl i mewn i’r ardaloedd hynny, yn enwedig yn ystod y nos. Ac mae angen i ni edrych eto ar ardrethi busnes, sy’n parhau i fod yn rhwystr sylweddol i dwf a llwyddiant busnesau yng Nghymru.

Ddirprwy Lywydd, fe welsom y ffilm, ac fe glywsoch, foneddigion a boneddigesau, fy nghyd-Aelodau yma, ond digwyddodd un enghraifft nodweddiadol yn fy swyddfa etholaeth. Daeth etholwr i fy swyddfa—mae wedi bod yn rhedeg siop am y 14 mlynedd diwethaf ar y ffordd fawr, ac roedd newydd ehangu siop o fewn ei siop lle roedd ei swyddfa, er mwyn cael gwared ar y swyddfa ac ehangu ychydig o gondolas i wneud ei arwynebedd yn fwy. Dyfalwch beth? Daw’r swyddfa brisio yno a chodi ei ardrethi. Nid oedd wedi ymestyn ei siop, nid oedd yr arwynebedd wedi cynyddu, nifer y gondolas yn unig, nwyddau’r siop, oedd wedi cynyddu. Cafwyd cynnydd o bum gwaith yn yr ardrethi ar gyfer y busnes hwn, o £3,000 i £15,000,. Felly, yr hyn a wnaeth oedd gwerthu ei fusnes. Dyna un enghraifft nodweddiadol, yn ddiweddar iawn.

Ar y Stryd Fawr yng Nghasnewydd, mae’r rhenti fel arfer o gwmpas £14,000 ac mae’r ardrethi o gwmpas yr un ffigur bron. Sut y gall busnes newydd redeg busnes gydag agwedd o’r fath? Mae yna rai syniadau arloesol y credaf y dylai’r Gweinidog eu hystyried. Yn gyntaf, dylai masnachu fod yn gwbl ddi-dâl ar gyfer unrhyw fasnach. Yn ail, rhyddhad yn lleihau’n raddol yn seiliedig ar elw’r flwyddyn gyntaf; yn y drydedd flwyddyn, yn union yr un fath—maint elw’r ail flwyddyn. Syniadau arloesol iawn sy’n gallu rhoi cymhelliant newydd i entrepreneuriaid newydd a busnesau newydd i dyfu a ffynnu ar ein strydoedd mawr. Dyna un o’r rhesymau pam rwy’n meddwl bod ein busnesau ar y stryd fawr yn dirywio i’r fath raddau fel ei bod, weithiau, yn ardal nad oes neb eisiau mynd iddi, yn enwedig yn y nos.

Fel y dywedais, mae rhyddhad ardrethi busnes yn darparu cyfle i gefnogi menter ac ysgogi twf economaidd. Diddymu’r ardrethi ar gyfer busnesau sydd â gwerth ardrethol o lai na £12,000 a lleihau rhyddhad yn raddol hyd at £15,000—Ddirprwy Lywydd, rydym wedi bod yn dweud hyn ar yr ochr hon i’r Siambr ers blynyddoedd lawer. Rwy’n credu ei bod yn hen bryd i’r Llywodraeth wrando arnom. Byddai ein cynnig yn gweld 73 y cant o safleoedd busnes yn cael peidio â thalu ardrethi yn gyfan gwbl. Lywydd, mae pawb ohonom am weld stryd fawr brysur, busnesau lleol ffyniannus ac ymgysylltiad cadarnhaol â’r gymuned. Strydoedd mawr bywiog yw’r allwedd barhaol—

I call on Welsh Government to put high-street regeneration at the top of their agenda. Thank you.

Galwaf ar Lywodraeth Cymru i roi adfywio’r stryd fawr ar frig eu hagenda. Diolch.

I also want to concentrate on the high-street businesses. It is an incontrovertible fact that there is a dramatic decline in high-street shopping across the whole of Wales. This, of course, is a problem shared throughout the rest of the UK, but it seems Wales has been hit harder than many other parts of the country. We have to ask the question: can this decline be halted, or at least alleviated?

One very salient fact, heard time and time again from those engaged in the high-street retail industry, is that of parking fees. Parking fees are a direct tax on the retail trade. Yes, there are many other problems, pointed out today, particularly with regard to rates et cetera, most of which have been addressed by previous speakers, but I believe this is one aspect that cannot be ignored and is instantly redeemable. The problem is, of course, councils find this revenue flow, sometimes substantial, a very welcome addition to their budgets, so much so that many councils have chosen to increase this cash flow year on year. For instance, Newport was up 113 per cent between 2014 and 2015. Bridgend had an increase of 108 per cent for the same years, as did Merthyr at 83 per cent, and Carmarthen was up 76 per cent—

Rwyf innau hefyd eisiau canolbwyntio ar fusnesau’r stryd fawr. Mae’n ffaith ddiymwad fod gostyngiad dramatig mewn siopa ar y stryd fawr ledled Cymru gyfan. Mae hon, wrth gwrs, yn broblem a rennir ledled gweddill y DU, ond mae’n ymddangos bod Cymru wedi cael ei tharo’n galetach na llawer o rannau eraill o’r wlad. Mae’n rhaid i ni ofyn y cwestiwn: a ellir atal y dirywiad hwn, neu o leiaf ei leddfu?

Un ffaith amlwg iawn a glywyd dro ar ôl tro gan y rhai sy’n ymwneud â’r diwydiant manwerthu ar y stryd fawr, yw ffioedd parcio. Mae ffioedd parcio yn dreth uniongyrchol ar y fasnach fanwerthu. Oes, mae yna lawer o broblemau eraill, fel y nodwyd heddiw, yn enwedig mewn perthynas ag ardrethi ac yn y blaen, ac mae’r rhan fwyaf ohonynt wedi cael sylw gan siaradwyr blaenorol, ond rwy’n credu bod hon yn un agwedd na ellir ei hanwybyddu ac mae modd unioni’r sefyllfa ar unwaith. Y broblem, wrth gwrs, yw bod cynghorau yn ystyried bod y llif refeniw hwn, sy’n sylweddol weithiau, yn ychwanegiad i’w groesawu i’w cyllidebau, cymaint felly fel bod llawer o gynghorau wedi dewis cynyddu’r llif arian hwn o un flwyddyn i’r llall. Er enghraifft, roedd Casnewydd i fyny 113 y cant rhwng 2014 a 2015. Cafodd Penybont gynnydd o 108 y cant ar gyfer yr un blynyddoedd, fel Merthyr ar 83 y cant, ac roedd Caerfyrddin i fyny 76 y cant—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Can I just ask the Member if he can confirm that, although the daily rates for parking in Merthyr are £3.50, there is actually a monthly parking rate of only £29, which is a considerable reduction for anybody having to use those car parks on a regular basis?

A gaf fi ofyn i’r Aelod a all gadarnhau, er bod y cyfraddau dyddiol ar gyfer parcio ym Merthyr yn £3.50, fod yna gyfradd barcio fisol o ddim ond £29 mewn gwirionedd, sy’n ostyngiad sylweddol i unrhyw un sy’n gorfod defnyddio’r meysydd parcio hynny’n rheolaidd?

Yes, thank you, Dawn. I fully appreciate that, but we are talking about people who are casual shoppers most of the time, and they would not be wanting to get one of these monthly tickets.

The increases in Newport beggars belief, given that the town has lost out to Cwmbran town centre, which has offered free parking for many years, and resulting in Newport, as Asghar has already pointed out, having the highest shop vacancy figure of any town in Wales. And returning to Carmarthen, when the parking meters were vandalised, resulting in a two-week absence of parking fees, retailers in the town reported an increase of between 15 and 25 per cent in sales. Parking fees are being reinstated in full by Carmarthenshire County Council.

Some councils attempt to legitimise this tax by pointing to upkeep costs for car parks—one even suggesting that it costs them £145 per parking space per year. Well, personally I’ve not come across one of what must be a gold-plated parking space. Whilst we realise that parking fees are the responsibility of local authorities, there are many ways the Welsh Government can use to—well, let’s put it as mildly as possible—encourage those authorities to review their car park policies. I urge the Welsh Government to look again at what it can do to take away this blight on the high street business. Thank you.

Ie, diolch, Dawn. Rwy’n derbyn hynny’n llwyr, ond rydym yn sôn am bobl sy’n siopwyr achlysurol y rhan fwyaf o’r amser, ac ni fyddent yn dymuno cael un o’r tocynnau misol hyn.

Mae’n anodd credu’r cynnydd yn y ffioedd yng Nghasnewydd, o gofio bod y dref yn llusgo ar ôl canol tref Cwmbrân, sy’n cynnig parcio am ddim ers blynyddoedd lawer, gan olygu bod gan Gasnewydd, fel y nododd Asghar eisoes, nifer uwch o siopau gwag na holl drefi eraill Cymru. Ac i ddychwelyd at Gaerfyrddin, pan gafodd y clociau parcio eu fandaleiddio, gan arwain at golli pythefnos o ffioedd parcio, nododd manwerthwyr yn y dref gynnydd o rhwng 15 y cant a 25 y cant yn eu gwerthiant. Mae ffioedd parcio yn cael eu hadfer yn llawn gan Gyngor Sir Caerfyrddin.

Mae rhai cynghorau yn ceisio cyfreithloni’r dreth hon drwy bwyntio at gostau cynnal a chadw ar gyfer meysydd parcio—gydag un hyd yn oed yn awgrymu ei bod yn costio £145 y flwyddyn iddynt am bob lle parcio. Wel, yn bersonol nid wyf wedi dod ar draws un o’r llefydd parcio hyn sydd wedi’u gorchuddio ag aur, mae’n rhaid. Er ein bod yn sylweddoli mai cyfrifoldeb awdurdodau lleol yw ffioedd parcio, mae yna lawer o ffyrdd y gall Llywodraeth Cymru eu defnyddio i—wel, gadewch i ni ei roi mor ysgafn â phosibl—i annog yr awdurdodau hynny i adolygu eu polisïau parcio. Rwy’n annog Llywodraeth Cymru i edrych eto ar yr hyn y gall ei wneud i gael gwared ar y malltod hwn ar fusnesau’r stryd fawr. Diolch.

I welcome the opportunity to take part in today’s debate, albeit about half an hour ago I wasn’t taking part in the debate, but now I am. So, if the Chamber can bear with me, I’ll be grateful. But it is a really important issue, and the motion that is before us today touches on—as the Member for Neath highlighted—regeneration of the high street and the importance of that regeneration being underpinned by viable businesses that have cash going through their businesses. Business rates is one of the simpler systems that take money out of those small businesses that desperately need to retain cash to create jobs and create opportunities for investment.

This isn’t the Conservative Party coming here and demanding of the Minister to do things and just putting a wish list before him, as very often might happen here on a Wednesday afternoon, because the Conservatives, in fairness, have a strong record, whether it might be on business rates or high-street regeneration. David Melding, when he was the business and economy spokesman, back in 2009 I think it was—in the third Assembly—actually brought forward our business rates policy of bringing forward business rate relief for businesses up to £12,500, tapered up to £15,000. During debate after debate in this Chamber, the then economy Minister, Ieuan Wyn Jones, rubbished those claims and said that it was completely unreasonable to request that for businesses, and ultimately the Welsh Government, time and time again, turned a deaf ear to those pleas—pleas that were underpinned by representations made by the Federation of Small Businesses, the Institute of Directors, the Confederation of British Industry and many businesses and chambers of commerce around Wales. And yet here we are, in 2016, with a revaluation that has just been undertaken that is placing a huge question mark over the viability of many, many small and medium-sized businesses on high streets the length and breadth of Wales.

I appreciate, from what the First Minister said yesterday when he was touching on this point, that he seems to think that representations are only coming from Cowbridge and the Vale of Glamorgan and Monmouthshire via Nick Ramsay and other representations from Monmouthshire. I have to say that the representations that I’ve received in the meetings that I’ve attended seem to have this issue across the whole of Wales, and it is an issue that the Welsh Government does need to respond to. That, surely, is what our role is: to come here and actually make the Government of the day aware of our postbags and aware of the representations we are receiving.

So, I do hope that the Minister will use this opportunity of the debate today. Obviously, the Government have put an amendment down—a ‘delete all’ amendment—but I do hope that the Minister, in his address to the Chamber this afternoon, will use that positively to outline the measures that the Welsh Government will take. I understand that he will draw on the £10 million transitional fund that has been put forward by the Government to date, but businesses and business leaders are clearly saying that that just clearly isn’t meeting the need of businesses with the valuation exercise that has been undertaken, and the bills that small businesses on the high street, in particular, are facing and will have to be paying as of 1 April next year.

It was, in some respects, encouraging to see the First Minister yesterday actually allude to the fact that there might be—there might be—a little bit of movement in this area. Again, I would hope that the finance Minister will use his response to the debate today to maybe give some light in this tunnel. We can argue whether the English system is better or the Welsh system is better. The fact of the matter is there are many thousands of businesses the length and breadth of Wales that, if they do not receive a bigger helping hand, will not be around this time next year. That, surely, should be the pre-requisite of the Government to address these concerns.

I would also like to spend a little bit of time of my address, irrespective of the merits of the scheme that has been put forward to date from the Welsh Labour Government here, on the Valuation Office Agency appeal process, which is another area that has been pointed out to me as a cause for concern, and in particular the length of time that the valuation office is taking to respond to requests from businesses and the time it is taking for businesses to get on to the valuation office’s website to actually see what their new valuation is, and actually see the documentary evidence as to how that valuation has been arrived at. I draw as reference—and, as I said, if I’d realised I was speaking, I certainly would have brought the letter down that I received yesterday from the Hare and Hounds in Aberthin, which is a public house that some people in this Chamber may or may not know, on the substantial increase that they are facing in their business rates. The writer to me highlighted the length of time of the process that they would have to go through in the appeals mechanism, to understand in the first place the way they could appeal and then the way, the methodology, in which the valuation office had arrived at their substantial increase in business rates. This is a business that is facing that demand having to be met in little over four months’ time, and so, I would hope again that the Cabinet Secretary will be able to give us some assurances in his response today as to what level of support and understanding he has, that the valuation office is able to give to businesses in the appeals process, and also to give confidence to Members that businesses will not be penalised if they find obstacles put in their way in progressing those appeals. And I do urge the Chamber today to support the motion that’s before us that does seek to put that plank of support on the floor for small businesses to walk across and, ultimately, be there this time next year.

Croesawaf y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl heddiw, er nad oeddwn yn cymryd rhan yn y ddadl tan oddeutu hanner awr yn ôl, ond erbyn hyn rwy’n gwneud hynny. Felly, byddwn yn ddiolchgar os gall y Siambr fod yn amyneddgar â mi. Ond mae’n fater pwysig iawn, ac mae’r cynnig sydd ger ein bron heddiw yn cyffwrdd ar—fel yr amlygodd yr Aelod dros Gastell-nedd—adfywio’r stryd fawr a phwysigrwydd sicrhau bod yr adfywio hwnnw’n seiliedig ar fusnesau hyfyw gydag arian parod yn mynd drwy eu busnesau. Ardrethi busnes yw un o’r systemau symlach sy’n mynd ag arian oddi wrth fusnesau bach y mae taer angen iddynt gadw arian i greu swyddi a chreu cyfleoedd ar gyfer buddsoddi.

Nid mater o’r Blaid Geidwadol yn dod yma ac yn mynnu bod y Gweinidog yn gwneud pethau a rhoi rhestr o ddymuniadau o’i flaen yw hyn, fel sy’n gallu digwydd yn aml iawn yma ar brynhawn dydd Mercher, gan fod gan y Ceidwadwyr, a bod yn deg, hanes da, boed ym maes ardrethi busnes neu adfywio’r stryd fawr. Cyflwynodd David Melding, pan oedd yn llefarydd busnes a’r economi, yn ôl yn 2009, rwy’n meddwl—yn y trydydd Cynulliad—ein polisi ardrethi busnes o gyflwyno rhyddhad ardrethi busnes i fusnesau gwerth hyd at £12,500, a’i leihau’n raddol i rai gwerth hyd at £15,000. Mewn dadl ar ôl dadl yn y Siambr hon, difrïodd Gweinidog yr Economi ar y pryd, Ieuan Wyn Jones, yr honiadau hynny a dweud ei bod yn gwbl afresymol gofyn am hynny i fusnesau, ac yn y pen draw, trodd Llywodraeth Cymru glust fyddar i’r apeliadau hynny dro ar ôl tro—apeliadau a seiliwyd ar sylwadau a wnaed gan y Ffederasiwn Busnesau Bach, Sefydliad y Cyfarwyddwyr, Cydffederasiwn Diwydiant Prydain a llawer o fusnesau a siambrau masnach o amgylch Cymru. Ac eto dyma ni, yn 2016, gydag ailbrisiad newydd ddigwydd sy’n gosod marc cwestiwn mawr dros hyfywedd llawer iawn o fusnesau bach a chanolig eu maint ar y stryd fawr ar hyd a lled Cymru.

Rwy’n sylweddoli, o’r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog ddoe pan oedd yn cyffwrdd â’r pwynt hwn, ei fod i’w weld yn credu mai dim ond o’r Bont-faen a Bro Morgannwg a Sir Fynwy drwy Nick Ramsay y mae’r sylwadau’n dod, a sylwadau eraill o Sir Fynwy. Rhaid i mi ddweud bod y sylwadau a dderbyniais yn y cyfarfodydd rwyf wedi’u mynychu fel pe baent â’r broblem hon ar draws Cymru gyfan, ac mae’n fater y mae angen i Lywodraeth Cymru ymateb iddo. Dyna, yn sicr, yw ein rôl: dod yma a gwneud Llywodraeth y dydd yn ymwybodol o gynnwys ein bagiau post ac yn ymwybodol o’r sylwadau rydym yn eu cael.

Felly, rwy’n gobeithio y bydd y Gweinidog yn defnyddio cyfle’r ddadl hon heddiw. Yn amlwg, mae’r Llywodraeth wedi cyflwyno gwelliant—gwelliant ‘dileu popeth’—ond rwy’n gobeithio y bydd y Gweinidog, yn ei anerchiad i’r Siambr y prynhawn yma, yn defnyddio hynny’n gadarnhaol i amlinellu’r mesurau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd. Rwy’n deall y bydd yn pwyso ar y gronfa drosiannol gwerth £10 miliwn a gyflwynwyd gan y Llywodraeth hyd yma, ond mae busnesau ac arweinwyr busnes yn dweud yn glir ei bod hi’n amlwg nad yw honno’n ateb anghenion busnesau gyda’r ymarferiad prisio sydd wedi’i wneud, a’r biliau y mae busnesau bach ar y stryd fawr, yn arbennig, yn eu hwynebu ac y bydd yn rhaid iddynt eu talu o 1 Ebrill y flwyddyn nesaf.

Mewn rhai ffyrdd, roedd yn galonogol gweld y Prif Weinidog ddoe yn cyfeirio mewn gwirionedd at y ffaith y gallai fod—gallai fod—ychydig bach o symud yn y maes hwn. Unwaith eto, rwy’n gobeithio y bydd y Gweinidog Cyllid yn defnyddio’i ymateb i’r ddadl heddiw i ddod â rhywfaint o oleuni efallai i’r twnnel hwn. Gallwn ddadlau a yw’r system yn Lloegr yn well na’r system yng Nghymru. Y ffaith amdani yw na fydd miloedd lawer o fusnesau ar hyd a lled Cymru yma yr adeg hon y flwyddyn nesaf os nad chânt fwy o gymorth. Dylai hynny, yn sicr, ei gwneud yn hanfodol fod y Llywodraeth yn mynd i’r afael â’r pryderon hyn.

Hoffwn dreulio ychydig o amser hefyd yn fy anerchiad, beth bynnag am rinweddau’r cynllun a gyflwynwyd hyd yma gan Lywodraeth Lafur Cymru yma, yn ystyried proses apelio Asiantaeth y Swyddfa Brisio, sy’n faes arall y nodwyd wrthyf ei fod yn achos pryder, ac yn arbennig y cyfnod o amser y mae’r swyddfa brisio yn ei gymryd i ymateb i geisiadau gan fusnesau a’r amser y mae’n ei gymryd i fusnesau fynd ar wefan y swyddfa brisio i weld mewn gwirionedd beth yw eu prisiad newydd, a gweld y dystiolaeth ddogfennol ynglŷn â sut y pennwyd y prisiad hwnnw. Cyfeiriaf at—ac fel y dywedais, pe bawn i wedi sylweddoli fy mod yn siarad, yn sicr buaswn wedi dod â’r llythyr a gefais ddoe gan yr Hare and Hounds yn Aberthin, sef tafarn y mae rhai pobl yn y siambr hon yn gyfarwydd â hi o bosibl, ar y cynnydd sylweddol y maent yn ei wynebu yn eu hardrethi busnes. Tynnodd y sawl a’i hysgrifennodd fy sylw at y cyfnod o amser y byddai’r broses y byddai’n rhaid iddynt fynd drwyddi’n rhan o’r drefn apelio yn ei chymryd, er mwyn deall yn y lle cyntaf sut y gallent apelio ac yna’r ffordd, y fethodoleg, roedd y swyddfa brisio wedi’i defnyddio i bennu’r cynnydd sylweddol yn yr ardrethi busnes. Mae hwn yn fusnes sy’n wynebu gorfod talu’r ddyled honno mewn ychydig dros bedwar mis, ac felly, byddwn yn gobeithio eto y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gallu rhoi rhywfaint o sicrwydd i ni yn ei ymateb heddiw ynglŷn â pha lefel o gefnogaeth a dealltwriaeth y gall y swyddfa brisio eu rhoi i fusnesau yn y broses apelio, a hefyd i roi hyder i’r Aelodau na fydd busnesau yn cael eu cosbi os dônt o hyd i rwystrau a roddwyd yn eu ffordd wrth symud yr apeliadau hynny yn eu blaen. Ac rwy’n annog y Siambr heddiw i gefnogi’r cynnig sydd ger ein bron sy’n ceisio rhoi’r astell honno o gefnogaeth ar y llawr i fusnesau bach gerdded ar ei thraws ac yn y pen draw, i fod yno yr adeg hon y flwyddyn nesaf.

Thank you very much, and I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, Mark Drakeford.

Diolch yn fawr iawn, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, Mark Drakeford.

Member
Mark Drakeford 16:36:00
The Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd.

Well, Russell George opened the debate, and I echo what he had to say in emphasising the important contribution of the retail industry to the Welsh economy, both through direct employment in the industry and in supply chain links. Jeremy Miles made a series of important points about how local economies and town centres can be supported, and both Mohammad Asghar and Adam Price set the changing context in which the high street has to operate today, from public toilets to internet shopping. And David Rowlands pointed out that these factors go far wider than Wales. In his contribution, he focused particularly on the impact of car parking charges on the high street. I look forward to his support in the final budget debate when, no doubt, he will want to welcome the £3 million that is part of our agreement with Plaid Cymru on the draft budget and which is specifically there to reduce car parking charges in our high streets, but to do so in a way that allows us to gather the hard evidence and to make a proper assessment of the impact that those charges have on footfall on our high streets.

Dirprwy Lywydd, I hope you'll forgive me if, in what I have to say, I will focus more specifically on the theme that has most often been reflected in this afternoon's debate, and that is to say the impact of non-domestic rates and the recent revaluation exercise. It's important that I set out the history of that exercise. The requirement to hold a revaluation every five years is set out in statute, but the UK Government decided to postpone the 2015 revaluation for reasons that Members here will not need a great deal of speculation to imagine why that date was inconvenient to them. Reluctantly, and taking into account the impact on ratepayers along the border, and those with properties in both England and Wales, we decided to postpone the revaluation in Wales as well, and part of this afternoon is about dealing with the impact of that delay.

Nawr, roedd Jeremy Miles yn cyfeirio at adroddiad pwyllgor yr economi, ac rwy’n croesawu’r adroddiad hefyd. Roedd lot o bethau diddorol, fel y gwelsom ni ar ddechrau’r ddadl, yn y ffordd yr oedd y pwyllgor wedi mynd ati i gasglu gwybodaeth.

I agree with a number of the recommendations in that interesting report and look forward to responding formally to it. I do think that we should look at the feasibility of more frequent revaluation, which would help smooth out some of the grinding of gears that we see and what happens when you delay a revaluation. As the report itself says, if we’re to do that—if we’re to move, for example, to three-year cycles—it cannot be simply by speeding up the current system and making it work faster; we’d have to go about the revaluation exercise in a different way. In order to do that, we’d have to rely on the Valuation Office Agency, because, again, it’s just important—[Interruption.] Yes, Andrew.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer.

Wel, agorodd Russell George y ddadl, ac ategaf yr hyn a oedd ganddo i’w ddweud wrth bwysleisio cyfraniad pwysig y diwydiant manwerthu i economi Cymru, drwy gyflogaeth uniongyrchol yn y diwydiant a thrwy gysylltiadau’r gadwyn gyflenwi. Gwnaeth Jeremy Miles gyfres o bwyntiau pwysig ynglŷn â sut y gellir cefnogi economïau lleol a chanol trefi, a gosododd Mohammad Asghar ac Adam Price y cyd-destun cyfnewidiol y mae’n rhaid i’r stryd fawr weithredu ynddo heddiw, o doiledau cyhoeddus i siopa ar y we. A thynnodd David Rowlands sylw at y ffaith fod y ffactorau hyn yn mynd yn llawer ehangach na Chymru. Yn ei gyfraniad, canolbwyntiodd yn arbennig ar effaith ffioedd parcio ar y stryd fawr. Rwy’n edrych ymlaen at ei gefnogaeth yn y ddadl ar y gyllideb derfynol pan fydd yn awyddus, yn ddiau, i groesawu’r £3 miliwn sy’n rhan o’n cytundeb â Phlaid Cymru ar y gyllideb ddrafft ac sydd yno’n benodol er mwyn gostwng ffioedd parcio yn ein stryd fawr, ond i wneud hynny mewn ffordd sy’n ein galluogi i gasglu’r dystiolaeth gadarn a gwneud asesiad priodol o effaith y ffioedd hynny ar nifer yr ymwelwyr â’n strydoedd mawr.

Ddirprwy Lywydd, rwy’n gobeithio y gwnewch chi faddau i mi os byddaf, yn yr hyn sydd gennyf i’w ddweud, yn canolbwyntio’n fwy penodol ar y thema sydd wedi’i hadlewyrchu amlaf yn y ddadl y prynhawn yma, sef effaith ardrethi annomestig a’r ymarfer ailbrisio diweddar. Mae’n bwysig fy mod yn nodi hanes yr ymarfer hwnnw. Mae’r gofyniad i gynnal ailbrisiad bob pum mlynedd wedi’i nodi mewn statud, ond penderfynodd Llywodraeth y DU ohirio ailbrisiad 2015 am resymau na fydd angen i’r Aelodau yma ddyfalu llawer i ddychmygu pam fod y dyddiad hwnnw’n anghyfleus iddynt. Yn anfoddog, a chan ystyried yr effaith ar dalwyr ardrethi ar hyd y ffin, a’r rhai sydd ag eiddo yng Nghymru yn ogystal â Lloegr, penderfynwyd gohirio’r ailbrisio yng Nghymru hefyd, ac mae rhan o’r prynhawn yma yn ymwneud ag ymdrin ag effaith yr oedi hwnnw.

Jeremy Miles referred to the economy committee’s report, and I warmly welcome the report, too. There were a number of interesting aspects, as we saw at the beginning of the debate, in the way that the committee had gone about gathering its information.

Rwy’n cytuno â nifer o’r argymhellion yn yr adroddiad diddorol hwnnw ac edrychaf ymlaen at ymateb yn ffurfiol iddo. Rwy’n credu y dylem edrych ar ddichonoldeb ailbrisio amlach, a fyddai’n helpu i lyfnhau’r newid gêr sydyn a welwn a’r hyn sy’n digwydd pan fyddwch yn oedi cyn ailbrisio. Fel y mae’r adroddiad ei hun yn ei ddweud, os ydym i wneud hynny—os ydym i newid, er enghraifft, i gylchoedd tair blynedd—ni all ddigwydd yn syml drwy gyflymu’r system bresennol a gwneud iddi weithio’n gyflymach; byddai’n rhaid i ni gyflawni’r ymarfer ailbrisio mewn ffordd wahanol. Er mwyn gwneud hynny, byddai’n rhaid i ni ddibynnu ar Asiantaeth y Swyddfa Brisio, oherwydd unwaith eto, mae’n bwysig—[Torri ar draws.] Ie, Andrew.

I’m grateful to you for taking an intervention. Obviously it’s been touched on in the debate—business rates and the valuation of property are a longstanding tax system in this country. Therefore, by your comments, do you believe that any reform of that system would rely on a property base to it, rather than maybe a turnover tax system or some form of recognition of the internet? Because you’re alluding to the fact that maybe any reform would be property based in its foundation.

Rwy’n ddiolchgar i chi am dderbyn ymyriad. Yn amlwg mae wedi’i grybwyll yn y ddadl—mae ardrethi busnes a phrisio eiddo yn system dreth hirsefydlog yn y wlad hon. Felly, yn eich sylwadau, a ydych yn credu y byddai unrhyw ddiwygio ar y system honno yn dibynnu ar fod yn seiliedig ar eiddo, yn hytrach na system dreth drosiant efallai neu ryw fath o gydnabyddiaeth o’r rhyngrwyd? Oherwydd rydych yn cyfeirio at y ffaith efallai y byddai unrhyw ddiwygio’n seiliedig ar eiddo yn ei hanfod.

No, Chair, I’ll address that point now. I would have come to it later, but I’ll do it now, by all means. I was simply referring to one of the recommendations in the Economy, Infrastructure and Skills Committee’s report about the current system. Am I interested in exploring an alternative system, a reformed system, for non-domestic rates? I am. I’ve set work in hand. Does that have to be property based? I don’t think it necessarily has to. As we heard in Adam Price’s contribution, there are a series of alternatives that are already well rehearsed in terms of land value taxation, a sales tax, or a local income tax, as Plaid Cymru’s sister party in Scotland has advocated. What we lack are hard data that would show how those alternatives would actually and practically impact in the Welsh context. The research that I’ve commissioned is about looking at how we would apply those ideas. I think the merits of the ideas are well rehearsed. There’s lots of work already done. What we lack is applied understanding of whether or not they would lead to better outcomes in the Welsh context. If we can do that, then we’ll have a better informed debate about whether a more fundamental shift in the way that we raise money in this way would be right in the future, and I hope we’ll be in that position during this Assembly term.

For now, we are obliged to operate within the system that we have, where we have a valuation office. It’s a statutory body, it is entirely independent from Welsh Government, it carries out revaluations, it reaches those conclusions, the parameters are enshrined in primary legislation, but the revaluation must be revenue neutral. While there are firms, absolutely—I understand, and I have read letters from individuals in this position—who find their bills going up, that can only happen because there are many other businesses in Wales who find their bills going down. Revaluation raises no more money at all. It simply redistributes the burden in a way that is fairer because of revaluation. If we didn’t have revaluation, the system becomes more and more unfair year on year, and that’s a point recognised in the committee’s report.

The VOA published its draft rating list on 30 September, and it did that to give ratepayers a six-month window to check the detail for their property and its associated valuation. Ratepayers can use those six months to notify the VOA of any errors that they believe have been included in that revaluation, and to ask for the VOA to reconsider it. That does happen. Once the new list comes into effect, ratepayers who still dispute their valuation can appeal, first of all to the VOA itself, and then there are rights of appeal right up to the High Court. Approximately 35 per cent of all appeals do go on to result in a change to the rating list.

I agree that the appeals take too long and the system is too cumbersome, and I will bring forward proposals to reform the appeals system here in Wales. But I won’t be doing it in the way that the system has been reformed in England, where I believe the table has been tilted too far against the ratepayer, and too much in favour of the VOA.

Now, because we know that there are patterns of gains and losses, we know that we have to introduce a system to smooth the impact for those who are adversely affected. That’s why we have a £10 million transitional reliefs scheme, and it will provide additional support to more than 7,000 ratepayers in Wales. It will be fully funded by the Welsh Government, unlike the system in England, which simply involves taking money from one set of gainers to try and give it to losers. We will reform our £100 million small business rate relief scheme. I’ll take a number of the points made in the debate this afternoon in that reform, and we’ll consult widely with stakeholders on the design of a permanent scheme where I think we can do better, provide more help to the businesses we want to help, and so see our high streets thrive better in the future.

Na, Gadeirydd, fe ymdriniaf â’r pwynt hwnnw yn awr. Buaswn wedi dod ato yn nes ymlaen, ond fe wnaf hynny yn awr, ar bob cyfrif. Roeddwn yn cyfeirio’n syml iawn at un o’r argymhellion yn adroddiad Pwyllgor yr Economi, y Seilwaith a Sgiliau ar y system bresennol. A oes gennyf ddiddordeb mewn ymchwilio system amgen, system ddiwygiedig, ar gyfer trethi annomestig? Oes mae. Rwyf wedi rhoi gwaith ar y gweill. A yw’n rhaid seilio’r system honno ar eiddo? Nid wyf yn credu bod rhaid gwneud hynny o reidrwydd. Fel y clywsom yng nghyfraniad Adam Price, ceir cyfres o ddewisiadau eraill sydd eisoes wedi’u trafod yn helaeth o ran trethiant gwerth tir, treth ar werthiannau, neu dreth incwm leol, fel y mae chwaer blaid Plaid Cymru yn yr Alban wedi’i argymell. Yr hyn rydym yn brin ohono yw data cadarn a fyddai’n dangos beth fyddai effaith wirioneddol ac ymarferol y dewisiadau amgen hynny yn y cyd-destun Cymreig mewn gwirionedd. Mae’r ymchwil rwyf wedi’i gomisiynu yn ymwneud ag edrych ar sut y byddem yn cymhwyso’r syniadau hynny. Rwy’n meddwl bod rhinweddau’r syniadau’n hysbys iawn. Gwnaed llawer o waith eisoes. Yr hyn rydym yn brin ohono yw dealltwriaeth gymwysedig ynglŷn ag a fyddent yn arwain at ganlyniadau gwell yng nghyd-destun Cymru ai peidio. Os gallwn wneud hynny, yna cawn ddadl fwy gwybodus ynglŷn ag a fyddai newid mwy sylfaenol yn y ffordd rydym yn codi arian yn y ffordd hon yn iawn yn y dyfodol, ac rwy’n gobeithio y byddwn yn y sefyllfa honno yn ystod tymor y Cynulliad hwn.

