Y Cyfarfod Llawn
Plenary
16/12/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da. As we begin our Senedd Plenary today, and as I sit here behind the mace given to us by the Parliament of New South Wales, we think of the members of our sister parliament in New South Wales, the people of Sydney, and Australian and Jewish communities across the world. At this time of Hanukkah, as we near Christmas, adeg y Nadolig, we have been reminded once again that our work for peace and goodwill across the world's religions and communities is not yet complete. I have written to the Speakers of the Parliament of New South Wales to express our Senedd's sympathy and solidarity.
Prynhawn da. Wrth i ni ddechrau ein Cyfarfod Llawn yn y Senedd heddiw, ac wrth i mi eistedd yma y tu ôl i'r byrllysg a roddwyd i ni gan Senedd De Cymru Newydd, rydym ni'n meddwl am aelodau ein chwaer senedd yn Ne Cymru Newydd, pobl Sydney, a chymunedau Awstraliaid ac Iddewon ledled y byd. Ar yr adeg hon o Hanukkah, wrth i ni agosáu at y Nadolig, rydym ni wedi cael ein hatgoffa unwaith eto nad yw ein gwaith dros heddwch ac ewyllys da ar draws crefyddau a chymunedau'r byd wedi ei gwblhau eto. Rwyf i wedi ysgrifennu at Lefarwyr Senedd De Cymru Newydd i fynegi cydymdeimlad ac undod ein Senedd.
Felly, awn ni ymlaen yn awr i'r eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma, sef y cwestiynau i'r Prif Weinidog. Brynhawn yma, mae'r cwestiwn cyntaf gan Julie Morgan.
We'll move on to our first item this afternoon, which is questions to the First Minister. The first question this afternoon is from Julie Morgan.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi teuluoedd mabwysiadol? OQ63597
1. How is the Welsh Government supporting adoptive families? OQ63597
Some children have a really tough start in life, and it's our responsibility as a Government to make sure that we step in to support those children to find them loving and caring families when their own families find they can't cope. It's in all of our interests that our children succeed, and we're proud of the fact that we have invested significant extra sums of money to drive improvements and modernise adoption practices, and Wales continues to lead in creating positive outcomes for adopted children.
Mae rhai plant yn cael dechrau anodd iawn mewn bywyd, a'n cyfrifoldeb ni fel Llywodraeth yw gwneud yn siŵr ein bod ni'n camu i mewn i gynorthwyo'r plant hynny i ddod o hyd i deuluoedd cariadus a gofalgar iddyn nhw pan nad fydd eu teuluoedd eu hunain yn canfod nad ydyn nhw'n gallu ymdopi. Mae o fudd i bob un ohonom ni bod ein plant yn llwyddo, ac rydym ni'n falch o'r ffaith ein bod ni wedi buddsoddi symiau ychwanegol sylweddol o arian i ysgogi gwelliannau a moderneiddio arferion mabwysiadu, ac mae Cymru yn parhau i arwain o ran creu canlyniadau cadarnhaol i blant mabwysiedig.
Diolch am yr ateb.
Thank you for that response.
As the First Minister says, adoption is a crucial way of providing stability for children who, in many cases, have been through very traumatic experiences in their early years, which means that post-adoptive support is absolutely crucial. I've been approached by families in Cardiff North who feel that there should be much greater awareness and preparations for the difficulties they will inevitably face, usually in the teenage years. I applaud the work of the National Adoption Service. What more can be done to recognise these issues and to support parents and children as they go through what are often very turbulent years?
Fel y mae'r Prif Weinidog yn ei ddweud, mae mabwysiadu yn ffordd hollbwysig o roi sefydlogrwydd i blant sydd, mewn llawer o achosion, wedi bod trwy brofiadau trawmatig iawn yn eu blynyddoedd cynnar, sy'n golygu bod cymorth ôl-fabwysiadu yn hollbwysig. Mae teuluoedd yng Ngogledd Caerdydd wedi cysylltu â mi sy'n teimlo y dylai fod llawer mwy o ymwybyddiaeth a pharatoadau ar gyfer yr anawsterau y byddan nhw'n eu hwynebu, yn anochel, yn ystod yr arddegau fel rheol. Rwy'n cymeradwyo gwaith y Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol. Beth arall ellir ei wneud i gydnabod y materion hyn ac i gynorthwyo rhieni a phlant wrth iddyn nhw fynd trwy flynyddoedd sy'n aml yn gythryblus iawn?
Diolch yn fawr, Julie. Can I start by thanking you for your outstanding contribution to an issue that I know is very close to your heart? The first time I met you was when you were working in Barnardo's in Ely. This is a lifelong passion of yours and your commitment is very much noted. I know you have stepped away from your ministerial role, but your impact on adoption in Wales continues to be felt every single day. So, thank you very much for that.
I think it's probably worth noting that adoption disruptions in Wales remain very low. They are currently at around 2 per cent. Now, 2 per cent is too high, but we have put a lot of mechanisms in place to try and support people. Adolescence, as you suggest, is a time of particular challenge. It's a significant change, and identity development, which can be particularly complex for adopted young people, really shows that people really need that support at that time. Evidence shows that challenges often intensify during teenage years, making timely, tailored support essential. As you say, what we have done is to commit £13 million to the National Adoption Service and £2.3 million each year to improve services to ensure families are able to access the help and support whenever they need it. Significant work is under way to strengthen support for adopted adolescents and young adults. That's now a new strategic priority for the National Adoption Service, and we're committed to delivering meaningful, lasting support for families.
Diolch yn fawr, Julie. A gaf i ddechrau trwy ddiolch i chi am eich cyfraniad rhagorol at fater y gwn ei fod yn agos iawn at eich calon? Y tro cyntaf i mi gyfarfod â chi oedd pan oeddech chi'n gweithio yn Barnardo's yn Nhrelái. Mae hwn yn angerdd gydol oes i chi ac mae eich ymrwymiad yn sicr yn cael ei nodi. Rwy'n gwybod eich bod chi wedi camu yn ôl o'ch swyddogaeth weinidogol, ond mae eich effaith ar fabwysiadu yng Nghymru yn parhau i gael ei deimlo bob un dydd. Felly, diolch yn fawr iawn am hynny.
Rwy'n credu ei bod hi'n werth nodi yn ôl pob tebyg bod achosion o darfu ar drefniadau mabwysiadu yng Nghymru yn parhau i fod yn isel iawn. Maen nhw tua 2 y cant ar hyn o bryd. Nawr, mae 2 y cant yn rhy uchel, ond rydym ni wedi rhoi llawer o fecanweithiau ar waith i geisio cynorthwyo pobl. Mae'r glasoed, fel yr ydych chi'n ei awgrymu, yn gyfnod o her arbennig. Mae'n newid sylweddol, ac yn ddatblygiad hunaniaeth, sy'n gallu bod yn arbennig o gymhleth i bobl ifanc sydd wedi'u mabwysiadu, wir yn dangos bod pobl wir angen y cymorth hwnnw ar yr adeg honno. Mae tystiolaeth yn dangos bod heriau yn aml yn dwysáu yn ystod yr arddegau, gan wneud cymorth amserol, wedi'i deilwra yn hanfodol. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yw ymrwymo £13 miliwn i'r Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol a £2.3 miliwn bob blwyddyn i wella gwasanaethau i sicrhau bod teuluoedd yn gallu cael gafael ar y cymorth a'r gefnogaeth pryd bynnag y byddan nhw eu hangen. Mae gwaith sylweddol ar y gweill i gryfhau cymorth i bobl ifanc yn y glasoed ac oedolion ifanc mabwysiedig. Mae honno'n flaenoriaeth strategol newydd i'r Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol bellach, ac rydym ni wedi ymrwymo i ddarparu cymorth ystyrlon sy'n parhau i deuluoedd.
Before I ask James Evans to ask his supplementary question, I saw some lovely photos of you and your new wife on the social media of the weekend. Congratulations to you both on behalf of us all. How good it is of you to spend your honeymoon week with us here in our Plenary [Laughter.] James Evans.
Cyn i mi ofyn i James Evans ofyn ei gwestiwn atodol, gwelais luniau hyfryd ohonoch chi a'ch gwraig newydd ar y cyfryngau cymdeithasol dros y penwythnos. Llongyfarchiadau i'r ddau ohonoch chi ar ran pob un ohonom ni. Chwarae teg i chi am dreulio wythnos eich mis mêl gyda ni yma yn ein Cyfarfod Llawn [Chwerthin.] James Evans.
Diolch, Llywydd. What other salubrious surroundings would I want to be in for my honeymoon? Thank you. Thank you for that.
First Minister, many adoptive parents who I speak to sometimes feel that they're not supported when they've adopted a child. Now, some of the children that they have sometimes have really complex needs, some have had very traumatic adverse childhood experiences as well. You've said that you've got £2.5 million that you have provided each year for support for those parents. I'm just interested in what further work on top of that funding does the Welsh Government provide to support those parents through their adoptive journey with their new child.
Diolch, Llywydd. Pa amgylchedd iachusol arall fyddwn i eisiau bod ynddo ar gyfer fy mis mêl? Diolch. Diolch am hynna.
Prif Weinidog, mae llawer o rieni mabwysiadol yr wyf i'n siarad â nhw yn teimlo weithiau nad ydyn nhw'n cael eu cynorthwyo pan fyddan nhw wedi mabwysiadu plentyn. Nawr, mae gan rai o'r plant sydd ganddyn nhw weithiau anghenion cymhleth iawn, mae rhai wedi cael profiadau niweidiol trawmatig iawn yn ystod plentyndod hefyd. Rydych chi wedi dweud bod gennych chi £2.5 miliwn yr ydych chi wedi ei ddarparu bob blwyddyn ar gyfer cymorth i'r rhieni hynny. Mae gen i ddiddordeb ym mha waith pellach ar ben y cyllid hwnnw y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i gynorthwyo'r rhieni hynny drwy eu taith fabwysiadu gyda'u plentyn newydd.
Diolch yn fawr, James. Llongyfarchiadau from me as well. That's wonderful news, just before Christmas. That's lifted us all.
In terms of what we're doing specifically, one of the things we have to do is to make sure that what we have is a proactive approach that responds to emerging needs early. So, early intervention is always critical when it comes to adoption, and pre-adoption. That's the important thing—so, helping prevent family breakdown and de-escalating challenges before they become a crisis. That's the most important intervention, to get in there, give the support, because we know that the support afterwards, particularly when it comes to fostering and adoption, is much more intensive. So, get in there early, give people the support. We have, actually, really transformed the way we deal with children and people—children in particular—who are on the brink of care. It's absolutely key that we get in there early. That's part of the radical reform, and the National Adoption Service approach really plugs into that.
Diolch yn fawr, James. Llongyfarchiadau gennyf innau hefyd. Mae hynna'n newyddion gwych, ychydig cyn y Nadolig. Mae hynna wedi rhoi hwb i ni i gyd.
O ran yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yn benodol, un o'r pethau y mae'n rhaid i ni ei wneud yw gwneud yn siŵr mai'r hyn sydd gennym ni yw dull rhagweithiol sy'n ymateb yn gynnar i anghenion sy'n dod i'r amlwg. Felly, mae ymyrraeth gynnar bob amser yn hanfodol o ran mabwysiadu, a chyn mabwysiadu. Dyna'r peth pwysig—felly, helpu i atal teuluoedd rhag chwalu a dad-ddwysáu heriau cyn iddyn nhw droi'n argyfwng. Dyna'r ymyrraeth bwysicaf, i fynd i mewn yna, rhoi'r cymorth, gan ei bod ni'n gwybod bod y cymorth wedyn, yn enwedig o ran maethu a mabwysiadu, yn llawer mwy dwys. Felly, mynd i mewn yna'n gynnar, rhoi'r cymorth i bobl. Rydym ni, mewn gwirionedd, wir wedi trawsnewid y ffordd yr ydym ni'n ymdrin â phlant a phobl—plant yn arbennig—sydd ar drothwy gofal. Mae'n gwbl allweddol ein bod ni'n mynd i mewn yna'n gynnar. Mae hynny'n rhan o'r diwygiad radical, ac mae dull y Gwasanaeth Mabwysiadu Cenedlaethol wir yn mynd law yn llaw â hynny.
2. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â'r Bil Hawliau Cyflogaeth? OQ63621
2. What discussions has the First Minister had with the UK Government regarding the Employment Rights Bill? OQ63621
Labour is the party of workers' rights, so of course we have had extensive engagement with the UK Government on a cause that is central to who we are as a party and what is important to workers in Wales. Now, this Bill promises to be the biggest boost to workers' rights in a generation. It's worth noting that Reform and the Tories are working hard to block moves that will give extensive additional rights to thousands of workers in Wales.
Llafur yw plaid hawliau gweithwyr, felly rydym ni, wrth gwrs, wedi ymgysylltu'n helaeth â Llywodraeth y DU ar achos sy'n ganolog i bwy ydym ni fel plaid a'r hyn sy'n bwysig i weithwyr yng Nghymru. Nawr, mae'r Bil hwn yn addo bod yr hwb mwyaf i hawliau gweithwyr mewn cenhedlaeth. Mae'n werth nodi bod Reform a'r Torïaid yn gweithio'n galed i rwystro symudiadau a fydd yn rhoi hawliau ychwanegol helaeth i filoedd o weithwyr yng Nghymru.
Thank you. For too long, workers in Rhondda have been fearful: fearful of turning up for a shift only for it to have been cancelled at the last minute; fearful they will be dismissed and brought back on a lower wage and conditions through fire and rehire; fearful that getting sick means losing out on pay; and fearful to challenge unfair practice in case they're dropped from the rota. The UK Government's Employment Rights Bill, with day one sick pay, tighter rules on zero-hour contracts, fairer parental and flexible working rights, and unfair dismissal protection after six months, gives them real hope. How will the Welsh Government ensure these rights genuinely reach workers in communities like Rhondda, especially off the back of the many job creation announcements in south Wales recently?
Diolch. Ers amser rhy faith, mae gweithwyr yn y Rhondda wedi bod ofn: ofn cyrraedd shifft dim ond iddi gael ei chanslo ar y funud olaf; ofn y byddan nhw'n cael eu diswyddo a'u hailbenodi ar gyflog ac amodau is trwy ddiswyddo ac ail-gyflogi; ofn bod mynd yn sâl yn golygu colli tâl; ac ofn herio arferion annheg rhag ofn iddyn nhw gael eu gollwng o'r rota. Mae Bil Hawliau Cyflogaeth Llywodraeth y DU, â thâl salwch o'r diwrnod cyntaf, rheolau llymach ar gontractau dim oriau, hawliau tecach i rieni ac o ran gweithio hyblyg, ac amddiffyniad rhag diswyddiad annheg ar ôl chwe mis, yn rhoi gobaith gwirioneddol iddyn nhw. Sut wnaiff Llywodraeth Cymru sicrhau bod yr hawliau hyn wir yn cyrraedd gweithwyr mewn cymunedau fel y Rhondda yn wirioneddol, yn enwedig yn sgil y cyhoeddiadau niferus o greu swyddi yn ne Cymru yn ddiweddar?
Diolch yn fawr, Buffy. You're absolutely right—no worker in the Rhondda or elsewhere in Wales should be living in fear of a shift disappearing, or fire and rehire tactics, or of losing pay when they're ill. That's exactly why this Bill matters. What Labour is doing at a UK level finally gives workers the protections that they've been denied for so long: day one sick pay, fairer rules on zero-hours contracts, and unfair dismissal rights after six months. These are the rights that actually go to the heart of what it is to have dignity at work. But rights are only changed and are only available to us if they're enforced. So, we'll be working closely with the new Fair Work Agency to make sure these protections reach workers on the ground, including in the new jobs created through the recent investment that you cited. So, the Welsh Labour Government will be pushing for secure hours, the real living wage, and strong trade union access, because that's the difference: we don't just talk about fair work, we build it into every part of the Welsh economy.
Diolch yn fawr, Buffy. Rydych chi yn llygad eich lle—ni ddylai unrhyw weithiwr yn y Rhondda nac yn unman arall yng Nghymru fod yn byw mewn ofn y bydd shifft yn diflannu, neu dactegau diswyddo ac ail-gyflogi, neu o golli cyflog pan fyddan nhw'n sâl. Dyna'n union pam mae'r Bil hwn yn bwysig. Mae'r hyn y mae Llafur yn ei wneud ar lefel y DU yn rhoi i weithwyr o'r diwedd yr amddiffyniadau a wrthodwyd iddyn nhw ers cyhyd: tâl salwch o'r diwrnod cyntaf, rheolau tecach ar gontractau dim oriau, a hawliau diswyddiad annheg ar ôl chwe mis. Dyma'r hawliau sydd wir yn mynd at galon yr hyn y mae'n ei olygu i fod ag urddas yn y gwaith. Ond dim ond os byddan nhw'n cael eu gorfodi y mae hawliau yn cael eu newid ac y maen nhw wir ar gael i ni. Felly, byddwn yn gweithio'n agos gyda'r Asiantaeth Gwaith Teg newydd i wneud yn siŵr bod yr amddiffyniadau hyn yn cyrraedd gweithwyr ar lawr gwlad, gan gynnwys yn y swyddi newydd a grëwyd drwy'r buddsoddiad diweddar y gwnaethoch chi gyfeirio ato. Felly, bydd Llywodraeth Lafur Cymru yn pwyso am oriau pendant, y cyflog byw gwirioneddol, a mynediad cryf at undebau llafur, oherwydd dyna'r gwahaniaeth: nid ydym ni'n siarad am waith teg yn unig, rydym ni'n ei ymgorffori ym mhob rhan o economi Cymru.
Nobody wants to see workers treated badly, wherever they are, but, once again, we are seeing another UK Labour Government policy being argued as good for Britain. Ministers at the other end of the M4 will argue the Employment Rights Bill is pro-growth, but it has been viewed by many as another nail in the coffin of businesses. Now, a Conservative Government will repeal every job-destroying, anti-business, anti-growth measure in the Bill by restoring common sense, sending a very clear message that Britain is open for business again. The Bill—[Interruption.] The Bill is just a political project. It generates no revenue, creates no jobs, and adds no productivity, which sounds exactly like Labour's economic policies in general. That is why the House of Lords have quite rightly rejected the legislation. First Minister, you've said in this Chamber week after week how you support driving growth and strengthening Wales's economy. I want to know how you believe this can actually deliver that. If you really believe it can't deliver economic growth, what are you doing to convince your colleagues in Westminster that they're tackling this in totally the wrong way?
Does neb eisiau gweld gweithwyr yn cael eu trin yn wael, ble bynnag maen nhw, ond, unwaith eto, rydym ni'n gweld polisi Llywodraeth Lafur y DU arall yn cael ei ddadlau fel un sy'n dda i Brydain. Bydd gweinidogion ar ben arall yr M4 yn dadlau bod y Bil Hawliau Cyflogaeth o blaid twf, ond mae wedi cael ei ystyried gan lawer fel hoelen arall yn arch busnesau. Nawr, bydd Llywodraeth Geidwadol yn diddymu pob mesur sy'n dinistrio swyddi, sy'n wrth-fusnes, sy'n wrth-dwf yn y Bil drwy ailgyflwyno synnwyr cyffredin, gan anfon neges eglur iawn bod Prydain yn agored i fusnes eto. Y cwbl—[Torri ar draws.] Y cwbl yw'r Bil yw prosiect gwleidyddol. Nid yw'n cynhyrchu unrhyw refeniw, nid yw'n creu unrhyw swyddi, ac nid yw'n ychwanegu unrhyw gynhyrchiant, sy'n swnio'n union fel polisïau economaidd Llafur yn gyffredinol. Dyna pam mae Tŷ'r Arglwyddi wedi gwrthod y ddeddfwriaeth, a hynny'n gwbl briodol. Prif Weinidog, rydych chi wedi dweud yn y Siambr hon wythnos ar ôl wythnos sut rydych chi'n cefnogi ysgogi twf a chryfhau economi Cymru. Hoffwn wybod sut rydych chi'n credu y gall hyn gyflawni hynny mewn gwirionedd. Os ydych chi wir yn credu na all sicrhau twf economaidd, beth ydych chi'n ei wneud i argyhoeddi eich cydweithwyr yn San Steffan eu bod nhw'n mynd i'r afael â hyn yn y ffordd anghywir yn llwyr?
I'm really proud to belong to a party that was established in order to ensure that workers in this country had rights. Those are rights that we've been fighting for for a century. Every time Labour gets into power, those rights are tightened up and given more protection. Then your party comes in and undoes it, like you did in the past with the trade union Bill. That is something that we reject, that workers in this country of Wales reject. And, let me be clear, I think employers, as we learned in our social partnership committee, are actually in a position where what they want is for people to feel secure. They want people who will be invested in their companies, who are there for the long term, who are worth training up, because they will make that commitment. That's what you won't get with the fire-and-rehire practices that so many companies in this country, under the Tories, actually took part in.
Rwy'n falch iawn o fod yn perthyn i blaid a sefydlwyd er mwyn sicrhau bod gan weithwyr yn y wlad hon hawliau. Mae'r rheini yn hawliau yr ydym ni wedi bod yn ymladd amdanyn nhw ers canrif. Bob tro y mae Llafur yn dod i rym, mae'r hawliau hynny yn cael eu tynhau ac yn cael mwy o amddiffyniad. Yna, mae eich plaid chi yn dod i mewn ac yn ei ddadwneud, fel y gwnaethoch chi yn y gorffennol gyda'r Bil undeb llafur. Mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n ei wrthod, y mae gweithwyr yn y wlad hon, Cymru, yn ei wrthod. A gadewch i mi fod yn eglur, rwy'n credu bod cyflogwyr, fel y gwnaethom ni ei ddarganfod yn ein pwyllgor partneriaeth gymdeithasol, mewn sefyllfa mewn gwirionedd lle mai'r hyn y maen nhw ei eisiau yw i bobl deimlo'n ddiogel. Maen nhw eisiau pobl a fydd â chyfran yn eu cwmnïau, sydd yno ar gyfer yr hirdymor, sy'n werth eu hyfforddi, gan y byddan nhw'n gwneud yr ymrwymiad hwnnw. Dyna'r hyn na fyddwch chi'n ei gael gyda'r arferion diswyddo ac ail-gyflogi y gwnaeth cynifer o gwmnïau yn y wlad hon, o dan y Torïaid, gymryd rhan ynddo mewn gwirionedd.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. Can I thank you for your statement at the start of Plenary today? We, too, on the Conservative benches, were horrified by the images coming from Bondi beach over the weekend, and we stand with the Jewish community here in Wales and around the world against such hate and racism. I very much hope that you, Llywydd, the First Minister, and everybody else in this Chamber, will be able to join me with the Jewish community this evening on the steps of the Senedd to mark what should be a happy Hanukkah that people are able to celebrate this year.
First Minister, for the past 27 years, Wales has been lumbered with a Labour-led Government. That Government, of course, has at times been supported by your fellow left-wing travellers in Plaid Cymru. Your parties together have imposed high tax, low growth and woke policies, which have resulted in Wales having the longest waiting lists, the lowest educational standards, the lowest wages, and the highest unemployment rate, which is up again today, in the whole of the United Kingdom. Just last week, we saw the same tired old coalition coming together yet again, with the predictable news that Plaid Cymru is rushing once again to rescue you and this failing Labour Government by backing your dreadful budget. Their budget discussions were not a negotiation, they were a capitulation. That's what they were. So, do you agree with me, First Minister, that Plaid Cymru's support for your budget serves to remind everybody in Wales that, next May, a vote for Plaid Cymru is a vote for the Labour party and more of the same failing policies that have done so much damage to Wales over these 20-odd years?
Diolch, Llywydd. A gaf i ddiolch i chi am eich datganiad ar ddechrau'r Cyfarfod Llawn heddiw? Cawsom ninnau, hefyd, ar feinciau'r Ceidwadwyr, ein dychryn gan y delweddau a oedd yn dod o draeth Bondi dros y penwythnos, ac rydym ni'n sefyll yn gadarn â'r gymuned Iddewig yma yng Nghymru a ledled y byd yn erbyn casineb a hiliaeth o'r fath. Rwy'n gobeithio'n fawr y byddwch chi, Llywydd, y Prif Weinidog, a phawb arall yn y Siambr hon, yn gallu ymuno â mi gyda'r gymuned Iddewig heno ar risiau'r Senedd i nodi'r hyn a ddylai fod yn Hanukkah hapus y mae pobl yn gallu ei ddathlu eleni.
Prif Weinidog, dros y 27 mlynedd diwethaf, mae Cymru wedi cael ei beichio â Llywodraeth dan arweiniad Llafur. Mae'r Llywodraeth honno, wrth gwrs, wedi cael ei chefnogi ar adegau gan eich cyd-deithwyr asgell chwith ym Mhlaid Cymru. Mae eich pleidiau gyda'i gilydd wedi gorfodi polisïau treth uchel, twf isel a pholisïau 'woke', sydd wedi arwain i Gymru fod â'r rhestrau aros hiraf, y safonau addysgol isaf, y cyflogau isaf, a'r gyfradd ddiweithdra uchaf, sydd wedi codi eto heddiw, yn y Deyrnas Unedig gyfan. Dim ond yr wythnos diwethaf, gwelsom yr un hen glymblaid flinedig yn dod at ei gilydd unwaith eto, gyda'r newyddion rhagweladwy bod Plaid Cymru yn rhuthro unwaith eto i'ch achub chi a'r Llywodraeth Lafur hon sy'n methu trwy gefnogi eich cyllideb ofnadwy. Nid negodiad oedd eu trafodaethau cyllideb, ond ildiad. Dyna beth oedden nhw. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, bod cefnogaeth Plaid Cymru i'ch cyllideb yn atgoffa pawb yng Nghymru bod pleidlais dros Blaid Cymru, fis Mai nesaf, yn bleidlais dros y blaid Lafur a mwy o'r un polisïau sy'n methu sydd wedi gwneud cymaint o niwed i Gymru dros yr oddeutu 20 mlynedd hyn?
Look, this is supposed to be the season of goodwill, but you're behaving a little bit like a Grinch there. I think we've got to, actually, look at the positives of what has been delivered and what this budget will do to defend. An extra £1.5 billion in the past year has gone into public services, and there'll be more as a result of this budget. I'm not ashamed of the fact that we've managed to come to an agreement. You came to the table, and we were very pleased that you offered to do that. But, we have got an agreement, and I hope now what we'll be able to do is to bring those waiting lists down further. They're down 80 per cent from their peak already. We've secured 65 inward investment projects over the past year and a 30 per cent increase in jobs as a result of that. We've provided free school meals to all children in primary schools in Wales. That's what happens when you're able to get a budget through. I am really pleased that, over 26 years, despite the fact that we've never had a majority in this place, we have negotiated an agreement. This is grown-up politics. This is what it looks like. It's responsible politics, because what people are looking to us for is security. The world is feeling really unstable at the moment, and they want to know that those services that they have relied on for so many decades will still be there. Let me give you this assurance: under Labour, those services will still be there. Can you say that? Can you promise that? Because, from what I hear, you are determined to cut the public sector in Wales, and that is not a promise that you can make to the people of Wales.
Edrychwch, tymor ewyllys da yw hwn i fod, ond rydych chi'n ymddwyn ychydig bach fel Grinch yn y fan yna. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni, mewn gwirionedd, edrych ar yr agweddau cadarnhaol ar yr hyn sydd wedi cael ei gyflawni a'r hyn y bydd y gyllideb hon yn ei wneud i'w amddiffyn. Mae £1.5 biliwn ychwanegol yn y flwyddyn ddiwethaf wedi mynd i wasanaethau cyhoeddus, a bydd mwy o ganlyniad i'r gyllideb hon. Nid oes gen i gywilydd o'r ffaith ein bod wedi llwyddo i ddod i gytundeb. Fe ddaethoch chi at y bwrdd, ac roeddem ni'n falch iawn eich bod chi wedi cynnig gwneud hynny. Ond, mae gennym ni gytundeb, ac rwy'n gobeithio nawr mai'r hyn y byddwn ni'n gallu ei wneud yw lleihau'r rhestrau aros hynny ymhellach. Maen nhw wedi lleihau 80 y cant o'u brig eisoes. Rydym ni wedi sicrhau 65 o brosiectau mewnfuddsoddi dros y flwyddyn ddiwethaf a chynnydd o 30 y cant i swyddi o ganlyniad i hynny. Rydym ni wedi darparu prydau ysgol am ddim i bob plentyn mewn ysgolion cynradd yng Nghymru. Dyna beth sy'n digwydd pan fyddwch chi'n gallu cael cyllideb drwodd. Rwy'n falch iawn ein bod ni, dros 26 mlynedd, er gwaethaf y ffaith na fu gennym ni fwyafrif erioed yn y lle hwn, wedi negodi cytundeb. Gwleidyddiaeth aeddfed yw hon. Dyma sut mae'n edrych. Mae'n wleidyddiaeth gyfrifol, oherwydd yr hyn y mae pobl yn edrych atom ni i'w sicrhau yw diogelwch. Mae'r byd yn teimlo'n ansefydlog iawn ar hyn o bryd, ac maen nhw eisiau gwybod y bydd y gwasanaethau hynny y maen nhw wedi dibynnu arnyn nhw ers cynifer o ddegawdau yn dal i fod yno. Gadewch i mi roi'r sicrwydd hwn i chi: o dan Lafur, bydd y gwasanaethau hynny yn dal yno. A allwch chi ddweud hynny? A allwch chi addo hynny? Oherwydd, o'r hyn yr wyf i'n ei glywed, rydych chi'n benderfynol o dorri'r sector cyhoeddus yng Nghymru, ac nid yw hwnnw'n addewid y gallwch chi ei wneud i bobl Cymru.
First Minister, as you know, I did reach out in good faith to have discussions with you about your budget, but you know full well that a budget agreement with my party would have looked very different to the budget deal that is before this Senedd today, because we wanted to cut taxes and cut waste while still investing in our public services. We would have scrapped millions that is being spent on Welsh mini-embassies overseas in those exotic locations. We would have axed those overseas projects like the gender-neutral tree planting in Uganda, the solar-powered canoes for the Wampis tribe in the Amazon, and we would have reversed the huge increase in the spending on your bloated Welsh Government civil service. We would have used the savings that were made, and those unallocated resources that were in the pot, to make those tax savings, make those tax cuts, and invest in our public services. So, tell us, First Minister, given that there is an alternative to the ridiculous budget that is before us today, which is going to deliver more of the same, why does every Labour-Plaid budget deal have to result in high taxes and more waste?
Prif Weinidog, fel yr ydych chi'n gwybod, fe wnes i gysylltu ag ewyllys da i gael trafodaethau gyda chi am eich cyllideb, ond rydych chi'n gwybod yn iawn y byddai cytundeb cyllideb gyda fy mhlaid i wedi edrych yn wahanol iawn i'r cytundeb cyllideb sydd gerbron y Senedd hon heddiw, gan ein bod ni eisiau torri trethi a lleihau gwastraff tra'n dal i fuddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Byddem wedi cael gwared ar filiynau sy'n cael eu gwario ar fini-lysgenadaethau Cymru dramor yn y lleoliadau egsotig hynny. Byddem ni wedi diddymu'r prosiectau tramor hynny fel y plannu coed rhywedd-niwtral yn Uganda, y canŵau sy'n cael eu pweru gan yr haul ar gyfer llwyth y Wampis yn yr Amazon, a byddem ni wedi gwrthdroi'r cynnydd enfawr i'r gwariant ar eich gwasanaeth sifil Llywodraeth Cymru chwyddedig. Byddem wedi defnyddio'r arbedion a wnaed, a'r adnoddau heb eu dyrannu hynny a oedd yn y pot, i wneud yr arbedion treth hynny, i wneud y toriadau treth hynny, ac i fuddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Felly, dywedwch wrthym ni, Prif Weinidog, o gofio bod dewis arall yn hytrach na'r gyllideb hurt sydd o'n blaenau heddiw, sy'n mynd i gyflawni mwy o'r un peth, pam mae'n rhaid i bob cytundeb cyllideb Llafur-Plaid Cymru arwain at drethi uchel a mwy o wastraff?
Let's just be clear that the additional £112 million that'll go into local government will be providing services. It’ll be providing services in our schools, it’ll be providing the kind of care support that your constituents are crying out for, it'll make sure that councils are able to clean the streets—all of those things. It'll help us to fill potholes. All of these things are things that really matter to the people in Wales. And that's before we start on health—a 3.6 per cent increase. We've got an ageing population, a poorer population. Are you suggesting we shouldn’t have put money into health? Is that actually what you’re suggesting? Or were we meant to actually follow what you were suggesting, which was to give breaks to the richer members of our society? That is not the kind of Government that I'm prepared to lead.
Gadewch i ni fod yn eglur y bydd y £112 miliwn ychwanegol a fydd yn mynd i lywodraeth leol yn darparu gwasanaethau. Bydd yn darparu gwasanaethau yn ein hysgolion, bydd yn darparu'r math o gymorth gofal y mae eich etholwyr yn crefu amdano, bydd yn gwneud yn siŵr bod cynghorau yn gallu glanhau'r strydoedd—yr holl bethau hynny. Bydd yn ein helpu i lenwi tyllau yn y ffyrdd. Mae'r holl bethau hyn yn bethau sy'n wirioneddol bwysig i bobl Cymru. Ac mae hynny cyn i ni ddechrau ar iechyd—cynnydd o 3.6 y cant. Mae gennym ni boblogaeth sy'n heneiddio, poblogaeth dlotach. A ydych chi'n awgrymu na ddylem ni fod wedi rhoi arian i faes iechyd? Ai dyna'r hyn yr ydych chi'n ei awgrymu mewn gwirionedd? Neu a oeddem ni i fod i ddilyn yr hyn yr oeddech chi'n ei awgrymu mewn gwirionedd, sef rhoi toriadau i aelodau cyfoethocach ein cymdeithas? Nid dyna'r math o Lywodraeth yr wyf i'n barod i'w harwain.
First Minister, it’s laughable. You had the audacity today to make the ridiculous claim that you are part of a so-called new generation of Labour politicians in Wales, and yet you've been on the front lines of the Labour Party in Wales for three decades. For almost 27 years of those three decades, you've been backing and part of this left-wing failing socialist alliance that has been running Wales and holding our country back. The truth is this: Labour and Plaid, effectively, make up a single left-wing party here in Wales. You may well wear different coloured rosettes, but in practice you behave like a pantomime horse walking in the same direction—left, left, left. You’re always walking left, and you leave behind an absolute uncontrollable mess of higher taxes, more waste and broken public services. So, isn’t it true, First Minister, that with the new year there is a new opportunity for the people of Wales? Because, in May, people will face a choice: they can either have more of the same by voting for Labour or Plaid Cymru, or they can have positive change with a credible team and a credible Welsh Conservative plan to fix Wales.
Prif Weinidog, mae'n chwerthinllyd. Roedd gennych chi'r hyfdra heddiw i wneud yr honiad hurt eich bod chi'n rhan o genhedlaeth newydd honedig o wleidyddion Llafur yng Nghymru, ac eto rydych chi wedi bod ar rengoedd blaen y Blaid Lafur yng Nghymru ers tri degawd. Yn ystod bron i 27 mlynedd o'r tri degawd hynny, rydych chi wedi bod yn cefnogi ac yn rhan o'r gynghrair sosialaidd asgell chwith hon sydd wedi bod yn rhedeg Cymru ac yn dal ein gwlad yn ôl. Y gwir yw hyn: mae Llafur a Phlaid Cymru, i bob pwrpas, yn ffurfio un blaid asgell chwith yma yng Nghymru. Efallai'n wir eich bod chi'n gwisgo rhosedi o wahanol liw, ond yn ymarferol rydych chi'n ymddwyn fel ceffyl pantomeim yn cerdded i'r un cyfeiriad—chwith, chwith, chwith. Rydych chi bob amser yn cerdded i'r chwith, ac rydych chi'n gadael llanast afreolus o drethi uwch, mwy o wastraff a gwasanaethau cyhoeddus sydd wedi torri ar eich ôl. Felly, onid yw'n wir, Prif Weinidog, bod cyfle newydd i bobl Cymru yn y flwyddyn newydd? Oherwydd, ym mis Mai, bydd pobl yn wynebu dewis: gallan nhw naill ai gael mwy o'r un peth trwy bleidleisio dros Lafur neu Blaid Cymru, neu gallan nhw gael newid cadarnhaol â thîm credadwy a chynllun credadwy y Ceidwadwyr Cymreig i drwsio Cymru.
We're going to have a new-look Senedd and a new generation of Senedd Members. Fourteen out of 29 Labour Members will not be standing again. They have made a huge contribution, many of them, some of them since the very start of devolution. But we will be turning a new page, starting a new chapter, and that is something that I think we should look to the future and celebrate, because we have had three phases of devolution. The first one was to establish this place. Just remember how this place was established with a whisker, a fraction, of a majority of the people of Wales agreeing for it to be set up. We established that. Labour is the party of devolution. Let’s never forget that. Then we had to establish that. Rhodri Morgan did an incredible job making sure that the people of Wales bought into the devolution project. Then came years of Tory austerity. And the job then—the job then—under Carwyn Jones and under Mark Drakeford, was to defend, to defend the devolution settlement to make sure that, whilst they were cutting and cutting and cutting local services in England, they were defended here in Wales.
But now we're turning a new page, a new chapter, where austerity has ended and we can look to the future. I'm determined as the leader of the party in Wales to make sure that we look to a future where we can work towards eliminating poverty in our country, because that is why so many of us came into this movement. We want to do that through making sure that we equip people with quality jobs. We're already equipping them: 100,000 apprenticeships delivered this Senedd term. Not quite there, but I'm very confident that we will be getting there very soon. So, we've now got the skills available, but now we need the investment so that they can get the jobs and stay in Wales. That's how we address the issue of poverty in Wales. I'm very proud of what our party has done for this nation over 26 years, and I will make every effort to make sure that they continue to support us.
Rydym ni'n mynd i gael Senedd ar ei newydd wedd a chenhedlaeth newydd o Aelodau o'r Senedd. Ni fydd pedwar ar ddeg o 29 o Aelodau Llafur yn sefyll eto. Maen nhw wedi gwneud cyfraniad enfawr, llawer ohonyn nhw, rhai ohonyn nhw ers dechrau datganoli. Ond byddwn yn troi tudalen newydd, yn dechrau pennod newydd, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n credu y dylem ni edrych i'r dyfodol a'i ddathlu, oherwydd rydym ni wedi cael tri cham o ddatganoli. Sefydlu'r lle hwn oedd y cyntaf. Cofiwch sut y sefydlwyd y lle hwn gyda thrwch blewyn, ffracsiwn, o fwyafrif o bobl Cymru yn cytuno i'w sefydlu. Ni wnaeth sefydlu hynny. Llafur yw plaid datganoli. Gadewch i ni fyth anghofio hynny. Yna roedd yn rhaid i ni sefydlu hynny. Gwnaeth Rhodri Morgan waith anhygoel yn gwneud yn siŵr bod pobl Cymru yn cefnogi'r prosiect datganoli. Yna, daeth blynyddoedd o gyni cyllidol Torïaidd. A'r gwaith wedyn—y gwaith wedyn—o dan Carwyn Jones ac o dan Mark Drakeford, oedd amddiffyn, amddiffyn y setliad datganoli i wneud yn siŵr, tra eu bod nhw'n torri a thorri a thorri gwasanaethau lleol yn Lloegr, eu bod nhw'n cael eu hamddiffyn yma yng Nghymru.
Ond nawr rydym ni'n troi tudalen newydd, pennod newydd, lle mae cyni cyllidol wedi dod i ben ac y gallwn ni edrych i'r dyfodol. Rwy'n benderfynol fel arweinydd y blaid yng Nghymru o wneud yn siŵr ein bod ni'n edrych at ddyfodol lle gallwn weithio tuag at ddileu tlodi yn ein gwlad, oherwydd dyna pam ddaeth cynifer ohonom ni i mewn i'r mudiad hwn. Rydym ni eisiau gwneud hynny trwy wneud yn siŵr ein bod ni'n arfogi pobl gyda swyddi o ansawdd. Rydym ni eisoes yn eu harfogi nhw: darparwyd 100,000 o brentisiaethau yn ystod y tymor Senedd hwn. Ddim wedi ei gyrraedd eto, ond rwy'n hyderus iawn y byddwn ni'n ei gyrraedd yn fuan iawn. Felly, mae gennym ni'r sgiliau ar gael bellach, ond nawr mae angen y buddsoddiad arnom ni fel y gallan nhw gael y swyddi ac aros yng Nghymru. Dyna sut rydym ni'n mynd i'r afael â'r broblem o dlodi yng Nghymru. Rwy'n falch iawn o'r hyn y mae ein plaid wedi ei wneud dros y genedl hon dros 26 mlynedd, a byddaf yn gwneud pob ymdrech i wneud yn siŵr eu bod nhw'n parhau i'n cefnogi ni.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Last week, I gave the First Minister several opportunities to join her own backbenchers in directly criticising the UK Labour Government for its actions in overriding devolution. She refused to do so, but, because it's the season of goodwill, I feel generous, so I'm going to give her another opportunity today. The UK Government has decided that it will have direct control of how Pride in Place funding is spent in Welsh communities, yet, in Northern Ireland, responsibility for spending the money has, quite rightly, been devolved to the Northern Ireland Executive to invest as it sees fit. Now, does the First Minister agree with me that Keir Starmer has a two-tier approach to devolution, and that from rail to policing to the Crown Estate, and now this, whilst Northern Ireland and Scotland are empowered, he seems as determined as the Tories were to stop Wales deciding on its own future?
Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, rhoddais sawl cyfle i'r Prif Weinidog ymuno ag aelodau ei meinciau cefn ei hun i feirniadu Llywodraeth Lafur y DU yn uniongyrchol am ei gweithredoedd o ddiystyru datganoli. Gwrthododd wneud hynny, ond, gan ei bod hi'n dymor ewyllys da, rwy'n teimlo'n hael, felly rwy'n mynd i roi cyfle arall iddi heddiw. Mae Llywodraeth y DU wedi penderfynu y bydd ganddi reolaeth uniongyrchol ar sut mae cyllid Balchder Bro yn cael ei wario yng nghymunedau Cymru, ac eto yng Ngogledd Iwerddon, mae cyfrifoldeb am wario'r arian, yn gwbl briodol, wedi cael ei ddatganoli i Weithrediaeth Gogledd Iwerddon i'w fuddsoddi fel y mae'n ei ystyried yn briodol. Nawr, a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod gan Keir Starmer ddull dwy haen o ymdrin â datganoli, a hynny o reilffordd i blismona i Ystad y Goron, a nawr hyn, tra bod Gogledd Iwerddon a'r Alban yn cael eu grymuso, mae'n ymddangos mor benderfynol ag yr oedd y Torïaid i atal Cymru rhag penderfynu ar ei dyfodol ei hun?
Look, I notice he still hasn't welcomed the investment into Wylfa and an AI growth zone in his constituency as well.
Look, I've always made it clear, as have people in my Senedd group, that actually we will always defend the devolution settlement and we will always make the case for devolution. I think it's important to underline the fact that, actually, what we have had is £557 million—that's over £0.5 billion—returned to the Welsh Government to be able to determine where that money is spent. That makes the Northern Ireland settlement pale into insignificance, compared to that £0.5 billion that we've agreed on. That is not something that's been offered to Northern Ireland. It is not something that's been offered to Scotland. But will we continue to make the case? Of course we will, because we are the party of devolution.
Edrychwch, rwy'n sylwi nad yw wedi croesawu o hyd buddsoddiad yn Wylfa a pharth twf deallusrwydd artiffisial yn ei etholaeth hefyd.
Edrychwch, rwyf i wedi ei gwneud yn eglur erioed, fel y mae pobl yn fy ngrŵp Senedd, y byddwn ni bob amser yn amddiffyn y setliad datganoli a byddwn bob amser yn gwneud y ddadl dros ddatganoli. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig tanlinellu'r ffaith, mewn gwirionedd, mai'r hyn yr ydym ni wedi ei gael yw £557 miliwn—hynny dros £0.5 biliwn—wedi'i ddychwelyd i Lywodraeth Cymru i allu penderfynu ble mae'r arian hwnnw yn cael ei wario. Mae hynny'n gwneud i setliad Gogledd Iwerddon edrych yn ddibwys, o'i gymharu â'r £0.5 biliwn hwnnw yr ydym ni wedi cytuno arno. Nid yw hynny'n rhywbeth a gynigiwyd i Ogledd Iwerddon. Nid yw'n rhywbeth a gynigiwyd i'r Alban. Ond a fyddwn ni'n parhau i wneud y ddadl? Wrth gwrs y byddwn ni, gan mai ni yw plaid datganoli.
The question hasn't been answered—or has it? The First Minister really has to pick a side here. If she is on the side of the people of Wales, she has to call this out, and, if she has any control over her party in Wales, she has to pull the Secretary of State for Wales into line for sitting around that Cabinet table in Downing Street, allowing Welsh Government to be bypassed with such contempt time and time again.
Now, I note that the Cabinet Secretary for finance agrees with the Plaid Cymru benches that the United Kingdom Internal Market Act 2020 is not fit for purpose. Yet, as I said last week, Labour MPs from Wales refused to back Plaid Cymru amendments in the House of Commons that would have stopped this raid on devolved powers. Now, the finance Secretary implied on Sunday that the UK Government was bypassing Wales because it was a quicker way of getting things done. It may well be that Keir Starmer doesn't trust this Labour Welsh Government to get things done, and, goodness me, we need a change of Government in May next year, but isn't the fundamental concern here that this Labour Prime Minister is ready to undermine devolution at every turn, and that this Labour First Minister represents a generation that's unwilling to even try to stop him?
Nid yw'r cwestiwn wedi cael ei ateb—neu ydyw? Mae wir yn rhaid i'r Prif Weinidog ddewis ochr yma. Os yw hi ar ochr pobl Cymru, mae'n rhaid iddi feirniadu hyn, ac os oes ganddi unrhyw reolaeth dros ei phlaid yng Nghymru, mae'n rhaid iddi feirniadu Ysgrifennydd Gwladol Cymru am eistedd o amgylch y bwrdd Cabinet hwnnw yn Downing Street, gan ganiatáu i Lywodraeth Cymru gael ei hosgoi gyda'r fath ddirmyg dro ar ôl tro.
Nawr, rwy'n sylwi bod Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid yn cytuno â meinciau Plaid Cymru nad yw Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 yn addas i'r diben. Eto, fel y dywedais yr wythnos diwethaf, gwrthododd ASau Llafur o Gymru gefnogi gwelliannau Plaid Cymru yn Nhŷ'r Cyffredin a fyddai wedi atal y cyrch hwn ar bwerau datganoledig. Nawr, awgrymodd yr Ysgrifennydd cyllid ddydd Sul bod Llywodraeth y DU yn osgoi Cymru gan ei bod yn ffordd gyflymach o gyflawni pethau. Efallai'n wir nad yw Keir Starmer yn ymddiried yn y Llywodraeth Lafur hon i gyflawni pethau, ac, o ddifrif calon, mae angen newid Llywodraeth arnom ni ym mis Mai y flwyddyn nesaf, ond onid y pryder sylfaenol yma yw bod y Brif Weinidog Llafur hon yn barod i danseilio datganoli ar bob cyfle, a bod y Brif Weinidog Llafur hon yn cynrychioli cenhedlaeth nad yw'n fodlon hyd yn oed ceisio ei atal?
I don't know how many times I've got to tell you that I will defend the devolution settlement. I can say it and I can say it and I can say it again, and I do it every time I meet with the Prime Minister. Let's be absolutely clear about that. So, you can try and create and make out that I'm not in that position. The fact is I am. I've said it time and time again. But the fact is that you are absolutely determined to make sure that all we talk about is the constitution. And let me make it clear that I think the people in Wales—[Interruption.] I think the people in Wales actually are far more interested in making sure that the children in their schools have free school meals. That is something that we've delivered under the Welsh Labour Government. The fact is we've directly supported 12,000 jobs since September 2024. We've delivered a new women’s health plan. We've actually secured and delivered 150,000 potholes—we've fixed them. That's what the people of this county are interested in and, frankly, if they vote for you in the elections, what we can be absolutely sure of is that all we'll get is a constant criticism and whining and, 'Oh, why can't we have some more?' You will not be focused on the day-to-day things that matter to the people of Wales. Of course, I'll stand up for the constitution of this place, of course I will fight for devolution, but I think that the people in Wales are, frankly, more interested in the bread-and-butter issues that affect their daily lives.
Nid wyf i'n gwybod sawl gwaith y mae'n rhaid i mi ddweud wrthych chi y gwnaf i amddiffyn y setliad datganoli. Gallaf ei ddweud a gallaf ei ddweud a gallaf ei ddweud eto, ac rwy'n ei wneud bob tro y byddaf i'n cyfarfod â Phrif Weinidog y DU. Gadewch i ni fod yn gwbl eglur am hynny. Felly, gallwch chi geisio creu ac awgrymu nad wyf i yn y sefyllfa honno. Y gwir yw fy mod i. Rwyf i wedi ei ddweud dro ar ôl tro. Ond y gwir yw eich bod chi'n gwbl benderfynol o wneud yn siŵr mai'r cwbl r ydym ni'n siarad amdano yw'r cyfansoddiad. A gadewch i mi ei gwneud hi'n eglur fy mod i'n meddwl bod gan y bobl yng Nghymru—[Torri ar draws.] Rwy'n meddwl bod gan y bobl yng Nghymru lawer mwy o ddiddordeb mewn gwneud yn siŵr bod y plant yn eu hysgolion yn cael prydau ysgol am ddim. Mae hynny yn rhywbeth yr ydym ni wedi ei gyflawni o dan Lywodraeth Lafur Cymru. Y ffaith amdani yw ein bod ni wedi cefnogi 12,000 o swyddi yn uniongyrchol ers mis Medi 2024. Rydym ni wedi cyflwyno cynllun iechyd menywod newydd. Rydym ni mewn gwirionedd wedi sicrhau a chyflenwi 150,000 o dyllau yn y ffyrdd—rydym ni wedi eu trwsio. Dyna'r hyn y mae gan bobl y wlad hon ddiddordeb ynddo ac a dweud y gwir, os byddan nhw'n pleidleisio drosoch chi yn yr etholiadau, yr hyn y gallwn ni fod yn hollol sicr ohono yw mai'r unig beth y byddwn ni'n ei gael yw beirniadaeth gyson a chwyno ac, 'O, pam na allwn ni gael ychydig yn fwy?' Ni fyddwch chi'n canolbwyntio ar y pethau o ddydd i ddydd sy'n bwysig i bobl Cymru. Wrth gwrs, byddaf yn sefyll yn gadarn dros gyfansoddiad y lle hwn, wrth gwrs y byddaf i'n ymladd dros ddatganoli, ond rwy'n credu bod gan bobl yng Nghymru, a dweud y gwir, fwy o ddiddordeb yn y materion bara menyn sy'n effeithio ar eu bywydau beunyddiol.
What, those bread-and-butter issues that I was referring to? Now, as 2025 draws to a close, we reflect on a year of robust exchanges between us. But, in my final question of the year, I'd like to focus on the need for all of us to show real unity. The horrific terror attacks on Bondi beach over the weekend shocked and saddened us all. We send our deepest condolences to the people of New South Wales, and we stand in solidarity with the Jewish community, wherever they are. This evening, members of the Cardiff Jewish community will gather in the Senedd to light the menorah. Tomorrow, there will be a Christmas concert here. Groups of all faiths and none are welcomed here because plurality enriches our society, and the appreciation of others, the promotion of understanding and tolerance, are powerful tools against the rot of extremism. So, will the First Minister join me in restating this Senedd's unstinting commitment to tackling the scourge of antisemitism, Islamophobia and racism in all its forms? And will she join me also in pledging that all of us must work together for a society more unified, more tolerant and more peaceful for all its citizens?
Beth, y materion bara menyn hynny yr oeddwn i'n cyfeirio atyn nhw? Nawr, wrth i 2025 ddirwyn i ben, rydym ni'n myfyrio ar flwyddyn o groesi cleddyfau cadarn rhyngom ni. Ond, yn fy nghwestiwn olaf o'r flwyddyn, hoffwn ganolbwyntio ar yr angen i bob un ohonom ni ddangos undod go iawn. Fe wnaeth yr ymosodiadau terfysgol erchyll ar draeth Bondi dros y penwythnos ein dychryn a'n tristau ni i gyd. Anfonwn ein cydymdeimlad dwysaf i bobl De Cymru Newydd, ac rydym ni'n sefyll mewn undod â'r gymuned Iddewig, ble bynnag y maen nhw. Heno, bydd aelodau cymuned Iddewig Caerdydd yn ymgynnull yn y Senedd i oleuo'r menorah. Yfory, bydd cyngerdd Nadolig yma. Mae grwpiau o bob ffydd a dim yn cael eu croesawu yma gan fod lluosogrwydd yn cyfoethogi ein cymdeithas, ac mae gwerthfawrogi pobl eraill, hyrwyddo dealltwriaeth a goddefgarwch, yn arfau grymus yn erbyn pydredd eithafiaeth. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i ailddatgan ymrwymiad cyson y Senedd hon i fynd i'r afael â phla gwrthsemitiaeth, Islamoffobia a hiliaeth yn ei holl ffurfiau? Ac a wnaiff hi ymuno â mi hefyd i addo bod yn rhaid i bob un ohonom ni weithio gyda'n gilydd i sicrhau cymdeithas fwy unedig, fwy goddefgar a mwy heddychlon i'w holl ddinasyddion?
Diolch yn fawr, Rhun, and my heart goes out to the victims and their families and the Jewish community, obviously not just in Australia, but the real fear that many of those communities are feeling here in Wales. There is absolutely no place for antisemitism within our communities. I think this was a calculated assault on our shared values and our freedoms, and I think it is worth reflecting on what a difficult year it's been when it comes to the kinds of splits we're seeing within our communities. We've seen global instability, with wars in Ukraine and the middle east. We've seen Russian threats to our security. We've seen lots of people in our communities facing real trouble with paying their bills and a cost-of-living crisis, partly brought on as a result of that invasion of Ukraine. And I do agree with you—I think, as we enter the new year, as we have this season of goodwill, I hope we can all come together. We can heal the divisions within our communities. I think we should tone down the rhetoric of hate, and we need to offer hope, in particular to those who are struggling across Wales. So, can I take this opportunity to wish you all—
Diolch yn fawr, Rhun, ac mae fy nghalon yn mynd allan i'r dioddefwyr a'u teuluoedd a'r gymuned Iddewig, nid yn unig yn Awstralia yn amlwg, ond y gwir ofn y mae llawer o'r cymunedau hynny yn ei deimlo yma yng Nghymru. Nid oes unrhyw le o gwbl i wrth-semitiaeth yn ein cymunedau. Rwy'n credu bod hwn yn ymosodiad bwriadol ar ein gwerthoedd cyffredin a'n rhyddid, ac rwy'n credu ei bod hi'n werth myfyrio ar ba mor anodd y bu hi eleni o ran y mathau o raniadau yr ydym ni'n eu gweld yn ein cymunedau. Rydym ni wedi gweld ansefydlogrwydd byd-eang, â rhyfeloedd yn Wcráin a'r dwyrain canol. Rydym ni wedi gweld bygythiadau Rwsia i'n diogelwch. Rydym ni wedi gweld llawer o bobl yn ein cymunedau yn wynebu trafferthion gwirioneddol o ran talu eu biliau ac argyfwng costau byw, a achoswyd yn rhannol o ganlyniad i'r ymosodiad hwnnw ar Wcráin. Ac rwyf i yn cytuno â chi—rwy'n credu, wrth i ni gychwyn y flwyddyn newydd, wrth i ni gael y tymor hwn o ewyllys da, rwy'n gobeithio y gallwn ni i gyd ddod at ein gilydd. Gallwn drwsio'r rhaniadau yn ein cymunedau. Rwy'n credu y dylem ni leihau rhethreg casineb, ac mae angen i ni gynnig gobaith, yn enwedig i'r rhai sydd mewn trafferthion ledled Cymru. Felly, a gaf i fanteisio ar y cyfle hwn i ddymuno i chi i gyd—
—Nadolig llawen a blwyddyn newydd dda hefyd?
—a merry Christmas and a happy new year too?
3. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wella diogelwch ar y ffyrdd ar yr A55 yn Nelyn? OQ63626
3. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's commitment to improving road safety on the A55 in Delyn? OQ63626
We know how frustrating it is for drivers when there are unplanned and emergency closures, and we're aware that this has been an issue on the A55, as it is on other roads across the whole of the United Kingdom. Improving road safety remains a priority for the Welsh Government. Officials work with the police and our partners to identify if there is a need for road safety engineering measures to reduce the number and severity of collisions.
Rydym ni'n gwybod pa mor rhwystredig yw hi i yrwyr pan fydd achosion o gau heb eu cynllunio neu frys, ac rydym ni'n ymwybodol bod hyn wedi bod yn broblem ar yr A55, fel y mae ar ffyrdd eraill ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Mae gwella diogelwch ar y ffyrdd yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Mae swyddogion yn gweithio gyda'r heddlu a'n partneriaid i nodi a oes angen mesurau peirianneg diogelwch ar y ffyrdd i leihau nifer a difrifoldeb gwrthdrawiadau.
Diolch am eich ateb, Prif Weinidog.
Thank you for your response, First Minister.
You know I've raised the need for improvements to the A55 before, recognising the importance of this route as the gateway into and out of north Wales. I want to focus in particular today on junction 32 in my constituency. Last week, along with Councillor Simon Jones, I met with members of Halkyn Community Council on the back of a series of serious incidents and accidents over the summer months and into the autumn. First and foremost, our thoughts go out to those who were injured and have been impacted by them, but it has a knock-on impact on the local community, but also the economy too, whether that's haulage vehicles stuck in traffic. And I think junction 32 in particular has challenges around its layout, poor visibility, and if your sat nav is sending you down that route and you're not familiar with it, then that exacerbates that issue. So, First Minister, can I just ask today if you're able to confirm the Welsh Government's commitment to look at this issue and to take the steps that are needed to address ongoing safety issues, and potentially make improvements, as part of the ongoing work of the resilience study into the A55, to make that route fit for the future? Diolch.
Rydych chi'n gwybod fy mod i wedi codi'r angen am welliannau i'r A55 o'r blaen, gan gydnabod pwysigrwydd y llwybr hwn fel y porth i mewn i ogledd Cymru ac allan ohono. Hoffwn ganolbwyntio'n benodol heddiw ar gyffordd 32 yn fy etholaeth i. Yr wythnos diwethaf, ynghyd â'r Cynghorydd Simon Jones, cefais gyfarfod ag aelodau o Gyngor Cymuned Helygain yn sgil cyfres o ddigwyddiadau a damweiniau difrifol dros fisoedd yr haf ac i mewn i'r hydref. Yn gyntaf oll, rydym ni'n cydymdeimlo â'r rhai a gafodd eu hanafu ac sydd wedi cael eu heffeithio ganddyn nhw, ond mae'n cael sgil-effaith ar y gymuned leol, ond hefyd ar yr economi hefyd, boed hynny'n gerbydau cludo sy'n sownd mewn traffig. Ac rwy'n credu bod gan gyffordd 32 yn arbennig heriau o ran ei chynllun, gwelededd gwael, ac os yw eich offer llywio â lloeren yn eich anfon i lawr y llwybr hwnnw ac nad ydych chi'n gyfarwydd ag ef, yna mae hynny'n gwaethygu'r broblem honno. Felly, Prif Weinidog, a gaf i ofyn heddiw a allwch gadarnhau ymrwymiad Llywodraeth Cymru i edrych ar y mater hwn ac i gymryd y camau sydd eu hangen i fynd i'r afael â phroblemau diogelwch parhaus, ac o bosibl gwneud gwelliannau, yn rhan o waith parhaus yr astudiaeth gwytnwch ar yr A55, i wneud y llwybr hwnnw yn addas ar gyfer y dyfodol? Diolch.
Thanks very much. Officials are aware of these issues at this location, and this junction in particular, and that will be a part of the A55, A494 and A483 transport needs and resilience study, and that was commissioned last week. So, the interim report will be due in the spring, and the final report will be due in the autumn, and the Government will then consider upgrades and renewals on the key arterial roads. I think it's probably worth saying that this is going to be an evidence-led and multimodal report, understanding transport challenges and opportunities along that corridor, together with recommending potential interventions to address them.
Diolch yn fawr. Mae swyddogion yn ymwybodol o'r problemau hyn yn y lleoliad hwn, a'r gyffordd hon yn arbennig, a bydd hynny'n rhan o astudiaeth anghenion trafnidiaeth a gwytnwch yr A55, yr A494 a'r A483, a chomisiynwyd honno yr wythnos diwethaf. Felly, disgwylir yr adroddiad interim yn y gwanwyn, a disgwylir yr adroddiad terfynol yn yr hydref, a bydd y Llywodraeth yn ystyried wedyn gwaith uwchraddio ac adnewyddu ar y ffyrdd prifwythiennol allweddol. Rwy'n credu, yn ôl pob tebyg, ei bod hi'n werth dweud bod hwn yn mynd i fod yn adroddiad aml-ddull sy'n seiliedig ar dystiolaeth, gan ddeall heriau a chyfleoedd trafnidiaeth ar hyd y coridor hwnnw, ynghyd ag argymell ymyriadau posibl i fynd i'r afael â nhw.
Cross-border travel for traffic passing through Delyn relies on the route between Flintshire and Cheshire, where the A55 converges with the A494 just after Ewloe, which is notorious for delays, queues and accidents. Only yesterday morning, a three-vehicle crash near Queensferry, Deeside, caused chaos on the A494 and the A55. Traffic was reported backed up to junction 33 on the A55, and Pinfold Lane on the A494. I personally witnessed the tail end of this. The resulting congestion also affected routes as far as Halkyn, Delyn, on the A55. This has been going on for decades, with successive failed scheme proposals. How, therefore, do you now propose to finally address this, ensuring that, this time, local communities are genuinely involved early in co-producing solutions, rather than merely being consulted after designs have been produced?
Mae teithio trawsffiniol ar gyfer traffig sy'n teithio trwy Delyn yn dibynnu ar y llwybr rhwng sir y Fflint a Swydd Gaer, lle mae'r A55 yn cydgyfeirio â'r A494 ychydig ar ôl Ewlo, sy'n adnabyddus am oediadau, ciwiau a damweiniau. Dim ond bore ddoe, achosodd damwain tri cherbyd ger Queensferry, Glannau Dyfrdwy, anhrefn ar yr A494 a'r A55. Adroddwyd bod traffig yn ymestyn yn ôl i gyffordd 33 ar yr A55, a Pinfold Lane ar yr A494. Gwelais ddiwedd hyn yn bersonol. Effeithiodd y tagfeydd dilynol ar lwybrau cyn belled â Helygain, Delyn, ar yr A55 hefyd. Mae hyn wedi bod yn digwydd ers degawdau, gyda chynigion ar gyfer cynlluniau olynol a fethodd. Sut, felly, ydych chi'n bwriadu mynd i'r afael â hyn o'r diwedd, gan sicrhau, y tro hwn, bod cymunedau lleol yn wir yn cael eu cynnwys yn gynnar yn y gwaith o gyd-gynhyrchu atebion, yn hytrach na dim ond ymgynghori â nhw ar ôl cynhyrchu dyluniadau?
The road safety partnership group and the road safety partnership board have been established, and the road safety partnership plan has been approved by the road safety partnership board, and preparations are being made to publish that in early 2026. I think it's probably worth noting also that to minimise delays when we have accidents and breakdowns, we operate a Welsh Government traffic officer service, particularly on the A55, for 365 days of the year, so we can quickly remove vehicles and obstructions from the roadside to improve traffic flows.
But one of the issues that comes up consistently from road users is the fact that they are determined to see those potholes filled, and I'm very pleased to say that in Flintshire there has been a £2.5 million spend on resurfacing the 4.6 miles of road in Flintshire, and that's going to fix and prevent 2,200 potholes. Those, again, will make a contribution to road safety.
Mae'r grŵp partneriaeth diogelwch ar y ffyrdd a'r bwrdd partneriaeth diogelwch ar y ffyrdd wedi cael eu sefydlu, ac mae'r cynllun partneriaeth diogelwch ar y ffyrdd wedi cael ei gymeradwyo gan y bwrdd partneriaeth diogelwch ar y ffyrdd, ac mae paratoadau yn cael eu gwneud i gyhoeddi hwnnw ddechrau 2026. Rwy'n credu ei bod hi'n werth nodi hefyd, i sicrhau bod cyn lleied o oedi â phosibl pan fyddwn ni'n cael damweiniau ac achosion o dorri i lawr, ein bod ni'n gweithredu gwasanaeth swyddog traffig Llywodraeth Cymru, yn enwedig ar yr A55, am 365 diwrnod o'r flwyddyn, fel y gallwn ni symud cerbydau a rhwystrau yn gyflym o ochr y ffordd i wella llif traffig.
Ond un o'r problemau sy'n cael ei godi'n gyson gan ddefnyddwyr y ffyrdd yw'r ffaith eu bod nhw'n benderfynol o weld y tyllau hynny yn y ffyrdd yn cael eu llenwi, ac rwy'n falch iawn o ddweud y gwariwyd £2.5 miliwn yn sir y Fflint ar osod wyneb newydd ar y 4.6 milltir o ffyrdd yn sir y Fflint, ac mae hynny'n mynd i drwsio ac atal 2,200 o dyllau. Bydd y rheini, eto, yn gwneud cyfraniad at ddiogelwch ar y ffyrdd.
4. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi eu cael gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru am sut y gall Swyddfa Cymru hyrwyddo statws y Gymraeg yng Nghaerdydd? OQ63623
4. What discussions has the First Minister had with the Secretary of State for Wales regarding how the Wales Office can promote the status of the Welsh language in Cardiff? OQ63623
Yn y 26 mlynedd ers i'r Blaid Lafur fod yn arwain yng Nghymru, mae'r gefnogaeth i'r iaith Gymraeg wedi gweddnewid. Mae hwn yn wir yng Nghaerdydd yn ogystal â gweddill y wlad. Y Blaid Lafur sydd wedi ei gwneud hi'n glir bod gyda ni nod o gael miliwn o siaradwyr erbyn 2050, ac mae ein polisïau ni ar draws y Llywodraeth yn adlewyrchu hynny.
Dwi'n falch o adrodd mai fy mam, cynghorydd Llafur, oedd yn gyfrifol am sicrhau bod Caerdydd wedi penodi swyddog y Gymraeg pan oedd hi yn gynghorydd yn y ddinas, sawl degawd yn ôl.
In the 26 years since the Labour Party has led in Wales, the support for the Welsh language has been transformed. This is true in Cardiff as well as in the rest of the country. The Labour Party has made it clear that we have the aim of having a million Welsh speakers by 2050, and our policies across the Government reflect that.
I'm pleased to report that my mother, a Labour councillor, was responsible for ensuring that Cardiff appointed a Welsh language officer when she was a city councillor, several decades ago.
Mae'n hyfryd clywed hynny am eich mam, a dwi'n cytuno gyda beth rydych chi'n ei ddweud am y Blaid Lafur fan hyn yng Nghaerdydd, ond dyw'r un peth ddim yn wir, bob amser, am y Blaid Lafur yn San Steffan. Welon ni hynny yn sylwadau'r Ysgrifennydd Gwladol. Rwy'n gwybod eich bod chi'n browd iawn, fel fi, o fod yn Cardiffian sy'n siarad Cymraeg, a than yr 1840au, Cymraeg oedd iaith mwyafrif trigolion Caerdydd. Ac ar hyd y degawdau, mae hi wedi bod yn gartref i gymdeithas fyrlymus Gymraeg, ac rydyn ni wedi gweld twf aruthrol yn ystod y degawdau diwethaf, ac rydych chi'n rhan o hynny fel un o ddisgyblion cyntaf Ysgol Glantaf.
Mae'r Gymraeg yng Nghaerdydd yn fwy na jest un o nifer o ieithoedd, ac mae dweud bod bron pawb yn siarad Saesneg yn hen ddadl sy'n perthyn i'r gorffennol. Dwi ddim yn mynd i'ch holi chi a ydych chi'n cytuno â'r Ysgrifennydd Gwladol achos dwi'n gwybod eich bod chi ddim, ond y Nadolig yma, Brif Weinidog, a wnewch chi bach o waith cenhadu gyda'r Ysgrifennydd Gwladol? A wnewch chi ei holi hi i wneud adduned blwyddyn newydd y bydd ei gohebiaeth o nawr ymlaen yn adlewyrchu'r ffaith mai dyma brif ddinas ein cenedl ni a bod yna ddwy iaith gyda statws cyfreithiol yn y wlad yma? Diolch yn fawr.
It's wonderful to hear that about your mother, and I agree with what you say about the Labour Party here in Cardiff, but it's not always true about the Labour Party in Westminster. We saw that in the comments made by the Secretary of State. I know that you, like me, are very proud of being a Welsh-speaking Cardiffian, and until the 1840s, Welsh was the language spoken by the majority of residents in Cardiff. And across the decades, it's been home to a vibrant Welsh-speaking community, and we've seen huge growth over recent decades, and you were part of that as one of the first pupils at Ysgol Glantaf.
The Welsh language in Cardiff is so much more than just one of a number of languages, and saying that virtually everyone speaks English is an old argument that belongs in the past. I'm not going to ask you as to whether you agree with the Secretary of State because I know that you don't, but this Christmas, First Minister, will you do some missionary work with the Secretary of State? Will you ask her to make a new year's resolution that her correspondence from now on will reflect the fact that this is the capital of our nation and that we have two official languages with legal status in this country? Thank you.
Diolch yn fawr. Mae'r Gymraeg yn iaith swyddogol yng Nghymru a ni'n browd iawn bod hynny yn wir yma. Yn ei gwaith fel swyddfa Ysgrifennydd Gwladol Cymru, dwi'n meddwl bod Swyddfa Cymru yn defnyddio'r Gymraeg, ond byddwn i bob amser yn cynghori pobl i ymateb yn Gymraeg os ydy pobl yn cyfathrebu yn Gymraeg. Mae'r Gymraeg yn perthyn i ni i gyd. Mae'n bwysig ein bod ni i gyd yn deall hynny a bod yna gyfrifoldeb arnom ni, yn arbennig fel arweinwyr, i wneud beth allwn ni i gyrraedd y nod yna o filiwn o siaradwyr.
Thank you very much. Welsh is an official language in Wales and we're very proud that that is the case. In its work as the office of the Secretary of State for Wales, I think that the Wales Office does use the Welsh language, but I would always advise people to respond in Welsh if people correspond in Welsh. The Welsh language belongs to us all. It's important that we all understand that, and that there is a responsibility on us, particularly as leaders, to do what we can to reach that aim of a million Welsh speakers.
Obviously, it's not just offices, but it's the buy-in of society as a whole that needs to promote the language and, in particular, the million target that the previous First Minister, Carwyn Jones, set in his tenure. Through the education system, there has been progress here in Cardiff and, indeed, across the whole of Wales, but there is a blockage on the number of new teachers coming forward and that ability to have the teachers in front of classes using the medium of Welsh. Also, the Estyn report points out the quality of teaching when new teachers come into school through the medium of Welsh leaves a lot to be desired, with schools having to train teachers up to get them to the required standard. What action is the Welsh Government taking, along with Estyn and other interested parties, in driving up standards of Welsh language teaching so that that million target set for 2050 can be achieved through the education system?
Nid yw'n fater o swyddfeydd yn unig, yn amlwg, ond cefnogaeth cymdeithas yn ei chyfanrwydd sydd angen hyrwyddo'r iaith ac, yn benodol, y targed o filiwn a osodwyd gan y Prif Weinidog blaenorol, Carwyn Jones, yn ystod ei gyfnod yn y swydd. Drwy'r system addysg, bu cynnydd yma yng Nghaerdydd ac, yn wir, ar draws Cymru gyfan, ond ceir rhwystr o ran nifer yr athrawon newydd sy'n dod ymlaen a'r gallu hwnnw i fod â'r athrawon o flaen dosbarthiadau gan ddefnyddio cyfrwng y Gymraeg. Hefyd, mae adroddiad Estyn yn nodi bod ansawdd yr addysgu pan fydd athrawon newydd yn dod i'r ysgol drwy gyfrwng y Gymraeg ymhell o fod yn foddhaol, gydag ysgolion yn gorfod hyfforddi athrawon i'w cael nhw i'r safon angenrheidiol. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, ynghyd ag Estyn a phartïon eraill â buddiant, i godi safonau addysgu'r Gymraeg fel y gellir cyrraedd y targed hwnnw o filiwn a osodwyd ar gyfer 2050 drwy'r system addysg?
We have been very ambitious in terms of where we'd like to see the number of pupils increase, in terms of those who are accepting their education through the medium of Welsh, but as you've rightly identified, we need to make sure we've got enough teachers. I'm really pleased that we do have incentives to get more students to take up the opportunities to become teachers, and there are financial incentives to help them to do that.
The other thing that I think is changing is that there are significant numbers of young people now, around 29,000 of them, who are actually teaching assistants. That also provides a route in for people to have a taste and, hopefully, then to take on the opportunities to become a full-time teacher.
Rydym ni wedi bod yn uchelgeisiol iawn o ran ble hoffem ni weld nifer y disgyblion yn cynyddu, o ran y rhai sy'n derbyn eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg, ond fel rydych chi wedi ei nodi yn gywir, mae angen i ni wneud yn siŵr bod gennym ni ddigon o athrawon. Rwy'n falch iawn bod gennym ni gymhellion i gael mwy o fyfyrwyr i fanteisio ar y cyfleoedd i ddod yn athrawon, a cheir cymhellion ariannol i'w helpu i wneud hynny.
Y peth arall yr wyf i'n meddwl sy'n newid yw bod niferoedd sylweddol o bobl ifanc bellach, tua 29,000 ohonyn nhw, sy'n gynorthwywyr addysgu mewn gwirionedd. Mae hynny hefyd yn cynnig llwybr i bobl gael blas a gobeithio, manteisio wedyn ar y cyfleoedd i fod yn athro neu athrawes llawn amser.
5. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo gwaith cymunedau ffydd yng Nghymru? OQ63613
5. What is the Welsh Government doing to promote the work of faith communities in Wales? OQ63613
As a vicar's daughter and a priest's wife, I have seen first-hand the strength, compassion and resilience of our faith communities and what they bring to Wales. They support the vulnerable, they strengthen cohesion and they hold communities together. After the horrific attack in Bondi in Australia at the weekend, where faith-motivated targeting has caused such deep distress, we are reminded, I think, of how essential it is to be respectful, to ensure that we see tolerance and understanding for everyone.
The Welsh Labour Government works very closely with faith groups through our Faith in Communities forum, and we welcomed the recent 'Faith in Wales 2025' report, highlighting their huge social and economic contribution.
Fel merch ficer a gwraig offeiriad, rwyf i wedi gweld drosof fy hun gryfder, tosturi a gwytnwch ein cymunedau ffydd a'r hyn y maen nhw'n ei gynnig i Gymru. Maen nhw'n yn cefnogi'r rhai agored i niwed, maen nhw'n cryfhau cydlyniant ac maen nhw'n dal cymunedau gyda'i gilydd. Ar ôl yr ymosodiad erchyll yn Bondi yn Awstralia dros y penwythnos, lle mae targedu ar sail ffydd wedi achosi trallod mor ddwfn, rydym ni'n cael ein hatgoffa, rwy'n credu, o ba mor hanfodol yw dangos parch, i sicrhau ein bod ni'n gweld goddefgarwch a dealltwriaeth i bawb.
Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn gweithio'n agos iawn gyda grwpiau ffydd drwy ein fforwm Ffydd mewn Cymunedau, ac fe wnaethom ni groesawu'r adroddiad diweddar 'Ffydd yng Nghymru 2025', yn tynnu sylw at eu cyfraniad cymdeithasol ac economaidd enfawr.
Thank you for your response, First Minister, especially as a minister's son myself. I also recognise the good work by the Welsh Government and recognise the important role of faith communities in Wales, as you say, not just supporting people's spiritual lives but also in fostering that important social cohesion, volunteering and community projects.
Across Wales, as you rightly know, people who gather in churches, mosques, synagogues and temples are doing incredible work to support those most in need, from foodbanks and youth work to care for the elderly and vulnerable, especially at this time of year.
You highlighted in your response, First Minister, the Evangelical Alliance launch of their report, 'Faith in Wales', and I am grateful for your engagement with that. That report highlights the enormous contribution of these faith communities in terms of social outreach, economic support and civic engagement. As we approach the festive season ahead of us, let me first of all wish you a merry Christmas, but also highlight the role of Christian celebrations, especially at Christmas, not just as a religious event, but in bringing families and communities together, and inspiring countless acts of generosity and kindness. So, I'm interested, First Minister, to understand how the Welsh Government will recognise and celebrate the importance of Christmas this year, and recognise again its contribution to strong, connected communities across Wales.
Diolch am eich ateb, Prif Weinidog, yn enwedig fel mab gweinidog fy hun. Rwyf innau hefyd yn cydnabod y gwaith da gan Lywodraeth Cymru ac yn cydnabod swyddogaeth bwysig cymunedau ffydd yng Nghymru, fel y dywedwch chi, nid yn unig o ran cefnogi bywydau ysbrydol pobl ond hefyd o ran meithrin y cydlyniant cymdeithasol pwysig hwnnw, gwirfoddoli a phrosiectau cymunedol.
Ledled Cymru, fel yr ydych chi'n gwybod yn iawn, mae pobl sy'n ymgynnull mewn capeli, eglwysi, mosgiau, synagogau a themlau yn gwneud gwaith anhygoel i gynorthwyo'r rhai sydd fwyaf mewn angen, o fanciau bwyd a gwaith ieuenctid i ofalu am yr henoed a'r rhai sy'n agored i niwed, yn enwedig ar yr adeg hon o'r flwyddyn.
Fe wnaethoch chi dynnu sylw yn eich ymateb, Prif Weinidog, at lansiad y Gynghrair Efengylaidd o'u hadroddiad, 'Ffydd yng Nghymru', ac rwy'n ddiolchgar am eich ymgysylltiad â hynny. Mae'r adroddiad hwnnw yn tynnu sylw at gyfraniad enfawr y cymunedau ffydd hyn o ran allgymorth cymdeithasol, cymorth economaidd ac ymgysylltu dinesig. Wrth i ni agosáu at dymor yr ŵyl o'n blaenau, gadewch i mi yn gyntaf ddymuno Nadolig llawen i chi, ond hefyd tynnu sylw at swyddogaeth dathliadau Cristnogol, yn enwedig ar adeg y Nadolig, nid yn unig fel digwyddiad crefyddol, ond o ran dod â theuluoedd a chymunedau at ei gilydd, ac ysbrydoli gweithredoedd di-rif o haelioni a charedigrwydd. Felly, mae gen i ddiddordeb, Prif Weinidog, mewn darganfod sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cydnabod ac yn dathlu pwysigrwydd y Nadolig eleni, ac yn cydnabod eto ei gyfraniad at gymunedau cryf, cysylltiedig ledled Cymru.
Diolch yn fawr iawn, Sam. I think this is an important time for us to reflect, to reflect on how it is important for us to come together to look out for our neighbours, to recognise that, whilst many of us have big families, other people may be lonely. What an opportunity for us to reach out to those people, and I know that faith communities do that, not just on Christmas Day, but all year round. I thought that the 'Faith in Wales' report was particularly informative. The extensive social action that it points to: 97 per cent of faith communities are involved in initiatives such as foodbanks, homelessness support, youth groups and family services. They've always been a forum where, actually, communities can come together, and the faith buildings allow them to do that.
I think it is important for us to recognise that Christmas is a time for coming together. There are opportunities, not just for the Christian faith, but, obviously, there are other faiths who also want to participate, to recognise that it is a time for everybody to recognise that what's important is to look to the future with hope, and that's what Christmas does for us.
Diolch yn fawr iawn, Sam. Rwy'n credu bod hwn yn gyfnod pwysig i ni fyfyrio, i fyfyrio ar sut mae'n bwysig i ni ddod at ein gilydd i ofalu am ein cymdogion, i gydnabod, er bod gan lawer ohonom ni deuluoedd mawr, y gallai pobl eraill fod yn unig. Am gyfle i ni estyn allan at y bobl hynny, ac rwy'n gwybod bod cymunedau ffydd yn gwneud hynny, nid yn unig ar ddydd Nadolig, ond drwy gydol y flwyddyn. Roeddwn i'n meddwl bod yr adroddiad 'Ffydd yng Nghymru' yn arbennig o addysgiadol. Y gweithredu cymdeithasol helaeth y mae'n tynnu sylw ato: mae 97 y cant o gymunedau ffydd yn ymwneud â mentrau fel banciau bwyd, cymorth digartrefedd, grwpiau ieuenctid a gwasanaethau teuluol. Maen nhw wedi bod yn fforwm erioed lle, mewn gwirionedd, gall cymunedau ddod at ei gilydd, ac mae'r adeiladau ffydd yn caniatáu iddyn nhw wneud hynny.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gydnabod bod y Nadolig yn adeg i ddod at ein gilydd. Ceir cyfleoedd, nid yn unig i'r ffydd Gristnogol, ond, yn amlwg, ceir crefyddau eraill sydd hefyd eisiau cymryd rhan, i gydnabod ei fod yn gyfnod i bawb gydnabod mai'r hyn sy'n bwysig yw edrych i'r dyfodol gyda gobaith, a dyna beth mae'r Nadolig yn ei wneud i ni.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar ddarpariaeth gofal cymdeithasol i bobl ag anableddau cymhleth? OQ63603
6. Will the First Minister make a statement on social care provision for people with complex disabilities? OQ63603
In Wales, we help people with complex disabilities and their families to live well and independently. Support includes assistance with daily tasks, home life, well-being and safety. Local authorities tailor care to assessed needs, while regional partnership boards ensure that health, social care and third sector services collaborate to plan and deliver joined-up and truly person-centred support in the community, as set out in our social services and well-being legislation.
Yng Nghymru, rydym ni'n helpu pobl ag anableddau cymhleth a'u teuluoedd i fyw'n dda ac yn annibynnol. Mae'r cymorth yn cynnwys cymorth gyda thasgau dyddiol, bywyd cartref, llesiant a diogelwch. Mae awdurdodau lleol yn teilwra gofal i anghenion a aseswyd, tra bod byrddau partneriaeth rhanbarthol yn sicrhau bod gwasanaethau iechyd, gofal cymdeithasol a thrydydd sector yn cydweithio i gynllunio a darparu cymorth cydgysylltiedig ac sydd wir yn canolbwyntio ar yr unigolyn yn y gymuned, fel y nodir yn ein deddfwriaeth gwasanaethau cymdeithasol a llesiant.
Thank you. Around 82,000 people are employed in the social care workforce in Wales. Fifty per cent of this workforce are care worker roles, 21.8 per cent of workers have NVQ level 3, and 1.9 per cent have NVQ level 5. For many carers, they enter this profession because they believe they can offer the support needed, they have the empathy and they wish to genuinely help look after people. This is a noble quality, and one that we should all champion.
However, in Wales, we're now at risk of skilled carers who provide an outstanding level of care considering leaving this profession due to the new requirement to obtain a level 2 or 3 qualification in health and social care, diploma, QCF or NVQ, or the City and Guilds level 2 or 3 health and social care practice qualification, to be completed within three years. This requirement is now causing skilled and passionate carers to consider leaving the profession due to financial and time constraints.
This was raised with me by a constituent who, for 10 years, has been receiving three carers supporting their very disabled child—well, they're 28 now, but three of his carers out of the four are now considering leaving. If that happens, it then puts the young man in a complex situation. But, also, other people now are telling me. Surely, it's important to do our best, First Minister, to try and ensure that those who want to work in this profession can perhaps have an easier training route than what is currently on offer. Diolch. Nadolig llawen a blwyddyn newydd dda.
Diolch. Cyflogir tua 82,000 o bobl yn y gweithlu gofal cymdeithasol yng Nghymru. Mae hanner cant y cant o'r gweithlu hwn yn swyddi gweithwyr gofal, mae gan 21.8 y cant o weithwyr NVQ lefel 3, ac mae gan 1.9 y cant NVQ lefel 5. I lawer o ofalwyr, maen nhw'n ymuno â'r proffesiwn hwn gan eu bod nhw'n credu y gallan nhw gynnig y cymorth sydd ei angen, mae ganddyn nhw'r empathi ac maen nhw wir yn dymuno helpu i ofalu am bobl. Mae hwn yn rhinwedd ardderchog, ac yn un y dylem ni i gyd ei hyrwyddo.
Fodd bynnag, yng Nghymru, rydym ni bellach mewn perygl o ofalwyr medrus sy'n darparu lefel ragorol o ofal yn ystyried gadael y proffesiwn hwn oherwydd y gofyniad newydd i ennill cymhwyster lefel 2 neu 3 mewn iechyd a gofal cymdeithasol, diploma, FfCCh neu NVQ, neu gymhwyster ymarfer iechyd a gofal cymdeithasol lefel 2 neu 3 City and Guilds, i'w gwblhau o fewn tair blynedd. Mae'r gofyniad hwn bellach yn achosi i ofalwyr medrus ac angerddol ystyried gadael y proffesiwn oherwydd cyfyngiadau ariannol ac amser.
Codwyd hyn gyda mi gan etholwr sydd, ers 10 mlynedd, wedi bod yn derbyn tri gofalwr yn cynorthwyo eu plentyn anabl iawn—wel, mae'n 28 oed erbyn hyn, ond mae tri o'i ofalwyr allan o'r pedwar yn ystyried gadael bellach. Os bydd hynny'n digwydd, yna mae'n rhoi'r gŵr ifanc mewn sefyllfa gymhleth. Ond, hefyd, mae pobl eraill yn dweud wrthyf i bellach. Siawns ei bod hi'n bwysig gwneud ein gorau, Prif Weinidog, i geisio sicrhau y gall y rhai sydd eisiau gweithio yn y proffesiwn hwn gael llwybr hyfforddi haws efallai na'r hyn sydd ar gael ar hyn o bryd. Diolch. Nadolig llawen a blwyddyn newydd dda.
Diolch yn fawr. Of course, Wales is one of the only parts of the United Kingdom where we pay the real living wage to our care workers. That's something we're particularly proud of and was one of the promises we made in the last election. A promise delivered.
We were, of course, denuded from a lot of care workers after Brexit. A lot of them went home, a lot of them came from eastern Europe, and I think that put extra pressure on the people who were left.
When it comes to qualifications, I do think we have to get the balance right. You're quite right, there are some people who are more comfortable in an academic environment, but, actually, some of these people have years of good-quality, hands-on experience, and that can and should be assessed in a very different way. That flexibility is something that I know our officials and our Ministers are very aware of. I don't think we should apologise for trying to professionalise the service, to give them the status that we're very keen for them to have, but that balance has got to be in the right place.
Diolch yn fawr. Wrth gwrs, Cymru yw un o'r unig rannau o'r Deyrnas Unedig lle'r ydym ni'n talu'r cyflog byw gwirioneddol i'n gweithwyr gofal. Mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n arbennig o falch ohono ac yn un o'r addewidion a wnaethom yn yr etholiad diwethaf. Addewid a gyflawnwyd.
Fe wnaethom ni, wrth gwrs, golli llawer o weithwyr gofal ar ôl Brexit. Aeth llawer ohonyn nhw adref, roedd llawer ohonyn nhw'n dod o ddwyrain Ewrop, ac rwy'n credu bod hynny wedi rhoi pwysau ychwanegol ar y bobl a oedd yn weddill.
O ran cymwysterau, rwy'n credu bod yn rhaid i ni gael y cydbwysedd yn iawn. Rydych chi'n gwbl gywir, ceir rhai pobl sy'n fwy cyfforddus mewn amgylchedd academaidd, ond, mewn gwirionedd, mae gan rai o'r bobl hyn flynyddoedd o brofiad ymarferol o ansawdd da, a gellir a dylid asesu hynny mewn ffordd wahanol iawn. Mae'r hyblygrwydd hwnnw yn rhywbeth yr wyf i'n gwybod y mae ein swyddogion a'n Gweinidogion yn ymwybodol iawn ohono. Nid wyf i'n credu y dylem ni ymddiheuro am geisio proffesiynoleiddio'r gwasanaeth, i roi'r statws yr ydym ni'n awyddus iawn iddyn nhw ei gael iddyn nhw, ond mae'n rhaid i'r cydbwysedd hwnnw fod yn y lle iawn.
As you're hopefully aware, First Minister, many disabled people, including those with complex disabilities, rely on support workers for help with daily living. They provide both physical and emotional support, enabling disabled people to live fulfilling lives, often through services funded by local authorities or charities like Mencap Cymru. Many support workers in Wales are on sponsored work visas, and those needing to renew their visas will need to prove to the UK Government that their salaries will make them eligible. You referred, in your answer to Janet Finch-Saunders, to the importance of paying care workers the real living wage. Are you aware, First Minister, that many support workers in Wales on sponsored work visas will be awaiting confirmation that the Welsh Government's draft budget will commit to paying support workers the real living wage, which, next year, will be £13.45, to help ensure that they meet the UK Government's eligibility criteria for sponsorship? When will the Welsh Government make a formal commitment to funding the real living wage for these crucial social care staff?
Fel rwy'n gobeithio y gwyddoch chi, Prif Weinidog, mae llawer o bobl anabl, gan gynnwys rhai ag anableddau cymhleth, yn dibynnu ar weithwyr cymorth i'w cynorthwyo yn eu bywydau bob dydd. Mae'r gweithwyr cymorth yn rhoi cymorth corfforol ac emosiynol, sy'n caniatáu i bobl anabl fyw bywydau boddhaus, trwy wasanaethau a ariennir yn aml gan yr awdurdodau lleol neu elusennau fel Mencap Cymru. Mae llawer o weithwyr cymorth yng Nghymru â fisâu gwaith noddedig, ac fe fydd hi'n rhaid i'r rhai y mae angen adnewyddu eu fisâu nhw brofi i Lywodraeth y DU y bydd eu cyflogau nhw'n eu gwneud nhw'n gymwys ar eu cyfer. Roeddech chi'n cyfeirio, yn eich ateb i Janet Finch-Saunders, at bwysigrwydd talu'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal. A ydych chi'n ymwybodol, Prif Weinidog, y bydd llawer o weithwyr cymorth yng Nghymru ar fisâu gwaith noddedig yn aros am gadarnhad y bydd cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i dalu'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr cymorth sef, ar gyfer y flwyddyn nesaf, £13.45 i fod o gymorth wrth sicrhau eu bod nhw'n bodloni meini prawf cymhwysedd Llywodraeth y DU ar gyfer eu noddi? Pryd fydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo yn ffurfiol i ariannu'r cyflog byw gwirioneddol ar gyfer y gweithwyr gofal cymdeithasol hanfodol hyn?
We made that commitment in the last manifesto, and clearly it was delivered. It was delivered much sooner than we'd planned to, because we realised how important it was to make sure that we supported those people in particular after the pandemic. These people were heroes and are heroes and they're doing the very difficult unsung hero work within our communities.
I think it is also worth pointing out that, yesterday, the disabled people's rights plan was launched. I'd like to thank Jane Hutt for all her incredible work on that, not just in the past few weeks, but actually over many, many years. There's a huge number of short-term actions and long-term outcomes. What we want to see is positive and lasting change for disabled people, putting the social model of disability at the heart of our ambitions for them and for Wales. There is additional support for complex issues for people in Wales.
Fe wnaethom ni'r ymrwymiad hwnnw yn y maniffesto diwethaf, ac yn amlwg fe gafodd ei gyflawni. Fe gafodd ei gyflwyno yn llawer cynt nag yr oeddem wedi ei gynllunio, oherwydd roeddem ni'n sylweddoli pa mor bwysig oedd sicrhau ein bod ni'n cefnogi'r bobl hynny, ar ôl y pandemig yn arbennig felly. Roedd y bobl hyn yn arwyr ac maen nhw'n arwyr o hyd ac maen nhw'n gwneud y gwaith arwrol anodd iawn hwnnw yn ein cymunedau ni.
Rwy'n credu ei bod hi'n werth nodi hefyd y cafodd y cynllun hawliau pobl anabl ei lansio ddoe. Fe hoffwn i ddiolch i Jane Hutt am ei holl waith anhygoel ynglŷn â hynny, nid yn unig yn ystod yr wythnosau diwethaf, ond dros flynyddoedd lawer iawn mewn gwirionedd. Mae yna nifer enfawr o gamau gweithredu byrdymor a chanlyniadau hirdymor. Yr hyn yr ydym ni'n awyddus i'w weld yw newid cadarnhaol a pharhaol i bobl anabl, gan roi'r model cymdeithasol o anabledd wrth galon ein huchelgeisiau ni er eu mwyn nhw ac er mwyn Cymru. Mae cefnogaeth ychwanegol ar gael yng Nghymru i bobl sydd â materion cymhleth.
Good afternoon, First Minister. As we approach Christmas, for many of us, we will take Christmas Day off, maybe Boxing Day, maybe longer, but if you're a carer, either paid or unpaid, you don't get any time off. It's critical that we recognise particularly the need for support for our unpaid carers, who relentlessly, day in, day out, care for relatives and friends. If you've been a carer or you are a carer, or if you know of a carer, it is immense pressure, both physically and emotionally. We have a crisis, not just here in Wales, but across the UK, in social care. Our local authorities reckon they need around £200 million here in Wales to meet their social care requirements. As we approach Christmas, we have people stuck in hospital who can't get home and families desperate for those people to come home. Also, we mustn't forget the real contribution that our carers make to the whole of the community here in Wales. Will you join with me in paying tribute to those carers, unpaid and paid? Let's improve their lives in 2026. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Wrth i'r Nadolig agosáu, i lawer ohonom ni, fe fyddwn ni'n cael diwrnod i'r brenin ar Ddydd Nadolig, ac efallai ar Ddydd San Steffan, ac efallai am fwy o amser na hynny, ond os mai gofalwr ydych chi, sy'n cael ei dalu neu beidio, 'chewch chi ddim amser i gael seibiant o gwbl. Mae hi'n hanfodol ein bod ni'n cydnabod yr angen am gefnogaeth i'n gofalwyr di-dâl yn arbennig felly sy'n gofalu am eu perthnasau a'u cyfeillion. Os buoch chi'n ofalwr erioed neu'n ofalwr nawr, neu os ydych chi'n gwybod am ofalwr, mae hynny'n golygu pwysau enfawr, yn gorfforol ac yn emosiynol. Mae argyfwng ger ein bron, nid yn unig yma yng Nghymru, ond ar draws y DU, o ran gofal cymdeithasol. Mae ein hawdurdodau lleol ni'n cyfrif bod angen tua £200 miliwn arnyn nhw yma yng Nghymru i gwrdd â'u hanghenion gofal cymdeithasol. Wrth i'r Nadolig agosáu, mae pobl yn cael eu dal mewn ysbytai yma am nad ydyn nhw'n gallu mynd adref a theuluoedd yn dyheu am weld y bobl hynny'n dod adref. Hefyd, mae'n rhaid i ni beidio ag anghofio am y cyfraniad gwirioneddol y mae ein gofalwyr ni'n ei wneud i'r gymuned yn ei chyfanrwydd yma yng Nghymru. A wnewch chi ymuno â mi i roi teyrnged i'r gofalwyr hynny, y rhai sy'n cael eu talu a'r rhai nad ydyn nhw'n cael eu talu? Gadewch i ni wella eu bywydau nhw yn 2026. Diolch yn fawr iawn.
Diolch iti, Jane. You're quite right. I think we have to acknowledge the immense debt that we have as a society, in particular to those unpaid carers. They save our communities vast amounts of money, but what they're doing is supporting and giving the kind of help that their loved ones need. They want to do it, but we've got to acknowledge that if they weren't doing it, that would be a huge additional cost on us as a society, which is why it's absolutely right for us to stand with them and why, for example, we put a significant amount of money into providing respite care so that they can get a break now and again. I'd like again to thank Julie Morgan and Dawn for the work that they've been doing in particular on unpaid carers and the support that they give, because there are armies of these peoples who are there day in, day out, 24 hours, for the people that they love. It's a huge ask of them, and it's a huge ask by us as a society, so the least we can do is to make sure we give them that appreciation through stepping in and giving them an opportunity to step out now and again, to be able to refresh and to have some time for themselves.
Diolch iti, Jane. Rwyt ti'n gwbl gywir. Rwy'n credu bod rhaid i ni gydnabod y ddyled enfawr sydd gennym ni yn y gymdeithas, i'r gofalwyr di-dâl hynny'n arbennig felly. Maen nhw'n arbed symiau enfawr o arian i'n cymunedau ni, ond yr hyn maen nhw'n ei wneud yw cefnogi a rhoi'r math o gymorth y mae ei angen ar eu hanwyliaid nhw. Maen nhw'n ewyllysgar i wneud hynny ond mae'n rhaid i ni gydnabod y gost ychwanegol enfawr a fyddai i'n cymdeithas oni bai eu bod nhw'n gwneud hynny a dyna pam mae hi'n gwbl briodol ein bod ni'n cydsefyll â nhw a pham, er enghraifft, yr ydym ni'n rhoi swm sylweddol o arian i ddarparu gofal seibiant fel y gallan nhw gael seibiant o bryd i'w gilydd. Fe hoffwn i ddiolch unwaith eto i Julie Morgan a Dawn am y gwaith y maen nhw wedi bod yn ei wneud ynghylch gofalwyr di-dâl yn arbennig a'r gefnogaeth y mae'r rhain yn ei roi, oherwydd mae yna fyddinoedd o'r bobl hyn sydd yno o ddydd i ddydd, 24 awr, er mwyn y bobl y maen nhw'n eu caru. Mae'r gofyn yn enfawr arnyn nhw, ac mae'r gofyn yn enfawr oddi wrthym ninnau yn y gymdeithas, ac felly'r peth lleiaf y gallwn ni ei wneud yw sicrhau ein bod ni'n dangos y gwerthfawrogiad hwnnw iddyn nhw trwy gamu i'r adwy a rhoi cyfle iddyn nhw gamu allan o dro i dro, er mwyn gallu adfywio a chael ychydig o amser iddyn nhw eu hunain.
7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn annog defnyddio'r Gymraeg mewn bywyd cyhoeddus? OQ63616
7. How is the Welsh Government encouraging the use of the Welsh language in public life? OQ63616
Mae agwedd tuag at y Gymraeg yn y gymdeithas wedi gweddnewid o dan arweinyddiaeth y Blaid Lafur dros y 26 mlynedd diwethaf. Y ffaith yw ein bod ni wedi gweld cynnydd aruthrol yn y nifer o ysgolion Cymraeg ar draws ein gwlad, a fydd yn bwydo i mewn i ddelifro ein strategaeth 'Cymraeg 2050'. Mae'r nod o greu 1 miliwn o siaradwyr erbyn 2025, ynghyd â'r ymdrechion i gynyddu defnydd, yn creu newid go iawn.
Attitudes towards the Welsh language in society have been transformed under the leadership of the Labour Party over the last 26 years. The fact is that we've seen a huge increase in the number of Welsh schools across our country, which will feed into the delivery of our 'Cymraeg 2050' strategy. The aim of creating 1 million Welsh speakers by 2050, as well as the efforts to increase the use of the Welsh language, creates genuine change.
Diolch yn fawr iawn. Brif Weinidog, rŷch chi'n gwybod, fel minnau, fod y Gymraeg yn iaith swyddogol gyfartal yma yng Nghymru. Mae'n rhan gwbl ganolog o'n hanes, o'n diwylliant a'n hunaniaeth ni ac yn rhywbeth gall pawb yng Nghymru ei pherchnogi ac ymfalchïo ynddi, yn siaradwyr Cymraeg neu beidio. Rŷn ni wedi gweld ymdrechion gwych yn y Siambr hon o bobl sydd yn dysgu'r iaith ac yn barod i'w defnyddio a'i pharchu hi.
Ond fel rŷn ni wedi'i glywed yn barod gan Rhys ab Owen, mae'n anffodus, felly, nad yw Jo Stevens, Aelod Seneddol sy'n cynrychioli ein prifddinas yma yng Nghaerdydd, sydd hefyd, yn digwydd bod, yn Ysgrifennydd Gwladol Cymru, ac sydd i fod, mewn theori, yn cynrychioli Cymru a gwerthoedd Cymru yng Nghabinet Llywodraeth Prydain, yn cyd-weld â hyn, gan wrthod yn blaen i ddefnyddio'r iaith mewn gohebiaeth gydag etholwyr.
Yn syml, mae hyn yn dangos diffyg parch rhyfeddol ac agwedd ddeinosoraidd at y Gymraeg rôn i'n meddwl fyddai wedi hen ddiflannu o dir Cymru erbyn hyn. Yn sgil yr agwedd negyddol hon tuag at y Gymraeg, pa sgyrsiau ydych chi wedi'u cael gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru i'w hargyhoeddi hi o bwysigrwydd ein hiaith genedlaethol mewn bywyd cyhoeddus?
Thank you very much. First Minister, you, like me, will know that the Welsh language is an official equal language here in Wales. It is a central part of our history, our culture and our identity. It's something that everyone in Wales can take ownership of and be proud of, Welsh speakers or non-Welsh speakers. We've seen wonderful efforts in this Chamber by people who are learning the language and willing to use the language and respect it.
But as we've already heard from Rhys ab Owen, it's unfortunate, therefore, that Jo Stevens, the MP representing the capital city here in Cardiff, who also happens to be the Secretary of State for Wales, and who has, in theory, been representing Wales and Welsh values in the UK Government Cabinet, doesn't agree with these points, refusing outright to use the Welsh language in correspondence with constituents.
Quite simply, this shows an incredible lack of respect and a dinosaur-like attitude towards the Welsh language that I thought had long since disappeared from Wales. Given this negative attitude towards the Welsh language, what discussions have you had with the Secretary of State for Wales to convince her of the importance of our national language in public life?
Mae'r Gymraeg yn iaith swyddogol yng Nghymru ac mae'n dda i bobl allu defnyddio'r Gymraeg gyda chyrff cyhoeddus ac aelodau etholedig. Yn sicr, dwi'n rhywun sydd yn awyddus iawn i sicrhau bod yr iaith yn cael ei gwthio ar bob cyfle, a dyma pam, yn uwchgynhadledd y British-Irish Council yn ddiweddar, roedd y Gymraeg yn ganolbwynt. Fe gawsom ni archdderwydd Cymru yn cyfarch pobl o bob rhan o'r Deyrnas Unedig. Dyma'r tro cyntaf iddyn nhw glywed y Gymraeg, ac fe wnaeth hi rili gwneud impact ar y bobl oedd yno. Dwi'n rhywun, fel rŷch chi'n gwybod, sydd wastad eisiau annog pobl i ddefnyddio'r iaith Gymraeg, a dwi'n falch i weld bod mwy o bobl nag erioed yn dysgu Cymraeg trwy'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol.
Welsh is an official language in Wales and it's good for people to be able to use the Welsh language with public bodies and with elected members. Certainly, I'm someone who is very eager to ensure that the language is promoted at every opportunity, and that's why, in the summit of the British-Irish Council recently, the Welsh language was a central feature. We had the archdruid of Wales greeting people from all parts of the UK. It was the first time for them to hear Welsh, and this really made an impact on the people who were there. As you know, I always want to encourage people to use the Welsh language, and I'm pleased to see that more people than ever are learning Welsh through the National Centre for Learning Welsh.
Cwestiwn 8, yn olaf, Laura Anne Jones.
Question 8, finally, Laura Anne Jones.
8. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r pwysau ariannol sy'n wynebu tafarndai ar hyn o bryd? OQ63628
8. What assessment has the Welsh Government made of the financial pressures currently facing pubs? OQ63628
Lots of us love going to pubs. They truly are at the heart of many communities, particularly at this time of year. But we're also aware that lots of them are struggling financially. That's why we're proud to provide a wide range of support to the sector. Almost half of all business rate payers, including many pubs across Wales, benefit from full business rates relief. Sector representatives estimate that two thirds of hospitality properties in Wales attract full small business rates relief, so they pay no local rates.
Mae llawer ohonom ni wrth ein boddau yn mynd i dafarndai. Maen nhw wir wrth galon llawer o gymunedau, yn enwedig ar yr adeg hon o'r flwyddyn. Ond rydym ni'n ymwybodol hefyd fod llawer ohonyn nhw'n ei chael hi'n anodd yn ariannol. Dyna pam rydym ni'n falch o ddarparu ystod eang o gymorth i'r sector. Mae bron i hanner y rhai sy'n talu ardrethi busnes, sy'n cynnwys llawer o dafarndai ledled Cymru, i gyd yn elwa ar ryddhad ardrethi busnes llawn. Mae cynrychiolwyr y sector yn amcangyfrif bod dwy ran o dair o bob eiddo lletygarwch yng Nghymru yn cael rhyddhad ardrethi busnesau bach yn llawn, ac felly nid ydyn nhw'n talu unrhyw ardrethi lleol.
First Minister, pubs are part of Wales's lifeblood. They are the employers, they are the community anchors and often the last remaining social spaces in our towns and rural villages. But the financial pressures that they now face are overwhelming and will signal the end of the road for many businesses across Wales. UKHospitality warns that excluding hospitality from your business rate reform will load an extra £131 million in extra costs on the sector in the next three years. For pubs, that means rates rising by 23 per cent next year, 51 per cent the year after and 80 per cent from 2028-29.
This, on top of soaring energy costs and rising wage bills, will drive business failures and job losses and hollow out our high streets across Wales. It's not theoretical, this is happening now, and it will add to the appalling employment figures that are out today. First Minister, will you at the very least commit today to maintaining the current business rates relief scheme to avoid the disastrous consequences that not doing so will have on our pubs, which are already being battered by Governments at both ends of the M4?
Prif Weinidog, mae tafarndai yn rhan o wead bywyd Cymru. Y nhw yw'r cyflogwyr, y nhw sy'n angori'r gymuned ac yn aml y rhain yw'r lleoliadau cymdeithasol olaf sydd ar ôl yn ein trefi ac ym mhentrefi cefn gwlad. Ond mae'r pwysau ariannol sydd arnyn nhw nawr yn llethol ac fe fydd hi ar ben i lawer o fusnesau ledled Cymru oherwydd hynny. Mae UKHospitality yn rhybuddio y bydd eithrio lletygarwch o'ch diwygiadau i ardrethi busnes yn llwytho £131 miliwn arall mewn costau ychwanegol ar y sector yn y tair blynedd nesaf. Ar gyfer tafarndai, mae hynny'n golygu y bydd cyfraddau yn codi 23 y cant y flwyddyn nesaf, 51 y cant y flwyddyn wedyn ac 80 y cant o 2028-29.
Fe fydd hyn, yn ogystal â chostau ynni cynyddol a biliau cyflog cynyddol, yn golygu y bydd busnesau yn methu a swyddi yn cael eu colli ac fe fydd ein strydoedd mawr ledled Cymru yn mynd yn wag. Nid rhywbeth damcaniaethol mo hyn, mae'n digwydd nawr, ac fe fydd yn ychwanegu at y ffigurau cyflogaeth ofnadwy a gafodd eu cyhoeddi heddiw. Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo heddiw o leiaf i gynnal y cynllun rhyddhad ardrethi busnes cyfredol ar gyfer osgoi'r canlyniadau trychinebus y bydd peidio â gwneud felly yn eu cael ar ein tafarndai, sy'n cael eu taro eisoes gan Lywodraethau ar ddau ben yr M4?
We know lots of people are struggling with cost-of-living issues, and so they’re not going out as much as they used to, and that puts an additional pressure on pubs. The fact is that many people are content now to sit at home and watch Netflix rather than go down their local. If you want the pubs to stay open, we’ve got to use them. It’s an easy lesson for us. We all talk about the importance of our high-street shops and things, and then people spend money online. There is a consequence to our action, so we all have a responsibility. If you want to keep these places open, we have to frequent them.
But let me just be clear: we are incredibly generous when it comes to support for local businesses. Non-domestic rates support in Wales is worth £335 million a year. We shouldn’t rubbish that. That is a lot of money. It’s the equivalent of about 6,000 nurses. That is a huge amount of money that we are already putting in, and that is why so few of them actually pay the full rate of tax. I just think it’s really important for us to recognise that, but also to recognise that we have allocated £1 billion of extra relief to the businesses most impacted by the pandemic. It was never meant to continue indefinitely. There is a massive amount of support already in place. But if you really want to turn the fortunes around of your local, you need to go there.
Rydym ni'n gwybod bod llawer o bobl yn cael trafferthion gyda phroblemau costau byw, ac felly dydyn nhw ddim yn mynd allan mor aml ag y bydden nhw, ac mae hynny'n rhoi pwysau ychwanegol ar dafarndai. Y gwir amdani yw bod llawer o bobl yn hapus i eistedd gartref yn gwylio Netflix erbyn hyn yn hytrach na mynd i'w tafarnau lleol. Os ydych chi'n dymuno i'r tafarndai aros yn agored, mae'n rhaid i ni eu defnyddio nhw. Mae honno'n wers rwydd i ni. Rydym ni i gyd yn siarad am bwysigrwydd y siopau a'r pethau eraill ar ein strydoedd mawr, ac eto fe fydd pobl yn gwario eu harian ar-lein. Mae yna ganlyniadau i'n gweithredoedd ni, ac felly mae cyfrifoldeb gan bob un ohonom ni. Os ydych chi'n awyddus i gadw'r safleoedd hyn yn agored, mae'n rhaid i ni eu mynychu nhw.
Ond gadewch i mi fod yn glir: rydym ni'n hynod hael ein cefnogaeth i fusnesau lleol. Mae cymorth ardrethi annomestig yng Nghymru yn werth £335 miliwn bob blwyddyn. Ni ddylem ni ddiystyru hynny. Dyna lawer iawn o arian. Mae'n cyfateb i tua 6,000 o nyrsys. Mae hwnnw'n swm enfawr o arian yr ydym ni'n ei roi i mewn eisoes, a dyna pam mae cyn lleied ohonyn nhw'n talu'r gyfradd lawn o dreth. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i ni gydnabod hynny, ond gan gydnabod hefyd ein bod wedi dyrannu £1 biliwn o ryddhad ychwanegol i'r busnesau yr effeithiwyd arnynt fwyaf gan y pandemig. Nid y bwriad erioed oedd i hynny barhau am gyfnod amhenodol. Mae yna lawer iawn o gefnogaeth ar waith eisoes. Ond os ydych chi'n wir awyddus i roi hwb i'ch tafarn leol, mae angen i chi fynd yno.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. Mae'r datganiad yma i'w wneud gan y Trefnydd. Jane Hutt.
The next item will be the business statement and announcement. This statement will be made by the Trefnydd. Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae un newid i'r agenda heddiw. Mae'r Llywydd wedi penderfynu nad oes angen penderfyniad ariannol ar gyfer y Bil Gwahardd Rasio Milgwn (Cymru), felly mae hwn wedi cael ei dynnu nôl. Mae busnes y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There is one change to today's agenda. The Llywydd has determined that a financial resolution is not required for the Prohibition of Greyhound Racing (Wales) Bill. This has therefore been withdrawn. Business for the next three weeks is shown on the business statement, which is available to Members electronically.
Trefnydd, I’d like to request a statement from the Welsh Government on support for small businesses. There have been huge concerns raised by businesses in Pembrokeshire recently, and I’m sure right across Wales, regarding the increase in the rateable value of some of these businesses. The latest business rates revaluation has meant that some businesses are now facing rises of several hundred per cent compared with previous assessments. These are the same businesses that have already been hit with some of the highest business rates in the UK. Whilst I appreciate that a transitional relief scheme will help some businesses manage these changes, the reality is that for many businesses it’s not enough, and some businesses will be forced into a position where they will have to close. Therefore, I’d be grateful if we could have an urgent statement from the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning about the measures being taken to support small businesses across Wales, so that they can continue to create jobs, support communities and boost our local communities.
Trefnydd, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar gymorth i fusnesau bach. Mae pryderon enfawr wedi eu codi gan fusnesau yn sir Benfro yn ddiweddar, a ledled Cymru rwy'n siŵr, ynglŷn â'r cynnydd yng ngwerth ardrethol rhai o'r busnesau hyn. Mae'r ailbrisiad diweddaraf o ardrethi busnes wedi golygu bod rhai busnesau bellach yn wynebu cynnydd o rai cannoedd y cant o gymharu ag asesiadau blaenorol. Dyma'r union fusnesau a gafodd eu taro eisoes gan rai o'r ardrethi busnes uchaf yn y DU. Er fy mod i'n deall y bydd cynllun rhyddhad trosiannol yn helpu rhai busnesau i reoli'r newidiadau hyn, y gwir amdani yw nad yw hynny'n ddigonol, ac fe fydd rhai busnesau yn cael eu gorfodi i sefyllfa lle bydd yn rhaid iddyn nhw gau eu drysau. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe caem ni ddatganiad brys gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio am y mesurau a gymerir i gefnogi busnesau bach ledled Cymru, er mwyn iddyn nhw ddal ati i greu swyddi, cefnogi cymunedau a rhoi hwb i'n cymunedau lleol.
Diolch yn fawr, Paul Davies. You are right: support for business is crucial, and it’s a key priority of this Welsh Government. You have just heard from the First Minister about the level of non-domestic rates. It is important there is a transitional relief scheme. I’m sure many of us were out—I think this was raised only last week—on Small Business Saturday, of course, recognising that it is also about our habits, our custom: shop local, which I certainly do in my town of Barry. But it is very clear that we are already boosting our businesses, and indeed it’s not just the Welsh Government playing a part in that, but also local government as well.
Diolch yn fawr, Paul Davies. Rydych chi'n iawn: mae cefnogaeth i fusnes yn hanfodol, ac mae honno'n flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru. Rydych chi newydd glywed gan y Prif Weinidog am lefel yr ardrethi annomestig. Mae hi'n bwysig bod cynllun rhyddhad trosiannol. Rwy'n siŵr bod llawer ohonom ni'n bresennol—rwy'n credu mai dim ond yr wythnos diwethaf y cafodd hyn ei godi—ar ddydd Sadwrn Busnesau Bach, wrth gwrs, yn cydnabod bod hyn yn ymwneud hefyd â'n harferion ni, ein cwsmeriaeth: siopwch yn lleol, ac rwy'n sicr yn gwneud hynny yn fy nhref i fy hun sef y Barri. Ond mae hi'n amlwg iawn ein bod ni eisoes yn rhoi hwb i'n busnesau ni, ac yn wir nid Llywodraeth Cymru yn unig sydd â rhan yn hynny, ond mae gan lywodraeth leol ei rhan hithau hefyd.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad am y gofal sydd ar gael ar gyfer manau o'r gogledd sydd yn dioddef o broblemau iechyd meddwl dwys yn sgil geni baban. Dwi'n deall bod yna ddau wely ar gael mewn uned mamau a babanod newydd yng Nghaer. Nid dyma'r model gorau ar gyfer gofalu am anghenion mamau, a hynny am ddau reswm. Yn gyntaf, mae Caer yn bell iawn o Amlwch, Caergybi, Aberdaron a Tywyn. Ac yn ail, fydd yna ddim modd cynnig darpariaeth cyfrwng Cymraeg ystyrlon i famau mewn uned sydd y tu allan i Gymru. Mae polisi ‘Mwy na geiriau’ y Llywodraeth yma mewn grym yng Nghymru, ond does yna ddim polisi o’r fath yn Lloegr, wrth gwrs, a does yna ddim hawliau gan siaradwyr Cymraeg yn Lloegr chwaith.
Dwi wedi ysgrifennu at y bwrdd iechyd ym mis Medi eleni eto, efo nifer o gwestiynau am y pryder sydd gen i am y Gymraeg. Ches i ddim ateb. A dwi wedi gofyn am help Sarah Murphy, fel y Gweinidog perthnasol, i drio cael yr atebion, ond dwi dal heb gael ateb. Felly, dwi yn meddwl y byddai'n briodol i'r Llywodraeth yma sicrhau datganiad llawn am yr uned mam a’i phlentyn, fydd yn egluro sut, yn ymarferol, y bydd yr uned yma yn gallu gwasanaethu mamau yn fy etholaeth i, o gofio'r pellter ac o gofio'r problemau iaith. Diolch.
I would like to request a statement about the care available to mothers from north Wales who suffer severe mental health problems following the birth of a child. I understand that there are two beds available in a mother and baby unit in Chester. This is not the best model for addressing the needs of mothers, for two reasons. First, Chester is a long way away from Amlwch, Holyhead, Aberdaron and Tywyn. And secondly, it will not be possible to offer meaningful Welsh-medium provision to mothers in a unit outside Wales. This Government's 'More than just words' policy is in force in Wales, but there is no such policy in England, of course, and there are no rights for Welsh speakers in England either.
I wrote to the health board in September this year again, with a number of questions about the concerns that I have about the Welsh language. I didn't receive a reply. And I've asked for Sarah Murphy's help, as the relevant Minister, to try and get those answers, but I still haven't received a reply. So, I do think that it would be appropriate for this Government to ensure a full statement about the mother and baby unit, which will explain how, in practice, this unit will be able to provide services for mothers in my constituency, bearing in mind the language problems and the distance involved. Thank you.
Diolch yn fawr, Siân Gwenllian, am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much, Siân Gwenllian, for your very important question.
And it is important. You've raised it in the Senedd today, you've raised it with the Minister for Mental Health and Well-being, Sarah Murphy, and also you've raised it, obviously, with Betsi Cadwaladr health board. And I hope now that this will result in the responses that you need. This is an issue, of course, in terms of appropriate support and recognising the fact that the support should be also available as close to home as possible, but in terms of the Welsh language as well. So, you have raised it, and I'm sure now responses will be received.