Am y tro, mae’n rhaid i ni weithredu o fewn y system sydd gennym, lle y mae gennym swyddfa brisio. Mae’n gorff statudol, mae’n gwbl annibynnol ar Lywodraeth Cymru, mae’n cynnal ailbrisiadau, mae’n dod i’r casgliadau hynny, mae’r paramedrau wedi’u hymgorffori mewn deddfwriaeth sylfaenol, ond mae’n rhaid i’r ailbrisio fod yn niwtral o ran refeniw. Er bod yna gwmnïau, yn bendant—rwy’n deall, ac rwyf wedi darllen llythyrau gan unigolion yn y sefyllfa hon—sy’n gweld eu biliau’n cynyddu, ac nid yw hynny ond yn gallu digwydd am fod llawer o fusnesau eraill yng Nghymru yn gweld eu biliau’n lleihau. Nid yw ailbrisio yn codi unrhyw arian pellach o gwbl. Yn syml, mae’n ailddosbarthu’r baich mewn ffordd sy’n decach oherwydd ailbrisio. Pe na bai gennym drefn ailbrisio, byddai’r system yn mynd yn fwyfwy annheg flwyddyn ar ôl blwyddyn, ac mae hwnnw’n bwynt y mae adroddiad y pwyllgor yn ei gydnabod.

Cyhoeddodd Asiantaeth y Swyddfa Brisio ei rhestr ardrethu ddrafft ar 30 Medi, a gwnaeth hynny i roi cyfnod o chwe mis i dalwyr ardrethi wirio’r manylion ar gyfer eu heiddo a’i brisiad cysylltiedig. Gall talwyr ardrethi ddefnyddio’r chwe mis i roi gwybod i Asiantaeth y Swyddfa Brisio am unrhyw gamgymeriadau y credant eu bod wedi’u cynnwys yn yr ailbrisiad, ac i ofyn i Asiantaeth y Swyddfa Brisio ei ailystyried. Mae hynny’n digwydd. Pan ddaw’r rhestr newydd i rym, gall talwyr ardrethi sy’n dal i amau eu prisiad apelio, yn gyntaf oll i Asiantaeth y Swyddfa Brisio ei hun, ac yna ceir hawl i apelio yr holl ffordd i’r Uchel Lys. Mae tua 35 y cant o’r holl apeliadau yn mynd ymlaen i arwain at newid i’r rhestr ardrethu.

Rwy’n cytuno bod yr apeliadau yn cymryd gormod o amser ac mae’r system yn rhy feichus, a byddaf yn cyflwyno cynigion i ddiwygio’r system apelio yma yng Nghymru. Ond ni fyddaf yn gwneud hynny yn y ffordd y mae’r system wedi cael ei diwygio yn Lloegr, lle rwy’n credu bod y bwrdd wedi ei ogwyddo’n rhy bell yn erbyn y talwr ardrethi, ac yn ormodol o blaid Asiantaeth y Swyddfa Brisio.

Nawr, gan ein bod yn gwybod bod yna batrymau o enillion a cholledion, rydym yn gwybod bod yn rhaid i ni gyflwyno system i lyfnhau’r effaith i’r rhai sy’n cael eu heffeithio’n andwyol. Dyna pam y mae gennym gynllun rhyddhad trosiannol gwerth £10 miliwn, a bydd yn darparu cymorth ychwanegol i fwy na 7,000 o dalwyr ardrethi yng Nghymru. Bydd yn cael ei ariannu’n llawn gan Lywodraeth Cymru, yn wahanol i’r system yn Lloegr, sydd ond yn golygu mynd ag arian gan un set o enillwyr i geisio’i roi i gollwyr. Byddwn yn diwygio ein cynllun rhyddhad ardrethi i fusnesau bach sy’n werth £100 miliwn. Fe gymeraf nifer o’r pwyntiau a wnaed yn y ddadl y prynhawn yma wrth fynd ati i’w ddiwygio, a byddwn yn ymgynghori’n eang â rhanddeiliaid ar ffurf cynllun parhaol lle rwy’n meddwl y gallwn wneud yn well, darparu mwy o gymorth i’r busnesau rydym am eu helpu, a gweld ein strydoedd mawr yn ffynnu’n well yn y dyfodol oherwydd hynny.

Thank you very much. I call on Nick Ramsay to reply to the debate—Nick.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Nick Ramsay i ymateb i’r ddadl—Nick.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and can I thank the Members who’ve taken part in this debate this afternoon? It’s a very timely debate given the consequences of next April’s rates revaluation are now becoming clear—and I would say only recently becoming clear, certainly to the businesses out there that are going to be faced with increases.

As Russ George said in opening, the situation we find ourselves in here is in direct contrast to that in England, where the UK Government have announced plans to increase rate relief for small firms, ensuring that no company with a rateable value of less than £12,000 would pay any rates at all. I’ve heard what a number of Members have said in this Chamber this afternoon, criticising the situation across the border in England. Certainly, it isn’t perfect. No system of taxation is ever perfect, or indeed business rates revaluation, but there’s no doubt at all that businesses in my constituency are looking across that border and they are seeing aspects of the way the revaluation has been handled in England that are better than have happened here or certainly are better than are promised here. So, I would bear that in mind. This is clearly not the perfect situation across the border, but I think the Welsh Government would do well to look across the border and to look at ways that we can improve the sort of support that we’ve got here.

The businesses I’ve spoken to—and there have been many; I’ve got just a handful of the e-mails I’ve received in the last couple of days. I can’t remember, since being elected to this Assembly, having an issue that has caused such anguish in such a short space of time and generated such a flurry of e-mails. I can see David Rowlands nodding; this is obviously not just a situation that is affecting my office. There really is anger out there. There is despair, I would say. I even had an invite to a closing-down sale from one shop in Monmouth for next April/May, after this is due to take effect. So, let us be under no illusion at all about the extent of concern and worry that there is out there across Wales in those areas that are affected by these increases.

I appreciate that this is not a problem across the whole of Wales. We are not saying it is. There are certainly, as the Cabinet Secretary said, businesses that have actually done quite well from the business rates revaluation. That is an aspect of any revaluation; you would expect that. I think what we haven’t seen before is the scale of the detriment to the large minority of those businesses affected. I think what is becoming clear, as Andrew R.T. Davies said in his contribution, is that the scale of the number of businesses that are affected by this problem is now increasing. We weren’t quite aware of the number of areas affected. We knew that Cowbridge was affected. I knew that Monmouth was affected. But I now know that Chepstow is affected and other rural areas, so this is a far greater problem than we first anticipated.

Those businesses that are affected are facing huge hikes—10 per cent in some cases. Of course, as we’ve said—. And higher than that in a few other cases; I know one business in Chepstow that is facing up towards a 100 per cent increase due to different conditions. This has been exacerbated by the multiplier, which I understand is a necessary condition of maintaining a revenue-neutral approach to revaluation. But, nonetheless, the multiplier is affecting this and, of course, then the absence of an adequate system of rate relief, which those businesses need to see.

Let’s be frank, as many Members across the Chamber have been, about what we’re talking about here: this is nothing less than the nail in the coffin for many businesses across this country. We talk a lot in this Chamber, as Mohammad Asghar said, about the need to support businesses, of retail premises, the need to regenerate our high streets. We’ve had debates on that and other parties have, and we’ve had committee reports on regenerating our high streets, but all of this will be for nought if, at the end of the day, we do not address the problem that our businesses are facing, not in 10 years’ time or 20 years’ time, but next year, when this fully comes into effect. So, unless we tackle this head-on now, then a lot of the other discussions that we’ve been having in this Chamber over the last few years will be academic.

As our motion highlights, the current shop-vacancy rate is already at almost 14 per cent, with the projected rate of store closures higher in Wales than anywhere else in the UK over the next two years. So, we, sadly, are not starting from a great place at the outset of this process. So, we really cannot afford for things to get worse. We cannot afford not to tackle this problem head-on and to make sure that these companies, these businesses, that need support, get it.

Adam Price—in your comments, Adam, you made a very interesting number of points, actually, calling for a complete overhaul of the whole business rates regime, which you described as a 400-year-old tax. And, of course, it’s an attractive proposal to get rid of a regressive tax. The real question, of course, which you did move on to talk about, is what do you replace it with, and you suggested a land tax as one possibility. And, of course, unless you don’t mind losing the income if you get rid of that tax—which, of course, the Welsh Government couldn’t afford to do, so we would need replacements, and the Cabinet Secretary mentioned this as well.

So, we’ve heard some options provided for an alternative, and I think we all agree this is definitely worth exploring; we agree with that aspect of your motion. We shouldn’t shut the door on the wholesale reform of business rates within Wales and, as you’ve said, because of withdrawal from the European Union, one of the corollaries of that, actually, is we can now look at the way that taxation works in Wales and we can look at doing something here that might not have been possible a few years ago. However, this does need much more work, and what we are talking about now is providing immediate assistance to those businesses affected, not next year, not in two years’ time, but now.

We talk a lot in this Chamber, but I don’t think there’s ever been a case where action was more required than now—and immediate action. As Janet Finch-Saunders said—well, Janet Finch-Saunders provided a showcase of Welsh Conservative policy since the election, and before. You made a very, very strong case, Janet—I know you’ve had direct experience of this in Llandudno in your constituency—a very strong case for providing far more and very real support for small businesses and retail premises across Wales. Your message was very simple, at the end of the day, and, of course, this is actually a quite straightforward problem that needs a straightforward solution, and that is greater support.

I would point out to you, Jeremy Miles—I agreed with some of the things you said, actually, but I would point out that, in today’s autumn statement, which you did question as to whether there was much support for businesses, the Chancellor has announced that rural rate relief in England will be increased significantly. So, they are looking in England at providing far more support for businesses in rural areas across the border, so I think anything less here in Wales would not be good enough. And, as Russell George said in opening this debate, why do we put up with second best? Why don’t we make sure that the system that we’re going to have here in Wales is actually world class—UK class at least? This doesn’t just need to be an adequate solution to this problem; let’s do something here that really can set the support for businesses in Wales on a footing with businesses across the UK and put them ahead of the game. We’ve been talking about that for a very long time, but, as I said, the time now is for action.

In conclusion, Deputy Presiding Officer, let’s be ambitious for Wales. Let’s use this problem, this short-term, medium-term problem, to move forward and provide a system that is up to dealing with the challenges of today and the challenges of tomorrow. Let’s incentivise local economies, let’s make sure that our businesses are best able to deal with the challenges that they are facing. But if we can’t get over this hurdle that we are facing over the next few months, then we are going to find it very difficult to get over the hurdles that the next few years will present us with.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i’r Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma? Mae’n ddadl amserol iawn o ystyried bod canlyniadau ailbrisiad ardrethi mis Ebrill nesaf yn dod yn amlwg bellach—a byddwn yn dweud mai ond yn ddiweddar y daethant yn amlwg, yn sicr i’r busnesau ar lawr gwlad sy’n mynd i wynebu codiadau.

Fel y dywedodd Russ George wrth agor, mae’r sefyllfa rydym ynddi yma yn gwrthgyferbynnu’n uniongyrchol â’r sefyllfa yn Lloegr, lle mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi cynlluniau i gynyddu’r rhyddhad ardrethi ar gyfer busnesau bach, gan sicrhau na fyddai unrhyw gwmni sydd â gwerth ardrethol o lai na £12,000 yn talu unrhyw ardrethi o gwbl. Clywais yr hyn y mae nifer o’r Aelodau wedi’i ddweud yn y Siambr y prynhawn yma, yn beirniadu’r sefyllfa ar draws y ffin yn Lloegr. Yn sicr, nid yw’n berffaith. Nid oes unrhyw system drethiant a fu erioed yn berffaith, na threfn ailbrisio ardrethi busnes yn wir, ond nid oes amheuaeth o gwbl fod busnesau yn fy etholaeth yn edrych ar draws y ffin ac yn gweld agweddau ar y ffordd y mae’r ailbrisio wedi cael ei drin yn Lloegr sy’n well na’r hyn sydd wedi digwydd yma neu’n sicr yn well na’r hyn sy’n cael ei addo yma. Felly, buaswn yn cadw hynny mewn cof. Yn amlwg, nid yw’n sefyllfa berffaith dros y ffin, ond rwy’n meddwl y byddai’n werth i Lywodraeth Cymru edrych dros y ffin ac edrych ar ffyrdd y gallwn wella’r math o gefnogaeth sydd gennym yma.

Mae’r busnesau rwyf wedi siarad â hwy—ac mae llawer ohonynt; nid oes gennyf ond llond llaw o’r negeseuon e-bost a gefais yn ystod y diwrnodau diwethaf. Ers cael fy ethol i’r Cynulliad, ni allaf gofio cael mater sydd wedi achosi’r fath loes mewn cyfnod mor fyr o amser ac sydd wedi cynhyrchu’r fath lwyth o negeseuon e-bost. Gallaf weld David Rowlands yn nodio; mae’n amlwg nad yw’n sefyllfa sy’n effeithio ar fy swyddfa i yn unig. Yn wir, mae yna ddicter allan yno. Mae yna anobaith, buaswn yn dweud. Rwyf hyd yn oed wedi cael gwahoddiad i arwerthiant cau siop yn Nhrefynwy ar gyfer mis Ebrill/mis Mai nesaf, wedi i hyn ddod i rym. Felly, na foed i ni fod dan unrhyw gamargraff o gwbl ynglŷn â maint y pryder a’r gofid sydd allan yno ar draws Cymru yn yr ardaloedd yr effeithir arnynt gan y codiadau hyn.

Rwy’n sylweddoli nad yw hon yn broblem ar draws Cymru gyfan. Nid ydym yn dweud ei bod. Yn sicr, fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet, mae yna fusnesau sydd wedi gwneud yn eithaf da mewn gwirionedd yn sgil ailbrisio ardrethi busnes. Dyna agwedd ar unrhyw ymarfer ailbrisio; byddech yn disgwyl hynny. Rwy’n credu mai’r hyn nad ydym wedi’i weld o’r blaen yw maint y niwed i’r lleiafrif mawr o fusnesau yr effeithir arnynt. Rwy’n credu mai’r hyn sy’n dod yn glir, fel y dywedodd Andrew R.T. Davies yn ei gyfraniad, yw bod nifer y busnesau sy’n cael eu heffeithio gan y broblem hon yn cynyddu bellach. Nid oeddem yn gwbl ymwybodol o nifer yr ardaloedd yr effeithir arnynt. Gwyddem fod y Bont-faen wedi cael ei heffeithio. Gwyddwn fod Trefynwy wedi’i heffeithio. Ond gwn yn awr fod Cas-gwent wedi’i heffeithio ac ardaloedd gwledig eraill, felly mae hon yn broblem lawer mwy nag a ragwelwyd gennym ar y cychwyn.

Mae’r busnesau yr effeithiwyd arnynt yn wynebu naid enfawr—10 y cant mewn rhai achosion. Wrth gwrs, fel rydym wedi dweud—. Ac yn uwch na hynny mewn rhai achosion eraill; gwn am un busnes yng Nghas-gwent sy’n wynebu cynnydd hyd at 100 y cant oherwydd gwahanol amodau. Mae hyn wedi’i waethygu gan y lluosydd, y deallaf ei fod yn amod angenrheidiol yn sgil cynnal agwedd niwtral o ran refeniw tuag at ailbrisio. Serch hynny, mae’r lluosydd yn effeithio ar hyn ac felly hefyd, wrth gwrs, absenoldeb system ddigonol o ryddhad ardrethi y mae angen i’r busnesau hynny ei gweld.

Gadewch i ni fod yn onest, fel y mae nifer o’r Aelodau ar draws y Siambr wedi bod, am yr hyn rydym yn sôn amdano yma: nid yw hyn yn ddim llai na’r hoelen yn yr arch i lawer o fusnesau ar draws y wlad. Rydym yn siarad llawer yn y Siambr hon, fel y dywedodd Mohammad Asghar, am yr angen i gefnogi busnesau, am safleoedd manwerthu, am yr angen i adfywio ein strydoedd mawr. Rydym wedi cael dadleuon ar hynny a’r pleidiau eraill hefyd, ac rydym wedi cael adroddiadau pwyllgor ar adfywio ein strydoedd mawr, ond ni fydd diben i hyn yn y pen draw os nad awn i’r afael â’r broblem y mae ein busnesau yn ei hwynebu, nid mewn 10 mlynedd neu 20 mlynedd, ond y flwyddyn nesaf, pan ddaw hyn i rym yn llawn. Felly, oni bai ein bod yn mynd benben â’r broblem hon yn awr, bydd llawer o’r trafodaethau eraill rydym wedi eu cael yn y Siambr hon dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf o ddiddordeb academaidd yn unig.

Fel y mae ein cynnig yn ei amlygu, mae cyfradd bresennol y siopau gwag eisoes bron yn 14 y cant, gyda’r gyfradd a ragwelir o siopau’n cau yn uwch yng Nghymru nag yn unman arall yn y DU dros y ddwy flynedd nesaf. Felly, yn anffodus, nid ydym yn cychwyn o le gwych ar ddechrau’r broses hon. Felly, ni allwn fforddio i bethau waethygu. Ni allwn fforddio peidio â mynd benben â’r broblem hon a gwneud yn siŵr fod y cwmnïau hyn, y busnesau hyn, sydd angen cefnogaeth, yn ei gael.

Adam Price—yn eich sylwadau, Adam, fe wnaethoch nifer o bwyntiau diddorol iawn mewn gwirionedd, yn galw am ailwampio’r drefn ardrethi busnes yn ei chyfanrwydd, trefn a ddisgrifiwyd gennych fel treth 400 oed. Ac wrth gwrs, mae’n gynnig deniadol i gael gwared ar dreth anflaengar. Y cwestiwn go iawn, wrth gwrs, yr aethoch ymlaen i siarad amdano, yw beth rydych yn ei gael yn ei lle, ac fe awgrymoch dreth tir fel un posibilrwydd. Ac wrth gwrs, os nad ydych yn poeni am golli’r incwm os byddwch yn cael gwared ar y dreth—rhywbeth na allai Llywodraeth Cymru fforddio’i wneud, wrth gwrs, felly byddai arnom angen pethau yn ei lle, a soniodd Ysgrifennydd y Cabinet am hyn hefyd.

Felly, clywsom rai opsiynau a ddarparwyd fel dewis arall, ac rwy’n meddwl ein bod i gyd yn cytuno bod hyn yn bendant yn werth ei archwilio; rydym yn cytuno â’r agwedd honno ar eich cynnig. Ni ddylem gau’r drws ar ddiwygio ardrethi busnes yn llwyr yng Nghymru ac fel y dywedoch, gan ein bod yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, un o ganlynebau hynny, mewn gwirionedd, yw y gallwn yn awr edrych ar y ffordd y mae trethiant yn gweithio yng Nghymru a gallwn ystyried gwneud rhywbeth yma na fyddai wedi bod yn bosibl ychydig flynyddoedd yn ôl. Fodd bynnag, mae angen llawer mwy o waith ar hyn, a’r hyn rydym yn sôn amdano bellach yw darparu cymorth uniongyrchol i’r busnesau yr effeithir arnynt, nid y flwyddyn nesaf, nid ymhen dwy flynedd, ond yn awr.

Rydym yn siarad llawer yn y Siambr hon, ond nid wyf yn meddwl bod yna achos wedi bod erioed lle y mae mwy o angen gweithredu nag yn awr—a gweithredu ar unwaith. Fel y dywedodd Janet Finch-Saunders—wel, darparodd Janet Finch-Saunders gyflwyniad o bolisi’r Ceidwadwyr Cymreig ers yr etholiad, a chyn hynny. Fe wnaethoch achos cryf dros ben, Janet—gwn eich bod wedi cael profiad uniongyrchol o hyn yn Llandudno yn eich etholaeth—achos cryf iawn dros ddarparu llawer mwy o gymorth go iawn i fusnesau bach a safleoedd manwerthu ar draws Cymru. Roedd eich neges yn syml iawn yn y bôn ac wrth gwrs, mae hon yn broblem eithaf syml mewn gwirionedd sy’n galw am ateb syml, sef mwy o gymorth.

Hoffwn dynnu eich sylw, Jeremy Miles—rwy’n cytuno gyda rhai o’r pethau a ddywedoch, mewn gwirionedd, ond roeddech yn cwestiynu faint o gefnogaeth i fusnesau a fyddai yn natganiad yr hydref heddiw, a hoffwn nodi bod y Canghellor wedi cyhoeddi y bydd rhyddhad ardrethi gwledig yn Lloegr yn cael ei gynyddu’n sylweddol. Felly, yn Lloegr, maent yn ystyried darparu llawer mwy o gefnogaeth ar gyfer busnesau mewn ardaloedd gwledig ar draws y ffin, felly rwy’n meddwl na fyddai unrhyw beth llai yma yng Nghymru yn ddigon da. Ac fel y dywedodd Russell George wrth agor y ddadl, pam y bodlonwn ar ail orau? Pam nad ydym yn sicrhau bod y system rydym yn mynd i’w chael yma yng Nghymru o’r safon orau mewn gwirionedd—o’r safon orau yn y DU o leiaf? Mae angen i hyn fod yn fwy nag ateb digonol i’r broblem; gadewch i ni wneud rhywbeth yn y fan hon a allai roi’r cymorth i fusnesau yng Nghymru ar yr un sylfaen mewn gwirionedd â busnesau ledled y DU a’u rhoi ar y blaen. Rydym wedi bod yn siarad am hynny ers amser hir iawn, ond fel y dywedais, mae’n bryd gweithredu bellach.

I gloi, Ddirprwy Lywydd, gadewch i ni fod yn uchelgeisiol dros Gymru. Gadewch i ni ddefnyddio’r broblem hon, y broblem hon yn y tymor byr, tymor canolig, i symud ymlaen a darparu system sy’n gallu goresgyn heriau heddiw a heriau’r dyfodol. Gadewch i ni gymell economïau lleol, gadewch i ni wneud yn siŵr fod ein busnesau yn y sefyllfa orau i allu goresgyn yr heriau y maent yn eu hwynebu. Ond os na allwn oresgyn y rhwystr hwn a wynebwn dros yr ychydig fisoedd nesaf, yna rydym yn mynd i’w chael yn anodd iawn goresgyn y rhwystrau y bydd yr ychydig flynyddoedd nesaf yn eu rhoi yn ein ffordd.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. Therefore, we defer the voting under this item until voting time.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch yn fawr. Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. 8. Dadl Plaid Cymru: Cyflogau’r Sector Cyhoeddus
8. 8. Plaid Cymru Debate: Public Sector Pay

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 4 yn enw Jane Hutt, a gwelliannau 2, 3, 5 a 6 yn enw Paul Davies. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 3, bydd gwelliant 4 yn cael ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendments 1 and 4 in the name of Jane Hutt, and amendments 2, 3, 5 and 6 in the name of Paul Davies. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. If amendment 3 is agreed, amendment 4 will be deselected.

We now move on to the Plaid Cymru debate on public sector pay, and I call on Neil McEvoy to move the motion.

Symudwn ymlaen yn awr at ddadl Plaid Cymru ar gyflogau’r sector cyhoeddus, a galwaf ar Neil McEvoy i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6171 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn gresynu at y bwlch rhwng y gweithwyr a gaiff y cyflog uchaf a'r gweithwyr a gaiff y cyflog isaf yn awdurdodau lleol Cymru a'r sector cyhoeddus ehangach.

2. Yn nodi llwyddiant Plaid Cymru o ran gorfodi Llywodraeth Cymru i ddiwygio'r Ddeddf Democratiaeth Leol yn ystod y Pedwerydd Cynulliad i gynnwys mesurau sydd wedi gwella tryloywder o ran sut y penderfynir ar gyflog uwch swyddogion drwy sefydlu panelau taliadau annibynnol.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

(a) deddfu i gyflwyno cyfres o gyfraddau, telerau ac amodau cyflog a gaiff eu penderfynu'n genedlaethol, i reoli cyflogau uwch swyddogion a phrif swyddogion drwy fframwaith cenedlaethol a fyddai'n sicrhau tegwch i bob gweithiwr yn y sector cyhoeddus yng Nghymru; a

(b) diffinio rôl prif weithredwyr awdurdodau lleol mewn deddfwriaeth a fyddai'n cynnwys diddymu taliadau ychwanegol i swyddogion cynghorau ar gyfer dyletswyddau swyddog canlyniadau.

Motion NDM6171 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Regrets the gap between the highest and the lowest paid workers in Welsh local authorities and the wider public sector.

2. Notes Plaid Cymru’s success in forcing the Welsh Government to amend the Local Democracy Act during the fourth Assembly to include measures that have improved transparency in how senior officers pay is decided through the establishment of independent remuneration panels.

3. Calls on the Welsh Government to:

(a) legislate to introduce nationally set pay scales and terms and conditions to control senior and chief officer pay through a national framework which would ensure fair pay for all public sector workers in Wales; and

(b) define the role of local authorities chief executives in legislation which would include abolishing additional payments to council officials for returning officer duties.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. I move the motion and ask for support for the motion tabled in Rhun ap Iorwerth’s name.

At a time of austerity, when public services are being slashed to the bone, youth and play centres are being closed, leisure centres are being privatised in Cardiff, it’s not surprising that the public is outraged by the wages being earned by a new Labour elite in the public sector—many people being paid in excess of £100,000 a year. Plaid Cymru is using this debate today to try to tackle runaway senior management salaries and deliver fair pay in the public sector.

Local authorities should be the benchmark of fair and consistent pay, but the inconsistency within local government over pay ratios remains alarming and unjust. [Interruption.] Not for the moment. Plaid Cymru is already leading by example. The median average salary for chief executives running Plaid Cymru councils is nearly £20,000 less than those running Labour councils, and that figure includes the highest chief executive salary in Wales, which was set by a Labour council before Plaid took office.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n cynnig y cynnig ac yn gofyn am gefnogaeth i’r cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.

Ar adeg o galedi, pan fo gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu torri at yr asgwrn, canolfannau ieuenctid a chanolfannau chwarae yn cael eu cau, a chanolfannau hamdden yn cael eu preifateiddio yng Nghaerdydd, nid yw’n syndod fod y cyhoedd wedi’u cythruddo gan y cyflogau sy’n cael eu hennill gan elît newydd Llafur yn y sector cyhoeddus—gyda llawer o bobl yn cael cyflogau o dros £100,000 y flwyddyn. Mae Plaid Cymru yn defnyddio’r ddadl hon heddiw er mwyn ceisio mynd i’r afael â chyflogau gormodol uwch reolwyr a sicrhau cyflogau teg yn y sector cyhoeddus.

Dylai awdurdodau lleol fod yn feincnod ar gyfer cyflogau teg a chyson, ond mae’r anghysondeb o fewn llywodraeth leol mewn perthynas â chymarebau cyflog yn parhau i fod yn frawychus ac yn anghyfiawn. [Torri ar draws.] Nid ar hyn o bryd. Mae Plaid Cymru eisoes yn arwain drwy esiampl. Mae canolrif cyfartalog cyflogau prif weithredwyr sy’n rhedeg cynghorau Plaid Cymru bron £20,000 yn is na’r rhai sy’n rhedeg cynghorau Llafur, ac mae’r ffigur hwnnw’n cynnwys y cyflog uchaf i brif weithredwr yng Nghymru, a osodwyd gan gyngor Llafur cyn i Blaid Cymru ddod i rym.

Daeth Suzy Davies i’r Gadair.

Suzy Davies took the Chair.

We’ve also taken steps to provide better scrutiny of senior pay by ensuring that the Local Government (Democracy) (Wales) Act 2013 during the fourth Assembly improved transparency in how senior officers’ pay is decided through the establishment of independent remuneration panels. Rhodri Glyn Thomas AM ensured that all senior pay awards have to be scrutinised and voted on in councils, and that an independent remuneration panel had to make recommendations. This step removed the allegation and the perceived problem of things being done behind closed doors.

Our motion today calls for the introduction of a nationally decided set of pay scales and terms and conditions through a national framework. We’re also calling on the Welsh Government to define the role of local authorities’ chief executives in legislation, which would include abolishing additional payments to council officials for returning officer duties. Around £150,000 was paid to returning officers for their services during the 2012 Welsh Government elections, and why pay that?

The issue of senior management pay is of significant interest to the public, and the fact is that, really, telephone-number salaries in the public sector cannot be justified. The chief executive of Swansea council, appointed by Labour, earns just £2,000 less than the UK Prime Minister. The Labour-appointed chief of Carmarthenshire council earns just—. He earns, actually, £15,000 more than Theresa May, and I find that astonishing—more than the Prime Minister of the UK.

It’s not just the chief executives of councils, though—the salaries of senior management officers add up to millions, and, when Plaid Cymru ran Cardiff council, we got rid of a whole host of salaries over £100,000 a year, and we were actually praised by the TaxPayers’ Alliance, which takes some doing. When Labour got back in, they reintroduced fat-cat salaries of over £100,000 a year. [Interruption.] No. More than half the chief executives of Wales’s health boards earn at least £200,000 a year. On the Public Accounts Committee, we’re investigating housing associations, and rightly so, because the tenants are among the most vulnerable people and sometimes the poorest in Wales, yet the chief executives of these organisations earn six figures. Wales & West Housing, for example: the chief executive is paid £130,000 a year. When Nick Bennett was the chief executive of the umbrella group for housing associations, Community Housing Cymru, he increased the wage bill by 15 per cent in just one year, but the basic pay of staff only went up 2 per cent. Now he’s the Public Services Ombudsman for Wales, earning more than the Prime Minister—grade 5 of the judicial salaries’ pay scale, another example of a six-figure merry-go-round salary, over £140,000 a year. I’ll repeat that—over £140,000 a year.

Let’s mention Dŵr Cymru’s chief executive, Chris Jones. His pay last year, including two bonuses and a pension, was £768,000—three quarters of a million pounds. Now, excuse the irony, but a not-for-profit company, as they keep reminding us.

Now, are these people worth it? I would argue that they’re not, but that’s not part of the motion today. But I think it would be fantastic—.

Rydym hefyd wedi rhoi camau ar waith i ddarparu proses graffu well ar gyflogau uwch reolwyr drwy sicrhau bod Deddf Llywodraeth Leol (Democratiaeth) (Cymru) 2013 yn ystod y pedwerydd Cynulliad wedi gwella tryloywder o ran sut y pennir cyflogau uwch swyddogion drwy sefydlu paneli taliadau annibynnol. Sicrhaodd Rhodri Glyn Thomas AC fod rhaid craffu a phleidleisio ar bob dyfarniad cyflog i uwch swyddogion cynghorau, a bod yn rhaid i banel taliadau annibynnol wneud argymhellion. Roedd y cam hwn yn cael gwared ar yr honiad a’r broblem ganfyddedig fod pethau’n cael eu gwneud y tu ôl i ddrysau caeedig.

Mae ein cynnig heddiw yn galw am gyflwyno cyfres o gyfraddau, telerau ac amodau cyflog a gaiff eu penderfynu’n genedlaethol drwy fframwaith cenedlaethol. Rydym hefyd yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddiffinio rôl prif weithredwyr awdurdodau lleol mewn deddfwriaeth a fyddai’n cynnwys diddymu taliadau ychwanegol i swyddogion cynghorau ar gyfer dyletswyddau swyddogion canlyniadau. Talwyd oddeutu £150,000 i swyddogion canlyniadau am eu gwasanaethau yn ystod etholiadau Llywodraeth Cymru yn 2012, a pham talu hynny?

Mae mater cyflogau uwch reolwyr o ddiddordeb sylweddol i’r cyhoedd, a’r ffaith yw na ellir cyfiawnhau cyflogau rhifau ffôn yn y sector cyhoeddus mewn gwirionedd. Mae prif weithredwr cyngor Abertawe, a benodwyd gan y Blaid Lafur, yn ennill £2,000 yn unig yn llai na Phrif Weinidog y DU. Mae prif weithredwr Llafur Cyngor Sir Caerfyrddin yn ennill—. Mewn gwirionedd, mae’n ennill £15,000 yn fwy na Theresa May, ac rwy’n ystyried hynny’n syfrdanol—mwy na Phrif Weinidog y DU.

Nid yw’n ymwneud â phrif weithredwyr cynghorau’n unig, er hynny—mae cyfanswm cyflogau uwch reolwyr yn filiynau o bunnoedd, a phan oedd Plaid Cymru yn arwain cyngor Caerdydd, cawsom wared ar lu o gyflogau dros £100,000 y flwyddyn, a chawsom ein canmol mewn gwirionedd gan Gynghrair y Trethdalwyr, sy’n dipyn o orchest. Pan ddychwelodd Llafur i rym, aethant ati i ailgyflwyno cyflogau bras o fwy na £100,000 y flwyddyn. [Torri ar draws.] Na. Mae mwy na hanner prif weithredwyr byrddau iechyd Cymru yn ennill o leiaf £200,000 y flwyddyn. Yn y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, rydym yn ymchwilio i gymdeithasau tai, a hynny’n briodol, oherwydd mae’r tenantiaid ymhlith y bobl fwyaf agored i niwed, a’r bobl dlotaf yng Nghymru weithiau, ac eto mae prif weithredwyr y sefydliadau hyn yn ennill cyflogau chwe ffigur. Tai Wales & West, er enghraifft: mae’r prif weithredwr yn ennill £130,000 y flwyddyn. Pan oedd Nick Bennett yn brif weithredwr y grŵp ymbarél ar gyfer cymdeithasau tai, Cartrefi Cymunedol Cymru, aeth ati i gynyddu’r bil cyflogau 15 y cant mewn un flwyddyn yn unig, ond 2 y cant yn unig o godiad a fu yng nghyflog sylfaenol y staff. Bellach mae’n Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru, ac yn ennill mwy na’r Prif Weinidog—gradd 5 y raddfa gyflog ar gyfer cyflogau barnwrol, enghraifft arall o gyflog chwe ffigur meri-go-rownd, dros £140,000 y flwyddyn. Ailadroddaf hynny—dros £140,000 y flwyddyn.

Gadewch i ni sôn am brif weithredwr Dŵr Cymru, Chris Jones. Ei gyflog y llynedd, gan gynnwys dau fonws a phensiwn, oedd £768,000—tri chwarter miliwn o bunnoedd. Nawr, esgusodwch yr eironi, ond cwmni di-elw, fel y maent yn ein hatgoffa o hyd.

Nawr, a yw’r bobl hyn yn werth yr arian? Byddwn yn dadlau nad ydynt, ond nid yw hynny’n rhan o’r cynnig heddiw. Ond rwy’n credu y byddai’n wych—.

On a point of order, Chair. I’m new to this place, so I don’t know what the rules are, but is it in order for a Minister of the Welsh Government to heckle from a sedentary position a backbench Member who is trying to be heard? Could you rule on that?

Ar bwynt o drefn, Gadeirydd. Rwy’n newydd i’r lle hwn, felly nid wyf yn gwybod beth yw’r rheolau, ond a yw’n briodol i Weinidog yn Llywodraeth Cymru heclo ar ei eistedd Aelod o’r meinciau cefn sy’n ceisio cael eu clywed? A allech ddyfarnu ar hynny?

We always try and ensure that anyone who wishes to make an intervention does it from a standing position, but we do invite lively debate here as well. I just hope that nobody here oversteps the mark in future.

Rydym bob amser yn ceisio sicrhau bod unrhyw un sy’n dymuno ymyrryd yn gwneud hynny ar ei draed, ond rydym yn gwahodd trafodaeth fywiog yma hefyd. Rwy’n gobeithio na fydd neb yma yn mynd dros ben llestri yn y dyfodol.

I’ll willingly give way to the Minister, who once upon a time had three jobs—

Rwy’n barod i ildio i’r Gweinidog, a oedd â thair swydd ar un adeg—

You won’t give way to me; I’ve given my council salary back.

Nid ydych yn ildio i mi; rwyf wedi rhoi fy nghyflog cyngor yn ôl.

[Continues.]—whilst being an Assembly Member. Would you like to speak, Minister? You’ve got enough to say shouting. No? Okay, fine.

 [Yn parhau.]—tra oedd yn Aelod o’r Cynulliad. A hoffech siarad, Weinidog? Mae gennych ddigon i’w ddweud wrth weiddi. Na? O’r gorau, iawn.

It really would be fantastic to see the wages of top—[Interruption.]

Byddai’n wirioneddol wych gweld cyflogau’r uwch—[Torri ar draws.]

Can we please have no more interventions from a seated position? Thank you.

A gawn ni beidio â chael rhagor o ymyriadau ar eich eistedd? Diolch.

I think, colleagues, the way that Government Ministers behave sometimes is shameful—[Interruption.]

Rwy’n meddwl, gyd-Aelodau, fod y ffordd y mae Gweinidogion y Llywodraeth yn ymddwyn weithiau’n gywilyddus—[Torri ar draws.]

[Continues.]—and demeaning to this institution. [Interruption.]

[Yn parhau.]—ac yn diraddio’r sefydliad hwn. [Torri ar draws.]

Could the Member please continue with his contribution? Thank you.

 A wnaiff yr Aelod barhau â’i gyfraniad? Diolch.

I’ll make progress, because I think it would be fantastic that the top earners and lowest earners in the public sector—if their salaries were linked. In that way, Nick Bennett and others who give themselves pay rises would see the lowest-paid people in the organisation increase their pay also. If there was a pay cut at the bottom, there would also be a pay cut at the top.

Now, I would urge this Assembly and the Government to support Plaid Cymru’s motion and consider, in future, introducing a fair pay Act. Diolch yn fawr. Thank you.

Fe wnaf barhau, gan fy mod yn credu y byddai’n wych pe bai’r rhai sy’n ennill y cyflogau uchaf a’r cyflogau isaf yn y sector cyhoeddus—pe bai eu cyflogau wedi’u cysylltu. Yn y ffordd honno, byddai Nick Bennett ac eraill sy’n rhoi codiadau cyflog i’w hunain yn gweld cyflogau’r bobl ar y cyflogau isaf yn y sefydliad yn cynyddu hefyd. Pe bai toriad cyflog ar y gwaelod, byddai toriad cyflog ar y brig hefyd.

Nawr, byddwn yn annog y Cynulliad hwn a’r Llywodraeth i gefnogi cynnig Plaid Cymru ac ystyried cyflwyno Deddf cyflogau teg yn y dyfodol. Diolch yn fawr. Diolch.

I have selected the six amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. If amendment 3 is agreed, amendment 4 will be deselected. I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to formally move amendments 1 and 2 tabled in the name of Jane Hutt.

Rwyf wedi dethol y chwe gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 3, bydd gwelliant 4 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i gynnig gwelliannau 1 a 2 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt yn ffurfiol.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn nodi gofynion y Ddeddf Democratiaeth Leol, sy'n cynnwys mesurau sydd wedi gwella tryloywder o ran sut y penderfynir ar gyflog uwch-swyddogion drwy ehangu pwerau Panel Annibynnol Cymru ar Gydnabyddiaeth Ariannol.

Amendment 1—Jane Hutt

Delete point 2 and replace with:

Notes the requirement of the Local Democracy Act, which includes measures that have improved transparency in how senior officers’ pay is decided through the broadening of the powers of the Independent Remuneration Panel for Wales.

Gwelliant 4—Jane Hutt

Ym mhwynt 3, dileu is-bwynt (a) a rhoi yn ei le:

gweithio gyda phartneriaid cymdeithasol i ddatblygu fframwaith cenedlaethol a fyddai'n sicrhau cyflog teg i weithwyr y sector cyhoeddus datganoledig yng Nghymru; a

Amendment 4—Jane Hutt

In point 3, delete sub-point (a) and replace with:

work with social partners to develop a national framework which would ensure fair pay for devolved public sector workers in Wales; and

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 4.

Amendments 1 and 4 moved.

Member
Mark Drakeford 17:01:00
The Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Formally, Chair.

Yn ffurfiol, Gadeirydd.

Thank you. I call on Janet Finch-Saunders to move amendments 2, 3, 5 and 6 tabled in the name of Paul Davies.

Diolch. Galwaf ar Janet Finch-Saunders i gynnig gwelliannau 2, 3, 5 a 6 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 2—Paul Davies

Dileu pwynt 2, a rhoi yn ei le:

Yn cydnabod cynigion y Ceidwadwyr Cymreig, a oedd yn galw ar Lywodraeth Cymru i osod cyfyngiad gorfodol ar gyflogau deiliaid swyddi uwch i sicrhau bod awdurdodau lleol yn gorfodi uchafswm effeithiol ar gyflogau.

Amendment 2—Paul Davies

Delete point 2, and replace with:

Recognises Welsh Conservative proposals, which called on the Welsh Government to place a binding limit on senior office holder salaries to ensure that local authorities enforce effective caps on pay.

Gwelliant 3—Paul Davies

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried deddfwriaeth a gyflwynwyd yn awdurdodaethau eraill y Gymanwlad, sydd wedi corffori cyfrifoldebau prif weithredwyr llywodraeth leol yn y gyfraith, fel Adran 94 A o Ddeddf Llywodraeth Leol Awstralia 1989.

Amendment 3—Paul Davies

Delete Point 3 and replace with:

Calls on the Welsh Government to consider legislation introduced in other Commonwealth jurisdictions, which has enshrined the responsibilities of local government chief executives in law, such as Section 94 A of the Australian Local Government Act 1989.

Gwelliant 5—Paul Davies

Ychwanegu fel pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi'r dystiolaeth a glywodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, pan alwodd rhanddeiliaid am gydberthyniad rhwng cyflog uwch reolwyr a pherfformiad y sefydliad, fel dangosydd allweddol o sicrhau gwerth am arian.

Amendment 5—Paul Davies

Add as a new point at the end of the motion:

Notes the evidence heard by the Public Accounts Committee, which saw stakeholders call for a correlation between senior management pay and organisational performance, as a key indicator in providing value for money.

Gwelliant 6—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi ymhellach dystiolaeth y Gymdeithas Prif Weithredwyr ac Uwch Reolwyr Awdurdodau Lleol i Ymchwiliad Pwyllgor Dethol Llywodraeth y DU ar Gymunedau a Llywodraeth Leol i Dâl Prif Swyddogion ym mis Ionawr 2014, a oedd yn cydnabod bod nifer o awdurdodau lleol wedi dechrau rhannu prif weithredwyr a thimau uwch reoli ers 2010 er mwyn gweithredu arbedion costau ymhellach.

Amendment 6—Paul Davies

Add as new point at end of motion:

Further notes the Society of Local Authority Chief Executives and Senior Managers’ submission to the UK Government’s Communities and Local Government Select Committee Inquiry into Local Government Chief Officer Remuneration in January 2014, which acknowledged that since 2010, a number of local authorities have started to share chief executives and senior management teams, to further drive cost saving measures.

Cynigiwyd gwelliannau 2, 3, 5 a 6.

Amendments 2, 3, 5 and 6 moved.

Thank you, deputy—. [Assembly Members: ‘Chair.’] Chair. [Laughter.] I would like to move the amendments tabled in the name of Paul Davies AM. Those amendments state quite clearly,

‘Delete point 2, and replace with:

‘Recognises Welsh Conservative proposals, which called on the Welsh Government to place a binding limit on senior office holder salaries to ensure that local authorities enforce effective caps on pay.’

Amendment 3:

‘Delete Point 3 and replace with:

‘Calls on the Welsh Government to consider legislation introduced in other Commonwealth jurisdictions, which has enshrined the responsibilities of local government chief executives in law, such as Section 94 A of the Australian Local Government Act 1989.’

Now, we welcome this debate from Plaid Cymru, but with some bemusement, really, because many will remember the local democracy (Wales) Act in 2003, to which amendment 2 refers. At Stage 2, it was the Welsh Conservatives who, with the first group of amendments, were calling for the consent of Welsh Ministers to be given prior to a local authority paying a salary to any officer higher than the recommendation of Independent Remuneration Panel for Wales. This was opposed quite clearly by Plaid Cymru, as well as Labour and the Liberal Democrats. Then, at Stage 3, we tabled an amendment calling for the panel to recommend a maximum amount to be paid to any senior officer by a local authority. Again, this was opposed by Plaid Cymru, Labour and the Liberal Democrats, so it’s interesting—

Diolch i chi, Ddirprwy—. [Aelodau’r Cynulliad: ‘Cadeirydd’] Gadeirydd. [Chwerthin.] Hoffwn gynnig y gwelliannau a gyflwynwyd yn enw Paul Davies AC. Mae’r gwelliannau hynny’n datgan yn glir iawn,

‘Dileu pwynt 2, a rhoi yn ei le:

‘Yn cydnabod cynigion y Ceidwadwyr Cymreig, a oedd yn galw ar Lywodraeth Cymru i osod cyfyngiad gorfodol ar gyflogau deiliaid swyddi uwch i sicrhau bod awdurdodau lleol yn gorfodi uchafswm effeithiol ar gyflogau.’

Gwelliant 3:

‘Dileu Pwynt 3 a rhoi yn ei le:

‘Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried deddfwriaeth a gyflwynwyd yn awdurdodaethau eraill y Gymanwlad, sydd wedi corffori cyfrifoldebau prif weithredwyr llywodraeth leol yn y gyfraith, fel Adran 94 A o Ddeddf Llywodraeth Leol Awstralia 1989.’

Nawr, rydym yn croesawu’r ddadl hon gan Blaid Cymru, ond gyda pheth dryswch, mewn gwirionedd, gan y bydd llawer yn cofio Deddf democratiaeth leol (Cymru) yn 2003 y mae gwelliant 2 yn cyfeirio ati. Yng Nghyfnod 2, y Ceidwadwyr Cymreig, gyda’r grŵp cyntaf o welliannau, a oedd yn galw am gydsyniad Gweinidogion Cymru i gael ei roi cyn i awdurdod lleol dalu cyflog i unrhyw swyddog a oedd yn uwch nag argymhelliad Panel Annibynnol Cymru ar Gydnabyddiaeth Ariannol. Cafodd hyn ei wrthwynebu yn eithaf clir gan Blaid Cymru, yn ogystal â’r Blaid Lafur a’r Democratiaid Rhyddfrydol. Yna, yng Nghyfnod 3, cyflwynasom welliant yn galw ar y panel i argymell uchafswm i’w dalu i unrhyw uwch swyddog gan awdurdod lleol. Unwaith eto, gwrthwynebwyd hyn gan Blaid Cymru, y Blaid Lafur a’r Democratiaid Rhyddfrydol, felly mae’n ddiddorol—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Well, there used to be the joint negotiating committee, which set the limit. The Conservative Government in Westminster did away with it. Do you regret that?

Wel, roedd yna gydbwyllgor negodi’n arfer bodoli a oedd yn gosod y cyfyngiad. Cafodd ei ddiddymu gan y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan. A ydych yn gresynu hynny?

Yes, but I’m here in the Senedd, and I’m on about what the Welsh Labour Government and Plaid Cymru—how you have failed in this.

In 2015, the chief executive of Gwynedd county council was paid £306,000, and my colleague Neil McEvoy there raised the differential between local chief executives and the Prime Minister. Yet £306,000 was paid here and, to the director of environment at Blaenau Gwent—eye-watering or what—£295,000. Yes, definitely, you were right to compare that with the salary of our hard-working UK Prime Minister. There is no correlation whatsoever. You were very right earlier to make the point about how, in addition to this, some chief executives, including my own in Conwy, actually receive a salary of over £20,000 for being the electoral returning officer. That actually needs to be addressed, I believe, by the Minister.

Performance management and the chief executive appraisal procedures must be better implemented and monitored appropriately. Evidence taken by the Public Accounts Committee, ahead of their report into senior management pay last term, demonstrated cross-stakeholder calls—many of them—for this, alongside the acknowledgement that local authorities need to do much better in terms of performance management. How often have we seen what I call the revolving-door process where a head of service will actually leave an organisation with a really fine redundancy amount and then actually enter the same local authority again under another guise in another role? It’s quite wrong.

In 2014-15, Welsh councils spent over £100 million on redundancy pay-outs for staff. That was up 46 per cent on the previous year. The Westminster Committee on Standards in Public Life recently recommended that policies and procedures should be in place to manage revolving-door situations where individuals come from or go to the regulated sector, and that these should apply to all individuals at any level of any organisation. Regulators should be transparent about post-employment destinations and restrictions on departing board members and senior executives in the public sector. The reason I’m smiling is that we see so much Labour cronyism in Wales with many of the jobs that go to many within our public bodies, and it’s wrong.

In light of moving towards local government reform, and with the potential for voluntary mergers on the table once more, it is pertinent to note that the society of local chief execs and senior managers have highlighted local authorities in England that have started to share chief executives. Cabinet Secretary, now, with local reform on the table, where there seems to be an intention for you to retain all 22 local authorities, is it going to be 22 chief executives and 22 heads of service on extortionate eye-watering salaries? If you could address those, I think many people outside the Senedd will actually be very grateful. Thank you.

Ydw, ond rwyf fi yma yn y Senedd, ac rwy’n sôn am yr hyn y mae Llywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Cymru—y ffordd rydych wedi methu yn hyn o beth.

Yn 2015, talwyd £306,000 i brif weithredwr cyngor sir Gwynedd, ac roedd fy nghyd-Aelod, Neil McEvoy, yn y fan honno yn tynnu sylw at y gwahanrediad rhwng prif weithredwyr lleol a’r Prif Weinidog. Eto talwyd £306,000 yma, ac i gyfarwyddwr yr amgylchedd ym Mlaenau Gwent—swm sy’n dod â dŵr i’r llygaid—o £295,000. Ydych, yn bendant, roeddech yn iawn i gymharu hynny â chyflog Prif Weinidog gweithgar y DU. Nid oes cydberthynas o gwbl. Roeddech yn berffaith gywir yn gynharach i wneud y pwynt ynglŷn â sut y mae rhai prif weithredwyr, yn ogystal â hyn, gan gynnwys fy un i yng Nghonwy mewn gwirionedd, yn derbyn cyflog o dros £20,000 am fod yn swyddog canlyniadau etholiadol. Mae angen i’r Gweinidog fynd i’r afael â hynny, rwy’n credu.

Rhaid gweithredu gweithdrefnau rheoli perfformiad a gwerthuso prif weithredwyr yn well a’u monitro’n briodol. Dangosodd tystiolaeth a gymerwyd gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, cyn eu hadroddiad i gyflogau uwch reolwyr y tymor diwethaf y galwadau gan yr holl randdeiliaid—llawer ohonynt—ynglŷn â hyn, ochr yn ochr â’r gydnabyddiaeth fod angen i awdurdodau lleol wneud yn llawer gwell o ran rheoli perfformiad. Pa mor aml rydym wedi gweld yr hyn rwy’n ei alw’n broses drws tro lle y bydd pennaeth gwasanaeth mewn gwirionedd yn gadael sefydliad gyda swm diswyddo gwych dros ben ac yna’n mynd i mewn i’r un awdurdod lleol eto yn gwisgo mantell wahanol mewn swyddogaeth arall? Mae’n gwbl anghywir.

Yn 2014-15, gwariodd cynghorau Cymru dros £100 miliwn ar daliadau diswyddo i staff. Roedd hynny 46 y cant yn uwch na’r flwyddyn flaenorol. Argymhellodd y Pwyllgor Safonau mewn Bywyd Cyhoeddus yn San Steffan yn ddiweddar y dylai fod polisïau a gweithdrefnau ar waith i reoli sefyllfaoedd drws tro lle y mae unigolion yn dod o, neu’n mynd i’r sector rheoledig, ac y dylai’r rhain fod yn berthnasol i bob unigolyn ar unrhyw lefel o unrhyw sefydliad. Dylai rheoleiddwyr fod yn dryloyw ynghylch sefyllfaoedd ôl-gyflogaeth a chyfyngiadau ar aelodau sy’n gadael byrddau ac uwch swyddogion yn y sector cyhoeddus. Y rheswm rwy’n gwenu yw ein bod yn gweld cymaint o ffrindgarwch Llafur yng Nghymru gyda llawer o’r swyddi sy’n mynd i lawer o bobl yn ein cyrff cyhoeddus, ac mae’n anghywir.

Yn sgil symud tuag at ddiwygio llywodraeth leol, a’r potensial i uno’n wirfoddol ar y bwrdd unwaith eto, mae’n berthnasol nodi bod cymdeithas y prif weithredwyr ac uwch reolwyr wedi tynnu sylw at awdurdodau lleol yn Lloegr sydd wedi dechrau rhannu prif weithredwyr. Ysgrifennydd y Cabinet, nawr, gyda diwygio lleol ar y bwrdd, lle y mae’n ymddangos bod bwriad i chi gadw pob un o’r 22 o awdurdodau lleol, a yw’n mynd i fod yn 22 o brif weithredwyr a 22 o benaethiaid gwasanaeth ar gyflogau sy’n tynnu dŵr i’r llygaid? Pe gallech fynd i’r afael â hynny, rwy’n credu y bydd llawer o bobl y tu allan i’r Senedd yn ddiolchgar iawn mewn gwirionedd. Diolch.

Can I say I was very much looking forward to speaking in this debate? As a long-standing trade union official who was dealing with these issues over many years in the public sector, I very much welcomed the debate coming forward. So, I do think it’s a shame that the Member had to stoop to the kinds of comments that he was making—the cheap kind of political jibes. Because we all know that this is not just a problem for Labour councils, this is a problem across the board, including Plaid-controlled Gwynedd and Ceredigion and other areas, which all have chief executives earning in excess of £100,000. The Member himself has two jobs where he pulls in in excess of £100,000 a year. [Interruption.] So, I really don’t think that was helpful. [Interruption.] I really don’t think that was helpful, Chair, because I can’t imagine anyone would disagree that the pay gap between—[Interruption.]

A gaf fi ddweud fy mod yn edrych ymlaen yn fawr at siarad yn y ddadl hon? Fel swyddog undeb llafur hirsefydlog a oedd yn ymdrin â’r materion hyn dros nifer o flynyddoedd yn y sector cyhoeddus, rwy’n croesawu’r ddadl sy’n cael ei chyflwyno yn fawr iawn. Felly, rwy’n meddwl ei bod yn drueni fod yr Aelod wedi gorfod iselhau ei hun i’r mathau o sylwadau a wnaeth—y math gwael o wawd gwleidyddol. Oherwydd rydym i gyd yn gwybod nad problem i gynghorau Llafur yn unig yw hon, mae’n broblem gyffredinol, gan gynnwys Gwynedd a Cheredigion dan reolaeth Plaid Cymru ac ardaloedd eraill sydd â phrif weithredwyr sy’n ennill mwy na £100,000. Mae gan yr Aelod ei hun ddwy swydd lle y mae’n cael mwy na £100,000 y flwyddyn. [Torri ar draws.] Felly, nid wyf yn meddwl bod hynny o gymorth o gwbl. [Torri ar draws.] Nid wyf yn meddwl bod hynny o gymorth, Gadeirydd, oherwydd ni allaf ddychmygu y byddai neb yn anghytuno bod y bwlch cyflog rhwng—[Torri ar draws.]

No, I’m not taking an intervention. I can’t imagine that anyone would disagree—

Na, nid wyf yn cymryd ymyriad. Ni allaf ddychmygu y byddai unrhyw un yn anghytuno—

Neil McEvoy a gododd—

Neil McEvoy rose—

Sit down. Sit down, please.

Eisteddwch. Eisteddwch, os gwelwch yn dda.

[Continues.]—that the gap between the highest-paid officers and the lowest-paid workers in local authorities and in other public services in Wales is regrettable, and that is the issue that we should be addressing here today. Unfortunately, the motion only focuses on one aspect of that pay differential, and that is the relationship to the pay of senior and chief officers.

There’s certainly a key issue in looking at any comparison, but surely of equal relevance here is tackling the issue of low pay amongst some of those workers, more often than not largely part-time women employees—

[Yn parhau.]—fod y bwlch rhwng y swyddogion a gaiff y cyflogau uchaf a’r gweithwyr a gaiff y cyflogau isaf mewn awdurdodau lleol ac mewn gwasanaethau cyhoeddus eraill yng Nghymru yn destun gofid, a dyna’r mater y dylem fod yn rhoi sylw iddo yma heddiw. Yn anffodus, nid yw’r cynnig ond yn canolbwyntio ar un agwedd ar y gwahaniaeth cyflog hwnnw, sef y berthynas â chyflog uwch swyddogion a phrif weithredwyr.

Yn sicr mae yna broblem allweddol wrth edrych ar unrhyw gymhariaeth, ond yn sicr mae mynd i’r afael â chyflogau isel ymhlith rhai o’r gweithwyr hynny, menywod rhan-amser yn bennaf yn amlach na pheidio, yr un mor berthnasol yma—

Chair, a statement has been made about me that was factually incorrect. I ask the Member to be called to order, please.

Gadeirydd, gwnaed datganiad amdanaf a oedd yn ffeithiol anghywir. Gofynnaf i’r Aelod gael ei alw i drefn, os gwelwch yn dda.

The Member will have the opportunity to address this when he sums up at the end of the debate.

Bydd cyfle i’r Aelod roi sylw i hyn wrth iddo grynhoi ar ddiwedd y ddadl.

Thank you, Chair. I’m sure many of you will remember the issue that arose in Caerphilly council in December 2012, when it came to light that some chief officers had been party to drafting and taking to a council committee a report recommending pay rises of more than 20 per cent for the chief executive and other chief officers. If you were to talk to the hundreds of trade union members at Caerphilly who staged a lunch-time walk out, of course they were angry at the scale of the proposed awards. But what really outraged them was that this had come on the back of a three-year pay freeze for all other local authority staff. It was pleasing that the trade union campaign there did lead to an early settlement of that dispute. They were able to negotiate an agreement, which led to the removal of a substantial part of those pay awards, but this was only possible through the willingness of the Labour group in Caerphilly council to engage constructively with the trade unions, facilitated by the then chair of Caerphilly’s policy and resources scrutiny committee, who now sits in this Chamber as the Assembly Member for Caerphilly. That is the reality of what transpired, and not the distorted version that was given by Caerphilly Plaid in statements to the media today.

Diolch, Gadeirydd. Rwy’n siŵr y bydd llawer ohonoch yn cofio’r mater a gododd yng nghyngor Caerffili ym mis Rhagfyr 2012, pan ddaeth yn amlwg fod prif swyddogion wedi bod yn rhan o’r gwaith o ddrafftio adroddiad a gyflwynwyd gerbron pwyllgor y cyngor yn argymell codiadau cyflog o fwy nag 20 y cant ar gyfer y prif weithredwr a phrif swyddogion eraill. Pe baech yn siarad â’r cannoedd o aelodau undeb llafur yng Nghaerffili a gynhaliodd streic hanner diwrnod, wrth gwrs eu bod yn ddig ynglŷn â maint y taliadau a argymhellwyd. Ond yr hyn a’u cynddeiriogodd mewn gwirionedd oedd bod hyn yn dilyn rhewi cyflogau holl staff arall yr awdurdod lleol am dair blynedd. Roedd hi’n dda bod ymgyrch yr undebau llafur yno wedi arwain at setliad cynnar yn yr anghydfod hwnnw. Roeddent yn gallu negodi cytundeb, a arweiniodd at gael gwared ar ran sylweddol o’r taliadau cyflog hynny, ond nid oedd hyn ond yn bosibl drwy barodrwydd y grŵp Llafur yng nghyngor Caerffili i ymgysylltu’n adeiladol â’r undebau llafur, proses a hwyluswyd gan gadeirydd pwyllgor craffu polisi ac adnoddau Caerffili ar y pryd, sydd erbyn hyn yn eistedd yn y Siambr hon fel yr Aelod Cynulliad dros Gaerffili. Dyna realiti’r hyn a ddigwyddodd, ac nid y fersiwn lurguniedig a roddwyd gan Blaid Cymru Caerffili mewn datganiadau i’r cyfryngau heddiw.

Can I make an intervention?

A gaf fi wneud ymyriad?

Thank you for taking the intervention. I notice that Neil McEvoy didn't want to, and I can give you a corrected statement. He is taking a £13,000 councillor’s salary, the same councillor’s salary that I've given back. So, he could start a saving today of £13,000 if he'd be willing to give it back. What I also had regarding your statement is that the deputy leader of Plaid in Caerphilly did know about the decision when it was made. He was in the meeting, yet he chose not to raise it publicly for three months, and only commented when it was reported in the press, which was when I found out. So, since then, Caerphilly Plaid have shamelessly capitalised on—

Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. Sylwaf nad oedd Neil McEvoy eisiau gwneud, a gallaf roi datganiad wedi’i gywiro i chi. Mae’n cymryd cyflog cynghorydd o £13,000, yr un cyflog ag a ddychwelwyd gennyf fi. Felly, gallai ddechrau arbed £13,000 heddiw pe bai’n barod i’w ddychwelyd. Yr hyn a oedd gennyf hefyd mewn perthynas â’ch datganiad yw bod dirprwy arweinydd Plaid Cymru yng Nghaerffili yn gwybod am y penderfyniad pan gafodd ei wneud. Roedd yn y cyfarfod, ac eto dewisodd beidio â’i ddwyn i sylw cyhoeddus am dri mis, ac ni ddywedodd ddim hyd nes y cafwyd adroddiad am y mater yn y wasg, sef pan gefais i wybod. Felly, ers hynny, mae Plaid Cymru Caerffili wedi elwa’n warthus ar—

It's a bit long for an intervention, Mr David.

Mae hyn braidd yn hir i fod yn ymyriad, Mr David.

[continues.]—but haven't acknowledged their role in the whole process.

[Yn parhau.]—ond nid ydynt wedi cydnabod eu rôl yn y broses.

Well, thank you, Hefin, for that intervention, and yes, it's absolutely my understanding that the deputy leader of Caerphilly Plaid was actually in attendance at that meeting of the council's then remuneration committee—that’s what I think it was called—and his refusal to still acknowledge it or even apologise for that is quite reprehensible, frankly.

So, yes, let's have a look at the national framework that will provide a senior management pay regime that includes organisational performance as a key indicator. But simply controlling chief officer pay will not, in isolation, address the gap. We should be looking to all local authorities and other public sector employers in Wales to pay their staff at least the foundation living wage. The two amendments from Jane Hutt embrace the wider devolved public services and call for a process of jointly developing a national framework with social partners. One of those key social partners, the trade unions representing the majority of staff in other areas of devolved public services, would, I am sure, welcome any scrutiny that extends into other areas other than local government, such as higher and further education, for example, where we've witnessed significantly increased salary levels for vice-chancellors while at the same time we have seen huge increases in the number of staff on zero-hours contracts, as well as the increased use of agency workers.

Wel, diolch i chi, Hefin, am yr ymyriad, ac ydw, rwy’n deall yn iawn fod dirprwy arweinydd Plaid Caerffili yn bresennol yn y cyfarfod hwnnw o bwyllgor cyflogau’r cyngor ar y pryd mewn gwirionedd—dyna y’i gelwid rwy’n meddwl—ac mae iddo wrthod cydnabod hynny o hyd neu hyd yn oed i ymddiheuro am hynny yn eithaf gwarthus, a dweud y gwir.

Felly, iawn, gadewch i ni edrych ar y fframwaith cenedlaethol a fydd yn darparu cyfundrefn gyflogau uwch reolwyr sy’n cynnwys perfformiad y sefydliad fel dangosydd allweddol. Ond ni fydd rheoli cyflogau prif swyddogion ynddo’i hun yn cau’r bwlch. Dylem ddisgwyl i’r holl awdurdodau lleol a chyflogwyr eraill yn y sector cyhoeddus yng Nghymru dalu’r cyflog byw sylfaenol fan lleiaf i’w staff. Mae’r ddau welliant gan Jane Hutt yn cwmpasu’r gwasanaethau cyhoeddus datganoledig ehangach ac yn galw am broses o ddatblygu fframwaith cenedlaethol gyda phartneriaid cymdeithasol ar y cyd. Byddai un o’r partneriaid cymdeithasol allweddol hynny, yr undebau llafur sy’n cynrychioli mwyafrif y staff ym meysydd eraill y gwasanaethau cyhoeddus datganoledig, rwy’n sicr, yn croesawu unrhyw graffu sy’n ymestyn i feysydd eraill heblaw llywodraeth leol, megis addysg uwch ac addysg bellach, er enghraifft, lle rydym wedi gweld lefelau cyflog wedi cynyddu’n sylweddol i is-gangellorion ac ar yr un pryd, gwelsom gynnydd aruthrol yn nifer y staff ar gontractau dim oriau, yn ogystal â’r defnydd cynyddol o weithwyr asiantaeth.

Can you bring your contribution to an end now, please?

A wnewch chi ddod â’ch cyfraniad i ben yn awr, os gwelwch yn dda?

The second part of the motion’s resolution talks about abolishing additional payments to officials for being returning officers, and I think it's certainly the case that this is an area that requires looking at, given the number of elections that we now have to deal with in the course of a parliamentary term. In that context, remuneration for returning officers does need reviewing, and it may be that, in developing a framework for determining that, we could find a legitimate area for consideration, and that would be an area that I would support. Thank you, Chair.

Mae ail ran y cynnig yn sôn am ddiddymu taliadau ychwanegol i swyddogion am fod yn swyddogion canlyniadau, ac rwy’n meddwl ei bod yn sicr yn wir fod hwn yn faes sydd angen ei ystyried, o ystyried nifer yr etholiadau sy’n rhaid ymdopi â hwy yn awr yn ystod y tymor seneddol. Yn y cyd-destun hwnnw, mae angen adolygu tâl i swyddogion canlyniadau ac wrth ddatblygu fframwaith ar gyfer pennu hynny, mae’n bosibl y gallem ganfod maes dilys i’w ystyried, a byddai hwnnw’n faes y byddwn yn ei gefnogi. Diolch, Gadeirydd.

I wanted to reflect on some of the comments that have been made. I have to say, it's been made purely for populist gain. It's the politics, I think, of Trump. You know, when you actually look at what's really going on, what's actually happening is that there is a pay differential, and there’s a recognition that you need a pay differential, that pay differential exists, and we tend to stick to those things. Actually, the spirit of the motion I have no problem with whatsoever. It calls for transparency and fairness when it comes to the setting of public sector pay for senior officers, and it particularly looks at the gap between the highest paid and the lowest paid, and although Plaid Cymru are kind of looking to take credit for the local democracy (Wales) Act, a good idea doesn't belong to anybody; it belongs to everybody. And there's nothing wrong with that.

I've touched on the senior pay issue in Caerphilly. It was, in fact, given some of Neil McEvoy's comments, Labour councillors who secured a scaled-back spot salary for the chief executive officer in Caerphilly. That salary remains frozen for the period of the administration and that senior pay issue won’t be revisited for that administration, and it's reflected in a published—

Roeddwn eisiau ystyried rhai o’r sylwadau a wnaed. Rhaid i mi ddweud, yr unig reswm dros ei wneud oedd er mwyn bod yn boblogaidd. Dyna wleidyddiaeth Trump yn fy marn i. Wyddoch chi, pan edrychwch ar beth sy’n digwydd go iawn, yr hyn sy’n digwydd mewn gwirionedd yw bod yna wahaniaethau cyflog, ac mae yna gydnabyddiaeth fod angen gwahaniaethau cyflog, fod gwahaniaethau cyflog yn bodoli, a’n bod yn tueddu i gadw at y pethau hynny. Mewn gwirionedd, nid oes gennyf broblem o gwbl ynglŷn ag ysbryd y cynnig. Mae’n galw am dryloywder a thegwch wrth bennu cyflogau’r sector cyhoeddus ar gyfer uwch swyddogion, ac mae’n edrych yn benodol ar y bwlch rhwng y cyflogau uchaf a’r cyflogau isaf, ac er bod Plaid Cymru yn rhyw fath o geisio cymryd y clod am Ddeddf democratiaeth leol (Cymru), nid yw syniad da yn eiddo i neb; mae’n eiddo i bawb. Ac nid oes dim o’i le ar hynny.

Rwyf wedi crybwyll mater cyflogau uwch swyddogion yng Nghaerffili. Mewn gwirionedd, o ystyried rhai o sylwadau Neil McEvoy, cynghorwyr Llafur a sicrhaodd gyflog unigol wedi’i leihau ar gyfer y prif swyddog gweithredol yng Nghaerffili. Mae’r cyflog hwnnw’n parhau i fod wedi’i rewi dros gyfnod y weinyddiaeth ac ni fydd mater cyflogau uwch swyddogion yn cael ei ailystyried yn ystod y weinyddiaeth, ac mae wedi’i adlewyrchu mewn cyhoeddiad—

Will the Member take an intervention?

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Do you accept that, when the legislation on pay was going through, a Plaid Cymru member, Rhodri Glyn Thomas, laid an amendment to put a cap on the senior salaries and pay? Do you accept that Labour voted down that amendment?

Pan oedd y ddeddfwriaeth ar gyflogau’n mynd drwodd, a ydych yn derbyn bod aelod o Blaid Cymru, Rhodri Glyn Thomas, wedi cyflwyno gwelliant i osod uchafswm ar gyflogau a thâl uwch swyddogion? A ydych yn derbyn bod y Blaid Lafur wedi pleidleisio yn erbyn y gwelliant hwnnw?

I would, of course, with the greatest respect to the leader of Plaid Cymru, accept whatever she says about what happened in the fourth Assembly, because I wasn't a Member at that time.

Gyda phob parch i arweinydd Plaid Cymru, buaswn yn derbyn beth bynnag y mae hi’n ei ddweud am yr hyn a ddigwyddodd yn y pedwerydd Cynulliad, wrth gwrs, gan nid oeddwn yn Aelod ar y pryd.

It wasn't quite like that.

Nid felly’n hollol oedd hi.

I’ve got an intervention from the Conservative side who’s saying that it wasn't quite like that. So, far be it from me to interfere in a dispute between the two of you.

The lowest paid in Caerphilly council actually have the living wage, and it was the first local authority in Wales to introduce it, which further reduced the multiplier between the lowest paid and the highest paid. The Localism Act 2011, building on the work of the Hutton review of fair pay in the public sector, recommends the use of multiples as a means of measuring the relationship between pay rates in the workforce. What Will Hutton said—by no means a right-wing journalist—was that comparisons to the pay of the Prime Minister are unhelpful because they don’t give you an indication as to the kind of multiples you should be using. Hutton recommended that no public sector managers should earn more than 20 times as much as the lowest-paid person in the organisation. In the private sector it’s 88:1. I think 20:1 is too high, if you ask me, and it’s significant that very few, if any, local authorities in Wales actually have a 20:1 multiplier. In Caerphilly the multiple between the highest and lowest paid is 9.4:1, putting it towards the lower end of the scale for relative differentials in the UK public sector workforce pay.