Ac mae hwnnw'n un pwysig. Fe wnaethoch chi godi hyn yn y Senedd heddiw, fe wnaethoch ei godi gyda'r Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Sarah Murphy, ac fe wnaethoch ei godi gyda bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, yn amlwg. Ac rwy'n gobeithio nawr y bydd hynny'n arwain at yr ymatebion y mae eu hangen nhw arnoch chi. Mater yw hwn, wrth gwrs, o ran y gefnogaeth briodol a chydnabyddaeth o'r ffaith y dylai'r cymorth fod ar gael mor agos i gartref â phosibl hefyd, ond o ran yr iaith Gymraeg, yn ogystal â hynny. Felly, rydych chi wedi codi hyn, ac rwy'n siŵr y bydd yr ymatebion yn dod nawr.
Could we have a statement from the Trefnydd in her role as Cabinet Secretary for Social Justice about the tree planting scheme in Uganda, which was referred to by the leader of the opposition earlier? I understand that this has had very positive impacts, not only in terms of climate change, but also has empowered and given opportunities for women. So, could we have a statement from her about this very important bit of policy?
In addition, could we have an oral statement from the Minister for Social Services and Children about the report published today, which is the evaluation, after three years, of the effects of the abolition of the defence of reasonable punishment? The concluding summary of this report begins by saying:
'Wales has made a clear, rights-based shift away from physical punishment, supported by high public awareness, widely available parenting support, and growing professional confidence.'
We also know that Northern Ireland and the Westminster Government are waiting for this report in order to make a decision about where they go. And I must also add, just at the end, it's very great to have Lindsay Whittle here in the Chamber with us, who fought so hard with me to get this Bill through originally.
A gawn ni ddatganiad gan y Trefnydd yn rhinwedd ei swydd fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol ynglŷn â'r cynllun i blannu coed yn Uganda, y cyfeiriwyd ato gan arweinydd yr wrthblaid yn gynharach? Rwy'n deall bod hyn wedi bod ag effaith gadarnhaol iawn, nid yn unig o ran newid hinsawdd, ond mae wedi grymuso ac estyn cyfleoedd i fenywod hefyd. Felly, a gawn ni ddatganiad ganddi hi am y darn pwysig hwn o bolisi?
Yn ogystal â hynny, a gawn ni ddatganiad llafar gan y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol a Phlant am yr adroddiad a gyhoeddwyd heddiw, sef y gwerthusiad, wedi tair blynedd, o effeithiau diddymu amddiffyniad cosb resymol? Mae crynodeb terfynol yr adroddiad hwn yn dechrau trwy ddweud:
'Mae Cymru wedi gwneud symudiad clir, seiliedig ar hawliau, oddi wrth gosbi corfforol, wedi'i gefnogi gan ymwybyddiaeth uchel ymysg y cyhoedd, cymorth magu plant sydd ar gael yn eang, a hyder proffesiynol cynyddol.'
Fe wyddom ni hefyd fod Llywodraethau Gogledd Iwerddon a San Steffan yn aros am yr adroddiad hwn ar gyfer gwneud penderfyniad ynglŷn â'u cyfeiriad nhw. Ac mae'n rhaid i minnau ychwanegu hefyd, dim ond ar y diwedd, mae hi'n beth rhagorol fod Lindsay Whittle yma yn y Siambr gyda ni, a frwydrodd mor galed gyda mi i fynd â'r Bil hwn drwodd yn y lle cyntaf.
Diolch yn fawr, Julie Morgan. And thank you for raising the importance, so that I can talk more about the beneficial impact of the Mbale tree planting project, which we are very proud of—very proud of—in this Welsh Government, and I believe that that pride is shared by many in this Senedd. We've been supporting tree planting in Uganda over the last 15 years, but this came out of a community-to-community link between Wales, between Welsh communities and communities in Uganda, and it's delivered through a partnership between the Welsh Government, the Size of Wales charity, the Mount Elgon Tree Growing Enterprise. And it's created a network of community-run tree nurseries and distributed 25 million trees to rural farmers and schools, free of charge. Of course, what is important is that these trees have sequestered an estimated 1.4 million tonnes of carbon dioxide since the project began.
By supporting this Ugandan-led project, Wales is helping some of the very poorest people in the world. And isn't it important we have this message today, this week? We are helping some of the poorest people in the world adapt to climate change, improve their livelihoods, and protecting local people in the Mount Elgon region from the effects of soil erosion, which can cause, and has caused, deadly landslides. The trees help regulate the climate, provide local communities with shelter, shade for crops, fresh fruit, nuts and animal fodder.
But also, just very briefly, Llywydd, I do want to say that Size of Wales works with young people in Wales. Thousands of young people in our schools in Wales, in primary and secondary schools, learn about climate change and become responsible global citizens. The Size of Wales offers bilingual sessions, free of charge, to schools with a higher than average free-school-meal rate. This work is highly valued by pupils and teachers. So, I do regret the attacks on this important programme. I'm glad I've had the opportunity to say again that these are carbon, environmental and social gains, and it's creating lasting and valuable connections between Wales and Africa with our pupils.
Can we thank Julie Morgan for her leadership in terms of the removal of the defence of reasonable punishment? Thank you for raising it today. I hope we will have an oral statement on this. Just remember this: the law we introduced gives every child in Wales equal protection from assault—a fundamental right that should never depend on age. So, we've had this interim review, it shows the law is embedding well, largely as intended, and is also supporting children's rights, promoting that preventative approach, which avoids prosecuting parents. I thank all of those who played their part in this legislation. So, thank you for also acknowledging, way back, Lindsay, and others who played their part. Because this is something that we must be very proud of. And I think Northern Ireland wants to follow Wales because of what—. You led the way, Julie, in Westminster, way before you came to the Senedd.
Diolch yn fawr, Julie Morgan. A diolch i chi am godi pwysigrwydd hyn, i mi allu siarad rhagor am effaith fuddiol prosiect plannu coed Mbale, yr ydym ni'n falch iawn ohono—yn falch iawn ohono—yn y Llywodraeth hon yng Nghymru, ac rwy'n credu bod y balchder hwnnw'n gyffredin i lawer yn y Senedd hon. Fe fuom ni'n cefnogi plannu coed yn Uganda dros y 15 mlynedd diwethaf, ond fe ddeilliodd hyn o gysylltiad rhwng cymunedau, rhwng cymunedau yng Nghymru a chymunedau yn Uganda, ac fe gaiff ei gyflawni drwy gyfrwng partneriaeth rhwng Llywodraeth Cymru, elusen Maint Cymru, a Menter Tyfu Coed Mynydd Elgon. Ac mae wedi creu rhwydwaith o feithrinfeydd coed sy'n cael eu rhedeg gan y gymuned ac wedi dosbarthu 25 miliwn o goed i ffermwyr mewn ardaloedd gwledig ac i ysgolion, am ddim. Wrth gwrs, yr hyn sy'n bwysig yw bod y coed hyn wedi atafaelu tua 1.4 miliwn tunnell o garbon deuocsid ers i'r prosiect dechrau.
Trwy gefnogi'r prosiect hwn dan arweiniad Uganda, mae Cymru yn cynorthwyo rhai o'r bobl dlotaf yn y byd. Ac onid yw hi'n bwysig bod y genadwri hon gennym ni heddiw, a'r wythnos hon? Rydym ni'n helpu rhai o'r bobl dlotaf yn y byd i addasu i newid hinsawdd, a gwella eu bywoliaethau, ac amddiffyn pobl leol yn rhanbarth Mynydd Elgon rhag effeithiau erydiad pridd, sy'n gallu achosi, ac sydd wedi achosi, tirlithriadau angheuol. Mae'r coed yn helpu i reoleiddio'r hinsawdd, yn cysgodi cymunedau lleol, yn rhoi cysgod i gnydau, yn helpu i gynhyrchu ffrwythau ffres, cnau a phorthiant anifeiliaid.
Ond hefyd, yn gryno iawn, Llywydd, rwy'n awyddus i ddweud bod Maint Cymru yn gweithio gyda phobl ifanc yng Nghymru. Mae miloedd o bobl ifanc yn ein hysgolion ni yng Nghymru, mewn ysgolion cynradd ac uwchradd, yn dysgu am newid hinsawdd ac yn dod yn ddinasyddion cyfrifol yn fyd-eang. Mae Maint Cymru yn cynnig sesiynau dwyieithog, am ddim, i ysgolion sydd â chyfradd prydau ysgol am ddim sy'n uwch na'r cyfartaledd. Mae'r gwaith hwn yn cael ei werthfawrogi yn fawr iawn gan ddisgyblion ac athrawon. Felly, rwy'n gresynu at yr ymosodiadau ar y rhaglen bwysig hon. Rwy'n falch fy mod i wedi cael y cyfle i ddweud unwaith eto mai buddion carbon, amgylcheddol a chymdeithasol yw'r rhain, ac sy'n ffurfio cysylltiadau parhaol a gwerthfawr rhwng Cymru ac Affrica a'n disgyblion ni.
A gawn ni ddiolch unwaith eto i Julie Morgan am ei harweinyddiaeth o ran diddymu'r amddiffyniad o gosb resymol? Diolch i chi am godi hyn heddiw. Rwy'n gobeithio y cawn ni ddatganiad llafar ar hyn. Dim ond i ni gofio hyn: mae'r gyfraith a gyflwynwyd gennym ni'n darparu amddiffyniad cyfartal i bob plentyn yng Nghymru rhag ymosodiad—hawl sylfaenol na ddylai fyth fod yn ddibynnol ar oedran neb. Felly, fe gawsom ni'r adolygiad interim hwn, sy'n dangos bod y gyfraith yn ymwreiddio yn dda, fel bwriadwyd hi gan fwyaf, ac mae'n cefnogi hawliau plant hefyd, gan hyrwyddo'r dull ataliol hwnnw, sy'n osgoi erlyn rhieni. Diolch i bawb a fu â rhan yn y ddeddfwriaeth hon. Felly, diolch i chi am gydnabod Lindsay, ac eraill a fu â rhan ynddi. Oherwydd mae hwn yn fater y dylem ni fod yn falch iawn ohono. Ac rwy'n credu bod Gogledd Iwerddon yn awyddus i ddilyn Cymru oherwydd yr hyn—. Y chi a arweiniodd y ffordd, Julie, yn San Steffan, ymhell cyn i chi ddod i'r Senedd hon.
Can I ask for some further information from you in your capacity as the Minister for social justice, if I may, in relation to the situation with regard to antisemitism? We all, of course, lament the terrible things that happened in Australia, on Bondi beach, over the weekend. I note, Minister, that you have issued a statement in relation to that, and I very much welcome it. But what you haven't referred to in the statement is any further action that you are going to take as a Welsh Government to address the problem of antisemitism, which, I'm afraid, is still persisting in parts of Wales, particularly in our universities.
Cardiff University still has not adopted the International Holocaust Remembrance Alliance definition of antisemitism. And I'm afraid it's been brought to my attention, and I've raised it with the university, that there is an individual who is associated with the university—he's on the management board of the Centre for the Study of Islam in the UK at Cardiff University—who has been posting pro-Hamas social media things. He's been saying he supports Hamas in taking back their land, the taking of hostages and military resistance, comparing the Jews to Nazis. It's all the sort of stuff that is prohibited and falls into the IHRA definition of antisemitism.
Now, clearly the Welsh Government has the ability to put in place contractual requirements for that university, in return for the funding it makes available, to adopt the IHRA definition. I think it's important that you tell us in this Chamber today, on this day of all days, given what's happened over the weekend, whether you will take the necessary action to require them to do just that. Also, will you join with your Labour colleagues in other places in condemning Dale Vince, the Labour donor, for suggesting that it was Israel that was responsible for the Bondi beach massacre? That clearly is another example of the sort of antisemitism that we should not be tolerating.
A gaf i ofyn am wybodaeth bellach oddi wrthych chi yn rhinwedd eich swydd fel Gweinidog dros gyfiawnder cymdeithasol, os caf i, o ran y sefyllfa ynglŷn â gwrthsemitiaeth? Rydym ni i gyd, wrth gwrs, yn gresynu at y pethau ofnadwy sydd wedi digwydd yn Awstralia, ar draeth Bondi, dros y penwythnos. Rwy'n nodi, Gweinidog, eich bod wedi chi cyhoeddi datganiad ynglŷn â hynny, ac rwyf innau'n ei groesawu yn fawr iawn. Ond yr hyn na wnaethoch chi gyfeirio ato yn y datganiad yw unrhyw gamau pellach yr ydych chi am eu cymryd yn Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â phroblem gwrthsemitiaeth, sydd, mae arna' i ofn, yn parhau mewn cyrrau o Gymru o hyd, yn arbennig yn ein prifysgolion ni.
Nid yw Prifysgol Caerdydd fyth wedi mabwysiadu diffiniad Cynghrair Ryngwladol Cofio’r Holocost o wrthsemitiaeth. Ac mae arna' i ofn fod hynny wedi cael ei ddwyn i'm sylw i, ac rwyf innau wedi codi hynny gyda'r brifysgol, bod yna unigolyn sy'n gysylltiedig â'r brifysgol—mae ef ar fwrdd rheoli'r Ganolfan Astudiaethau Islam yn y DU ym Mhrifysgol Caerdydd—sydd wedi bod yn cyhoeddi pethau pleidiol i Hamas yn y cyfryngau cymdeithasol. Mae hwnnw wedi bod yn dweud ei fod yn cefnogi Hamas o ran cymryd eu tir eu hunain yn ôl, o ran cymryd gwystlon a gwrthsafiad milwrol, a chan gymharu'r Iddewon â Natsïaid. Dyna'r holl fathau o bethau sy'n waharddedig ac yn dod o dan ddiffiniad yr IHRA o wrthsemitiaeth.
Nawr, mae hi'n amlwg fod gan Lywodraeth Cymru allu i roi gofynion cytundebol ar waith yn y brifysgol honno, yn gyfnewid am y cyllid y mae'n ei roi iddi, i fabwysiadu diffiniad yr IHRA. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig eich bod chi'n dweud wrthym ni yn y Siambr hon heddiw, ar y diwrnod hwn o bob diwrnod, o ystyried yr hyn sydd wedi digwydd dros y penwythnos, a fyddwch chi'n cymryd y camau angenrheidiol i wneud hynny'n union. Hefyd, a wnewch chi ymuno â'ch cydweithwyr yn y Blaid Lafur mewn mannau eraill i gondemnio Dale Vince, cyfrannwr at y Blaid Lafur, am awgrymu mai Israel a oedd yn gyfrifol am gyflafan traeth Bondi? Mae honno'n enghraifft arall amlwg o'r fath ar wrthsemitiaeth na ddylem ni fod yn ei oddef.
Thank you very much for raising that again, and, indeed, raising it earlier on with the First Minister. I was able to put out a statement, as you know. But also, yesterday I met with the Jewish community. It was an opportunity, again, to say to them that our hearts—and I know this is reflected across the Senedd—go out to the victims, the families, the Jewish community, after the horrific terrorist attack at Bondi beach during a Hanukkah event in Sydney. I think it was important that I did say yesterday, when I met with the Jewish community, it was a calculated assault on values and freedoms and an act of targeted antisemitic terrorism on a public holiday gathering.
It was interesting, because I'd already met with the Jewish community last week, on Thursday. I met with the Jewish community, and also the Minister for Further and Higher Education joined me at that meeting, because we'd had a meeting earlier on after the horrific Heaton Park synagogue attack. Particularly hearing about higher education, there were students at the meeting who came to the synagogue in Cyncoed, so it was really important that the Minister for Further and Higher Education joined me at that event last week. We have taken away a number of actions.
I won't have time to respond to all of them and to your points today, but I also do want to make the point that you will know, of course, of the report that was undertaken by Lord Mann on behalf of the Board of Deputies of British Jews. There are a whole range of recommendations—10, actually—which are directed to the Welsh Government, all of which we have agreed to follow up. It covers every aspect of life, from health to education, higher education and school education, schools and training, and all those points.
So, thank you for that, for your points and statements today, which I hope I can respond to more fully when we come back in the new year. I hope that we will be able to show support and solidarity as we come together to share Hanukkah in the Senedd later on this evening.
Diolch yn fawr iawn i chi am godi hynny unwaith eto, ac, yn wir, am ei godi yn gynharach gyda'r Prif Weinidog. Fe lwyddais i gyhoeddi datganiad, fel gwyddoch chi. Ond hefyd, fe fues i'n cyfarfod â'r gymuned Iddewig ddoe. Roedd hwnnw'n gyfle, unwaith eto, i ddweud wrthyn nhw fod ein calonnau ni—ac fe wn i y caiff hyn ei adlewyrchu ar draws y Senedd—yn gwaedu dros y dioddefwyr, y teuluoedd, y gymuned Iddewig, ar ôl yr ymosodiad terfysgol erchyll ar draeth Bondi yn ystod y dathliad Hanukkah yn Sydney. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig fy mod wedi dweud ddoe, wrth gyfarfod â'r gymuned Iddewig, ei fod yn ymosodiad bwriadol ar werthoedd a rhyddid ac yn weithred o derfysgaeth wrthsemitig a anelwyd ar gynulliad ar ŵyl gyhoeddus.
Roedd hi'n ddiddorol, oherwydd roeddwn wedi cwrdd â'r gymuned Iddewig eisoes yr wythnos diwethaf, ar ddydd Iau. Fe wnes i gyfarfod â'r gymuned Iddewig, ac fe ymunodd y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch â mi yn y cyfarfod hwnnw, am ein bod ni wedi cael cyfarfod cyn hynny wedi'r ymosodiad erchyll ar synagog Heaton Park. Gan glywed am addysg uwch yn arbennig, roedd yna fyfyrwyr yn y cyfarfod a ddaeth i'r synagog yng Nghyncoed, ac felly roedd hi'n bwysig iawn fod y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch wedi ymuno â mi yn y digwyddiad hwnnw'r wythnos diwethaf. Rydym ni wedi cymryd nifer o gamau gweithredu yn sgil hynny.
Nid oes amser gennyf i ymateb i bob un ohonyn nhw nac i'ch pwyntiau chi i gyd heddiw, ond fe hoffwn i wneud un sylw yr ydych chi'n ymwybodol ohono, wrth gwrs, sy'n deillio o'r adroddiad a gynhaliodd Arglwydd Mann ar ran Bwrdd Dirprwyon Iddewon Prydain. Mae yna ystod eang o argymhellion—10, mewn gwirionedd—a gyfeirir at Lywodraeth Cymru, ac rydym ni wedi cytuno i fynd ar drywydd pob un ohonyn nhw. Mae'n cwmpasu pob agwedd ar fywyd, o iechyd i addysg, addysg uwch ac addysg ysgol, ysgolion a hyfforddiant, a'r pwyntiau hynny i gyd.
Felly, diolch i chi am hynna, am eich pwyntiau a'ch datganiadau heddiw, yr wyf i'n gobeithio y caf i ymateb iddyn nhw'n llawnach pan ddown ni'n ein holau yn y flwyddyn newydd. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu dangos cefnogaeth ac undod wrth i ni ddod at ein gilydd i gyfranogi yn yr ŵyl Hanukkah yn y Senedd yn ddiweddarach heno.
Can the Trefnydd request that the Minister for the economy makes a statement on what actions the Welsh Government is taking to engage with Norsk Hydro, which over the weekend announced the possible closure of its Bedwas plant, with 125 job losses, along with four other sites across Europe? This is a devastating blow before Christmas. If the decision following the consultation period is to close, then we need the support of the Welsh Government to take urgent steps to make sure that there is retraining and hopefully new employment opportunities as soon as possible for these highly skilled workers. I visited the plant myself yesterday. I spoke to one worker. This is his sixth redundancy in his working life. Speaking as a former aluminium worker who was also made redundant in the 1980s, it's a devastating blow. Thank you very much.
A wnaiff y Trefnydd ofyn i Weinidog yr economi wneud datganiad ar ba gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ymgysylltu â Norsk Hydro, a gyhoeddodd dros y penwythnos fod posibilrwydd y bydd ei ffatri ym Medwas yn cau, gan beri colled o 125 o swyddi, ynghyd â phedwar safle arall ledled Ewrop? Ergyd ddinistriol yw hon i ddod cyn y Nadolig. Os mai'r penderfyniad yn dilyn y cyfnod ymgynghori fydd cau, yna fe fydd angen cefnogaeth Llywodraeth Cymru arnom ni i gymryd camau ar fyrder i sicrhau y bydd cyfleoedd i ailhyfforddi a chyfleoedd newydd o ran cyflogaeth gyda gobaith cyn gynted â phosibl i'r gweithwyr medrus iawn hyn. Fe ymwelais i fy hunan â'r ffatri ddoe. Fe fues i'n siarad ag un gweithiwr. Dyma'r chweched tro y cafodd ei ddiswyddo yn ystod ei fywyd gwaith. A minnau'n siarad fel cyn-weithiwr alwminiwm a gafodd ei ddiswyddo ei hunan yn yr 1980au, mae hi'n ergyd ddinistriol. Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much, Lindsay Whittle. The news, of course, is very worrying for the Norsk Hydro workforce, both for their families and the community, and we stand ready to support the workforce affected by this decision.
Diolch yn fawr iawn i chi, Lindsay Whittle. Mae'r newyddion, wrth gwrs, yn ofidus iawn i weithlu Norsk Hydro, i'w teuluoedd a'r gymuned fel ei gilydd, ac rydym ni'n barod i gefnogi'r gweithlu yr effeithir arno gan y penderfyniad hwn.
First of all, the Bondi beach tragedy highlights the need for all faith leaders to come together to prevent events taking place in other parts of the world being used to sow dissent and dissension in our own communities. We have to double down on our efforts on that. It is very important that we are lighting the menorah in the Senedd this evening.
On another matter, in light of the deplorable state of the 1960s main hospital building at the University Hospital of Wales at the Heath, with sewage coming up into a waiting room and leaking roofs hitting the headlines on countless occasions, could we have a statement early in the new year from the Cabinet Secretary for health on what capital budget might be available for urgent projects such as the Heath hospital, and how these could be funded, whether by the mutual investment model or any other means, so that the clinical excellence of Wales's only tertiary centre doesn't have to go on being delivered in such a sick building?
Yn gyntaf oll, mae trychineb traeth Bondi yn tynnu sylw at yr angen i bob arweinydd ffydd ddod at ei gilydd i atal defnyddio digwyddiadau sy'n digwydd mewn rhannau eraill o'r byd i hau cynnen ac anghytgord yn ein cymunedau ni ein hunain. Mae'n rhaid i ni gryfhau ein hymdrechion yn y cyswllt hwnnw. Mae hi'n bwysig iawn y byddwn ni'n cynnau'r menora yn y Senedd heno.
Ar fater arall, yng ngoleuni cyflwr truenus y prif adeilad o'r 1960au yn Ysbyty Athrofaol Cymru yn y Mynydd Bychan, gyda charthion yn dod i mewn i ystafell aros a thoeau yn gollwng yn cyrraedd y penawdau ar achlysuron di-ri, a gawn ni ddatganiad yn gynnar yn y flwyddyn newydd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ynghylch pa gyllideb gyfalaf a allai fod ar gael ar gyfer prosiectau brys fel y rhai yn yr ysbyty athrofaol, a sut y gellid ariannu'r rhain, boed hynny drwy fodel buddsoddi cydfuddiannol neu unrhyw ddull arall, fel nad oes rhaid i ragoriaeth glinigol unig ganolfan drydyddol Cymru barhau i gael ei chyflawni mewn adeilad mor sâl?
Thank you very much, Jenny Rathbone. Thank you for your support of the lighting of the menorah this evening. As you say, this is an opportunity to unite, not divide. We are fortunate in Wales that we have, as has already been expressed this afternoon, a strong faith communities forum, faith communities coming together, which I know will be represented, and that is a really important message.
As far as the University Hospital of Wales is concerned—the Heath hospital, as it's known—it's undergoing comprehensive surveys to inform future investment and also the long-term sustainability of the estate. So, there is planning for future site redevelopment, because this is crucial in terms of the condition, as you said, of the building and the impact it has on patients and staff. So, we're awaiting information from the health board about how best the clinical priorities can be supported in terms of a more resilient infrastructure. There will need to be ongoing investment across the University Hospital of Wales site to ensure that it is safe for patients, staff and visitors.
Diolch yn fawr iawn i chi, Jenny Rathbone. Diolch i chi am eich cefnogaeth o ran cynnau'r menora heno. Fel rydych chi'n dweud, mae hwn yn gyfle i uno, nid ymrannu. Rydym ni'n ffodus yng Nghymru fod gennym ni, fel cafodd ei fynegi'r prynhawn yma eisoes, fforwm cymunedau ffydd cadarn, a chymunedau ffydd sy'n dod at ei gilydd, ac fe wn i y bydd yn cael ei gynrychioli, ac mae honno'n genadwri bwysig iawn.
O ran Ysbyty Athrofaol Cymru—ysbyty'r Mynydd Bychan, fel y'i gelwir—mae arolygon cynhwysfawr yn cael eu cynnal arno ar gyfer llywio buddsoddiad yn y dyfodol a chynaliadwyedd hirdymor yr ystad. Felly, mae yna gynllunio ar gyfer ailddatblygu'r safle yn y dyfodol, oherwydd mae hyn yn hanfodol o ran cyflwr, fel roeddech chi'n dweud, yr adeilad a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar y cleifion a'r staff. Felly, rydym ni'n aros am wybodaeth oddi wrth y bwrdd iechyd ynglŷn â'r ffordd orau o allu rhoi'r gefnogaeth orau i'r blaenoriaethau clinigol o ran seilwaith sy'n fwy cydnerth. Fe fydd angen buddsoddiad parhaus ar draws safle Ysbyty Athrofaol Cymru i sicrhau ei fod yn ddiogel i'r cleifion, y staff a'r ymwelwyr.
Cabinet Secretary, can I please request an urgent statement from the Minister for Further and Higher Education? Last week, during spokespersons' questions, I raised the Cardiff University decision to open a campus in Kazakhstan and the shocking treatment that a member of staff received whilst working there. Staff sent out to Kazakhstan were faced with poor working conditions, a complete lack of organisation, shoddy accommodation and a lack of reimbursement for relocation expenses. I am doing what I can to help the affected staff member, but when I raised it with the Minister for Further and Higher Education, she categorically told me, and I quote from the Record,
'The concerns that you raised in particular there have not been brought to my attention.'
However, it appears that that is simply not true. One of the poorly treated members of staff contacted the Minister directly on three separate occasions. Two e-mails outlining the concerns I have raised and so much more were sent to the Minister recently, on 25 November, and another was sent on 11 December. Something clearly doesn't quite add up here, Minister. So, a statement from the Minister clarifying the situation and outlining what support she can offer these members of staff would be greatly appreciated. Thank you.
Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i ofyn am ddatganiad brys gan y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch? Yr wythnos diwethaf, yn ystod cwestiynau i'r llefaryddion, fe godais i benderfyniad Prifysgol Caerdydd i agor campws yn Kazakhstan a'r driniaeth ofnadwy a brofwyd gan aelod o staff wrth weithio yno. Roedd staff a anfonwyd i Kazakhstan yn wynebu amodau gwaith gwael, diffyg trefn yn llwyr, llety sâl a gwrthod ad-dalu eu costau adleoli. Rwy'n gwneud yr hyn a allaf i helpu'r aelod o staff dan sylw, ond pan godais i'r mater gyda'r Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch, fe ddywedodd hi wrthyf i, ac rwy'n dyfynnu o'r Cofnod,
'Nid yw'r pryderon a godwyd gennych yno wedi'u dwyn i fy sylw.'
Fodd bynnag, mae hi'n ymddangos nad yw hynny'n wir. Fe gysylltodd un o'r aelodau o'r staff a gafodd eu trin yn wael â'r Gweinidog yn uniongyrchol ar dri achlysur neilltuol. Anfonwyd dau e-bost yn amlinellu'r pryderon y gwnes i eu codi nhw a llawer mwy na hynny at y Gweinidog yn ddiweddar, ar 25 Tachwedd, ac fe anfonwyd un arall ar 11 Rhagfyr. Mae rhywbeth o'i le yma'n amlwg, Gweinidog. Felly, fe fyddai datganiad gan y Gweinidog yn egluro'r sefyllfa ac yn amlinellu pa gefnogaeth y gall hi ei chynnig i'r aelodau staff hyn i'w werthfawrogi yn fawr. Diolch i chi.
Thank you, Natasha Asghar, and thank you for raising this. It is important that it's now on the record and that you have raised the concerns, which, of course, are the responsibility of Cardiff University in terms of the impact of this new site and venue in Kazakhstan. But, thank you for raising it today. It obviously will be followed through.
Diolch i chi, Natasha Asghar, a diolch i chi am godi hyn. Mae hi'n bwysig bod hyn bellach ar y cofnod a'ch bod chi wedi codi'r pryderon, sydd, wrth gwrs, yn gyfrifoldeb i Brifysgol Caerdydd o ran effaith y safle a'r lleoliad newydd hwn yn Kazakhstan. Ond, diolch i chi am ei godi heddiw. Mae'n amlwg y bydd hyn yn cael mwy o sylw.
Good afternoon, Trefnydd. I just really wanted to raise the issue of banking, particularly in our rural areas, and access to cash. I attended the opening of the Ystradgynlais banking hub last Friday. This facility was opened as a result of sustained campaigning by businesses, by residents and also by the Welsh Liberal Democrats to ensure that the community still had access to banking services. We know that there has been a closure of banks across rural areas and, in the last two years, four banks have closed in Brecon, leaving just one branch to serve the town and its wider rural area. Around 200,000 people in Wales rely on cash, and almost 80 per cent of Welsh people use it at least once or twice a week. I would therefore welcome a statement from the Cabinet Secretary outlining what the Government is doing to protect access to cash and banking services, particularly in rural areas. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Trefnydd. Roeddwn i'n awyddus yn wir i godi mater bancio, yn enwedig yn ein hardaloedd gwledig, a'r gallu i gael gafael ar arian parod. Roeddwn i'n bresennol yn agoriad canolfan fancio Ystradgynlais ddydd Gwener diwethaf. Fe agorwyd y cyfleuster hwn o ganlyniad i ymgyrchu parhaus gan fusnesau, trigolion, yn ogystal â Democratiaid Rhyddfrydol Cymru i sicrhau bod y gymuned yn dal i allu cael mynediad at wasanaethau bancio. Fe wyddom ni fod banciau wedi cau ar draws ardaloedd cefn gwlad ac, yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, mae pedwar banc wedi cau yn Aberhonddu, gan adael dim ond un gangen yn unig i wasanaethu'r dref a'i hardal wledig yn fwy eang. Mae tua 200,000 o bobl yng Nghymru yn dibynnu ar arian parod, ac mae bron i 80 y cant o Gymry yn ei ddefnyddio o leiaf unwaith neu ddwywaith yr wythnos. Fe fyddwn i'n croesawu datganiad felly gan yr Ysgrifennydd Cabinet yn amlinellu'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod arian parod a gwasanaethau bancio ar gael, yn enwedig mewn ardaloedd cefn gwlad. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, and congratulations to all of those who campaigned for the new banking hub in Ystradgynlais. In fact it is, as you know, reserved. The UK Government has pledged to establish at least 350 banking hubs across the UK. These are very community-based solutions, unique community-based solutions, and the number of hubs continues to expand across Wales. I'm very concerned about the impact of bank closures from a social justice perspective, and also it's for people who are digitally excluded, people who can't bank online. I welcome the roll-out of alternative local banking solutions and, of course, supporting our credit unions as well as third sector and voluntary organisations. I have been involved in a banking in Welsh communities event, and a further one is taking place early in the new year. I look forward to feeding back the outcomes of that event.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, a llongyfarchiadau i bawb a ymgyrchodd dros y ganolfan fancio newydd yn Ystradgynlais. Mewn gwirionedd, fel gwyddoch chi, mater a gedwir yn ei ôl yw hwn. Mae Llywodraeth y DU wedi addo sefydlu o leiaf 350 o ganolfannau bancio ledled y DU. Datrysiadau wedi eu seilio ar gymunedau yw'r rhain i raddau helaeth iawn, datrysiadau cymunedol unigryw, ac mae nifer y canolfannau yn dal i gynyddu ledled Cymru. Rwy'n bryderus iawn ynglŷn ag effaith cau banciau o safbwynt cyfiawnder cymdeithasol, a hefyd o ran pobl sydd wedi eu heithrio yn ddigidol, pobl nad ydyn nhw'n gallu bancio ar-lein. Rwy'n croesawu cyflwyno datrysiadau bancio lleol amgen ac, wrth gwrs, yn cefnogi ein hundebau credyd yn ogystal â mudiadau trydydd sector a gwirfoddol. Rwyf i wedi bod â rhan mewn digwyddiad bancio yng nghymunedau Cymru, ac fe fydd un arall yn cael ei gynnal yn gynnar yn y flwyddyn newydd. Rwy'n edrych ymlaen at ddod ag adborth o ganlyniadau'r digwyddiad hwnnw.
Gaf i ofyn am ddau ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd, os gwelwch yn dda? Mae'r ddau ohonyn nhw'n perthyn i'w gilydd—un ar ariannu meddygfeydd teulu a'r llall ar rannu arfer da yn y gwasanaeth iechyd. Mae'r cwestiynau yma'n deillio o ymweliad y gwnes i'n ddiweddar â meddygfa Llanfyllin sy'n gwasanaethau ardal o tua 450 o filltiroedd sgŵar a 12,000 o bobl yn rhan ohoni. Mae ganddyn nhw feddygfeydd yn Llanfyllin, Llanrhaeadr-ym-Mochnant a Four Crosses, ond oherwydd methiant i ariannu meddygfeydd teulu yn gywir, maen nhw bellach yn gorfod ystyried cau cangen Llanrhaeadr-ym-Mochnant, a fydd yn hynod niweidiol i nifer fawr o bobl mewn ardal mor wledig. Mae'n enghraifft o'r heriau sydd yn wynebu meddygfeydd teulu, yn enwedig yng nghefn gwlad. Felly, a gawn ni ddatganiad ar ariannu meddygfeydd teulu?
Yn ail, yn perthyn i hynny, mae meddygfa Llanfyllin wedi datblygu prosiect llwyddiannus iawn—nifer ohonyn nhw, ac un ohonyn nhw'n edrych ar fodel bregusrwydd er mwyn atal pobl rhag mynd i ysbytai cyffredinol. Maen nhw wedi llwyddo i atal miloedd o bobl rhag gwneud hynny, ond mae'r projectau yma'n gorfod dirwyn i ben oherwydd methiant ariannu parhaol, sydd yn golygu bod project arfer da fel yna yn dirwyn i ben heb ei rannu. Felly, a gawn ni hefyd ddatganiad ar sut mae'n bosibl rhannu arferion da o'r math yna yn ehangach a'u cynnal nhw? Diolch.
May I ask for two statements from the Cabinet Secretary for health, please? Both of them are related—one on the funding of GP surgeries and the other on sharing good practice in the health service. These questions emerged from a visit that I conducted recently to a surgery in Llanfyllin that serves an area of around 450 sq m and around 12,000 people. They have surgeries in Llanfyllin, Llanrhaeadr-ym-Mochnant and Four Crosses, but because of a failure to fund GP surgeries correctly, they now have to consider closing the Llanrhaeadr-ym-Mochnant branch, which would be very damaging for very many people in such a rural area. It is an example of the challenges facing GP surgeries, particularly in rural Wales. So, can we have a statement on the funding of GP surgeries?
Secondly, related to that, the Llanfyllin surgery has developed a successful project—a number of them, with one of them looking at a vulnerability model to prevent people from going to general hospitals. They've succeeded in preventing thousands of people from doing that, but these projects will have to come to an end because of a failure in ongoing funding, which will mean that a good practice project such as that will come to an end without being shared. So, can we also have a statement on how good practices of that kind could be shared more broadly and how they can be maintained? Thank you.
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. I think it's important that you have been able to—even though there are challenges for GP practices in rural areas—identify a good practice model, haven't you, in terms of the Llanfyllin surgery project. Looking at a vulnerability model I'm sure is something that would help in terms of prevention and resilience of the service as well. Clearly, this is an issue in terms of GP services, and I know the Cabinet Secretary for Health and Social Care is very aware of these in terms of the delivery of primary care in our communities.
Diolch yn fawr, Mabon ap Gwynfor. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig eich bod chi wedi gallu—er gwaethaf yr heriau i bractisau meddygon teulu mewn ardaloedd gwledig—nodi model arfer da, onid ydych chi, o ran prosiect meddygfa Llanfyllin. Mae ystyried model bregusrwydd rwy'n siŵr yn rhywbeth a fyddai o gymorth gydag atal a chydnerthedd y gwasanaeth yn ogystal â hynny. Yn amlwg, mater yw hwn o ran gwasanaethau meddygon teulu, ac fe wn i fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ymwybodol iawn o'r rhain o ran y ddarpariaeth o ofal sylfaenol yn ein cymunedau.
I'd like to call for a statement, please, from the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on the phasing out of the basic payment scheme in order to usher in the sustainable farming scheme. The Welsh Conservatives are opposed to the SFS, but given we know it will be introduced now, it's important that the transition is smooth for farmers. The phase-out of the BPS is more of a cliff edge, with a 40 per cent reduction from next year. I've heard from farmers who say that they feel bullied by the Welsh Government into adopting the SFS, and it's unfair to put them in this position with such a substantial reduction in BPS payments. There's also considerable anxiety given that there's no clear funding commitment for the SFS post 2026, which makes it very difficult for farmers to plan ahead. The Welsh Government said it would not use cliff-edge tactics to force farmers onto the new scheme, but this 40 per cent reduction is exactly that. So, can we have a statement from the Cabinet Secretary on the phasing out of the BPS and how the Welsh Government have consulted the agricultural sector on the impact of the 40 per cent cut?
Fe hoffwn i alw am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar ddileu'r cynllun taliad sylfaenol yn raddol ar gyfer cyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn gwrthwynebu'r CFfC, ond o ystyried y gwyddom ni y bydd hwnnw'n cael ei gyflwyno nawr, mae hi'n bwysig bod y pontio yn llyfn i'r ffermwyr. Mae dileu'r cynllun taliad sylfaenol yn golygu ymyl dibyn i raddau mwy, gyda gostyngiad o 40 y cant o'r flwyddyn nesaf. Rwyf i wedi clywed gan ffermwyr sy'n dweud eu bod nhw'n teimlo eu bod nhw'n cael eu bwlio gan Lywodraeth Cymru i fabwysiadu'r CFfC, ac mae hi'n annheg eu rhoi nhw yn y sefyllfa honno gyda gostyngiad mor sylweddol yn nhaliadau'r cynllun taliad sylfaenol. Mae cryn bryder hefyd o ystyried nad oes ymrwymiad cyllido eglur ar gyfer y CFfC ar ôl 2026, sy'n ei gwneud hi'n anodd iawn i ffermwyr gynllunio ymlaen llaw. Fe ddywedodd Llywodraeth Cymru na fyddai hi'n defnyddio tactegau ymyl dibyn i orfodi ffermwyr ymwneud â'r cynllun newydd, ond mae'r gostyngiad hwn o 40 y cant yn golygu hynny'n union. Felly, a gawn ni ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet ar ddileu'r cynllun taliad sylfaenol yn raddol a sut mae Llywodraeth Cymru wedi ymgynghori â'r sector amaethyddol ar effaith y toriad o 40 y cant?
Thank you very much for that question. The sustainable farming scheme was supported by this Senedd—supported after extensive consultation, which is certainly ongoing in terms of the transition to the new arrangements, which will be good for farmers, good for communities and good for Wales.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn yna. Cafodd y cynllun ffermio cynaliadwy ei gefnogi gan y Senedd hon—ei gefnogi ar ôl ymgynghoriad eang, sy'n parhau yn sicr o ran y pontio i'r trefniadau newydd, a fydd yn fuddiol i ffermwyr, yn fuddiol i gymunedau ac yn fuddiol i Gymru.
Trefnydd, can I have a statement from you, please, about the probation services in Wales and community safety? I am not sure if you saw a recent The Guardian article written by the chief inspector of probation, Martin Jones. He warned that it's inevitable that there will be more murders and rapes without improvements to the probation services. He said that a third of offenders are being released into the community without being properly assessed and that probation staff do not understand enough about the risk they are managing. This is after a decade-long campaign by our constituent, the incredible Nadine Marshall. There are still huge failures in the system.
His comments were reiterated by his recent serious further offences report, published on 9 December. That followed a week after an inspection report into the Cardiff and Vale probation services. The services were graded as inadequate, with the report describing the provision across the area as being uneven, with notable gaps for women, and that the quality of work to keep people safe, to keep our communities safe, required urgent action. We are told time and time again by Westminster Ministers and by colleagues to the left of me, or actually to the right of me, that probation doesn't need to be devolved and that everything's okay with the England and Wales justice system. But, clearly, that's not the case, Minister. I'm sure you agree with me that there are huge failings that need to be addressed. Diolch yn fawr.
Trefnydd, a gaf i ddatganiad gennych chi, os gwelwch chi'n dda, am y gwasanaethau prawf yng Nghymru a diogelwch cymunedol? Nid wyf i'n siŵr a welsoch chi erthygl yn The Guardian yn ddiweddar a ysgrifennwyd gan y prif arolygydd prawf, Martin Jones. Roedd ef yn rhybuddio ei bod hi'n anochel y bydd mwy o lofruddiaethau a threisiau oni bai y bydd gwelliannau yn y gwasanaethau prawf. Roedd ef yn dweud bod un rhan o dair o'r troseddwyr yn cael eu rhyddhau i'r gymuned heb gael eu hasesu yn briodol ac nad yw staff prawf yn deall digon am y perygl y maen nhw'n ei reoli. Mae hyn yn digwydd wedi degawd o ymgyrchu gan ein hetholwr, yr anhygoel Nadine Marshall. Mae yna fethiannau enfawr yn y system o hyd.
Ailadroddwyd ei sylwadau ef gan ei adroddiad diweddar ar droseddau pellach difrifol, a gyhoeddwyd ar 9 Rhagfyr. Roedd hynny wythnos ar ôl adroddiad arolygu ar wasanaethau prawf Caerdydd a'r Fro. Graddiwyd y gwasanaethau fel rhai annigonol, gyda'r adroddiad yn disgrifio'r ddarpariaeth ar draws yr ardal fel un anghyson, gyda bylchau nodedig o ran menywod, a bod angen gweithredu ar frys ar ansawdd y gwaith i gadw pobl yn ddiogel, i gadw ein cymunedau ni'n ddiogel. Fe ddywedir wrthym ni dro ar ôl tro gan Weinidogion San Steffan a chyd-Aelodau i'r chwith i mi, neu mewn gwirionedd i'r dde i mi, nad oes angen datganoli prawf a bod popeth yn iawn gyda system gyfiawnder Cymru a Lloegr. Ond, yn amlwg, nid yw hynny'n wir, Gweinidog. Rwy'n siŵr eich bod chi'n cytuno â mi fod methiannau enfawr yn bodoli ac mae angen mynd i'r afael â nhw. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Thank you for drawing attention to the inspection report that was recently published. I mean, clearly, this Government is fully in support of the devolution of probation services, and that's something where we're working with the justice unions and, indeed, His Majesty's Prison and Probation Service, and also with the Ministry of Justice. I'm very pleased that, last week, in fact, the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language was able to attend a meeting that was chaired by Baroness Ilora Finlay, with a cross-party group of peers, in the House of Lords, to look at what a model probation service for Wales could look like, and there's quite a bit to follow up from that very interactive meeting.
Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Diolch i chi am dynnu sylw at yr adroddiad arolygu a gyhoeddwyd yn ddiweddar. Hynny yw, yn amlwg, mae'r Llywodraeth hon yn llwyr gefnogi datganoli gwasanaethau prawf, ac mae hwnnw'n fater yr ydym ni'n gweithio arno gyda'r undebau cyfiawnder ac, yn wir, Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Fawrhydi, a chyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder hefyd. Rwy'n falch iawn fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg wedi gallu bod yn bresennol mewn cyfarfod a gadeiriwyd gan y Farwnes Ilora Finlay, gyda grŵp trawsbleidiol o arglwyddi, yn Nhŷ'r Arglwyddi, ar gyfer ystyried sut wedd a allai fod ar wasanaeth prawf enghreifftiol i Gymru, ac mae yna gryn dipyn i'w wneud yn dilyn y cyfarfod rhyngweithiol iawn hwnnw.
Trefnydd, we have already heard calls today in this Chamber about the conditions and workplace culture at the University Hospital of Wales. We've heard of chronic sewage leaks, water outages and severely deteriorating facilities, including incidents where sewage has entered patient areas. Patients and staff alike have described pigeon infestations, leaking ceilings, flooded service tunnels, and wards left unheated during cold weather—conditions that no modern healthcare system should accept. Nearly 300 senior consultants have now written to warn of profound systematic failures. These front-line professionals describe widespread burn-out, staffing shortages, risks to patient safety, and a culture focused on constant crisis management rather than long-term planning. They also raise serious concerns about IT failures and the long-term sustainability of key services. An internal service review has further highlighted leadership breakdowns, poor adherence to procedures, and an unsafe working culture within operating theatres. As you know, media reports have added to these concerns, revealing incidents involving illegal substances in staff areas, repeated theft, and what has been described as an atmosphere of fear. With this in mind, can I ask that the Welsh Government finally brings forward a statement to this Chamber, setting out what action it is going to take to address these conditions, support the staff who keep this hospital running, and ensure that patients receive the safe, dignified care that they deserve? Thank you.
Trefnydd, fe glywsom ni alwadau eisoes heddiw yn y Siambr hon ynglŷn â chyflwr a diwylliant y gweithle yn Ysbyty Athrofaol Cymru. Fe glywsom ni am ollyngiadau carthion parhaol, toriadau yng nghyflenwad y dŵr a chyfleusterau sy'n dirywio yn ofnadwy, gan gynnwys digwyddiadau pan aeth carthion i mewn i ardaloedd ar gyfer cleifion. Mae cleifion a staff fel ei gilydd wedi disgrifio plâu colomennod, nenfydau sy'n gollwng, llifogydd mewn twneli gwasanaeth, a wardiau heb wres mewn tywydd oer—amodau na ddylai fod yn dderbyniol mewn unrhyw system gofal iechyd fodern. Mae bron i 300 o uwch-feddygon ymgynghorol wedi ysgrifennu erbyn hyn i rybuddio am fethiannau cyfundrefnol dirfawr. Mae'r gweithwyr proffesiynol rheng flaen hyn yn disgrifio gorludded eang, prinder staffio, risgiau i ddiogelwch cleifion, a diwylliant sy'n canolbwyntio yn barhaus ar reoli'r argyfyngau yn hytrach nag ar gynllunio i'r hirdymor. Maen nhw'n codi pryderon difrifol hefyd ynglŷn â methiannau TG a chynaliadwyedd gwasanaethau allweddol i'r hirdymor. Mae adolygiad gwasanaeth mewnol wedi tynnu sylw pellach at doriadau yn yr arweinyddiaeth, diffygion o ran cadw at weithdrefnau, a diwylliant gweithio anniogel mewn theatrau llawdriniaeth. Fel gwyddoch chi, mae adroddiadau'r cyfryngau wedi ychwanegu at y pryderon hyn, gan ddatgelu digwyddiadau yn ymwneud â sylweddau anghyfreithlon mewn ardaloedd ar gyfer staff, lladrata dro ar ôl tro, a'r hyn a gafodd ei ddisgrifio fel awyrgylch o arswyd. Gyda hynny mewn golwg, a gaf ofyn i Lywodraeth Cymru gyflwyno datganiad i'r Siambr hon o'r diwedd, yn nodi pa gamau y bydd yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r amgylchiadau hyn, i gefnogi'r staff sy'n cadw'r ysbyty hwn i redeg, a sicrhau bod cleifion yn cael y gofal diogel, urddasol y maen nhw'n ei haeddu? Diolch i chi.
Thank you for that question, following up the question from Jenny Rathbone. Just as an added point, the health board has benefited from discretionary capital of £17 million this financial year and is also receiving targeted estates funding, covering a range of activity relevant to your question, including mental health, infection control, decarbonisation and decontamination.
Diolch i chi am y cwestiwn yna, yn dilyn cwestiwn gan Jenny Rathbone. Fel pwynt ychwanegol yn unig, mae'r bwrdd iechyd wedi elwa ar gyfalaf dewisol o £17 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon ac mae'n cael cyllid ystadau wedi ei dargedu hefyd, sy'n cwmpasu ystod o weithgareddau sy'n berthnasol i'ch cwestiwn chi, gan gynnwys iechyd meddwl, rheoli heintiau, datgarboneiddio a diheintio.
I'd like to ask for two statements, please, Trefnydd. Firstly, the UK Prime Minister has reached a new low—who knew that was actually possible? Admitting to being fully aware that his inheritance tax policy is driving people to take their own lives, Starmer, devoid of any human feeling, it seems, stated that he will carry on regardless. Arguably, the man is not fit to govern. Both Labour Governments at both ends of the M4 seem absolutely laser focused on destroying farming in Wales and the UK. It is the Second Reading of the Finance Bill today in Westminster, and I think the farming communities of Wales deserve to have a statement on the floor of this Senedd, from this Government, outlining your reaction to it and stating any efforts you're making to put pressure on the Labour UK Government to reverse this catastrophic policy.
Also, when this place was an Assembly, nearly every primary school in the former Gwent area offered music lessons or an introduction to music with instruments. This is not the case any more, with most schools not offering it due to a lack of funding. Wales calls itself 'the land of song', yet music is disappearing from our classrooms. May I ask for a statement from the education Secretary, setting out how many schools in Wales now offer some form of live musical education, as a tablet, of course, is not the same, and how it is funded? What action is being taken to ensure no child in Wales loses out on this fantastic developmental opportunity? Diolch.
Fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, Trefnydd. Yn gyntaf, mae Prif Weinidog y DU wedi cyrraedd pwynt isaf newydd—pwy a wyddai fod hynny'n bosibl mewn gwirionedd? Gan gyfaddef ei fod yn gwbl ymwybodol bod ei bolisi treth etifeddiaeth yn gyrru pobl i gymryd eu bywydau eu hunain, fe ddywedodd Starmer, heb unrhyw deimlad dynol, mae'n ymddangos, y bydd ef yn dal ati serch hynny. Fe ellir dadlau nad yw'r dyn yn addas i lywodraethu. Mae hi'n ymddangos bod y ddwy Lywodraeth Lafur ar ddau ben yr M4 yn canolbwyntio yn gyfan gwbl ar ddinistrio ffermio yng Nghymru a'r DU. Mae Ail Ddarlleniad y Bil Cyllid yn digwydd heddiw yn San Steffan, ac rwy'n credu bod cymunedau ffermio Cymru yn haeddu datganiad ar lawr y Senedd hon, gan y Llywodraeth hon, yn amlinellu eich ymateb i hwnnw ac yn nodi unrhyw ymdrechion yr ydych chi'n eu gwneud i bwyso ar Lywodraeth Lafur y DU i wyrdroi'r polisi trychinebus hwn.
Hefyd, pan oedd y lle hwn yn Gynulliad, roedd bron pob ysgol gynradd yn hen ardal Gwent yn cynnig gwersi cerddoriaeth neu gyflwyniad i gerddoriaeth gydag offerynnau. Nid yw hynny'n wir mwyach, gyda'r rhan fwyaf o ysgolion yn methu â chynnig hynny oherwydd diffyg cyllid. Mae Cymru yn galw ei hun yn 'wlad y gân', ond mae cerddoriaeth yn diflannu o'n hystafelloedd dosbarth. A gaf i ofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd dros addysg, yn nodi faint o ysgolion yng Nghymru sy'n cynnig unrhyw fath o addysg gerddorol fyw erbyn hyn, gan nad yw llechen, wrth gwrs, yr un peth, a sut caiff ei hariannu? Pa gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau nad oes unrhyw blentyn yng Nghymru ar ei golled o ran y cyfle rhagorol hwn i ddatblygu? Diolch.
Well, I think we probably all in this Chamber look forward to hearing what your views are going to be on whether you are going to vote for a draft budget, which is going to result in a 4.5 per cent increase in funding to local government and a 3.6 per cent increase to the health service. The money to local government, as the First Minister has said, will be for our schools, for social care. And when did you ever vote for a budget, Laura Anne Jones, which actually supports our public services? We very much fear what the Reform agenda will be in terms of the importance of this budget, which we hope, of course, you will support. But we don't dare think what your view would be in terms of a Reform budget.
Wel, rwy'n credu ein bod ni i gyd yn y Siambr hon yn edrych ymlaen at glywed beth fydd eich barn chi ynglŷn â sut y byddwch chi'n pleidleisio dros gyllideb ddrafft, a fydd yn arwain at gynnydd o 4.5 y cant yn y cyllid i lywodraeth leol a chynnydd o 3.6 y cant i'r gwasanaeth iechyd. Fe fydd yr arian i lywodraeth leol, fel dywedodd y Prif Weinidog, ar gyfer ein hysgolion ni, ar gyfer gofal cymdeithasol. A phryd wnaethoch chi bleidleisio dros unrhyw gyllideb, Laura Anne Jones, i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus mewn gwirionedd? Rydym ni'n pryderu yn fawr sut agenda fydd gan Reform o ran pwysigrwydd y gyllideb hon, yr ydym ni'n gobeithio, wrth gwrs, y byddwch chi'n ei chefnogi. Ond nid ydym ni'n meiddio meddwl am yr hyn a fyddai eich barn chi o ran cyllideb gan Reform.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Eitem 3 yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, lefelau uwchgyfeirio sefydliadau'r NHS. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jeremy Miles.
Item 3 is a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Care, escalation levels of NHS organisations. I call on the Cabinet Secretary, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. It's been almost six months since I last updated the Senedd about the escalation status of each of the NHS organisations in Wales, and in that time a lot has changed. The NHS has delivered 77,000 extra out-patient appointments and 17,000 cataract operations as part of the work to reduce long waiting times and to cut the overall waiting list. Long waits are falling. The overall waiting list is coming down. More appointments are available, including at evenings and weekends. More tests are being provided and more operations performed, and more treatments provided too.
Since July, our concerted and determined focus on reducing ambulance handover delays at hospital emergency departments has led to a 43 per cent reduction in lost ambulance hours and better response times for 999 calls. The Welsh Ambulance Service has introduced changes to the way it responds to 999 calls to put more focus on patient outcomes. In the last few months, we have seen a steady improvement in outcomes for people who've experienced a cardiac arrest. As I outlined last week in the Senedd, the ambulance service has implemented the second phase of this work, introducing the new 'orange: now', 'yellow: soon' and 'green: planned' categories.
Dirprwy Lywydd, we will mark the first anniversary of the women's health plan this week, and there'll be a pathfinder women's health hub in every health board by March, just as we promised.
All this progress would not have been possible without the support and dedication of the many tens of thousands of NHS staff who are delivering these improvements and the best possible care for people all over Wales, and will continue do so throughout the winter. There are, of course, challenges. There are areas where health boards and NHS trusts are not delivering their own plans and the high standards and expectations that we set, and there is too much variation within and between health boards. In July, I updated Members of the Senedd about the escalation and intervention arrangements for each NHS organisation. Today, I am providing a further update after the quality, performance and financial management of every NHS organisation in Wales has been carefully assessed.
Earlier today, I issued a written statement setting out the revised escalation levels for all NHS organisations. Dirprwy Lywydd, I want to recognise the progress made by some health boards. Hywel Dda University Health Board has made considerable improvements in its governance and leadership. The appointment of a new chair, chief executive and deputy chief executive has brought stability and direction to the board. The implementation of a new organisational operational care group structure and its related governance has improved decision making and operational grip and control. The health board has reviewed and implemented refreshed board governance arrangements, completed a review of its quality and safety governance arrangements, and has made good progress in completing recommendations made by auditors, inspectorates and regulators. It has met the criteria, which enables me to de-escalate Hywel Dda University Health Board to routine arrangements for governance and leadership. All other domains will remain at the same level of escalation as in July. This is significant as an achievement for the health board, which was in level 4 escalation in January of last year.
Dirprwy Lywydd, at the public accountability meeting with Aneurin Bevan University Health Board at the start of the month, I raised challenges relating to finance, planning and performance with the chair and chief executive. Last year, it had made considerable improvements and had a financially balanced and approved three-year plan. It is extremely disappointing that not only has this progress not been maintained, but the health board's financial position has deteriorated rapidly over the course of this year. It is forecasting a £18.3 million deficit by the end of March. This is not acceptable. I'm placing Aneurin Bevan University Health Board in level 4 escalation for finance, strategy and planning, and I am revoking the approval of its three-year plan.
The health board has also been in level 3 escalation for performance and outcomes related to urgent and emergency care at the Grange University Hospital since January 2024. Despite considerable investment and staffing in the emergency department, the health board has failed to deliver the required improvements. I'm also raising the escalation level to level 4 for urgent and emergency care at the health board. This will result in direct intervention by the Welsh Government and NHS performance and improvement to improve the timeliness and quality of urgent and emergency care for people living in the Gwent region.
Dirprwy Lywydd, Betsi Cadwaladr University Health Board remains at the highest level of escalation, level 5 or, effectively, in special measures. Members will, of course, by now, be aware that I've announced two significant interventions in the health board. A team of experts, led by Jane Farrell, will work with the senior leadership team at the health board to improve planned care, cancer, and urgent and emergency services. The second intervention is an immediate review of the management of waiting times data at the health board.
The Cardiff and Vale University Health Board was placed into level 4 escalation in July. Following the public accountability meeting on 13 November, I am appointing a senior turnaround director to provide direct support to the organisation.
There are no changes to the escalation levels at Cwm Taf Morgannwg, Swansea bay and Powys teaching health boards, nor at the other NHS trusts and special health authorities.
Dirprwy Lywydd, in closing, I want to put on record my thanks to all the NHS staff who work so hard to make a difference to people's health, often under difficult circumstances, every day. As colleagues will know, we are facing an early flu surge, which is putting pressure on all health and care services. We can all support the NHS this winter by making sure that we've had our flu jab and by choosing the right health service for our needs. This doesn't always mean going to the emergency department or calling the GP. NHS 111 can provide the help and advice that we often need. Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae wedi bod bron i chwe mis ers i mi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ddiwethaf i'r Senedd am statws uwchgyfeirio pob un o sefydliadau'r GIG yng Nghymru, ac yn y cyfnod hwnnw mae llawer wedi newid. Mae'r GIG wedi darparu 77,000 o apwyntiadau cleifion allanol ychwanegol a 17,000 o lawdriniaethau cataract fel rhan o'r gwaith i leihau amseroedd aros hir ac i dorri'r rhestr aros gyffredinol. Mae niferoedd yr arosiadau hir yn disgyn. Mae'r rhestr aros gyffredinol yn dod i lawr. Mae mwy o apwyntiadau ar gael, gan gynnwys gyda'r nos ac ar benwythnosau. Mae mwy o brofion yn cael eu darparu a mwy o lawdriniaethau wedi'u cyflawni, a mwy o driniaethau wedi'u darparu hefyd.