Now, you could go to a system where we say, unilaterally in Wales—as Neil McEvoy’s advocated previously in this Chamber—we go below £100,000 for all chief executives in Wales. Now, the danger is that you’re fishing in the same pool for talent as chief executives elsewhere. There is a danger that you immediately, acting unilaterally, start to lose that talent. We must have a serious, grown-up conversation about that risk and not engage in the populist right-wing politics that is taking hold in this world today, and which the Member has engaged in.

Those reforms introduced by the Welsh Government in the local democracy Act have ensured there will be greater transparency in assessing public sector pay, and this balances public interest and will do so in the future. It is a serious examination of the issue, not something that you can put straight on to Twitter. The recommendations of the Hutton review—we’ll need to attract the best staff in the Welsh public sector.

So, on that note, I urge, actually—let’s put this nonsense behind us. Neil McEvoy, give back your £13,000. I’ve done it. I support the amendments to the motion tabled in the name of Jane Hutt.

Mae gen i ymyriad o ochr y Ceidwadwyr sy’n dweud nad felly’n hollol oedd hi. Felly, nid fy lle i yw ymyrryd mewn anghydfod rhwng y ddwy ohonoch.

Mae’r rhai sy’n cael y cyflogau isaf yng nghyngor Caerffili yn cael y cyflog byw mewn gwirionedd, a’r awdurdod hwnnw oedd yr awdurdod lleol cyntaf yng Nghymru i’w gyflwyno, a oedd yn lleihau’r lluosydd ymhellach rhwng y rhai a gâi’r cyflogau isaf a’r rhai a gâi’r cyflogau uchaf. Mae Deddf Lleoliaeth 2011, gan adeiladu ar waith adolygiad Hutton o gyflog teg yn y sector cyhoeddus, yn argymell y defnydd o luosrifau fel ffordd o fesur y berthynas rhwng cyfraddau cyflog yn y gweithlu. Yr hyn a ddywedodd Will Hutton—nad yw’n newyddiadurwr asgell dde ar unrhyw ystyr—oedd bod cymariaethau â thâl y Prif Weinidog yn ddiwerth am nad ydynt yn rhoi syniad ynglŷn â’r math o luosrifau y dylech fod yn eu defnyddio. Argymhellodd Hutton na ddylai unrhyw reolwyr yn y sector cyhoeddus ennill mwy nag 20 gwaith cymaint â’r person sy’n ennill y cyflog isaf yn y sefydliad. Yn y sector preifat, mae’n 88:1. Rwy’n credu bod 20:1 yn rhy uchel, os gofynnwch i mi, ac mae’n arwyddocaol mai ychydig iawn o awdurdodau lleol yng Nghymru, os o gwbl, sydd â lluosydd 20:1 mewn gwirionedd. Yng Nghaerffili mae’r lluosrif rhwng y cyflog uchaf a’r cyflog isaf yn 9.4:1, gan ei roi tuag at ben isaf y raddfa ar gyfer gwahaniaethau cymharol mewn tâl yng ngweithlu’r sector cyhoeddus yn y DU.

Nawr, gallech fynd at system lle rydym yn dweud, yn unochrog yng Nghymru—fel yr argymhellodd Neil McEvoy yn flaenorol yn y Siambr hon—ein bod yn mynd o dan £100,000 i’r holl brif weithredwyr yng Nghymru. Nawr, y perygl yw eich bod yn pysgota yn yr un pwll am dalent â phrif weithredwyr mewn mannau eraill. Mae perygl eich bod chi ar unwaith, wrth weithredu’n unochrog, yn dechrau colli’r dalent honno. Mae’n rhaid i ni gael trafodaeth ddifrifol ac aeddfed am y risg a pheidio â chymryd rhan mewn gwleidyddiaeth adain dde boblogaidd sy’n magu gwraidd yn y byd hwn heddiw ac y mae’r Aelod wedi cymryd rhan ynddi.

Mae’r diwygiadau a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru yn y Ddeddf democratiaeth leol wedi sicrhau y bydd mwy o dryloywder wrth asesu cyflogau yn y sector cyhoeddus, ac mae hyn yn cydbwyso budd y cyhoedd a bydd yn gwneud hynny yn y dyfodol. Mae’n archwilio’r mater yn ddifrifol, yn hytrach na bod yn rhywbeth y gallwch ei roi’n syth ar Twitter. Argymhellion adroddiad Hutton—bydd angen i ni ddenu’r staff gorau yn y sector cyhoeddus yng Nghymru.

Felly, ar y nodyn hwnnw, rwy’n annog, mewn gwirionedd—gadewch i ni roi’r nonsens hwn y tu cefn i ni. Neil McEvoy, rhowch eich £13,000 yn ôl. Rwyf wedi gwneud hynny. Rwy’n cefnogi’r gwelliannau i’r cynnig a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

Low pay is a serious problem for public sector workers at the bottom end of the scale in Wales. Local councils no longer have direct labour organisations, agency workers are often used, and this tends to have a depressing effect on wages. So, we do have to have a look at this, and one way in which low pay might be partially addressed is by trying to put a brake on excessively high pay. So, if any party has any reasonable suggestions to curb fat cat pay rises in the public sector, then we in UKIP are more than happy to look at them.

Mae cyflogau isel yn broblem ddifrifol i weithwyr yn y sector cyhoeddus ar ben isaf y raddfa yng Nghymru. Nid oes gan gynghorau lleol sefydliadau llafur uniongyrchol bellach, defnyddir gweithwyr asiantaeth yn aml, ac mae hyn yn tueddu i gael effaith negyddol ar gyflogau. Felly, rhaid i ni edrych ar hyn, ac un ffordd y gellid mynd i’r afael yn rhannol â thâl isel yw drwy geisio rhoi brêc ar gyflogau rhy uchel. Felly, os oes gan unrhyw blaid unrhyw awgrymiadau rhesymol i atal codiadau cyflog bras yn y sector cyhoeddus, yna rydym ni yn UKIP yn fwy na pharod i edrych arnynt.

In the last Assembly, Rhodri Glyn did.

Yn y Cynulliad diwethaf, fe wnaeth Rhodri Glyn hynny.

Okay, well done, Rhodri Glyn. But it may not be enough, Leanne.

Independent remuneration boards always sound like a good idea, but somebody has to appoint the independent board members in the first place. Sometimes these tend to be one set of public officials recommending a hefty pay rise for another set of public officials. So, the appointment of these board members needs to be carefully monitored.

Pay ceilings would be another tool that could be usefully employed. We also support the idea of clearly defined roles for council chief executives. If they are to be on their high pay scales, then there should be clear instructions as to their duties. It is difficult to argue that council CEOs should receive extra lolly for being election returning officers, which one would think would be part of their statutory duties.

But if we are going to get a grip on public sector pay here in Wales then we need to get our own house in order first. The pay rise AMs received this year, recommended by an independent remuneration board, provoked considerable controversy. I would propose that, in future, all AM pay rises are simply tied to inflation. [Interruption.] They are? [Interruption.] They are now? Well, it didn’t seem—that was not how it was reported at the time. [Interruption.] They are? [Interruption.] Okay, we’re making good progress. I see you did actually do something about pay in the last Assembly, so—.

I don’t think that we can use extra responsibilities as an excuse in future to hike AM pay above inflation levels. So, I hope that that argument won’t occur.

Now, we have had a look at other aspects of public sector pay. Neil mentioned housing association bosses. Dawn mentioned the problem of people in academia. Now, Colin Riordan, the head man at Cardiff University, is on £269,000 a year. Is he worth even half of that? And what are we going to do about his pay? Thank you.

Iawn, da iawn, Rhodri Glyn. Ond efallai na fydd yn ddigon, Leanne.

Mae byrddau taliadau annibynnol bob amser yn swnio’n syniad da, ond rhaid i rywun benodi aelodau annibynnol i’r bwrdd yn y lle cyntaf. Weithiau, mae’r rhain yn tueddu i fod yn un set o swyddogion cyhoeddus yn argymell codiad cyflog bras i set arall o swyddogion cyhoeddus. Felly, mae angen monitro’r broses o benodi aelodau i’r byrddau hyn yn ofalus.

Byddai gosod terfynau uchaf ar gyflog yn arf arall y gellid ei ddefnyddio. Rydym hefyd yn cefnogi’r syniad o rolau wedi’u diffinio’n glir ar gyfer prif weithredwyr cynghorau. Os ydynt yn mynd i fod ar eu graddfeydd cyflog uchel, yna dylai fod cyfarwyddiadau clir ynglŷn â’u dyletswyddau. Mae’n anodd dadlau y dylai Prif Weithredwyr cynghorau gael arian ychwanegol am fod yn swyddogion canlyniadau mewn etholiadau, a buasai rhywun yn meddwl bod hynny’n rhan o’u dyletswyddau statudol.

Ond os ydym yn mynd i gael trefn ar gyflogau’r sector cyhoeddus yma yng Nghymru, yna mae angen i ni gael ein tŷ ein hunain mewn trefn yn gyntaf. Mae’r codiad cyflog a gafodd ACau eleni, ac a argymhellwyd gan fwrdd taliadau annibynnol, wedi ysgogi cryn ddadlau. Byddwn yn cynnig yn y dyfodol y dylai pob codiad cyflog i Aelodau Cynulliad gael ei gysylltu â chwyddiant. [Torri ar draws.] Mae hynny’n digwydd? [Torri ar draws.] Mae’n digwydd yn awr? Wel, nid oedd yn ymddangos—nid dyna a adroddwyd ar y pryd. [Torri ar draws.] Mae’n digwydd? [Torri ar draws.] Iawn, rydym yn gwneud cynnydd da. Gwelaf eich bod wedi gwneud rhywbeth ynglŷn â chyflogau yn y Cynulliad diwethaf, felly—.

Nid wyf yn meddwl y gallwn ddefnyddio cyfrifoldebau ychwanegol fel esgus yn y dyfodol i godi cyflogau Aelodau Cynulliad yn uwch na lefelau chwyddiant. Felly, rwy’n gobeithio na fydd y ddadl honno’n digwydd.

Nawr, rydym wedi edrych ar agweddau eraill ar gyflogau yn y sector cyhoeddus. Crybwyllodd Neil benaethiaid cymdeithasau tai. Crybwyllodd Dawn broblem pobl yn y byd academaidd. Nawr, mae Colin Riordan, y prif ddyn ym Mhrifysgol Caerdydd, yn cael £269,000 y flwyddyn. A yw’n werth hyd yn oed hanner hynny? A beth rydym yn mynd i’w wneud ynglŷn â’i gyflog ef? Diolch.

I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government, Mark Drakeford.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, Mark Drakeford.

Member
Mark Drakeford 17:20:00
The Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Diolch yn fawr, Gadeirydd. The note that I’d written for myself as a guide to responding to this debate said that I was looking forward to a debate on a serious topic on which there was much that we can agree on. I really do regret the fact that we have failed to have that sort of serious debate this afternoon.

Diolch yn fawr, Gadeirydd. Roedd y nodyn a ysgrifennais i mi fy hun fel canllaw ar gyfer ymateb i’r ddadl hon yn dweud fy mod yn edrych ymlaen at ddadl ar bwnc difrifol lle roedd llawer y gallwn gytuno yn ei gylch. Rwy’n difaru’n fawr y ffaith ein bod wedi methu â chael dadl ddifrifol o’r fath y prynhawn yma.

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Thank you, Cabinet Secretary. I share your concern about the tone of this debate, Cabinet Secretary. I chaired a Public Accounts Committee inquiry on this very subject, with some very sensible recommendations that could be taken forward on a cross-party basis to address what is a very real issue of concern to members of the public. I think that it is important that we move forward together on this, united as an Assembly, to address the real problem that is excessive pay in the public sector.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n rhannu eich pryder am natur y ddadl hon, Ysgrifennydd y Cabinet. Bûm yn cadeirio ymchwiliad gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ar yr union bwnc hwn, gyda rhai argymhellion synhwyrol iawn y gellid eu datblygu ar sail drawsbleidiol i fynd i’r afael â’r hyn sy’n destun pryder real iawn i aelodau o’r cyhoedd. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn symud ymlaen gyda’n gilydd ar hyn, yn unedig fel Cynulliad, i roi sylw i broblem go iawn tâl gormodol yn y sector cyhoeddus.

Can I thank Darren Millar for that? I hope my contribution will follow on from the tone that he has just established, because this is a serious matter and it deserved a serious debate. Unfortunately, it got off to a divisive and destructive start from which it’s been very difficult to recover.

Can I say as well, Chair, that I absolutely deprecate it—and I put it on the record here—I absolutely deprecate it when Members of this Assembly attack, by name, individuals—whether they are in the private sector, whether they hold public appointment, whether they are in the public sector—who cannot be here to answer back for themselves to that personal attack that is made on them? That is not the way that we have conducted our debates in this Assembly and I absolutely deprecate it when people indulge in that sort of behaviour.

Let me turn to the substance of the motion. There is an issue about senior pay, of course there is. That is why, in Wales, we have a requirement on local authorities to set out their authority’s remuneration policy and to set out the ratio between the highest-paid employee and the median-average earnings within that local authority. In local government, the pay policy statements show that the ratio varies between local authorities, between 4:1 and 9:1. It may well be that Members here will think that that ratio is too wide and that it doesn’t reflect, for example, the Welsh Government’s own ratio, where the ratio between the highest paid and the median salary is 5.54:1.

It’s more than a problem of high pay. As Dawn Bowden said, it’s a problem of low pay as well. How do we tackle people who don’t earn enough and make sure that our pay policies reward them properly, too? The NHS in Wales is a living-wage employer. In local government, the picture is less uniform. There has been some progress in authorities of all different political persuasions. I think there is more to be done and I certainly think that every local authority in Wales ought to own that aspiration and show how they are to take steps to achieve it.

On point 2 of the motion, as far as the transparency argument goes, there is a shared perspective amongst many people here in the Chamber and a history in which most of our parties here have played a part. There was the Localism Act 2011, which we’ve heard referred to this afternoon. There was the Public Accounts Committee’s important report when it considered this matter in 2014. The Welsh Government accepted the recommendations of that report and developed and issued a pay transparency framework, which local authorities and other devolved public sector bodies in Wales must follow.

Through the Local Government (Democracy) (Wales) Act 2013, the independent remuneration panel was established. Until then a body confined to dealing with members of local authorities, the 2013 Act required it to take on the task of considering changes to chief executives’ pay and to make recommendations to councils on those changes. Then, only last year, in the Local Government (Wales) Act 2015, we agreed here to widen that role to address changes to pay of all chief officers in local government. It’s been an agenda, Chair, on which parties across this Chamber have worked together. And when we work together on an important issue, we show that we are able to make some progress, and the position on transparency is very different today than it was even four years ago.

A gaf fi ddiolch i Darren Millar am hynny? Rwy’n gobeithio y bydd fy nghyfraniad yn dilyn ymlaen o’r ysbryd y mae newydd ei sefydlu, gan fod hwn yn fater difrifol ac mae’n haeddu dadl ddifrifol. Yn anffodus, fe ddechreuodd ar nodyn ymrannol a dinistriol a bu’n anodd iawn ei hadfer wedyn.

A gaf fi ddweud hefyd, Gadeirydd, fy mod yn anghymeradwyo’n llwyr—ac rwy’n ei gofnodi yma—rwy’n anghymeradwyo’n llwyr pan fo Aelodau’r Cynulliad hwn yn ymosod ar unigolion yn ôl eu henwau, unigolion—pa un a ydynt yn y sector preifat, yn benodiadau cyhoeddus, neu yn y sector cyhoeddus—na all fod yma i ateb drostynt eu hunain i’r ymosodiad personol a wneir arnynt? Nid dyna’r ffordd rydym wedi cynnal ein dadleuon yn y Cynulliad hwn ac rwy’n anghymeradwyo’n llwyr pan fydd pobl yn ymroi i’r math hwnnw o ymddygiad.

Gadewch i mi droi at sylwedd y cynnig. Mae yna broblem ynglŷn â chyflogau uwch swyddogion, wrth gwrs bod. Dyna pam, yng Nghymru, ei bod yn ofynnol i awdurdodau lleol nodi polisi taliadau eu hawdurdod a gosod y gymhareb rhwng y cyflogai ar y cyflog uchaf a chyfartaledd canolrifol enillion yn yr awdurdod lleol hwnnw. Mewn llywodraeth leol, mae’r datganiadau polisi cyflogau yn dangos bod y gymhareb yn amrywio rhwng awdurdodau lleol, rhwng 4:1 a 9:1. Mae’n ddigon posibl y bydd yr Aelodau yma’n meddwl bod y gymhareb yn rhy lydan ac nad yw’n adlewyrchu, er enghraifft, cymhareb Llywodraeth Cymru ei hun, lle y mae’r gymhareb rhwng y cyflog uchaf a’r cyflog canolrifol yn 5.54:1.

Mae’n fwy na phroblem sy’n ymwneud â chyflogau uchel. Fel y dywedodd Dawn Bowden, mae’n broblem sy’n ymwneud â chyflogau isel yn ogystal. Sut y mae mynd i’r afael â phobl nad ydynt yn ennill digon a gwneud yn siŵr fod ein polisïau cyflogau yn eu gwobrwyo hwy’n briodol, hefyd? Mae’r GIG yng Nghymru yn gyflogwr cyflog byw. Mewn llywodraeth leol, mae’r darlun yn llai unffurf. Gwnaed rhywfaint o gynnydd mewn awdurdodau o bob lliw gwleidyddol. Rwy’n meddwl bod mwy i’w wneud ac rwy’n sicr yn credu y dylai pob awdurdod lleol yng Nghymru gael y dyhead hwnnw a dangos sut y maent am roi camau ar waith i gyflawni hynny.

Ar bwynt 2 y cynnig, o ran y ddadl ar dryloywder, mae yna bersbectif a rennir rhwng nifer o bobl yma yn y Siambr a hanes y mae’r rhan fwyaf o’n pleidiau yma wedi chwarae eu rhan ynddo. Cafwyd Deddf Lleoliaeth 2011, a chyfeiriwyd ati y prynhawn yma. Cafwyd adroddiad pwysig y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus pan fu’n ystyried y mater yn 2014. Derbyniodd Llywodraeth Cymru argymhellion yr adroddiad hwnnw a datblygodd a chyhoeddodd fframwaith tryloywder cyflog y mae’n rhaid i awdurdodau lleol a chyrff eraill yn y sector cyhoeddus datganoledig yng Nghymru ei ddilyn.

Drwy Ddeddf Llywodraeth Leol (Democratiaeth) (Cymru) 2013, sefydlwyd y panel annibynnol ar gydnabyddiaeth ariannol. Tan hynny roedd yn gorff a oedd wedi’i gyfyngu i ddelio ag aelodau o awdurdodau lleol, ond gwnaeth Deddf 2013 hi’n ofynnol iddo ymgymryd â’r dasg o ystyried newidiadau i gyflogau prif weithredwyr ac i wneud argymhellion i gynghorau ynglŷn â’r newidiadau hynny. Yna, y llynedd, yn Neddf Llywodraeth Leol (Cymru) 2015, cytunasom yma i ehangu’r rôl honno i ymdrin â newidiadau i gyflogau’r holl brif swyddogion mewn llywodraeth leol. Roedd yn agenda, Gadeirydd, y bu’r pleidiau ar draws y Siambr yn gweithio gyda’i gilydd arni. A phan fyddwn yn gweithio gyda’n gilydd ar fater pwysig, rydym yn dangos ein bod yn gallu gwneud rhywfaint o gynnydd, ac mae’r safbwynt ar dryloywder yn wahanol iawn heddiw i’r hyn ydoedd bedair blynedd yn ôl hyd yn oed.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

There is a final part of the motion, Ddirprwy Lywydd, 3(b) on returning officers’ fees, and I’m very happy that we’re able to accept that, because that is already Government policy, and I aim to use a forthcoming local government Bill, if we are able to have one, to take further the points made in that part of the motion.

Finally, as far as 3(a) is concerned, I understand the thinking behind that part of the motion—I simply think that it is premature in its detail and in its prescription. Trade union colleagues presented a paper on this issue at the workforce partnership council only last week. We agreed there a timetable for taking that discussion further. The Government amendment reflects our intention to deal with the matter in social partnership. That way, we’ll make some progress, and that way, we might be able to rescue something from this motion and from the debate that we’ve had here this afternoon.

Mae yna ran olaf i’r cynnig, Ddirprwy Lywydd, 3(b) ar ffioedd swyddogion canlyniadau, ac rwy’n hapus iawn ein bod yn gallu derbyn y rhan honno, oherwydd dyna yw polisi’r Llywodraeth eisoes, ac rwy’n bwriadu defnyddio’r Bil llywodraeth leol sydd ar y gweill, os gallwn gael un, i ddatblygu’r pwyntiau a wnaed yn y rhan honno o’r cynnig ymhellach.

Yn olaf, o ran 3(a), rwy’n deall y meddylfryd sy’n sail i’r rhan honno o’r cynnig—ond rwy’n meddwl ei fod yn gynamserol yn ei fanylder a’r hyn y mae’n ei bennu. Cyflwynodd cydweithwyr yn yr undebau llafur bapur ar y mater hwn yng nghyngor partneriaeth y gweithlu yr wythnos diwethaf. Fe gytunasom ar amserlen yno ar gyfer datblygu’r drafodaeth honno ymhellach. Mae gwelliant y Llywodraeth yn adlewyrchu ein bwriad i ymdrin â’r mater mewn partneriaeth gymdeithasol. Yn y ffordd honno, fe wnawn rywfaint o gynnydd, ac yn y ffordd honno, efallai y gallwn achub rhywbeth o’r cynnig hwn ac o’r ddadl a gawsom yma y prynhawn yma.

Thank you very much, Cabinet Secretary. I call on Neil McEvoy to reply to the debate. Neil.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet. Galwaf ar Neil McEvoy i ymateb i’r ddadl. Neil.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. First of all, in Caerphilly, the Plaid councillor did not support the pay deal, Labour councillors did. Insofar as my own situation, I’m looking forward to working with my community and investing the councillor allowance after the elections, if re-elected, in my community. I can’t wait. [Interruption.]

I think there’s a huge—. I think what we have here is a lack of recognition of reality, and the huge public concern. I’ll give you some examples. Health board chairs: Cardiff and Vale, the chair of the board, Labour Party member; Aneurin Bevan, chair of the board, Labour Party member; Abertawe Bro Morgannwg, chair of the board, Labour Party member. Let’s move on to the commissioners. The well-being of future generations, Labour Party member; the children’s commissioner, Labour Party member; the ombudsman, was in business with a Labour Minister. [Interruption.] This is the truth, and you don’t like hearing it. What we have here—[Interruption.] What we have here is huge public concern. [Interruption.] There’s not a single thing there that is not a fact. You don’t like it; you’re the Government, you should address it. [Interruption.] In terms of—[Interruption.] In terms of the number of jobs—[Interruption.]

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf oll, yng Nghaerffili, ni chefnogodd cynghorydd Plaid Cymru y cytundeb cyflog, cynghorwyr Llafur a wnaeth hynny. O ran fy sefyllfa fy hun, rwy’n edrych ymlaen at weithio gyda fy nghymuned a buddsoddi’r lwfans cynghorydd ar ôl yr etholiadau, os caf fy ail-ethol, yn fy nghymuned. Ni allaf aros. [Torri ar draws.]

Rwy’n meddwl bod yna anferth o—. Rwy’n credu mai’r hyn sydd gennym yma yw diffyg cydnabyddiaeth o realiti, a’r pryder enfawr ymhlith y cyhoedd. Rhoddaf rai enghreifftiau i chi. Cadeiryddion byrddau iechyd: Caerdydd a’r Fro, cadeirydd y bwrdd, aelod o’r Blaid Lafur; Aneurin Bevan, cadeirydd y bwrdd, aelod o’r Blaid Lafur; Abertawe Bro Morgannwg, cadeirydd y bwrdd, aelod o’r Blaid Lafur. Gadewch i ni symud ymlaen at y comisiynwyr. Lles cenedlaethau’r dyfodol, aelod o’r Blaid Lafur; comisiynydd plant, aelod o’r Blaid Lafur; yr ombwdsmon, roedd mewn busnes â Gweinidog Llafur. [Torri ar draws.] Dyma’r gwir, ac nid ydych yn hoffi ei glywed. Yr hyn sydd gennym yma—[Torri ar draws.] Yr hyn sydd gennym yma yw pryder cyhoeddus enfawr. [Torri ar draws.] Nid oes unrhyw beth yma nad yw’n ffaith. Nid ydych yn ei hoffi; chi yw’r Llywodraeth, dylech fynd i’r afael â hyn. [Torri ar draws.] O ran—[Torri ar draws.] O ran nifer y swyddi—[Torri ar draws.]

Can I listen to what the Member is saying in replying to the debate, please? Can we listen quietly, because it’s very difficult when you’re all shouting? Neil.

A gaf fi wrando ar yr hyn y mae’r Aelod yn ei ddweud wrth ymateb i’r ddadl, os gwelwch yn dda? A gawn ni wrando’n dawel, am ei bod yn anodd iawn pan fo pawb yn gweiddi? Neil.

What we have here are many facets of a one-party state, which has been run by the Labour Party since 1999. And do you know what, the news is: your time is running out. Diolch yn fawr.

Yr hyn sydd gennym yma yw sawl agwedd ar wladwriaeth un blaid, sydd wedi cael ei rhedeg gan y Blaid Lafur ers 1999. A wyddoch chi beth, y newyddion yw: mae eich amser yn dod i ben. Diolch yn fawr.

No, let me just do this bit first, and then I’ll come back to your point of order. So, the proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] You object, okay. Therefore, we will defer the voting under this item until voting time.

Na, gadewch i mi wneud y rhan hon yn gyntaf, ac yna dof yn ôl at eich pwynt o drefn. Felly, y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Rydych yn gwrthwynebu, iawn. Felly, gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Thank you. What was said by the Member for Merthyr was factually incorrect, and I ask her to withdraw it.

Diolch. Roedd yr hyn a ddywedodd yr Aelod dros Ferthyr yn ffeithiol anghywir, a gofynnaf iddi ei dynnu’n ôl.

Do you want me to respond, Deputy Presiding Officer?

A ydych eisiau i mi ymateb, Ddirprwy Lywydd?

I would ask you to reflect on what was said and I would ask you: do you want to respond?

Hoffwn ofyn i chi i feddwl am yr hyn a ddywedwyd a buaswn yn gofyn i chi: a ydych eisiau ymateb?

I’m happy to accept that I may have got the figures wrong, Chair, and if I did, I apologise, but I do not apologise for my comment about the Member taking two salaries.

Rwy’n hapus i dderbyn y gallwn fod wedi cael y ffigurau’n anghywir, Gadeirydd, ac os gwneuthum, rwy’n ymddiheuro, ond nid wyf yn ymddiheuro am fy sylw am yr Aelod yn cymryd dau gyflog.

Okay, thank you. [Interruption.] Thank you. Well, it is the nature of parliamentary debate that facts and arguments are always contested, and so that should happen. [Interruption.] Hang on a minute. Members are responsible for the accuracy of the statements the make, and as long as they are not out of order—and I don’t think it was out of order, apart from the factual inaccuracy that has been raised by the Member—it’s not for me, the Presiding Officer, or anyone sitting in this chair, to judge the facts presented. And I’m happy to take the fact that you have withdrawn, the fact that the figures may be inaccurate, and therefore that is the end of that discussion. Okay. Thank you very much.

Iawn, diolch. [Torri ar draws.] Diolch. Wel, natur dadl seneddol yw bod ffeithiau a dadleuon bob amser yn cael eu herio, ac felly dylai hynny ddigwydd. [Torri ar draws.] Arhoswch funud. Mae’r Aelodau’n gyfrifol am gywirdeb y datganiadau a wnânt, ac ar yr amod nad ydynt yn groes i’r drefn—ac nid wyf yn credu ei fod yn groes i’r drefn, ar wahân i’r anghywirdeb ffeithiol a nodwyd gan yr Aelod—nid fy lle i, y Llywydd, nac unrhyw un sy’n eistedd yn y gadair hon, yw barnu’r ffeithiau a gyflwynwyd. Ac rwy’n hapus i gymryd y ffaith rydych wedi’i thynnu’n ôl, y ffaith y gallai’r ffigurau fod yn anghywir, ac felly dyna ddiwedd y drafodaeth honno. Iawn. Diolch yn fawr iawn.

9. 9. Dadl Plaid Cymru: Targedau Diagnosis Canser
9. 9. Plaid Cymru Debate: Cancer Diagnosis Targets

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliant 2 yn enw Paul Davies. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendment 2 in the name of Paul Davies. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

We move on to the Plaid Cymru debate on cancer diagnostic targets, and I will call on Rhun ap Iorwerth to move the motion.

Symudwn ymlaen at y ddadl Plaid Cymru ar dargedau diagnostig canser, a galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig y cynnig.

Cynnig NDM6172 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod y tasglu canser annibynnol wedi galw am darged o 28 niwrnod ar gyfer diagnosis.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y buddsoddiad ychwanegol mewn cyfarpar diagnostig, a gafodd ei sicrhau gan Blaid Cymru yn nhrafodaethau'r gyllideb, yn helpu i gyrraedd y targed hwn.

Motion NDM6172 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that the independent cancer task force has called for a target of diagnosis within 28 days.

2. Calls on the Welsh Government to ensure that the extra investment in diagnostic equipment secured by Plaid Cymru in the budget negotiations helps achieve this target.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch o gael agor y ddadl yma, sy’n galw am ffocws ar gyrraedd targed o 28 diwrnod ar gyfer rhoi diagnosis i bobl efo canser. Argymhelliad ydy hwn, wrth gwrs, gan y tasglu canser annibynnol, tasglu sy’n cynnwys rhai o glinigwyr gorau Ewrop, a ddywedodd:

‘We recommend setting an ambition that by 2020, 95% of patients referred for testing by a GP are definitively diagnosed with cancer, or cancer is excluded, and the result communicated to the patient, within four weeks’.

Mae’r adroddiad hefyd yn awgrymu y dylai 50 y cant gael eu canlyniad o fewn pythefnos.

Mae rhai pedantig wedi tynnu fy sylw at y ffaith bod y tasglu canser annibynnol yn edrych yn benodol ar Loegr. Yr awgrym, am wn i, ydy na ddylem ni fyth edrych i mewn i beth sy’n digwydd mewn llefydd eraill, neu efallai hyd yn oed fod canser yn newid ffurf mewn rhyw ffordd pan mae’n croesi ffin, ond, wrth gwrs, mae’r argymhelliad hefyd wedi cael ei gymeradwyo gan Ymchwil Canser fel rhywbeth a fyddai yn benodol o werth i Gymru hefyd. Yr un ydy anghenion iechyd pobl. Yr un ydy pwysigrwydd diagnosis cynnar.

Mae rhestrau aros diagnostig yn fwy yma na dros y ffin. Mae unrhyw ddehongliad rhesymol o ddata, rwy’n meddwl, yn dangos hynny. Ac hefyd oherwydd canllawiau newydd gan NICE, sydd yn berthnasol i Gymru, mae’n mynd i fod yn haws i feddygon teulu gyfeirio pobl i gael eu profi. Felly, mae cynnydd mewn capasiti, rwy’n meddwl, yn mynd i fod yn angenrheidiol.

Rydym ni wedi gweld gwelliant mewn amseroedd aros diagnostig ar gyfer radioleg yng Nghymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac yn amlwg rydym yn dymuno gweld hynny yn parhau. Ond nid yw’r ffigurau yn well nag oedden nhw yn ôl ym mis Hydref 2009, er enghraifft, felly rydym yn dal yn ceisio dod dros y cyfnod yna rhwng 2011 a 2014 pan aeth amseroedd aros drwy y to.

Mae’n waeth byth pan mae’n dod i ddiagnosis endosgopi, sy’n hanfodol, wrth gwrs, efo canser y perfedd. Yma, mae’r amser aros canolrifol wedi mynd o ychydig dros dair wythnos yn 2009 i ychydig o dan chwech wythnos ar gyfer y rhan fwyaf o’r flwyddyn yma. Nid ydym wedi gweld unrhyw welliant go iawn ers 2014, a chofiwch mai’r canolrif ydy hyn, sy’n golygu bod hanner y bobl yn disgwyl hyd yn oed yn hirach na hyn. Felly, rydych chi yn gallu gweld yr heriau sy’n ein wynebu ni i weithredu targed o 28 diwrnod ar gyfer diagnosis i 95 y cant o bobl.

Mae’r Gweinidog, rwy’n meddwl, wedi honni o’r blaen fod y targed, i raddau, yn cael ei gyrraedd mewn gwirionedd, ond rhywsut nad yw’n cael ei gofnodi. Y cyfan ddywedaf i am hynny ydy mae’n siŵr ei bod hi’n rhwystredig iawn iddo fo fod yr holl dargedau mae ei Lywodraeth o yn eu cyrraedd ddim yn cael eu cofnodi a’u cyhoeddi, pan fydd gymaint o’r targedau sydd yn cael eu cofnodi yn dangos methiant. Gallai rhai pobl gasglu o hynny fod pethau ddim yn mynd cystal ag y byddai’r Gweinidog yn dymuno eu gweld.

Ond gadewch i ni ganolbwyntio ar rywbeth arall mae’r Gweinidog wedi ei ddweud yn hollol gywir droeon: mae eisiau i ni edrych a chanolbwyntio ar ganlyniadau. Rwy’n cytuno 100 y cant efo hynny. Felly, gadewch i ni bwysleisio’r pwysigrwydd yma o gael diagnosis cynharach, a beth mae hynny yn ei olygu i ganlyniadau. Mae ffigurau diweddar yn dangos bod 93.2 y cant o gleifion a gafodd ddiagnosis yn y cyfnod cynharaf o ganser y perfedd wedi goroesi am bum mlynedd, o’i gymharu â dim ond 6.6 y cant o’r rhai lle roedd y clefyd wedi datblygu ymhellach. Ar gyfer canser yr iau, mi fydd rhwng 50 y cant a 70 y cant o gleifion cyfnod A yn goroesi am bum mlynedd efo triniaeth, o’i gymharu ag amser goroesi canolrif o rhwng chwech ac 11 mis ar gyfer y rhai yng nghyfnod C. Mae mwy na 90 y cant o ferched sy’n cael diagnosis o ganser y fron yn y cyfnod cynharaf yn goroesi’r clefyd am o leiaf pum mlynedd, o’i gymharu â rhyw 15 y cant o ferched sy’n cael diagnosis yn y cyfnod mwyaf datblygedig o’r clefyd. Mae mwy na 90 y cant o ferched sy’n cael diagnosis o ganser yr ofari yn y cyfnod cynharaf yn goroesi am o leiaf pum mlynedd, o’i gymharu â rhyw 5 y cant o ferched sy’n cael diagnosis yn y cyfnod mwyaf datblygedig. Mae’r ffigurau yn drawiadol iawn. Rydym yn gwybod, wrth gwrs, ond mae’n werth weithiau i ni edrych ar y ffigurau moel fel hyn, i’n hatgoffa ni o bwysigrwydd gwneud y diagnosis yn gynnar.

Mae yna sôn yn aml am gymharu Cymru â Lloegr. Mae’n deg mewn ambell i gyd-destun, ddim yn deg mewn cyd-destunau eraill ond, wrth gwrs, dylem ni yng Nghymru a Lloegr efo’n gilydd fod yn edrych tuag at beth sy’n digwydd lle mae perfformio i’w weld ar ei orau. Ambell i enghraifft i chi: ffigurau goroesi canser y fron am bum mlynedd, 79.1 y cant yn Lloegr; 78 y cant yng Nghymru—digon tebyg; yn Sweden, y ffigur yn 86 y cant, a dyna ddylem fod yn anelu amdano fo. Yn Lloegr, 80 y cant o ddynion efo canser y prostad yn dal yn fyw bum mlynedd yn ddiweddarach; 90 y cant ydy’r ffigur yn Awstria; 78 y cant yng Nghymru. Canser y coluddyn, wedyn, mae ffigurau goroesi pum mlynedd yn Lloegr yn 51.3 y cant; ychydig o dan 50 y cant yng Nghymru; a’r Almaen yn taro dros 60 y cant—62.2 y cant—efo’r cyfartaledd Ewropeaidd yn 57 y cant. Felly, unwaith eto, anelu am y goreuon, achos mae pob un o’r bobl hyn yn y gwledydd eraill sy’n cael diagnosis cynnar yn bobl sy’n elwa yn yr hirdymor, ac mae’r graddfeydd goroesi yn dangos hynny i ni.

Mae yna sawl rheswm am ddiagnosis hwyr: amharodrwydd cleifion, yn aml iawn, i ymweld â meddyg teulu efo’r peswch parhaus yna neu’r lwmp sydd ddim yn diflannu, o bosib. Efallai bod y claf wedi gwrando ar gyngor y Llywodraeth i beidio ag ymweld â meddyg teulu oni bai bod rhaid. Mae yna lawer o resymau, wrth gwrs, pam fod pobl yn peidio mynd. Ond, mae amseroedd aros hir yn ffactor hefyd ac weithiau mae symptomau cymhleth angen profion cymhleth o’r math rydym wedi’u gweld yn cael eu harloesi mewn canolfannau amlddisgyblaethol yn Nenmarc, sy’n rhywbeth rydw i wedi cyfeirio ato fo sawl tro yn y fan hon. Unwaith eto, mae Ymchwil Canser yn cefnogi canolfannau amlddisgyblaethol fel hyn. Dyma chi un dyfyniad:

‘It’s clear that early diagnosis is crucial to improving survival in many cancer types. Some cancer types are more amenable to this, for example, breast and skin cancers that have specific symptoms. Particular challenges are present in cancers where symptoms are vague.’

Mae’n rhaid inni roi bob cyfle drwy ganolfannau diagnostig a thrwy ddefnyddio’r arian sydd wedi’i neilltuo drwy’r gyllideb, yn dilyn y trafodaethau efo Plaid Cymru, i sicrhau bod y targed hollbwysig yma’n un o’r prif flaenoriaethau wrth inni dargedu arian prin, ond arian sydd yna ar gyfer sicrhau iechyd pobl Cymru yn y dyfodol.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I’m pleased to open this debate, which calls for a focus on achieving a target of 28 days for diagnosis for those with cancer. This is a recommendation that was made by the independent cancer taskforce, which includes some of Europe’s finest clinicians, who said:

Rydym yn argymell y dylid gosod uchelgais y bydd, erbyn 2020, 95% o gleifion a atgyfeiriwyd gan feddyg teulu i gael profion yn cael diagnosis naill ai bod ganddynt ganser, neu nad oes ganddynt ganser, a bod y canlyniad wedi ei gyfleu i’r claf o fewn pedair wythnos.

The report also suggests that 50 per cent should receive their results within a fortnight.

Some of the more pedantic amongst us have drawn attention to the fact that the independent taskforce looks specifically at England. The suggestion, I suppose, is that we should never look at what happens elsewhere, or even that cancer changes its form when it crosses a border, but, of course, the recommendation has also been approved by Cancer Research as something that would be of specific value to Wales too. The health needs of people are the same and the need for early diagnosis is just as important.

Waiting times for diagnosis are longer here than they are over the border. Any reasonable analysis of data, I think, would demonstrate that. And because of new NICE guidelines, which do apply here in Wales, it will be easier for GPs to refer people for testing. So, an increase in capacity, I think, is going to be necessary.

We have seen improvements in diagnostic waiting times for radiology in Wales over the past few years, and clearly we want to see that continuing. But the figures are no better than they were back in October 2009, for example, so we are still trying to recover from that period between 2011 and 2014 when waiting times went through the roof.

It’s even worse when it comes to endoscopy diagnosis, which is crucial, of course, with colon cancer. Here, the median waiting time has gone from a little over three weeks in 2009 to a little under six weeks for most of this year. We haven’t seen any real improvement since 2014, and remember that is the median figure, which will mean that half the people are waiting even longer than that. So, you can see the challenges facing us in achieving a target of 28 days for diagnosis for 95 per cent of patients.

The Minister, I think, has claimed in the past that the target, to a certain extent, is being achieved, but that somehow it’s not being recorded. All I will say about that is that I’m sure it’s very frustrating for him that all of the targets that his Government does achieve aren’t recorded and published, when so many of the targets that are recorded show failures. Some people might assume from that that things aren’t perhaps going as well as the Minister would hope.

But let’s concentrate on something else that the Minister has said entirely accurately on a number of occasions: we need to look at outcomes. I agree 100 per cent with that. So, let’s emphasise the importance of having earlier diagnoses and what that can mean in terms of outcomes. Recent figures demonstrate that 93.2 per cent of patients who received a diagnosis at the earliest stage of colon cancer survived for five years, as compared with only 6.6 per cent where the disease had developed further. For liver cancer, between 50 per cent and 70 per cent of stage A patients will survive for five years with treatment, as compared with a median survival rate of between six and 11 months for those in stage C. More than 90 per cent of women diagnosed with breast cancer at the earliest stages do survive for at least five years, as compared with 15 per cent of women who are diagnosed at the most advanced stage of the disease. More than 90 per cent of women who are diagnosed with ovarian cancer at the earliest stage do survive for at least five years, as compared with 5 per cent of women diagnosed at the most advanced stage. The figures are very striking indeed. We know, of course, what they are, but it’s worth while looking at those bare figures just to remind ourselves of the importance of diagnosis and early diagnosis.

There’s often mention of comparing Wales with England. It’s fair in some contexts, not fair in other contexts, but, of course, we in Wales and England, together, should be looking at what is happening where performance is at its best. A few examples for you: the survival rates for breast cancer for five years, 79.1 per cent in England; 78 per cent in Wales—similar figures; in Sweden, the figure is 86 per cent, and that’s what our target should be. In England, 80 per cent of men with prostate cancer survive five years or more; the figure is 90 per cent in Austria; 78 per cent in Wales. Colon cancer, the survival rates for five years in England are 51.3 per cent; a little below 50 per cent in Wales; but in Germany, they achieve over 60 per cent—62.2 per cent—with the European average at 57 per cent. So, once again, we should be aiming to match the best, because all of these people in these other nations who do receive early diagnosis are people who benefit in the long term from that diagnosis, and the survival rates demonstrate that to us.

There are a number of reasons for late diagnosis: the unwillingness of patients, very often, to visit their GP with that persistent cough or a lump that doesn’t go away. Perhaps the patient has listened to Government advice not to visit a GP unless that’s entirely necessary. There are a number of reasons, of course, why people don’t go to their GPs. But longer waiting times are also a factor and sometimes complex symptoms need complex testing of the kind that we have seen being innovated in multidisciplinary centres in Denmark, and that is something that I’ve referred to on a number of occasions in the past. Once again, Cancer Research supports multidisciplinary centres of this kind. Here’s one quote:

Mae’n amlwg fod diagnosis cynnar yn hanfodol i wella cyfraddau goroesi mewn llawer o fathau o ganser. Mae hyn yn haws gyda rhai mathau o ganser, er enghraifft canser y fron a chanser y croen sydd â symptomau penodol. Mae heriau penodol yn bresennol mewn canserau pan fo’r symptomau’n annelwig.

We must provide all opportunities through diagnostic centres and by using the funding allocated through the budget, following discussions with Plaid Cymru, to ensure that that crucial target is one of the main priorities as we target scarce resource, but the resources that are available in order to secure the future health of the people of Wales.

Thank you very much. I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport to move formally amendment 1 tabled in the name of Jane Hutt.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt yn ffurfiol.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Yn nodi:

a) y pwyslais ar ganfod canser yn gynt fel y'i nodwyd yn y cynllun diwygiedig Cynllun Cyflawni Canser ar gyfer Cymru (2016-2020);

b) bod mwy o bobl nag erioed yn cael eu trin am ganser yng Nghymru a bod y cyfraddau goroesi yn uwch nag erioed o'r blaen; ac

c) y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod y buddsoddiad ychwanegol mewn cyfarpar diagnostig a nodwyd yn y gyllideb ddrafft yn cael ei ddefnyddio i wella amseroedd aros a chanlyniadau triniaethau canser.

Amendment 1—Jane Hutt

Delete all and replace with:

Notes:

a) the emphasis on earlier detection of cancer set out in the refreshed Cancer Delivery Plan for Wales (2016-2020);

b) that more people than ever are being treated for cancer in Wales and survival rates are at an all-time high; and

c) that the Welsh Government will ensure that the extra investment in diagnostic equipment set out in the draft budget is used to improve cancer waiting times and treatment outcomes.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Member
Vaughan Gething 17:37:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Formally, Chair.

Yn ffurfiol, Gadeirydd.

Thank you very much. I call on Angela Burns to move amendment 2 tabled in the name of Paul Davies.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Angela Burns i gynnig gwelliant 2 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.

Gwelliant 2—Paul Davies

Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i wella mynediad at wasanaethau sgrinio ledled Cymru gyfan drwy gydnabod y rôl y mae gwasanaeth cenedlaethol symudol trin canser yn ei chwarae o ran cefnogi'r rhai sydd â chanser, ynghyd â lleihau atgyfeiriadau i ofal eilaidd drwy wneud mwy o ddefnydd o dechnoleg ddiagnostig mewn meddygfeydd.

Amendment 2—Paul Davies

Delete Point 2 and replace with:

Calls on the Welsh Government to improve access to screening services across the whole of Wales by acknowledging the role a national mobile cancer treatment service plays in supporting those with cancer, alongside reducing referrals to secondary care by making greater use of diagnostic technology in GP surgeries.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I would like to do just that. I’m very grateful to Plaid Cymru for bringing forward this motion, although I would say to Rhun ap Iorwerth that he shouldn’t be quite so sensitive about being ribbed for relying so heavily upon an English survey, when he normally eschews all things English. In fact, Plaid Cymru have taken me to task so many times for using English data when it comes to the NHS.

I think that having a target for diagnosis within 28 days is a really laudable aim, and I think it’s also a very humane aim, because I cannot think of much that could be more frightening than a GP telling you that you need to go off and have tests because they suspect you have cancer. I know from constituents’ stories, they tell me that it consumes them—the wait. And the longer they have to wait, the more worried they and their families become. I think that being able to answer people’s fears and either tell them of a battle they have to fight or to let them off and allow them to go back to their normal lives is incredibly important. And anything and everything we can do to bring that diagnosis time down is really, really welcome.

I’ve noted the Government’s amendments and I am pleased, Cabinet Secretary, to see that there is more emphasis on early detection, as set out in the cancer delivery plan. I couldn’t agree more with that, but I have to say that, overall, you are failing cancer patients throughout Wales. Independent research by Bristol University concludes that patients in England are seven times more likely to access modern cancer drugs than their counterparts in Wales; that, in Wales in total, there’s been a 6.1 per cent increase in those waiting for urgent cancer care. So, it’s very important to have the early detection, but your point (b) goes on to say that,

‘more people than ever are being treated for cancer in Wales and survival rates are at an all-time high’.

I welcome that. I think that’s absolutely excellent, but, again, we have to look at the fact that only 83.3 per cent of people who should have started their cancer treatment within 62 days are actually being able to do that, and none of Wales’s health boards are meeting this target on an individual basis. So there’s quite a big gap between the rhetoric of your amendments and the actual delivery out there on the street.

We’ve put forward an amendment that talks about improving access to screening services across the whole of Wales. We would like to acknowledge the role that a national mobile cancer treatment service plays in supporting those with cancer. We believe that we are so far behind in the first part of this motion that we could really move forward by using mobile cancer diagnostic treatment centres much, much more. Twenty point eight per cent of people across Wales are waiting more than eight weeks. In England it’s only 1.5 per cent. We have got more new cases of cancer and incidence is continuing to rise in men and women. When you think that four out of every 10 cases of cancer are preventable, where good diagnostics could make such an enormous difference, then we really want to emphasise the point that a national mobile cancer treatment service could make the world of difference.

We announced in the 2016 Assembly elections that we would establish just such a thing to prevent long round trips for patients accessing clinics and chemotherapy treatment. We also committed to reducing referrals to secondary care by making much greater use of diagnostic technology in GPs surgeries. It’s really interesting, because I went to a cluster group on Friday of last week, and they’ve actually got a critical reactor diagnostic test machine, and that is one of the keys that will actually tell you in your blood whether or not you might be having something going on that could lead to either a cancer or a sepsis. It’s a very rare thing for a GP’s clinic to actually bring that in and use that, but by being able to do that they’re playing their part in helping to move forward this early diagnostic.

There are an awful lot of things that we can do in terms of helping GPs to do much more screening at their level, to then get those referrals going on through into the hospitals. Mobile clinics are absolutely essential, particularly in rural Wales, where it is so very difficult for people to get backwards and forwards. We’d like to look at ideas such as having chemists being able to do blood tests—again, blood tests that can pick up the cancer markers, which can go forward. All of these things just help to speed up the system, and that’s what we need to do to be able to move this forward. If we want to be able to try and make that 28-day target, which I think would be absolutely critical for the mental well-being of a potential cancer sufferer, then we need to look at the whole broad-brush spectrum, and I’d be very interested in your views on some of those ideas, Cabinet Secretary.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn wneud hynny. Rwy’n ddiolchgar iawn i Blaid Cymru am gyflwyno’r cynnig hwn, er y byddwn yn dweud wrth Rhun ap Iorwerth na ddylai fod mor sensitif am gael tynnu ei goes am ddibynnu mor drwm ar arolwg o Loegr, ag yntau fel arfer yn osgoi pob peth Seisnig. Yn wir, mae Plaid Cymru wedi fy ngheryddu cymaint o weithiau am ddefnyddio data o Loegr mewn perthynas â’r GIG.

Credaf fod cael targed ar gyfer cael diagnosis o fewn 28 diwrnod yn nod canmoladwy iawn, ac rwy’n credu ei fod hefyd yn nod trugarog iawn, gan na allaf feddwl am lawer a allai fod yn fwy brawychus na meddyg teulu yn dweud wrthych fod angen i chi fynd i gael profion am eu bod yn amau ​​bod gennych ganser. Rwy’n gwybod o straeon etholwyr, maent yn dweud wrthyf ei fod yn eu difa—yr aros. A pho hiraf sy’n rhaid iddynt aros, y mwyaf pryderus y maent hwy a’u teuluoedd yn mynd i fod. Rwy’n meddwl bod gallu ateb ofnau pobl a naill ai dweud wrthynt am y frwydr sy’n rhaid iddynt ei hymladd neu eu rhyddhau a gadael iddynt ddychwelyd at eu bywydau arferol yn hynod o bwysig. Ac mae unrhyw beth a phopeth y gallwn ei wneud i leihau’r amser diagnosis hwnnw i’w groesawu’n fawr iawn.

Rwyf wedi nodi gwelliannau’r Llywodraeth ac rwy’n falch o weld, Ysgrifennydd y Cabinet, fod mwy o bwyslais ar ganfod yn gynnar, fel y nodir yn y cynllun cyflawni canser. Rwy’n cytuno’n llwyr â hynny, ond rhaid i mi ddweud, ar y cyfan, rydych yn gwneud cam â chleifion canser ledled Cymru. Daeth ymchwil annibynnol gan Brifysgol Bryste i’r casgliad fod cleifion yn Lloegr saith gwaith yn fwy tebygol o gael mynediad at gyffuriau canser modern na’u cymheiriaid yng Nghymru; fod cynnydd o 6.1 y cant i gyd wedi bod yng Nghymru yn y nifer sy’n aros am ofal canser brys. Felly, mae’n bwysig iawn gallu canfod yn gynnar, ond mae eich pwynt (b) yn mynd ymlaen i ddweud bod,

‘mwy o bobl nag erioed yn cael eu trin am ganser yng Nghymru a bod y cyfraddau goroesi yn uwch nag erioed o’r blaen’.

Rwy’n croesawu hynny. Rwy’n credu bod hynny’n hollol wych, ond unwaith eto, mae’n rhaid i ni edrych ar y ffaith mai 83.3 y cant yn unig o bobl a ddylai fod wedi dechrau ar eu triniaeth canser o fewn 62 o ddiwrnodau sy’n gallu gwneud hynny mewn gwirionedd, ac nid oes yr un o fyrddau iechyd Cymru yn cyrraedd y targed hwn ar sail unigol. Felly mae yna fwlch mawr rhwng rhethreg eich gwelliannau a’u cyflawniad allan yno ar lawr gwlad.

Rydym wedi cyflwyno gwelliant sy’n sôn am wella mynediad at wasanaethau sgrinio ar draws Cymru gyfan. Hoffem gydnabod y rôl y mae’r gwasanaeth trin canser symudol cenedlaethol yn ei chwarae yn cefnogi pobl sydd â chanser. Rydym yn credu ein bod mor bell y tu ôl yn rhan gyntaf y cynnig hwn fel y gallem symud ymlaen o ddifrif drwy ddefnyddio llawer iawn mwy ar ganolfannau triniaeth diagnostig symudol ar gyfer canser. Mae 20.8 y cant o bobl ledled Cymru yn aros mwy nag wyth wythnos. Yn Lloegr nid yw ond yn 1.5 y cant. Mae gennym fwy o achosion newydd o ganser ac mae nifer yr achosion yn parhau i godi mewn dynion a menywod. Pan feddyliwch fod modd atal pedwar o bob 10 achos o ganser, lle y gallai diagnosteg dda wneud gwahaniaeth mor enfawr, yna rydym o ddifrif eisiau pwysleisio’r pwynt y gallai gwasanaeth trin canser symudol cenedlaethol wneud y byd o wahaniaeth.

Cyhoeddasom yn etholiadau’r Cynulliad 2016 y byddem yn sefydlu yn union hynny i atal teithiau hir i gleifion sy’n mynd i glinigau ac yn cael triniaeth cemotherapi. Rydym hefyd wedi ymrwymo i leihau atgyfeiriadau i ofal eilaidd drwy wneud llawer mwy o ddefnydd o dechnoleg ddiagnostig mewn meddygfeydd meddygon teulu. Mae’n ddiddorol iawn, oherwydd euthum i grŵp clwstwr ddydd Gwener yr wythnos diwethaf, ac mae ganddynt beiriant prawf diagnostig adwaith critigol, a dyna un o’r allweddi a fydd yn dweud wrthych yn eich gwaed mewn gwirionedd pa un a oes rhywbeth yn digwydd a allai arwain at naill ai canser neu sepsis. Mae’n beth prin iawn i glinig meddyg teulu ddod â pheiriant felly i mewn a defnyddio hwnnw, ond drwy allu gwneud hynny maent yn chwarae eu rhan yn helpu i symud y diagnosis cynnar hwn yn ei flaen.

Mae llawer iawn o bethau y gallwn ei wneud i helpu meddygon teulu i wneud llawer mwy o sgrinio ar eu lefel hwy, a symud yr atgyfeiriadau hyn drwodd i’r ysbytai wedyn. Mae clinigau symudol yn gwbl hanfodol, yn enwedig yng nghefn gwlad Cymru, lle y mae mor hynod o anodd i bobl deithio yn ôl ac ymlaen. Hoffem edrych ar syniadau fel cael cemegwyr sy’n gallu gwneud profion gwaed—unwaith eto, profion gwaed a all nodi’r marcwyr canser, i allu symud ymlaen. Mae pob un o’r pethau hyn yn helpu i gyflymu’r system, a dyna beth sydd angen i ni ei wneud i allu symud hyn yn ei flaen. Os ydym eisiau gallu ceisio cyrraedd y targed hwnnw o 28 diwrnod, rhywbeth y credaf y byddai’n gwbl hanfodol ar gyfer lles meddyliol rhywun a allai fod yn dioddef o ganser, yna mae angen i ni edrych ar y sbectrwm eang cyfan, a byddai gennyf ddiddordeb mawr yn eich barn ar rai o’r syniadau hynny, Ysgrifennydd y Cabinet.

I’m pleased to be able to speak in this debate. Yesterday I was able to ask the First Minister about the progress that the Welsh Labour Government is making in improving survival rates for cancer, and as I told the First Minister last week, the Member for Cynon Valley, Vikki Howells, and I had the privilege to tour the laboratories of Cancer Research Wales, where we were able to witness the exciting and groundbreaking work that is taking place today to increase scientific understanding of how cancer attacks the immune system.

Cancer Research Wales is a truly exciting example of the great work that is going on in Wales. They raise over £1 million a year in fundraising and contribute to cancer research within the many Welsh hospitals and university departments across Wales. As stated, I greatly welcome the ambitious Welsh Labour Government’s revised cancer delivery plan that has just been launched. All of us can applaud the fact that patient satisfaction remains positive. Indeed, investment in spending on cancer services has risen from £347 million in 2011-12 to £409 million in 2014-15. As the First Minister told me yesterday when I asked what tools the Welsh Labour Government could give the gifted scientists and researchers at Cancer Research Wales, he stated,

‘we are investing £4.5 million of funding over three years in the new Wales Cancer Research Centre, which was launched in October last year. In addition, roughly £4.7 million is invested annually in support of recruiting patients to trials or studies and supporting health board research activity.’

Indeed, the revised cancer delivery fund makes commitments to improve survival rates for cancer, reduce early death caused by the disease, close the gap with the best providers of cancer care in Europe, and the plan additionally covers the period to 2020 to provide very important continuity for the health service.

The Welsh Labour Government has set ambitious targets in this field for Wales. At least 95 per cent of patients diagnosed with cancer via the urgent suspected cancer route will start definitive treatment within 62 days of receipt of referral. Indeed, Wales has more stringent targets than England—95 per cent, compared to 85 per cent on this. At least 98 per cent of patients newly diagnosed with cancer, not via the urgent route, will start definitive treatment within 31 days of diagnosis, regardless of the referral route. These targets reflect advice from expert clinicians, patients and the third sector that patients should not wait more than 62 days from the point at which cancer is first suspected to the start of treatment.

A 28-day diagnosis target, which the Tory Government has announced as the target to be met in England by 2020, would not in itself guarantee faster access to cancer treatment. The whole pathway is important for people referred with suspected cancer, not just the first 28 days. The Welsh Labour Government has said that it is opposed to any idea that would potentially lead to patients being misdiagnosed or not being diagnosed at all to meet a new target or any proposal that would lengthen the time patients wait to start treatment. It should be recognised that we have a different health service and system in Wales, which is based on collaboration and the integration of primary and secondary care. So let there be no doubt: for us to achieve our aims, we do have to invest, and also let there be no doubt that the Labour Party, which created the national health service, the greatest achievement of any peacetime United Kingdom Government, here in Wales continues to ensure that the national health service here is funded and fit for use in the twenty-first century.

Investment from the Welsh Labour Government has meant that spending on cancer services continues to rise. Cancer now accounts for nearly 7 per cent of all NHS expenditure in Wales—the fourth biggest expenditure area. The Welsh Labour Government is investing £16.9 million in diagnostic equipment, such as MRI and CT scanners in 2016-17. There can be no better testament to the commitment that our party and our Government has than to ensure we continue to tackle the scourge of cancer than that of the new £200 million Velindre cancer centre, with £15 million allocated in the draft budget, in these times, for better diagnostics. The direction of progress and journey being made is good, and that is why I shall be voting against the motion as proposed and will be supporting the Government amendments. Thank you.

Rwy’n falch o allu siarad yn y ddadl hon. Ddoe gallais ofyn i’r Prif Weinidog am y cynnydd y mae Llywodraeth Lafur Cymru yn ei wneud o ran gwella cyfraddau goroesi ar gyfer canser, ac fel y dywedais wrth y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf, cafodd yr Aelod dros Gwm Cynon, Vikki Howells, a minnau y fraint o ymweld â labordai Ymchwil Canser Cymru, lle roeddem yn gallu gweld y gwaith cyffrous ac arloesol sy’n digwydd heddiw i gynyddu dealltwriaeth wyddonol o sut y mae canser yn ymosod ar y system imiwnedd.

Mae Ymchwil Canser Cymru yn enghraifft wirioneddol gyffrous o’r gwaith gwych sy’n cael ei wneud yng Nghymru. Maent yn codi dros £1 filiwn y flwyddyn ac yn cyfrannu at ymchwil canser yn y nifer o ysbytai yng Nghymru ac adrannau prifysgol ledled Cymru. Fel y nodwyd, croesawaf gynllun cyflawni canser uchelgeisiol Llywodraeth Llafur Cymru sydd newydd gael ei lansio ar ei newydd wedd. Gall pob un ohonom gymeradwyo’r ffaith fod boddhad cleifion yn parhau i fod yn gadarnhaol. Yn wir, mae buddsoddi mewn gwariant ar wasanaethau canser wedi codi o £347 miliwn yn 2011-12 i £409 miliwn yn 2014-15. Fel y dywedodd y Prif Weinidog wrthyf ddoe pan ofynnais pa offer y gallai Llywodraeth Lafur Cymru eu rhoi i wyddonwyr ac ymchwilwyr dawnus yn Ymchwil Canser Cymru, dywedodd,

rydym yn buddsoddi £4.5 miliwn o gyllid dros dair blynedd yn y Ganolfan Ymchwil Canser newydd ar gyfer Cymru, a lansiwyd ym mis Hydref y llynedd. Yn ogystal, buddsoddir £4.7 miliwn yn fras bob blwyddyn i gefnogi recriwtio cleifion i dreialon neu astudiaethau a chefnogi gweithgaredd ymchwil y bwrdd iechyd.

Yn wir, mae’r gronfa cyflawni canser ddiwygiedig yn ymrwymo i wella cyfraddau goroesi ar gyfer canser, lleihau nifer y marwolaethau cynnar a achosir gan y clefyd, cau’r bwlch gyda’r darparwyr gofal canser gorau yn Ewrop, ac mae’r cynllun hefyd yn ymdrin â’r cyfnod hyd at 2020 er mwyn sicrhau parhad sy’n bwysig iawn i’r gwasanaeth iechyd.

Mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi gosod targedau uchelgeisiol yn y maes hwn ar gyfer Cymru. Bydd o leiaf 95 y cant o gleifion a gafodd ddiagnosis o ganser drwy’r llwybr amheuaeth o ganser brys yn dechrau triniaeth benodol o fewn 62 diwrnod i gael eu hatgyfeirio. Yn wir, mae gan Gymru dargedau llymach na Lloegr—95 y cant, o’i gymharu â 85 y cant ar hyn. Bydd o leiaf 98 y cant o’r cleifion sydd newydd gael diagnosis o ganser, nid drwy’r llwybr brys, yn dechrau triniaeth benodol o fewn 31 diwrnod i gael diagnosis, beth bynnag fo’r llwybr atgyfeirio. Mae’r targedau hyn yn adlewyrchu cyngor gan glinigwyr arbenigol, cleifion a’r trydydd sector na ddylai cleifion aros mwy na 62 diwrnod o’r adeg y ceir amheuaeth o ganser ​gyntaf i ddechrau’r driniaeth.

Ni fyddai targed diagnosis 28 diwrnod y mae’r Llywodraeth Dorïaidd wedi’i gyhoeddi fel y targed i’w gyrraedd yn Lloegr erbyn 2020, ynddo’i hun yn gwarantu mynediad cyflymach at driniaeth canser. Mae’r llwybr cyfan yn bwysig i bobl a atgyfeiriwyd lle y ceir amheuaeth o ganser, nid y 28 diwrnod cyntaf yn unig. Mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi dweud ei bod yn gwrthwynebu unrhyw syniad a fyddai’n arwain o bosibl at gleifion yn cael diagnosis anghywir neu ddim yn cael diagnosis o gwbl er mwyn cyrraedd targed newydd neu unrhyw gynnig a fyddai’n ymestyn yr amser y mae cleifion yn aros i ddechrau triniaeth. Dylid cydnabod bod gennym wasanaeth a system iechyd wahanol yng Nghymru, sy’n seiliedig ar gydweithio ac integreiddio gofal sylfaenol ac eilaidd. Felly, na foed unrhyw amheuaeth: er mwyn i ni i gyflawni ein hamcanion, mae’n rhaid i ni fuddsoddi, a hefyd na foed unrhyw amheuaeth fod y Blaid Lafur, a greodd y gwasanaeth iechyd gwladol, y llwyddiant mwyaf a gafwyd gan unrhyw Lywodraeth yn y Deyrnas Unedig ar adeg o heddwch, yma yng Nghymru yn parhau i sicrhau bod y gwasanaeth iechyd gwladol yma yn cael ei ariannu ac yn addas i’w ddefnyddio yn yr unfed ganrif ar hugain.

Mae buddsoddiad gan Lywodraeth Lafur Cymru wedi golygu bod gwariant ar wasanaethau canser yn parhau i godi. Gwariant ar ganser bellach yw bron i 7 y cant o holl wariant y GIG yng Nghymru—y pedwerydd maes gwariant mwyaf. Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn buddsoddi £16.9 miliwn mewn offer diagnostig, fel sganwyr MRI a CT yn 2016-17. Ni ellir cael gwell tystiolaeth o ymrwymiad ein plaid a’n Llywodraeth na sicrhau ein bod yn parhau i fynd i’r afael â malltod canser, na’r ganolfan ganser newydd yn Felindre sy’n werth £200 miliwn, gyda £15 miliwn wedi’i ddyrannu yn y gyllideb ddrafft, ar yr adeg hon, ar gyfer gwella diagnosteg. Mae cyfeiriad y cynnydd a’r daith sy’n cael ei gwneud yn dda, a dyna pam y byddaf yn pleidleisio yn erbyn y cynnig a gyflwynwyd ac yn cefnogi gwelliannau’r Llywodraeth. Diolch.

I would like to thank Plaid Cymru for tabling this debate today. The Welsh Government’s refreshed cancer delivery plan outlines the scale of the problem we face. Cancer care has vastly improved over the years and, as a result, more and more people are surviving cancer. However, we are failing badly when it comes to early diagnosis and have some of the worst five-year survival rates in the developed world. Eventually one in two of us will develop cancer at some point in our lives and, as Dr Crosby writes in the introduction to the cancer delivery plan,

‘Diagnosing cancer early allows for a combination of less aggressive and less expensive treatment, improved patient experience and quality of life, and cruciallybetter survival.’

We have to do better. We must learn from experiences elsewhere, and I’m pleased that the Welsh Government accepts that we are not performing well when it comes to early diagnosis and that they are prepared to look at how things are done across the world. The cancer implementation group’s visit to Denmark has led to an overhaul of GP cancer referrals and the piloting of diagnostic centres. Plaid’s motion refers to the work undertaken to develop the English cancer delivery plan, and UKIP would happily support Wales adopting the cancer targets set out in the report by the independent cancer taskforce.

The NHS in England have made massive improvements in their five-year survival rates and we would do well to learn from these achievements.

Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl hon heddiw. Mae cynllun cyflawni canser Llywodraeth Cymru ar ei newydd wedd yn amlinellu maint y broblem sy’n ein hwynebu. Mae gofal canser wedi gwella’n sylweddol dros y blynyddoedd ac o ganlyniad, mae mwy a mwy o bobl yn goroesi canser. Fodd bynnag, rydym yn methu’n wael o ran diagnosis cynnar ac yma y mae rhai o’r cyfraddau goroesi gwaethaf ar ôl pum mlynedd yn y byd datblygedig. Yn y pen draw bydd un o bob dau ohonom yn datblygu canser ar ryw adeg yn ein bywydau ac fel y mae Dr Crosby yn ysgrifennu yn y cyflwyniad i’r cynllun cyflawni canser,

‘Mae cael diagnosis o ganser yn gynnar yn ei gwneud yn bosibl cael cyfuniad o driniaethau llai ymosodol a llai costus, gwell profiad ac ansawdd bywyd gwell i’r claf, ac yn hollbwysig goroesi’n hirach.’

Mae’n rhaid i ni wneud yn well. Rhaid i ni ddysgu o brofiadau mewn mannau eraill, ac rwy’n falch fod Llywodraeth Cymru yn derbyn nad ydym yn perfformio’n dda o ran diagnosis cynnar a’u bod yn barod i edrych ar sut y caiff pethau eu gwneud ar draws y byd. Mae ymweliad y grŵp gweithredu canser â Denmarc wedi arwain at ailwampio trefniadau atgyfeirio canser meddygon teulu a threialu canolfannau diagnostig. Mae cynnig Plaid Cymru yn cyfeirio at y gwaith a wnaed i ddatblygu’r cynllun cyflawni canser yn Lloegr, a byddai UKIP yn hapus i gefnogi ymdrech Cymru i fabwysiadu’r targedau canser a nodwyd yn yr adroddiad gan y tasglu canser annibynnol.

Mae’r GIG yn Lloegr wedi gwneud gwelliannau enfawr yn eu cyfraddau goroesi ar ôl pum mlynedd a byddai’n werth i ni ddysgu o’r cyflawniadau hyn.

Will you take an intervention on that?

A wnewch chi dderbyn ymyriad ar hynny?

I thank the Member for taking an intervention. Do you share the concerns, then, I have that the report today from Cancer Research UK highlights the possible chaos that’s going to happen in diagnostics and pathology within the NHS, because they see the numbers increasing but the actual section decreasing?

Diolch i’r Aelod am dderbyn ymyriad. A ydych yn rhannu’r pryderon sydd gennyf, felly, fod yr adroddiad heddiw gan Cancer Research UK yn tynnu sylw at yr anhrefn bosibl sy’n mynd i ddigwydd ym maes diagnosteg a phatholeg yn y GIG, oherwydd eu bod yn gweld y niferoedd yn cynyddu ond yr adran ei hun yn lleihau?