Ers mis Gorffennaf, mae ein ffocws cytunedig a phenderfynol ar leihau oedi trosglwyddo o ambiwlans mewn adrannau argyfwng ysbytai wedi arwain at ostyngiad o 43 y cant mewn oriau ambiwlans a gollwyd ac amseroedd ymateb gwell ar gyfer galwadau 999. Mae Gwasanaeth Ambiwlans Cymru wedi cyflwyno newidiadau i'r ffordd y mae'n ymateb i alwadau 999 i roi mwy o ffocws ar ganlyniadau cleifion. Yn ystod y misoedd diwethaf, rydym wedi gweld gwelliant cyson mewn canlyniadau i bobl sydd wedi profi ataliad y galon. Fel y nodais i yr wythnos diwethaf yn y Senedd, mae'r gwasanaeth ambiwlans wedi gweithredu ail gam y gwaith hwn, gan gyflwyno'r categorïau newydd 'oren: nawr', 'melyn: yn fuan' a 'gwyrdd: wedi'i gynllunio'.
Dirprwy Lywydd, byddwn yn nodi pen-blwydd cyntaf cynllun iechyd menywod yr wythnos hon, a bydd canolfan iechyd menywod ym mhob bwrdd iechyd erbyn mis Mawrth, yn union fel yr addawyd gennym.
Ni fyddai'r holl gynnydd hwn wedi bod yn bosibl heb gefnogaeth ac ymroddiad y degau o filoedd o staff y GIG sy'n cyflawni'r gwelliannau hyn a'r gofal gorau posibl i bobl ledled Cymru, a byddant yn parhau i wneud hynny trwy gydol y gaeaf. Mae yna, wrth gwrs, heriau. Mae yna feysydd lle nad yw byrddau iechyd ac ymddiriedolaethau'r GIG yn cyflawni eu cynlluniau eu hunain a'r safonau a'r disgwyliadau uchel rydym ni'n eu gosod, ac mae gormod o amrywiaeth o fewn a rhwng byrddau iechyd. Ym mis Gorffennaf, fe wnes i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Senedd am y trefniadau uwchgyfeirio ac ymyrraeth ar gyfer pob sefydliad GIG. Heddiw, rwy'n rhoi diweddariad pellach ar ôl i ansawdd, perfformiad a rheolaeth ariannol pob sefydliad y GIG yng Nghymru gael eu hasesu'n ofalus.
Yn gynharach heddiw, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig yn nodi'r lefelau uwchgyfeirio diwygiedig ar gyfer pob sefydliad y GIG. Dirprwy Lywydd, rwyf am gydnabod y cynnydd a wnaed gan rai byrddau iechyd. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi gwneud gwelliannau sylweddol yn ei lywodraethiant a'i arweinyddiaeth. Mae penodi cadeirydd, prif weithredwr a dirprwy brif weithredwr newydd wedi dod â sefydlogrwydd a chyfeiriad i'r bwrdd. Mae gweithredu strwythur grŵp gofal gweithredol sefydliadol newydd a'i lywodraethu cysylltiedig wedi gwella'r broses o wneud penderfyniadau a gafael a rheolaeth weithredol. Mae'r bwrdd iechyd wedi adolygu a gweithredu trefniadau llywodraethu bwrdd wedi'u hadnewyddu, wedi cwblhau adolygiad o'i drefniadau llywodraethu ansawdd a diogelwch, ac wedi gwneud cynnydd da wrth gwblhau argymhellion a wnaed gan archwilwyr, arolygaethau a rheoleiddwyr. Mae wedi bodloni'r meini prawf, sy'n fy ngalluogi i isgyfeirio Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda i drefniadau arferol ar gyfer llywodraethiant ac arweinyddiaeth. Bydd pob maes arall yn aros ar yr un lefel o uwchgyfeirio, sef fel yr oedd ym mis Gorffennaf. Mae hyn yn arwyddocaol fel cyflawniad i'r bwrdd iechyd, a oedd ar lefel 4 uwchgyfeirio ym mis Ionawr y llynedd.
Dirprwy Lywydd, yn y cyfarfod atebolrwydd cyhoeddus gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan ar ddechrau'r mis, codais heriau sy'n ymwneud â chyllid, cynllunio a pherfformiad gyda'r cadeirydd a'r prif weithredwr. Y llynedd, roedd wedi gwneud gwelliannau sylweddol ac roedd ganddo gynllun tair blynedd cytbwys yn ariannol ac wedi'i gymeradwyo. Mae'n hynod siomedig nad yw'r cynnydd hwn wedi'i gynnal, ond mae sefyllfa ariannol y bwrdd iechyd wedi dirywio'n gyflym yn ystod y flwyddyn hon. Mae'n rhagweld diffyg o £18.3 miliwn erbyn diwedd mis Mawrth. Nid yw hyn yn dderbyniol. Rwy'n gosod Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan ar lefel 4 uwchgyfeirio ar gyfer cyllid, strategaeth a chynllunio, ac rwy'n dirymu cymeradwyaeth ei gynllun tair blynedd.
Mae'r bwrdd iechyd hefyd wedi bod ar lefel 3 uwchgyfeirio ar gyfer perfformiad a chanlyniadau sy'n gysylltiedig â gofal brys ac argyfwng yn Ysbyty Athrofaol y Faenor ers mis Ionawr 2024. Er gwaethaf buddsoddiad sylweddol a staffio yn yr adran argyfwng, mae'r bwrdd iechyd wedi methu â chyflawni'r gwelliannau angenrheidiol. Rwyf hefyd yn codi'r lefel uwchgyfeirio i lefel 4 ar gyfer gofal brys ac argyfwng yn y bwrdd iechyd. Bydd hyn yn arwain at ymyrraeth uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru a pherfformiad a gwelliant y GIG i wella prydlondeb ac ansawdd gofal brys ac argyfwng i bobl sy'n byw yn rhanbarth Gwent.
Dirprwy Lywydd, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn parhau i fod ar lefel uchaf uwchgyfeirio, lefel 5 neu, i bob pwrpas, mae mewn mesurau arbennig. Bydd aelodau, wrth gwrs, erbyn hyn yn ymwybodol fy mod wedi cyhoeddi dwy ymyrraeth sylweddol yn y bwrdd iechyd. Bydd tîm o arbenigwyr, dan arweiniad Jane Farrell, yn gweithio gyda'r uwch dîm arweinyddiaeth yn y bwrdd iechyd i wella gwasanaethau gofal wedi'i gynllunio, canser, a brys ac argyfwng. Yr ail ymyrraeth yw adolygiad ar unwaith o reoli data amseroedd aros yn y bwrdd iechyd.
Cafodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro ei roi ar lefel 4 uwchgyfeirio ym mis Gorffennaf. Yn dilyn y cyfarfod atebolrwydd cyhoeddus ar 13 Tachwedd, rwy'n penodi uwch gyfarwyddwr gwelliannau i ddarparu cymorth uniongyrchol i'r sefydliad.
Nid oes unrhyw newidiadau i'r lefelau uwchgyfeirio ym myrddau iechyd Cwm Taf Morgannwg a Bae Abertawe a bwrdd iechyd addysgu Powys, nac yn yr ymddiriedolaethau GIG eraill ac awdurdodau iechyd arbennig.
Dirprwy Lywydd, i gloi, hoffwn gofnodi fy niolch i holl staff y GIG sy'n gweithio mor galed i wneud gwahaniaeth i iechyd pobl, yn aml o dan amgylchiadau anodd, bob dydd. Fel y bydd cyd-Aelodau yn gwybod, rydym yn wynebu ymchwydd ffliw cynnar, sy'n rhoi pwysau ar yr holl wasanaethau iechyd a gofal. Gallwn ni i gyd gefnogi'r GIG y gaeaf hwn trwy wneud yn siŵr ein bod wedi cael ein brechiad ffliw a thrwy ddewis y gwasanaeth iechyd cywir ar gyfer ein hanghenion. Nid yw hyn bob amser yn golygu mynd i'r adran achosion brys neu alw'r meddyg teulu. Gall GIG 111 ddarparu'r cymorth a'r cyngor sydd eu hangen arnom yn aml. Diolch yn fawr.
I'd like to thank the Cabinet Secretary for your oral and written statements on escalation and intervention arrangements in the NHS this afternoon. Before I start, I'd just like to thank all the NHS working across all our front-line services across Wales.
Cabinet Secretary, while this statement tells us where health boards sit within the escalation framework, it does tell us far too little about why they are there, how long they're expected to remain there, and whether this system is delivering meaningful improvements for patients and staff. It is deeply concerning that, once again, we see multiple health boards at escalation levels 4 and 5, with Betsi Cadwaladr remaining at level 5, the most serious level of intervention. This health board has now spent the majority of the last decade under some form of enhanced monitoring or special measures, which raises a serious, fundamental question for the Government: if escalation and intervention are working as intended, why do some organisations remain trapped at the highest levels, year after year? Escalation cannot simply become a holding pattern or an administrative label that replaces genuine improvements across the system.
The statement also provides some clarity on the specific measures and thresholds that trigger challenges in escalation statuses, and I'd like to know exactly what precise performance indicators justified moving Aneurin Bevan University Health Board to level 4 for urgent and emergency care, and what data demonstrates improvement to sufficiently justify de-escalations in services elsewhere.
Members are asked to accept these decisions on trust, yet the underlying data is not published, nor is there any independent validation of the Welsh Government's assessments. Will the Government publish the performance metrics, risk assessments and evidence used to assign escalation levels so that Members and the public can properly scrutinise these decisions?
Escalation in itself, Cabinet Secretary, must deliver better outcomes for patients. Yet, despite years of intervention, emergency department performance remains consistently below target across Wales, long waits for planned care persist and cancer treatment targets continue to be missed. So, I'd like to know: where is the evidence that escalation and interventions are improving patient outcomes at pace and at scale? Has the Government conducted any analysis comparing health boards under escalation with those not under escalation to determine whether this framework genuinely improves recovery? And if not, how can we be confident that escalation is anything more than a reactive process?
The statement also confirms that seven health boards remain at level 4 for finance, planning and strategy. This reflects a system under sustained strain, rather than isolated organisational failure. Audit Wales has repeatedly warned about weak financial resilience and unrealistic assumptions in annual plans and a growing gap between demand and available resources. Yet escalation appears to be focused on individual organisations rather than addressing the huge pressures across the system created by policy and funding decisions. So, I'd like to know, Cabinet Secretary, how many of the financial escalations we see today are the result of local mismanagement within health boards, and how much of this stems from national policy decisions taken by the Government, and what specific financial recovery targets have been set for those health boards at level 4. When does the Government expect those targets to be met, and can you ensure, Cabinet Secretary, that those services are not cut on the front line to make sure that health boards can balance their books?
I think one of the most striking omissions from the statement is any meaningful reference to the workforce crisis. Vacancies remain high, agency spending continues to rise across the system, and staff morale is under increasing pressure. Yet escalation decisions are presented without any accompanying workforce data. How can escalation arrangements be credible if they do not explicitly account for staffing shortages, retention challenges and workforce burnout? And will the Government commit to publishing workforce indicators alongside the escalation status, so that Members have a full and honest picture about what's going on across our health boards across Wales?
Finally, Cabinet Secretary, escalation and intervention must command public confidence. At present, the process feels opaque and remote from the lived experiences of patients waiting years for care. People in north Wales have been let down for years. Hywel Dda and Powys are making huge decisions on the front line because of financial mismanagement. So, I would like to know what is this Welsh Government going to do to ensure that these organisations are brought under control, and we can finally get back into a situation where no health board across Wales is under any level of intervention. Diolch.
Hoffwn ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am eich datganiadau llafar ac ysgrifenedig ar drefniadau uwchgyfeirio ac ymyrraeth yn y GIG y prynhawn yma. Cyn i mi ddechrau, hoffwn ddiolch i'r holl GIG sy'n gweithio ar draws ein holl wasanaethau rheng flaen ledled Cymru.
Ysgrifennydd Cabinet, er bod y datganiad hwn yn dweud wrthym ble mae byrddau iechyd yn eistedd o fewn y fframwaith uwchgyfeirio, mae'n dweud llawer rhy ychydig wrthym ynghylch pam eu bod yno, pa mor hir y disgwylir iddynt aros yno, ac a yw'r system hon yn darparu gwelliannau ystyrlon i gleifion a staff. Mae'n bryderus iawn, unwaith eto, ein bod yn gweld byrddau iechyd lluosog ar lefelau uwchgyfeirio 4 a 5, gyda Betsi Cadwaladr yn aros ar lefel 5, y lefel fwyaf difrifol o ymyrraeth. Mae'r bwrdd iechyd hwn bellach wedi treulio'r rhan fwyaf o'r degawd diwethaf yn destun rhyw fath o fonitro uwch neu fesurau arbennig, sy'n codi cwestiwn difrifol, sylfaenol i'r Llywodraeth: os yw uwchgyfeirio ac ymyrraeth yn gweithio fel y bwriadwyd, pam y mae rhai sefydliadau yn parhau i fod ar y lefelau uchaf, flwyddyn ar ôl blwyddyn? Ni all uwchgyfeirio yn unig ddod yn batrwm dal neu label gweinyddol sy'n cymryd lle gwelliannau gwirioneddol ar draws y system.
Mae'r datganiad hefyd yn darparu rhywfaint o eglurder ar y mesurau a'r trothwyon penodol sy'n sbarduno heriau mewn statws uwchgyfeirio, a hoffwn wybod yn union pa ddangosyddion perfformiad yn union a oedd yn cyfiawnhau symud Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan i lefel 4 ar gyfer gofal brys ac argyfwng, a pha ddata sy'n dangos gwelliant i gyfiawnhau'n ddigonol isgyfeirio mewn gwasanaethau mewn mannau eraill.
Gofynnir i Aelodau dderbyn y penderfyniadau hyn ar ymddiriedaeth, ond nid yw'r data sylfaenol yn cael ei gyhoeddi, ac nid oes unrhyw ddilysiad annibynnol o asesiadau Llywodraeth Cymru. A wnaiff y Llywodraeth gyhoeddi'r metrigau perfformiad, yr asesiadau risg a'r dystiolaeth a ddefnyddir i neilltuo lefelau uwchgyfeirio fel y gall Aelodau a'r cyhoedd graffu'n briodol ar y penderfyniadau hyn?
Rhaid i uwchgyfeirio ynddo'i hun, Ysgrifennydd Cabinet, ddarparu canlyniadau gwell i gleifion. Eto, er gwaethaf blynyddoedd o ymyrraeth, mae perfformiad adrannau argyfwng yn parhau i fod yn is na'r targed ledled Cymru, mae arosiadau hir am ofal wedi'i gynllunio yn parhau ac nid yw targedau triniaeth canser yn cael eu cyflawni o hyd. Felly, hoffwn wybod: ble mae'r dystiolaeth bod uwchgyfeirio ac ymyraethau yn gwella canlyniadau cleifion ar gyflymder ac ar raddfa sylweddol? A yw'r Llywodraeth wedi cynnal unrhyw ddadansoddiad sy'n cymharu byrddau iechyd sy'n cael eu huwchgyfeirio â'r rhai nad ydynt yn cael eu huwchgyfeirio i benderfynu a yw'r fframwaith hwn yn gwella adferiad mewn gwirionedd? Ac os na ydyw, sut allwn ni fod yn hyderus fod uwchgyfeirio yn rhywbeth mwy na phroses adweithiol yn unig?
Mae'r datganiad hefyd yn cadarnhau bod saith bwrdd iechyd yn parhau i fod ar lefel 4 ar gyfer cyllid, cynllunio a strategaeth. Mae hyn yn adlewyrchu system o dan straen parhaus, yn hytrach na methiant sefydliadol neilltuol. Mae Archwilio Cymru wedi rhybuddio dro ar ôl tro am gydnerthedd ariannol gwan a rhagdybiaethau afrealistig mewn cynlluniau blynyddol a bwlch cynyddol rhwng y galw a'r adnoddau sydd ar gael. Ond mae'n ymddangos bod uwchgyfeirio yn canolbwyntio ar sefydliadau unigol yn hytrach na mynd i'r afael â'r pwysau enfawr ar draws y system a grëwyd gan benderfyniadau polisi a chyllid. Felly, hoffwn wybod, Ysgrifennydd Cabinet, faint o'r uwchgyfeiriadau ariannol a welwn heddiw sy'n ganlyniad i gamreoli lleol o fewn byrddau iechyd, a faint o hyn sy'n deillio o benderfyniadau polisi cenedlaethol a wnaed gan y Llywodraeth, a pha dargedau adferiad ariannol penodol sydd wedi'u gosod ar gyfer y byrddau iechyd hynny ar lefel 4. Pryd mae'r Llywodraeth yn disgwyl i'r targedau hynny gael eu cyflawni, ac a allwch chi sicrhau, Ysgrifennydd Cabinet, nad yw'r gwasanaethau hynny'n cael eu torri ar y rheng flaen i wneud yn siŵr bod byrddau iechyd yn gallu mantoli'r cyfrifon?
Rwy'n credu mai un o'r hepgoriadau mwyaf trawiadol o'r datganiad yw cyfeiriad ystyrlon at argyfwng y gweithlu. Mae swyddi gwag yn parhau i fod yn uchel, mae gwariant asiantaeth yn parhau i godi ar draws y system, ac mae morâl staff o dan bwysau cynyddol. Eto mae penderfyniadau uwchgyfeirio yn cael eu cyflwyno heb unrhyw ddata gweithlu cysylltiedig. Sut gall trefniadau uwchgyfeirio fod yn gredadwy os nad ydynt yn cyfrif yn benodol am brinder staffio, heriau cadw a gorludded gweithlu? Ac a wnaiff y Llywodraeth ymrwymo i gyhoeddi dangosyddion gweithlu ochr yn ochr â'r statws uwchgyfeirio, fel bod gan yr Aelodau ddarlun llawn a gonest o'r hyn sy'n digwydd ar draws ein byrddau iechyd ledled Cymru?
Yn olaf, Ysgrifennydd Cabinet, mae'n rhaid i uwchgyfeirio ac ymyrraeth ennyn hyder y cyhoedd. Ar hyn o bryd, mae'r broses yn teimlo'n anhryloyw ac yn bell o brofiadau bywyd cleifion sy'n aros am ofal. Mae pobl yn y gogledd wedi cael eu siomi ers blynyddoedd. Mae Hywel Dda a Phowys yn gwneud penderfyniadau enfawr ar y rheng flaen oherwydd camreoli ariannol. Felly, hoffwn wybod beth mae'r Llywodraeth Cymru hon yn mynd i'w wneud i sicrhau bod y sefydliadau hyn yn cael eu dwyn o dan reolaeth, ac o'r diwedd gallwn fynd yn ôl i sefyllfa lle nad oes unrhyw fwrdd iechyd ledled Cymru o dan unrhyw lefel o ymyrraeth. Diolch.
Well, I note that the Member's celebrations on the weekend haven't blunted his appetite for omnibus criticisms of the NHS. In the many, many allegations that he's made against the NHS, I'll try and identify some of the most pertinent questions, if I may.
The key thing to bear in mind in the context of this discussion is that escalation isn't a punishment. It's a framework for intervention and support. So, it's a recognition that performance for a particular activity in a particular health board is not where we expect it to be and therefore that additional support is required in order to get the health board into the place we want it to be. So, he is right to say that it's important, therefore, that the criteria that are used to escalate and de-escalate are understood, and that the nature of the support going into the health board is clear.
He asks me what the criteria are. In each case, they are published on both the Welsh Government's website and that of the health board, so that he and others are able to see what the steps are, what the requirements are and whether they've been met. So, generally speaking, a level of improvement, depending on the issue at hand, is generally quantified and needs to be met over a specified number of months before the health board is eligible for consideration to be de-escalated in that area.
I made it clear in the statement I made a number of weeks ago, having reformed some aspects of the escalation process, that, where a metric is quantifiable and it is met, then we would regard that as automatically leading to de-escalation in that area. So, that's been set out earlier this year. Some judgments, of course, are more qualitative, because they relate to different facets of the activities of the health board. So, for example, the de-escalation of Hywel Dda health board in relation to leadership and governance has both a quantified and a qualitative character, and my statement today sets out why I believe, based on advice, it is appropriate to de-escalate for that specific area.
He made the point that there is no evidence that this helps health boards improve. In my statement I set out that, at the start of last year, Hywel Dda health board was in escalation at level 4 across the board. We see a very different picture today. That tells me that what we are seeing is that in those specific areas there has been improvement in de-escalating, and we can see that translating into activity on the ground.
He asked me specifically what evidence is published that justifies the escalation of Aneurin Bevan in relation to urgent and emergency care. I would just say to him gently, this is one area of the NHS where a huge amount of data is published on a health board basis, routinely, many times a year. So, he will be able to find, if he looks at our website or that of the health board, indicators in relation to four-hour waits in ED, 12-hour waits in ED, ambulance handover times in each ED, the level of demand in each ED, the number of admissions. All of that is published and that provides both the evidence upon which the decision is made and the data that enables him to scrutinise that decision.
He made a point about the escalation system being reactive, and in a sense that is correct: it reacts to a situation on the ground. However, it is not the only thing that the Welsh Government does to improve performance in the NHS. Crucially, the work that is proactive obviously is more important in the longer term, for good reason. He will have seen from the planning framework last year, the new planning framework is about to come out, a very specific approach to our expectations of the health service, specific mandated actions that every health board is required to take. We've published performance against those actions.
He made the point about budgets, again an important point, recognising that, over time, the budget allocations to some health boards have been affected by population changes. Last year, we made a reallocation to reflect changes in population size to make sure that the fundamental allocation across health boards is fair and reflects the needs of local populations. It is for health boards to decide how those budgets are spent and every health board has to manage the twin obligations that anybody in receipt of public funding has to comply with, which is firstly to deliver excellent services and secondly to meet its financial obligations. There is no part of any public service in which this is an either/or. Both those conditions must be met and that's true for all health boards as well.
I hope those have been the specific points that the Member has asked for. I would say, finally, that some of the changes that we made earlier this year are designed specifically to provide that additional support that health boards need, so that when they have an issue that is emerging or a pattern or a trend that they are able to see, and their own performance is not where they want it to be and not where we want it to be, they're able to reach out for support to improve those areas. So, we've moved from the NHS Wales Executive, which we had at the start of this year, to NHS Wales Performance and Improvement. We've appointed a new managing director and there's work under way to reorganise the resources of that organisation so that it can provide that proactive support that health boards need, as well as support Ministers in providing the important scrutiny that we do.
Wel, rwy'n nodi nad yw dathliadau'r Aelod ar y penwythnos wedi lleihau ei awydd am feirniadaeth gynhwysfawr o'r GIG. Yn y nifer fawr o honiadau y mae wedi'u gwneud yn erbyn y GIG, fe geisiaf nodi rhai o'r cwestiynau mwyaf perthnasol, os gallaf.
Y peth allweddol i'w gofio yng nghyd-destun y drafodaeth hon yw nad yw uwchgyfeirio yn gosb. Mae'n fframwaith ar gyfer ymyrraeth a chefnogaeth. Felly, mae'n gydnabyddiaeth nad yw perfformiad ar gyfer gweithgaredd penodol mewn bwrdd iechyd penodol yn y lle rydym ni'n disgwyl iddo fod ac felly mae angen cymorth ychwanegol er mwyn cael y bwrdd iechyd i'r lle rydym ni eisiau iddo fod. Felly, mae'n iawn i ddweud ei bod yn bwysig, felly, bod y meini prawf sy'n cael eu defnyddio i uwchgyfeirio ac isgyfeirio yn cael eu deall, a bod natur y gefnogaeth sy'n mynd i'r bwrdd iechyd yn glir.
Mae'n gofyn i mi beth yw'r meini prawf. Ym mhob achos, maent yn cael eu cyhoeddi ar wefan Llywodraeth Cymru a gwefan y bwrdd iechyd, fel bod ef ac eraill yn gallu gweld beth yw'r camau, beth yw'r gofynion ac a ydynt wedi'u bodloni. Felly, yn gyffredinol, mae lefel y gwelliant, yn dibynnu ar y mater dan sylw, yn gyffredinol yn cael ei meintioli ac mae angen ei bodloni dros nifer penodol o fisoedd cyn i'r bwrdd iechyd fod yn gymwys i'w ystyried ar gyfer isgyfeirio yn y maes hwnnw.
Fe wnes i'n glir yn y datganiad a wnes sawl wythnos yn ôl, ar ôl diwygio rhai agweddau ar y broses uwchgyfeirio, lle mae metrig yn fesuradwy ac mae'n cael ei gyflawni, yna byddem yn ystyried bod hynny'n arwain yn awtomatig at isgyfeirio yn y maes hwnnw. Felly, mae hynny wedi'i nodi yn gynharach eleni. Mae rhai dyfarniadau, wrth gwrs, yn fwy ansoddol, oherwydd eu bod yn ymwneud â gwahanol agweddau ar weithgareddau'r bwrdd iechyd. Felly, er enghraifft, mae gan isgyfeirio bwrdd iechyd Hywel Dda mewn perthynas ag arweinyddiaeth a llywodraethu gymeriad meintiol ac ansoddol, ac mae fy natganiad heddiw yn nodi pam rwy'n credu, yn seiliedig ar gyngor, ei bod yn briodol isgyfeirio ar gyfer y maes penodol hwnnw.
Gwnaeth y pwynt nad oes unrhyw dystiolaeth bod hyn yn helpu byrddau iechyd i wella. Yn fy natganiad, nodais fod bwrdd iechyd Hywel Dda ar lefel 4 uwchgyfeirio ar draws y bwrdd, ddechrau'r llynedd. Gwelwn ddarlun gwahanol iawn heddiw. Mae hynny'n dweud wrthyf mai'r hyn rydym ni'n ei weld yw bod gwelliant wedi bod yn y meysydd penodol hynny o ran isgyfeirio, a gallwn weld hynny'n troi'n weithgarwch ar lawr gwlad.
Gofynnodd i mi yn benodol pa dystiolaeth sy'n cael ei chyhoeddi sy'n cyfiawnhau uwchgyfeirio Aneurin Bevan mewn perthynas â gofal brys ac argyfwng. Byddwn yn dweud wrtho'n dawel, dyma un maes o'r GIG lle mae llawer iawn o ddata yn cael ei gyhoeddi ar sail bwrdd iechyd, yn rheolaidd, sawl gwaith y flwyddyn. Felly, bydd yn gallu dod o hyd i ddangosyddion mewn perthynas ag arosiadau pedair awr mewn adran argyfwng, arosiadau 12 awr mewn adran argyfwng, amseroedd trosglwyddo o ambiwlans ym mhob adran argyfwng, lefel y galw ym mhob adran argyfwng, nifer y derbyniadau. Mae hynny i gyd yn cael ei gyhoeddi ac mae hynny'n darparu'r dystiolaeth y gwneir y penderfyniad arni a'r data sy'n ei alluogi i graffu ar y penderfyniad hwnnw.
Gwnaeth bwynt sef bod y system uwchgyfeirio yn adweithiol, ac mewn un ystyr mae hynny'n gywir: mae'n ymateb i sefyllfa ar lawr gwlad. Fodd bynnag, nid dyma'r unig beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella perfformiad yn y GIG. Yn hanfodol, mae'r gwaith sy'n rhagweithiol yn amlwg yn bwysicach yn y tymor hwy, am reswm da. Bydd wedi gweld o'r fframwaith cynllunio y llynedd, mae'r fframwaith cynllunio newydd ar fin dod allan, dull gweithredu penodol iawn o ran ein disgwyliadau o'r gwasanaeth iechyd, camau gweithredu penodol y mae'n ofynnol i bob bwrdd iechyd eu cymryd. Rydym wedi cyhoeddi perfformiad yn erbyn y gweithredoedd hynny.
Gwnaeth y pwynt am gyllidebau, sydd unwaith eto yn bwynt pwysig, gan gydnabod bod newidiadau poblogaeth wedi effeithio ar y dyraniadau cyllideb i rai byrddau iechyd. Y llynedd, gwnaethom ailddyrannu i adlewyrchu newidiadau ym maint y boblogaeth i sicrhau bod y dyraniad sylfaenol ar draws byrddau iechyd yn deg ac yn adlewyrchu anghenion poblogaethau lleol. Mae'n rhaid i fyrddau iechyd benderfynu sut mae'r cyllidebau hynny'n cael eu gwario ac mae'n rhaid i bob bwrdd iechyd reoli'r ddwy rwymedigaeth y mae'n rhaid i unrhyw un sy'n derbyn cyllid cyhoeddus gydymffurfio â nhw, sef yn gyntaf i ddarparu gwasanaethau rhagorol ac yn ail i gyflawni ei rwymedigaethau ariannol. Nid oes unrhyw ran o unrhyw wasanaeth cyhoeddus lle mae hyn yn sefyllfa naill ai/neu. Rhaid bodloni'r ddau amod hynny ac mae hynny'n wir am bob bwrdd iechyd hefyd.
Gobeithio mai dyna'r pwyntiau penodol y mae'r Aelod wedi gofyn amdanynt. Fe fyddwn yn dweud, yn olaf, bod rhai o'r newidiadau a wnaethom yn gynharach eleni wedi'u cynllunio'n benodol i ddarparu'r gefnogaeth ychwanegol honno sydd ei hangen ar fyrddau iechyd, felly pan fydd ganddynt broblem sy'n dod i'r amlwg neu batrwm neu duedd y maent yn gallu ei gweld, ac nad yw eu perfformiad eu hunain lle maen nhw eisiau iddo fod ac nid lle rydym ni eisiau iddo fod, maen nhw'n gallu estyn allan am gymorth i wella'r meysydd hynny. Felly, rydym wedi symud o Weithrediaeth GIG Cymru, a gawsom ar ddechrau eleni, i Berfformiad a Gwelliant GIG Cymru. Rydym wedi penodi rheolwr gyfarwyddwr newydd ac mae gwaith ar y gweill i ad-drefnu adnoddau'r sefydliad hwnnw fel y gall ddarparu'r gefnogaeth ragweithiol honno sydd ei hangen ar fyrddau iechyd, yn ogystal â chefnogi Gweinidogion i ddarparu'r gwaith craffu pwysig yr ydym yn ei wneud.
At the outset of his contribution today, the Cabinet Secretary stated that a lot has changed since his last update on escalation and intervention arrangements in the NHS. Yet, despite that claim, there is something deeply familiar about the situation we are debating. What we're witnessing is not meaningful embedded change, but the continued normalisation of failure within the Welsh health system.
Wales began this year with every major health board under some form of targeted intervention. We approach the end of the year with that position further entrenched. Measures that should be exceptional, temporary and used only as a last resort have instead become routine. It is the people of Wales who are paying the price for that failure. In 2024 alone, the Royal College of Emergency Medicine estimated that more than 900 excess deaths in Wales were associated with waits of over 12 hours in EDs.
At the same time, unsafe practices such as corridor care have become commonplace rather than exceptional. This points to a deeper and more systemic failure in the ability of the NHS in Wales to deliver safe and timely care. This record speaks volumes about Labour's stewardship of our health service. There are currently no fewer than six individuals on the Government benches who have, at some point, held the health portfolio, including two former First Ministers and the current First Minister. Despite that depth of experience, failure remains a constant feature of this Government's record.
While improvements at Hywel Dda University Health Board are welcome, this is far from the first time that isolated good news has been outweighed by deterioration elsewhere. No health board in Wales is currently operating in a position of business as usual. That raises serious questions about the effectiveness of the current escalation framework in driving sustainable improvement. Betsi Cadwaladr University Health Board in particular has come to embody the Welsh Government's failure to embed lasting performance improvement.
Last month, the Cabinet Secretary announced additional support for Betsi, including the recruitment of an improvement director and a team of operational experts to work alongside the existing executive team. But it's crucial to remember that Betsi is already in special measures and has been for over two thirds of its existence. This inevitably leads to a fundamental question: are we now beyond level 5 intervention? Is there a need for a new description of Betsi's status that reflects a seriousness beyond the term 'special measures'? This situation suggests one of two things, either the special measures system itself is not working, or there is no ceiling to Labour's mismanagement of the health service. Which is it? Can we have an honest assessment as to why Betsi is failing?
Ar ddechrau ei gyfraniad heddiw, dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet fod llawer wedi newid ers ei ddiweddariad diwethaf ar drefniadau uwchgyfeirio ac ymyrraeth yn y GIG. Eto, er gwaethaf yr honiad hwnnw, mae rhywbeth cyfarwydd iawn am y sefyllfa yr ydym yn ei thrafod. Nid newid ystyrlon yw'r hyn rydym ni'n ei weld, ond normaleiddio parhaus methiant o fewn system iechyd Cymru.
Dechreuodd Cymru eleni gyda phob bwrdd iechyd mawr o dan ryw fath o ymyrraeth wedi'i thargedu. Rydym yn agosáu at ddiwedd y flwyddyn gyda'r sefyllfa honno wedi'i gwreiddio ymhellach. Mae mesurau a ddylai fod yn eithriadol, dros dro ac a ddefnyddir fel dewis olaf yn unig wedi dod yn arferol. Pobl Cymru sy'n talu'r pris am y methiant hwnnw. Yn 2024 yn unig, amcangyfrifodd y Coleg Brenhinol Meddygaeth Argyfwng fod mwy na 900 o farwolaethau gormodol yng Nghymru yn gysylltiedig ag arosiadau o dros 12 awr mewn adrannau argyfwng.
Ar yr un pryd, mae arferion anniogel fel gofal coridor wedi dod yn gyffredin yn hytrach nag yn eithriad. Mae hyn yn dangos methiant dyfnach a mwy systemig yng ngallu'r GIG yng Nghymru i ddarparu gofal diogel ac amserol. Mae'r record hon yn dweud llawer am stiwardiaeth Llafur dros ein gwasanaeth iechyd. Ar hyn o bryd mae chwe unigolyn ar feinciau'r Llywodraeth sydd wedi bod yn gyfrifol am y portffolio iechyd ar ryw adeg, gan gynnwys dau gyn-Brif Weinidog a'r Prif Weinidog presennol. Er gwaethaf y dyfnder hwnnw o brofiad, mae methiant yn parhau i fod yn nodwedd gyson o record y Llywodraeth hon.
Er bod gwelliannau ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yn cael eu croesawu, dyma'r tro cyntaf i newyddion da ynysig gael eu gorbwyso gan ddirywiad mewn mannau eraill. Nid oes unrhyw fwrdd iechyd yng Nghymru ar hyn o bryd yn gweithredu mewn sefyllfa o fusnes fel arfer. Mae hynny'n codi cwestiynau difrifol am effeithiolrwydd y fframwaith uwchgyfeirio presennol wrth sbarduno gwelliant cynaliadwy. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn arbennig wedi dod i ymgorffori methiant Llywodraeth Cymru i ymgorffori gwelliant perfformiad parhaol.
Fis diwethaf, cyhoeddodd yr Ysgrifennydd Cabinet gefnogaeth ychwanegol i Betsi, gan gynnwys recriwtio cyfarwyddwr gwelliant a thîm o arbenigwyr gweithredol i weithio ochr yn ochr â'r tîm gweithredol presennol. Ond mae'n hanfodol cofio bod Betsi eisoes mewn mesurau arbennig ac wedi bod am dros ddwy ran o dair o'i fodolaeth. Mae hyn yn anochel yn arwain at gwestiwn sylfaenol: a ydym bellach y tu hwnt i ymyrraeth lefel 5? A oes angen disgrifiad newydd o statws Betsi sy'n adlewyrchu difrifoldeb y tu hwnt i'r term 'mesurau arbennig'? Mae'r sefyllfa hon yn awgrymu un o ddau beth, naill ai nid yw'r system mesurau arbennig ei hun yn gweithio, neu nid oes terfyn i gamreoli'r gwasanaeth iechyd gan Lafur. Pa un ydyw? A allwn ni gael asesiad gonest pam mae Betsi yn methu?
Mae'r datganiad hefyd yn nodi y bydd y tîm newydd hwn mewn lle am gyfnod cychwynnol o chwe mis. Ai cyd-ddigwyddiad ydy o fod y chwe mis yna yn dirwyn i ben jest cyn yr etholiad nesaf? Allwch chi felly roi sicrwydd i ni nad oes yna ystyriaethau gwleidyddol i hyn?
Yn ehangach, mae sefyllfa Betsi Cadwaladr yn symptom o broblem llawer dyfnach: nid oes yr un bwrdd iechyd yng Nghymru heddiw mewn sefyllfa o fusnes fel arfer. Mae hynny'n codi cwestiynau sylfaenol ynghylch priodoldeb, eglurder ac effeithlonrwydd y fframwaith uwchgyfeirio ac ymyrryd presennol ar draws y gwasanaeth iechyd yng Nghymru.
Llynedd, fe gyhoeddodd Plaid Cymru adroddiad manwl ar lywodraethiant y gwasanaeth iechyd, gan gynnwys cyfres o argymhellion clir ar atebolrwydd, perfformiad ac arweinyddiaeth. Mae'n arwyddocaol bod nifer o'r arsylwadau hynny bellach wedi eu hadleisio gan adroddiad y grŵp cynghori gweinidogol ar berfformiad a chynhyrchiant y gwasanaeth iechyd. Un neges glir a ddaeth i'r amlwg o'r cyfweliadau gyda'r uwch arweinwyr a gyfrannodd at yr adroddiad oedd diffyg hyder a thryloywder yn y fframwaith presennol. Ydy'r Ysgrifennydd Cabinet yn cydnabod y teimlad yma o ansicrwydd?
Yn ogystal, mae cwestiwn dilys ynghylch a oes gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yr adnoddau, y capasiti a'r gallu gweithredol i ddarparu asesiadau perfformiad rheolaidd cadarn ac effeithiol yn erbyn safonau cenedlaethol. Ydy'r Ysgrifennydd Cabinet yn derbyn hynny?
I gloi, yn unol ag argymhellion y grŵp cynghori gweinidogol ar berfformiad a chynhyrchiant, mae angen eglurder ar sut mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi mireinio a chysoni'r cyfarfodydd y mae'n eu cynnal gyda'r byrddau iechyd mewn ffordd sy'n cryfhau eu hatebolrwydd am berfformiad. Heb newid sylfaenol yn y ffordd y caiff perfformiad ei fonitro, ei herio a'i wella, bydd y system yn parhau i gylchdroi drwy'r un problemau gyda chanlyniadau difrifol i gleifion a staff fel ei gilydd. Tybed ydy'r Ysgrifennydd Cabinet yn derbyn hynny. Diolch.
The statement also notes that this new team will be in place for an initial period of six months. Is it a coincidence that those six months come to an end just before the next election? Can you therefore provide us with an assurance that there are no political considerations involved here?
More broadly, the position of Betsi Cadwaladr is symptomatic of a far deeper problem: no health board in Wales today is in a position of business as usual. That raises fundamental questions as to the appropriateness, clarity and effectiveness of the current escalation and intervention framework across the NHS in Wales.
Last year, Plaid Cymru published a detailed report on the governance of the health service, including a number of clear recommendations on accountability, performance and leadership. It is significant that many of those observations are now echoed in the report of the ministerial advisory group on NHS performance and productivity. One clear message that emerged from the interviews with senior leaders who contributed to that report was a lack of confidence and transparency in the current framework. Does the Cabinet Secretary acknowledge this feeling of uncertainty?
Also, there is a valid question as to whether Healthcare Inspectorate Wales has the resources, the capacity and the operational ability to provide regular performance assessments that are robust and effective against national standards. Does the Cabinet Secretary accept that?
To conclude, in accordance with the recommendations made by the ministerial advisory group on performance and productivity, we need clarity as to how the Cabinet Secretary has refined and standardised the meetings he holds with health boards in a way that strengthens their accountability for performance. Without fundamental change in the way that performance is monitored, challenged and improved, the system will continue to cycle through the same old problems with serious outcomes for patients and staff alike. I wonder whether the Cabinet Secretary would accept that. Thank you.
Diolch i'r Aelod am y rhestr o gwestiynau.
I thank the Member for the list of questions.
Fundamental to the Member's charge is that there is a uniquely challenging situation in Wales that has been avoided by Governments of different colours in other parts of the UK. I would just gently say to him that of the 134 acute trusts in England that have been under largely Conservative Government for the last 14 years, 120 are in escalation and 48 of the 61 non-acute trusts are in that situation. In Scotland, a country in which I'm sure he thinks the Government reflects his world view, 12 of the 14 health boards are in escalation as well. So, there are some challenges that I think it would be fair for the Member to reflect on in other parts of the UK as well.
He made a number of particular points that I think don't fairly reflect the situation on the ground in Wales. He asked me whether I felt that we had reached the point where we needed a new description for the situation in Betsi. I honestly say to him I don't think that descriptions, if that is part of his solution, will get us very far indeed. What we want are actions and interventions based on the needs of individual health boards. A move away from the rhetorical to understanding what's happening on the ground, I think, will help us in addressing the challenges—[Interruption.]—addressing the challenges that the NHS faces in all parts of the UK.
He asked me whether I thought that a lack of transparency was an issue in relation to escalation and de-escalation. I mentioned in my answer to James Evans, of course, that the criteria for escalation and de-escalation are published and the evidence upon which we make the judgments is largely rooted in the data that is published, together with the qualitative judgment that I've sought to outline in my statement today. I accept that there has been an element of uncertainty around some aspects of the escalation framework, which is why, he'll remember, I did the review earlier in this year that has led to some changes in that. I do think it is important that people have a clear understanding of what the criteria are when they're met, that they are, essentially, certain that they will be de-escalated in those areas, and that is now the arrangement that we have in place and I hope that it will make a difference.
He mentioned the work of the ministerial advisory group and their recommendations about the importance of streamlining accountability. I do think that is important. It's one of the reasons why, in the planning framework last year, in advance of the recommendations, we focused in on a smaller number of key measures for the health service, and that has remained the case, and also a very specific approach to particular actions that we wanted the health service to take in order to improve the effectiveness with which it delivers services, and I want to take that same approach in the planning framework for the years ahead. I think it is important that we are very specific about our expectations, and mindful, of course, that the health service delivers a whole range of services, for which there is a limit to simply listing in those kinds of planning frameworks.
I hope he will have appreciated the level of public access that we've sought to bring to some of the accountability arrangements. I think it is important. I know that he is also interested in transparency, as I am. And providing an opportunity for the public to see the scrutiny and challenge that Ministers are able to provide health boards in relation to particular challenges—many of them I've referred to in the statement today—is part of that commitment that we make in order to improve transparency and public understanding of some of the challenges that the health service is currently grappling with.
Yn hanfodol i gyhuddiad yr Aelod yw bod sefyllfa unigryw o heriol yng Nghymru sydd wedi cael ei hosgoi gan Lywodraethau o wahanol liwiau mewn rhannau eraill o'r DU. Byddwn yn dweud wrtho'n dawel, o'r 134 ymddiriedolaeth acíwt yn Lloegr sydd wedi bod o dan Lywodraeth Geidwadol i raddau helaeth dros y 14 mlynedd diwethaf, mae 120 wedi'u huwchgyfeirio ac mae 48 o'r 61 ymddiriedolaeth nad ydynt yn acíwt yn y sefyllfa honno. Yn yr Alban, gwlad lle rwy'n siŵr ei fod yn meddwl bod y Llywodraeth yn adlewyrchu ei olwg o'r byd, mae 12 o'r 14 bwrdd iechyd wedi eu huwchgyfeirio hefyd. Felly, mae yna rai heriau yr wyf yn credu y byddai'n deg i'r Aelod fyfyrio arnynt mewn rhannau eraill o'r DU hefyd.
Fe wnaeth nifer o bwyntiau penodol nad ydyn nhw'n adlewyrchu'n deg y sefyllfa ar lawr gwlad yng Nghymru. Gofynnodd i mi a oeddwn i'n teimlo ein bod wedi cyrraedd y pwynt lle roedd angen disgrifiad newydd ar gyfer y sefyllfa yn Betsi. Rwy'n onest yn dweud wrtho nad wyf yn credu y bydd disgrifiadau, os yw hynny'n rhan o'i ddatrysiad, yn mynd â ni yn bell iawn yn wir. Yr hyn yr ydym eisiau eu gweld yw camau gweithredu ac ymyraethau yn seiliedig ar anghenion byrddau iechyd unigol. Bydd symud i ffwrdd o rethreg i ddeall beth sy'n digwydd ar lawr gwlad, rwy'n credu, yn ein helpu i fynd i'r afael â'r heriau—[Torri ar draws.]—mynd i'r afael â'r heriau y mae'r GIG yn eu hwynebu ym mhob rhan o'r DU.
Gofynnodd i mi a oeddwn i'n meddwl bod diffyg tryloywder yn broblem mewn perthynas ag uwchgyfeirio ac isgyfeirio. Soniais yn fy ateb i James Evans, wrth gwrs, fod y meini prawf ar gyfer uwchgyfeirio ac isgyfeirio yn cael eu cyhoeddi ac mae'r dystiolaeth yr ydym yn gwneud y dyfarniadau arni wedi'i gwreiddio i raddau helaeth yn y data a gyhoeddir, ynghyd â'r dyfarniad ansoddol yr wyf wedi ceisio amlinellu yn fy natganiad heddiw. Rwy'n derbyn bod elfen o ansicrwydd wedi bod ynghylch rhai agweddau ar y fframwaith uwchgyfeirio, a dyna pam, bydd yn cofio, fe wnes i'r adolygiad yn gynharach eleni sydd wedi arwain at rai newidiadau yn hynny. Rwy'n credu ei bod yn bwysig bod gan bobl ddealltwriaeth glir o beth yw'r meini prawf pan fyddant yn cael eu bodloni, eu bod nhw, yn y bôn, yn sicr y byddant yn cael eu hisgyfeirio yn y meysydd hynny, a dyna'r trefniant sydd gennym ar waith ac rwy'n gobeithio y bydd yn gwneud gwahaniaeth.
Soniodd am waith y grŵp cynghori gweinidogol a'u hargymhellion ynghylch pwysigrwydd symleiddio atebolrwydd. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig. Mae'n un o'r rhesymau pam, yn y fframwaith cynllunio y llynedd, cyn yr argymhellion, fe wnaethom ganolbwyntio ar nifer llai o fesurau allweddol ar gyfer y gwasanaeth iechyd, ac mae hynny wedi parhau i fod yn wir, a hefyd dull gweithredu penodol iawn o ran y camau penodol yr oeddem eisiau i'r gwasanaeth iechyd eu cymryd er mwyn gwella effeithiolrwydd darparu gwasanaethau, ac rwyf am fabwysiadu yr un dull yn y fframwaith cynllunio ar gyfer y blynyddoedd i ddod. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn benodol iawn ynglŷn â'n disgwyliadau, ac yn ymwybodol, wrth gwrs, bod y gwasanaeth iechyd yn darparu ystod eang o wasanaethau, y mae terfyn i restru yn y mathau hynny o fframweithiau cynllunio ar eu cyfer.
Rwy'n gobeithio y bydd wedi gwerthfawrogi'r lefel o fynediad cyhoeddus yr ydym wedi ceisio ei gyflwyno i rai o'r trefniadau atebolrwydd. Rwy'n credu ei fod yn bwysig. Rwy'n gwybod bod ganddo ddiddordeb mewn tryloywder hefyd, fel sydd gennyf i. Ac mae rhoi cyfle i'r cyhoedd weld y craffu a'r herio y mae Gweinidogion yn gallu eu darparu i fyrddau iechyd mewn perthynas â heriau penodol—llawer ohonynt yr wyf wedi cyfeirio atynt yn y datganiad heddiw—yn rhan o'r ymrwymiad hwnnw yr ydym yn ei wneud er mwyn gwella tryloywder a dealltwriaeth y cyhoedd o rai o'r heriau y mae'r gwasanaeth iechyd yn ymdopi â nhw ar hyn o bryd.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Eitem 4 heddiw yw Rheoliadau Deddf Caffael 2023 (Cytundebau Rhyngwladol Penodedig) (Diwygio) (Cymru) 2025. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg i wneud y cynnig. Mark Drakeford.
Item 4 today is the Procurement Act 2023 (Specified International Agreements) (Amendment) (Wales) Regulations 2025. I call on the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language to move the motion. Mark Drakeford.
Cynnig NDM9084 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Caffael 2023 (Cytundebau Rhyngwladol Penodedig) (Diwygio) (Cymru) 2025 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 18 Tachwedd 2025.
Motion NDM9084 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Procurement Act 2023 (Specified International Agreements) (Amendment) (Wales) Regulations 2025 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 18 November 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Symudaf y cynnig.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I move the motion.
The Procurement Act 2023, which came into force on 24 February this year, has brought significant change in the way we approach public procurement throughout Wales, shifting it from a process that is simply cost driven to one that actively supports inclusive economic growth, fair work and environmental responsibility.
The regulations before the Senedd today update Schedule 9 to the Procurement Act, giving effect to new international agreements that the UK has signed with Iraq and Kazakhstan. Amending Schedule 9 ensures that suppliers from Iraq and Kazakhstan are formally recognised as treaty state suppliers. In practical terms, this means that they must be treated in accordance with the procurement obligations set out in these new agreements. Welsh contracting authorities will now be required to offer suppliers from both Iraq and Kazakhstan the same opportunities as those provided to UK suppliers for procurements covered by the agreement.
These procurement obligations are reciprocal; Welsh exporting businesses will have easier access to those markets elsewhere. The change strengthens our compliance with international commitments and serves to reinforce our commitments to fair and open competition in public procurement.
I'm grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for their continued consideration of these regulations and I ask Members to approve the regulations today.
Mae Deddf Caffael 2023, a ddaeth i rym ar 24 Chwefror eleni, wedi creu newid sylweddol yn y ffordd yr ydym yn ymdrin â chaffael cyhoeddus ledled Cymru, gan ei symud o broses sy'n cael ei gyrru gan gost i broses sy'n cefnogi twf economaidd cynhwysol, gwaith teg a chyfrifoldeb amgylcheddol.
Mae'r rheoliadau gerbron y Senedd heddiw yn diweddaru Atodlen 9 i'r Ddeddf Caffael, gan roi effaith i gytundebau rhyngwladol newydd y mae'r DU wedi'u llofnodi gydag Irac a Kazakhstan. Mae diwygio Atodlen 9 yn sicrhau bod cyflenwyr o Irac a Kazakhstan yn cael eu cydnabod yn ffurfiol fel cyflenwyr gwladwriaeth gytuniad. Yn ymarferol, mae hyn yn golygu bod yn rhaid iddynt gael eu trin yn unol â'r rhwymedigaethau caffael a nodir yn y cytundebau newydd hyn. Bydd yn ofynnol i awdurdodau contractio Cymru nawr gynnig i gyflenwyr o Irac a Kazakhstan yr un cyfleoedd â'r rhai a ddarperir i gyflenwyr y DU ar gyfer caffaeliadau a gwmpesir gan y cytundeb.
Mae'r rhwymedigaethau caffael hyn yn rhai cilyddol; bydd busnesau allforio Cymru yn cael mynediad haws i'r marchnadoedd hynny mewn mannau eraill. Mae'r newid yn cryfhau ein cydymffurfiaeth ag ymrwymiadau rhyngwladol ac yn atgyfnerthu ein hymrwymiadau i gystadleuaeth deg ac agored mewn caffael cyhoeddus.
Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hystyriaeth barhaus o'r rheoliadau hyn ac rwy'n gofyn i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau heddiw.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The Legislation, Justice and Constitution Committee considered the draft regulations on 1 December and subsequently considered the Welsh Government's response to the committee's report last week.
The committee's report contained one technical reporting point. The reporting point highlights that although the term 'below-threshold contract' is defined in the parent Act, it is not defined in the regulations themselves. In its response to the committee's report, the Welsh Government set out that it believed that a definition was not needed because the meaning of the term is clear from the regulations as a whole. However, the response also recognised that a direct reference might be helpful to readers. Therefore, the Welsh Government intend to insert the definition into an amending provision to be included in a further set of regulations, which are due to be laid in February 2026.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ystyriodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad y rheoliadau drafft ar 1 Rhagfyr ac wedi hynny ystyriodd ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad y pwyllgor yr wythnos diwethaf.
Roedd adroddiad y pwyllgor yn cynnwys un pwynt adrodd technegol. Mae'r pwynt adrodd yn amlygu, er bod y term 'contract sydd o dan y trothwy' wedi'i ddiffinio yn y rhiant-ddeddf, nid yw'n cael ei ddiffinio yn y rheoliadau eu hunain. Yn ei hymateb i adroddiad y pwyllgor, nododd Llywodraeth Cymru ei bod o'r farn nad oedd angen diffiniad oherwydd bod ystyr y term yn glir o'r rheoliadau yn eu cyfanrwydd. Fodd bynnag, roedd yr ymateb hefyd yn cydnabod y gallai cyfeiriad uniongyrchol fod o gymorth i ddarllenwyr. Felly, mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mewnosod y diffiniad mewn darpariaeth ddiwygio i'w chynnwys mewn set arall o reoliadau, sydd i fod i gael eu gosod ym mis Chwefror 2026.
Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb.
The Cabinet Secretary to reply.
No further remarks.
Dim sylwadau pellach.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 5 yw Rheoliadau Ardrethu Annomestig (Symiau a Godir) (Cymru) 2025. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg i wneud y cynnig. Mark Drakeford.
Item 5 is the Non-Domestic Rating (Chargeable Amounts) (Wales) Regulations 2025. I call on the Cabinet Secretary for Finance and Welsh language to move the motion. Mark Drakeford.
Cynnig NDM9085 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Ardrethu Annomestig (Symiau a Godir) (Cymru) 2025 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 9 Rhagfyr 2025.
Motion NDM9085 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Non-Domestic Rating (Chargeable Amounts) (Wales) Regulations 2025 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 9 December 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Dirprwy Lywydd, symudaf y cynnig i gymeradwyo'r rheoliadau ardrethu annomestig.
Dirprwy Lywydd, I move the motion to approve the non-domestic rating regulations.
These regulations provide transitional relief to ratepayers with increased liabilities following the 2026 non-domestic rates revaluation. In providing this transitional relief scheme, we are closely replicating the scheme of relief we provided following the 2023 revaluation, supporting all areas of the tax base in a consistent and straightforward manner. Transitional relief will be fully funded by the Welsh Government at a total cost of £116 million over the next two years. That is in addition to our permanent reliefs, which are currently worth £250 million annually. As a consequence, ratepayers for two thirds of properties will either pay no rates bill at all or receive some level of relief.
Mae'r rheoliadau hyn yn darparu rhyddhad trosiannol i dalwyr ardrethi sydd â rhwymedigaethau uwch yn dilyn ailbrisio ardrethi annomestig 2026. Wrth ddarparu'r cynllun rhyddhad trosiannol hwn, rydym yn ailadrodd fwy neu lai y cynllun rhyddhad a ddarparwyd gennym yn dilyn ailbrisio 2023, gan gefnogi pob maes o'r sylfaen dreth mewn modd cyson a syml. Bydd rhyddhad trosiannol yn cael ei ariannu'n llawn gan Lywodraeth Cymru ar gyfanswm cost o £116 miliwn dros y ddwy flynedd nesaf. Mae hynny'n ychwanegol at ein rhyddhad parhaol, sydd ar hyn o bryd yn werth £250 miliwn bob blwyddyn. O ganlyniad, bydd talwyr ardrethi ar gyfer dwy ran o dair o eiddo naill ai ddim yn talu bil ardrethi o gwbl neu'n derbyn rhywfaint o ryddhad.
Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hystyriaeth o'r rheoliadau, a gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau heddiw.
I am grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for their consideration of these regulations, and I urge Members to approve these regulations today.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
Diolch, Deputy Presiding Officer. The Legislation, Justice and Constitution Committee considered the draft regulations yesterday. The committee's report contains two merits scrutiny reporting points, neither of which require a response from the Welsh Government. The first highlights the phased introduction of the increase in the Welsh Government's non-domestic rates liability from 1 April 2026 onwards. The Welsh Government estimates the cost of the phased introduction to be £77 million in 2026-27 and £39 million in 2027-28.
The second reporting point highlights that the regulations have not been subject to any consultation. The explanatory memorandum to the regulations states that the regulations were not the subject of a consultation due to the timing constraints arising from the UK Government's autumn statement on 26 November. The explanatory memorandum adds that the regulations benefit ratepayers and are based on the transitional relief provided following the 2023 revaluation. Consequently, the Welsh Government states that it is confident the regulations will achieve their policy end.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Bu'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn ystyried y rheoliadau drafft ddoe. Mae adroddiad y pwyllgor yn cynnwys dau bwynt adrodd rhinweddau craffu, ac nid oes angen ymateb gan Lywodraeth Cymru ar yr un ohonynt. Mae'r cyntaf yn tynnu sylw at gyflwyno'r cynnydd yn rhwymedigaeth ardrethi annomestig Llywodraeth Cymru fesul cam o 1 Ebrill 2026 ymlaen. Mae Llywodraeth Cymru yn amcangyfrif y bydd cost y cyflwyniad fesul cam yn £77 miliwn yn 2026-27 a £39 miliwn yn 2027-28.
Mae'r ail bwynt adrodd yn amlygu nad yw'r rheoliadau wedi bod yn destun unrhyw ymgynghoriad. Mae'r memorandwm esboniadol i'r rheoliadau yn nodi nad oedd y rheoliadau yn destun ymgynghoriad oherwydd y cyfyngiadau amseru sy'n deillio o ddatganiad hydref Llywodraeth y DU ar 26 Tachwedd. Mae'r memorandwm esboniadol yn ychwanegu bod y rheoliadau o fudd i dalwyr ardrethi ac maent yn seiliedig ar y rhyddhad trosiannol a ddarperir yn dilyn ailbrisio 2023. O ganlyniad, mae Llywodraeth Cymru yn nodi ei bod yn hyderus y bydd y rheoliadau yn cyflawni eu diben polisi.
Thank you, Cabinet Secretary, for laying these regulations before us today, and also for the early engagement on these regulations. The Welsh Conservatives will be supporting these today, as we recognise that this transitional relief will provide real help to ratepayers facing sharp increases after the 2026 revaluation.
We are grateful that the Welsh Government has at least brought forward a scheme that will soften the immediate impact for thousands of Welsh businesses. We also understand that if these regulations are not approved or supported here today, this relief scheme will not be in existence. Many businesses across Wales would face steep increases with no protection at all, and that is certainly not an outcome we would want to see here today.
Our support, though, does also recognise that there are many businesses up and down Wales worried about the increase in the rates that they are liable to pay. We've heard first-hand from many of those in the hospitality and leisure sector, some of whom are facing increases of over 100 per cent in the tax rates that they are expected to pay. We do have concerns about some of the long-term structural issues our non-domestic rates system presents itself with.
We know that businesses, now more than ever, need certainty and reasons to be confident about their future. We need a system that encourages investment, growth and confidence, not piecemeal interventions from time to time. As part of any plan to support businesses, we believe that eliminating business rates for all small businesses in Wales would enable them to invest back into those establishments and help to grow jobs, which would benefit the local communities that they serve.
We'd urge the Welsh Government to continue looking to see how businesses up and down our high streets, and small businesses more broadly, can be supported in the future, and how they can deliver a system that supports the backbone of our economy, which are these businesses. But again, Deputy Presiding Officer, I recognise that what we have in front of us is helpful for those businesses going through that transition at the moment. Thank you.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am osod y rheoliadau hyn ger ein bron ni heddiw, a hefyd am yr ymgysylltiad cynnar â'r rheoliadau hyn. Bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r rhain heddiw, gan ein bod yn cydnabod y bydd y rhyddhad trosiannol hwn yn rhoi cymorth gwirioneddol i dalwyr ardrethi sy'n wynebu cynnydd sydyn ar ôl ailbrisio 2026.
Rydym yn ddiolchgar bod Llywodraeth Cymru o leiaf wedi cyflwyno cynllun a fydd yn lleddfu'r effaith uniongyrchol i filoedd o fusnesau yng Nghymru. Rydym hefyd yn deall, os nad yw'r rheoliadau hyn yn cael eu cymeradwyo neu eu cefnogi yma heddiw, ni fydd y cynllun rhyddhad hwn yn bodoli. Byddai llawer o fusnesau ledled Cymru yn wynebu cynnydd serth heb unrhyw amddiffyniad o gwbl, ac yn sicr nid yw hynny'n ganlyniad y byddem eisiau ei weld yma heddiw.
Mae ein cefnogaeth, fodd bynnag, hefyd yn cydnabod bod llawer o fusnesau ar draws Cymru yn poeni am y cynnydd yn y cyfraddau y maent yn atebol i'w talu. Rydym wedi clywed yn uniongyrchol gan lawer o'r rhai yn y sector lletygarwch a hamdden, rhai ohonynt yn wynebu cynnydd o dros 100 y cant yn y cyfraddau treth y disgwylir iddynt eu talu. Mae gennym bryderon am rai o'r materion strwythurol hirdymor y mae ein system ardrethi annomestig yn eu hwynebu.
Rydym yn gwybod bod busnesau, nawr yn fwy nag erioed, angen sicrwydd a rhesymau i fod yn hyderus ynghylch eu dyfodol. Mae angen system arnom sy'n annog buddsoddiad, twf a hyder, nid ymyraethau tameidiog o bryd i'w gilydd. Fel rhan o unrhyw gynllun i gefnogi busnesau, credwn y byddai dileu ardrethi busnes ar gyfer pob busnes bach yng Nghymru yn eu galluogi i fuddsoddi'n ôl yn y sefydliadau hynny ac yn helpu i dyfu swyddi, a fyddai o fudd i'r cymunedau lleol y maent yn eu gwasanaethu.
Byddem yn annog Llywodraeth Cymru i barhau i edrych i weld sut y gellir cefnogi busnesau i fyny ac i lawr ein strydoedd mawr, a busnesau bach yn ehangach, yn y dyfodol, a sut y gallant ddarparu system sy'n cefnogi asgwrn cefn ein heconomi, sef y busnesau hyn. Ond eto, Dirprwy Lywydd, rwy'n cydnabod bod yr hyn sydd gennym ger ein bron yn ddefnyddiol i'r busnesau hynny sy'n mynd trwy'r trawsnewidiad hwnnw ar hyn o bryd. Diolch.
Galwaf ar yr Ysgrifennydd Cabinet i ymateb.
I call on the Cabinet Secretary to reply.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for their rapid review of these regulations. Mike Hedges is right to say that we've had a very short period of time in order to bring these proposals before the Senedd, because we had to wait for the UK Government's budget before we knew what position we would be in to fund a transition scheme. While there was no formal consultation exercise on the regulations, there was an exercise earlier in the year in which we did take views from the sector on the advisability of a transitional relief scheme and the shape that that scheme might take. That's reflected in the proposals in front of the Senedd this afternoon.
I hear the wider points that Sam Rowlands makes; the Government accepts some and wouldn't agree with others. But Mr Rowlands is also correct, Dirprwy Lywydd, to say that the impact of voting against these regulations would not be to improve non-domestic rates support, but would be to eliminate the transitional relief package that is in front of the Senedd this afternoon. In that context, I'm grateful to Sam Rowlands for his indication that the regulations will be supported by his party.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hadolygiad cyflym o'r rheoliadau hyn. Mae Mike Hedges yn iawn i ddweud ein bod wedi cael cyfnod byr iawn er mwyn cyflwyno'r cynigion hyn gerbron y Senedd, oherwydd roedd yn rhaid i ni aros am gyllideb Llywodraeth y DU cyn i ni wybod ym mha sefyllfa y byddwn ni i ariannu cynllun pontio. Er nad oedd ymarfer ymgynghori ffurfiol ar y rheoliadau, bu ymarfer yn gynharach yn y flwyddyn lle gwnaethom gymryd barn gan y sector ar ddoethineb cynllun rhyddhad trosiannol a ffurf y cynllun hwnnw. Mae hynny'n cael ei adlewyrchu yn y cynigion gerbron y Senedd y prynhawn yma.
Rwy'n clywed y pwyntiau ehangach y mae Sam Rowlands yn eu gwneud; mae'r Llywodraeth yn derbyn rhai ac ni fyddai'n cytuno ag eraill. Ond mae Mr Rowlands hefyd yn gywir, Dirprwy Lywydd, i ddweud na fyddai effaith pleidleisio yn erbyn y rheoliadau hyn yn gwella cymorth ardrethi annomestig, ond byddai dileu'r pecyn rhyddhad trosiannol sydd gerbron y Senedd y prynhawn yma. Yn y cyd-destun hwnnw, rwy'n ddiolchgar i Sam Rowlands am ei arwydd y bydd y rheoliadau yn cael eu cefnogi gan ei blaid.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai bod Aelod yn gwrthwynebu, caiff y ddau gynnig o dan Reol Sefydlog 26C.18, i gytuno y dylai'r Bil Cynllunio (Cymru) a'r Bil Cynllunio (Darpariaethau Canlyniadol) (Cymru) fynd yn eu blaen fel Biliau cydgrynhoi, eu grwpio ar gyfer y ddadl hon, ond gyda phleidleisiau ar wahân. Dwi ddim wedi clywed gwrthwynebiad.
In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under Standing Order 26C.18, to agree that the Planning (Wales) Bill and the Planning (Consequential Provisions) (Wales) Bill should proceed as consolidation Bills, will be grouped for this debate, but with votes taken separately. I've not heard any objections.
Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyflawni i wneud cynnig—Julie James.
I call on the Counsel General and Minister for Delivery to move the motion—Julie James.
Cynnig NDM9081 Julie James
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26C.18:
Yn cytuno y dylai'r Bil Cynllunio (Cymru) fynd rhagddo fel Bil Cydgrynhoi.
Motion NDM9081 Julie James
To propose that Senedd Cymru, in accordance with Standing Order 26C.18:
Agrees that the Planning (Wales) Bill should proceed as a Consolidation Bill.
Cynnig NDM9082 Julie James
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26C.18:
Yn cytuno y dylai'r Bil Cynllunio (Darpariaethau Canlyniadol) (Cymru) fynd rhagddo fel Bil Cydgrynhoi.
Motion NDM9082 Julie James
To propose that Senedd Cymru, in accordance with Standing Order 26C.18:
Agrees that the Planning (Consequential Provisions) (Wales) Bill should proceed as a Consolidation Bill.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. When I introduced the Planning (Wales) Bill and the Planning (Consequential Provisions) (Wales) Bill in September, I highlighted the benefits of accessible, modern, bilingual legislation. Our aim is not simply to tidy the statute book, it is to create a coherent, clear framework that works for everyone. Since then, the Bills have progressed through the Senedd's scrutiny, with the Legislation, Justice and Constitution Committee publishing their report on 28 November. I want to put on record my sincere thanks to the Chair and committee members. I also thank the committee staff and everyone who gave evidence for their time and thorough scrutiny throughout this process.
Dirprwy Lywydd, I'm particularly grateful for the committee's unequivocal and positive endorsement of these Bills. I am delighted that, in recommendation 5 of their report, the committee agreed the Bills should proceed as consolidation Bills. They also conclude that the scope and content of the consolidation is appropriate and that the Bills consolidate the law clearly and consistently. They have welcomed our methodical and diligent approach, and, most importantly, they recognise the significant benefits of these Bills for both professionals and the public.
I'm also pleased to note the strong support from stakeholders. They described the Bills as a huge simplification. They also called them a unique step forward for planning legislation in comparison to the rest of the UK. This consensus shows the value of our collaborative approach and the importance of making Welsh law more accessible and effective for all. I would also like to draw attention to the Law Commission's confirmation that these Bills have accurately implemented their recommendations. The committee recognised the collaborative approach taken between the Government and the commission and the benefits this brings to such a technical project.
The committee's report sets out seven recommendations and four conclusions, providing a helpful framework for the next steps in this process. I have written to the Chair, providing a response to each of the recommendations in advance of today's debate.
Turning to recommendation 1, I am able to confirm that the Secretary of State for Wales provided the necessary consent on 20 November to bring the Planning (Wales) Bill within the legislative competence of the Senedd. Subject to agreeing the motions today, I intend to bring forward one minor and technical amendment to the Planning (Consequential Provisions) (Wales) Bill, to reflect the final form of the UK Government's Planning and Infrastructure Bill, which is due to receive Royal Assent shortly.
I also intend to bring forward an amendment to the Planning (Consequential Provisions) (Wales) Bill in response to recommendation 4. This will provide the clarification sought by addressing the application of the provision around the expiration date of local development plans. In response to recommendation 3, I confirmed in my letter to the committee that section 9 of the Planning (Wales) Bill does not alter the effect of the provision it consolidates. The changes of wording in section 9 simply reflect the drafting practice of the Office of the Legislative Counsel.
Dirprwy Lywydd, moving on to the implementation of the Bill and future consolidation of planning subordinate legislation, I note the committee welcomed the additional clarity and reassurance to stakeholders that my officials and I provided. In recommendation 6, they are seeking this positive engagement to continue, with a road map to guide the making of subordinate legislation. As the committee rightly notes, if the Senedd passes these Bills, responsibility for implementation will rest with the next Government. I trust the next Government will prioritise implementation and the restatement of subordinate legislation, building on the strong support from the committee and its stakeholders. Once directed by the incoming Government, and following Royal Assent of the Bills, the final implementation programme will be published.
I've already set out the anticipated Welsh statutory instruments that will need to be made during the implementation phase in order to commence the Bills. This information is detailed in the explanatory memorandum, my evidence to the committee, and my written response to this recommendation. It includes quite a substantial instrument that will make consequential amendments to existing subordinate legislation. There will also need to be new regulations relating to the protection of trees.
It is also my hope that a small number of existing instruments can be restated with the commencement of the Bills, for example the use classes Order and the development management procedure Order. This would effectively see the start of the second stage of work, a phased programme of consolidating and restating the main body of planning subordinate legislation. This is anticipated to be undertaken after the commencement of the Bills. Engagement will also remain a priority as we enter this second stage of work. It will occur throughout the broader planning directorate work programme or specific Bill implementation discussions.
Dirprwy Lywydd, I pause at this point and invite Members to share any views they have. Once again, I want to express my appreciation to the committee for their scrutiny of the Bill, which marks a truly significant milestone for planning law in Wales. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Pan gyflwynais Fil Cynllunio (Cymru) a'r Bil Cynllunio (Darpariaethau Canlyniadol) (Cymru) ym mis Medi, tynnais sylw at fanteision deddfwriaeth hygyrch, fodern, ddwyieithog. Nid ein nod yw tacluso'r llyfr statud yn unig, ond creu fframwaith cydlynol, clir sy'n gweithio i bawb. Ers hynny, mae'r Biliau wedi symud ymlaen trwy broses graffu'r Senedd, gyda'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn cyhoeddi eu hadroddiad ar 28 Tachwedd. Rwyf eisiau cofnodi fy niolch diffuant i'r Cadeirydd ac aelodau'r pwyllgor. Diolchaf hefyd i staff y pwyllgor a phawb a roddodd dystiolaeth am eu hamser a'u gwaith craffu trylwyr trwy gydol y broses hon.
Dirprwy Lywydd, rwy'n arbennig o ddiolchgar am gymeradwyaeth bendant a chadarnhaol y pwyllgor i'r Biliau hyn. Rwy'n falch iawn, yn argymhelliad 5 o'u hadroddiad, bod y pwyllgor wedi cytuno y dylai'r Biliau fynd ymlaen fel Biliau cydgrynhoi. Maent hefyd yn dod i'r casgliad bod cwmpas a chynnwys y cydgrynhoi yn briodol a bod y Biliau yn cydgrynhoi'r gyfraith yn glir ac yn gyson. Maent wedi croesawu ein dull trefnus a diwyd, ac, yn bwysicaf oll, maent yn cydnabod manteision sylweddol y Biliau hyn i weithwyr proffesiynol a'r cyhoedd.
Rwyf hefyd yn falch o nodi'r gefnogaeth gref gan randdeiliaid. Fe wnaethant ddisgrifio'r Biliau fel symleiddio enfawr. Fe wnaethant hefyd eu galw'n gam unigryw ymlaen ar gyfer deddfwriaeth gynllunio o'i gymharu â gweddill y DU. Mae'r consensws hwn yn dangos gwerth ein dull cydweithredol a phwysigrwydd gwneud cyfraith Cymru yn fwy hygyrch ac effeithiol i bawb. Hoffwn hefyd dynnu sylw at gadarnhad Comisiwn y Gyfraith fod y Biliau hyn wedi gweithredu eu hargymhellion yn gywir. Mae'r pwyllgor yn cydnabod y dull cydweithredol a fabwysiadwyd rhwng y Llywodraeth a'r comisiwn a'r manteision y mae hyn yn eu rhoi i brosiect technegol o'r fath.
Mae adroddiad y pwyllgor yn nodi saith argymhelliad a phedwar casgliad, gan ddarparu fframwaith defnyddiol ar gyfer y camau nesaf yn y broses hon. Rwyf wedi ysgrifennu at y Cadeirydd, gan roi ymateb i bob un o'r argymhellion cyn y ddadl heddiw.
Gan droi at argymhelliad 1, gallaf gadarnhau bod Ysgrifennydd Gwladol Cymru wedi darparu'r cydsyniad angenrheidiol ar 20 Tachwedd i ddod â Bil Cynllunio (Cymru) o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Yn amodol ar gytuno ar y cynigion heddiw, rwy'n bwriadu cyflwyno un gwelliant bach a thechnegol i'r Bil Cynllunio (Darpariaethau Canlyniadol) (Cymru), i adlewyrchu ffurf derfynol Bil Cynllunio a Seilwaith Llywodraeth y DU, sydd i fod i dderbyn Cydsyniad Brenhinol cyn bo hir.
Rwyf hefyd yn bwriadu cyflwyno gwelliant i Fil Cynllunio (Darpariaethau Canlyniadol) (Cymru) mewn ymateb i argymhelliad 4. Bydd hyn yn darparu'r eglurhad a geisir trwy fynd i'r afael â chymhwyso'r ddarpariaeth ynghylch dyddiad dod i ben cynlluniau datblygu lleol. Mewn ymateb i argymhelliad 3, cadarnheais yn fy llythyr at y pwyllgor nad yw adran 9 o'r Bil Cynllunio (Cymru) yn newid effaith y ddarpariaeth y mae'n ei chydgrynhoi. Mae'r newidiadau i'r geiriad yn adran 9 yn syml yn adlewyrchu arfer drafftio Swyddfa'r Cwnsler Deddfwriaethol.
Dirprwy Lywydd, gan symud ymlaen at weithredu'r Bil a chydgrynhoi is-ddeddfwriaeth cynllunio yn y dyfodol, nodaf fod y pwyllgor yn croesawu'r eglurder a'r sicrwydd ychwanegol i randdeiliaid a ddarparodd fy swyddogion a minnau. Yn argymhelliad 6, maent yn ceisio parhau'r ymgysylltiad cadarnhaol hwn, gyda map ffordd i lywio'r broses o wneud is-ddeddfwriaeth. Fel y mae'r pwyllgor yn nodi'n gywir, os bydd y Senedd yn pasio'r Biliau hyn, bydd y cyfrifoldeb am weithredu yn gorwedd ar y Llywodraeth nesaf. Rwy'n hyderus y bydd y Llywodraeth nesaf yn blaenoriaethu gweithredu ac yn ailddatgan is-ddeddfwriaeth, gan adeiladu ar gefnogaeth gref y pwyllgor a'i randdeiliaid. Ar ôl cyfarwyddyd gan y Llywodraeth sy'n dod i mewn, ac yn dilyn Cydsyniad Brenhinol y Biliau, bydd y rhaglen weithredu derfynol yn cael ei chyhoeddi.
Rwyf eisoes wedi nodi offerynnau statudol Cymru y rhagwelir y bydd angen eu gwneud yn ystod y cam gweithredu er mwyn cychwyn y Biliau. Mae'r wybodaeth hon i'w chael yn fanwl yn y memorandwm esboniadol, yn fy nhystiolaeth i'r pwyllgor, ac yn fy ymateb ysgrifenedig i'r argymhelliad hwn. Mae'n cynnwys offeryn eithaf sylweddol a fydd yn gwneud diwygiadau canlyniadol i is-ddeddfwriaeth bresennol. Bydd angen rheoliadau newydd hefyd yn ymwneud â diogelu coed.
Rwy'n gobeithio hefyd y gellir ailddatgan nifer fach o offerynnau presennol gyda chychwyn y Biliau, er enghraifft y Gorchymyn dosbarthiadau defnydd a'r Gorchymyn gweithdrefn rheoli datblygu. Byddai hyn yn gweld dechrau'r ail gam o waith, rhaglen raddol o atgyfnerthu ac ailadrodd prif gorff is-ddeddfwriaeth gynllunio. Disgwylir i hyn gael ei wneud ar ôl cychwyn y Biliau. Bydd ymgysylltu hefyd yn parhau i fod yn flaenoriaeth wrth i ni fynd i mewn i'r ail gam hwn o waith. Bydd yn digwydd drwy gydol rhaglen waith y gyfarwyddiaeth gynllunio ehangach neu drafodaethau gweithredu Bil penodol.
Dirprwy Lywydd, rwy'n oedi ar y pwynt hwn ac yn gwahodd yr Aelodau i rannu unrhyw farn sydd ganddynt. Unwaith eto, hoffwn fynegi fy ngwerthfawrogiad i'r pwyllgor am eu gwaith craffu ar y Bil, sy'n nodi carreg filltir wirioneddol arwyddocaol i gyfraith gynllunio yng Nghymru. Diolch.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. As highlighted by those who gave evidence to the Legislation, Justice and Constitution Committee, these Bills are anticipated to make primary legislation on planning in Wales significantly more coherent and accessible, and will enable people to access that legislation in both Welsh and English for the first time.
The committee took evidence from a range of stakeholders representing planning authorities and practitioners, who provided us with both written and oral evidence. Their evidence informed our consideration of whether the Bills should proceed as consolidation Bills, and I would like to thank all of those who devoted time and effort to assisting the committee in undertaking its work.
As part of the committee’s consideration, we asked ourselves three key questions: is the scope of the consolidation appropriate; have the relevant pieces of legislation been included in the consolidation; and do the Bills consolidate the law clearly and consistently?
Consolidation Bills may also make minor changes to the existing law to achieve a satisfactory consolidation, or make changes recommended by the Law Commission. The committee has accordingly carefully considered the extent to which the Bills make changes to existing law, and whether those changes are within the limits set out in the Senedd’s Standing Orders on consolidation Bills.
Several matters were brought to the committee’s attention in relation to these key questions, and there were differing views expressed to us in relation to some matters. We are, however, satisfied with the Welsh Government’s approach to the consolidation of planning law through these Bills, and for that reason we have recommended in our report that both Bills should proceed as consolidation Bills. The committee is grateful to the Counsel General, the Office of the Legislative Counsel and the planning directorate of the Welsh Government for their detailed evidence to the committee, and for issuing a response to our report last week.
I will now turn briefly to some of the recommendations made in the committee’s report. Two of those recommendations are around the clarity of provisions in the planning Bill on the role of national park authorities in relation to their planning functions, and in respect of the status of local development plans. We made these recommendations following the consideration of matters brought to our attention by two national park authorities. I am grateful to the Counsel General for providing some additional clarity on these matters, and for committing to table an amendment to the Planning (Consequential Provisions) (Wales) Bill to help ensure there is no remaining uncertainty.
The effective operation of the planning system depends upon a large body of subordinate legislation. I therefore also thank the Counsel General for setting out the proposed approach of making subordinate legislation under the planning Bill, if it is enacted. The implementation of the Bills will be a matter for the next Welsh Government. However, we welcome the intention of Government officials to maintain the involvement of stakeholders through this phase.
Our report also considered the fact that the planning Bill, if enacted, is anticipated to form part of a code of Welsh law on planning. As a committee, we acknowledge the benefits such a code is likely to bring to the accessibility of planning law in Wales.
The Business Committee has determined that it is too soon to consider any changes to the Senedd’s Standing Orders in relation to codes of Welsh law, to ensure that future changes to the law do not unnecessarily undermine previous decisions taken by the Senedd to create such codes. However, we believe that there is an urgent need for structures to be put in place by the Senedd to support codes of Welsh law once they are created, in order to protect their integrity, and to ensure that their status is not diminished in any way. The arrangements for publishing these codes could also be made clearer. These are matters that we believe require further consideration that is broader than we have been able to consider in our report.
I will conclude by highlighting that proposals to consolidate planning law in Wales date back to around 15 years ago. The Bills' introduction in itself, therefore, represented the culmination of a significant amount of work by the Welsh Government, the Law Commission and by professional bodies that have taken an interest in the process of consolidation. As we heard during our evidence, if the planning Bill is enacted, Wales would be in a unique position in the UK in having all the primary legislation on planning accessible in a coherent way in one place. The consolidation will also form a sound basis for any future reforms to planning law in Wales, which several of those who gave evidence to us raised the need for.
Deputy Presiding Officer, should the Senedd agree that these Bills proceed as consolidation Bills, we look forward to continuing with our scrutiny of the Bills at detailed committee consideration.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fel y nodwyd gan y rhai a roddodd dystiolaeth i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, disgwylir i'r Biliau hyn wneud deddfwriaeth sylfaenol ar gynllunio yng Nghymru yn sylweddol fwy cydlynol a hygyrch, a byddant yn galluogi pobl i gael mynediad i'r ddeddfwriaeth honno yn Gymraeg a Saesneg am y tro cyntaf.
Clywodd y pwyllgor dystiolaeth gan ystod o randdeiliaid sy'n cynrychioli awdurdodau cynllunio ac ymarferwyr, a roddodd dystiolaeth ysgrifenedig a llafar i ni. Llywiodd eu tystiolaeth ein hystyriaeth p'un a ddylai'r Biliau fynd ymlaen fel Biliau cydgrynhoi, ac fe hoffwn ddiolch i bawb a roddodd amser ac ymdrech i helpu'r pwyllgor gyda'i waith.
Fel rhan o ystyriaeth y pwyllgor, gwnaethom ofyn tri chwestiwn allweddol i ni'n hunain: a yw cwmpas y cydgrynhoi yn briodol; a yw'r darnau perthnasol o ddeddfwriaeth wedi'u cynnwys yn y cydgrynhoad; ac a yw'r Biliau yn cydgrynhoi'r gyfraith yn glir ac yn gyson?
Gall Biliau cydgrynhoi hefyd wneud mân newidiadau i'r gyfraith bresennol i gyflawni cydgrynhoi boddhaol, neu wneud newidiadau a argymhellir gan Gomisiwn y Gyfraith. Felly, mae'r pwyllgor wedi ystyried yn ofalus i ba raddau y mae'r Biliau'n gwneud newidiadau i'r gyfraith bresennol, ac a yw'r newidiadau hynny o fewn y terfynau a nodir yn Rheolau Sefydlog y Senedd ar Filiau cydgrynhoi.
Daeth sawl mater i sylw'r pwyllgor mewn perthynas â'r cwestiynau allweddol hyn, ac roedd safbwyntiau gwahanol wedi'u mynegi i ni mewn perthynas â rhai materion. Fodd bynnag, rydym yn fodlon â dull Llywodraeth Cymru o gydgrynhoi'r gyfraith gynllunio drwy'r Biliau hyn, ac am y rheswm hwnnw rydym wedi argymell yn ein hadroddiad y dylai'r ddau Fil fynd ymlaen fel Biliau cydgrynhoi. Mae'r pwyllgor yn ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol, Swyddfa'r Cwnsler Deddfwriaethol a chyfarwyddiaeth gynllunio Llywodraeth Cymru am eu tystiolaeth fanwl i'r pwyllgor, ac am gyhoeddi ymateb i'n hadroddiad yr wythnos diwethaf.
Rwyf am droi nawr, yn fyr, at rai o'r argymhellion a wnaed yn adroddiad y pwyllgor. Mae dau o'r argymhellion hynny yn ymwneud ag eglurder darpariaethau yn y Bil cynllunio ar rôl awdurdodau parciau cenedlaethol mewn perthynas â'u swyddogaethau cynllunio, ac mewn perthynas â statws cynlluniau datblygu lleol. Gwnaethom yr argymhellion hyn yn dilyn ystyried materion a ddaeth i'n sylw gan ddau awdurdod parc cenedlaethol. Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am roi rhywfaint o eglurder ychwanegol ar y materion hyn, ac am ymrwymo i gyflwyno gwelliant i Fil Cynllunio (Darpariaethau Canlyniadol) (Cymru) i helpu i sicrhau nad oes ansicrwydd ar ôl.
Mae gweithrediad effeithiol y system gynllunio yn dibynnu ar gorff mawr o is-ddeddfwriaeth. Felly, diolchaf hefyd i'r Cwnsler Cyffredinol am nodi'r dull arfaethedig o wneud is-ddeddfwriaeth o dan y Bil cynllunio, os caiff ei ddeddfu. Bydd gweithredu'r Biliau yn fater i Lywodraeth nesaf Cymru. Fodd bynnag, rydym yn croesawu bwriad swyddogion y Llywodraeth i gynnal cyfranogiad rhanddeiliaid trwy'r cam hwn.
Roedd ein hadroddiad hefyd yn ystyried y ffaith bod disgwyl i'r Bil cynllunio, os caiff ei ddeddfu, fod yn rhan o god cyfraith Cymru ar gynllunio. Fel pwyllgor, rydym yn cydnabod y manteision y mae cod o'r fath yn debygol o'u cyflwyno i hygyrchedd cyfraith gynllunio yng Nghymru.
Mae'r Pwyllgor Busnes wedi penderfynu ei bod yn rhy gynnar i ystyried unrhyw newidiadau i Reolau Sefydlog y Senedd mewn perthynas â chodau cyfraith Cymru, er mwyn sicrhau nad yw newidiadau i'r gyfraith yn y dyfodol yn tanseilio'n ddiangen benderfyniadau blaenorol a wnaed gan y Senedd i greu codau o'r fath. Fodd bynnag, credwn fod angen brys i strwythurau gael eu rhoi ar waith gan y Senedd i gefnogi codau cyfraith Cymru ar ôl iddynt gael eu creu, er mwyn diogelu eu huniondeb, ac i sicrhau nad yw eu statws yn cael ei leihau mewn unrhyw ffordd. Gellid gwneud y trefniadau ar gyfer cyhoeddi'r codau hyn yn gliriach hefyd. Mae'r rhain yn faterion yr ydym yn credu eu bod angen ystyriaeth bellach sy'n ehangach na'r hyn yr ydym wedi gallu eu hystyried yn ein hadroddiad.
Rwyf am gloi drwy dynnu sylw at y ffaith bod cynigion i gydgrynhoi'r gyfraith gynllunio yng Nghymru yn dyddio'n ôl tua 15 mlynedd. Felly, roedd cyflwyno'r Biliau ynddo'i hun yn benllanw llawer iawn o waith gan Lywodraeth Cymru, Comisiwn y Gyfraith a chan gyrff proffesiynol sydd wedi cymryd diddordeb yn y broses o gydgrynhoi. Fel y clywsom yn ystod ein tystiolaeth, pe bai'r Bil cynllunio yn cael ei ddeddfu, byddai Cymru mewn sefyllfa unigryw yn y DU o ran cael yr holl ddeddfwriaeth sylfaenol ar gynllunio yn hygyrch mewn ffordd gydlynol mewn un lle. Bydd y cydgrynhoi hefyd yn sail gadarn ar gyfer unrhyw ddiwygiadau i gyfraith gynllunio yng Nghymru yn y dyfodol, y cododd nifer o'r rhai a roddodd dystiolaeth i ni yr angen amdanynt.
Dirprwy Lywydd, pe bai'r Senedd yn cytuno bod y Biliau hyn yn mynd ymlaen fel Biliau cydgrynhoi, edrychwn ymlaen at barhau â'n gwaith craffu ar y Biliau yn ystod ystyriaeth fanwl y pwyllgor.
I have read the letters submitted by various stakeholders in response to the consultation on the planning consolidation Bill and the Planning (Consequential Provisions) (Wales) Bill. It is clear that these Bills are welcomed by the community who would be affected and, in principle, they welcome this consolidation of bringing complex and fragmented planning law into a single, more accessible Bill. We all recognise that the use of clearer language, updated terminology and being bilingually accessible are practical, positive steps forward, and there are clear benefits for practitioners, decision makers, developers and communities alike, and so we welcome this Bill. I would like to highlight, however, that the explanatory memorandum to the Bill appears to lack some clarity in certain areas, particularly regarding interaction with UK-wide legislation in relation to the Levelling-up and Regeneration Act 2023.
While the explanatory memorandum to the Bill refers to the exclusion of provisions relating to the environmental outcomes report, it's not clear whether other parts of the Act that apply to both England and Wales have been incorporated, excluded or deferred. This uncertainty risks confusion for practitioners operating across jurisdictions and undermines one of the core aims of the consolidation, which is, of course, legal clarity. Also, the UK Planning and Infrastructure Bill is not addressed at all in the explanatory memorandum. This is a significant omission, given that the Bill applies to both England and Wales and is expected to receive Royal Assent imminently. Without an explanation of whether or how its provisions have been taken into account, there is a real risk that the Welsh consolidation exercise could quickly become outdated or misaligned with the wider legislative framework, and this could mean that the Bill risks requiring early amendment. So, any clarity that could be given on this by the Cabinet Secretary would be highly welcomed. However, as already highlighted, the Bill does exactly what it says on the tin, which is to consolidate planning laws, so we have no reason not to support it. Thank you.
Rwyf wedi darllen y llythyrau a gyflwynwyd gan wahanol randdeiliaid mewn ymateb i'r ymgynghoriad ar Fil Cydgrynhoi Cynllunio a Bil Cynllunio (Darpariaethau Canlyniadol) (Cymru). Mae'n amlwg bod y Biliau hyn yn cael eu croesawu gan y gymuned a effeithir ganddynt ac mewn egwyddor, maent yn croesawu'r cydgrynhoi hwn o ddod â chyfraith gynllunio gymhleth a thameidiog i mewn i un Bil mwy hygyrch. Rydym i gyd yn cydnabod bod defnyddio iaith gliriach, terminoleg wedi'i diweddaru a bod yn hygyrch yn ddwyieithog yn gamau ymarferol, cadarnhaol ymlaen, ac mae manteision amlwg i ymarferwyr, gwneuthurwyr penderfyniadau, datblygwyr a chymunedau fel ei gilydd, ac felly rydym yn croesawu'r Bil hwn. Fodd bynnag hoffwn dynnu sylw at y ffaith ei bod yn ymddangos bod y memorandwm esboniadol i'r Bil yn brin o eglurder mewn rhai meysydd, yn enwedig o ran rhyngweithio â deddfwriaeth ledled y DU mewn perthynas â Deddf Ffyniant Bro ac Adfywio 2023.
Er bod y memorandwm esboniadol i'r Bil yn cyfeirio at eithrio darpariaethau sy'n ymwneud â'r adroddiad canlyniadau amgylcheddol, nid yw'n glir a yw rhannau eraill o'r Ddeddf sy'n berthnasol i Gymru a Lloegr wedi'u hymgorffori, eu heithrio neu eu gohirio. Mae perygl y gall yr ansicrwydd hwn beri dryswch i ymarferwyr sy'n gweithredu ar draws awdurdodaethau ac yn tanseilio un o nodau craidd y cydgrynhoi, sef eglurder cyfreithiol, wrth gwrs. Hefyd, nid oes sylw o gwbl i Fil Cynllunio a Seilwaith y DU yn y memorandwm esboniadol. Mae hwn yn hepgoriad sylweddol, o ystyried bod y Bil yn berthnasol i Gymru a Lloegr ac mae disgwyl iddo gael Cydsyniad Brenhinol yn fuan. Heb esboniad ynghylch a yw ei ddarpariaethau wedi'u hystyried neu sut y mae ei ddarpariaethau wedi'u hystyried, mae perygl gwirioneddol y gallai ymarfer cydgrynhoi Cymru ddod yn hen ffasiwn neu heb ei alinio'n gywir â'r fframwaith deddfwriaethol ehangach, a gallai hyn olygu bod y Bil mewn perygl o fod angen ei ddiwygio'n gynnar. Felly, byddai croeso mawr i unrhyw eglurder y gall yr Ysgrifennydd Cabinet ei roi. Fodd bynnag, fel y nodwyd eisoes, mae'r Bil yn gwneud yn union yr hyn y mae'n ei ddweud ar y tun, sef cydgrynhoi deddfau cynllunio, felly nid oes gennym unrhyw reswm i beidio â'i gefnogi. Diolch.
Ar ran Plaid Cymru, rwy'n croesawu'r cyfle i gyfrannu at ystyriaeth gychwynnol y Bil cynllunio a'r Bil cynllunio (darpariaethau canlyniadol). Yn gyntaf, dwi jest eisiau dweud bod y broses wedi bod yn un cadarnhaol iawn. Er bod Biliau cydgrynhoi, yn eu hanfod, yn dechnegol, mae'r gwaith craffu wedi bod yn drylwyr, a'r gwaith o baratoi y Biliau yn adeiladol. Derbyniwyd tystiolaeth, fel dŷn ni wedi ei glywed, gan wahanol rhanddeiliaid, cafwyd trafodaeth agored am sut i sicrhau cysondeb ag eglurder, a bu cydweithio proffesiynol a phositif rhwng y pwyllgor, y Cwnsler Cyffredinol a swyddogion.
Mae hyn yn bwysig, oherwydd mae cynllunio yn cyffwrdd ar bron pob agwedd o fywyd bob dydd, onid ydy, boed yn gartrefi neu fusnesau, tirweddau a hyder pobl a chymunedau yn y system. Felly, mae pwrpas Biliau cydgrynhoi, sef casglu'r gyfraith cynllunio mewn ffordd fwy hygyrch, cliriach a mwy cyson yn cryfhau ein system ddemocrataidd ni, ac mae hynny i'w groesawu. Dyw e ddim yn mynd i beri ar benawdau, efallai, ond mae'n waith hanfodol o ran ein seilwaith democrataidd. Pan fo'r gyfraith yn dameidiog neu'n anodd ei ddilyn, mae'n anoddach i bobl gyffredin gymryd rhan lawn ym mywyd y gymdeithas, ac mae'r system i gyd, wedyn, yn colli hyder. Felly, mae gwneud y gyfraith yn fwy darllenadwy a defnyddiol yn gam pendant a phwysig tuag at fwy o dryloywder a thegwch, ac mae'r Llywodraeth i'w llongyfarch, dwi'n credu, am ddod â'r Biliau yma ymlaen.
Ar sail gwaith y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yr wyf yn aelod ohono, rŷn ni ym Mhlaid Cymru hefyd yn gallu derbyn casgliadau'r pwyllgor fel rhai cadarn—hynny yw, mae cwmpas y cydgrynhoi yn briodol, mae'r ddeddfwriaeth berthnasol wedi'i chynnwys ac mae'r cydgrynhoi ei hunan yn glir ac yn gyson o fewn y terfynau ar gyfer y Biliau hyn. Felly, o ran egwyddor, mae'n briodol, felly, fod y Biliau yma'n symud ymlaen i'r cam nesaf.
Mae e hefyd yn iawn, wrth gwrs, fod y pwyllgor wedi codi rhai mannau, a rhanddeiliaid, lle'r oedd angen sicrwydd pellach, neu eglurhad, ac rwy'n croesawu'n fawr ymateb y Llywodraeth i'r pwyntiau hynny, fel dŷn ni wedi'i glywed, ac yn eu hymateb i adroddiad y pwyllgor ar gymhwysedd a chydsyniad. Yn gyntaf, mae, wrth gwrs, yn bwysig bod y Senedd yn cael y wybodaeth ddiweddaraf, ac rwy'n croesawu'r cadarnhad bod y cydsyniad angenrheidiol hynny wedi'i sicrhau. Yn ail, fel dŷn ni wedi clywed y cwestiwn yma o ran rhyngweithiad y Biliau hyn â Bil Cynllunio a Seilwaith Llywodraeth y Deyrnas Unedig, rwy'n croesawu'r ymrwymiad roedd y Llywodraeth wedi'i roi a hefyd y diweddariad dŷn ni newydd ei glywed gan y Cwnsler Cyffredinol. Yn drydydd, rŷn ni'n croesawu'r eglurhad ynghylch adran 9 ar resymeg drafftio, fel bod rhanddeiliaid yn deall nad yw hyn yn newid effaith y gyfraith ond yn adlewyrchu arfer drafftio modern. Yn bedwerydd, o ran adran 19(ix), rwy'n croesawu'r dull pragmataidd i glirio'r niwl, os caf i ei roi e fel yna.
Wrth edrych ymlaen, mae dau beth yn bwysig, ac mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi cyffwrdd ar hyn: y map trywydd ar gyfer is-ddeddfwriaeth a gweithredu. Mae e'n bwysig iawn fod y Llywodraeth nesaf yn sicrhau bod y map trywydd yna yn dod yn gynnar ac mewn fformat sydd yn wirioneddol ddefnyddiol i ymarferwyr. Yr ail beth yw codeiddio cyfraith Cymru yn gyffredinol. Mae'r Bil yma yn gam pwysig tuag at god cynllunio, ond rŷn ni angen proses ehangach a mwy systemataidd ar draws holl gyfraith Cymru, ac mae eisiau hefyd sicrhau bod yna drefn cynnal a chadw, fel nad yw'r cod yn mynd yn hen yn rhy gyflym a bod trefniadau ac adnoddau mewn lle i sicrhau bod y cod yn aros yn hygyrch, yn ddwyieithog ac yn gyfredol.
On behalf of Plaid Cymru, I welcome the opportunity to contribute to the initial consideration of the planning Bill and the planning (consequential provisions) Bill. First of all, I just want to say that the process has been very positive. Although consolidation Bills essentially are technical in nature, the scrutiny has been thorough and the preparatory work done on the Bills has been constructive. We've heard evidence from different stakeholders. We've had an open debate as to how we can ensure consistency and clarity, and there has been professional and positive collaboration between the committee, the Counsel General and officials.
This is important, because planning touches upon almost every aspect of daily life, doesn't it, be it homes or businesses, landscapes and the confidence of people and communities in the system. So, the purpose of consolidation Bills, namely to bring together planning law in a clearer, more accessible and consistent way, does strengthen our democracy, and that is to be welcomed. It's not going to make the headlines, perhaps, but it is crucial work in terms of our democratic infrastructure. When the law is fragmented or difficult to follow, then it's more difficult for ordinary people to participate fully in society, and the whole system then loses the confidence of people. So, making the law more readable and accessible is an important and meaningful step towards more fairness and transparency, and the Government is to be congratulated, I think, for bringing these Bills forward.
On the basis of the work done by the LJC committee, which I am a member of, we in Plaid Cymru can also accept the conclusions of the committee as being robust—that is, the scope of the consolidation is appropriate, the relevant legislation is included and the consolidation itself is clear and consistent within the boundaries of these Bills. So, as a point of principle, it is appropriate, therefore, that these Bills should progress to the next step.
It's also right, of course, that the committee did raise some areas of concern, as did stakeholders, where greater clarity or assurance was required, and I very much welcome the Government's response to those points, as we've heard this afternoon, and in its response to the committee's report on competence and consent. First, it is of course important that the Senedd gets the most up-to-date information, and I welcome the confirmation that the necessary consents have been acquired. Secondly, as we've heard, there is this question in terms of the interaction of these Bills with the Planning and Infrastructure Bill brought forward by the UK Government. I welcome the commitment that the Government had given and also the update that we've just had from the Counsel General. Thirdly, we welcome the clarity on section 9 on the rationale for drafting, so that stakeholders understand that this doesn't change the impact of the law but reflects modern drafting practices. Fourthly, in terms of section 19(ix), I welcome the pragmatic approach to clearing the fog, if I can put it in that way.
In looking to the future, there are two important issues, and the Counsel General has touched on these: the route-map for subordinate legislation and implementation. It is very important that the next Government does ensure that that route-map is brought forward early in a format that is truly accessible for practitioners. The second thing is the codification of Welsh law more generally. This Bill is an important step towards a planning code, but we need a broader and more systematic process across all Welsh law, and we also need to ensure that there is a maintenance system, so that the code doesn't become old too quickly and that arrangements and resources are in place to ensure that the code remains accessible, bilingual and up-to-date.
Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i ymateb.
I call on the Counsel General to reply.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you to all of those who've participated for their contributions to the debate. I'll try and deal with a couple of the points that were made.
In terms of the consequential amendments and the explanatory memorandum, I did say in my opening remarks that we are keeping the second Bill, the name of which always escapes me, the Planning (Consequential Provisions) (Wales) Bill, under review to make sure that we have all of the provisions in that. I said that I would be bringing forward some amendments to make sure we kept that up-to-date. We will continue that process right through this so that when the Senedd finally gives its permission for these Bills, we have the most up-to-date position in terms of consequential provisions necessary for any matters raised, such as the matters raised by Joel, or some of the things you just raised, Adam, and then actually, also, because we're monitoring UK legislation, to make sure that that's not doing anything that impacts on us. So, we'll be doing that. A couple of Members mentioned things like the infrastructure Bill. We've just put through the statutory instruments on that, and so they'll be included in those consequential provisions as well.
So, I think that by the time we get to the end of this process, I'm really confident that this is our chance to turn complexity into clarity and build confidence in the planning system for the future. Adam Price is quite right: planning is fundamental to almost everything that we do in the built environment and in the national environment, so actually having a clear, concise statement of the law is essential. I completely agree with Adam Price's proposition that we should continue to consolidate and codify other areas of Welsh law. I believe Mike Hedges, as Chair of the LJC committee, made a similar point. I hope the next Government will indeed have a broader, systematic process for doing this. This is the second consolidation Bill to make its way through the Senedd, so I think the principle is now set. So, now there's no real reason why we shouldn't continue to do that, and a number of Members have mentioned several areas of law that would benefit from consolidation—agricultural law being one of the ones that springs to mind, but much environmental law as well.
So, Dirprwy Lywydd, I am really pleased that everyone is agreeing that these can proceed together as consolidation Bills, and I obviously urge Members to support the motions. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan am eu cyfraniadau i'r ddadl. Rwyf am geisio ymdrin â chwpl o'r pwyntiau a wnaed.
O ran y gwelliannau canlyniadol a'r memorandwm esboniadol, dywedais yn fy sylwadau agoriadol ein bod yn parhau i adolygu'r ail Fil yr wyf yn anghofio'i enw bob tro, Bil Cynllunio (Darpariaethau Canlyniadol) (Cymru), i wneud yn siŵr bod gennym yr holl ddarpariaethau yn hwnnw. Dywedais y byddwn yn cyflwyno rhai gwelliannau i wneud yn siŵr ein bod yn cadw hwnnw'n gyfredol. Byddwn yn parhau i wneud hynny drwy gydol y broses fel bod gennym y sefyllfa fwyaf diweddar o ran darpariaethau canlyniadol sy'n angenrheidiol ar gyfer unrhyw faterion a godir, megis y materion a godwyd gan Joel, neu rai o'r pethau rydych newydd eu codi, Adam, ac yna mewn gwirionedd, hefyd, oherwydd ein bod ni'n monitro deddfwriaeth y DU, i wneud yn siŵr nad yw honno'n gwneud unrhyw beth sy'n effeithio arnom ni. Felly, byddwn yn gwneud hynny. Soniodd cwpl o Aelodau am bethau fel y Bil seilwaith. Rydym ni newydd gyflwyno'r offerynnau statudol ar hwnnw, ac felly byddant yn cael eu cynnwys yn y darpariaethau canlyniadol hynny hefyd.
Felly, rwy'n credu, erbyn i ni gyrraedd diwedd y broses hon, rwy'n hyderus iawn mai dyma ein cyfle i droi cymhlethdod yn eglurder a magu hyder yn y system gynllunio ar gyfer y dyfodol. Mae Adam Price yn hollol iawn: mae cynllunio yn sylfaenol i bron popeth yr ydym yn ei wneud yn yr amgylchedd adeiledig ac yn yr amgylchedd cenedlaethol, felly mewn gwirionedd mae cael datganiad clir, cryno o'r gyfraith yn hanfodol. Cytunaf yn llwyr â chynnig Adam Price y dylem barhau i gydgrynhoi a chodio meysydd eraill o gyfraith Cymru. Credaf fod Mike Hedges, fel Cadeirydd Y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, wedi gwneud pwynt tebyg. Rwy'n gobeithio y bydd gan y Llywodraeth nesaf broses ehangach, systematig ar gyfer gwneud hyn. Dyma'r ail Fil cydgrynhoi i fynd ar ei hynt drwy'r Senedd, felly rwy'n credu bod yr egwyddor bellach wedi'i gosod. Felly, nawr nid oes unrhyw reswm gwirioneddol pam na ddylem barhau i wneud hynny, ac mae nifer o Aelodau wedi sôn am sawl maes cyfraith a fyddai'n elwa ar gydgrynhoi—cyfraith amaethyddol yw un o'r rhai sy'n dod i'r meddwl, ond cyfraith amgylcheddol hefyd.
Felly, Dirprwy Lywydd, rwy'n falch iawn bod pawb yn cytuno y gall y rhain fynd ymlaen gyda'i gilydd fel Biliau cydgrynhoi, ac rwy'n amlwg yn annog yr Aelodau i gefnogi'r cynigion. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 6? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion under item 6. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cwestiwn nesaf yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 7? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion under item 7. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 8 heddiw yw egwyddorion cyffredinol y Bil Gwahardd Rasio Milgwn (Cymru), a galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig i wneud y cynnig—Huw Irranca-Davies.
Item 8 today is a debate on the general principles of the Prohibition of Greyhound Racing (Wales) Bill, and I call on the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs to move the motion—Huw Irranca-Davies.
Cynnig NDM9086 Huw Irranca-Davies
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.11:
Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol y Bil Gwahardd Rasio Milgwn (Cymru).
Motion NDM9086 Huw Irranca-Davies
To propose that Senedd Cymru in accordance with Standing Order 26.11:
Agrees to the general principles of the Prohibition of Greyhound Racing (Wales) Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn. Mae'n bleser gen i agor y ddadl hon ar egwyddorion cyffredinol y Bil Gwahardd Rasio Milgwn (Cymru). Llywydd, yn gyntaf, hoffwn ddiolch i Gadeiryddion ac aelodau'r Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol, y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cyllid am eu gwaith craffu manwl ar y Bil yn ystod Cyfnod 1, a’r gwaith o fewn amserlen dynn i lunio adroddiadau cynhwysfawr a defnyddiol iawn.
Thank you very much. It's my pleasure to open this debate on the general principles of the Prohibition of Greyhound Racing (Wales) Bill. Llywydd, first I would like to thank the Chairs and members of the Culture, Welsh Language, Sport and International Relations Committee, the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Finance Committee for their detailed scrutiny work on the Bill during Stage 1, and for working within a tight timetable to draw up comprehensive and very useful reports.
I also acknowledge the valuable oral and written evidence provided by organisations and individuals during scrutiny. These contributions reflected the wide range of views on this emotive issue. At the heart of all discussions, however, was a shared understanding that regardless of differing opinions on the Bill, the welfare of greyhounds must remain paramount.
Before we proceed any further today I want to reflect briefly on the central purpose of this Bill. It is about protecting the lives and the welfare of greyhounds in Wales. Now, greyhound racing around a track poses an inherent risk of high-speed collisions, falls and injuries. Bringing this to an end in Wales will keep animals safer. This Bill shows we are a progressive nation committed to ethical standards, animal welfare and forward-thinking legislation. It strengthens Wales’s reputation as leading in animal welfare standards. This topic has been a campaigning focus for many Members of this Senedd across all parties for many years, and I want to thank colleagues for their contributions to this cause over time. I hope today we can keep building on that collaborative cross-party support.
And I hope the committees’ reports will assist Members in reaching an informed decision on the general principles of the Bill. I will take Members through those during this debate and I will also write to each Chair with my full response. I can confirm that the majority of the recommendations will be accepted either in full, in principle or in part.
Today I want to focus on the key areas highlighted by the committees, and to address the conclusions reached. If I turn first of all to the Culture, Communications, Welsh Language, Sport and International Relations Committee report, I welcome the committee's satisfaction with the key provisions in the Bill. They agree that the proposed lead-in period is sensible, allowing time for necessary preparation and for managing impacts on industry, communities and animal welfare charities. I also appreciate their recognition that the Bill should be brought into force at the earliest practicable opportunity within that specified time frame. I welcome the committee highlighting the establishment of the implementation group as a positive step, as its role is critical. Its role in advising on rehoming capacity, economic impacts and best practice for transition will be essential to ensuring a fully informed and considered implementation, and I brought that group together to support just that.
I note the committee's satisfaction that the definitions in the Bill are clear and that the scope of offences and enforcement powers are proportionate, broadly fit for purpose and consistent with the approach taken in similar legislation. The committee also agreed that unlimited fines provide sufficient deterrence. Now, this is encouraging, and it reinforces confidence that the Bill is both enforceable and practicable.
I am content to accept recommendations 1, 2, 4 and 7 in full and to accept recommendations 3 and 6 in principle. Recommendation 5 on amending the Bill to allow guidance is rejected for reasons that I will outline very shortly, and detailed responses to the committees on all the recommendations will follow.
Rwyf hefyd yn cydnabod y dystiolaeth lafar ac ysgrifenedig werthfawr a roddwyd gan sefydliadau ac unigolion yn ystod y gwaith craffu. Roedd y cyfraniadau hyn yn adlewyrchu'r amrywiaeth eang o safbwyntiau ar y mater emosiynol hwn. Fodd bynnag, wrth wraidd yr holl drafodaethau roedd dealltwriaeth gyffredin bod yn rhaid i les milgwn barhau i fod yn flaenoriaeth, er gwaethaf y safbwyntiau gwahanol ar y Bil.
Cyn i ni symud ymlaen ymhellach heddiw, hoffwn fyfyrio'n fyr ar ddiben canolog y Bil hwn. Mae'n ymwneud â diogelu bywydau a lles milgwn yng Nghymru. Nawr, mae rasio milgwn o amgylch trac yn peri risg gynhenid o wrthdrawiadau ar gyflymder uchel, cwympiadau ac anafiadau. Bydd dod â hyn i ben yng Nghymru yn cadw anifeiliaid yn fwy diogel. Mae'r Bil hwn yn dangos ein bod ni'n genedl flaengar sydd wedi ymrwymo i safonau moesegol, lles anifeiliaid a deddfwriaeth flaengar. Mae'n cryfhau enw da Cymru fel arweinydd ym maes safonau lles anifeiliaid. Mae'r pwnc hwn wedi bod yn ffocws ymgyrchu i lawer o Aelodau'r Senedd hon ar draws pob plaid ers blynyddoedd lawer, a hoffwn ddiolch i gyd-Aelodau am eu cyfraniadau i'r achos hwn dros amser. Rwy'n gobeithio heddiw y gallwn ni barhau i adeiladu ar y gefnogaeth drawsbleidiol gydweithredol honno.
Ac rwy'n gobeithio y bydd adroddiadau'r pwyllgorau yn helpu Aelodau i ddod i benderfyniad gwybodus ar egwyddorion cyffredinol y Bil. Fe fyddaf i'n mynd â'r Aelodau drwy'r rheini yn ystod y ddadl hon ac fe fyddaf i hefyd yn ysgrifennu at bob Cadeirydd gyda fy ymateb llawn. Gallaf gadarnhau y bydd y mwyafrif o'r argymhellion yn cael eu derbyn naill ai'n llawn, mewn egwyddor neu'n rhannol.
Heddiw rwyf eisiau canolbwyntio ar y meysydd allweddol y gwnaeth y pwyllgorau dynnu sylw atyn nhw, ac ymdrin â'r casgliadau y daethon nhw iddynt. Os gallaf droi yn gyntaf at adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol, rwy'n croesawu boddhad y pwyllgor â'r darpariaethau allweddol yn y Bil. Maen nhw'n cytuno bod y cyfnod arweiniol arfaethedig yn synhwyrol, gan ganiatáu amser ar gyfer y paratoadau angenrheidiol ac ar gyfer rheoli'r effeithiau ar ddiwydiant, cymunedau ac elusennau lles anifeiliaid. Rwyf hefyd yn gwerthfawrogi eu cydnabyddiaeth y dylid dod â'r Bil i rym ar y cyfle ymarferol cyntaf posibl o fewn yr amserlen benodedig honno. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y pwyllgor wedi tynnu sylw at sefydlu'r grŵp gweithredu fel cam cadarnhaol, gan fod ei rôl yn hanfodol. Bydd ei rôl wrth gynghori ar gapasiti ailgartrefu, effeithiau economaidd ac arferion gorau ar gyfer pontio yn hanfodol i sicrhau gweithrediad cwbl wybodus ac ystyriol, ac fe ddes i â'r grŵp hwnnw at ei gilydd i gefnogi yr union beth hynny.
Nodaf fod y pwyllgor yn hapus bod y diffiniadau yn y Bil yn glir a bod cwmpas troseddau a phwerau gorfodi yn gymesur, yn addas i'r diben yn gyffredinol ac yn gyson â'r dull gweithredu a fabwysiadwyd mewn deddfwriaeth debyg. Cytunodd y pwyllgor hefyd fod dirwyon diderfyn yn cynnig digon o ataliaeth. Nawr, mae hyn yn galonogol, ac mae'n atgyfnerthu hyder bod y Bil yn orfodadwy ac yn ymarferol.
Rwy'n hapus i dderbyn argymhellion 1, 2, 4 a 7 yn llawn ac i dderbyn argymhellion 3 a 6 mewn egwyddor. Mae argymhelliad 5 ar ddiwygio'r Bil i ganiatáu canllawiau yn cael ei wrthod am resymau y byddaf yn eu hamlinellu'n fuan iawn, a bydd ymatebion manwl i'r pwyllgorau ar yr holl argymhellion yn dilyn.
So, turning to the first recommendation, regarding concerns about the social and economic impact, including the effect on Valley Greyhound Stadium and its employees, I'm pleased to accept that recommendation in full. We have published a regulatory impact assessment in accordance with Standing Orders, and an integrated impact assessment. These assessments examine the costs, the benefits and the economic and social impacts. Officials will continue to monitor these impacts through the implementation group and with the industry, ensuring that our approach remains proportionate and responsive. We will review any new information provided to Welsh Government, including through the implementation group and our ongoing engagement with the racing industry, ensuring that implementation proceeds within the agreed time frame.
In relation to recommendation 2, on support for workers, steps are already under way to identify the needs of those affected and to ensure targeted support before the Bill comes into force. On my visit, indeed, to Valley stadium last month, I took the opportunity to listen to the concerns from trainers and track managers and other industry representatives. The Welsh Government will lead a co-ordinated, multi-agency response, drawing on existing initiatives, such as ReAct and Communities for Work, to support employees of Valley stadium and others connected to it. We will work with industry and the implementation group to ensure that these needs are met.
I note concerns around unintended consequences, and I welcome the committee's agreement that the likelihood of greyhound racing being driven underground is low. That said, I do recognise potential welfare issues arising from the displacement of racing activity across borders, and I'm pleased therefore to accept in principle recommendation 3. We already are monitoring and will continue to monitor any emerging issues through the implementation group and wider stakeholders, ensuring that we remain alert and ready to respond where needed.
I'm accepting in full recommendation 4, on engaging with the Sentencing Council. Before the Bill's provisions commence, the Welsh Government will write to them highlighting the new legislation so that they can consider whether sentencing guidelines are, indeed, required.
Turning to recommendation 5, I'm rejecting the recommendation to table an amendment to the Bill enabling Welsh Ministers to issue statutory guidance to inspectors in relation to enforcement of offences, but I'll explain why. I note the committee welcomed the view that enforcement powers are proportionate and broadly fit for purpose. So, my officials will work with the implementation group and stakeholders to consider whether specific guidance is needed and, if it is, powers already exist that would enable such guidance to be issued without the need for an amendment to the Bill. So, I remain open to recommendations on minimum standards or best practice. So, Dirprwy Lywydd, I'm content that we have achieved the right balance between what's on the face of the Bill and what can be set out in guidance. The Bill will not require inspectors to have regard to guidance issued by Welsh Ministers. We have discussed this with local authority representatives, and this approach offers flexibility while avoiding additional burden.
On recommendation 6, I want to thank the committee for highlighting an important area where agencies work together successfully across Wales on investigations and enforcement. Now, I accept this recommendation in principle simply because those networks are already in place. We will use those existing agreements, which provide leadership and co-ordination between enforcement agencies and the police on animal welfare, to build on the strong foundations that we already have.
And I accept recommendation 7, on assessing the enforcement capacity in full. We anticipate enforcement actions will be minimal. Where a multi-agency approach is required, we will work with partners to embed the Bill's provisions into existing systems, thus avoiding duplication, strengthening enforcement and ensuring that we take a cost-effective approach. We are very fortunate to have Animal Licensing Wales already delivering high-standard training for local authority officers, and we'll engage early to identify any additional needs. We're working also with the Welsh Local Government Association and local authorities through the implementation group to assess whether further funding or guidance is required.
If I move on to the Legislation, Justice and Constitution Committee report, I've considered the committee's recommendations very carefully, and I note that they align very closely with our approach. I've partially accepted recommendation 2, accepted 3 and 4 in full, and I'm rejecting 1 and 5, and I'll explain why.
On recommendation 1, I've not issued a written statement. Bill provisions are always subject to a thorough assessment of legislative competence, including compatibility with convention rights, before introduction. The outcome of that assessment is included already in the explanatory memorandum accompanying the Bill. As I set out in my letter of 4 November to the committee, I'm committed to updating the equality, diversity, inclusion and human rights assessment, and this will be reflected in the assessment that will be prepared ahead of Stage 3.
On accepting recommendation 2 in part, I will write to committee Chairs to provide updates when the impact assessments are revised and confirm whether any changes affect the provisions of the Bill, rather than publishing a written statement. Impact assessments will continue to be updated as new information becomes available.
Turning to recommendation 3, on those persons liable, I accept it in full, and I will update the explanatory memorandum ahead of Stage 3.
Recommendation 4 asks for an amendment to a term in Schedule 2, which I accept. I will table a Government amendment to correct the reference.
Finally, on recommendation 5, I'm of the view that the Bill does not introduce new systems or reporting duties that would require a statutory post-implementation review. The Welsh Government remains firmly committed to good practice in policy evaluation, as set out in the explanatory memorandum. And as I've set out in my response to the committee, a review will be undertaken within five years of commencement. This post-implementation review will assess the effects and the impacts of the ban, focusing on the effectiveness of enforcement and the wider impact of the legislation.
And finally, I thank the Finance Committee for its requests for information about the costs in the regulatory impact assessment. My response outlined how the anticipated costs for enforcement and stakeholder support are considered modest but proportionate, with the need for effective implementation without excessive burden.