Thank you, David. It’s going to be very difficult to keep up with the demand, as one in two of us is going to get cancer, but we can only try our best.

We would also support the Welsh Conservatives’ suggestion of a mobile cancer treatment service, particularly for rural areas.

There is no single solution to delivering improvements to cancer care in Wales but many small steps we can take. We have to improve awareness of the symptoms, access to a GP, improve availability of diagnostics in primary care, speed up the referral process and ensure access to the latest treatments. If we incrementally improve every link in the chain, then we can deliver the best cancer care in the world and ensure more people survive cancer for longer. The new cancer delivery plan is a good start; let’s ensure that delivery matches ambition. Thank you. Diolch yn fawr.

Diolch i chi, David. Mae’n mynd i fod yn anodd iawn dal i fyny â’r galw, gan fod un o bob dau ohonom yn mynd i gael canser, ond ni allwn ond gwneud ein gorau.

Byddem hefyd yn cefnogi awgrym y Ceidwadwyr Cymreig ynglŷn â gwasanaeth trin canser symudol, yn enwedig ar gyfer ardaloedd gwledig.

Nid oes un ateb sengl i gyflawni gwelliannau i ofal canser yng Nghymru ond mae llawer o gamau bach y gallwn eu cymryd. Mae’n rhaid i ni wella ymwybyddiaeth o symptomau, mynediad at feddyg teulu, gwella argaeledd diagnosteg mewn gofal sylfaenol, cyflymu’r broses atgyfeirio a sicrhau mynediad at y triniaethau diweddaraf. Os ydym yn raddol yn gwella pob dolen yn y gadwyn, yna gallwn ddarparu’r gofal canser gorau yn y byd a sicrhau bod mwy o bobl yn goroesi canser am fwy o amser. Mae’r cynllun cyflawni canser newydd yn ddechrau da; gadewch i ni sicrhau bod y ddarpariaeth yn cyfateb i’r uchelgais. Diolch. Diolch yn fawr.

‘It’s cancer’—probably some of the most dreaded words that people hear when they visit their consultant or their GP after investigations have taken place. Upon hearing those words, patients face a challenging time. It’s important that we do as much as we can to reassure them and ensure that the care that they will have will have a structure, an agreed plan and will be of the highest quality. But we must also be reassuring ourselves that the care they receive to that particular point meets the same high standards.

Today’s debate is about the importance of early care and undertaking those investigations as quickly as possible to be able to provide patients, either with the all-clear message, thus leaving the huge anxiety and the burden they’ve been carrying during that period or with a message that they have a condition that needs urgent treatment.

Statistics suggest that many as one in three— perhaps now it is down to one in two—will develop cancer during their lifetime. Just looking around this room, that means 10 plus of us maybe getting that message in the years ahead. It’s an issue that affects families and communities across Wales and it’s very likely that many in this Chamber have personal experiences of family members or very good friends who have heard those words and travelled through that diagnostic process and who may be able to relay some of their experiences directly from what we know.

I’ve also met constituents, as many of you have, who’ve raised concerns about the delays that they’ve experienced in the diagnostic process. It’s important to acknowledge that, despite the ongoing progress towards target achievement—and there is progress—people are still experiencing waits and I’ve got no intention of burying my head in the sand on this matter. But it’s also important to stress that I’m also contacted by constituents who tell me how much praise they’ve given to the NHS in Wales for the speedy treatment that they have received and the excellent care provided by the dedicated and committed NHS staff here in Wales.

It is good news that the cancer survival rates in Wales continue to increase year on year, and I’m sure that the statistics will be repeated again. However, with regard to diagnostics, at the end of September 2016, just 11,000 people were waiting over eight weeks for specified diagnostic tests and endoscopies. Cabinet Secretary, I’m sure that you would agree that this is 11,000 too many. Although, I accept that not all of these were suspected cancer and that the figure is 36 per cent lower than in 2015.

We all want an end to long waiting times in all areas of our NHS in Wales, including cancer care. This ambition has been reflected by the recently published revised cancer delivery plan. My colleague, the Member for Islwyn, has stressed the positives of that plan already this afternoon. It focuses on early detection of cancer through better access to diagnostics. I welcome the recent announcement of the investment of £6 million in the hub at the Royal Glamorgan Hospital in Llantrisant—they’re replacing a CT scanner, a new, second CT scanner and MRI scanners at that hospital—all expecting and helping to deliver more MRI scans, over 7,000, and more CT scans, over 6,500 per year. They will undoubtedly improve the diagnostic testing across south Wales.

The Government’s commitment to improving cancer diagnosis targets, as well as treatment for those suffering from this horrendous disease, is clear: detecting cancer earlier is not only a matter of diagnostic tests following referral. We must also continue the national screening programmes and work hard to improve the screening uptake through improving public awareness of the importance of these screening programmes. That’s been one of the problems. The uptake sometimes has not been very good. In 2015-16, 77.8 per cent of women in the target age group attended cervical cancer screening at least once in the past five years. This figure has, however, been slowly decreasing over the past 10 years. We need to see it increase and not decrease. Breast screening saw a small increase of 0.3 per cent, and there is currently 72.4 per cent of those women within the target age group being screened.

However, bowel screening is actually very poor. They’ve seen a decrease in people being screened, with only 50.8 per cent using bowel screening. We must improve these screening figures because they are a way in which we can identify at an early stage people who need care. And why are we helping people? Rhun ap Iorwerth highlighted other issues that perhaps cause some concerns, of delayed attendance at GP surgeries, and one of those, possibly, is men. We are terrible at going to a GP. We don’t make the effort. We think we’re big enough and don’t have a problem. We need more of us to actually identify the fact that we should attend a GP when we believe that something’s going wrong. And we often know it’s going wrong, but we just don’t want to admit it to ourselves. So, we must educate people better about taking the steps of self-awareness and screening processes, so we can actually do the early identification.

Dirprwy Lywydd, progress is being made, but there’s much more to be done, and we must all work together to achieve greater success.

‘Canser yw e’—yn ôl pob tebyg rhai o’r geiriau mwyaf brawychus y bydd pobl yn eu clywed pan fyddant yn ymweld â’u meddyg ymgynghorol neu eu meddyg teulu ar ôl cynnal archwiliadau. Ar ôl clywed y geiriau hynny, mae cleifion yn wynebu cyfnod heriol. Mae’n bwysig ein bod yn gwneud cymaint ag y gallwn i dawelu eu meddyliau a’u sicrhau y bydd strwythur i’r gofal y byddant yn ei gael, a chynllun wedi’i gytuno, ac y bydd o’r ansawdd gorau. Ond rhaid i ni hefyd dawelu ein meddyliau ein hunain fod y gofal a gânt hyd at y pwynt hwnnw’n cyrraedd yr un safonau uchel.

Mae’r ddadl heddiw’n ymwneud â phwysigrwydd gofal cynnar a chynnal yr archwiliadau cyn gynted ag y bo modd er mwyn gallu rhoi’r neges i gleifion nad ydynt yn dioddef o ganser, gan gael gwared ar y pryder enfawr a’r baich y maent wedi bod yn ei gario dros y cyfnod hwnnw, neu’r neges fod ganddynt gyflwr sy’n galw am driniaeth frys.

Mae’r ystadegau’n awgrymu y bydd cynifer ag un o bob tri—efallai ei fod i lawr i un o bob dau bellach—yn datblygu canser yn ystod eu hoes. Wrth edrych o gwmpas yr ystafell hon, mae hynny’n golygu efallai y bydd 10 a mwy ohonom yn cael y neges honno yn y blynyddoedd i ddod. Mae’n fater sy’n effeithio ar deuluoedd a chymunedau ledled Cymru ac mae’n debygol iawn fod llawer yn y Siambr hon wedi cael profiadau personol o aelodau o’r teulu neu ffrindiau da iawn a glywodd y geiriau hynny ac sydd wedi teithio drwy’r broses ddiagnostig, ac a fyddai’n gallu sôn am rai o’u profiadau yn uniongyrchol o’r hyn a wyddom.

Rwyf hefyd wedi cyfarfod ag etholwyr, fel y mae llawer ohonoch, sydd wedi lleisio pryderon am yr oedi y maent wedi’i brofi yn y broses ddiagnostig. Er gwaethaf y cynnydd parhaus tuag at gyrraedd y targed—ac mae yna gynnydd—mae’n bwysig cydnabod bod pobl yn dal i orfod aros ac nid oes gennyf unrhyw fwriad i gladdu fy mhen yn y tywod ar y mater hwn. Ond mae hefyd yn bwysig pwysleisio fod etholwyr yn cysylltu â mi i ddweud wrthyf faint o ganmoliaeth y maent wedi ei roi i’r GIG yng Nghymru am y driniaeth gyflym a gawsant a’r gofal rhagorol a ddarperir gan staff ymroddgar ac ymrwymedig y GIG yma yng Nghymru.

Mae’n newyddion da fod y cyfraddau goroesi canser yng Nghymru yn parhau i gynyddu o flwyddyn i flwyddyn, ac rwy’n siŵr y bydd yr ystadegau’n cael eu hailadrodd eto. Fodd bynnag, o ran diagnosteg, ar ddiwedd mis Medi 2016, roedd 11,000 o bobl yn aros dros wyth wythnos am brofion diagnostig penodol ac endosgopïau. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n siŵr y byddech yn cytuno bod hyn yn 11,000 yn ormod, er fy mod yn derbyn nad oedd amheuaeth o ganser yn achos pob un o’r rhain a bod y ffigur 36 y cant yn is nag yn 2015.

Rydym i gyd am roi diwedd ar amseroedd aros hir ym mhob rhan o’n GIG yng Nghymru, gan gynnwys gofal canser. Adlewyrchwyd yr uchelgais hwn yn y cynllun cyflawni canser diwygiedig a gyhoeddwyd yn ddiweddar. Mae fy nghyd-Aelod, yr Aelod dros Islwyn, wedi pwysleisio’r agweddau cadarnhaol ar y cynllun hwnnw eisoes y prynhawn yma. Mae’n canolbwyntio ar ganfod canser yn gynnar drwy well mynediad at ddiagnosteg. Croesawaf y cyhoeddiad diweddar ynghylch buddsoddiad o £6 miliwn yn y ganolfan yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn Llantrisant—maent yn cael sganiwr CT newydd yn lle hen un, ac ail sganiwr CT newydd a sganwyr MRI yn yr ysbyty hwnnw—gan ddisgwyl darparu, a helpu i ddarparu mwy o sganiau MRI, dros 7,000, a mwy o sganiau CT, dros 6,500 y flwyddyn. Yn ddi-os, byddant yn gwella profion diagnostig ar draws de Cymru.

Mae ymrwymiad y Llywodraeth i wella targedau diagnostig canser, yn ogystal â thriniaeth i bobl sy’n dioddef o’r clefyd erchyll hwn, yn glir: nid mater o brofion diagnostig yn dilyn atgyfeiriad yn unig yw canfod canser yn gynharach. Mae’n rhaid i ni barhau hefyd â’r rhaglenni sgrinio cenedlaethol a gweithio’n galed i wella’r nifer sy’n cael eu sgrinio drwy wella ymwybyddiaeth y cyhoedd o bwysigrwydd y rhaglenni sgrinio hyn. Mae hynny wedi bod yn un o’r problemau. Weithiau, nid yw nifer y rhai sy’n manteisio ar y rhaglenni wedi bod yn dda iawn. Yn 2015-16, mynychodd 77.8 y cant o’r menywod yn y grŵp oedran targed ar gyfer sgrinio canser ceg y groth o leiaf unwaith yn y pum mlynedd diwethaf. Mae’r ffigur hwn wedi bod yn gostwng yn araf dros y 10 mlynedd diwethaf, fodd bynnag. Mae angen i ni ei weld yn codi, nid yn gostwng. Gwelwyd cynnydd bach o 0.3 y cant yn y nifer sy’n manteisio ar wasanaeth sgrinio’r fron, ac mae 72.4 y cant o’r menywod yn y grŵp oedran targed yn cael eu sgrinio ar hyn o bryd.

Fodd bynnag, mae sgrinio coluddion yn wael iawn mewn gwirionedd. Maent wedi gweld gostyngiad yn nifer y bobl sy’n cael eu sgrinio, gyda dim ond 50.8 y cant yn defnyddio’r gwasanaeth sgrinio coluddion. Mae’n rhaid i ni wella’r ffigurau sgrinio hyn am eu bod yn ffordd o allu nodi pa bobl sydd angen gofal ar gam cynnar. A pham rydym yn helpu pobl? Amlygodd Rhun ap Iorwerth broblemau eraill a allai achosi pryderon, o ran oedi cyn mynd i weld meddyg teulu, ac un o’r rheini, o bosibl, yw dynion. Rydym yn ofnadwy am fynd at feddyg teulu. Nid ydym yn gwneud yr ymdrech. Rydym yn credu ein bod yn ddigon mawr ac nad oes gennym broblem. Mae angen i fwy ohonom gydnabod y ffaith y dylem fynd at feddyg teulu pan gredwn fod rhywbeth yn mynd o’i le. Ac rydym yn aml yn gwybod ei fod yn mynd o’i le, ond nid ydym eisiau cyfaddef hynny i ni ein hunain. Felly, mae’n rhaid i ni addysgu pobl yn well ynglŷn â dilyn y camau hunanymwybyddiaeth a’r prosesau sgrinio er mwyn i ni allu ei ganfod yn gynnar mewn gwirionedd.

Ddirprwy Lywydd, mae cynnydd yn cael ei wneud, ond mae llawer mwy i’w wneud o hyd, ac mae’n rhaid i ni i gyd weithio gyda’n gilydd i sicrhau mwy o lwyddiant.

Thank you very much. I call on the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport, Vaughan Gething.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, Vaughan Gething.

Member
Vaughan Gething 17:55:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m happy to respond to today’s debate, and begin by acknowledging the comments already made, that earlier diagnosis of cancer will allow for that less aggressive and less expensive treatment, and, in particular, improved patient experience, but also quality of life that, crucially, should lead to better outcomes. But I don’t agree with the central implication of the motion, which is that a target time for diagnosis is the way to go about improving detection or necessarily outcomes. I accept that targets have a part to play in any healthcare system, but they can create perverse behaviours in different parts of the service, including in complex cancer care pathways. And on cancer waiting times to start treatment, we continue to do better than England, but our challenge is how we do better still rather than simply comparing ourselves with the English system. And I do acknowledge what’s been said about the English cancer taskforce recommendations that Plaid Cymru refer to in their motion. They don’t apply to Wales, and we do have a different health system. It isn’t being pedantic; it’s one that is delivered differently on the base of integrated primary and secondary care, health boards, on a planned rather than a commissioned model, on the basis of collaboration not fines, targets and tariffs.

Now, earlier diagnosis is a major focus of the refreshed cancer delivery plan that was published and launched within the last two weeks. We know that the Cancer Network is working with primary care on implementing the NICE suspected cancer referral guidelines, and that, in itself, is a real challenge for the whole service. The network is looking to reform diagnostic pathways, learning from their visit to Denmark, about additional referral pathways for vague symptoms. We know that is a significant challenge as well. And, through the GP contract, clusters are analysing the learning from GP referral practice. And the framework for cancer programme is developing support for GPs to better diagnose, refer and support people who have a diagnosis as well.

On screening, it’s been mentioned that more than 400,000 are routinely screened in Wales each year as part of our highly regarded breast, bowel and cervical screening programmes. We’ve already extensively modified the breast cancer screening, and we’ve recently agreed to implement better and more acceptable testing for cervical cancer and bowel cancer screening. And, in fact, that is one of the big barriers to improving the number of people who actually attend and undertake a bowel cancer test. Now, the NHS workforce strategy, and the imaging and pathology programme boards are addressing key workforce shortages in both pathology and radiology. The introduction of national informatics systems will better integrate care across sites and organisations with common pathology and imaging systems.

So, there is no complacency on our part that we have everything perfect in our system. We continue to challenge, to reform and to progress different aspects of cancer care right across Wales. And I’m pleased that points have been made on diagnostic waits, and in particular the recognition by David Rees that we’ve improved our performance on diagnostic waits over the last year. I expect to see more improvement again through the end of this performance year, and I did recently announce a £6 million investment in the diagnostic hub in Cwm Taf. We’re already making use of some mobile diagnostic services as well. But, we will, in the future, invest again heavily in replacing and in providing new diagnostic equipment, including CT, MRI and PET imaging techniques, as well as a further £15 million earmarked for diagnostic equipment following the draft budget agreement with Plaid Cymru.

We have a national endoscopy implementation group working to reduce waits and improve quality, and I’ve recently announced an extra £3 million in capital spending on decontamination equipment for these units. And I’m pleased at this point to recognise the points made by Rhianon Passmore about the investment we already make, and continue to make, on an increasing basis, for cancer services, and our backing of the new £200 million Velindre cancer centre. Now, I understand the sentiment and the drive behind the motion, and the recommendation it makes, but I simply don’t agree that an arbitrary 28-day target makes a meaningful contribution. I don’t think it’s the right way to take up the time, energy and effort of people within the service for them to make the best contribution to actually improving outcomes for cancer patients, because most patients on a 62-day pathway will have their definitive diagnosis already by that time, but some complex lung and oesophageal cancers can be hard to stage and diagnose within the 28 days. I don’t think it’s helpful to try and break up the pathway, rather than getting support in having a definitive diagnosis and definitive treatment actually starting. I think we need to give our clinical teams the time to interpret and use the diagnosis to agree and then begin that person-centred treatment plan within 62 days.

I’m really happy to refer back to the fact that one-year and five-year survival rates are at all-time highs. They continue to improve, premature mortality continues to fall, and patient experience is exceptionally high. None of this means that we are complacent about where we are and where we want to be. And on diagnostics, as Tom Crosby, the medical director of the Wales cancer network said,

‘We must lead a relentless drive towards earlier diagnosis.’

There is no suggestion that we don’t think diagnosis is important. But in Wales, I believe we already have a sound approach and a plan in place to do just that, and this plan is welcomed by both clinicians and the third sector. If you like, the previous cancer delivery plan was written for the service and given to them to get on with and deliver, and it was welcomed at the time. But the new cancer delivery plan has been written with the service and with the third sector, and we’re working on the basis of evidence that we’ve gathered on what the right thing is to do to improve what we already do within Wales. The plan is widely supported, and it has a shared ambition to continually improve outcomes. And I look forward to working together with the service, the wider third sector and the public to do just that.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n hapus i ymateb i ddadl heddiw, a dechrau drwy gydnabod y sylwadau a wnaed eisoes, y bydd diagnosis cynharach o ganser yn galluogi pobl i gael triniaeth lai difrifol a llai costus, ac yn arbennig, profiad gwell i gleifion, ond hefyd ansawdd bywyd a ddylai arwain at ganlyniadau gwell, sy’n hollbwysig. Ond nid wyf yn cytuno â goblygiad canolog y cynnig, sef mai’r amser targed ar gyfer diagnosis yw’r ffordd i fynd ati i wella lefelau canfod canser neu ganlyniadau o reidrwydd. Rwy’n derbyn bod targedau’n chwarae rhan mewn unrhyw system ofal iechyd, ond gallant greu ymddygiadau gwrthnysig mewn gwahanol rannau o’r gwasanaeth, gan gynnwys mewn llwybrau gofal canser cymhleth. Ac ar amseroedd aros i ddechrau triniaeth ganser, rydym yn parhau i wneud yn well na Lloegr, ond ein her yw sut i wneud yn well byth yn hytrach na dim ond cymharu ein hunain â system Lloegr. Ac rwy’n cydnabod yr hyn a ddywedwyd am argymhellion tasglu canser Lloegr y cyfeiriodd Plaid Cymru atynt yn eu cynnig. Nid ydynt yn berthnasol i Gymru, ac mae gennym system iechyd wahanol. Nid bod yn bedantig yw hyn; mae’n system sy’n cael ei darparu mewn ffordd wahanol ar sail gofal sylfaenol a gofal eilaidd integredig, a byrddau iechyd, ar fodel wedi’i gynllunio yn hytrach na’i gomisiynu, ar sail cydweithio nid dirwyon, targedau a thariffau.

Nawr, mae diagnosis cynharach yn brif ffocws y cynllun cyflawni canser diwygiedig a gyhoeddwyd ac a lansiwyd yn y pythefnos diwethaf. Gwyddom fod y Rhwydwaith Canser yn gweithio gyda gofal sylfaenol ar weithredu canllawiau atgyfeirio oherwydd amheuaeth o ganser y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, a bod hynny ynddo’i hun yn her go iawn i’r gwasanaeth cyfan. Mae’r rhwydwaith yn ystyried diwygio llwybrau diagnostig, gan ddysgu o’u hymweliad â Denmarc, ynglŷn â llwybrau atgyfeirio ychwanegol ar gyfer symptomau amwys. Rydym yn gwybod bod honno’n her sylweddol hefyd. A thrwy’r contract meddygon teulu, mae clystyrau’n dadansoddi’r gwersi a ddysgwyd o ymarfer atgyfeirio meddygon teulu. Ac mae rhaglen y fframwaith ar gyfer canser yn datblygu cymorth i feddygon teulu allu gwella diagnosis, atgyfeirio a chefnogaeth i bobl sydd wedi cael diagnosis hefyd.

Ar sgrinio, soniwyd bod mwy na 400,000 yn cael eu sgrinio fel mater o drefn yng Nghymru bob blwyddyn yn rhan o’n rhaglenni uchel eu parch ar gyfer sgrinio’r fron, sgrinio serfigol a sgrinio coluddion. Rydym eisoes wedi addasu’r broses sgrinio canser y fron yn helaeth, ac yn ddiweddar rydym wedi cytuno i weithredu profion gwell a mwy derbyniol ar gyfer canser ceg y groth a sgrinio am ganser y coluddyn. Ac mewn gwirionedd, dyna un o’r rhwystrau mawr i wella nifer y bobl sy’n mynychu ac yn cael prawf canser y coluddyn. Nawr, mae strategaeth gweithlu’r GIG, a byrddau’r rhaglen ddelweddu a phatholeg yn mynd i’r afael â phrinder gweithlu allweddol mewn patholeg a radioleg. Bydd cyflwyno systemau gwybodeg cenedlaethol yn integreiddio gofal yn well ar draws safleoedd a sefydliadau sydd â systemau patholeg a delweddu cyffredin.

Felly, nid oes unrhyw laesu dwylo ar ein rhan fod popeth yn berffaith yn ein system. Rydym yn parhau i herio, i ddiwygio ac i symud ymlaen gyda gwahanol agweddau ar ofal canser ledled Cymru. Ac rwy’n falch fod pwyntiau wedi’u gwneud ynglŷn ag amseroedd aros am ddiagnosis, ac yn arbennig y gydnabyddiaeth gan David Rees ein bod wedi gwella ein perfformiad mewn perthynas ag amseroedd aros diagnostig dros y flwyddyn ddiwethaf. Rwy’n disgwyl gweld mwy o welliant eto y tu hwnt i ddiwedd y flwyddyn berfformio hon, ac yn ddiweddar, cyhoeddais fuddsoddiad o £6 miliwn yn y ganolfan ddiagnostig yng Nghwm Taf. Rydym eisoes yn gwneud defnydd o rai gwasanaethau diagnostig symudol yn ogystal. Ond yn y dyfodol, byddwn yn buddsoddi’n drwm eto er mwyn darparu cyfarpar diagnostig newydd, gan gynnwys technegau delweddu CT, MRI a PET, yn ogystal â £15 miliwn pellach sydd wedi’i glustnodi ar gyfer offer diagnostig yn dilyn cytundeb y gyllideb ddrafft gyda Phlaid Cymru.

Mae gennym grŵp gweithredu endosgopi cenedlaethol sy’n gweithio i leihau amseroedd aros a gwella ansawdd, ac yn ddiweddar cyhoeddais £3 miliwn ychwanegol mewn gwariant cyfalaf ar offer diheintio ar gyfer yr unedau hyn. Ac rwy’n falch ar y pwynt hwn i gydnabod y pwyntiau a wnaed gan Rhianon Passmore am y buddsoddiad rydym eisoes yn ei wneud, ac yn parhau i wneud, ar sail gynyddol, mewn gwasanaethau canser, a’n cefnogaeth i ganolfan ganser newydd Felindre sy’n werth £200 miliwn. Nawr, rwy’n deall y teimlad a’r egni sy’n sail i’r cynnig, a’r argymhelliad y mae’n ei wneud, ond yn syml iawn, nid wyf yn cytuno bod targed mympwyol o 28 diwrnod yn gyfraniad ystyrlon. Nid wyf yn credu mai dyna’r ffordd iawn i fanteisio ar amser, egni ac ymdrech pobl yn y gwasanaeth er mwyn iddynt wneud y cyfraniad gorau i wella canlyniadau i gleifion canser mewn gwirionedd, gan y bydd y rhan fwyaf o gleifion ar lwybr 62 diwrnod eisoes wedi cael diagnosis penodol erbyn hynny, ond gall fod yn anodd gwneud diagnosis a chanfod difrifoldeb rhai canserau’r ysgyfaint a chanserau’r oesoffagws o fewn y 28 diwrnod. Nid wyf yn credu ei bod yn ddefnyddiol ceisio rhannu’r llwybr, yn hytrach na chael cymorth i gael diagnosis pendant a dechrau triniaeth bendant mewn gwirionedd. Rwy’n credu bod angen i ni roi amser i’n timau clinigol ddehongli a defnyddio’r diagnosis i gytuno ac yna i ddechrau ar gynllun triniaeth sy’n canolbwyntio ar yr unigolyn o fewn 62 diwrnod.

Rwy’n hapus iawn i gyfeirio’n ôl at y ffaith fod cyfraddau goroesi ar ôl blwyddyn ac ar ôl pum mlynedd yn uwch nag erioed. Maent yn parhau i wella, mae lefelau marwolaeth gynamserol yn parhau i ostwng, a phrofiad y claf yn eithriadol o uchel. Nid yw hyn yn golygu ein bod yn hunanfodlon ynglŷn â ble rydym a ble rydym eisiau bod. Ac ar ddiagnosteg, fel y dywedodd Tom Crosby, cyfarwyddwr meddygol rhwydwaith canser Cymru,

Rhaid i ni fwrw iddi’n ddidrugaredd i sicrhau diagnosis cynharach.

Nid oes unrhyw awgrym nad ydym yn credu bod diagnosis yn bwysig. Ond yng Nghymru, credaf fod gennym ddull cadarn o weithredu a chynllun ar waith i wneud hynny eisoes, ac mae’r cynllun hwn yn cael ei groesawu gan glinigwyr a’r trydydd sector. Os hoffech, ysgrifennwyd y cynllun cyflawni canser blaenorol ar gyfer y gwasanaeth a’i roi iddynt i fwrw ati i’w gyflawni, ac fe’i croesawyd ar y pryd. Ond mae’r cynllun cyflawni canser newydd wedi cael ei ysgrifennu gyda’r gwasanaeth a chyda’r trydydd sector, ac rydym yn gweithio ar sail y dystiolaeth a gasglwyd gennym ar y peth iawn i’w wneud i wella’r hyn rydym eisoes yn ei wneud yng Nghymru. Mae yna gefnogaeth eang i’r cynllun, ac mae’n rhannu uchelgais i wella canlyniadau yn barhaus. Ac edrychaf ymlaen at weithio gyda’n gilydd gyda’r gwasanaeth, y trydydd sector ehangach a’r cyhoedd i wneud hynny.

Thank you very much. I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate very briefly.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i’r ddadl yn fyr iawn.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. We tabled this motion to give the Government an opportunity to align itself with clinical opinion, and to use the extra investment in diagnostic capacity to prioritise achieving this 28-day diagnostic target, which I haven’t plucked from the air; this has come from the people who know something about this. This could clear a bottleneck in the system and lead to faster treatment. I regret that the Government won’t take this opportunity. They seem to suggest that it’s the treatment time that’s more important. Well, of course, the treatment time and the timetable is important, but of course, the earlier the diagnosis, the earlier you can begin treatment and the earlier you can begin treatment, the better the hopes are for survival for the patient. So, we won’t be supporting, clearly, the Government amendment.

We can’t support amendment 2 from the Conservatives either, because it takes out our call for the focus of diagnostic spend in this particular area. Yes, screening is very, very important. If my mother had been screened, she’d still be alive today. She died because she found her cancer too late. But it takes away that key part of our motion today. Support the motion. Twenty-eight days is what, we are told by experts, not just in Wales but further afield, we should be aiming for. I can’t for the life of me see why we wouldn’t want to set that as an ambition.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Cyflwynasom y cynnig hwn i roi cyfle i’r Llywodraeth gyd-fynd â barn glinigol, a defnyddio’r buddsoddiad ychwanegol mewn capasiti diagnostig i flaenoriaethu’r nod o gyflawni’r targed diagnostig o 28 diwrnod, targed nad wyf wedi ei ddewis yn fympwyol; daeth oddi wrth y bobl sy’n gwybod rhywbeth am hyn. Gallai hyn glirio’r dagfa yn y system ac arwain at driniaeth gyflymach. Rwy’n gresynu na fydd y Llywodraeth yn manteisio ar y cyfle hwn. Ymddengys eu bod yn awgrymu mai amser y driniaeth sydd bwysicaf. Wel, wrth gwrs, mae amser y driniaeth a’r amserlen yn bwysig, ond po gyntaf y ceir diagnosis, y cynharaf y gallwch ddechrau triniaeth a pho gynharaf y gallwch ddechrau triniaeth, y gorau yw gobaith y claf o oroesi. Felly, yn amlwg ni fyddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth.

Ni allwn gefnogi gwelliant 2 gan y Ceidwadwyr ychwaith, oherwydd mae’n dileu ein galwad am ganolbwyntio gwariant diagnostig yn y maes penodol hwn. Ydy, mae sgrinio’n bwysig tu hwnt. Pe bai fy mam wedi cael ei sgrinio, byddai’n dal yn fyw heddiw. Bu farw am ei bod wedi canfod yn rhy hwyr fod ganddi ganser. Ond mae’n dileu’r rhan allweddol honno o’n cynnig heddiw. Cefnogwch y cynnig. Mae arbenigwyr, nid yn unig yng Nghymru ond ymhellach i ffwrdd, wedi dweud y dylem anelu at 28 diwrnod. Ni allaf yn fy myw weld pam na fyddem am osod hynny fel uchelgais.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. Therefore, we will defer voting under this item until voting time. It has been agreed that voting time will take place before the short debate, and unless three Members wish for the bell to be rung, I am going to proceed directly to voting time. Okay, thank you.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Felly, byddwn yn gohirio’r pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio. Cytunwyd y bydd y cyfnod pleidleisio’n digwydd cyn y ddadl fer, ac oni bai bod tri Aelod yn dymuno i’r gloch gael ei chanu, symudaf ymlaen yn syth at y cyfnod pleidleisio. Iawn, diolch.

10. 10. Cyfnod Pleidleisio
10. 10. Voting Time

Therefore, we will now move to vote on the individual Member debate on precision agriculture, and I call for a vote on the motion. Open the vote. Close the vote. There voted for 43, no abstentions, none against. Therefore, that motion is agreed.

Felly, symudwn yn awr at bleidlais ar y ddadl gan Aelodau unigol ar amaethyddiaeth fanwl, a galwaf am bleidlais ar y cynnig. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. Pleidleisiodd 43 o blaid, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.

Derbyniwyd y cynnig: O blaid 43, Yn erbyn 0, Ymatal 0.

Motion agreed: For 43, Against 0, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6143.

Result of the vote on motion NDM6143.

We now turn to vote on the Welsh Conservative debate on business rates, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Paul Davies. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 14, no abstentions, 31 against. Therefore, the motion is not agreed and we will move to vote on the amendments.

Trown yn awr at bleidlais ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ardrethi busnes, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i’r cynnig. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 14, neb yn ymatal, 31 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig a symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliannau.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 14, Yn erbyn 31, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 14, Against 31, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6170.

Result of the vote on motion NDM6170.

If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be de-selected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. For the amendment 24, against the amendment 21. Therefore, the amendment is agreed and amendment 2 is deselected.

Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-dethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 24, yn erbyn y gwelliant 21. Felly, derbyniwyd y gwelliant a bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 24, Yn erbyn 21, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 24, Against 21, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6170.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6170.

Cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

Amendment 2 deselected.

I now call for a vote on the motion as amended.

Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

Cynnig NDM6170 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod bod y diwydiant manwerthu yn cyflogi 130,000 o bobl yng Nghymru, ac yn gwneud cyfraniad allweddol i economi Cymru.

2. Yn nodi mai cyfradd y siopau gwag yng Nghymru yw 14 y cant, a bod y gyfradd a ragwelir o ran cau siopau yn uwch yng Nghymru nag yn unman arall yn y DU dros y ddwy flynedd nesaf.

3. Yn ailddatgan annibyniaeth Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn dilyn datganoli ardrethi annomestig i Gymru.

4. Yn nodi nad diben gwaith ailbrisio Asiantaeth y Swyddfa Brisio yw codi refeniw ychwanegol ac er bod rhai gwerthoedd ardrethol wedi cynyddu at ei gilydd maent wedi lleihau.

5. Yn nodi'r canlynol gan Lywodraeth Cymru:

a) penderfyniad i estyn y cynllun Rhyddhad Ardrethi i Fusnesau Bach ar gyfer 2017-18, gan leihau'r dreth y mae 70,000 o fusnesau bach yng Nghymru yn ei thalu;

b) penderfyniad i sefydlu'r cynllun Rhyddhad Ardrethi i Fusnesau Bach yn gynllun parhaol o 2018, gan roi sicrwydd i fusnesau bach y bydd y lleihad yn eu treth yn parhau;

c) ymrwymiad i adolygu'r cynllun Rhyddhad Ardrethi i Fusnesau Bach er mwyn ei wneud yn gynllun symlach a thecach i fusnesau yng Nghymru; a

d) penderfyniad i gyflwyno cynllun rhyddhad trosiannol gwerth £10 miliwn ym mis Ebrill 2017 er mwyn cynnig cymorth ychwanegol i fusnesau bach sy'n elwa ar y cynllun Rhyddhad Ardrethi i Fusnesau Bach ac y mae'r gwaith ailbrisio wedi effeithio arnynt.

Motion NDM6170 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises that the retail industry employs 130,000 people in Wales, and makes a key contribution to the Welsh economy.

2. Notes that the current shop vacancy rate in Wales stands at almost 14 per cent, and the projected rate of store closures is higher in Wales than anywhere else in the UK over the next two years.

3. Reaffirms the independence of the Valuation Office Agency following the financial devolution of non-domestic rates to Wales.

4. Notes the revaluation by the Valuation Office Agency is not designed to raise additional revenue and that while some rateable values have increased, overall they have fallen.