I'm very grateful, Dirprwy Lywydd, for the carefully considered recommendations and, as I've said, I will write to the Chair of each committee to provide further clarification on our proposed way forward. I look forward now to any views that Senedd Members may have. Diolch yn fawr.
Felly, gan droi at yr argymhelliad cyntaf sy'n ymwneud â phryderon am yr effaith gymdeithasol ac economaidd, gan gynnwys yr effaith ar Valley Greyhound Stadium a'i weithwyr, rwy'n falch o dderbyn yr argymhelliad hwnnw yn llawn. Rydyn ni wedi cyhoeddi asesiad effaith rheoleiddiol yn unol â Rheolau Sefydlog, ac asesiad effaith integredig. Mae'r asesiadau hyn yn archwilio'r costau, y manteision a'r effeithiau economaidd a chymdeithasol. Bydd swyddogion yn parhau i fonitro'r effeithiau hyn trwy'r grŵp gweithredu a chyda'r diwydiant, gan sicrhau bod ein dull yn parhau i fod yn gymesur ac yn ymatebol. Byddwn ni'n adolygu unrhyw wybodaeth newydd a roddir i Lywodraeth Cymru, gan gynnwys drwy'r grŵp gweithredu a'n hymgysylltu parhaus â'r diwydiant rasio, gan sicrhau bod y broses weithredu'n mynd rhagddi o fewn yr amserlen y cytunwyd arni.
O ran argymhelliad 2 sy'n ymwneud â chymorth i weithwyr, mae camau eisoes ar y gweill i nodi anghenion y rhai y bydd hyn yn effeithio arnyn nhw ac i sicrhau cymorth wedi'i dargedu cyn i'r Bil ddod i rym. Yn wir, yn ystod fy ymweliad â stadiwm Valley fis diwethaf, fe wnes i achub ar y cyfle i wrando ar bryderon hyfforddwyr a rheolwyr y trac a chynrychiolwyr eraill y diwydiant. Bydd Llywodraeth Cymru yn arwain ymateb cydgysylltiedig, amlasiantaethol, gan ddefnyddio mentrau sy'n bodoli eisoes, fel ReAct a Chymunedau am Waith, i gefnogi gweithwyr stadiwm Valley ac eraill sy'n gysylltiedig ag ef. Byddwn ni'n gweithio gyda'r diwydiant a'r grŵp gweithredu i sicrhau bod yr anghenion hyn yn cael eu diwallu.
Rwy'n nodi pryderon ynghylch canlyniadau anfwriadol, ac rwy'n croesawu cytundeb y pwyllgor bod y tebygolrwydd y bydd rasio milgwn yn cael ei yrru i'r cysgodion yn isel. Wedi dweud hynny, rwy'n cydnabod y gallai problemau lles ddeillio o ddadleoli gweithgarwch rasio ar draws ffiniau, ac rwy'n falch felly o dderbyn argymhelliad 3 mewn egwyddor. Rydyn ni eisoes yn monitro a byddwn ni'n parhau i fonitro unrhyw faterion sy'n dod i'r amlwg trwy'r grŵp gweithredu a rhanddeiliaid ehangach, gan sicrhau ein bod ni'n parhau i fod yn effro ac yn barod i ymateb lle bo angen.
Rwy'n derbyn argymhelliad 4, sy'n ymwneud ag ymgysylltu â'r Cyngor Dedfrydu, yn llawn. Cyn i ddarpariaethau'r Bil ddechrau, bydd Llywodraeth Cymru yn ysgrifennu atyn nhw i dynnu sylw at y ddeddfwriaeth newydd fel y gallan nhw ystyried a oes angen canllawiau dedfrydu mewn gwirionedd.
Gan droi at argymhelliad 5, rwy'n gwrthod yr argymhelliad i gyflwyno gwelliant i'r Bil sy'n galluogi Gweinidogion Cymru i roi canllawiau statudol i arolygwyr o ran gorfodi troseddau, ond fe wnaff i esbonio pam. Nodaf fod y pwyllgor wedi croesawu'r farn bod pwerau gorfodi yn gymesur ac yn addas i'r diben yn gyffredinol. Felly, bydd fy swyddogion yn gweithio gyda'r grŵp gweithredu a rhanddeiliaid i ystyried a oes angen canllawiau penodol ac, os oes eu hangen, mae pwerau eisoes yn bodoli a fyddai'n galluogi canllawiau o'r fath i gael eu rhoi heb orfod gwneud gwelliant i'r Bil. Felly, rwy'n parhau i fod yn agored i argymhellion ar safonau gofynnol neu arfer gorau. Felly, Dirprwy Lywydd, rwy'n fodlon ein bod ni wedi cyflawni'r cydbwysedd cywir rhwng yr hyn sydd ar wyneb y Bil a'r hyn y gellir ei nodi mewn canllawiau. Ni fydd y Bil yn ei gwneud yn ofynnol i arolygwyr roi sylw i ganllawiau sy'n cael eu rhoi gan Weinidogion Cymru. Rydyn ni wedi trafod hyn gyda chynrychiolwyr awdurdodau lleol, ac mae'r dull gweithredu hwn yn cynnig hyblygrwydd ac yn osgoi baich ychwanegol ar yr un pryd.
O ran argymhelliad 6, hoffwn ddiolch i'r pwyllgor am dynnu sylw at faes pwysig lle mae asiantaethau'n gweithio gyda'i gilydd yn llwyddiannus ledled Cymru ar ymchwiliadau a gwaith gorfodi. Nawr, rwy'n derbyn yr argymhelliad hwn mewn egwyddor oherwydd, yn syml, mae'r rhwydweithiau hynny eisoes ar waith. Byddwn ni'n defnyddio'r cytundebau presennol hynny, sy'n darparu arweinyddiaeth a chydlynu rhwng asiantaethau gorfodi a'r heddlu o ran lles anifeiliaid, i adeiladu ar y sylfeini cadarn sydd gennym eisoes.
Ac rwy'n derbyn argymhelliad 7 ar asesu'r gallu gorfodi yn llawn. Rydyn ni'n rhagweld mai nifer bach o gamau gorfodi fydd angen eu cymryd. Lle mae angen dull amlasiantaethol, byddwn ni'n gweithio gyda phartneriaid i ymwreiddio darpariaethau'r Bil mewn systemau presennol, gan osgoi dyblygu, cryfhau gorfodi a sicrhau ein bod ni'n mabwysiadu dull gweithredu costeffeithiol. Rydyn ni'n ffodus iawn bod Trwyddedu Anifeiliaid Cymru eisoes yn darparu hyfforddiant o safon uchel i swyddogion awdurdodau lleol, a byddwn ni'n ymgysylltu'n gynnar i nodi unrhyw anghenion ychwanegol. Rydyn ni hefyd yn gweithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac awdurdodau lleol drwy'r grŵp gweithredu i asesu a oes angen cyllid neu ganllawiau pellach.
Os symudaf ymlaen at adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, rwyf wedi ystyried argymhellion y pwyllgor yn ofalus iawn, a nodaf eu bod yn cyd-fynd yn agos iawn â'n dull gweithredu ni. Rwyf wedi derbyn argymhelliad 2 yn rhannol, wedi derbyn 3 a 4 yn llawn, ac rwy'n gwrthod 1 a 5, ac fe wnaf i esbonio pam.
O ran argymhelliad 1, dydw i ddim wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig. Mae darpariaethau bil bob amser yn destun asesiad trylwyr o gymhwysedd deddfwriaethol, gan gynnwys cydweddoldeb â hawliau'r confensiwn, cyn eu cyflwyno. Mae canlyniad yr asesiad hwnnw wedi'i gynnwys eisoes yn y memorandwm esboniadol sy'n cyd-fynd â'r Bil. Fel y nodais yn fy llythyr dyddiedig 4 Tachwedd at y pwyllgor, rwyf wedi ymrwymo i ddiweddaru'r asesiad cydraddoldeb, amrywiaeth, cynhwysiant a hawliau dynol, a bydd hyn yn cael ei adlewyrchu yn yr asesiad a fydd yn cael ei baratoi cyn Cyfnod 3.
O ran derbyn argymhelliad 2 yn rhannol, byddaf yn ysgrifennu at Gadeiryddion pwyllgorau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf pan fydd yr asesiadau effaith yn cael eu diwygio, gan gadarnhau a yw unrhyw newidiadau yn effeithio ar ddarpariaethau'r Bil, yn hytrach na chyhoeddi datganiad ysgrifenedig. Bydd asesiadau effaith yn parhau i gael eu diweddaru wrth i wybodaeth newydd ddod ar gael.
Gan droi at argymhelliad 3, o ran y personau hynny sy'n atebol, rwy'n ei dderbyn yn llawn, a byddaf yn diweddaru'r memorandwm esboniadol cyn Cyfnod 3.
Mae argymhelliad 4 yn gofyn am ddiwygio term yn Atodlen 2, yr wyf yn ei dderbyn. Byddaf yn cyflwyno gwelliant gan y Llywodraeth i gywiro'r cyfeiriad.
Yn olaf, o ran argymhelliad 5, rwyf o'r farn nad yw'r Bil yn cyflwyno systemau na dyletswyddau adrodd newydd a fyddai'n gofyn am adolygiad statudol ar ôl gweithredu. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i arfer da wrth werthuso polisïau, fel y nodir yn y memorandwm esboniadol. Ac fel yr wyf wedi'i nodi yn fy ymateb i'r pwyllgor, bydd adolygiad yn cael ei gynnal o fewn pum mlynedd i'w gychwyn. Bydd yr adolygiad ôl-weithredu hwn yn asesu effeithiau'r gwaharddiad, gan ganolbwyntio ar effeithiolrwydd gorfodi ac effaith ehangach y ddeddfwriaeth.
Ac yn olaf, hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid am ei geisiadau am wybodaeth am y costau yn yr asesiad effaith rheoleiddiol. Amlinellodd fy ymateb sut mae'r costau disgwyliedig ar gyfer gorfodi a chymorth i randdeiliaid yn cael eu hystyried yn gymedrol ond yn gymesur, gyda'r angen am weithredu effeithiol heb faich gormodol.
Rwy'n ddiolchgar iawn, Dirprwy Lywydd, am yr argymhellion sydd wedi'u hystyried yn ofalus ac, fel y dywedais, fe wnaf i ysgrifennu at Gadeirydd pob pwyllgor i roi eglurhad pellach ar ein ffordd arfaethedig ymlaen. Rwy'n edrych ymlaen nawr at glywed unrhyw farn a allai fod gan Aelodau'r Senedd. Diolch yn fawr.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol, Delyth Jewell.
I call on the Chair of the Culture, Communications, Welsh Language, Sport, and International Relations Committee, Delyth Jewell.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n siarad fel Cadeirydd pwyllgor i ddechrau, wedyn gwnaf i rannu fy marn bersonol.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'll speak as Chair of the committee, and then I will share my own personal opinion.
This Bill seeks to prohibit the organisation of greyhound racing in Wales and to make an offence for venue operators to permit racing, and, indeed, individuals to organise it. From the outset, our committee recognised views on this issue are held strongly by welfare organisations, those in the sport and the public. Despite a compressed timetable, we weighed the contested evidence carefully, keeping the welfare of greyhounds at the heart of our work.
Now, we must acknowledge our concerns about the legislative timetable. Whilst we do recognise the Government's decision to prioritise this Bill, the accelerated timetable has presented us with challenges, not least because of questions surrounding the evidence base. As a committee, we hope the reduced timetable followed for this Bill will not set precedents for the future.
Across oral and written evidence, we heard two broad perspectives. Opponents to a ban accepted that injuries to greyhounds occur, but they argued that welfare has improved under regulation and warned of unintended consequences, such as racing moving underground or across borders. Now, supporters of the Bill contended that these measures cannot address the inherent dangers of racing dogs around an oval track, where high-speed collisions and catastrophic injuries are, at times, unavoidable. They argued that no amount of regulation can make the activity safe enough to protect greyhounds from predictable harm.
We emphasise that the available data on welfare measures and injury reporting is highly contested. Moreover, these uncertainties extend beyond the race track. Evidence on lifetime welfare, from breeding practices and early socialisation to kennelling, retirement and rehoming is fragmented, often anecdotal. These deficiencies underline the need for comprehensive, evidence-led approaches to policy development. In light of these uncertainties, the committee did not take a definitive position on the general principles of the Bill. That is not because welfare concerns lack weight. Indeed, they were central to our deliberations. But the evidence base was too contested and incomplete to support a collective conclusion. Rather than offering a single view, we have set out detailed 'our view' sections throughout the report, to assist Members in reaching an informed decision.
There are several key findings we wish to put on record. Firstly, welfare harms are genuine and serious. We heard compelling veterinary testimony about injuries. These range from minor abrasions to catastrophic fractures and chronic pain, as well as behavioural and health issues linked to kennelling and diet. The precise scale of harm, and the extent to which regulation could mitigate it, remains unclear because data is incomplete and contested.
Secondly, the matter of regulation versus prohibition remains unresolved for some Members. Some argued that no amount of regulation can make racing safe; others proposed tighter licensing and track redesign. But, without robust data and agreed thresholds for 'acceptable' injury or fatality rates, we could not determine collectively whether regulation could ever meet a defensible standard.
Thirdly, public engagement was limited. The Welsh Government relied in part on a question within its 2023 consultation on licensing animal welfare establishments. This was criticised as being based on self-selected responses.
Fourthly, economic and social effects are uncertain. We received information relating to investment, revenue and employment at Wales's only commercial track, but we found gaps and inconsistencies in the data. Without verified granular information, it is impossible to assess the true scale of the effect or the support required for workers and communities.
Fifthly, implementation will be critical. The lead-in period is sensible, as is the implementation group. Success will depend on detailed planning to ensure sufficient rehoming capacity, enforcement readiness and targeted support for affected workers. That preparatory work must begin now.
We therefore recommend a full assessment of economic and social effects before commencement—I welcome the fact that that has been accepted—targeted support for affected workers—again, I welcome that being accepted—and monitoring of cross-border racing and welfare effects, which I understand from the Cabinet Secretary has been accepted in principle; and engagement with the Sentencing Council for clear guidance on unlimited fines, which has, again, been accepted. We recommended an amendment to enable statutory guidance for inspectors—I note the Cabinet Secretary's reasons for why he does not think that will be necessary—national agreements for intelligence-led enforcement and police collaboration—again, that has been accepted in principle, we've just heard—and assessment of enforcement capacity and funding for local authorities, which, again, has been accepted by the Government, and I welcome the Cabinet Secretary's response.
Now, there will inevitably be differences among us as Members in terms of how much weight to attach to ethical arguments versus contested data and welfare outcomes. The committee's role has been to test the evidence and to highlight gaps. When voting on the general principles, Members must exercise judgment grounded in the welfare of dogs and in the proportionality and effectiveness of law.
Dirprwy Lywydd, having listened to every witness and read every submission, I want to end by sharing my personal view that the Bill should pass at Stage 1. Yes, we identified shortcomings as a committee in process and some of how the evidence is presented, and there is indeed a need to treat affected workers fairly, but nobody in giving evidence contested the fact that there will always be predictable and unavoidable harms that are inherent in greyhound racing. The extent of the injuries and deaths of dogs was contested, but the fact that they happen was not. That is reason enough for me as an individual to believe that a ban is justified. Regulation might well lessen harm, but it could never eliminate it. Personally, I do not believe that risk of foreseeable harm to any animal can be justified in the name of sport. It is my belief that, for those of us living in a civilised society, our duty is not to manage that harm at the margins, but to prevent it altogether. Compassion should be our compass, and the law should reflect that.
The proposed lead-in period and my committee's recommendations provide a fair and practical pathway to transition that would support workers, strengthen enforcement, and ensure that rehoming capacity is ready. I would like to thank everyone who has contributed their views to assist us in this important work. I look forward to receiving the formal response to our recommendations. And on a personal level, Dirprwy Lywydd, I hope that this passes. Diolch.
Mae'r Bil hwn yn ceisio gwahardd trefnu rasio milgwn yng Nghymru ac i'w gwneud yn drosedd i weithredwyr lleoliadau ganiatáu rasio, ac, yn wir, i unigolion ei drefnu. O'r cychwyn cyntaf, fe wnaeth ein pwyllgor gydnabod bod gan sefydliadau lles, y rhai yn y gamp a'r cyhoedd safbwyntiau cryf ar y mater hwn. Er gwaethaf amserlen gywasgedig, fe wnaethon ni bwyso a mesur y dystiolaeth y mae dadlau yn ei chylch yn ofalus, gan gadw lles milgwn wrth wraidd ein gwaith.
Nawr, mae'n rhaid i ni gydnabod ein pryderon am yr amserlen ddeddfwriaethol. Er ein bod ni'n cydnabod penderfyniad y Llywodraeth i flaenoriaethu'r Bil hwn, mae'r amserlen wedi'i chyflymu wedi cyflwyno heriau i ni, nid lleiaf oherwydd cwestiynau sy'n ymwneud â'r sylfaen dystiolaeth. Fel pwyllgor, rydyn ni'n gobeithio na fydd yr amserlen fyrrach a ddilynwyd ar gyfer y Bil hwn yn gosod cynsail ar gyfer y dyfodol.
Ar draws tystiolaeth lafar ac ysgrifenedig, fe glywson ni ddau bersbectif eang. Fe wnaeth y rhai sy'n gwrthwynebu gwaharddiad dderbyn bod anafiadau i filgwn yn digwydd, ond fe wnaethon nhw ddadlau bod lles wedi gwella o dan reoleiddio, gan rybuddio am ganlyniadau anfwriadol, fel rasio'n symud i'r cysgodion neu ar draws ffiniau. Nawr, fe ddadleuodd y rhai sy'n cefnogi'r Bil na all y mesurau hyn ymdrin â pheryglon cynhenid rasio cŵn o amgylch trac hirgrwn, lle mae gwrthdrawiadau cyflym ac anafiadau trychinebus yn anochel ar adegau. Fe ddadleuon nhw na all unrhyw reoleiddio wneud y gweithgaredd yn ddigon diogel i amddiffyn milgwn rhag niwed rhagweladwy.
Rydyn ni'n pwysleisio bod llawer o ddadlau ynghylch y data sydd ar gael ar fesurau lles ac adrodd am anafiadau. Ar ben hynny, mae'r ansicrwydd hwn yn ymestyn y tu hwnt i'r trac rasio. Mae tystiolaeth ar les gydol oes, o arferion bridio a chymdeithasu cynnar i letya cŵn, ymddeol ac ailgartrefu yn dameidiog, yn anecdotaidd yn aml. Mae'r diffygion hyn yn tanlinellu'r angen am ddulliau cynhwysfawr a arweinir gan dystiolaeth o ddatblygu polisi. Yng ngoleuni'r ansicrwydd hwn, ni chymerodd y pwyllgor safbwynt pendant ar egwyddorion cyffredinol y Bil. Nid yw hynny oherwydd bod pryderon lles yn brin o sylwedd. Yn wir, roedden nhw'n ganolog i'n trafodaethau. Ond roedd gormod o ddadlau ynghylch y sylfaen dystiolaeth ac roedd yn rhy anghyflawn i gefnogi casgliad ar y cyd. Yn hytrach na chynnig un farn, rydyn ni wedi nodi adrannau manwl 'ein barn' drwy gydol yr adroddiad, i gynorthwyo Aelodau i ddod i benderfyniad gwybodus.
Rydyn ni eisiau cofnodi sawl canfyddiad allweddol. Yn gyntaf, mae niwed i les yn ddilys ac yn ddifrifol. Fe glywson ni dystiolaeth gymhellol gan filfeddygon am anafiadau. Mae'r rhain yn amrywio o fân grafiadau i dorri esgyrn yn gatastroffig a phoen cronig, yn ogystal â materion ymddygiad ac iechyd sy'n gysylltiedig â lletya cŵn a deiet. Mae union raddfa'r niwed, a'r graddau y gallai rheoleiddio ei liniaru, yn parhau i fod yn aneglur oherwydd bod data yn anghyflawn ac yn cael ei herio.
Yn ail, mae'r mater o reoleiddio yn erbyn gwahardd yn parhau i fod heb ei ddatrys i rai Aelodau. Gwnaeth rhai ddadlau na all unrhyw reoleiddio wneud rasio'n ddiogel; cynigiodd eraill drwyddedu tynnach ac ailgynllunio traciau. Ond, heb ddata cadarn a throthwyon y cytunir arnynt ar gyfer cyfraddau anafiadau neu farwolaethau 'derbyniol', ni allem benderfynu ar y cyd a allai rheoleiddio byth fodloni safon amddiffynadwy.
Yn drydydd, ychydig iawn o ymgysylltu oedd wedi bod gyda'r cyhoedd. Dibynnodd Llywodraeth Cymru yn rhannol ar gwestiwn yn ei hymgynghoriad yn 2023 ar drwyddedu sefydliadau lles anifeiliaid. Cafodd hyn ei feirniadu am fod yn seiliedig ar ymatebion hunanddewisol.
Yn bedwerydd, mae effeithiau economaidd a chymdeithasol yn ansicr. Cawson ni wybodaeth yn ymwneud â buddsoddiad, refeniw a chyflogaeth ar unig drac masnachol Cymru, ond fe welson ni fod bylchau ac anghysondebau yn y data. Heb wybodaeth fanwl wedi'i gwirio, mae'n amhosibl asesu gwir raddfa'r effaith neu'r gefnogaeth sydd ei hangen ar gyfer gweithwyr a chymunedau.
Yn bumed, bydd gweithredu yn allweddol. Mae'r cyfnod arweiniol yn synhwyrol, felly hefyd y grŵp gweithredu. Bydd llwyddiant yn dibynnu ar gynllunio manwl i sicrhau bod digon o gapasiti i ailgartrefu, parodrwydd i orfodi a chymorth wedi'i dargedu i'r gweithwyr y mae hyn yn effeithio arnyn nhw. Mae'n rhaid i'r gwaith paratoi hwnnw ddechrau nawr.
Felly, rydyn ni'n argymell y dylid cynnal asesiad llawn o effeithiau economaidd a chymdeithasol cyn cychwyn—rwy'n croesawu'r ffaith bod hynny wedi'i dderbyn—cymorth wedi'i dargedu i weithwyr y mae hyn yn effeithio arnyn nhw—unwaith eto, rwy'n croesawu bod hynny'n cael ei dderbyn—a monitro effeithiau lles a rasio trawsffiniol, yr wyf i'n deall gan yr Ysgrifennydd Cabinet ei fod wedi cael ei dderbyn mewn egwyddor; ac ymgysylltu â'r Cyngor Dedfrydu am ganllawiau clir ar ddirwyon diderfyn, sydd eto, wedi'i dderbyn. Fe wnaethon ni argymell gwelliant i sicrhau bod yna ganllawiau statudol ar gyfer arolygwyr—rwy'n nodi rhesymau'r Ysgrifennydd Cabinet ynghylch pam nad yw'n credu y bydd angen hynny—cytundebau cenedlaethol ar gyfer cydweithredu gan yr heddlu a gorfodi dan arweiniad gwybodaeth—unwaith eto, mae hynny wedi'i dderbyn mewn egwyddor, rydyn ni newydd glywed—ac asesiad o gapasiti gorfodi a chyllid ar gyfer awdurdodau lleol, sydd, unwaith eto, wedi cael ei dderbyn gan y Llywodraeth, ac rwy'n croesawu ymateb yr Ysgrifennydd Cabinet.
Nawr, mae'n anochel y bydd gwahaniaethau rhyngom ni fel Aelodau o ran faint o bwysau i'w roi i ddadleuon moesegol yn erbyn data y ceir dadlau yn ei gylch a chanlyniadau lles. Rôl y pwyllgor oedd profi'r dystiolaeth a thynnu sylw at fylchau. Wrth bleidleisio ar yr egwyddorion cyffredinol, rhaid i Aelodau arfer barn sy'n seiliedig ar les cŵn ac ar gymesuredd ac effeithiolrwydd y gyfraith.
Dirprwy Lywydd, ar ôl gwrando ar bob tyst a darllen pob cyflwyniad, rwyf eisiau gorffen drwy rannu fy marn bersonol, sef y dylai'r Bil basio yng Nghyfnod 1. Do, fe wnaethon ni, fel pwyllgor, nodi diffygion yn y broses a'r ffordd y mae rhywfaint o'r dystiolaeth wedi'i chyflwyno ac, yn wir, mae angen trin y gweithwyr y mae hyn yn effeithio arnyn nhw'n deg, ond ni wnaeth neb, wrth roi tystiolaeth, herio'r ffaith y bydd niwed rhagweladwy ac anorfod bob amser yn rhan gynhenid o rasio milgwn. Cafodd nifer yr anafiadau i gŵn a nifer y marwolaethau ymhlith cŵn ei herio, ond ni heriwyd y ffaith eu bod yn digwydd. Mae hynny'n ddigon o reswm i mi fel unigolyn gredu bod gwaharddiad yn gyfiawn. Efallai y byddai rheoleiddio yn lleihau'r niwed, ond ni allai byth ei ddileu. Yn bersonol, nid wyf yn credu bod modd cyfiawnhau'r risg o niwed rhagweladwy i unrhyw anifail yn enw chwaraeon. Rwy'n credu, i'r rhai ohonon ni sy'n byw mewn cymdeithas sifil, bod dyletswydd arnom nid i reoli'r niwed hwnnw ar yr ymylon, ond ei atal yn gyfan gwbl. Dylai tosturi fod yn gwmpawd i ni, a dylai'r gyfraith adlewyrchu hynny.
Mae'r cyfnod arweiniol arfaethedig ac argymhellion fy mhwyllgor yn rhoi llwybr teg ac ymarferol i bontio a fyddai'n cefnogi gweithwyr, yn cryfhau gorfodi, ac yn sicrhau bod capasiti ailgartrefu yn barod. Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu eu barn i'n cynorthwyo ni yn y gwaith pwysig hwn. Rwy'n edrych ymlaen at dderbyn yr ymateb ffurfiol i'n hargymhellion. Ac ar lefel bersonol, Dirprwy Lywydd, rwy'n gobeithio y bydd hyn yn cael ei basio. Diolch.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The Legislation, Justice and Constitution Committee's report on the Bill drew two conclusions and made five recommendations. The committee's report acknowledges the Cabinet Secretary's rationale for bringing forward this Bill. Nonetheless, there has been no consultation undertaken on a White Paper or a draft Bill and neither have all relevant impact assessments been completed.
The committee recognises there will be occasions where it may become appropriate to introduce legislation that was not originally planned at the outset of a Senedd, or as a matter of urgency. However, in the interest of transparency and public trust in the democratic process, a full explanation of the reasons for introducing a Bill should be provided in the explanatory memorandum.
Some of the preparatory steps the Senedd would ordinarily expect a Welsh Government to undertake prior to introducing a Bill have either not been completed in advance or have been undertaken in parallel with the Bill's introduction. In the committee's view, this represents a departure from good practice and increases the risk of unintended consequences arising because of the reduced opportunity for a rigorous and sequential approach to policy development and scrutiny.
On the issue of impact assessments, the committee was told that the Welsh Government would still require the information to be collected, and so the impact assessments will need to be kept under review and updated. The committee has therefore recommended that, if the general principles of the Bill are agreed today, the Cabinet Secretary should issue statements in good time before the tabling deadlines for Stage 2 and Stage 3 proceedings, detailing any updates to impact assessments and clearly identifying any effect on the provisions in the Bill.
The committee has also highlighted a potential discrepancy between the Bill and the explanatory memorandum regarding who will be liable for offences under the Bill. In the explanatory memorandum, the Cabinet Secretary says:
'Only operators and organisers will be liable for offences under the Bill.'
The committee believes this statement should state that only operators and organisers will be liable for offences under section 1 of the Bill, because it appears to us that anyone could be guilty of an offence under paragraph 12 of Schedule 2. The committee has recommended that the Cabinet Secretary should confirm which persons are liable for offences committed under section 1 of the Bill and paragraph 12 of Schedule 2 to the Bill, and, if appropriate, update the explanatory memorandum accordingly.
Finally, I wish to highlight the committee's fifth recommendation. The Cabinet Secretary told us that a review will be undertaken within five years of commencement, with evaluation activity beginning from 12 months after the Bill comes into force. The committee noted the Cabinet Secretary's comment that a post-implementation review will play a key role in monitoring the effects and impacts of the ban. However, the Cabinet Secretary acknowledges the Bill does not include a statutory requirement for a post-implementation review. There is therefore no guarantee that a future Welsh Government would carry out such a review. As such, the committee recommends that the Cabinet Secretary should table an amendment to the Bill to provide for a post-implementation review of the legislation. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Daeth adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar y Bil i ddau gasgliad a gwnaeth bum argymhelliad. Mae adroddiad y pwyllgor yn cydnabod rhesymeg yr Ysgrifennydd Cabinet dros gyflwyno'r Bil hwn. Fodd bynnag, nid oes unrhyw ymgynghoriad wedi'i gynnal ar Bapur Gwyn na Bil drafft ac nid yw'r holl asesiadau effaith perthnasol wedi'u cwblhau chwaith.
Mae'r pwyllgor yn cydnabod y bydd achlysuron lle y gall fod yn briodol cyflwyno deddfwriaeth nad oedd wedi'i chynllunio'n wreiddiol ar ddechrau Senedd, neu fel mater brys. Fodd bynnag, er budd tryloywder ac ymddiriedaeth y cyhoedd yn y broses ddemocrataidd, dylai esboniad llawn o'r rhesymau dros gyflwyno Bil gael ei roi yn y memorandwm esboniadol.
Mae rhai o'r camau paratoadol y byddai'r Senedd yn disgwyl i Lywodraeth Cymru ymgymryd â nhw fel arfer cyn cyflwyno Bil naill ai heb eu cwblhau ymlaen llaw neu wedi'u cyflawni ochr yn ochr â chyflwyno'r Bil. Ym marn y pwyllgor, mae hyn yn wyriad oddi wrth arfer da ac yn cynyddu'r risg y bydd canlyniadau anfwriadol yn codi oherwydd bod llai o gyfle i fabwysiadu dull trylwyr a dilyniannol o ddatblygu polisi a chraffu arno.
O ran yr asesiadau effaith, cafodd y pwyllgor wybod y byddai Llywodraeth Cymru yn dal i ofyn bod yr wybodaeth yn cael ei chasglu, ac felly bydd angen adolygu'r asesiadau effaith a'u diweddaru. Felly, mae'r pwyllgor wedi argymell, os cytunir ar egwyddorion cyffredinol y Bil heddiw, y dylai'r Ysgrifennydd Cabinet gyhoeddi datganiadau mewn da bryd cyn y dyddiadau cau cyflwyno ar gyfer trafodion Cyfnod 2 a Chyfnod 3, gan fanylu ar unrhyw ddiweddariadau i asesiadau effaith a nodi'n glir unrhyw effaith ar y darpariaethau yn y Bil.
Mae'r pwyllgor hefyd wedi tynnu sylw at anghysondeb posibl rhwng y Bil a'r memorandwm esboniadol ynghylch pwy fydd yn atebol am droseddau o dan y Bil. Yn y memorandwm esboniadol, dywed yr Ysgrifennydd Cabinet:
'Dim ond gweithredwyr a threfnwyr fydd yn atebol am droseddau o dan y Bil.'
Mae'r pwyllgor yn credu y dylai'r datganiad hwn nodi mai dim ond gweithredwyr a threfnwyr fydd yn atebol am droseddau o dan adran 1 y Bil, oherwydd mae'n ymddangos i ni y gallai unrhyw un fod yn euog o drosedd o dan baragraff 12 o Atodlen 2. Mae'r pwyllgor wedi argymell y dylai'r Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau pa bersonau sy'n atebol am droseddau a gyflawnir o dan adran 1 o'r Bil a pharagraff 12 o Atodlen 2 i'r Bil, ac, os yw'n briodol, diweddaru'r memorandwm esboniadol yn unol â hynny.
Yn olaf, hoffwn dynnu sylw at bumed argymhelliad y pwyllgor. Dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet wrthym y bydd adolygiad yn cael ei gynnal o fewn pum mlynedd i'w ddechrau, gyda gweithgarwch gwerthuso yn dechrau o 12 mis ar ôl i'r Bil ddod i rym. Nododd y pwyllgor sylw'r Ysgrifennydd Cabinet y bydd adolygiad ôl-weithredu yn chwarae rhan allweddol wrth fonitro effeithiau'r gwaharddiad. Fodd bynnag, mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn cydnabod nad yw'r Bil yn cynnwys gofyniad statudol ar gyfer adolygiad ôl-weithredu. Felly, nid oes unrhyw warant y byddai Llywodraeth Cymru yn y dyfodol yn cynnal adolygiad o'r fath. Felly, mae'r pwyllgor yn argymell y dylai'r Ysgrifennydd Cabinet gyflwyno gwelliant i'r Bil i ddarparu ar gyfer adolygiad ôl-weithredu o'r ddeddfwriaeth. Diolch.
Before I call other Members, I have lots of people who have put in a request to speak. It is unlikely I'll be able to call everybody within the timescale we have allocated for the debate. I will do my best, but please bear with me in that sense. Gareth Davies.
Cyn i mi alw Aelodau eraill, mae gennyf lawer o bobl sydd wedi gofyn am gael siarad. Mae'n annhebygol y byddaf yn gallu galw pawb o fewn yr amser rydym wedi'i neilltuo ar gyfer y ddadl. Fe wnaf fy ngorau, ond byddwch yn amyneddgar â mi o ran hynny, os gwelwch yn dda. Gareth Davies.
Thank you very much, Deputy Llywydd. I would like to begin by making something very clear, which is that I'm a strong supporter of good law making, and I believe in legislation that is clear, accessible, proportionate and evidence based. When laws have grown fragmented over decades, consolidation and streamlining are sensible and necessary, and that's why I support the consolidation of this Bill.
I also want to acknowledge from the outset that there are genuine and sincerely held concerns about greyhound welfare, which I think are shared by everyone. It's been very useful for me to hear that evidence on the Senedd's culture committee. These concerns have been raised by campaigners, by members of the public, and by colleagues in the Senedd, acting in good faith, and should be taken very seriously.
Following scrutiny of the Bill, it doesn't require us to accept that a ban is automatically the most proportionate response, and it is on that point that I plan to vote against this Bill. Whilst acknowledging the welfare concerns, I am not, in theory, opposed to banning the sport if that's where the evidence leads, but I would have liked to have spent more time fully exploring the evidence, and I feel unhappy with the quality of the Bill placed in front of us.
Last week, I visited Wales's only greyhound racing track in Ystrad Mynach in Caerphilly, and I saw first-hand the kennels the dogs were kept in, which were of a very high quality, and I was satisfied that the industry is rightly more than willing to comply with the very high standards of animal welfare regulation. I also have concerns that were raised by both the culture committee and the LJC committee that there has been a lack of an evidence-led approach to this legislation. The culture committee also noted that the Bill was prioritising the legislative timetable as part of the Welsh Government's 2025-26 budget agreement.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau trwy wneud rhywbeth yn glir iawn, sef fy mod i'n gefnogwr cryf o ddeddfu da, ac rwy'n credu mewn deddfwriaeth sy'n glir, yn hygyrch, yn gymesur ac yn seiliedig ar dystiolaeth. Pan fydd deddfau wedi mynd yn dameidiog dros ddegawdau, mae cydgrynhoi a symleiddio yn synhwyrol ac yn angenrheidiol, a dyna pam rwy'n cefnogi cydgrynhoi'r Bil hwn.
Rwyf hefyd eisiau cydnabod o'r cychwyn cyntaf bod pryderon gwirioneddol a diffuant ynglŷn â lles milgwn, ac rwy'n credu bod pawb yn eu rhannu. Mae wedi bod yn ddefnyddiol iawn i mi glywed y dystiolaeth honno ar bwyllgor diwylliant y Senedd. Mae'r pryderon hyn wedi cael eu codi gan ymgyrchwyr, gan aelodau o'r cyhoedd, a chan gyd-Aelodau yn y Senedd, gan weithredu yn ddidwyll, ac fe ddylen nhw gael eu cymryd o ddifrif.
Ar ôl craffu ar y Bil, nid yw'n ofynnol i ni dderbyn yn awtomatig mai gwaharddiad yw'r ymateb mwyaf cymesur, ac ar y pwynt hwnnw rwy'n bwriadu pleidleisio yn erbyn y Bil hwn. Er fy mod i'n cydnabod y pryderon am les, nid wyf yn gwrthwynebu gwahardd y gamp mewn egwyddor os mai dyna lle mae'r dystiolaeth yn arwain, ond byddwn i wedi hoffi treulio mwy o amser yn archwilio'r dystiolaeth yn llawn, ac rwy'n teimlo'n anhapus gydag ansawdd y Bil sydd wedi'i roi o'n blaenau ni.
Yr wythnos diwethaf, fe ymwelais i â'r unig drac rasio milgwn yng Nghymru yn Ystrad Mynach yng Nghaerffili, ac fe welais i drosof fi fy hun y cytiau yr oedd y cŵn yn cael eu cadw ynddyn nhw, a oedd o ansawdd uchel iawn, ac roeddwn i'n fodlon bod y diwydiant yn fwy na pharod i gydymffurfio â safonau uchel iawn rheoleiddio lles anifeiliaid. Mae gennyf bryderon hefyd a gafodd eu codi gan y pwyllgor diwylliant a'r pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, sef bod diffyg ymagwedd a arweinir gan dystiolaeth tuag at y ddeddfwriaeth hon. Nododd y pwyllgor diwylliant hefyd fod y Bil yn blaenoriaethu'r amserlen ddeddfwriaethol fel rhan o gytundeb Llywodraeth Cymru ar gyllideb 2025-26.
Will you take an intervention?
A wnewch chi gymryd ymyriad?
Yes, certainly.
Gwnaf, siŵr iawn.
I would just like to say that it's all very well to do an organised, managed visit, but have you spoken to the so-called
'do gooders...scrambling...to get on the right side of history'—
that's a quote from your Facebook page—many of whom are volunteers, stepping in to save these defenceless animals who have been suffering life-altering or life-ending injuries in the name of gambling and entertainment? The council actually visited—[Interruption.] Sorry, I will stop at that. Thank you.
Hoffwn ddweud ei bod hi'n hawdd iawn gwneud ymweliad wedi'i drefnu, wedi'i reoli, ond ydych chi wedi siarad â'r rhai
'sy'n llawn bwriadau da...sy'n ymgiprys...i fod ar ochr gywir hanes'—
dyna ddyfyniad o'ch tudalen Facebook—y mae llawer ohonyn nhw'n wirfoddolwyr, sy'n camu i mewn i achub yr anifeiliaid diamddiffyn hyn sydd wedi bod yn dioddef anafiadau sy'n newid bywyd neu sy'n dod â bywyd i ben, yn enw gamblo ac adloniant? Yn wir, fe ymwelodd y cyngor—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, fe wnaf i orffen yn y fan yna. Diolch.
I am utterly charmed, Carolyn, that you follow my social media posts. I'm absolutely flattered, but, yes—
Rwy'n falch o glywed, Carolyn, eich bod chi'n dilyn fy mhostiadau ar y cyfryngau cymdeithasol. Rwy'n ymfalchïo yn hynny, ond, ie—
It's been shared by rescue centres.
Mae wedi cael ei rannu gan ganolfannau achub.
Yes. No, I'm very pleased. Those are my personal thoughts, but I didn't think those remarks would be suitable for the floor of the Senedd, which is why I share those personal comments in a different capacity. But, like I say, I am truly honoured, Carolyn, that you're taking so much interest in my work.
Accelerating the process and compromising the quality of legislative development—in other words, it was rushed. There has been no consultation on a draft Bill, no publication of impact assessments, and inadequate time for meaningful consultation. Many, such as myself, would have liked a more in-depth analysis of the economic and cultural impact of banning the sport.
As members of the culture committee, we took evidence not just campaigners, but from regulators, from those working in the industry and from communities directly affected. What became increasingly clear to me is that much of the case for this Bill rests on outdated assumptions, selective evidence and a failure to properly engage with the current regulatory reality in Wales.
We have heard repeated claims that tens of thousands of people in Wales are calling for a ban, but when we look closely at the data, that claim simply does not stand up. Just over half of the petition signatures cited were actually from people living within Wales, and the petition itself predated the licensing and regulation of the Valley stadium. It cannot credibly be described as a verdict on today's regulated sport.
We're also told that the consultation evidence demonstrates overwhelmingly public support for a ban, yet the consultation involved around 1,100 responses, which is a tiny fraction of the Welsh population, and the Welsh Government's own analysis acknowledged that a significant proportion of responses supporting a ban were duplicates of the same campaign text. Once those were stripped out, opinion was far more evenly divided.
I'm also concerned about how welfare data has been presented in support of this Bill. Claims of widespread wastage and high injury rates continue to be repeated, despite the fact that all British-bred greyhounds are now registered and tracked, and despite clear evidence that injury rates have fallen to historic lows under the current regulatory framework.
The regulator's data shows an injury rate of just over 1 per cent of the total runs, with the vast majority being minor injuries from which dogs return to racing within weeks. That does not mean welfare concerns vanish, but it does mean the picture is far more nuanced than what has been suggested. Crucially, many of the most serious welfare examples cited relate to a period before licensing and regulation were introduced in Wales. Since then, standards, inspections, veterinary oversight and transparency have all been improved significantly. That improvement is precisely what regulation is meant to achieve, and compliance has been very high.
Yet, instead of recognising the progress and asking how the regulation could be strengthened further, this Bill leaps to the most extreme legislative tool at our disposal: prohibition. I realise I'm running out of time; I don't want to test your patience—
Ydy. Na, rwy'n falch iawn. Fy myfyrdodau personol yw'r rheini, ond doeddwn i ddim yn credu y byddai'r sylwadau hynny'n addas ar gyfer llawr y Senedd, a dyna pam rwy'n rhannu'r sylwadau personol hynny mewn ffordd wahanol. Ond, fel yr wyf yn ei ddweud, mae hi wir yn fraint, Carolyn, eich bod chi'n cymryd cymaint o ddiddordeb yn fy ngwaith.
Cyflymu'r broses a pheryglu ansawdd datblygu deddfwriaethol—mewn geiriau eraill, cafodd ei ruthro. Does dim ymgynghori wedi bod ar Fil drafft, does dim asesiadau effaith wedi'u cyhoeddi, a does dim digon o amser wedi'i neilltuo ar gyfer ymgynghori ystyrlon. Byddai llawer, fel fi, wedi hoffi dadansoddiad mwy manwl o'r effaith economaidd a diwylliannol y byddai gwahardd y gamp yn ei chael.
Fel aelodau o'r pwyllgor diwylliant, fe wnaethon ni gymryd tystiolaeth nid yn unig gan ymgyrchwyr, ond gan reoleiddwyr, gan y rhai sy'n gweithio yn y diwydiant a chan gymunedau y mae hyn yn cael effaith uniongyrchol arnyn nhw. Yr hyn a ddaeth yn fwyfwy amlwg i mi yw bod llawer o'r achos dros y Bil hwn yn seiliedig ar ragdybiaethau sydd wedi dyddio, tystiolaeth ddetholus a methiant i ymgysylltu'n briodol â'r realiti rheoleiddio presennol yng Nghymru.
Rydyn ni wedi clywed honiadau dro ar ôl tro bod degau o filoedd o bobl yng Nghymru yn galw am waharddiad, ond pan edrychwn ni'n fanwl ar y data, nid yw'r honiad hwnnw'n dal dŵr. Yn wir, dim ond ychydig dros hanner y llofnodion ar y ddeiseb oedd gan bobl sy'n byw yng Nghymru, a chafodd y ddeiseb ei hun ei lunio cyn i stadiwm Valley gael ei drwyddedu a'i reoleiddio. Ni ellir ei ddisgrifio'n gredadwy fel dyfarniad ar y gamp reoledig sydd ohoni.
Nodir hefyd fod y dystiolaeth ymgynghori yn dangos cefnogaeth enfawr ymhlith y cyhoedd o blaid gwaharddiad, ond roedd yr ymgynghoriad yn cynnwys tua 1,100 o ymatebion, sy'n gyfran fach iawn o boblogaeth Cymru, ac roedd dadansoddiad Llywodraeth Cymru ei hun yn cydnabod bod cyfran sylweddol o'r ymatebion oedd yn cefnogi gwaharddiad yn gopïau dyblyg o destun yr ymgyrch. Ar ôl i'r rheini gael eu hepgor, roedd y farn yn llawer mwy cyfartal.
Rwy'n pryderu hefyd am y ffordd y mae data lles wedi'i gyflwyno i gefnogi'r Bil hwn. Mae honiadau o wastraff eang a chyfraddau anafiadau uchel yn parhau i gael eu hailadrodd, er gwaetha'r ffaith bod yr holl filgwn sydd wedi'u magu ym Mhrydain yn cael eu cofrestru a'u tracio erbyn hyn, ac er gwaethaf tystiolaeth glir bod cyfraddau anafiadau wedi gostwng i'r lefelau isaf erioed o dan y fframwaith rheoleiddio presennol.
Mae data'r rheoleiddiwr yn dangos cyfradd anafiadau o ychydig dros 1 y cant o gyfanswm y rasys, gyda'r mwyafrif helaeth yn fân anafiadau lle mae cŵn yn dychwelyd i rasio o fewn wythnosau. Dydy hynny ddim yn golygu bod pryderon lles yn diflannu, ond mae'n golygu bod y darlun yn llawer mwy cymhleth na'r hyn sydd wedi'i awgrymu. Yn hanfodol, mae llawer o'r enghreifftiau lles mwyaf difrifol a nodwyd yn ymwneud â chyfnod cyn i drwyddedu a rheoleiddio gael eu cyflwyno yng Nghymru. Ers hynny, mae safonau, arolygiadau, goruchwyliaeth filfeddygol a thryloywder i gyd wedi gwella'n sylweddol. Cyflawni'r gwelliant hwnnw yw union fwriad rheoleiddio, ac mae cydymffurfiaeth wedi bod yn uchel iawn.
Eto, yn hytrach na chydnabod y cynnydd a gofyn sut y byddai'n bosibl cryfhau'r rheoleiddio ymhellach, mae'r Bil hwn yn neidio i'r offeryn deddfwriaethol mwyaf eithafol sydd ar gael i ni: gwaharddiad. Rwy'n sylweddoli fy mod i'n rhedeg allan o amser; dydw i ddim eisiau trethu eich amynedd—
A last sentence would be appreciated.
Byddwn i'n croesawu un frawddeg olaf.
Great. So, just to summarise, while I respect the intentions behind this Bill, and while I recognise the strength of feeling on all sides, I cannot support legislation that relies on unreliable consultation evidence; fails to properly account for improved regulation; has not explored the economic and cultural impact; and chooses prohibition over more proportionate regulation. For those reasons, Deputy Llywydd, I oppose this Bill.
Gwych. Felly, i grynhoi, er fy mod i'n parchu'r bwriadau y tu ôl i'r Bil hwn, ac er fy mod i'n cydnabod cryfder y teimlad ar bob ochr, allaf i ddim cefnogi deddfwriaeth sy'n dibynnu ar dystiolaeth ymgynghori annibynadwy; sy'n methu â rhoi cyfrif priodol am well rheoleiddio; sydd heb archwilio'r effaith economaidd a diwylliannol; ac sy'n dewis gwaharddiad dros reoleiddio mwy cymesur. Am y rhesymau hynny, Dirprwy Lywydd, rwy'n gwrthwynebu'r Bil hwn.
Like some of the other parties in this Chamber, Plaid Cymru members will have a free vote on this issue today, and whilst the vast majority of my Plaid Cymru colleagues, I know, will be supporting the Bill, I want to explain why I cannot support it.
Let me start, first of all, by acknowledging the importance of animal welfare. Every Member here cares deeply about the well-being of animals. That isn't in question. But a strong ethical basis alone doesn't necessarily make good law. Legislation has to be evidence based, proportionate and effective. On this occasion, as the committee has outlined, that evidence base for this Bill is highly contested and insufficiently robust. That uncertainty undermines confidence in the rationale for this proposal.
On the data, the committee received extensive and conflicting evidence on welfare standards within the greyhound racing industry. Industry representatives on the one hand, and animal welfare charities on the other, repeatedly challenged each other's figures, and the Welsh Government was somewhat caught in the crossfire.
Fel rhai o'r pleidiau eraill yn y Siambr hon, bydd aelodau Plaid Cymru yn cael pleidlais rydd ar y mater hwn heddiw, ac er y bydd y mwyafrif helaeth o'm cyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru, rwy'n gwybod, yn cefnogi'r Bil, rwyf eisiau egluro pam na allaf ei gefnogi.
Gadewch i mi ddechrau, yn gyntaf oll, trwy gydnabod pwysigrwydd lles anifeiliaid. Mae pob Aelod yma yn poeni'n fawr am les anifeiliaid. Does dim dwywaith am hynny. Ond dydy sylfaen foesegol gref ar ei phen ei hun ddim o reidrwydd yn gwneud cyfraith dda. Rhaid i ddeddfwriaeth fod yn seiliedig ar dystiolaeth, yn gymesur ac yn effeithiol. Ar yr achlysur hwn, fel y mae'r pwyllgor wedi'i amlinellu, mae'r sylfaen dystiolaeth honno ar gyfer y Bil hwn yn destun cryn dipyn o ddadlau ac nid yw'n ddigon cadarn. Mae'r ansicrwydd hwnnw'n tanseilio hyder yn y rhesymeg dros y cynnig hwn.
O ran y data, derbyniodd y pwyllgor dystiolaeth helaeth sy'n gwrthdaro ar safonau lles yn y diwydiant rasio milgwn. Fe wnaeth cynrychiolwyr y diwydiant ar y naill law, ac elusennau lles anifeiliaid ar y llaw arall, herio ffigurau ei gilydd dro ar ôl tro, a chafodd Llywodraeth Cymru ei dal rhywfaint yn y canol.
Will you take an intervention?
A wnewch chi gymryd ymyriad?
No, I won't, because I need the time, actually; maybe at the end, Carolyn.
The Government admitted that it should have done more on this, and that more work would be done, but the Government should have undertaken a thorough evaluation of the data before deciding to legislate. Instead, of course, the Bill was introduced without that solid evidential foundation, and that's not how good law is made.
The 2023 consultation, which is used to justify this Bill, was wholly inadequate. The consultation itself wasn't focused on a ban; it was a consultation on licensing animal welfare establishments, cat sanctuaries and the like. It relied on a single question about banning greyhound racing within that broader exercise, and the whole consultation used a self-selecting methodology, which, as the committee says, is vulnerable to bias. Headline figures from that process did suggest strong public support for a ban, yet the committee, as part of our scrutiny, undertook our own engagement and survey work, again using a self-selecting methodology, but that exercise with similar numbers of participants as well showed a near 50:50 split in views, which of course highlights the complexity and the nuance of these exercises.
Good practice demands that strong evidence and rigorous consultation should precede legislation, yet this Bill—according to the committee—was introduced without an agreed evidence base, without comprehensive public engagement and without complete impact assessments. Now, I know LJC are concerned about the lack of key impact assessments. There was no White Paper, no draft Bill, which would have helped with that consultation process, and all of this increases, of course, the risk of unintended consequences, doesn't it? And committee, as we heard from the Chair, was only given eight weeks for Stage 1 scrutiny of the Bill instead of the usual 13 weeks, so, again, these issues weren't tested fully before coming to a conclusion on the general principles of the Bill today.
Speaking of unintended consequences, as we've heard, the ban doesn't stop the breeding of greyhounds, doesn't stop the training of greyhounds in Wales for racing. Dogs could still be kept in Wales and raced in England, increasing travel distances and welfare risks, if you think about it. Stakeholders including some of the animal welfare organisations warned that that could undermine some of the Bill's objectives and the Cabinet Secretary himself in evidence acknowledged that as a risk. If dogs travel further, then welfare obviously could suffer, not improve, and that is a serious concern and that reminds us that this Bill addresses only part of the welfare picture.
Concerns here span a greyhound's entire life, from breeding right through to retirement, and a ban on racing alone will not resolve some of those systemic issues. My personal preference is that enhanced regulation or licensing should have been introduced first, as they have done in England. That was the view of Animal Licensing Wales; the Kennel Club expressed a similar view and a number of other stakeholders too. That phased approach could have tested compliance and improved welfare without the risks that this Bill creates. And yes, if after time we saw that that didn't work, then the option of an outright ban would still be there, and probably more justified at that point.
So, in conclusion, we all share the goal of improving animal welfare, but good intentions don't always deliver good legislation. Legislation needs to be evidence based, proportionate and effective and this Bill falls short on those counts. It lacks a robust evidence base, proper consultation and comprehensive impact assessments. It risks unintended consequences and economic and social harm too for those workers and communities that would be affected by this ban. But importantly as well, it does not address the wider welfare challenges that exist throughout a greyhound's life. Now, for those reasons, I cannot support this Bill and I urge Members to vote against it, not because we oppose animal welfare, but because we believe in making law the right way, the effective way, based on evidence, consultation and sound policy.
Na, wnaf i ddim, oherwydd mae angen yr amser arnaf, mewn gwirionedd; efallai ar y diwedd, Carolyn.
Cyfaddefodd y Llywodraeth y dylai fod wedi gwneud mwy ar hyn, ac y byddai mwy o waith yn cael ei wneud, ond fe ddylai'r Llywodraeth fod wedi cynnal gwerthusiad trylwyr o'r data cyn penderfynu deddfu. Yn hytrach, wrth gwrs, cafodd y Bil ei gyflwyno heb y sylfaen dystiolaeth gadarn honno, ac nid dyna sut mae cyfraith dda yn cael ei gwneud.
Roedd ymgynghoriad 2023, a ddefnyddir i gyfiawnhau'r Bil hwn, yn gwbl annigonol. Doedd yr ymgynghoriad ei hun ddim yn canolbwyntio ar waharddiad; ymgynghoriad ar drwyddedu sefydliadau lles anifeiliaid, gwarchodfeydd cathod ac ati ydoedd. Roedd yn dibynnu ar un cwestiwn am wahardd rasio milgwn o fewn yr ymarfer ehangach hwnnw, ac fe ddefnyddiodd yr ymgynghoriad cyfan fethodoleg hunanddewisol, sydd, fel y mae'r pwyllgor yn ei ddweud, yn agored i duedd. Roedd prif ffigurau'r broses honno yn awgrymu bod yna gefnogaeth gref o blaid gwaharddiad ymhlith y cyhoedd, ond fe wnaeth y pwyllgor, fel rhan o'n gwaith craffu, ymgymryd â'n gwaith ymgysylltu ac arolygu ein hunain, gan ddefnyddio methodoleg hunanddewisol unwaith eto, ond fe wnaeth yr ymarfer hwnnw, gyda niferoedd tebyg o gyfranogwyr hefyd, ddangos rhaniad o bron i 50:50 mewn safbwyntiau, sydd wrth gwrs yn tynnu sylw at natur amrywiol a chymhleth yr ymarferion hyn.
Mae arfer da yn mynnu y dylai tystiolaeth gref ac ymgynghoriad trwyadl ragflaenu deddfwriaeth, ond cafodd y Bil hwn—yn ôl y pwyllgor—ei gyflwyno heb sylfaen dystiolaeth y cytunwyd arni, heb ymgysylltiad cyhoeddus cynhwysfawr a heb asesiadau effaith cyflawn. Nawr, rwy'n gwybod bod y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yn pryderu am y diffyg asesiadau effaith allweddol. Doedd dim Papur Gwyn, doedd dim Bil drafft, a fyddai wedi helpu gyda'r broses ymgynghori honno, ac mae hyn i gyd, wrth gwrs, yn cynyddu'r risg y bydd canlyniadau anfwriadol, on'd yw e? Ac fel y gwnaethon ni ei glywed gan y Cadeirydd, dim ond wyth wythnos gafodd y pwyllgor i graffu ar y Bil yng Nghyfnod 1 yn hytrach na'r 13 wythnos arferol, felly, unwaith eto, ni chafodd y materion hyn eu profi'n llawn cyn dod i gasgliad ar egwyddorion cyffredinol y Bil heddiw.
Wrth siarad am ganlyniadau anfwriadol, fel rydyn ni wedi'i glywed, dydy'r gwaharddiad ddim yn atal bridio milgwn, dydy e ddim yn atal hyfforddi milgwn yng Nghymru ar gyfer rasio. Gallai cŵn gael eu cadw yng Nghymru a'u rasio yn Lloegr o hyd, gan gynyddu pellteroedd teithio a risgiau lles, os meddyliwch chi am hynny. Rhybuddiodd rhanddeiliaid, gan gynnwys rhai o'r sefydliadau lles anifeiliaid, y gallai hynny danseilio rhai o amcanion y Bil ac fe wnaeth yr Ysgrifennydd Cabinet ei hun, mewn tystiolaeth, gydnabod bod hynny'n risg. Os bydd cŵn yn teithio ymhellach, yna mae'n amlwg y gallai lles ddioddef, nid gwella, ac mae hynny'n bryder difrifol ac mae hynny'n ein hatgoffa mai dim ond rhan o'r darlun lles y mae'r Bil hwn yn mynd i'r afael â hi.
Mae'r pryderon yma yn rhychwantu bywyd cyfan milgi, o fridio hyd at ymddeol, ac ni fydd gwaharddiad ar rasio ar ei ben ei hun yn datrys rhai o'r materion systemig hynny. Fy newis personol i yw y dylai rheoleiddio neu drwyddedu uwch fod wedi cael ei gyflwyno'n gyntaf, fel y maen nhw wedi'i wneud yn Lloegr. Dyna oedd barn Trwyddedu Anifeiliaid Cymru; mynegwyd barn debyg gan y Kennel Club a nifer o randdeiliaid eraill hefyd. Gallai'r dull graddol hwnnw fod wedi profi cydymffurfiaeth ac wedi gwella lles heb y risgiau y mae'r Bil hwn yn eu creu. Ac ie, pe baen ni'n gweld dros amser nad oedd hynny'n gweithio, yna byddai'r opsiwn o waharddiad llwyr yn dal i fod yno, ac mae'n debyg y byddai mwy o gyfiawnhad drosto ar yr adeg honno.
Felly, i gloi, rydyn ni i gyd yn rhannu'r nod o wella lles anifeiliaid, ond dydy bwriadau da ddim yn cyflawni deddfwriaeth dda bob amser. Mae angen i ddeddfwriaeth fod yn seiliedig ar dystiolaeth, yn gymesur ac yn effeithiol, ac mae'r Bil hwn yn methu o ran hynny. Does dim sylfaen dystiolaeth gadarn, ymgynghoriad priodol nac asesiadau effaith cynhwysfawr. Mae yna risg y bydd yn arwain at ganlyniadau anfwriadol a niwed economaidd a chymdeithasol hefyd i'r gweithwyr a'r cymunedau hynny y byddai'r gwaharddiad hwn yn effeithio arnyn nhw. Ond yn bwysig hefyd, dydy e ddim yn mynd i'r afael â'r heriau lles ehangach sy'n bodoli trwy gydol bywyd milgi. Nawr, am y rhesymau hynny, allaf i ddim cefnogi'r Bil hwn ac rwy'n annog Aelodau i bleidleisio yn ei erbyn, nid oherwydd ein bod ni'n gwrthwynebu lles anifeiliaid, ond oherwydd ein bod ni'n credu mewn deddfu yn y ffordd iawn, yn y ffordd effeithiol, yn seiliedig ar dystiolaeth, ymgynghori a pholisi cadarn.
I very much welcome this debate and I'm pleased to contribute. Wales has a long-standing history of strong and progressive animal health and welfare legislation, strategies and policies. If this Bill is passed into law, hundreds of greyhounds will be protected from injury and death. Also, currently a significant number of greyhounds are abandoned when they can no longer race, often due to the injuries they have sustained on the racetrack. We owe a great debt of gratitude to the charities and individuals who provide homes for these dogs when they are no longer any use to their racing owners.
Greyhound racing is an outdated practice that has no place in Wales in 2025. We should not tolerate the suffering of animals in the name of entertainment. As Members of the Senedd, we receive a great number of representations in relation to animal welfare, and the Welsh Government has introduced this Bill following strong public support calling for this ban. The Welsh Government has also undertaken a great deal of policy work over the past few years in consultation with stakeholders, with third sector organisations and the greyhound racing industry itself. A consultation was held on the licensing of animal activities and establishments, and the responses to this have strengthened the evidence needed when new laws are being introduced.
I read that the Greyhound Board of Great Britain believes the quality of legislative development was compromised. I profoundly disagree with this, for the reasons I've just stated. As Members, we only want to see the Welsh Government bringing forward good laws, and I very much welcome the scrutiny around this Bill to make it the very best legislation possible, because good scrutiny enhances law making.
As is often the case, there is a wide range of views on this topic, and, of course, it's a very emotive issue. I've listened to both sides of the argument. I've not received any pressure from the extreme animal rights movement, as GBGB have been quoted as stating, but I passionately believe that greyhound racing should be banned in Wales.
I also recognise that it's vital that, even though there is only one greyhound racing track here, any unintended consequences are looked at and taken into consideration. There will be an economic impact, and this is recognised in the length of time it will take to bring this legislation in, currently by April 2030. This is where the implementation group will help you, Cabinet Secretary, to ensure that all aspects of the legislation are assessed for their impact. I urge you to look at that start date again to see if it can be brought forward to save so many more dogs from harm.
There is robust data, mostly from the industry itself, around the number of dogs who've been injured or died whilst racing, and that data is very stark. I would urge Gareth Davies to have another look, because I do not recognise the data that you've quoted. There are now only a few countries in the world that allow greyhound racing. Do we in Wales really want to be one of them? We're better than that in the care of our animals, and I urge Members across this Chamber to support these principles.
Rwy'n croesawu'r ddadl hon yn fawr ac rwy'n falch o gyfrannu. Mae gan Gymru hanes hirsefydlog o ddeddfwriaeth, strategaethau a pholisïau iechyd a lles anifeiliaid cryf a blaengar. Os caiff y Bil hwn ei basio'n gyfraith, bydd cannoedd o filgwn yn cael eu hamddiffyn rhag anafiadau a marwolaeth. Hefyd, ar hyn o bryd mae nifer sylweddol o filgwn yn cael eu gadael pan na allan nhw rasio mwyach, yn aml oherwydd yr anafiadau maen nhw wedi'u cael ar y trac rasio. Rydyn ni'n ddyledus iawn i'r elusennau a'r unigolion sy'n darparu cartrefi i'r cŵn hyn pan nad ydyn nhw'n ddefnyddiol i'w perchnogion rasio mwyach.
Mae rasio milgwn yn ymarfer hen ffasiwn nad oes lle iddo yng Nghymru yn 2025. Dylen ni ddim goddef dioddefaint anifeiliaid yn enw adloniant. Fel Aelodau o'r Senedd, rydyn ni'n cael nifer fawr o sylwadau o ran lles anifeiliaid, ac mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno'r Bil hwn yn dilyn cefnogaeth gref gan y cyhoedd yn galw am y gwaharddiad hwn. Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi ymgymryd â llawer iawn o waith polisi dros y blynyddoedd diwethaf mewn ymgynghoriad â rhanddeiliaid, sefydliadau'r trydydd sector a'r diwydiant rasio milgwn ei hun. Cafodd ymgynghoriad ar drwyddedu gweithgareddau a sefydliadau anifeiliaid ei gynnal, ac mae'r ymatebion i hyn wedi cryfhau'r dystiolaeth sydd ei hangen arnon ni pan fydd deddfau newydd yn cael eu cyflwyno.
Fe ddarllenais i fod Bwrdd Milgwn Prydain Fawr o'r farn bod ansawdd datblygiad deddfwriaethol wedi'i gyfaddawdu. Rwy'n anghytuno'n fawr â hyn, am y rhesymau rydw i newydd eu nodi. Fel Aelodau, rydyn ni ond eisiau gweld Llywodraeth Cymru yn cyflwyno deddfau da, ac rwy'n croesawu'n fawr y gwaith craffu o amgylch y Bil hwn er mwyn iddi fod y ddeddfwriaeth orau bosibl, oherwydd mae gwaith craffu da yn gwella deddfu.
Fel sy'n digwydd yn aml, mae amrywiaeth eang o safbwyntiau ar y pwnc hwn, ac, wrth gwrs, mae'n fater emosiynol iawn. Rwyf wedi gwrando ar ddwy ochr y ddadl. Does dim pwysau wedi cael ei roi arnaf gan y mudiad hawliau anifeiliaid eithafol, fel y nodwyd gan Fwrdd Milgwn Prydain Fawr mewn dyfyniad, ond rwy'n credu'n angerddol y dylai rasio milgwn gael ei wahardd yng Nghymru.
Rwy'n cydnabod hefyd ei bod yn hanfodol, er mai dim ond un trac rasio milgwn sydd yma, fod unrhyw ganlyniadau anfwriadol yn cael eu harchwilio a'u hystyried. Bydd yna effaith economaidd, ac mae hyn yn cael ei gydnabod yn yr amser y bydd yn ei gymryd i gyflwyno'r ddeddfwriaeth hon, erbyn Ebrill 2030 ar hyn o bryd. Dyma lle bydd y grŵp gweithredu yn eich helpu chi, Ysgrifennydd Cabinet, i sicrhau bod pob agwedd ar y ddeddfwriaeth yn cael ei hasesu o ran ei heffaith. Rwy'n eich annog i chi i edrych ar y dyddiad cychwyn hwnnw eto i weld a yw'n bosibl ei ddwyn ymlaen i achub cymaint mwy o gŵn rhag niwed.
Mae data cadarn, o'r diwydiant ei hun yn bennaf, ynghylch nifer y cŵn sydd wedi cael eu hanafu neu sydd wedi marw wrth rasio, ac mae'r data hwnnw'n drawiadol iawn. Byddwn i'n annog Gareth Davies i edrych arno eto, oherwydd dydw i ddim yn adnabod y data rydych chi wedi'i ddyfynnu. Erbyn hyn, dim ond ychydig o wledydd yn y byd sy'n caniatáu rasio milgwn. Ydyn ni yng Nghymru wir eisiau bod yn un ohonyn nhw? Rydyn ni'n well na hynny o ran y gofal rydyn ni'n ei roi i'n hanifeiliaid, ac rwy'n annog Aelodau ar draws y Siambr hon i gefnogi'r egwyddorion hyn.
I just want to thank the committees first. I appreciate the pressure you're under and the reflections that you gave, so thank you very much. Diolch yn fawr iawn.
You've heard me before on this topic, so I'm not going to speak for very long. I think I'm the only owner, both past and present, of a rescue greyhound in this Siambr. This is why, for me, it's about the welfare of dogs—not just the greyhounds that I own and have owned, but all dogs, because my dogs did not have the start that many of your dogs had in life. They came to me really damaged. My second dog, Wanda, who I have now, on her first day with us, actually slept on the kitchen floor because she thought that's where she should sleep. These are animals that have been raced. They have been cruelly treated, and I'm not going to milk that word. It is cruel what happens to our greyhounds.
I'm pleased that here in Wales we will be the first nation in the UK, I hope, to introduce this ban, and we know that other nations follow suit. So, the arguments about dogs going to perhaps England or Scotland or Northern Ireland to race will, hopefully, stop, because we know that there is lobbying going on in those countries as well to stop greyhound racing.
I want to finish by reminding us that the Cut the Chase coalition consists of reputable animal welfare organisations. I want to finish by thanking those organisations, because they are the ones who have brought us to where we are today: the RSPCA, Blue Cross, Greyhound Rescue Wales, Dogs Trust, Hope Rescue, and a special shout-out for Joan Whittaker from Almost Home in north Wales, who is passionate about her dog rescue centre. She is absolutely up to the gills in terms of animals that need rescuing, and, on top of that, greyhounds are brought to her week after week, and that shouldn't be happening. So, I'd like to pay tribute to those organisations. I'm finishing by asking you to vote for this Bill because I want Wales to be the first nation to be clear that we put animals first. Diolch yn fawr iawn.
Rwyf eisiau diolch i'r pwyllgorau yn gyntaf. Rwy'n gwerthfawrogi'r pwysau sydd arnoch chi a'r myfyrdodau y gwnaethoch chi eu rhoi, felly diolch yn fawr iawn. Diolch yn fawr iawn.
Rydych chi wedi fy nghlywed yn siarad am y pwnc hwn o'r blaen, felly dydw i ddim yn mynd i siarad yn hir iawn. Rwy'n credu mai fi yw unig berchennog milgi achub yn y Siambr hwn, boed nawr neu yn y gorffennol. Dyma pam, i mi, mae'n ymwneud â lles cŵn—nid dim ond y milgwn rwy'n berchen arnyn nhw ac rwyf wedi bod yn berchen arnyn nhw, ond pob ci, oherwydd cafodd fy nghŵn i ddim mo'r dechrau ac y cafodd llawer o'ch cŵn chi mewn bywyd. Roedden nhw wedi'u niweidio'n fawr pan ddaethon nhw ataf i. Ar ei diwrnod cyntaf gyda ni, fe wnaeth fy ail gi, Wanda, sydd gen i nawr, gysgu ar lawr y gegin oherwydd ei bod hi'n meddwl mai dyna lle dylai hi gysgu. Mae'r rhain yn anifeiliaid sydd wedi cael eu rasio. Maen nhw wedi cael eu trin yn greulon, a dydw i ddim yn mynd i odro'r gair hwnnw. Mae'r hyn sy'n digwydd i'n milgwn yn greulon.
Rwy'n falch, yma yng Nghymru, mai ni fydd y genedl gyntaf yn y DU, rwy'n gobeithio, i gyflwyno'r gwaharddiad hwn, ac rydyn ni'n gwybod bod cenhedloedd eraill yn dilyn ein hesiampl. Felly, gobeithio y bydd y dadleuon am gŵn yn mynd i Loegr neu'r Alban neu Ogledd Iwerddon i rasio efallai yn stopio, oherwydd rydyn ni'n gwybod bod lobïo yn digwydd yn y gwledydd hynny hefyd i atal rasio milgwn.
Rwyf am orffen trwy ein hatgoffa bod y gynghrair Cut the Chase yn cynnwys sefydliadau lles anifeiliaid ag enw da. Rwyf am orffen drwy ddiolch i'r sefydliadau hynny, oherwydd nhw yw'r rhai sydd wedi dod â ni i lle rydyn ni heddiw: yr RSPCA, Blue Cross, Greyhound Rescue Wales, Dogs Trust, Hope Rescue, a hoffwn ddiolch yn arbennig i Joan Whittaker o Almost Home yng ngogledd Cymru, sy'n angerddol am ei chanolfan achub cŵn. Mae hi'n hollol llawn o ran anifeiliaid sydd angen eu hachub, ac, ar ben hynny, mae pobl yn dod â milgwn ati wythnos ar ôl wythnos, a dylai hynny ddim bod yn digwydd. Felly, hoffwn dalu teyrnged i'r sefydliadau hynny. Rwy'n gorffen trwy ofyn i chi bleidleisio dros y Bil hwn oherwydd rwyf eisiau i Gymru fod y genedl gyntaf i fod yn glir ein bod ni'n rhoi anifeiliaid yn gyntaf. Diolch yn fawr iawn.
It gives me great pleasure to support the Prohibition of Greyhound Racing (Wales) Bill. Like many colleagues, I have consistently fought for a ban on greyhound racing, despite intense lobbying and misinformation spread by those with vested interests in maintaining this cruel, inhumane practice. Let us be clear that dogs are being subjected to horrendous injury and death in order to maximise profits for the multibillion pound betting industry. Dogs are forced to race on waterlogged tracks to sate the greed of online gambling. Dogs die so that betting company directors and shareholders can cash in. Enough is enough. I urge Members to reject the Greyhound Board of Great Britain's position and back the Bill. Is the legislation perfect? No, it is not. But that is not a reason to abandon greyhounds to suffer at the hands of a greedy industry. Diolch yn fawr.
Mae'n bleser mawr gennyf gefnogi'r Bil Gwahardd Rasio Milgwn (Cymru). Fel llawer o gyd-Aelodau, rwyf wedi ymladd yn gyson dros wahardd rasio milgwn, er gwaethaf lobïo dwys a chamwybodaeth sydd wedi'i lledaenu gan y rhai sydd â buddiannau breintiedig mewn cynnal yr arfer creulon, annynol hwn. Gadewch i ni fod yn glir bod cŵn yn dioddef anafiadau ofnadwy ac yn marw er mwyn gwneud yr elw mwyaf posibl i'r diwydiant betio sy'n werth biliynau o bunnoedd. Mae cŵn yn cael eu gorfodi i rasio ar draciau sydd dan dŵr i fodloni chwant gamblo ar-lein. Mae cŵn yn marw fel bod cyfarwyddwyr a chyfranddalwyr cwmnïau yn gallu elwa. Digon yw digon. Rwy'n annog yr Aelodau i wrthod safbwynt Bwrdd Milgwn Prydain Fawr a chefnogi'r Bil. Ydy'r ddeddfwriaeth yn berffaith? Na, dyw hi ddim. Ond dydy hynny ddim yn rheswm i adael milgwn i ddioddef yn nwylo diwydiant barus. Diolch yn fawr.
Efallai bod yna anghydweld am yr union ddata a'r union ffigyrau, ond mae anafiadau yn niferus, mae codymau yn digwydd yn gyson ar y trac, ac mae esgeulustod a diffyg ôl-ofal yn hollol amlwg. A dyna sydd wedi fy mherswadio fi i bleidleisio o blaid egwyddorion cyffredinol y Bil yma sydd ger bron, er gwaetha'r materion proses sydd wedi cael eu codi heddiw.
O fy mhrofiad i o filgwn, maen nhw’n gŵn eithriadol o addfwyn, tawel a thriw. Ydyn, maen nhw'n hoff o redeg, a dyna pam maen nhw'n cael eu defnyddio i rasio, a thrwy hynny, maen nhw’n cael eu hecsbloetio er budd y diwydiant gamblo. Dyna’r broblem waelodol yn fy meddwl i. Mae’r cŵn arbennig yma yn wynebu camdriniaeth er mwyn creu adloniant. Mae’r cŵn arbennig yma yn cael eu hecsbloetio am resymau masnachol. Sut fedrwn ni gyfiawnhau fod hynny'n parhau a bod hynny yn iawn? Yr unig ffordd i sicrhau gwell dyfodol i filgwn ydy drwy wahardd rasio milgwn unwaith ac am byth.
Dwi'n mynd i ddyfynnu dau o fy etholwyr i sydd wedi cysylltu efo fi heddiw. Mae'r cyntaf yn dweud:
'Mae gan Sion, fy mab, filgi ers rhai blynyddoedd, wedi cael ei achub gan Greyhound Rescue Wales. Cyn hynny, roedd o'n cael ei ddefnyddio fel ci rasio. Mae o'n anifail dof a diniwed iawn, mewn gwirionedd, ac mae eu defnyddio nhw fel cŵn rasio yn ffordd gwbl anwaraidd o'u trin nhw'.
Mae'r ail etholwr yn dweud hyn:
'Allaf i ddim gweld bod unrhyw achos cyfiawn i beri poen i unrhyw greadur arall yn ddiangen. Does gan y creaduriaid urddasol yma ddim llais, a dyna pam y dylem ni fod yn llais drostyn nhw. Dwi yn gobeithio y gallaf ddibynnu ar eich cefnogaeth yn y Senedd i ddileu'r arferiad creulon o rasio milgwn'.
Diolch.
Maybe there is disagreement about the exact data and the exact figures, but injuries are numerous, falls do happen regularly on the track, and the lack of aftercare is obvious. And that's what's persuaded me to vote in favour of the general principles of the Bill before us, despite the process issues that have been raised today.
In my experience of greyhounds, they are very gentle and quiet and loyal. Yes, they like to run, and that's why they are used to race, and through that, they are exploited for the benefit of the gambling industry. That's the underlying problem in my mind. These special dogs face abuse in order to create entertainment. These special dogs are exploited for commercial reasons. How can we justify that that should continue and that that is right? The only way to ensure a better future for greyhounds is to ban greyhound racing once and for all.
I'm going to quote two of my constituents who have contacted me today. The first says:
'Sion, my son, has a greyhound that was rescued by Greyhound Rescue Wales. Before that, he was used as a racing dog. He's actually a very tame and harmless animal, and using them as racing dogs is a very uncivilised way to treat them'.
The second constituent says this:
'I can't see that there's any just case to cause pain to any creature unnecessarily. These very dignified creatures don't have a voice and that's why we should be their voice. I hope that I can depend on your support in the Senedd to ban the practice of racing greyhounds'.
Thank you.
As with many other Members here, I'm often struck by the strength of public feeling in support of animal welfare and wanting the Senedd and Welsh Government to legislate effectively to protect our animals and the welfare of those animals here in Wales. It's one of the most often raised issues with me in all sorts of forums, whether it's my e-mail inbox or bumping into people in the constituency or otherwise. And when I walk in the local parks, I'm very much struck by the number of greyhounds and greyhound owners who have taken those dogs as rescue dogs, as we heard from Jane Dodds earlier. It's really striking just how many rescue dogs are greyhounds and are being looked after by committed and caring individuals and families here in Wales.
When we had that Cut the Chase coalition—again, that Jane Dodds referenced earlier—coming here to the Senedd and laying out those 300 collars on the Senedd steps, representing dogs who were killed in a single year racing at licensed tracks in England and Wales, I thought that was a very powerful statement and evidence of the harm that racing greyhounds suffer.
I think it is quite clear, as we've heard from many Members, that these greyhounds are harmed. They're being killed, they're being injured. There are collisions, there are falls on those licensed tracks throughout the year, and much evidence around to detail that. That's why I think there is that strength of public feeling, which certainly I discern in the contacts that I've had from constituents, to support a ban on greyhound racing in Wales, as proposed in this legislation.
I do believe, Dirprwy Lywydd, that the Welsh Government and the Senedd do have a very good record on animal welfare and animal rights. I think we should be proud of that, and it is widely recognised not just in the UK, but, actually, right across the globe. I think it's a very good reality and image for the devolved Government in Wales to have, being so progressive and being recognised as being so progressive on these issues, which are so important to animals, but also to people who are so committed and understanding of the fact that dumb animals, as we often say, do require humans not to be dumb, to understand the issues and to act upon them, because, obviously, animals haven't got the power themselves to achieve what needs to be achieved.
I do believe that this legislation, despite what we've heard in terms of some of the views on its progress through the Senedd and alleged shortcomings, will achieve what needs to be achieved. That's the acid test, I think, Dirprwy Lywydd, isn't it: will this Bill, if enacted as proposed, lessen that harm, lessen those deaths to greyhounds in England and Wales in terms of the track that we have here in our country. So, I'm very pleased to support it, and to support the general principles today. I think we've heard some very powerful contributions. Altaf Hussain, for example, really set the context for the reality of what licensed greyhound racing involves in its wider aspects, and I'm so pleased to support the general principles here today.
Fel gyda llawer o Aelodau eraill yma, rwy'n aml yn cael fy nharo gan gryfder teimlad y cyhoedd am les anifeiliaid a'u hawydd i weld y Senedd a Llywodraeth Cymru yn deddfu'n effeithiol i amddiffyn ein hanifeiliaid a lles yr anifeiliaid hynny yma yng Nghymru. Mae'n un o'r materion sy'n cael eu codi amlaf gyda fi mewn pob math o fforymau, boed yn fy mewnflwch e-bost neu wrth daro i mewn i bobl yn yr etholaeth neu fel arall. A phan fyddaf i'n cerdded yn y parciau lleol, rwy'n cael fy nharo'n fawr gan y nifer o filgwn a pherchnogion milgwn sydd wedi cymryd y cŵn hynny fel cŵn achub, fel y clywsom gan Jane Dodds yn gynharach. Mae'n wirioneddol drawiadol faint o gŵn achub sy'n filgwn ac yn cael gofal gan unigolion a theuluoedd ymroddedig a gofalgar yma yng Nghymru.
Pan gawson ni'r gynghrair Cut the Chase honno—eto, y cyfeiriodd Jane Dodds ati'n gynharach—yn dod yma i'r Senedd ac yn gosod y 300 o goleri hynny ar risiau'r Senedd, yn cynrychioli cŵn a laddwyd mewn un flwyddyn yn rasio ar draciau trwyddedig yng Nghymru a Lloegr, roeddwn i'n meddwl bod hynny'n ddatganiad ac yn dystiolaeth bwerus iawn o'r niwed y mae milgwn rasio yn ei ddioddef.
Rwy'n credu ei bod yn glir iawn, fel yr ydym wedi clywed gan lawer o Aelodau, bod y milgwn hyn yn cael eu niweidio. Maen nhw'n cael eu lladd, maen nhw'n cael eu hanafu. Mae yna wrthdrawiadau, mae yna gwympiadau ar y traciau trwyddedig hynny trwy gydol y flwyddyn, ac mae llawer o dystiolaeth i fanylu ar hynny. Dyna pam rwy'n credu bod y teimlad cryf hwnnw ymhlith y cyhoedd, yr wyf yn sicr yn ei weld yn y cysylltiadau rwyf wedi'u cael gan etholwyr, i gefnogi gwahardd rasio milgwn yng Nghymru, fel y cynigir yn y ddeddfwriaeth hon.
Rwyf yn credu, Dirprwy Lywydd, fod gan Lywodraeth Cymru a'r Senedd record dda iawn o ran lles anifeiliaid a hawliau anifeiliaid. Rwy'n credu y dylem fod yn falch o hynny, ac mae'n cael ei gydnabod yn eang nid yn unig yn y DU, ond, mewn gwirionedd, ledled y byd. Rwy'n credu ei bod yn realiti da iawn ac yn ddelwedd dda iawn i'r Llywodraeth ddatganoledig yng Nghymru ei chael, bod mor flaengar a chael cydnabyddiaeth ei bod mor flaengar ar y materion hyn, sydd mor bwysig i anifeiliaid, ond hefyd i bobl sydd mor ymroddedig ac sy'n deall y ffaith bod anifeiliaid twp, fel rydyn ni'n ei ddweud yn aml, yn gofyn i fodau dynol beidio â bod yn dwp, i ddeall y materion ac i weithredu arnyn nhw, oherwydd, yn amlwg, does gan anifeiliaid ddim y pŵer eu hunain i gyflawni'r hyn sydd angen ei gyflawni.
Rwy'n credu y bydd y ddeddfwriaeth hon, er gwaethaf yr hyn rydyn ni wedi'i glywed o ran rhai o'r safbwyntiau ynghylch ei chynnydd drwy'r Senedd a diffygion honedig, yn cyflawni'r hyn sydd angen ei gyflawni. Dyna'r prawf asid, rwy'n meddwl, Dirprwy Lywydd, on'd ife: a fydd y Bil hwn, os caiff ei ddeddfu fel y cynigir, yn lleihau'r niwed hwnnw, yn lleihau'r marwolaethau hynny i filgwn yng Nghymru a Lloegr o ran y trac sydd gennym yma yn ein gwlad ni. Felly, rwy'n falch iawn o'i gefnogi, ac i gefnogi'r egwyddorion cyffredinol heddiw. Rwy'n credu ein bod ni wedi clywed rhai cyfraniadau pwerus iawn. Gwnaeth Altaf Hussain, er enghraifft, osod y cyd-destun ar gyfer realiti rasio milgwn trwyddedig yn ei agweddau ehangach, ac rwy'n falch iawn o gefnogi'r egwyddorion cyffredinol yma heddiw.
I'm sure it will surprise nobody in this Chamber today that I'll be speaking against the general principles of the prohibition of greyhound racing Bill. Let me begin by saying this: this debate is not about whether Members of this Chamber care about animal welfare—of course, we all do, and I own a dog myself. The real question is whether this Bill represents good law, whether it's grounded in evidence and whether it has been developed through a process worthy of this Senedd. On each of those tests, it falls massively short.
The concerns raised are not speculative, they are not partisan, they come directly from our own scrutiny committees. The culture committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee, both cross-party bodies, have been remarkably consistent in their criticism of how this Bill has been brought forward. The culture committee was clear that the accelerated timetable, driven by the 2025-26 budget agreement with the Liberal Democrats, has compromised the quality of the legislative development of this Bill. It explicitly warned that important questions remain unresolved, that Members lacked sufficient information to assess the impact of this Bill at Stage 1, and that meaningful consultation has simply not taken place. The Legislation, Justice and Constitution Committee went further, raising fundamental concerns about whether this Bill actually sits within the legislative competence of the Senedd, its evidence base, and the absence of an impact assessment. That committee exists to safeguard the quality, clarity and constitutional integrity of our law making here in Wales. When it raises red flags, we should all pay attention and take their concerns extremely seriously.
I would gently suggest that no-one in this Chamber should be more alarmed at the state of this legislation than the Deputy First Minister himself, given that he previously chaired the Legislation, Justice and Constitution Committee, having once been responsible for holding others to account on legislative standards. I can imagine he had been looking at this Bill and thinking, 'I would have been quite robust with myself on this one.' Perhaps the first thing that he would have seen as a former Chair of the committee is his time marking his own homework. And I would today say this tongue in cheek to the Deputy First Minister: from the comments from his former committee colleagues, I would not suggest that his legislation would get a glowing report.
Deputy Presiding Officer, the procedural failings here are serious. There was no White Paper, there was no draft Bill, there was no published impact assessment prior to introduction, stakeholders were not properly consulted before decisions had effectively already been made for legislation that proposed a total prohibition on lawful, regulated activity. That is simply not good enough, and the Deputy First Minister should have known better.
This lack of due process risks undermining the public confidence in our work here in this Siambr. It also places Members in an impossible position, being asked to endorse the general principles of a Bill without the evidence needed to properly scrutinise it, and implement law on contradicted data and anecdotal claims from those who want to ban, and most of those turned out to be lies.
The committee have also been clear about the absence of a comprehensive and social impact assessment. The culture committee has explicitly recommended that such an assessment should be carried out before the Bill progresses further. This is not a minor detail and is central to understanding the consequences of what is being proposed. I am glad that you've accepted this recommendation, but it is a shame it wasn't brought forward in the first place.
We're also talking about jobs, about businesses and communities, many of them in areas where employment is not readily available. Yet we're being asked to legislate first and assess the damage later. That turns the entire legislative process on its head.
There is also a glaring contradiction in the Bill's stated purpose. We are told about animal welfare, yet there is no convincing evidence that has been produced to demonstrate that a blanket ban will improve welfare outcomes. On the contrary, licensed greyhound racing currently operates within a regulated framework with oversight and inspection, accountability and a vet on the track. If the Welsh Government had genuine concerns about animal welfare, one would have expected a serious review of that regulation enforcement to be a starting point. That option appears to have been dismissed without proper exploration in favour of the most extreme measure available: a complete ban.
Our committees have done their job, they've scrutinised, questioned and warned. As members of the Senedd, it is now our responsibility to listen to them.
Rwy'n siŵr na fydd yn synnu neb yn y Siambr hon heddiw y byddaf yn siarad yn erbyn egwyddorion cyffredinol y Bil gwahardd rasio milgwn. Gadewch i mi ddechrau trwy ddweud hyn: nid yw'r ddadl hon yn ymwneud â ph'un a yw Aelodau'r Siambr hon yn poeni am les anifeiliaid—wrth gwrs, rydyn ni i gyd yn poeni am hynny, ac rwy'n berchen ar gi fy hun. Y cwestiwn go iawn yw a yw'r Bil hwn yn cynrychioli cyfraith dda, a yw'n seiliedig ar dystiolaeth ac a yw wedi'i ddatblygu trwy broses sy'n deilwng o'r Senedd hon. Ar bob un o'r profion hynny, mae'n methu â'u cyflawni.
Dydy'r pryderon sydd wedi'u codi ddim yn ddamcaniaethol, dydyn nhw ddim yn bleidiol, maen nhw'n dod yn uniongyrchol o'n pwyllgorau craffu ein hunain. Mae'r pwyllgor diwylliant a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, y mae'r ddau yn gyrff trawsbleidiol, wedi bod yn gyson iawn yn eu beirniadaeth o'r ffordd y mae'r Bil hwn wedi'i gyflwyno. Roedd y pwyllgor diwylliant yn glir bod yr amserlen gyflym, wedi'i ysgogi gan y cytundeb ar gyllideb 2025-26 gyda'r Democratiaid Rhyddfrydol, wedi peryglu ansawdd datblygiad deddfwriaethol y Bil hwn. Rhybuddiodd yn benodol fod cwestiynau pwysig heb eu datrys o hyd, nad oedd digon o wybodaeth ar gael i'r Aelodau asesu effaith y Bil hwn yng Nghyfnod 1, ac nad oedd ymgynghoriad ystyrlon wedi digwydd. Aeth y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ymhellach, gan godi pryderon sylfaenol ynghylch a yw'r Bil hwn, mewn gwirionedd, yn eistedd o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, ei sylfaen dystiolaeth, ac absenoldeb asesiad effaith. Mae'r pwyllgor hwnnw'n bodoli i ddiogelu ansawdd, eglurder ac uniondeb cyfansoddiadol y deddfau a wneir gennym yma yng Nghymru. Pan fydd yn codi baneri coch, fe ddylen ni i gyd dalu sylw a chymryd eu pryderon o ddifrif.
Byddwn i'n awgrymu'n garedig na ddylai neb yn y Siambr hon fod yn fwy pryderus am gyflwr y ddeddfwriaeth hon na'r Dirprwy Brif Weinidog ei hun, o ystyried ei fod wedi cadeirio'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn flaenorol, gan fod yn gyfrifol ar un adeg am ddwyn eraill i gyfrif ar safonau deddfwriaethol. Gallaf ddychmygu ei fod wedi bod yn edrych ar y Bil hwn ac yn meddwl, 'Byddwn i wedi bod yn eithaf cadarn gyda fi fy hun ar yr un yma.' Efallai mai'r peth cyntaf y byddai wedi ei weld fel cyn-Gadeirydd y pwyllgor yw ei amser yn nodi ei waith cartref ei hun. A byddwn i'n dweud wrth y Dirprwy Brif Weinidog heddiw gyda'm tafod yn fy moch: o'r sylwadau gan ei gyn-Aelodau o'r pwyllgor, byddwn i'n awgrymu na fyddai ei ddeddfwriaeth yn cael adroddiad disglair.
Dirprwy Lywydd, mae'r methiannau gweithdrefnol yma yn ddifrifol. Doedd dim Papur Gwyn, doedd dim Bil drafft, cafodd asesiad effaith mo'i gyhoeddi cyn ei gyflwyno, doedd dim ymgynghoriad priodol â rhanddeiliaid cyn i benderfyniadau gael eu gwneud, i bob pwrpas, ar gyfer deddfwriaeth a oedd yn cynnig gwaharddiad llwyr ar weithgarwch cyfreithlon, rheoleiddiedig. Dydy hynny ddim yn ddigon da, ac fe ddylai'r Dirprwy Brif Weinidog fod wedi gwybod yn well.
Mae yna risg y bydd y diffyg trefn briodol hwn yn tanseilio hyder y cyhoedd yn ein gwaith yma yn y Siambr hwn. Mae hefyd yn rhoi Aelodau mewn sefyllfa amhosibl. Gofynnir iddyn nhw gymeradwyo egwyddorion cyffredinol Bil heb y dystiolaeth sydd ei hangen i graffu'n briodol arno, a gweithredu cyfraith ar ddata sy'n gwrth-ddweud ei gilydd a honiadau anecdotaidd gan y rhai sydd eisiau'r gwaharddiad, ac fe wnaeth y rhan fwyaf o'r rheini droi allan i fod yn gelwyddau.
Mae'r pwyllgor hefyd wedi bod yn glir am absenoldeb asesiad effaith cynhwysfawr a chymdeithasol. Mae'r pwyllgor diwylliant wedi argymell yn benodol y dylai asesiad o'r fath gael ei gynnal cyn i'r Bil symud ymlaen ymhellach. Nid manylyn bach mohono ac mae'n ganolog i ddeall canlyniadau'r hyn sy'n cael ei gynnig. Rwy'n falch eich bod chi wedi derbyn yr argymhelliad hwn, ond mae'n drueni na chafodd ei gyflwyno yn y lle cyntaf.
Rydyn ni hefyd yn siarad am swyddi, am fusnesau a chymunedau, y mae llawer ohonyn nhw mewn ardaloedd lle nad yw cyflogaeth ar gael yn rhwydd. Eto, gofynnir i ni ddeddfu yn gyntaf ac asesu'r difrod yn ddiweddarach. Mae hynny'n troi'r broses ddeddfwriaethol gyfan ar ei phen.
Mae gwrthgyferbyniad amlwg hefyd ym mhwrpas datganedig y Bil. Sonnir wrthym am les anifeiliaid, ond does dim tystiolaeth gymhellol i ddangos y bydd gwaharddiad llawn yn gwella canlyniadau lles. I'r gwrthwyneb, mae rasio milgwn trwyddedig yn gweithredu ar hyn o bryd o fewn fframwaith rheoleiddiedig gyda goruchwyliaeth ac arolygu, atebolrwydd a milfeddyg ar y trac. Pe bai gan Lywodraeth Cymru bryderon gwirioneddol am les anifeiliaid, byddai rhywun wedi disgwyl i adolygiad difrifol o orfodi'r rheoleiddio hynny fod yn fan cychwyn. Mae'n ymddangos bod yr opsiwn hwnnw wedi'i wrthod heb archwiliad priodol o blaid y mesur mwyaf eithafol sydd ar gael: gwaharddiad llwyr.
Mae ein pwyllgorau wedi gwneud eu gwaith, maen nhw wedi craffu, wedi cwestiynu ac wedi rhybuddio. Fel Aelodau'r Senedd, ein cyfrifoldeb ni nawr yw gwrando arnyn nhw.
Will you give way?
A wnewch chi ildio?
No, I'm not giving way. I’m almost out of time, Lee. I have listened, and I'll encourage other Senedd Members to do the same.
When I visited the Valley track not that long ago, one person who was there asked me to read this out, and I will do: ‘It seems that many of the politicians in Cardiff Bay do not care about me, my life or my job. I love my greyhound, he sleeps on my bed every night, and I love him dearly. It seems that those politicians in Cardiff Bay have lost track with reality. They've lost track with working people who represent my community. Shame on them, and shame on anybody with this ban. May cannot come soon enough as you've all lost all grip on reality.’
For those reasons, Deputy Presiding Officer, I cannot support the general principles of this Bill, and I suggest that all Members reject it for the sake of our parliamentary integrity.
Na, fe wnaf i ddim ildio. Rydw i bron allan o amser, Lee. Rwyf wedi gwrando, a byddaf yn annog Aelodau eraill o'r Senedd i wneud yr un peth.
Pan ymwelais i â thrac Valley yn gymharol ddiweddar, fe ofynnodd un person a oedd yno i mi ddarllen hwn allan, ac fe wnaf i hynny: 'Mae'n ymddangos nad yw llawer o'r gwleidyddion ym Mae Caerdydd yn poeni amdana i, fy mywyd na fy swydd. Rwy'n caru fy milgi, mae'n cysgu ar fy ngwely bob nos, ac rwy'n ei garu'n fawr. Mae'n ymddangos bod y gwleidyddion hynny ym Mae Caerdydd wedi colli gafael ar realiti. Maen nhw wedi anghofio am bobl sy'n gweithio sy'n cynrychioli fy nghymuned. Cywilydd arnyn nhw, a chywilydd ar unrhyw un gyda'r gwaharddiad hwn. Ni all Mai ddod yn ddigon buan gan eich bod chi i gyd wedi colli pob gafael ar realiti.'
Am y rhesymau hynny, Dirprwy Lywydd, ni allaf gefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil hwn, ac rwy'n awgrymu bod pob Aelod yn ei wrthod er budd ein huniondeb seneddol.
If there was one set of breeds that I would recommend to anyone to own, it's sighthounds, where greyhounds sit. They are as a dog should be, one of the few breeds to be mentioned in the Bible, a breed that hasn't been tampered with. And, yes, Siân Gwenllian was right, they like to run, they love to run, but that wasn't the original purpose of the breed. The purpose of the breed was, like many other breeds, all about hunting and all about being a companion animal.
I think, actually, it's quite telling that there are only a small number of countries in the world that still allow commercial greyhound racing. Right now the UK, and as a result of that, Wales, is one of them. Now, Members already know my view on it. I've spoken a number of times on this particular topic. Delyth, in her contribution, mentioned that every single witness accepted that there would be injuries and deaths of greyhounds if racing were to continue in its current form, even if it was to be regulated as well. So, I think the question that Members really do ask themselves is how many injuries or deaths is acceptable? Now, I know the answer from my perspective on that question. I don't think any injuries or deaths are acceptable. And let's be clear here: those injuries and deaths would be acceptable in the name of profit and entertainment, even in a regulated space. That's something I am profoundly uncomfortable with and a reason why I'll be supporting the general principles of this Bill. But I do think it is important to recognise some of those concerns.
I really welcome the acceptance of recommendations 1 and 2 within the culture committee's report for that economic impact assessment, and support for those people who work at the track to ensure that they're able to find work elsewhere, because we are talking about people's lives here. We are talking about people who, despite those differing views, do love their dogs very dearly, do enjoy and love the work that they do, and this will impact on them.
The other concern that I do have, and it's been raised by a number of Members, is the accelerated timetable of this Bill and I think a number of people have pointed out as to why that has caused problems. I don't think there is any point in ignoring the fact that the administrative court has granted permission for a legal challenge of this Bill. So, what I would like to understand from the Cabinet Secretary is, if that legal challenge was to progress, how that would affect the progression of this Bill. Any further delay will, of course, result in more of those injuries and deaths within the industry. So, some clarity on that would be very welcome, I think, not just from the perspective of Members who are in support of this Bill, but also those animal welfare charities and organisations, as well as those in the industry who are vested in this Bill.
So, just to conclude very quickly, Dirprwy Lywydd, I will be supporting the general principles of this Bill, but there are a number of concerns that need to be addressed, and I hope that the Cabinet Secretary will be able to address those in his answers to us today.
Pe bai un set o fridiau y byddwn i'n argymell i unrhyw un fod yn berchen arni, sighthounds, sy'n cynnwys milgwn, fyddai honno. Maen nhw fel y dylai ci fod, un o'r ychydig fridiau sy'n cael eu crybwyll yn y Beibl, brîd nad yw pobl wedi ymyrryd ag ef. Ac, ie, roedd Siân Gwenllian yn iawn, maen nhw'n hoffi rhedeg, maen nhw'n caru rhedeg, ond nid dyna oedd pwrpas gwreiddiol y brîd. Pwrpas y brîd, fel llawer o fridiau eraill, oedd hela a bod yn anifail cydymaith.
Rwy'n credu ei fod yn eithaf trawiadol, mewn gwirionedd, mai dim ond nifer fach o wledydd yn y byd sy'n dal i ganiatáu rasio milgwn masnachol. Nawr, mae'r DU, ac o ganlyniad i hynny, Cymru, yn un ohonyn nhw. Nawr, mae'r Aelodau eisoes yn gwybod fy marn arno. Rwyf wedi siarad sawl gwaith ar y pwnc penodol hwn. Soniodd Delyth, yn ei chyfraniad, am y ffaith bod pob tyst yn derbyn y byddai milgwn yn cael eu hanafu ac yn marw pe bai rasio yn parhau ar ei ffurf bresennol, hyd yn oed pe bai'n cael ei reoleiddio hefyd. Felly, rwy'n credu mai'r cwestiwn y mae angen i'r Aelodau ofyn iddyn nhw eu hunain yw faint o anafiadau neu farwolaethau sy'n dderbyniol? Nawr, rwy'n gwybod yr ateb i'r cwestiwn hwnnw o'm safbwynt i. Dydw i ddim yn credu bod unrhyw anafiadau neu farwolaethau yn dderbyniol. A gadewch i ni fod yn glir yma: byddai'r anafiadau a'r marwolaethau hynny yn dderbyniol yn enw elw ac adloniant, hyd yn oed mewn gofod rheoleiddiedig. Mae hynny'n rhywbeth rwy'n hynod anghyfforddus ag ef ac yn un o'r rhesymau pam y byddaf yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil hwn. Ond rwyf yn credu ei bod yn bwysig cydnabod rhai o'r pryderon hynny.
Rwy'n croesawu'n fawr y ffaith bod argymhellion 1 a 2 yn adroddiad y pwyllgor diwylliant ar gyfer yr asesiad hwnnw o'r effaith economaidd, a chefnogaeth i'r bobl hynny sy'n gweithio ar y trac i sicrhau eu bod yn gallu dod o hyd i waith yn rhywle arall, wedi'u derbyn, oherwydd rydyn ni'n sôn am fywydau pobl yma. Rydyn ni'n sôn am bobl sydd, er gwaethaf y safbwyntiau gwahanol hynny, yn caru eu cŵn yn fawr iawn, yn mwynhau ac yn caru'r gwaith maen nhw'n ei wneud, a bydd hyn yn effeithio arnyn nhw.
Y pryder arall sydd gennyf, ac mae wedi cael ei godi gan nifer o Aelodau, yw amserlen gyflym y Bil hwn ac rwy'n credu bod nifer o bobl wedi tynnu sylw at y rheswm pam mae hynny wedi achosi problemau. Dydw i ddim yn credu bod pwynt anwybyddu'r ffaith bod y llys gweinyddol wedi caniatáu her gyfreithiol i'r Bil hwn. Felly, yr hyn yr hoffwn ei ddeall gan yr Ysgrifennydd Cabinet yw, pe bai'r her gyfreithiol honno yn mynd rhagddi, sut y byddai hynny'n effeithio ar hynt y Bil hwn. Bydd unrhyw oedi pellach, wrth gwrs, yn arwain at fwy o'r anafiadau a'r marwolaethau hynny yn y diwydiant. Felly, byddai rhywfaint o eglurder ar hynny yn cael ei groesawu'n fawr, rwy'n credu, nid yn unig o safbwynt yr Aelodau sy'n cefnogi'r Bil hwn, ond hefyd yr elusennau a'r sefydliadau lles anifeiliaid hynny, yn ogystal â'r rhai yn y diwydiant y mae ganddyn nhw fudd yn y Bil hwn.
Felly, i gloi yn gyflym iawn, Dirprwy Lywydd, fe fyddaf i'n cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil hwn, ond mae yna nifer o bryderon y mae angen mynd i'r afael â nhw, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn gallu mynd i'r afael â'r rheini yn ei atebion i ni heddiw.
Before I call the last speaker, since it's been mentioned by Luke Fletcher, Members will be aware that this matter is the subject of active judicial review proceedings, and so Standing Order 13.15 applies. It is not in order to make any comments that speculate about what the outcome of the case will be, or ought to be. It is for the court to determine those issues. So, the Cabinet Secretary may not answer specifically, but may look at a generic picture if he wishes to. But be careful in your response, Cabinet Secretary. The last speaker is Carolyn Thomas.
Cyn i mi alw'r siaradwr olaf, gan ei fod wedi cael ei grybwyll gan Luke Fletcher, bydd yr Aelodau yn ymwybodol bod y mater hwn yn destun adolygiad barnwrol gweithredol, ac felly mae Rheol Sefydlog 13.15 yn berthnasol. Nid yw'n briodol gwneud unrhyw sylwadau sy'n dyfalu ynghylch beth fydd canlyniad yr achos, neu beth ddylai'r canlyniad fod. Mater i'r llys yw penderfynu ar y materion hynny. Felly, ni chaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi atebion penodol, ond caiff edrych ar ddarlun cyffredinol os dymuna. Ond byddwch yn ofalus wrth ymateb, Ysgrifennydd Cabinet. Y siaradwr olaf yw Carolyn Thomas.
Diolch, Dirprwy Lywydd. This journey was started by Vanessa from Hope Rescue when she submitted her petition calling for a ban on greyhound racing at the beginning of this Senedd term. The petition received an incredible 35,000 signatures, securing an evidence inquiry by the Petitions Committee and subsequently a debate in the Chamber that received support from members of all parties across this Chamber. Vanessa and her team have first-hand experience of the horrendous cruelty that has taken place at the Valley track in south Wales, with dogs losing their lives and suffering life-altering injuries on that track on a regular basis, and so have other rescue charities.
It's extremely naive to think that attending an organised, managed visit for a photo-op will give you a true understanding of the conditions dogs are kept in. Caerphilly County Borough Council have inspected the site on two different occasions since it became licensed. Concerns regarding cleanliness were identified on their first visit to the track's training and racing kennels in 2024, with trainer standards found to be seriously lacking.
During the council's second visit earlier this year, which came after their officers were either asked to leave or refused entry on two occasions prior, the council raised serious concerns about the maintenance and cleanliness of the kennel blocks and the husbandry of the dogs, with some kennels having a strong smell of urine and faeces. The council also noted concerns about the kennel sizes and whether they are adequate and suitable to meet the needs of the dogs when housed for considerable lengths of time.
The RSPCA has reported that these dogs spend as much as 95 per cent of their time in these unacceptable conditions. It's cruelty, plain and simple, and must be stopped. The numbers speak for themselves. GBGB's data from 2024 shows that 346 dogs involved in racing died from non-natural causes. Of these, 123 were euthanised at the racetrack, marking an increase for the second year in a row. Meanwhile, 51 dogs were euthanised for being unsuitable for rehoming.
I'd like to tell you the story of Last Hope, a racing greyhound who raced at all three independent racetracks that were operating in Wales at the time. He was left dead on a mountainside, with a hole in his forehead and both ears cut off to hide his identity. Dogs used for racing have their ears tattooed. He was still alive. His tail was wagging, but he couldn't move. He'd been left for two days on the mountainside. His killer had been paid £10 to dispose of him. A dog's racing life ends at between three to five years of age, that's all. But that is if they make the grade. There is a lot of wastage in the industry. Some rescue dogs are extremely nervous as well. It takes a long time to support them into their forever home, as Jane Dodds knows. Sometimes they've been scatter fed or they drink from a trough, and they're very nervous about going into a home.
We have had many debates on this topic and we must keep the welfare of greyhounds at the centre of this debate. A ban on this cruel sport has received cross-party support throughout, and I implore Members not to turn their backs on these innocent animals at this crucial stage. And I, for one, take pride in being on the right side of history in this. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dechreuwyd y daith hon gan Vanessa o Hope Rescue pan gyflwynodd ei deiseb yn galw am wahardd rasio milgwn ar ddechrau tymor y Senedd hon. Derbyniodd y ddeiseb swm anhygoel o 35,000 o lofnodion, gan sicrhau ymchwiliad tystiolaeth gan y Pwyllgor Deisebau ac, yn dilyn hynny, dadl yn y Siambr a dderbyniodd gefnogaeth gan Aelodau pob plaid ar draws y Siambr hon. Mae gan Vanessa a'i thîm brofiad uniongyrchol o'r creulondeb erchyll sydd wedi digwydd ar drac Valley yn ne Cymru, gyda chŵn yn colli eu bywydau ac yn dioddef anafiadau sy'n newid bywyd ar y trac hwnnw yn rheolaidd, ac felly hefyd y mae elusennau achub eraill.
Mae'n naïf iawn meddwl y bydd mynychu ymweliad sydd wedi'i drefnu a'i reoli i dynnu llun yn rhoi dealltwriaeth wirioneddol i chi o'r amodau y mae cŵn yn cael eu cadw ynddyn nhw. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi archwilio'r safle ar ddau achlysur gwahanol ers iddo gael ei drwyddedu. Nodwyd pryderon ynglŷn â glendid ar eu hymweliad cyntaf â chytiau hyfforddi a rasio'r trac yn 2024, a chanfuwyd bod safonau hyfforddwyr yn ddiffygiol iawn.
Yn ystod ail ymweliad y cyngor yn gynharach eleni, a ddaeth ar ôl i'w swyddogion naill ai gael eu gofyn i adael neu ar ôl i fynediad gael ei wrthod ar ddau achlysur blaenorol, fe gododd y cyngor bryderon difrifol am gynnal a chadw a glendid y blociau cynelau a hwsmonaeth y cŵn, gyda rhai cynelau yn arogli'n gryf o wrin ac ysgarthion. Nododd y cyngor bryderon hefyd am faint y cynelau ac a ydyn nhw'n ddigonol ac yn addas i ddiwallu anghenion y cŵn pan fyddan nhw'n cael eu lletya am gyfnodau hir.
Mae'r RSPCA wedi adrodd bod y cŵn hyn yn treulio cymaint â 95 y cant o'u hamser yn yr amodau annerbyniol hyn. Creulondeb yw e', yn syml, ac mae'n rhaid ei stopio. Mae'r niferoedd yn siarad drostyn nhw eu hunain. Mae data GBGB o 2024 yn dangos bod 346 o gŵn a fu'n ymwneud â rasio wedi marw o achosion nad oedden nhw'n rhai naturiol. O'r rhain, cafodd 123 eu difa'n drugarog ar y trac rasio, gan nodi cynnydd am yr ail flwyddyn yn olynol. Yn y cyfamser, cafodd 51 o gŵn eu difa'n drugarog am nad oedden nhw'n addas ar gyfer eu hailgartrefu.
Hoffwn adrodd stori Last Hope wrthych chi, milgi rasio a rasiodd ym mhob un o'r tri thrac rasio annibynnol a oedd yn gweithredu yng Nghymru ar y pryd. Cafodd ei adael yn farw ar ochr mynydd, gyda thwll yn ei dalcen a'r ddwy glust wedi'u torri i guddio pwy ydoedd. Mae cŵn a ddefnyddir ar gyfer rasio yn cael eu clustiau wedi'u tatŵio. Roedd yn dal yn fyw. Roedd ei gynffon yn chwifio, ond doedd e ddim yn gallu symud. Roedd e wedi cael ei adael am ddau ddiwrnod ar ochr y mynydd. Roedd y sawl a'i laddodd wedi cael £10 i'w waredu. Mae bywyd rasio ci yn dod i ben rhwng tair a phum mlwydd oed, dyna i gyd. Ond dim ond os ydyn nhw'n cyrraedd y safon. Mae yna lawer o wastraff yn y diwydiant. Mae rhai cŵn achub yn nerfus iawn hefyd. Mae'n cymryd amser hir i'w cefnogi yn eu cartref am byth, fel y gŵyr Jane Dodds. Weithiau, mae eu bwyd nhw wedi cael ei wasgaru neu maen nhw'n yfed o gafn, ac maen nhw'n nerfus iawn am fynd i mewn i gartref.
Rydym wedi cael llawer o ddadleuon ar y pwnc hwn ac mae'n rhaid i ni sicrhau bod lles milgwn yn parhau i fod wrth wraidd y ddadl hon. Mae gwaharddiad ar y gamp greulon hon wedi derbyn cefnogaeth drawsbleidiol drwyddi draw, ac rwy'n erfyn ar yr Aelodau i beidio â throi eu cefnau ar yr anifeiliaid diniwed hyn yn y cyfnod tyngedfennol hwn. Ac rwyf i'n un sy'n ymfalchïo mewn bod ar ochr iawn hanes o ran hyn. Diolch.
Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog i ymateb i'r ddadl.
I call on the Deputy First Minister to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn hefyd i'r Aelodau.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and thank you very much to Members.
Thank you to Members who've spoken in the debate today, with different views—I welcome that—but also my thanks to the committee again, and as I said in my opening remarks, I'll write in detail on the points.
I just want to take a few minutes, Dirprwy Lywydd, just to cover some points in response, and I'll try not to reiterate points that I made in my opening remarks. First of all, just to be clear, the decision to implement a ban follows several years of sustained stakeholder campaigning, a 2022 petition, evidence gathering, including the consultation on animal activities and, indeed, Senedd debate. It's a response to clear public and cross-party support for positive change driven by animal welfare concerns, ethical considerations and growing recognition that using animals for entertainment is increasingly seen as unacceptable. In line with the prevention-focused approach outlined in the animal welfare plan for Wales, a ban on greyhound racing presents a proactive measure to protect greyhounds from potential harm, addressing welfare concerns before they arise, rather than relying on reactive enforcement.
If I can turn to the issue of lifetime welfare. Although the Bill focuses on racing and training, this does not preclude, to be clear, further action outside of the Bill. We accept the Petition Committee's recommendation that improving welfare must consider the whole life of the dog. We remain committed to that broader ambition. Indeed, as outlined in my June 2025 statement, Welsh Government has taken a phased approach to developing a national model for animal welfare regulation. We remain committed to improving welfare across the whole life of animals and will continue to monitor and gather evidence to inform future decisions under this broader framework. Just to say, the move towards a ban aligns with our broader strategy to introduce a national model for regulating animal welfare establishments and activities, ensuring consistent, proportionate and enforceable standards across Wales.
On the timeliness of taking this legislation forward, let me say: the decision to ban greyhound racing, which is now in front of this Senedd, has been taken as a measure to prevent further harm. It's driven by those strong welfare and ethical concerns, and it reflects the Welsh Government's commitment, ongoing, to prioritising animal welfare.
Let me turn to the issue of the committee's scrutiny and the points that have been made on legislation. We're absolutely committed, I am absolutely committed, to delivering legislation that meets the highest standard of practice. I just want to be clear that all relevant impact assessments were completed and the key findings were included in the explanatory memorandum.
This legislation is proposed to come into force between April 2027 and April 2030. This window gives time to consider how the industry in Wales will wind down its activities, allows the implementation group to advise on whether any key areas need to be addressed during that period, in readiness for a ban. It's the implementation group that will be instrumental in advising and providing practical guidance, so that the ban can be introduced in a way that minimises the impact on greyhounds and the local community and the local economy as well.
Dirprwy Lywydd, I can't, in the minutes I've got available, cover every single point, and, as I've said, I will write to the committee Chairs as well. But I wanted to just deal with one other issue raised by Luke there. Just to be clear, the view of Welsh Government is that the grant of permission by the High Court is not an impediment to the timetable of the Bill. The Bill will continue to proceed through the Senedd's legislative process.
In conclusion, Dirprwy Lywydd, I therefore urge Members to please support the motion: vote in favour of the general principles of the Prohibition of Greyhound Racing (Wales) Bill.
Diolch i'r Aelodau sydd wedi siarad yn y ddadl heddiw, gyda safbwyntiau gwahanol—rwy'n croesawu hynny—ond hoffwn hefyd ddiolch i'r pwyllgor eto, ac fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, fe ysgrifennaf yn fanwl ar y pwyntiau.
Rwyf eisiau cymryd ychydig funudau, Dirprwy Lywydd, i ymateb i rai o'r pwyntiau, ac fe wnaf i geisio peidio ailadrodd pwyntiau a wnes yn fy sylwadau agoriadol. Yn gyntaf, i fod yn glir, mae'r penderfyniad i weithredu gwaharddiad yn dilyn sawl blwyddyn o ymgyrchu parhaus gan randdeiliaid, deiseb yn 2022, casglu tystiolaeth, gan gynnwys yr ymgynghoriad ar weithgareddau anifeiliaid ac, yn wir, dadl yn y Senedd. Mae'n ymateb i gefnogaeth glir gan y cyhoedd a'r pleidiau o blaid newid cadarnhaol wedi'i ysgogi gan bryderon am les anifeiliaid, ystyriaethau moesegol a chydnabyddiaeth gynyddol bod defnyddio anifeiliaid ar gyfer adloniant yn cael ei ystyried mwyfwy fel rhywbeth sy'n annerbyniol. Yn unol â'r dull sy'n canolbwyntio ar atal a amlinellir yng nghynllun lles anifeiliaid Cymru, mae gwaharddiad ar rasio milgwn yn cyflwyno mesur rhagweithiol i amddiffyn milgwn rhag niwed posibl, gan fynd i'r afael â phryderon lles cyn iddyn nhw godi, yn hytrach na dibynnu ar orfodi adweithiol.
Os gallaf droi at y mater o les oes. Er bod y Bil yn canolbwyntio ar rasio a hyfforddiant, i fod yn glir, nid yw hyn yn atal camau pellach y tu allan i'r Bil. Rydym yn derbyn argymhelliad y Pwyllgor Deisebau bod yn rhaid i wella lles ystyried bywyd cyfan y ci. Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i'r uchelgais ehangach honno. Yn wir, fel yr amlinellwyd yn fy natganiad ym mis Mehefin 2025, mae Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu dull graddol o ddatblygu model cenedlaethol ar gyfer rheoleiddio lles anifeiliaid. Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i wella lles trwy gydol oes anifeiliaid a byddwn ni'n parhau i fonitro a chasglu tystiolaeth i lywio penderfyniadau yn y dyfodol o dan y fframwaith ehangach hwn. Dim ond i ddweud, mae'r symudiad tuag at waharddiad yn cyd-fynd â'n strategaeth ehangach i gyflwyno model cenedlaethol ar gyfer rheoleiddio gweithgareddau a sefydliadau lles anifeiliaid, gan sicrhau safonau cyson, cymesur a gorfodadwy ledled Cymru.
O ran amseroldeb symud y ddeddfwriaeth hon yn ei blaen, gadewch i mi ddweud: mae'r penderfyniad i wahardd rasio milgwn, sydd o flaen y Senedd hon nawr, wedi'i gymryd fel mesur i atal niwed pellach. Mae'n cael ei ysgogi gan y pryderon cryf hynny am les a moeseg, ac mae'n adlewyrchu ymrwymiad parhaus Llywodraeth Cymru i flaenoriaethu lles anifeiliaid.
Gadewch i mi droi at y mater ynghylch gwaith craffu'r pwyllgor a'r pwyntiau sydd wedi cael eu gwneud ar ddeddfwriaeth. Rydyn ni wedi ymrwymo'n llwyr, rwyf i wedi ymrwymo'n llwyr, i gyflwyno deddfwriaeth sy'n bodloni'r safon uchaf o ymarfer. Rwyf am fod yn glir, cafodd yr holl asesiadau effaith perthnasol eu cwblhau a chafodd y canfyddiadau allweddol eu cynnwys yn y memorandwm esboniadol.
Cynigir i'r ddeddfwriaeth hon ddod i rym rhwng Ebrill 2027 ac Ebrill 2030. Mae'r ffenestr hon yn rhoi amser i ystyried sut y bydd y diwydiant yng Nghymru yn dod â'i weithgareddau i ben, ac yn caniatáu i'r grŵp gweithredu gynghori ynghylch a oes angen mynd i'r afael ag unrhyw feysydd allweddol yn ystod y cyfnod hwnnw, yn barod ar gyfer y gwaharddiad. Bydd y grŵp gweithredu yn allweddol wrth gynghori a rhoi arweiniad ymarferol, fel bod y gwaharddiad yn gallu cael ei gyflwyno mewn ffordd sy'n lleihau'r effaith ar filgwn a'r gymuned leol a'r economi leol hefyd.