5. Notes the Welsh Government’s:

a) decision to extend the Small Business Rates Relief scheme for 2017-18, providing a tax cut for 70,000 small businesses in Wales;

b) decision to make the Small Business Rates Relief scheme permanent from 2018 providing small businesses with certainty that this tax cut will continue;

c) commitment to review the Small Business Rate Relief scheme to make it simpler and fairer for businesses in Wales; and

d) decision to introduce a £10m transitional relief scheme in April 2017 to provide additional help for small businesses receiving SBRR who have been affected by revaluation.

Open the vote. Close the vote. For the amended motion 34, against the amended motion 11. Therefore, the amended motion is agreed.

Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig fel y’i diwygiwyd 34, yn erbyn y cynnig fel y’i diwygiwyd 11. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y’i diwygiwyd.

Derbyniwyd y cynnig fel y’i diwygiwyd: O blaid 34, Yn erbyn 11, Ymatal 0.

Motion as amended agreed: For 34, Against 11, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6170 fel y diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6170 as amended.

We now move to the Plaid Cymru debate on public sector pay. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion, seven, there were four abstentions and 34 against. Therefore, the motion is not agreed.

Symudwn yn awr at ddadl Plaid Cymru ar gyflogau’r sector cyhoeddus. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i’r cynnig. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 7, roedd 4 yn ymatal a 34 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 7, Yn erbyn 34, Ymatal 4.

Motion not agreed: For 7, Against 34, Abstain 4.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6171.

Result of the vote on motion NDM6171.

We will now go to vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. For the motion 28, against the motion 17. Therefore, amendment 1 is agreed.

Pleidleisiwn yn awr ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 28, yn erbyn y cynnig 17. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 28, Yn erbyn 17, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 28, Against 17, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6171.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6171.

Cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

Amendment 2 deselected.

We will now move to amendment 3. If amendment 3 is agreed, amendment 4 will be deselected. So, I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. For the motion 14, no abstentions, 31 against. Therefore, amendment 3 is not agreed.

Symudwn yn awr at welliant 3. Os derbynnir gwelliant 3, bydd gwelliant 4 yn cael ei ddad-ddethol. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 3 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 14, neb yn ymatal, 31 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 3.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 14, Yn erbyn 31, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 14, Against 31, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 3 i gynnig NDM6171.

Result of the vote on amendment 3 to motion NDM6171.

We will now go to vote on amendment 4. I call for a vote on amendment 4 tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. For amendment 4, 24, four abstentions, 17 against. Therefore, amendment 4 is agreed.

Pleidleisiwn yn awr ar welliant 4. Galwaf am bleidlais ar welliant 4 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. Pleidleisiodd 24 o blaid gwelliant 4, roedd 4 yn ymatal, ac 17 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 4.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 24, Yn erbyn 17, Ymatal 4.

Amendment agreed: For 24, Against 17, Abstain 4.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 4 i gynnig NDM6171.

Result of the vote on amendment 4 to motion NDM6171.

I call for a vote on amendment 5 tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. For the amendment 45, no abstentions, no against. Amendment 5 is therefore agreed.

Galwaf am bleidlais ar welliant 5 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 45, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 5.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 45, Yn erbyn 0, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 45, Against 0, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 5 i gynnig NDM6171.

Result of the vote on amendment 5 to motion NDM6171.

I call for a vote on amendment 6, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. For the motion 38, no abstentions, seven against. Therefore, amendment 6 is agreed.

Galwaf am bleidlais ar welliant 6 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 38, neb yn ymatal, 7 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 6.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 38, Yn erbyn 7, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 38, Against 7, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 6 i gynnig NDM6171.

Result of the vote on amendment 6 to motion NDM6171.

I now call for a vote on the motion as amended.

Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

Cynnig NDM6171 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn gresynu at y bwlch rhwng y gweithwyr a gaiff y cyflog uchaf a'r gweithwyr a gaiff y cyflog isaf yn awdurdodau lleol Cymru a'r sector cyhoeddus ehangach.

2. Yn nodi gofynion y Ddeddf Democratiaeth Leol, sy'n cynnwys mesurau sydd wedi gwella tryloywder o ran sut y penderfynir ar gyflog uwch-swyddogion drwy ehangu pwerau Panel Annibynnol Cymru ar Gydnabyddiaeth Ariannol.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

(a) gweithio gyda phartneriaid cymdeithasol i ddatblygu fframwaith cenedlaethol a fyddai'n sicrhau cyflog teg i weithwyr y sector cyhoeddus datganoledig yng Nghymru; a

(b) diffinio rôl prif weithredwyr awdurdodau lleol mewn deddfwriaeth a fyddai'n cynnwys diddymu taliadau ychwanegol i swyddogion cynghorau ar gyfer dyletswyddau swyddog canlyniadau.

4. Yn nodi'r dystiolaeth a glywodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, pan alwodd rhanddeiliaid am gydberthyniad rhwng cyflog uwch reolwyr a pherfformiad y sefydliad, fel dangosydd allweddol o sicrhau gwerth am arian.

5. Yn nodi ymhellach dystiolaeth y Gymdeithas Prif Weithredwyr ac Uwch Reolwyr Awdurdodau Lleol i Ymchwiliad Pwyllgor Dethol Llywodraeth y DU ar Gymunedau a Llywodraeth Leol i Dâl Prif Swyddogion ym mis Ionawr 2014, a oedd yn cydnabod bod nifer o awdurdodau lleol wedi dechrau rhannu prif weithredwyr a thimau uwch reoli ers 2010 er mwyn gweithredu arbedion costau ymhellach.

Motion NDM6171 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Regrets the gap between the highest and the lowest paid workers in Welsh local authorities and the wider public sector.

2. Notes the requirement of the Local Democracy Act, which includes measures that have improved transparency in how senior officers’ pay is decided through the broadening of the powers of the Independent Remuneration Panel for Wales.

3. Calls on the Welsh Government to:

(a) work with social partners to develop a national framework which would ensure fair pay for devolved public sector workers in Wales; and

(b) define the role of local authorities chief executives in legislation which would include abolishing additional payments to council officials for returning officer duties.

4. Notes the evidence heard by the Public Accounts Committee, which saw stakeholders call for a correlation between senior management pay and organisational performance, as a key indicator in providing value for money.

5. Further notes the Society of Local Authority Chief Executives and Senior Managers’ submission to the UK Government’s Communities and Local Government Select Committee Inquiry into Local Government Chief Officer Remuneration in January 2014, which acknowledged that since 2010, a number of local authorities have started to share chief executives and senior management teams, to further drive cost saving measures.

Open the vote. Close the vote. For the amended motion, 38, no abstentions, seven against. Therefore, the amended motion is agreed.

Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig fel y’i diwygiwyd 38, neb yn ymatal, 7 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y’i diwygiwyd.

Derbyniwyd y cynnig NDM6171 fel y’i diwygiwyd: O blaid 38, Yn erbyn 7, Ymatal 0.

Motion NDM6171 as amended agreed: For 38, Against 7, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6171 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6171 as amended.

We now move to a vote on the Plaid Cymru debate on cancer diagnostic targets. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion, 11, no abstentions, 34 against. Therefore, the motion is not agreed and we will proceed to vote on the amendments.

Symudwn yn awr at bleidlais ar ddadl Plaid Cymru ar dargedau diagnostig canser. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i’r cynnig. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 11, neb yn ymatal, 34 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig a symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliannau.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 11, Yn erbyn 34, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 11, Against 34, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6172.

Result of the vote on motion NDM6172.

If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. For the motion, 24, four abstentions, 17 against. Therefore, amendment 1 is carried.

Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 24, roedd 4 yn ymatal, ac 17 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 24, Yn erbyn 17, Ymatal 4.

Amendment agreed: For 24, Against 17, Abstain 4.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6172.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6172.

Cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

Amendment 2 deselected.

We now move to vote on the motion as amended.

Pleidleisiwn yn awr ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

Cynnig NDM6172 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi:

a) y pwyslais ar ganfod canser yn gynt fel y'i nodwyd yn y cynllun diwygiedig Cynllun Cyflawni Canser ar gyfer Cymru (2016-2020);

b) bod mwy o bobl nag erioed yn cael eu trin am ganser yng Nghymru a bod y cyfraddau goroesi yn uwch nag erioed o'r blaen; ac

c) y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod y buddsoddiad ychwanegol mewn cyfarpar diagnostig a nodwyd yn y gyllideb ddrafft yn cael ei ddefnyddio i wella amseroedd aros a chanlyniadau triniaethau canser.

Motion NDM6172 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes:

a) the emphasis on earlier detection of cancer set out in the refreshed Cancer Delivery Plan for Wales (2016-2020);

b) that more people than ever are being treated for cancer in Wales and survival rates are at an all-time high; and

c) that the Welsh Government will ensure that the extra investment in diagnostic equipment set out in the draft budget is used to improve cancer waiting times and treatment outcomes.

Open the vote. Close the vote. For the motion 38, no abstentions, seven against. Therefore, the amended motion is agreed.

Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 38, neb yn ymatal, 7 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y’i diwygiwyd.

Derbyniwyd cynnig NDM6172 fel y’i diwygiwyd: O blaid 38, Yn erbyn 7, Ymatal 0.

Motion NDM6172 as amended agreed: For 38, Against 7, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6172 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6172 as amended.

11. 11. Dadl Fer: Dyslecsia—Golwg Gwahanol ar Fywyd
11. 11. Short Debate: Dyslexia—Life Through a Different Lens

We now move to the short debate, and I call on Angela Burns to move her short debate on the topic she has chosen—Angela Burns.

Symudwn yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Angela Burns i gyflwyno ei dadl fer ar y pwnc y mae wedi ei ddewis—Angela Burns.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to give a minute of my time to Andrew R.T. Davies.

‘Life through a different lens’ pretty much sums up the experiences of people with dyslexia. Their way of seeing the world is changed, because they have dyslexia, which is defined as

‘a complex set of cognitive problems, which affects people in different ways and to different degrees.’

I aim to use this debate today to provide more information about the condition and highlight some of the experiences of dyslexics, and I want to suggest ways of enhancing the effectiveness of the current provision.

Dyslexia can affect all ages, but would normally show itself first in childhood. In years gone by, pupils would have been told that they were stupid, couldn’t read properly, were lazy, and definitely untidy with their handwriting. However, it is becoming more common for dyslexia to be diagnosed early, and it is this early detection that enables the intervention that is so critical to forging a successful educational flight path for a dyslexic child. Close to 10 per cent of the UK population has dyslexia; in real terms that’s more than 6.3 million people. Extrapolate this figure for Wales, and we could safely say that over half a million people are living with dyslexia here. Dyslexia can have a devastating effect on pupils’ education and their life chances. We already face challenges with one in 10 pupils leaving primary school not reaching the required levels in reading and one in six adults still only having the reading skills of an 11-year-old. What is also worrying is that pupils with special educational needs are around 10 times more likely to receive a permanent exclusion than pupils with no special education needs.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn roi munud o fy amser i Andrew R.T. Davies.

Mae ‘bywyd drwy lens wahanol’ yn crynhoi profiadau pobl â dyslecsia i raddau helaeth. Mae eu ffordd o weld y byd yn wahanol am fod ganddynt ddyslecsia, a ddiffinnir fel

set gymhleth o broblemau gwybyddol, sy’n effeithio ar bobl mewn gwahanol ffyrdd ac i raddau gwahanol.

Fy nod yw defnyddio’r ddadl hon heddiw er mwyn darparu rhagor o wybodaeth am y cyflwr a thynnu sylw at rai o brofiadau pobl ddyslecsig, ac rwyf am awgrymu ffyrdd o wella effeithiolrwydd y ddarpariaeth bresennol.

Gall dyslecsia effeithio ar bobl o bob oed, ond fel arfer bydd yn ymddangos gyntaf yn ystod plentyndod. Yn y blynyddoedd a fu, byddent wedi dweud wrth ddisgyblion eu bod yn dwp, yn methu darllen yn iawn, yn ddiog, ac yn sicr, fod eu llawysgrifen yn flêr. Fodd bynnag, mae’n dod yn fwy cyffredin fod diagnosis o ddyslecsia yn cael ei wneud yn gynnar, a’i ganfod yn gynnar yn y ffordd hon sy’n galluogi’r ymyrraeth sydd mor hanfodol i greu llwybr addysgol llwyddiannus ar gyfer plentyn dyslecsig. Mae dyslecsia ar bron i 10 y cant o boblogaeth y DU; mewn termau real mae hynny’n fwy na 6.3 miliwn o bobl. O gymhwyso’r ffigur ar gyfer Cymru, gallem ddweud yn ddiogel fod dros hanner miliwn o bobl yn byw gyda dyslecsia yma. Gall dyslecsia gael effaith ddifrodus ar addysg disgyblion a’u cyfleoedd mewn bywyd. Rydym eisoes yn wynebu heriau gydag un o bob 10 disgybl sy’n gadael yr ysgol gynradd heb gyrraedd y lefelau gofynnol ar gyfer darllen ac un o bob chwe oedolyn yn dal i fod â sgiliau darllen plentyn 11 oed. Yr hyn sy’n peri pryder hefyd yw bod disgyblion gydag anghenion addysgol arbennig oddeutu 10 gwaith yn fwy tebygol o gael eu gwahardd yn barhaol na disgyblion heb unrhyw anghenion addysgol arbennig.

Daeth Joyce Watson i’r Gadair.

Joyce Watson took the Chair.

Although dyslexia does not mean that pupils are illiterate, a number, especially those that the system has missed out or forgotten, may well be. We will all have heard of adults saying they did not get diagnosed until much later in life and talking of the impact it has had on them. A study by KPMG finds that by the age of 37, each illiterate person has cost the taxpayer an additional £45,000 to £55,000 if you add in the extra costs relating to education, unemployment support and, very often, a tangle with the criminal justice system. We do not just have a duty to help those with dyslexia, but we also have a duty to wider society.

Now, let’s be clear: having dyslexia is not a bad thing. Many people with dyslexia are incredibly successful and are fantastic role models who show these youngsters what they can do. Entrepreneurs such as Sir Richard Branson and Sir Alan Sugar, giants of the entertainment industry Steven Spielberg and Anthony Hopkins, sports stars, including Scott Quinell and—probably shouldn’t mention him, really, but—the former England manager Sam Allardyce, and historical figures such as Leonardo da Vinci and Galileo: all dyslexics.

It’s all about getting the right help and support and ensuring that coping strategies are in place. If they’re not in place, then life becomes incredibly difficult for people with dyslexia. So, I’d just like you to hear what Hannah has to say—and these are her words:

‘Dyslexia is a brain disorder that effects the way the brain understands words.’

Hannah, by the way, is 15.

‘Research shows that 3 genes are responsible for the disorder and because of this, it means that it is hereditary. A person can have dyslexia even if they are very smart and well- educated despite the stereotype that they are stupid and that they are just bad at spellings so they must be bad at English but instead it is more of a memory problem.

‘Reading comprehension can be difficult, they have difficulty articulating ideas and points, words can move around on a page or in the head, Slow writing, can affect every-day things like paying for food and talking to friends and can be a genuinely life effecting disorder.

‘Dyslexia differs from person to person, for example one person can have a mild case when another can have a severe case of dyslexia. People with severe dyslexia are even sensitive to loud noises, may have problems speaking, are unable to concentrate, also 60% of people diagnosed are also diagnosed with ADHD. All of the points I have just said relate to me. I was diagnosed by school in year 8 when I really should have been diagnosed earlier, in primary school. If I was, maybe I wouldn’t be having as much trouble as I am having now in school now. My mum wanted me to be tested when I was younger but my teacher kept on saying “no” because “I was too cleaver to be dyslexic”. The reason she wanted me tested was because my dad had it and like I said, it is hereditary.

‘The effects later on in life and especially in GCSE can be damaging, not just because of the stress but because most of the questions are word based. Even maths can be hard for dyslexics especially numeracy. All of his can lead’—

I’m reading it how Hannah wrote this:

‘All of his can lead to a lot of dyslexic students not getting the results they want, which can lead people to not getting into sixth form and then maybe even university. Teachers say that our GCSE’s are so important, well if they are so important, let us get the recognition and help we need. Students who know the risks get really stressed about not getting their work to a good enough standard. It can cause them great anxiety and may even lead them to depression.

‘Do you know that in exams students get marked down for poor spelling, even if you are dyslexic and this isn’t fair at all? Albert Einstein once said “Everybody is a genius, but once you judge a fish by the way it can climb a tree it will live is entire life thinking that it is stupid.” There are no schools in Wales that specialise in dyslexia. My school only has a small department for dyslexia that only helps us until year 9. After that we are left to our own devices and expected to work and learn the same as everyone else. For some people it really does help but for other people it just isn’t enough and we need to seek help in our free time. The fact that some teachers aren’t even aware that certain pupils have dyslexia doesn’t help either. 74% of teachers didn’t feel happy with their training to provide them with the skill to teach dyslexic children. 2 thirds of parents felt that dyslexia is not recognised across he schooling system. But you don’t need to be a parent to know that.

‘Wales isn’t falling behind though. From what I have found, not having enough support in schools with dyslexia is a worldwide problem, but to help Wales I sent a letter to the Minister of Education’—

not the current one, I would add.

[Continues.]—‘and the response was that they couldn’t do anything about it and it was out of their control (it was up to local Authorities). I think that there should be so much more help for those who suffer. Pupils should be allowed to stay in the dyslexia lessons right the way up into year 11 if they wish to do so.’

Now, you can’t help but be moved by this letter, and it shouldn’t take a child, albeit a bright child, to give us sensible guidance as to the way forward. The second, much shorter contribution is from an adult who wrote to me at the end of last week when he saw that I’d tabled this debate. He said:

‘I always believe that dyslexia is something that anyone can overcome with support and methods. In my experience the hardest aspect of having dyslexia was firstly the recognition by the teachers. My first school would not accept that I had it, they just thought I was a slow learner. It was only down to my parents who persisted and ultimately ending in me moving schools and a private psychological assessment. The second aspect is the stigma associated with people with dyslexia. I think this could be because of the wide range of cases on a spectrum; some being worse than others—some life changing, and people just don’t understand that.’

Both of these communications, Minister, raise some very pertinent points. It is inexcusable in this day and age that only by having pushy parents things get done. There is no way, as Hannah pointed out, that over two thirds of parents should be feeling that dyslexia was not recognised across the system.

Teachers also feel let down by the training they receive to deal with dyslexic pupils. If you think that every class will have at least two or three pupils with dyslexia, it becomes even more imperative that teachers know the best ways to address those problems. Seventy-four per cent of teachers surveyed recently said they did not feel that their training provided them with the skills they needed to identify and teach children with dyslexia. So, is it any wonder that, when the professionals feel so untrained, so many pupils slip through the net undiagnosed?

Screening for dyslexia must be done consistently and in a fair manner. At the moment it still appears that local education authorities have differing threshold scores, which can lead to pupils who achieve the same scores, but in neighbouring counties, following completely different pathways for support. The January 2016 school census highlights some stark differences between authorities. For example, Pembrokeshire has 460 pupils under school action plans compared to only 45 in Neath Port Talbot; Caerphilly has 296 pupils under school action plus, compared to only 35 in Flintshire; Cardiff has 65 pupils with statements assessing them as having severe dyslexia, whereas 10 councils have between zero and five individuals with a statement of dyslexia. Given the foregoing, it does appear that there is a huge amount of subjectivity at play in assessing the needs of a dyslexic and I am concerned that there are such huge discrepancies amongst these figures. It seems to me that each LEA and, perhaps, cluster of schools has a slightly different method of assessment and classification. If those pupils are identified as dyslexic but are failing to get the correct level of support, then, Minister, the Government must look at doing something more to address this issue.

The then Minister for education said back in November 2014,

‘We need to adopt approaches for dyslexia and specific learning difficulties that build on our current education policies, so that we have a consistent and robust approach across Wales’.

Minister, I wonder if you could tell me how this is progressing following the publication of the specific learning difficulties framework, which was published in July 2015.

Through my research and during my time as shadow education spokesman for the Welsh Conservatives, I have encountered some additional thinking that I would like to bring to the Minister’s attention. One such piece of work has been undertaken by Simon Leyshon of the highly regarded Moon Hall College for dyslexics in Reigate, Surrey. He posits that the current public examination system makes it very difficult for dyslexics who are not mildly dyslexic to succeed in an exam system that is geared towards memory-based tests. To tackle this issue, three key educational interventions need to take place, alongside individual learning plans: the mindset of the dyslexic child has to be changed to a positive learning one—‘can do’ rather than ‘can’t’; a clear focus on English and maths within the child’s daily learning; and the development of an active curriculum, which would be a structured educational day with a focus on coaching and independent learning, broken up into variable blocks of time, with refocusing sessions and opportunities to explore studies of interest for the learner.

A toolbox of English and maths is critical to the overall confidence and development of the dyslexic learner. And this chimes with much that I’ve heard from parents and carers. The frustrations of an exam system that insists on children sitting early exams—you could do something about this, Minister—when dyslexics need every possible minute to be prepared. The extra time never given during the yearly national reading and numeracy tests and mock exams, which promotes, then, a sense of failure and adds to the stress already faced by child and parent. I wonder if you would look at how an active curriculum might be interfaced with the Successful Futures developments in Welsh education. I was encouraged to see the additional learning needs transformation programme statement last week. I do hope that it will live up to its promise of putting learners, parents and carers at the heart of the process. The announcement of the ALN innovation fund is exciting and I would like to know, Minister, how this might be used, in part, to support dyslexic children.

People can live very successful and full lives with dyslexia, but they require support. We shouldn’t be seeing different rates of diagnosis across Wales and we should not have professionals saying they do not feel adequately trained to deal with the problem. Dyslexics have a unique way of seeing things. It is life through a different lens and it can often be challenging, but we must ensure that dyslexia is a difference and not a disability. Looking through a different lens is unique and can be incredibly rewarding. Thank you.

Er nad yw dyslecsia yn golygu bod disgyblion yn anllythrennog, gallai nifer ohonynt yn hawdd fod, yn enwedig y rhai sydd wedi eu colli neu eu hanghofio gan y system. Byddwn i gyd wedi clywed am oedolion yn dweud na chawsant ddiagnosis tan yn llawer hwyrach mewn bywyd, ac yn siarad am yr effaith a gafodd arnynt. Mae astudiaeth gan KPMG yn canfod fod pob person anllythrennog, erbyn iddynt gyrraedd 37 oed, wedi costio £45,000 i £55,000 ychwanegol i’r trethdalwr os ychwanegwch y costau ychwanegol sy’n ymwneud ag addysg, cymorth diweithdra ac yn aml iawn, cysylltiad â’r system cyfiawnder troseddol. Mae gennym ddyletswydd nid yn unig i helpu’r rhai sydd â dyslecsia, ond i’r gymdeithas ehangach yn ogystal.

Nawr, gadewch i ni fod yn glir: nid yw cael dyslecsia yn beth drwg. Mae llawer o bobl â dyslecsia yn hynod o lwyddiannus ac yn fodelau rôl gwych sy’n dangos i’r ieuenctid hyn beth y gallant ei wneud. Entrepreneuriaid fel Syr Richard Branson a Syr Alan Sugar, cewri’r diwydiant adloniant, Steven Spielberg ac Anthony Hopkins, sêr chwaraeon, gan gynnwys Scott Quinell ac—efallai na ddylwn sôn amdano, mewn gwirionedd, ond—cyn reolwr Lloegr Sam Allardyce, a ffigurau hanesyddol fel Leonardo da Vinci a Galileo: pob un â dyslecsia.

Mae’n ymwneud â chael y cymorth a’r gefnogaeth gywir a sicrhau bod strategaethau yn eu lle ar gyfer ymdopi. Os nad ydynt yn eu lle, mae bywyd yn mynd yn anhygoel o anodd i bobl â dyslecsia. Felly, hoffwn i chi glywed yr hyn sydd gan Hannah i’w ddweud—a’i geiriau hi yw’r rhain:

Anhwylder ar yr ymennydd yw dyslecsia sy’n effeithio ar y ffordd y mae’r ymennydd yn deall geiriau.

Gyda llaw, 15 oed yw Hannah.

Dengys ymchwil fod 3 genyn yn gyfrifol am yr anhwylder ac oherwydd hyn, mae’n golygu ei fod yn etifeddol. Gall rhywun fod â dyslecsia hyd yn oed os ydynt yn glyfar iawn ac wedi cael addysg dda er gwaethaf y stereoteip eu bod yn dwp a’u bod yn wael am sillafu ac felly mae’n rhaid eu bod yn wael yn Saesneg, ond yn hytrach, mae’n fwy o broblem cof.

Gall fod yn anodd darllen a deall, maent yn ei chael yn anodd cyfleu syniadau a phwyntiau, gall geiriau symud o gwmpas ar y dudalen neu yn y pen, ysgrifennu araf, gall effeithio ar bethau bob dydd fel talu am fwyd a siarad gyda ffrindiau a gall fod yn anhwylder sy’n effeithio’n wirioneddol ar fywyd.

Mae dyslecsia’n amrywio o berson i berson. Er enghraifft gall fod yn ysgafn yn achos un person a bydd yn ddyslecsia difrifol yn achos rhywun arall. Mae pobl sydd â dyslecsia difrifol yn sensitif i synau uchel hyd yn oed, efallai y byddant yn cael trafferthion wrth siarad, yn methu canolbwyntio, ac mae 60% o bobl sy’n cael diagnosis hefyd yn cael diagnosis o ADHD. Mae pob un o’r pwyntiau rwyf newydd eu dweud yn berthnasol i mi. Cefais ddiagnosis gan yr ysgol ym mlwyddyn 8 pan ddylwn fod wedi cael diagnosis yn gynt mewn gwirionedd, yn yr ysgol gynradd. Pe bawn i wedi, efallai na fyddwn yn cael cymaint o drafferth â rwy’n ei gael yn awr yn yr ysgol. Roedd fy mam am i mi gael profion pan oeddwn yn iau, ond roedd fy athro’n dweud "na" o hyd am "fy mod yn rhy glyfar i fod â dyslecsia." Y rheswm pam roedd hi eisiau i mi gael profion oedd oherwydd bod fy nhad â dyslecsia ac fel y dywedais, mae’n etifeddol.

Gall yr effeithiau yn nes ymlaen mewn bywyd, ac yn arbennig adeg TGAU fod yn niweidiol, nid yn unig oherwydd y straen ond oherwydd bod y rhan fwyaf o’r cwestiynau’n seiliedig ar eiriau. Gall hyd yn oed mathemateg fod yn anodd i bobl ddyslecsig yn enwedig rhifedd. Gall hyn oll arwain—

Rwy’n ei ddarllen fel y mae Hannah wedi’i ysgrifennu:

Gall hyn oll arwain at lawer o fyfyrwyr dyslecsig yn methu cael y canlyniadau y maent eu heisiau, sy’n gallu arwain at bobl yn methu mynd i chweched dosbarth ac yna efallai i brifysgol hyd yn oed. Mae athrawon yn dweud bod ein TGAU mor bwysig. Wel, os ydynt mor bwysig, gadewch i ni gael y gydnabyddiaeth a’r cymorth sydd eu hangen arnom. Mae myfyrwyr sy’n gwybod am y risgiau yn gofidio’n fawr nad ydynt yn gallu cael eu gwaith i safon ddigon da. Gall achosi pryder mawr iddynt a gallai arwain at iselder hyd yn oed.

A wyddoch chi fod myfyrwyr yn colli marciau am sillafu gwael mewn arholiadau, hyd yn oed os ydych yn ddyslecsig ac nad yw’n deg o gwbl? Dywedodd Albert Einstein unwaith "Mae pawb yn athrylith, ond pan fyddwch yn beirniadu pysgodyn yn ôl y ffordd y mae’n dringo coeden, bydd yn byw ar hyd ei oes yn meddwl ei fod yn dwp." Nid oes unrhyw ysgol yng Nghymru sy’n arbenigo ar ddyslecsia. Uned fach yn unig ar gyfer dyslecsia sydd yn fy ysgol i ac nid yw ond yn ein helpu nes blwyddyn 9. Wedi hynny cawn ein gadael i ymdopi ar ein pen ein hunain a bydd disgwyl i ni weithio a dysgu yr un fath â phawb arall. I rai pobl mae’n helpu’n fawr, ond i bobl eraill nid yw’n ddigon ac mae angen i ni ofyn am help yn ein hamser rhydd. Mae’r ffaith nad yw rhai athrawon hyd yn oed yn ymwybodol fod rhai disgyblion â dyslecsia yn helpu chwaith. Nid oedd 74% o athrawon yn teimlo’n hapus gyda’u hyfforddiant i roi’r sgiliau iddynt ar gyfer dysgu plant dyslecsig. Roedd dwy ran o dair o rieni yn teimlo nad oedd dyslecsia yn cael ei gydnabod ar draws y system ysgolion. Ond nid oes angen i chi fod yn rhiant i wybod hynny.

Nid yw Cymru ar ei hôl hi er hynny. O’r hyn rwyf wedi ei ganfod, mae methu cael digon o gymorth dyslecsia mewn ysgolion yn broblem ledled y byd, ond i helpu Cymru, anfonais lythyr at y Gweinidog addysg—

nid yr un yma, carwn ychwanegu.

[Yn parhau.]—a’r ymateb oedd na allent wneud dim am y peth ac roedd y tu hwnt i’w rheolaeth (mater i awdurdodau lleol oedd hyn). Rwy’n meddwl y dylai fod cymaint mwy o help ar gyfer y rhai sy’n dioddef. Dylai disgyblion gael yr hawl i barhau yn y gwersi dyslecsia yr holl ffordd at flwyddyn 11 os ydynt yn dymuno gwneud hynny.

Nawr, ni allwch lai na chael eich cyffwrdd gan y llythyr hwn, ac ni ddylai fod angen i blentyn, er mor ddeallus yw hi, roi arweiniad call i ni ar y ffordd ymlaen. Daw’r ail gyfraniad, sy’n llawer byrrach, gan oedolyn a ysgrifennodd ataf ddiwedd yr wythnos diwethaf pan welodd fy mod wedi cyflwyno’r ddadl hon. Dywedodd hyn:

Rwyf bob amser yn credu bod dyslecsia yn rhywbeth y gall unrhyw un ei oresgyn gyda chymorth a dulliau. Yn fy mhrofiad i, yr agwedd anoddaf ynglŷn â bod â dyslecsia oedd, yn gyntaf, y gydnabyddiaeth gan yr athrawon. Ni fyddai fy ysgol gyntaf yn derbyn ei fod arnaf, roeddent yn meddwl fy mod yn ddysgwr araf a dyna’i gyd. Bu’n rhaid i fy rhieni fynnu ac yn y pen draw cefais fy symud i ysgol arall a chefais asesiad seicolegol preifat. Yr ail agwedd yw’r stigma sydd ynghlwm wrth bobl sydd â dyslecsia. Rwy’n credu y gallai hyn fod oherwydd yr ystod eang o achosion ar sbectrwm; gyda rhai yn waeth nag eraill—mae’n newid bywydau rhai, ac nid yw pobl yn deall hynny.

Mae’r ddau lythyr hwn, Weinidog, yn tynnu sylw at rai pwyntiau perthnasol iawn. Mae’n anfaddeuol yn yr oes hon mai drwy gael rhieni ymwthgar yn unig y mae pethau’n cael eu gwneud. Nid oes unrhyw ffordd, fel y nododd Hannah, y dylai mwy na dwy ran o dair o rieni fod yn teimlo nad yw dyslecsia yn cael ei gydnabod ar draws y system.

Mae athrawon hefyd yn teimlo nad yw’r hyfforddiant a gânt i ymdrin â disgyblion dyslecsig yn ddigon da. Os meddyliwch y bydd dau neu dri disgybl â dyslecsia ym mhob dosbarth, mae’n dod yn hyd yn oed yn fwy hanfodol fod athrawon yn gwybod beth yw’r ffyrdd gorau o fynd i’r afael â’r problemau hynny. Dywedodd 74 y cant o athrawon a holwyd yn ddiweddar nad oeddent yn teimlo bod eu hyfforddiant wedi rhoi’r sgiliau y maent eu hangen i adnabod a dysgu plant â dyslecsia. Felly, a yw’n unrhyw syndod, pan fydd y gweithwyr proffesiynol yn teimlo bod eu hyfforddiant wedi bod mor annigonol, fod cymaint o ddisgyblion yn llithro drwy’r rhwyd ​​heb gael diagnosis?

Rhaid sgrinio ar gyfer dyslecsia yn gyson ac mewn modd teg. Ar hyn o bryd mae’n dal i ymddangos bod gan awdurdodau addysg lleol wahanol sgoriau trothwy, a all arwain at ddisgyblion yn cael yr un sgoriau mewn siroedd cyffiniol, ond eu bod yn dilyn llwybrau hollol wahanol o ran cael cymorth. Mae cyfrifiad ysgolion Ionawr 2016 yn tynnu sylw at rai o’r gwahaniaethau mawr rhwng awdurdodau. Er enghraifft, mae gan Sir Benfro 460 o ddisgyblion o dan gynlluniau gweithredu gan yr ysgol o gymharu â dim ond 45 yng Nghastell-nedd Port Talbot; mae gan Gaerffili 296 o ddisgyblion dan gynlluniau gweithredu gan yr ysgol a mwy, o gymharu â dim ond 35 yn Sir y Fflint; mae gan Gaerdydd 65 o ddisgyblion â datganiad yn asesu eu bod â dyslecsia difrifol, ac mae gan 10 cyngor rhwng dim un a phump o unigolion sydd â datganiad o ddyslecsia. O ystyried yr uchod, mae’n ymddangos bod yna lawer iawn o oddrychedd ar waith wrth asesu anghenion rhywun dyslecsig ac rwy’n pryderu bod yna anghysondebau anferth yn y ffigurau hyn. Mae’n ymddangos i mi fod pob awdurdod addysg lleol, a phob clwstwr o ysgolion o bosibl, â dull ychydig yn wahanol o asesu a dosbarthu. Os nodir bod y disgyblion hynny â dyslecsia, a’u bod yn methu cael y lefel gywir o gymorth, yna, Weinidog, mae’n rhaid i’r Llywodraeth geisio gwneud rhagor i fynd i’r afael â’r mater hwn.

Dywedodd y Gweinidog addysg ar y pryd yn ôl ym mis Tachwedd 2014,

‘Mae angen mabwysiadu dulliau gweithredu ar gyfer dyslecsia ac anawsterau dysgu penodol sy’n adeiladu ar ein polisïau addysg cyfredol, fel bod gennym drefniadau cyson a chadarn ledled Cymru’.

Weinidog, tybed a allwch ddweud wrthyf sut y mae hyn yn dod yn ei flaen ar ôl cyhoeddi’r fframwaith anawsterau dysgu penodol, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2015.

Trwy fy ymchwil ac ystod fy nghyfnod fel llefarydd addysg yr wrthblaid dros y Ceidwadwyr Cymreig, rwyf wedi dod ar draws rhai syniadau ychwanegol yr hoffwn dynnu sylw’r Gweinidog atynt. Gwnaed gwaith o’r fath gan Simon Leyshon o Moon Hall College, ysgol sy’n uchel ei pharch ar gyfer rhai â dyslecsia yn Reigate, Surrey. Mae ef o’r farn fod y system bresennol o arholiadau cyhoeddus yn ei gwneud yn anodd iawn i rai â dyslecsia mwy difrifol i lwyddo mewn system arholi sydd wedi’i hanelu tuag at brofion sy’n seiliedig ar y cof. I fynd i’r afael â hyn, mae angen i dri ymyriad addysgol allweddol ddigwydd, ochr yn ochr â chynlluniau dysgu unigol: rhaid newid meddylfryd y plentyn dyslecsig yn feddylfryd tuag at ddysgu cadarnhaol—’gallaf wneud’ yn hytrach na ‘ni allaf’; ffocws clir ar Saesneg a mathemateg yn nysgu dyddiol y plentyn; a datblygu cwricwlwm gweithredol, sef diwrnod addysgiadol strwythuredig gyda ffocws ar hyfforddi a dysgu annibynnol, wedi’i rannu’n flociau amrywiol o amser, gyda sesiynau ailffocysu a chyfleoedd i archwilio astudiaethau sydd o ddiddordeb i’r dysgwr.

Mae pecyn adnoddau Saesneg a mathemateg yn hanfodol i hyder a datblygiad cyffredinol y dysgwr dyslecsig. Ac mae hyn yn cyd-fynd â llawer o’r hyn a glywais gan rieni a gofalwyr. Mae rhwystredigaeth system arholi sy’n mynnu bod plant yn sefyll arholiadau’n gynnar—gallech wneud rhywbeth am hyn, Weinidog—pan fo angen pob munud ar rywun â dyslecsia i fod yn barod, yr amser ychwanegol nad yw byth yn cael ei roi yn ystod y profion darllen a rhifedd cenedlaethol blynyddol a ffug arholiadau, sydd felly’n hybu ymdeimlad o fethiant ac yn ychwanegu at y straen y mae’r plentyn a’r rhiant eisoes yn ei wynebu. Tybed a wnewch chi edrych i weld sut y gellid sicrhau rhyngwyneb rhwng y cwricwlwm gweithredol a datblygiadau Dyfodol Llwyddiannus mewn addysg yng Nghymru. Roedd yn galonogol gweld datganiad y rhaglen trawsnewid anghenion dysgu ychwanegol yr wythnos diwethaf. Rwy’n gobeithio y bydd yn gwireddu ei haddewid i roi dysgwyr, rhieni a gofalwyr wrth wraidd y broses. Mae cyhoeddi cronfa arloesi Anghenion Dysgu Ychwanegol yn gyffrous a hoffwn wybod, Weinidog, sut y gellid ei defnyddio, yn rhannol, i gynorthwyo plant dyslecsig.

Gall pobl â dyslecsia fyw bywydau llwyddiannus a llawn iawn, ond maent angen cymorth. Ni ddylem weld cyfraddau diagnosis gwahanol ar draws Cymru ac ni ddylem gael gweithwyr proffesiynol yn dweud nad ydynt yn teimlo eu bod wedi’u hyfforddi’n ddigonol i ymdrin â’r broblem. Mae gan bobl â dyslecsia ffordd unigryw o weld pethau. Mae’n fywyd drwy lens wahanol ac yn aml gall fod yn her, ond rhaid i ni sicrhau mai gwahaniaeth yw dyslecsia, nid anabledd. Mae edrych drwy lens wahanol yn brofiad unigryw a gall fod yn hynod o werth chweil. Diolch.

I would like to congratulate Angela for bringing the debate, as someone who has dyslexia. I do find it interesting, sometimes, when you’re looking at certain pages, or certain things that you’re trying to compute, and then, obviously, express yourself. But maybe some people have cards dished out differently, and obviously my dyslexia was made up by my dashing good looks when they were giving out the cards at the start of life. [Laughter.]

I think the substance of Angela’s speech really encapsulates that there does need to be more done. Time and time again, we do come here and say, ‘More needs to be done on problem A, problem B and problem C’, but when you look at the numbers that Angela has identified here—something between 300,000 and 500,000 people, right the way through their lives, have issues with dyslexia on a different and sliding scale—and the help that can be put in place, at the start of the education system, can be put there if the will is there at a local authority level, and, indeed, by direction of Government. I would implore the Government to take a grip of this situation, because, as Angela evidenced in her contribution, there are wide disparities across Wales, and those disparities can only be there because, in certain postcode areas, i.e. local authority areas, that help has been withheld for financial reasons. That isn’t good enough in the second decade of the twenty-first century.

In my closing comments I would like to put on record my appreciation and a tribute to the coach who took me in hand, a Mr Wilson, who sadly has long departed this world, and gave me confidence and the ability to actually overcome the issues that I had with dyslexia. Today, for want of a better reason, I stand here and debate and discuss. Some people might moan and begrudge that, but I do do that. [Interruption.] It could have been so different. I do also pay tribute to the poor French master and the Latin teacher who tried to teach me Latin and French. Trying to teach a dyslexic Latin and French is not the solution to the problem of dyslexia, I can assure you. But, please, Minister, be positive in your engagement in this debate today. There are solutions there. The solutions just need to be brought forward.

Hoffwn longyfarch Angela am gyflwyno’r ddadl, fel rhywun sydd â dyslecsia. Rwy’n ei ystyried yn ddiddorol, weithiau, pan fyddwch yn edrych ar rai tudalennau, neu ar rai pethau rydych yn ceisio gwneud synnwyr ohonynt, ac yna, yn amlwg, mynegi eich hun. Ond efallai fod y cardiau wedi’u delio’n wahanol i rai pobl, ac yn amlwg, gwnaed iawn am fy nyslecsia gan fy wyneb golygus wrth ddelio’r cardiau ar ddechrau bywyd. [Chwerthin.]

Rwy’n meddwl bod sylwedd araith Angela yn crisialu’n bendant fod angen gwneud mwy. Dro ar ôl tro, down yma a dweud, ‘Mae angen gwneud mwy ynglŷn â phroblem A, problem B a phroblem C’, ond pan edrychwch ar y niferoedd y mae Angela wedi nodi yma—rhywle rhwng 300,000 a 500,000 o bobl, ar hyd eu bywydau, yn cael problemau gyda dyslecsia i wahanol raddau—a’r cymorth y gellid ei roi ar waith ar ddechrau’r system addysg, gellir ei roi yno os yw’r ewyllys yno ar lefel awdurdod lleol, ac yn wir, yn ôl cyfarwyddyd y Llywodraeth. Byddwn yn erfyn ar y Llywodraeth i gael rheolaeth ar y sefyllfa hon, oherwydd, fel y dangosodd Angela yn ei chyfraniad, mae yna wahaniaethau mawr ledled Cymru, a’r unig reswm y mae’r gwahaniaethau hynny yno yw oherwydd bod y cymorth wedi’i gadw’n ôl mewn ardaloedd cod post penodol, hynny yw mewn ardaloedd awdurdodau lleol, am resymau ariannol. Nid yw hynny’n ddigon da yn ail ddegawd yr unfed ganrif ar hugain.

Yn fy sylwadau i gloi hoffwn gofnodi fy ngwerthfawrogiad a rhoi teyrnged i’r hyfforddwr a fu’n fy nghynorthwyo i, Mr Wilson, sydd, yn anffodus, wedi ymadael â’r fuchedd hon ers tro byd, a rhoddodd hyder a gallu i mi mewn gwirionedd i oresgyn y problemau a oedd gennyf gyda dyslecsia. Heddiw, yn niffyg rheswm gwell, rwy’n sefyll yma ac yn dadlau a thrafod. Efallai y bydd rhai pobl yn cwyno ac yn gwarafun hynny, ond rwy’n gwneud hynny. [Torri ar draws.] Gallai fod wedi bod mor wahanol. Rwyf hefyd yn talu teyrnged i’r athro Ffrangeg druan a’r athro Lladin a geisiodd ddysgu Lladin a Ffrangeg i mi. Nid yw ceisio dysgu Lladin a Ffrangeg i rywun dyslecsig yn ateb i broblem dyslecsia, gallaf eich sicrhau. Ond os gwelwch yn dda, Weinidog, byddwch yn gadarnhaol yn eich cyfraniad i’r ddadl hon heddiw. Mae yna atebion i’w cael, ond mae angen cyflwyno’r atebion hynny.

I call on the Minister for Lifelong Learning and Welsh Language to reply to the debate. Alun Davies.

Galwaf ar Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes i ymateb i’r ddadl. Alun Davies.

Member
Alun Davies 18:26:00
The Minister for Lifelong Learning and Welsh Language

Thank you very much, acting Presiding Officer. I’m sure we’re all grateful to everybody who’s brought Andrew to the Chamber, in all sorts of different ways. I think the first thing I’d like to say is that I certainly recognise the picture that’s been painted for us this afternoon. It isn’t my purpose in replying to this debate to try to either ignore the reality or paint a different picture. Any case that includes Leonardo da Vinci and Sam Allardyce needs to be responded to with a level of seriousness.

I think what struck me in the speech, the excellent speech, made by the Member for Carmarthen West and South Pembrokeshire, was the sentence that you have a duty to wider society. I think that’s absolutely key. The issues of consistency that you made through your remarks are issues that I recognise and issues that I believe we need to address and that I hope we will address.

Can I say this in responding to what’s been said? A country that fails some of the most vulnerable students is a country that fails. It is not my wish, and it is certainly not my intention, to allow any child to fall through the net that you’ve described, or to put families and parents through the situation of having to fight and to campaign for every element of support that their child needs and deserves and should have available as a right. Let me say this: over the coming months I hope that we will have a debate over the additional learning needs Bill. I’m glad the Member referred to the transformation programme, one on which a statement was made over the last few days.

But let me say this: I would invite the Member to play a full part and to engage with us in that debate and discussion. I know the work that she did in the last Assembly on this matter was respected across the whole of this Chamber, and I certainly pay attention to and note the case that she made in the last Assembly. I know Angela too well—I know that she won’t let go of that in this Assembly. I would invite you to participate in the debate and the discussion that we will have.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd dros dro. Rwy’n siŵr ein bod i gyd yn ddiolchgar i bawb sydd wedi dod ag Andrew i’r Siambr, mewn pob math o ffyrdd gwahanol. Rwy’n meddwl mai’r peth cyntaf yr hoffwn ei ddweud yw fy mod yn sicr yn cydnabod y darlun sydd wedi’i baentio i ni y prynhawn yma. Nid fy mhwrpas wrth ymateb i’r ddadl hon yw ceisio naill ai anwybyddu’r realiti na phaentio darlun gwahanol. Mae angen ymateb i unrhyw achos sy’n cynnwys Leonardo da Vinci a Sam Allardyce yn ddifrifol dros ben.

Rwy’n credu mai’r hyn a wnaeth fy nharo yn yr araith, yr araith ardderchog, a wnaed gan yr Aelod dros Orllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, oedd y frawddeg fod gennych ddyletswydd i gymdeithas ehangach. Rwy’n credu bod hynny’n gwbl allweddol. Mae’r pwyntiau a wnaethoch ynglŷn â chysondeb yn bethau rwy’n eu cydnabod ac yn faterion y credaf fod angen i ni fynd i’r afael a hwy ac rwy’n gobeithio y byddwn yn mynd i’r afael â hwy.

A gaf fi ddweud hyn wrth ymateb i’r hyn sydd wedi cael ei ddweud? Mae gwlad sy’n methu rhoi chwarae teg i rai o’r myfyrwyr mwyaf agored i niwed yn wlad sy’n methu. Nid fy nymuniad, ac yn sicr nid fy mwriad, yw caniatáu i unrhyw blentyn ddisgyn drwy’r rhwyd ​​a ddisgrifiwyd gennych, na rhoi teuluoedd a rhieni drwy’r sefyllfa o orfod ymladd ac ymgyrchu dros bob elfen o gymorth y mae eu plentyn ei angen ac yn ei haeddu, a dylai fod ar gael iddynt fel hawl. Gadewch i mi ddweud hyn: dros y misoedd nesaf rwy’n gobeithio y byddwn yn cael dadl ynglŷn â’r Bil anghenion dysgu ychwanegol. Rwy’n falch fod yr Aelod wedi cyfeirio at y rhaglen drawsnewid y gwnaed datganiad yn ei chylch dros y dyddiau diwethaf.

Ond gadewch i mi ddweud hyn: byddwn yn gwahodd yr Aelod i chwarae rhan lawn ac i ymgysylltu â ni yn y ddadl a’r drafodaeth honno. Gwn fod y gwaith a wnaeth yn y Cynulliad diwethaf ar y mater hwn yn cael ei barchu ledled y Siambr hon, ac rwy’n sicr yn nodi ac yn talu sylw i’r achos a wnaeth yn y Cynulliad diwethaf. Rwy’n adnabod Angela yn rhy dda—gwn na fydd hi’n gollwng ei gafael ar hwnnw yn y Cynulliad hwn. Hoffwn eich gwahodd i gymryd rhan yn y ddadl a’r drafodaeth y byddwn yn ei chael.

Would you take an intervention? I’d be absolutely delighted to do that. In fact, Minister, I know my office are trying to get hold of you today because I’ve just finished a complete analysis on autism in terms of the most common problems that children with autistic spectrum disorder face, because I was trying to lobby you. I would like to take this opportunity publicly to say, if you could just phone up and give me a time and date, because we’d like to petition you with that, and with the dyslexia, to make a difference to, and to enrich, the additional learning needs Bill, which we are all looking forward to seeing on the statute book here.

A wnewch chi dderbyn ymyriad? Byddwn wrth fy modd yn gwneud hynny. Yn wir, Weinidog, gwn fod fy swyddfa yn ceisio cael gafael arnoch heddiw gan fy mod newydd orffen dadansoddiad cyflawn o awtistiaeth mewn perthynas â’r problemau mwyaf cyffredin y mae plant sydd ag anhwylder ar y sbectrwm awtistig yn eu hwynebu, oherwydd roeddwn yn ceisio’ch lobïo chi. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddweud yn gyhoeddus, os gallech fy ffonio a rhoi amser a dyddiad i mi, oherwydd fe hoffem drafod hynny â chi, ac o ran dyslecsia, cyfoethogi a gwneud gwahaniaeth i’r Bil angenion dysgu ychwanegol rydym yn edrych ymlaen at ei weld ar y llyfr statud yma.

It looks like I’m going to regret my generosity. [Laughter.] I certainly will make sure that we do contact each other, and we arrange those conversations. In many ways, although we sit on different sides of the Chamber, I know that the ambition is shared, and I don’t think that these matters are party political issues. I don’t simply think they’re a matter for Government and opposition either. I think they’re a matter for us getting it right for some of the most vulnerable students in the country, and we have an absolute responsibility and duty to do that. I hope that this Government will help discharged that duty.

But I also recognise that in any democracy a Government cannot discharge that duty in isolation, and that the parliamentary process of scrutiny of debate, of discussion, is absolutely essential to the creation of good legislation, and to create a legislative framework in which professionals are able to exercise their judgments and able to deliver the sort of excellence in support that we all want to see. So, the Government certainly accepts its responsibilities, but we recognise the role that is played by everybody who sits in this Chamber.

And I hope, over the coming months, as we have this debate, that we’ll be able to have that sort of very rich debate about how we can best achieve the sort of statutory framework and transformational programme that will deliver for people across the whole of the country. And let me say this: the Government will approach that debate with a generosity and with an expectation that we will reach out across the isles, as the Americans would say, in order to actively seek support across the Chamber for that, and will accept where it believes we might have got things wrong. So, certainly, it is not my wish to pursue legislation using the weight of numbers; it is a process of legislation that will engage in a wide-scale debate here in the Chamber, in our committees, and in the country, in order to get things right, and I think that’s more important, at the end of the day, and I certainly look forward to the conversations that we will have on that.

Can I say this? The issues that you raised over consistency are ones that trouble me greatly. There’s a lack of consistency in diagnosis—we’re talking about dyslexia this afternoon, but you could easily raise that to a number of different matters and conditions, and your intervention on autism is an example of that, and I would be surprised if diagnosis wasn’t a part of the conclusions that you’ve reached. So, let us look at how we can ensure consistency—consistency in the ability to gain a fair diagnosis, consistency, then, in the plans that are put together for each individual person, student, pupil, however you wish to describe the individual, and then consistency in delivery as well. Because one of the things that I’ve learnt in the years that I’ve been a Member here is that, whilst we as politicians believe that all the problems of the world might be solved by a vote in this place or by the creation of a new or different legislative framework, what I think we’re all acutely aware of is that it is the delivery of services that really matters, and that means we rely on an excellent, well-motivated workforce that has the legislative tools available to them and structures that enable them to do their jobs, but also has both the resources and the support in order to provide that for pupils or students. And, certainly, it’s a commitment of this Government to do that.

Let me say this: there are protocols in place about discussing timetables, and I hope Members will forgive me if I’m not too specific this afternoon. But we will introduce the ALN Bill before Christmas, with the consent of the Presiding Officer, and we will then seek to have an active and proactive debate across the country. We will publish the statutory guidance as soon as possible after Christmas—I would anticipate in early February—to enable a conversation and an examination of our proposals that relies not simply on the primary legislation but also on the statutory guidance that will deliver that primary legislation. And I think it’s only right and fair that people who have an interest in this field are able to look at the whole range of legislative tools that we’re seeking to put in place that will enable us to have that much richer debate that I spoke about earlier.

So, we will do that. We will actively seek to have conversations with different groups of people, with practitioners and with those with an interest in the field, as well as Members here. We will seek to have that debate, which will be about listening—about listening to what people are telling us, listening to the experiences that you’ve described this afternoon and which others have described at other times, and then responding, because listening is important, but also hearing what is being said is important. And, when I talk about the process of debate and discussion, I hope that, as a Government, we will be able, when the Assembly reaches the point at which it’s happy to take this matter forward, then we will be able to have a Bill that goes to committee that won’t become a political football but where we will, together, collectively seek to improve the legislation in such a way as delivers the sorts of outcomes that—. Yes, I will.

Mae’n edrych yn debyg fy mod yn mynd i ddifaru bod mor hael. [Chwerthin.] Byddaf yn bendant yn sicrhau ein bod yn cysylltu â’n gilydd, a’n bod yn trefnu’r sgyrsiau hynny. Mewn sawl ffordd, er ein bod yn eistedd ar wahanol ochrau i’r Siambr, rwy’n gwybod bod yr uchelgais yn cael ei rhannu, ac nid wyf yn credu bod y materion hyn yn faterion gwleidyddol. Nid wyf yn meddwl yn syml eu bod yn fater ar gyfer Llywodraeth a gwrthblaid chwaith. Rwy’n credu eu bod yn fater i ni gael pethau’n iawn i rai o’r myfyrwyr mwyaf agored i niwed yn y wlad, ac mae gennym gyfrifoldeb llwyr a dyletswydd i wneud hynny. Gobeithiaf y bydd y Llywodraeth hon yn helpu i gyflawni’r ddyletswydd honno.

Ond rwyf hefyd yn cydnabod na all Llywodraeth mewn unrhyw ddemocratiaeth gyflawni’r ddyletswydd honno ar ei phen ei hun, a bod y broses seneddol o graffu ar ddadl, ar drafodaeth, yn gwbl hanfodol i greu deddfwriaeth dda, ac i greu fframwaith deddfwriaethol i weithwyr proffesiynol allu arfer eu crebwyll a gallu darparu’r math o ragoriaeth mewn cymorth rydym i gyd am ei gweld. Felly, mae’r Llywodraeth yn sicr yn derbyn ei chyfrifoldebau, ond rydym yn cydnabod y rôl sy’n cael ei chwarae gan bawb sy’n eistedd yn y Siambr hon.

Ac rwy’n gobeithio, dros y misoedd nesaf, wrth i ni gael y ddadl hon, y byddwn yn gallu cael y math hwn o drafodaeth gyfoethog ynglŷn â’r ffordd orau i ni gyflawni’r math o fframwaith statudol a rhaglen drawsnewidiol a fydd yn darparu ar gyfer pobl ar draws y wlad i gyd. A gadewch i mi ddweud hyn: bydd y Llywodraeth yn bwrw i’r drafodaeth honno gyda haelioni a chyda disgwyliad y byddwn yn ymestyn allan ar draws yr eiliau, fel y buasai’r Americanwyr yn ei ddweud, er mwyn mynd ati i geisio cefnogaeth ar draws y Siambr ar hynny, a bydd yn derbyn lle y mae’n credu y gallem fod wedi gwneud pethau’n anghywir. Felly, yn sicr, nid fy nymuniad i yw mynd ar drywydd deddfwriaeth gan ddefnyddio pwysau rhifau; mae’n broses ddeddfwriaethol a fydd yn cymryd rhan yn y ddadl ar raddfa eang yma yn y Siambr, yn ein pwyllgorau, ac yn y wlad, er mwyn cael pethau’n iawn, ac rwy’n credu bod hynny’n bwysicach, yn y pen draw, ac rwy’n sicr yn edrych ymlaen at y sgyrsiau a gawn ar hynny.

A gaf fi ddweud hyn? Mae’r materion a grybwylloch ynglŷn â chysondeb yn fy mhryderu’n fawr iawn. Mae yna ddiffyg cysondeb o ran diagnosis—rydym yn siarad am ddyslecsia y prynhawn yma, ond gallech yn hawdd nodi hynny am nifer o faterion a chyflyrau gwahanol, ac mae eich ymyriad ar awtistiaeth yn enghraifft o hynny, a byddwn yn synnu pe na bai diagnosis yn rhan o’r casgliadau y daethoch iddynt. Felly, gadewch i ni edrych ar sut y gallwn sicrhau cysondeb—cysondeb yn y gallu i gael diagnosis teg, cysondeb, wedyn, yn y cynlluniau sy’n cael eu rhoi at ei gilydd ar gyfer pob person unigol, myfyriwr, disgybl, sut bynnag rydych am ddisgrifio’r unigolyn, ac yna cysondeb yn y ddarpariaeth hefyd. Oherwydd er ein bod fel gwleidyddion yn credu y gellid datrys holl broblemau’r byd drwy bleidlais yn y lle hwn neu drwy greu fframwaith deddfwriaethol newydd neu wahanol, un o’r pethau rwyf wedi’u dysgu yn y blynyddoedd y bûm yn Aelod yma, a’r hyn rwy’n meddwl ein bod i gyd yn ymwybodol iawn ohono, yw mai’r modd y caiff gwasanaethau eu darparu yw’r hyn sy’n bwysig mewn gwirionedd, ac mae hynny’n golygu ein bod yn dibynnu ar weithlu rhagorol, llawn cymhelliant sydd â’r arfau deddfwriaethol a’r strwythurau ar gael iddynt i’w galluogi i wneud eu gwaith, ond sydd hefyd â’r adnoddau a’r cymorth i allu darparu hynny ar gyfer disgyblion neu fyfyrwyr. Ac yn sicr, mae’r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i wneud hynny.

Gadewch i mi ddweud hyn: mae yna brotocolau wedi’u sefydlu ynglŷn â thrafod amserlenni, ac rwy’n gobeithio y bydd yr Aelodau’n maddau i mi os nad wyf yn rhy benodol y prynhawn yma. Ond byddwn yn cyflwyno’r Bil anghenion dysgu ychwanegol cyn y Nadolig, gyda chaniatâd y Llywydd, ac yna byddwn yn ceisio cael trafodaeth weithredol a rhagweithiol ar draws y wlad. Byddwn yn cyhoeddi’r canllawiau statudol cyn gynted â phosibl ar ôl y Nadolig—ddechrau Chwefror, rwy’n rhagweld—i alluogi trafodaeth ac archwiliad o’n cynigion nad yw’n dibynnu’n unig ar y ddeddfwriaeth sylfaenol ond hefyd ar y canllawiau statudol a fydd yn darparu’r ddeddfwriaeth sylfaenol honno. Ac rwy’n meddwl ei bod ond yn iawn ac yn deg fod pobl sydd â diddordeb yn y maes yn gallu edrych ar yr ystod gyfan o arfau deddfwriaethol rydym yn ceisio eu rhoi ar waith a fydd yn ein galluogi i gael y ddadl lawer cyfoethocach honno y soniais amdani’n gynharach.

Felly, byddwn yn gwneud hynny. Byddwn yn ceisio cael sgyrsiau gyda gwahanol grwpiau o bobl, gydag ymarferwyr a’r rhai sydd â diddordeb yn y maes, yn ogystal ag Aelodau yma. Byddwn yn ceisio cael y ddadl honno, a fydd yn ymwneud â gwrando—â gwrando ar yr hyn y mae pobl yn ei ddweud wrthym, gwrando ar y profiadau rydych wedi eu disgrifio y prynhawn yma ac y mae eraill wedi’u disgrifio ar adegau eraill, ac yna ymateb, oherwydd mae gwrando’n bwysig, ond hefyd mae clywed yr hyn sy’n cael ei ddweud yn bwysig. A phan fyddaf yn siarad am y broses o drafod a dadlau, rwy’n gobeithio, fel Llywodraeth, y byddwn yn gallu, pan fydd y Cynulliad yn cyrraedd y pwynt pan yw’n hapus i symud y mater hwn yn ei flaen, yna byddwn yn gallu cael Bil sy’n mynd gerbron y pwyllgor na fydd yn dod yn bêl-droed wleidyddol ond lle byddwn, gyda’n gilydd, ar y cyd yn ceisio gwella’r ddeddfwriaeth yn y fath fodd fel ei bod yn darparu’r math o ganlyniadau sydd—. Iawn, fe wnaf.

Would you take another intervention? Thank you, and I’m very, very grateful for that very positive response. There is one area, though, that I think is completely within your power today to make a difference, and that’s on the subject of when a dyslexic child is told, ‘You are on such a place on the scale’ and, therefore, ‘When you go to do your GCSEs, you’re going to get 25 per cent extra time’ or ‘50 per cent extra time.’ That’s great, but the problem is that, all the way through, having been diagnosed, they’ e not allowed that time in any other statutory testing. So, children end up feeling terribly demoralised because they think they have been failures. They don’t get that extra half an hour, extra 50 per cent, for the mocks, et cetera.

The other area, which perhaps your Cabinet Secretary colleague, Kirsty Williams, might take on board, is the early examination system, because, again, if you’re a dyslexic child, you need your two years to get that subject under your belt and you’re having to sit it a year early or six months earlier because the school’s decided to put everyone in for early examinations and you’re not allowed to pull out of it at present, according to schools. Those are two items where you, as a Minister, and the Cabinet Secretary can make an enormous difference to the lives of the children today.

A wnewch chi gymryd ymyriad arall? Diolch yn fawr, ac rwy’n hynod, hynod o ddiolchgar am yr ymateb hynod gadarnhaol hwnnw. Mae yna un maes, fodd bynnag, y credaf ei fod yn gyfan gwbl o fewn eich pŵer heddiw i wneud gwahaniaeth, sef ynglŷn â phan ddywedir wrth blentyn dyslecsig, ‘Rydych yn y fan hon ar y raddfa’ ac felly, ‘pan fyddwch yn mynd i wneud eich TGAU, rydych yn mynd i gael 25 y cant o amser ychwanegol’ neu ‘50 y cant o amser ychwanegol.’ Mae hynny’n wych, ond y broblem yw, yr holl ffordd drwodd, ar ôl cael diagnosis, ni chaniateir yr amser hwnnw iddynt mewn unrhyw brofion statudol eraill. Felly, mae plant yn teimlo’n ofnadwy o ddigalon am eu bod yn meddwl eu bod yn fethiant. Nid ydynt yn cael yr hanner awr ychwanegol, y 50 y cant ychwanegol, ar gyfer y ffug arholiadau ac yn y blaen.

Y maes arall, y gallai eich cyd-Ysgrifennydd Cabinet, Kirsty Williams, ei ystyried efallai, yw’r system arholiadau cynnar, oherwydd, unwaith eto, os ydych yn blentyn dyslecsig, rydych angen eich dwy flynedd i ymdopi â’r pwnc ac rydych yn gorfod ei sefyll flwyddyn yn gynnar neu chwe mis ynghynt oherwydd bod yr ysgol wedi penderfynu cofrestru pawb ar gyfer arholiadau cynnar ac ni chaniateir i chi eithrio ohono ar hyn o bryd, yn ôl yr ysgolion. Dyna ddwy eitem lle y gallech chi, fel Gweinidog, ac Ysgrifennydd y Cabinet, wneud gwahaniaeth mawr i fywydau plant heddiw.

Your comments are on the record and I will bring them to the attention of the Cabinet Secretary and we will write to you in response to that and try to do that positively; I don’t think there’s any discussion about the veracity of the points that you’ve made.

In terms of the reforms that we’re seeking to make, we want a system where needs are identified early, addressed quickly, and learners supported to reach their potential in exactly the way that has been described. We want planning to be flexible and responsive, we want skilled professionals, confident to identify the needs and able to deploy strategies to help learners overcome those barriers, and that means providing the support.

One of the conversations that I’ve been having over the last few months—these conversations are naturally and inevitably dominated by a focus on legislation; that’s inevitably the case, and I have no issue with that. But what I keep trying to say to people is, ‘Yes, we’ll change the law; yes, we will create a new statutory framework; yes, we will deliver statutory guidance; yes, we will ensure that we have the support in terms of training, workforce development, workforce planning and funding to enable people to deliver this, but, do you know what? It is a wider transformational programme that will really deliver the change.’ Yes, the new law will enable that to happen, the statutory guidance will make sure that it does happen across the country in exactly the consistency that’s been described, but, at the end of the day, we rely on skilled professionals to deliver the service. And, for me, it is that delivery that really counts. That is something that is fundamental, and fundamental to our ambitions. It is a real systems change and it is sometimes a change in culture as well. I hope that we will be able to deliver that in a way that I think that Members on all sides of the Chamber will want to see.

So, in conclusion, acting Presiding Officer, let me again repeat my commitment to working with Members on all sides of this Chamber not to challenge the points that have been made so well this afternoon, but to resolve those issues. I hope that we’ll be able to continue to work collaboratively to co-design and deliver reforms to ensure robust, sound and sustainable new systems. It includes working with new partners—with delivery partners—to enable a transition from the existing system to a new approach. That new approach, if it is to succeed, must be able to unlock the potential of our most vulnerable people, including those with dyslexia, but we know not limited to those with dyslexia. I want everybody in this country to reach their full potential. It is potentially a very exciting time and an exciting agenda. It is one that has significant challenges, but I hope and I know that Members across this Chamber are committed to achieving it and I hope that we can work together in order to deliver for those people. Thank you.

Mae eich sylwadau wedi’u cofnodi a byddaf yn eu dwyn i sylw Ysgrifennydd y Cabinet a byddwn yn ysgrifennu atoch mewn ymateb i hynny ac yn ceisio gwneud hynny’n gadarnhaol; nid wyf yn credu bod unrhyw ddadl ynglŷn â geirwiredd y pwyntiau a wnaethoch.

O ran y diwygiadau rydym yn ceisio eu gwneud, rydym am gael system lle y mae anghenion yn cael eu hadnabod yn gynnar, yn cael sylw’n gyflym, a lle y caiff dysgwyr eu cynorthwyo i gyrraedd eu potensial yn yr union ffordd a ddisgrifiwyd. Rydym eisiau i gynlluniau fod yn hyblyg ac yn ymatebol, rydym eisiau gweithwyr proffesiynol medrus, sy’n hyderus i nodi anghenion ac sy’n gallu defnyddio strategaethau i helpu dysgwyr i oresgyn y rhwystrau hynny, ac mae hynny’n golygu darparu’r cymorth.

Un o’r sgyrsiau rwyf wedi bod yn eu cael dros yr ychydig fisoedd diwethaf—prif ffocws y sgyrsiau hyn yn naturiol ac yn anochel yw deddfwriaeth; mae hynny’n anochel, ac nid oes gennyf broblem gyda hynny. Ond yr hyn rwy’n ceisio dweud o hyd wrth bobl yw, ‘Iawn, fe newidiwn y gyfraith; iawn, fe wnawn ni greu fframwaith statudol newydd; iawn, fe wnawn ni ddarparu canllawiau statudol; iawn, byddwn yn sicrhau y bydd gennym gefnogaeth o ran hyfforddiant, datblygu’r gweithlu, cynllunio’r gweithlu a chyllid i alluogi pobl i gyflawni hyn, ond wyddoch chi beth? Rhaglen drawsnewid ehangach sy’n mynd i sicrhau’r newid go iawn.’ Bydd, fe fydd y ddeddf newydd yn galluogi hyn i ddigwydd, bydd y canllawiau statudol yn sicrhau ei fod yn digwydd ar draws y wlad gyda’r un cysondeb yn union ag a ddisgrifiwyd, ond yn y pen draw, rydym yn dibynnu ar weithwyr proffesiynol medrus i ddarparu’r gwasanaeth. Ac i mi, y ddarpariaeth sy’n cyfrif mewn gwirionedd. Mae hynny’n rhywbeth sy’n sylfaenol, ac yn sylfaenol i’n huchelgais. Mae’n newid go iawn i’r system ac weithiau mae’n newid diwylliant yn ogystal. Rwy’n gobeithio y byddwn yn gallu darparu hynny mewn ffordd y credaf y bydd yr Aelodau ar bob ochr i’r Siambr am ei weld.

Felly, i gloi, Lywydd dros dro, gadewch i mi ailadrodd unwaith eto fy ymrwymiad i weithio gyda’r Aelodau ar bob ochr i’r Siambr hon, nid i herio’r pwyntiau a wnaed mor dda y prynhawn yma, ond i ddatrys y problemau hynny. Gobeithiaf y byddwn yn gallu parhau i weithio ar y cyd i gydgynllunio a chyflwyno diwygiadau er mwyn sicrhau systemau newydd cynaliadwy cadarn a thrylwyr. Mae’n cynnwys gweithio gyda phartneriaid newydd—gyda phartneriaid cyflawni—er mwyn gallu pontio o’r system bresennol i ddull newydd o weithredu. Os yw’n mynd i lwyddo, rhaid i’r dull gweithredu newydd hwnnw allu datgloi potensial ein pobl fwyaf agored i niwed, gan gynnwys y rhai â dyslecsia, ond gwyddom nad yw’n gyfyngedig i rai â dyslecsia. Rwyf am i bawb yn y wlad hon gyrraedd eu potensial llawn. Gallai fod yn adeg gyffrous iawn ac yn agenda gyffrous. Mae’n un sy’n wynebu heriau sylweddol, ond rwy’n gobeithio ac rwy’n gwybod bod yr Aelodau ar draws y Siambr hon yn ymrwymedig i’w chyflawni a gobeithiaf y gallwn weithio gyda’n gilydd i gyflawni ar gyfer y bobl hynny. Diolch.

Thank you all. That ends proceedings today.

Diolch i chi i gyd. Dyna ddiwedd y trafodion am heddiw.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:39.

The meeting ended at 18:39.