Dirprwy Lywydd, ni allaf ymdrin â phob pwynt yn y munudau sydd gennyf, ac, fel y dywedais i, fe fyddaf i'n ysgrifennu at Gadeiryddion y pwyllgorau hefyd. Ond roeddwn i eisiau delio ag un mater arall a godwyd gan Luke yn y fan yna. Dim ond i fod yn glir, barn Llywodraeth Cymru yw nad yw'r caniatâd a roddwyd gan yr Uchel Lys yn rhwystr i amserlen y Bil. Bydd y Bil yn parhau i fynd yn ei flaen trwy broses ddeddfwriaethol y Senedd.
I gloi, Dirprwy Lywydd, rwy'n annog yr Aelodau felly i gefnogi'r cynnig: pleidleisiwch o blaid egwyddorion cyffredinol Bil Gwahardd Rasio Milgwn (Cymru).
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Dwi wedi clywed gwrthwynebiad. Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. I will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yn unol â Rheol Sefydlog 26.68, rwyf wedi penderfynu nad oes angen penderfyniad ariannol ar gyfer Bil Gwahardd Rasio Milgwn (Cymru), felly mae eitem 9 wedi'i thynnu'n ôl.
In accordance with Standing Order 26.68, I have determined that a financial resolution is not required for the Prohibition of Greyhound Racing (Wales) Bill. Therefore, item 9 has been withdrawn.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Paul Davies.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Paul Davies.
Eitem 10 sydd nesaf, dadl ar gyllideb ddrafft 2026-27. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg i wneud y cynnig—Mark Drakeford.
Item 10 is next, a debate on the draft budget 2026-27. I call on the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language to move the motion—Mark Drakeford.
Cynnig NDM9083 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 20.12:
Yn nodi'r Gyllideb Ddrafft ar gyfer blwyddyn ariannol 2026-27 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a’r Gymraeg ar 14 Hydref 2025 a 3 Tachwedd 2025.
Motion NDM9083 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 20.12:
Notes the Draft Budget for the financial year 2026-27 laid in the Table Office by the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language on 14 October 2025 and 3 November 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Pleser yw e i agor y ddadl flynyddol bwysig hon. Mae'n benllanw'r broses graffu. Hoffwn ddiolch i'r holl bwyllgorau, lle mae cymaint o waith gwerthfawr yn mynd ymlaen, ac yn enwedig i'r Pwyllgor Cyllid a Chadeirydd y Pwyllgor Cyllid, sydd wedi arwain y broses. Diolch hefyd i gydweithwyr gweinidogol am y rhan hanfodol maent yn ei chwarae yn y broses.
Roeddwn yn falch iawn yn y flwyddyn hon o fod wedi gallu dychwelyd i'r broses dau gam am y tro cyntaf mewn nifer o flynyddoedd ar gyfer craffu, fel y cytunwyd gyda'r Pwyllgor Cyllid. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd gan y Senedd nesaf gyllidebau tair a phedair blynedd o'u blaenau yn hytrach na chyllidebau blynyddol, sef y patrwm sydd wedi'i ddilyn y tymor Senedd hwn am wahanol resymau. Er gwaethaf hyn, rydym ni wedi llwyddo i basio cyllideb drwy'r Senedd blwyddyn ar ôl blwyddyn.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. It's a pleasure to open this important annual debate. It is the culmination of the scrutiny process. I'd like to thank all committees, where so much valuable work is done, and I would particularly like to thank the Finance Committee and the Chair of the Finance Committee, who has led the process. I would also like to thank ministerial colleagues for the crucial role that they play in this process.
I was very pleased during this year to have been able to return to the two-stage process for the first time in a number of years in relation to scrutiny, as was agreed with the Finance Committee. I very much hope that the next Senedd will have three- and four-year budgets to consider rather than annual budgets, which has been the pattern followed in this Senedd term for various different reasons. Despite this, we have succeeded in passing a budget through the Senedd year on year.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
As Members here will by now all know, that pattern has been sustained into next year, with a path to the final budget having been agreed for 2026-27. Llywydd, I think this is very good news: good news for this Senedd in demonstrating our ability to discharge the responsibilities that fall to us; good news for our public services and all those who work in them; and most of all, of course, good news for Welsh citizens, because the catastrophe of a failed budget has now been avoided and those in the health service and our colleagues in local government have the certainty they need to plan and to invest in services next year. I know from my conversations with those who lead those services how glad they are that we've been able to come to that agreement before Christmas, giving them the certainty they need to plan ahead rather than the anxiety that otherwise would have characterised our recess period.
All of this means, Llywydd, that we have secured that more ambitious set of outcomes, which I remember advocating for on the floor of the Senedd from the very start of the budget process: £180 million more for health and social care; a 4.5 per cent uplift in the revenue support grant so that councils can invest in education, in social services and all those vital differences that our local authorities make in people's lives. I'm particularly grateful to those colleagues in Plaid Cymru for the discussions that we were able to hold a week or so ago and which have led to that outcome. The result, inevitably, is that some of the key points made in the Finance Committee report, as published over the weekend, have now to be seen in that new context.
Of course, subject committee reports were published yesterday. I've had the chance to read a summary of each and the recommendations, and, of course, I look forward to having the benefit of listening to the Chairs of those committees this afternoon and to being able to read the reports fully after today's debate.
Llywydd, before we hear from those involved in the scrutiny process, I do just want to put today's discussions in their wider context. Next year's budget will be the largest ever available to the Senedd in terms of both revenue and capital. Not only does it provide more than £1 billion in new funding, but it does so over and above the £1.6 billion uplift embedded in the current year's budget, with the enduring impact it demonstrates of the agreement reached this time last year with Jane Dodds. Those uplifts are largely the result of a Labour Government in Westminster. Now, it's convenient, I know, for some here to suggest that the election of that Government has made no difference. Well, Llywydd, I've been this Senedd's finance Minister under the last Conservative Government, dedicated as it was to the economics of austerity and public service retrenchment. And I'm Finance Minister again now under a Labour Government, with its commitment to economic growth and investment in our public services. The difference is absolutely real, and it makes a real difference here in Wales.
But the draft budget, of course, is not entirely made up of consequentials from decisions made elsewhere. Increasingly, the decisions made here on the floor of the Senedd also make a difference. The fiscal framework agreed in 2016 has produced more than £1 billion in additional funding for this Senedd, and over £500 million to next year's budget. It's how we have been able to sustain spending per person on education at 7 per higher than England and 13 per cent higher on health and social care, where spending in Wales is also higher per person than in Scotland and Northern Ireland, while the growth in health spending between 2023-24 and 2024-25 in Wales, at 8 per cent, was higher than any other UK country or region.
And how we have managed our fiscal responsibilities here has added materially to the funding available in next year's budget: a positive impact of the Welsh rates of income tax of £484 million; £42 million additional from land transaction tax; and £20 million from landfill disposals tax—over £500 million more to spend on public services here in Wales because of the decisions that we have made in this Senedd.
And now, next year, with unfettered access once again to the Wales reserve and updated figures for the fiscal framework, there will be a further positive impact on next year's budget. These are the different streams that, together, make up the global sum available for 2026-27. It is all of this that allows us to respond to the many calls for funding that we know are there in Wales. It means we can go on investing in the homes we need for the future, to respond to climate change through our programme of flood prevention at the coast and inland. And, Llywydd, I note the welcome provided by the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee to the review of the coastal risk management programme and the 11.7 per cent increase in flood risk capital allocation. And at the same time, and beyond all that, we'll take forward the outstanding success of our twenty-first century schools and colleges programme.
Llywydd, there are so many more parts of the draft budget that I could commend to the Senedd this afternoon. I'm going to leave my opening remarks there, however, Llywydd, because I hope to have time to respond at the end of the debate to the issues that I know will be raised by Members as a result of their involvement in the scrutiny process.
Fel y bydd yr Aelodau yma yn gwybod erbyn hyn, mae'r patrwm hwnnw wedi'i gynnal i'r flwyddyn nesaf, gyda llwybr i'r gyllideb derfynol wedi'i gytuno ar gyfer 2026-27. Llywydd, credaf fod hyn yn newyddion da iawn: yn newyddion da i'r Senedd hon wrth ddangos ein gallu i gyflawni'r cyfrifoldebau sydd gennym ni; yn newyddion da i'n gwasanaethau cyhoeddus a phawb sy'n gweithio ynddyn nhw; ac yn bennaf oll, wrth gwrs, yn newyddion da i ddinasyddion Cymru, oherwydd mae'r trychineb o gyllideb fethedig bellach wedi'i osgoi ac mae gan y rhai yn y gwasanaeth iechyd a'n cydweithwyr mewn llywodraeth leol y sicrwydd sydd ei angen arnyn nhw i gynllunio a buddsoddi mewn gwasanaethau y flwyddyn nesaf. Rwy'n gwybod o'm sgyrsiau gyda'r rhai sy'n arwain y gwasanaethau hynny pa mor falch ydyn nhw ein bod wedi gallu dod i'r cytundeb hwnnw cyn y Nadolig, gan roi'r sicrwydd sydd ei angen arnyn nhw i gynllunio ymlaen llaw yn hytrach na'r pryder a fyddai fel arall wedi nodweddu ein cyfnod o seibiant.
Mae hyn i gyd yn golygu, Llywydd, ein bod wedi sicrhau'r gyfres fwy uchelgeisiol honno o ganlyniadau, yr wyf yn cofio eirioli drosti ar lawr y Senedd o ddechrau'r broses gyllidebol: £180 miliwn yn fwy ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol; cynnydd o 4.5 y cant yn y grant cynnal refeniw fel y gall cynghorau fuddsoddi mewn addysg, mewn gwasanaethau cymdeithasol a'r holl wahaniaethau hanfodol hynny y mae ein hawdurdodau lleol yn eu gwneud ym mywydau pobl. Rwy'n arbennig o ddiolchgar i'r cyd-Aelodau hynny ym Mhlaid Cymru am y trafodaethau y bu modd inni eu cynnal ryw wythnos yn ôl ac sydd wedi arwain at y canlyniad hwnnw. Y canlyniad, yn anochel, yw bod rhai o'r pwyntiau allweddol a wnaed yn adroddiad y Pwyllgor Cyllid, fel y'u cyhoeddwyd dros y penwythnos, bellach i'w gweld yn y cyd-destun newydd hwnnw.
Wrth gwrs, cyhoeddwyd adroddiadau'r pwyllgorau pwnc ddoe. Rwyf wedi cael y cyfle i ddarllen crynodeb o bob un a'r argymhellion, ac, wrth gwrs, edrychaf ymlaen at elwa o wrando ar Gadeiryddion y pwyllgorau hynny y prynhawn yma ac i allu darllen yr adroddiadau'n llawn ar ôl y ddadl heddiw.
Llywydd, cyn i ni glywed gan y rhai sy'n rhan o'r broses graffu, fe hoffwn i ddim ond rhoi trafodaethau heddiw yn eu cyd-destun ehangach. Cyllideb y flwyddyn nesaf fydd y mwyaf sydd ar gael erioed i'r Senedd o ran refeniw a chyfalaf. Nid yn unig y mae'n darparu mwy na £1 biliwn o gyllid newydd, ond mae'n gwneud hynny yn ychwanegol at y cynnydd o £1.6 biliwn sydd wedi'i ymgorffori yng nghyllideb y flwyddyn gyfredol, ac sy'n dyst i effaith barhaol y cytundeb y daethpwyd iddo yr adeg hon y llynedd gyda Jane Dodds. Mae'r cynnydd hynny yn bennaf o ganlyniad i Lywodraeth Lafur yn San Steffan. Nawr, mae'n gyfleus, rwy'n gwybod, i rai yma awgrymu nad yw ethol y Llywodraeth honno wedi gwneud unrhyw wahaniaeth. Wel, Llywydd, rydw i wedi bod yn Weinidog Cyllid y Senedd hon o dan y Llywodraeth Geidwadol ddiwethaf, yn ymroddedig fel yr oedd hi i economeg cyni a chwtogi gwasanaethau cyhoeddus. Ac rwy'n Weinidog Cyllid eto nawr o dan Lywodraeth Lafur, gyda'i hymrwymiad i dwf economaidd a buddsoddiad yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Mae'r gwahaniaeth yn wirioneddol, ac mae'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol yma yng Nghymru.
Ond nid yw'r gyllideb ddrafft, wrth gwrs, yn llawn yn gyfan gwbl o ganlyniadau penderfyniadau a wnaed mewn mannau eraill. Yn gynyddol, mae'r penderfyniadau a wneir yma ar lawr y Senedd hefyd yn gwneud gwahaniaeth. Mae'r fframwaith cyllidol y cytunwyd arno yn 2016 wedi cynhyrchu mwy na £1 biliwn o gyllid ychwanegol ar gyfer y Senedd hon, a dros £500 miliwn i gyllideb y flwyddyn nesaf. Dyma sut rydym ni wedi gallu cynnal gwariant y pen ar addysg 7 y cant yn uwch na Lloegr a 13 y cant yn uwch ar iechyd a gofal cymdeithasol, lle mae gwariant yng Nghymru hefyd yn uwch y pen nag yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, tra bod y cynnydd mewn gwariant iechyd rhwng 2023-24 a 2024-25 yng Nghymru, ar 8 y cant, yn uwch nag unrhyw wlad neu ranbarth arall yn y Deyrnas Unedig.
Ac mae'r ffordd rydym ni wedi rheoli ein cyfrifoldebau cyllidol yma wedi ychwanegu'n sylweddol at y cyllid sydd ar gael yng nghyllideb y flwyddyn nesaf: effaith gadarnhaol cyfraddau treth incwm Cymru o £484 miliwn; £42 miliwn yn ychwanegol o dreth trafodiadau tir; a £20 miliwn o'r dreth gwarediadau tirlenwi—dros £500 miliwn yn fwy i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru oherwydd y penderfyniadau rydym ni wedi'u gwneud yn y Senedd hon.
A nawr, y flwyddyn nesaf, gyda mynediad di-rwystr unwaith eto i gronfa wrth gefn Cymru a ffigurau wedi'u diweddaru ar gyfer y fframwaith cyllidol, bydd effaith gadarnhaol bellach ar gyllideb y flwyddyn nesaf. Dyma'r gwahanol ffrydiau sydd, gyda'i gilydd, yn ffurfio'r cyfanswm sydd ar gael ar gyfer 2026-27. Mae hyn i gyd yn ein galluogi i ymateb i'r galwadau niferus am gyllid y gwyddom ni sydd yng Nghymru. Mae'n golygu y gallwn ni barhau i fuddsoddi yn y cartrefi sydd eu hangen arnom ni ar gyfer y dyfodol, i ymateb i newid hinsawdd trwy ein rhaglen o atal llifogydd ar yr arfordir a'r tir. A, Llywydd, nodaf y croeso a roddwyd gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith i'r adolygiad o'r rhaglen rheoli risg arfordirol a'r cynnydd o 11.7 y cant yn y cyfalaf a ddyranwyd i fynd i'r afael â pherygl llifogydd. Ac ar yr un pryd, a thu hwnt i hynny i gyd, byddwn yn bwrw ymlaen â llwyddiant eithriadol ein rhaglen ysgolion a cholegau yr unfed ganrif ar hugain.
Llywydd, mae cymaint mwy o rannau o'r gyllideb ddrafft y gallwn i eu cymeradwyo i'r Senedd y prynhawn yma. Rydw i'n mynd i derfynnu fy sylwadau agoriadol yn y fan yna, fodd bynnag, Llywydd, oherwydd rwy'n gobeithio rhoi amser i ymateb ar ddiwedd y ddadl i'r materion y gwn i y bydd yr Aelodau yn eu codi o ganlyniad i'w cyfranogiad yn y broses graffu.
Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid sydd nesaf—Peredur Owen Griffiths.
The Chair of the Finance Committee is next—Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd, a dwi'n falch o allu cyfrannu yn y ddadl yma ar ran y Pwyllgor Cyllid heddiw. Dwi am ddechrau drwy ddiolch i fy nghyd-Aelodau, rhanddeiliaid a'r cyhoedd am ymgysylltiad helaeth a luniodd ein gwaith craffu ar y gyllideb ddrafft yma, i'r rhai a gyflwynodd ymatebion i'n hymgynghoriad ac, wrth gwrs, i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ymgysylltu yn ystod y craffu.
Cyn cyhoeddi'r gyllideb ddrafft, cynhaliwyd digwyddiadau i randdeiliaid, gweithdai gyda phobl ifanc, sesiynau cyhoeddus a grwpiau ffocws ledled Cymru, gan ddod ynghyd yn y ddadl ar flaenoriaethau'r gyllideb ym mis Gorffennaf. Ymunodd Aelodau Senedd Ieuenctid gyda'r Pwyllgor Cyllid a'r Ysgrifennydd Cabinet yn ein cyfarfod ar 16 Hydref. Cafwyd trafodaeth ddiddorol a bywiog iawn efo nhw, ac rydym yn gwerthfawrogi'n fawr eu cyfraniad i'n gwaith ni hefyd.
Am y tro cyntaf mewn saith mlynedd, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru y gyllideb ddrafft hon yn gynharach ac yn unol â phroses dau-gam protocol y gyllideb. Mae gweld y darlun cyffredinol yn gynharach wedi ein galluogi i ystyried materion yn fanylach ac i gynnal gwaith craffu ar draws nifer o feysydd strategol—datblygiad rydym yn ei groesawu. Fodd bynnag, mae cyhoeddi cyllideb cyn cyllideb yr hydref y Deyrnas Unedig wedi peri heriau. Er bod y gyllid ychwanegol i Lywodraeth Cymru sy'n deillio o benderfyniad y Canghellor i'w groesawu, mae'r pwyllgor yn gresynu at y cyfle cyfyngedig i graffu ar sut y bydd y cyllid hwn yn cael ei ddyrannu. Mae amseriad cytundeb y gyllideb yr wythnos diwethaf hefyd yn golygu nad ydym wedi gallu ystyried y newidiadau hyn fel rhan o'r gwaith. Er mwyn gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd i ddwyn y penderfyniadau hyn i gyfrif, rydym wedi galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i fynychu'r pwyllgor unwaith y bydd y gyllideb derfynol wedi ei gosod, ac yn gofyn hefyd i'r ddadl ar y gyllideb derfynol gael ei ymestyn am yr un rheswm.
Thank you, Llywydd, and I'm pleased to contribute to this debate on behalf of the Finance Committee today. I want to begin by thanking my colleagues, stakeholders and the public for the extensive engagement that shaped our scrutiny of this draft budget, those who submitted responses to our consultation, and, of course, the Cabinet Secretary for his engagement during the scrutiny.
Prior to the draft budget's publication, we held stakeholder events, youth workshops, public sessions and focus groups across Wales, culminating in July's budget priorities debate. Members of the Welsh Youth Parliament also joined the Finance Committee and the Cabinet Secretary at our meeting on 16 October. We had an interesting and lively discussion with them, and we value greatly their contribution to our work.
For the first time in seven years, the Welsh Government published this draft budget earlier and in line with the budget protocol's two-stage process. Seeing the big picture earlier has enabled us to look at issues in greater depth and to conduct scrutiny across a number of strategic areas—a development that we welcome. However, publishing a budget ahead of the UK autumn budget has posed challenges. Although the additional funding for the Welsh Government arising from the Chancellor's decision is welcomed, the committee does regret the limited opportunity to scrutinise how these funds will be allocated. The timing of last week's budget agreement also means that we have not been able to consider these changes as part of our work. To maximise the opportunities to hold these decisions to account, we have called on the Cabinet Secretary to attend committee once the final budget is laid, and we also ask for the final budget debate to be extended for the same reason.
We acknowledge the Cabinet Secretary's pragmatic approach of restating the current year's budget for 2026-27 and the space this has provided for political discussion to agree a budget deal. While this is understandable, framing a budget as neutral risks obscuring the real choices made by the Welsh Government. We believe that stakeholders need more clarity on how departmental allocations are determined, and call on the Cabinet Secretary to make those choices clear in the narrative supporting the final budget.
The committee is concerned about the inflationary assumptions underpinning the budget. While health and local government receive uplifts, these are based on Office for Budgetary Responsibility forecasts from March and are already outdated, meaning that some areas face real-terms cuts unless funding increases. We call on the Cabinet Secretary to conduct an assessment of inflationary pressures across public services and the impact of higher-than-forecast wage growth, and to publish mitigation options alongside the final budget.
Turning now to the thematic areas covered as part of our work, productivity is the engine of economic growth, and we heard that it is fundamental to improving living standards and sustaining public services. Our evidence shows that Wales faces a persistent productivity gap, compared to the UK average. We urge the Cabinet Secretary to include a high-level commitment to productivity growth and to develop a national productivity plan to drive long-term improvement, underpinned by skills, infrastructure and commitment to public sector efficiency. This plan should draw on the six core recommendations from the Productivity Institute's insight paper, which we have published in our report and sets clear targets and evaluation mechanisms. The committee also recognises the potential role of emerging technologies to improve productivity. However, there is a gap between the potential benefits and the practical realities, especially the limitations of IT infrastructure in parts of the public sector. This is why we call on the Cabinet Secretary to set out how the budget supports public sector adoption of artificial intelligence and automation to improve productivity.
As Members are aware, retail, leisure and hospitality rate relief ends in March 2026. While we welcome powers to apply a differential non-domestic rates multiplier and proposals for a lower multiplier to support high-street retail, uncertainty remains about its impact, particularly as it excludes hospitality and leisure businesses. Given the strength of feeling expressed to us, we call on the Cabinet Secretary to provide details of measures in the draft budget to support these sectors. We also ask the Welsh Government to assess the effectiveness of these latest proposals and whether they could be extended to leisure and hospitality sectors too.
The committee also heard that cost-of-living pressures persist, and welcomes measures in the draft budget to support those hardest hit, which include the childcare offer and Flying Start. But our evidence suggests that the Welsh Government could provide further clarity on their implementation and accessibility, and we call on these issues to be addressed. We also share concerns about social housing shortages and urge the Welsh Government to maximise all capital sources available to boost housing supply.
Rydym yn cydnabod dull pragmatig yr Ysgrifennydd Cabinet o ailadrodd cyllideb y flwyddyn gyfredol ar gyfer 2026-27 a'r cyfle y mae hyn wedi'i ddarparu ar gyfer trafodaeth wleidyddol i gytuno ar gyllideb. Er bod hyn yn ddealladwy, mae disgrifio cyllideb fel un niwtral yn peryglu cuddio'r dewisiadau gwirioneddol a wnaed gan Lywodraeth Cymru. Credwn fod angen mwy o eglurder ar randdeiliaid ynghylch sut mae dyraniadau adrannol yn cael eu pennu, a galwn ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud y dewisiadau hynny'n glir yn y naratif sy'n cefnogi'r gyllideb derfynol.
Mae'r pwyllgor yn pryderu am y rhagdybiaethau chwyddiant sy'n sail i'r gyllideb. Er bod iechyd a llywodraeth leol yn gweld cynnydd, mae'r rhain yn seiliedig ar ragolygon y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol o fis Mawrth ac eisoes wedi dyddio, sy'n golygu bod rhai meysydd yn wynebu toriadau yn nhermau real oni bai bod cyllid yn cynyddu. Rydym yn galw ar i'r Ysgrifennydd Cabinet gynnal asesiad o bwysau chwyddiant ar draws gwasanaethau cyhoeddus ac effaith cynnydd cyflogau uwch na'r rhagolwg, ac i gyhoeddi dewisiadau lliniaru ochr yn ochr â'r gyllideb derfynol.
Gan droi nawr at y meysydd thematig a gwmpesir yn rhan o'n gwaith, cynhyrchiant yw sail twf economaidd, ac fe glywsom ni ei fod yn hanfodol i wella safonau byw a chynnal gwasanaethau cyhoeddus. Mae ein tystiolaeth yn dangos bod Cymru yn wynebu diffyg parhaus mewn cynhyrchiant, o'i gymharu â chyfartaledd y Deyrnas Unedig. Rydym yn annog yr Ysgrifennydd Cabinet i gynnwys ymrwymiad sylweddol i gynyddu cynhyrchiant ac i ddatblygu cynllun cynhyrchiant cenedlaethol i sbarduno gwelliant hirdymor, wedi'i ategu gan sgiliau, seilwaith ac ymrwymiad i effeithlonrwydd y sector cyhoeddus. Dylai'r cynllun hwn dynnu ar y chwe argymhelliad craidd o bapur dirnadaeth y Sefydliad Cynhyrchiant, yr ydym ni wedi'i gyhoeddi yn ein hadroddiad ac sy'n gosod targedau a mecanweithiau gwerthuso clir. Mae'r pwyllgor hefyd yn cydnabod rôl bosibl technolegau newydd i wella cynhyrchiant. Fodd bynnag, mae bwlch rhwng y manteision posibl a'r realiti ymarferol, yn enwedig cyfyngiadau seilwaith TG mewn rhannau o'r sector cyhoeddus. Dyma pam rydym ni'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i nodi sut mae'r gyllideb yn cefnogi mabwysiadu deallusrwydd artiffisial ac awtomeiddio gan y sector cyhoeddus i wella cynhyrchiant.
Fel y gŵyr yr Aelodau, mae'r cynllun rhyddhad ardrethi manwerthu, hamdden a lletygarwch yn dod i ben ym mis Mawrth 2026. Er ein bod yn croesawu pwerau i gymhwyso lluosydd ardrethi annomestig gwahaniaethol a chynigion ar gyfer lluosydd is i gefnogi manwerthu ar y stryd fawr, mae ansicrwydd yn parhau ynglŷn â'i effaith, yn enwedig gan ei fod yn eithrio busnesau lletygarwch a hamdden. O ystyried cryfder y teimlad a fynegwyd i ni, rydym yn galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i ddarparu manylion mesurau yn y gyllideb ddrafft i gefnogi'r sectorau hyn. Rydym hefyd yn gofyn i Lywodraeth Cymru asesu effeithiolrwydd y cynigion diweddaraf hyn ac a ellid eu hymestyn i'r sectorau hamdden a lletygarwch hefyd.
Clywodd y pwyllgor hefyd fod pwysau costau byw yn parhau, ac mae'n croesawu mesurau yn y gyllideb ddrafft i gefnogi'r rhai sydd wedi'u taro waethaf, sy'n cynnwys y cynnig gofal plant a Dechrau'n Deg. Ond mae ein tystiolaeth yn awgrymu y gallai Llywodraeth Cymru ddarparu eglurder pellach ar eu gweithredu a'u hygyrchedd, ac rydym yn galw am fynd i'r afael â'r materion hyn. Rydym ni hefyd yn rhannu pryderon am brinder tai cymdeithasol ac yn annog Llywodraeth Cymru i wneud y mwyaf o'r holl ffynonellau cyfalaf sydd ar gael i hybu'r cyflenwad tai.
Y tu hwnt i'r meysydd hyn, gwnaeth y pwyllgor ragor o argymhellion i wella canlyniadau cyllidol a pholisi. O ran gwella gweithrediad fformiwla Barnett, rydym yn canmol y gwaith parhaus rhwng Llywodraeth y Deyrnas Unedig a'r Llywodraethau datganoledig. Rydym hefyd yn croesawu'r cynnydd i derfynau benthyca a chronfa wrth gefn Cymru o 2026–27 ymlaen, a fydd yn cael eu huwchraddio yn unol â chwyddiant wedyn. Mae'r newidiadau hyn wedi bod yn hir ddisgwyliedig. Fodd bynnag, ymddengys bod y cynnydd yn brin o ran adlewyrchu chwyddiant ers 2018–19 ac yn cael ei osod heb ymgysylltiad llawn Llywodraeth Cymru. Felly, rydym yn gofyn am ddiweddariad am y cynnydd yn y maes hwn.
Clywsom hefyd fod data cadarn, penodol i Gymru, yn hanfodol er mwyn deall twf a gwariant ar lefel ddatganoledig. Rydym yn pryderu ynghylch cynlluniau i leihau cwmpas y Swyddfa Ystadegau Gwladol o ran ystadegau datganoledig, ac yn gofyn i Lywodraeth Cymru weithio ar y cyd â rhanddeiliaid i sicrhau bod y data hwn yn parhau i fod ar gael trwy ddulliau eraill.
Yn olaf, canolbwyntiodd ein gwaith ar wariant ataliol a chanfuwyd bod angen strategaeth gliriach gan Lywodraeth Cymru i fapio, meincnodi a gwerthuso hyn ar draws meysydd portffolio.
I gloi, hoffwn nodi mai hwn yw adroddiad olaf y pwyllgor ar gyllideb ddrafft yn ystod y Senedd hon. Hoffwn ddiolch o galon i dim clercio y Pwyllgor Cyllid, yn ogystal â'r tîm ymchwil. Mae eu gwaith diflino dros gyfnod y gyllideb ddrafft hon, ac yn wir pob cyllideb arall ers cychwyn y chweched Senedd, wedi bod yn arbennig ac wedi fy ngalluogi i fel Cadeirydd, a hefyd aelodau'r pwyllgor, i wneud y gwaith craffu angenrheidiol yma.
Rydym wastad yn cael ein harwain gan farn y rhai sydd wedi cymryd yr amser i ymgysylltu â ni, ac nid yw'r flwyddyn hon yn eithriad. Gyda'n gilydd, mae ein barn a'n hargymhellion wedi eu hanelu at wella canlyniadau i'r cyhoedd, ac edrychwn ymlaen at graffu ar y gyllideb derfynol yn fanylach yn y flwyddyn newydd. Diolch yn fawr.
Beyond these areas, the committee made further recommendations to improve fiscal and policy outcomes. On improving the operation of the Barnett formula, we commend the ongoing work between the UK and devolved Governments. We also welcome the increases to borrowing and Wales reserve limits from 2026–27, which will be uprated in line with inflation thereafter. These changes are long overdue. Yet the uplifts seem to have fallen short of inflation since 2018–19 and appear to be imposed without the full engagement of the Welsh Government, so we have asked for a progress update in this area.
We also heard that robust, Wales-specific data is essential for understanding growth and spending at the devolved level. We are concerned about plans to roll back Office for National Statistics coverage for devolved statistics, and we ask the Welsh Government to work in collaboration with stakeholders to ensure that this data remains available through other forms.
Finally, our work focused on preventative spend, and we found that a clearer strategy from the Welsh Government is needed to map, benchmark and evaluate this across portfolio areas.
To close, I would like to note that this is the committee's last report on a draft budget during this Senedd. We'd like to thank the clerking team and the research team for the Finance Committee. Their tireless work over this draft budget period, and indeed every other budget period since the start of the sixth Senedd, has been exceptional and has allowed me as Chair, and members of the committee, to undertake this necessary scrutiny.
We have always been guided by the views of those who have taken the time to engage with us, and this year has been no exception. Taken together, our views and recommendations are intended to improve outcomes for the public, and we look forward to reviewing the final budget in greater detail in the new year. Thank you very much.
Diolch i Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid. Rydyn ni i gyd yma yn y Senedd yn dymuno'n dda i ti wrth i ti barhau i wella yn dilyn dy ddamwain anffodus. Felly, pob dymuniad da i ti, a diolch am y cyfraniad y prynhawn yma.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar Sam Rowlands nawr i gynnig y gwelliant.
I thank the Chair of the Finance Committee. We all in the Senedd wish you well as you continue to recover following your unfortunate accident. So, we wish you well and thank you for your contribution this afternoon.
I have selected the amendment to the motion, and I call on Sam Rowlands now to move that amendment.
Gwelliant 1—Paul Davies
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn credu bod Cyllideb Ddrafft Llywodraeth Cymru ar gyfer 2026-27 yn methu â chyflawni blaenoriaethau pobl Cymru.
Amendment 1—Paul Davies
Add as new point at end of motion:
Believes that the Welsh Government’s Draft Budget 2026-27 fails to deliver on the priorities of the people of Wales.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Llywydd, and may I echo your words to the Chair of the Finance Committee, a committee that I sit on, and wish Peredur Owen Griffiths all the best? I also thank the Welsh Labour Government and their friends in Plaid Cymru for bringing forward today's draft budget as a debate and move our amendment as well.
I'd like to start my contribution by outlining that, on these benches, as Conservatives, we will not be supporting the budget as drafted in front of us. It fails to deliver on the priorities of the people of Wales, it does not deliver on tackling waste or provide the tax cuts that people in Wales need. Put simply, we want to get our economy moving. The most pressing issue of the day is our economy, and the fact that more and more people are not working under Labour, driven by the decisions of this Labour Government and by the Labour Government at the other end of the M4. Our economy is faltering, and this budget does nothing to address such a pressing need.
The labour market statistics released today highlight once again that Labour and Plaid's unemployment crisis is deepening. The Welsh Government must get a grip. Unemployment is increasing. It remains the highest of all the nations of the UK, and economic inactivity is the highest in Britain also. That's why, as a responsible opposition, we reached out to the First Minister to outline that we were prepared to do something to see if we could help.
We wanted to deliver on our Conservative aims, support our economy and the priorities of the people of Wales. Because we know, all together, that there's around £600 million of unallocated money left for next year's budget, and that's why, for a start, we wanted to see if some of that could be used to scrap stamp duty here in Wales on primary residences. This unnecessary tax needs to be scrapped. It would get our economy moving and deliver positive change for people in Wales, supporting them with a place that they can call their own.
But, of course, this isn't the only thing that we need. Whether it's the Welsh Labour Government in Cardiff Bay or the UK Labour Government in Westminster, workers, pensioners, savers, businesses and investors are all being hit, and we want a budget that sees tax cuts for family firms and family farms to give them a fighting chance to carry on. We want a budget that gets our economy growing, so that families have more money in their pockets, because on these benches we trust people to spend and manage their own money. There’s nothing new in this budget that seriously tackles the cost-of-living pressures that families are facing.
Diolch, Llywydd, a gaf i adleisio eich geiriau i Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, pwyllgor yr wyf yn eistedd arno, a dymuno'r gorau i Peredur Owen Griffiths? Rwy'n diolch hefyd i Lywodraeth Lafur Cymru a'u cyfeillion ym Mhlaid Cymru am gyflwyno'r gyllideb ddrafft heddiw fel dadl ac rwy'n cynnig ein gwelliant hefyd.
Fe hoffwn i ddechrau fy nghyfraniad trwy amlinellu, ar y meinciau hyn, fel Ceidwadwyr, na fyddwn yn cefnogi'r gyllideb fel y'i drafftiwyd o'n blaenau. Mae'n methu â chyflawni blaenoriaethau pobl Cymru, nid yw'n cyflawni mynd i'r afael â gwastraff nac yn darparu'r toriadau treth sydd eu hangen ar bobl yng Nghymru. Yn syml, mae arnom ni eisiau cael ein heconomi ar ei thraed. Mater mwyaf dybryd y dydd yw ein heconomi, a'r ffaith nad yw mwy a mwy o bobl yn gweithio o dan Lafur, wedi'i symbylu gan benderfyniadau'r Llywodraeth Lafur hon a chan y Llywodraeth Lafur ym mhen arall yr M4. Mae ein heconomi yn methu, ac nid yw'r gyllideb hon yn gwneud dim i fynd i'r afael ag angen mor ddybryd.
Mae'r ystadegau ar y farchnad lafur a ryddhawyd heddiw yn tynnu sylw unwaith eto at y ffaith bod argyfwng diweithdra Llafur a'r Blaid yn dyfnhau. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â hyn. Mae diweithdra yn cynyddu. Mae'n parhau i fod yr uchaf o holl genhedloedd y Deyrnas Unedig, ac anweithgarwch economaidd yw'r uchaf ym Mhrydain hefyd. Dyna pam, fel gwrthblaid gyfrifol, y bu inni estyn allan at y Prif Weinidog i amlinellu ein bod yn barod i wneud rhywbeth i weld a allwn ni helpu.
Roedd arnom ni eisiau cyflawni ein nodau Ceidwadol, cefnogi ein heconomi a blaenoriaethau pobl Cymru. Oherwydd ein bod ni'n gwybod, gyda'n gilydd, bod tua £600 miliwn o arian heb ei ddyrannu ar ôl ar gyfer cyllideb y flwyddyn nesaf, a dyna pam, i ddechrau, roedd arnom ni eisiau gweld a ellid defnyddio rhywfaint o hynny i gael gwared ar y dreth stamp yma yng Nghymru ar brif breswylfeydd. Mae angen cael gwared ar y dreth ddiangen hon. Byddai'n sbarduno ein heconomi ac yn cyflawni newid cadarnhaol i bobl yng Nghymru, gan eu cefnogi i gael rhywle y gallan nhw ei alw'n gartref.
Ond, wrth gwrs, nid dyma'r unig beth sydd ei angen arnom ni. Boed yn Llywodraeth Lafur Cymru ym Mae Caerdydd neu Lywodraeth Lafur y Deyrnas Unedig yn San Steffan, mae gweithwyr, pensiynwyr, cynilwyr, busnesau a buddsoddwyr i gyd yn cael eu heffeithio, ac mae arnom ni eisiau cyllideb sy'n gweld toriadau treth i gwmnïau teuluol a ffermydd teuluol i roi cyfle gwych iddyn nhw barhau. Mae arnom ni eisiau cyllideb sy'n gwneud i'n heconomi dyfu, fel bod gan deuluoedd fwy o arian yn eu pocedi, oherwydd ar y meinciau hyn rydym ni'n ymddiried mewn pobl i wario a rheoli eu harian eu hunain. Nid oes unrhyw beth newydd yn y gyllideb hon sy'n mynd i'r afael o ddifrif â'r pwysau costau byw y mae teuluoedd yn eu hwynebu.
We want a budget that supports our farmers who work tirelessly to feed the nation while facing mounting costs and growing uncertainty, and we are certainly disappointed to see that Plaid Cymru did not negotiate specifically for farmers in this budget agreement. We want a budget that sees our high streets boosted, protects local jobs and ensures our town centres can once again thrive rather than merely survive. There are far too many barriers to growth for businesses in Wales due to an anti-business, anti-growth agenda being pursued by both Labour Governments, and we saw this in UK Labour's autumn budget and we're seeing it now in the Labour and Plaid draft budget here in Wales. It's clear that businesses do not trust these parties with the economy.
Labour and Plaid simply do not understand the needs of business and fail to realise that sustainable, long-term prosperity comes from businesses, businesses that invest, expand and employ people. [Interruption.] They don't like to hear it. They don't like to hear the importance of businesses here in Wales. They don't believe that a strong society is built on a strong economy. The schools that we cherish, the roads we drive on, and of course our NHS, none of these can be funded by good intentions alone. They’re funded by the tax receipts generated by profitable, thriving private enterprises and this budget does nothing new to secure their future.
As a party, of course, we're committed to financial responsibility. We cannot ignore the vast sums—[Interruption.]—we cannot ignore the vast sums of money that this Government alongside their friends in Plaid Cymru continue to happily waste. We believe that Welsh taxpayers' money should be spent on devolved issues, things that are the clear responsibility of this Senedd. We don't think that Welsh taxpayers' money should be spent on things that have nothing to do with the responsibilities of this place, such as overseas embassies, planting those trees in Uganda or solar-panelled canoes in South America. This Welsh Government should instead be focusing its resources on the priorities of the people of Wales.
The people of Wales want and deserve a Welsh Government budget that gets our economy working—[Interruption.]—one that drives growth, backs job creation, and puts more money back in people's pockets, because without a growing economy, there can be no sustainable public services, no rising living standards, and no real opportunities for families to get ahead.
Also, people in Wales want a budget that allows us to get to grip with the scandalous situation we continue to see in our Welsh NHS: the longest NHS waiting lists in the UK. You’re nearly 500 times more likely to wait two years or more for treatment in Wales than if you live over the border in England. That is a national disgrace. The Welsh Government must begin addressing the systemic problems within the NHS. Investment needs to be properly targeted because, at present, money handed to health boards without the right support or oversight is not delivering the improvements that patients need.
But of course, we're not going to see this improvement if we continue with more of the same. Yet again, as we've seen numerous times over the last 26 years, Plaid Cymru and Labour get together and are continuing to fail the people of Wales. Twenty-six years of socialist policies under Welsh Labour and Plaid Cymru have resulted in Wales having the highest unemployment, the longest NHS waiting lists—[Interruption.]—are you going to deny this?—the highest unemployment, the longest NHS waiting lists, and the worst educational outcomes in the UK. It's an absolute disgrace.
The issue here is that Plaid Cymru could have negotiated for actual real change that benefits the people of Wales, but instead of negotiating, they've completely capitulated. But as we know, Plaid and Labour are like two ends of a pantomime horse, leaving the people of Wales to decide which is the rear end. Labour's failures are Plaid's failures, and a vote for Labour is a vote for Plaid, and a vote for Plaid is a vote for Labour.
But there is hope—there is hope. Welsh Conservatives recognise that this budget fails to deliver those tax cuts, fails to cut waste and fails to get our economy moving. The people of Wales have a chance to get rid of Labour and Plaid's failed socialism and back our Welsh Conservative plan to deliver tax cuts, cut waste and get our economy moving. Only the Welsh Conservatives have a budget that can fix Wales, and I urge all Members to support our amendment here today.
Mae arnom ni eisiau cyllideb sy'n cefnogi ein ffermwyr sy'n gweithio'n ddiflino i fwydo'r genedl gan wynebu costau cynyddol ac ansicrwydd cynyddol, ac rydym yn sicr yn siomedig o weld nad yw Plaid Cymru wedi negodi yn benodol ar gyfer ffermwyr yn y cytundeb cyllideb hwn. Mae arnom ni eisiau cyllideb sy'n rhoi hwb i'n strydoedd mawr, yn diogelu swyddi lleol ac yn sicrhau bod canol ein trefi yn gallu ffynnu unwaith eto yn hytrach na dim ond goroesi. Mae llawer gormod o rwystrau i fusnesau dyfu yng Nghymru oherwydd agenda gwrth-fusnes, gwrth-dwf sy'n cael ei dilyn gan y ddwy Lywodraeth Lafur, ac fe welsom ni hyn yng nghyllideb hydref Llafur y Deyrnas Unedig ac rydym yn ei weld nawr yng nghyllideb ddrafft Llafur a Phlaid yma yng Nghymru. Mae'n amlwg nad yw busnesau yn ymddiried yn y pleidiau hyn gyda'r economi.
Nid yw Llafur a Phlaid yn deall anghenion busnes ac yn methu â sylweddoli bod ffyniant cynaliadwy, hirdymor yn dod o fusnesau, busnesau sy'n buddsoddi, ehangu a chyflogi pobl. [Torri ar draws.] Dydyn nhw ddim yn hoffi ei glywed. Dydyn nhw ddim yn hoffi clywed pwysigrwydd busnesau yma yng Nghymru. Dydyn nhw ddim yn credu bod cymdeithas gref wedi'i hadeiladu ar economi gref. Yr ysgolion rydym ni'n eu gwerthfawrogi, y ffyrdd rydym ni'n gyrru arnyn nhw, ac wrth gwrs ein Gwasanaeth Iechyd Gwladol, ni ellir ariannu unrhyw un o'r rhain gan fwriadau da yn unig. Maen nhw'n cael eu hariannu gan y derbyniadau treth a gynhyrchir gan fentrau preifat proffidiol, ffyniannus ac nid yw'r gyllideb hon yn gwneud unrhyw beth newydd i sicrhau eu dyfodol.
Fel plaid, wrth gwrs, rydym ni wedi ymrwymo i gyfrifoldeb ariannol. Ni allwn ni anwybyddu'r symiau enfawr—[Torri ar draws.]—ni allwn ni anwybyddu'r symiau enfawr o arian y mae'r Llywodraeth hon ochr yn ochr â'u cyfeillion ym Mhlaid Cymru yn parhau i fod yn fodlon eu gwastraffu. Credwn y dylid gwario arian trethdalwyr Cymru ar faterion datganoledig, pethau sy'n gyfrifoldeb clir i'r Senedd hon. Nid ydym yn credu y dylid gwario arian trethdalwyr Cymru ar bethau nad oes ganddyn nhw unrhyw beth i'w wneud â chyfrifoldebau'r lle hwn, fel llysgenadaethau tramor, plannu'r coed hynny yn Uganda neu ganŵs efo paneli solar yn Ne America. Yn hytrach, dylai Llywodraeth Cymru fod yn canolbwyntio ei hadnoddau ar flaenoriaethau pobl Cymru.
Mae ar bobl Cymru eisiau ac maen nhw'n haeddu cyllideb gan Lywodraeth Cymru sy'n gwneud i'n heconomi weithio—[Torri ar draws.]—un sy'n sbarduno twf, yn cefnogi creu swyddi, ac yn rhoi mwy o arian yn ôl ym mhocedi pobl, oherwydd heb economi sy'n tyfu, ni all fod unrhyw wasanaethau cyhoeddus cynaliadwy, dim safonau byw cynyddol, a dim cyfleoedd go iawn i deuluoedd wella eu hunain.
Hefyd, mae pobl yng Nghymru eisiau cyllideb sy'n ein galluogi i fynd i'r afael â'r sefyllfa warthus Gwasanaeth Iechyd Gwladol yng Nghymru: y rhestrau aros Gwasanaeth Iechyd Gwladol hiraf yn y Deyrnas Unedig. Rydych chi bron i 500 gwaith yn fwy tebygol o aros dwy flynedd neu fwy am driniaeth yng Nghymru nag os ydych chi'n byw dros y ffin yn Lloegr. Mae hynny'n gywilydd cenedlaethol. Rhaid i Lywodraeth Cymru ddechrau mynd i'r afael â'r problemau systemig o fewn y Gwasanaeth Iechyd Gwladol. Mae angen targedu buddsoddiad yn briodol oherwydd, ar hyn o bryd, nid yw arian sy'n cael ei roi i fyrddau iechyd heb y gefnogaeth neu oruchwyliaeth gywir yn cyflawni'r gwelliannau sydd eu hangen ar gleifion.
Ond wrth gwrs, nid ydym yn mynd i weld y gwelliant hwn os byddwn yn parhau gyda mwy o'r un peth. Unwaith eto, fel rydym ni wedi gweld sawl gwaith dros y 26 mlynedd diwethaf, mae Plaid Cymru a Llafur yn dod at ei gilydd ac yn parhau i siomi pobl Cymru. Mae chwe mlynedd ar hugain o bolisïau sosialaidd o dan Lafur Cymru a Phlaid Cymru wedi arwain at Gymru sydd â'r diweithdra uchaf, y rhestrau aros hiraf yn y Gwasanaeth Iechyd Gwladol—[Torri ar draws.]—ydych chi'n mynd i wadu hyn?—y diweithdra uchaf, y rhestrau aros hiraf yn y Gwasanaeth Iechyd Gwladol, a'r canlyniadau addysgol gwaethaf yn y Deyrnas Unedig. Mae'n gwbl warthus.
Y broblem yn y fan yma yw y gallai Plaid Cymru fod wedi negodi am newid go iawn sydd o fudd i bobl Cymru, ond yn hytrach na thrafod, maen nhw wedi ildio'n llwyr. Ond fel y gwyddom ni, mae Plaid a Llafur fel dau ben ceffyl pantomeim, gan adael pobl Cymru i benderfynu pa un yw'r pen ôl. Mae methiannau Llafur yn fethiannau Plaid Cymru, a phleidlais i Lafur yn bleidlais i Blaid Cymru, ac mae pleidlais i Blaid Cymru yn bleidlais i Lafur.
Ond mae gobaith—mae gobaith. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn cydnabod bod y gyllideb hon yn methu â chyflawni'r toriadau treth hynny, yn methu â lleihau gwastraff ac yn methu â sbarduno ein heconomi. Mae gan bobl Cymru gyfle i gael gwared ar sosialaeth fethedig Llafur a Phlaid Cymru a chefnogi ein cynllun ni, Y Ceidwadwyr Cymreig, i dorri treth, torri gwastraff a sbarduno ein heconomi. Dim ond y Ceidwadwyr Cymreig sydd â chyllideb sy'n gallu codi Cymru, ac rwy'n annog pob Aelod i gefnogi ein gwelliant yma heddiw.
It looks like someone's getting ready to play a pantomime villain over there. This is supposed to be a serious debate, and I will engage with the subject seriously, because when the Cabinet Secretary first introduced this budget in July of this year, he claimed it would provide stability and certainty for our public services and for our constituents. However, as the scrutiny process has highlighted, this has not been the case.
As was highlighted by the Welsh Local Government Association within a few days of its publication, the Cabinet Secretary's initial spending plans represented a high-risk scenario for local government, threatening thousands of job losses, eye-watering council tax rises of over 22 per cent, and the very real prospect of bankruptcy for some of our councils. It would also have represented a historically low real-terms uplift for the health budget, at a time when the health system is buckling under the pressure of ever-increasing demand and Labour's perennial mismanagement.
In short, therefore, this was a budget that, if it was left unamended, would have proved catastrophic for Wales. It is also deeply unfortunate, as the likes of the Wales Governance Centre alluded to, that the Cabinet Secretary initially portrayed the unallocated headroom as some kind of start-up fund for the next Government to spend as it saw fit. The reality is, as I suspect that he knew all along, given the strain on our public services, the remaining revenue funding had to be allocated. Not doing so would have created real harm.
But the Cabinet Secretary was right about one thing, that the responsibility for ensuring the successful passage of a budget lies with the Senedd as a whole. We have all agreed over the past few months that we needed to find a way to pass the budget, and that's precisely what we have done. Let's be clear here: Plaid Cymru will not be supporting the budget; we will be abstaining to allow it to pass.
I listened very carefully to Sam Rowlands's comments just now and his misinterpretation, purposefully, of the agreement that has been reached in order to pass the budget, just as I listened to Darren Millar's comments earlier, which were also a misinterpretation. In characteristic fashion, the Tories have once again exposed themselves as thoroughly unserious players. Instead of actually bringing credible plans to the table, we heard about all the things the Conservatives would like to see in the budget, but they weren't on your list. You've resorted to your favourite habit of indulging in fantasy economics, of uncosted spending cuts lifted straight from Liz Truss's playbook. No wonder Tory voters in Wales are a rare breed these days and why so many of your former colleagues are now trying to rebrand themselves so that they have a job after next May as Reform Members.
So, let me be clear. The draft budget, even post agreement with Plaid Cymru on the previously unallocated funds, remains a Labour budget, and it is not the budget a Plaid Cymru Government would have laid. We do not agree with the approach taken, and we've been struck more than anything by the lack of ambition and vision demonstrated by the Labour Government in proposing nothing more than a business-as-usual budget before going to the electorate in only a few months' time. The situation we were put in as a Senedd, and the instability created by the draft budget, really do give the impression that Labour, after 26 years in charge, are very much out of ideas and are tired of governing. In fact, the budget has the hallmarks of Labour's legacy of managed decline, superficial quick fixes prioritised over sustainable long-term solutions, insufficient emphasis on a preventative approach to public spending, and a distinct lack of radicalism to address the deep-rooted problems affecting our health system, our economy and our schools.
Had there been no agreement, who would have suffered? The people who have elected us to represent them and the services that they care about, which is why Plaid Cymru took the decision to accept the offer to discuss the budget. So, what did we secure through those discussions in return for abstaining on the budget? A 4.5 per cent average uplift for local authorities, with nobody receiving less than 4.1 per cent, which will save thousands of jobs, as well as ensure that the average Welsh household is at least £260 better off next year. Our precious health system has also been boosted by an additional £180 million, giving it much-needed breathing space ahead of what is likely to be another challenging year. And £120 million of capital funding unallocated and ready for the next Government, which, of course, I hope will be a Plaid Cymru Government, to spend on its priorities, as outlined to the Welsh electorate over the next few months.
This is not Plaid Cymru propping up Labour. This is Plaid Cymru preparing to govern and making sure that our public services have the stability they need in the run-up to the election. It's about putting people and our communities at the forefront of our work here in the Senedd and being mature and responsible in our politics. If we have the privilege of leading the next Government, I promise this today: we will present a far more ambitious budget within the first 100 days of the next Senedd term, charting a bold, new future for our nation. We will also always stand up for this Senedd to have the resources and the control over the resources needed to better serve the people of Wales in every corner of Wales. Unlike the First Minister, we will not be content to have even a penny less than the people of Wales are owed from Westminster, and that, too, is a promise I make to the people of Wales today.
Mae'n edrych fel bod rhywun yn paratoi i chwarae'r dihiryn mewn pantomeim yn y fan yna. Mae hon i fod yn ddadl ddifrifol, a byddaf yn trafod y pwnc o ddifrif, oherwydd pan gyflwynodd yr Ysgrifennydd Cabinet y gyllideb hon gyntaf ym mis Gorffennaf eleni, honnodd y byddai'n darparu sefydlogrwydd a sicrwydd i'n gwasanaethau cyhoeddus ac i'n hetholwyr. Fodd bynnag, fel y mae'r broses graffu wedi amlygu, nid yw hyn wedi bod yn wir.
Fel y nodwyd gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru o fewn ychydig ddyddiau i'w gyhoeddi, roedd cynlluniau gwariant cychwynnol yr Ysgrifennydd Cabinet yn cynrychioli sefyllfa o gryn risg i lywodraeth leol, gan fygwth miloedd o golledion swyddi, codiadau syfrdanol o dros 22 y cant yn y dreth gyngor, a'r posibilrwydd real iawn o fethdaliad i rai o'n cynghorau. Byddai hefyd wedi cynrychioli cynnydd termau real hanesyddol isel i'r gyllideb iechyd, ar adeg pan mae'r system iechyd yn diffygio o dan bwysau galw cynyddol a chamreoli parhaol y blaid Lafur.
Yn fyr, felly, roedd hon yn gyllideb a fyddai, pe cai ei gadael heb ei diwygio, wedi bod yn drychinebus i Gymru. Mae hefyd yn anffodus iawn, fel y cyfeiriodd sefydliadau fel Canolfan Llywodraethiant Cymru, bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi portreadu'r arian heb ei ddyrannu i ddechrau fel rhyw fath o gronfa gychwyn i'r Llywodraeth nesaf ei wario fel y gwelai'n dda. Y gwir yw, fel rwy'n amau ei fod yn gwybod trwy'r amser, o ystyried y straen ar ein gwasanaethau cyhoeddus, roedd yn rhaid dyrannu'r cyllid refeniw sy'n weddill. Byddai peidio â gwneud hynny wedi creu niwed gwirioneddol.
Ond roedd yr Ysgrifennydd Cabinet yn iawn am un peth, mai cyfrifoldeb y Senedd gyfan yw sicrhau bod cyllideb yn cael ei phasio'n llwyddiannus. Rydym ni i gyd wedi cytuno dros y misoedd diwethaf bod angen i ni ganfod ffordd i basio'r gyllideb, a dyna'n union beth rydym ni wedi'i wneud. Gadewch i ni fod yn glir yma: ni fydd Plaid Cymru yn cefnogi'r gyllideb; byddwn yn ymatal i ganiatáu iddi basio.
Gwrandawais yn ofalus iawn ar sylwadau Sam Rowlands ar hyn o bryd a'i gamddehongliad, bwriadol, o'r cytundeb y daethpwyd iddo er mwyn pasio'r gyllideb, yn union fel y gwrandawais ar sylwadau Darren Millar yn gynharach, a oedd hefyd yn gamddehongliad. Mewn modd nodweddiadol, mae'r Torïaid unwaith eto wedi datgelu eu hunain fel chwaraewyr hollol di-brofiad. Yn hytrach na chyflwyno cynlluniau credadwy, fe glywsom ni am yr holl bethau y byddai'r Ceidwadwyr yn hoffi eu gweld yn y gyllideb, ond nid oedden nhw ar eich rhestr. Rydych chi wedi troi at eich hoff arfer o ymddiddori mewn economeg ffantasi, o doriadau gwariant heb eu costio wedi'u codi'n syth o lyfr chwarae Liz Truss. Nid yw'n syndod bod pleidleiswyr Torïaidd yng Nghymru yn frîd prin y dyddiau hyn a pham mae cymaint o'ch cyn-Aelodau bellach yn ceisio ail-frandio eu hunain fel bod ganddyn nhw swydd ar ôl mis Mai nesaf fel Aelodau Reform.
Felly, gadewch i mi fod yn glir. Mae'r gyllideb ddrafft, hyd yn oed ar ôl cytundeb gyda Phlaid Cymru ar yr arian heb ei ddyrannu o'r blaen, yn parhau i fod yn gyllideb Lafur, ac nid dyma'r gyllideb y byddai Llywodraeth Plaid Cymru wedi'i chyflwyno. Nid ydym yn cytuno â sut yr aethpwyd ati, ac rydym ni wedi sylwi yn fwy na dim ar y diffyg uchelgais a gweledigaeth a ddangoswyd gan y Llywodraeth Lafur wrth gynnig dim mwy na chyllideb busnes fel arfer cyn mynd at yr etholwyr mewn ychydig fisoedd yn unig. Mae'r sefyllfa y cawsom ni ein rhoi ynddi fel Senedd, a'r ansefydlogrwydd a grëwyd gan y gyllideb ddrafft, mewn gwirionedd yn rhoi'r argraff bod Llafur, ar ôl 26 mlynedd yn y llyw, yn hesb o syniadau ac wedi blino ar lywodraethu. Mewn gwirionedd, mae gan y gyllideb nodweddion gwaddol Llafur o ddirywiad wedi'i reoli, atebion cyflym arwynebol wedi'u blaenoriaethu dros atebion hirdymor cynaliadwy, pwyslais annigonol ar ymagwedd ataliol at wariant cyhoeddus, a diffyg radicaliaeth amlwg i fynd i'r afael â'r problemau sydd wedi'u gwreiddio'n ddwfn sy'n effeithio ar ein system iechyd, ein heconomi a'n hysgolion.
Pe na bai cytundeb wedi bod, pwy fyddai wedi dioddef? Y bobl sydd wedi ein hethol i'w cynrychioli a'r gwasanaethau y maen nhw'n poeni amdanyn nhw, a dyna pam y penderfynodd Plaid Cymru dderbyn y cynnig i drafod y gyllideb. Felly, beth wnaethom ni sicrhau trwy'r trafodaethau hynny yn gyfnewid am ymatal ar y gyllideb? Cynnydd o 4.5 y cant ar gyfartaledd i awdurdodau lleol, gyda neb yn derbyn llai na 4.1 y cant, a fydd yn gwarchod miloedd o swyddi, yn ogystal â sicrhau bod aelwyd gyfartalog yng Nghymru o leiaf £260 yn well ei byd y flwyddyn nesaf. Mae ein system iechyd werthfawr hefyd wedi cael hwb gan £180 miliwn ychwanegol, gan roi cymorth mawr ei angen cyn yr hyn sy'n debygol o fod yn flwyddyn heriol arall. A £120 miliwn o gyllid cyfalaf heb ei ddyrannu ac yn barod ar gyfer y Llywodraeth nesaf, sydd, wrth gwrs, rwy'n gobeithio y bydd yn Llywodraeth Plaid Cymru, i'w wario ar ei blaenoriaethau, fel yr amlinellwyd i etholwyr Cymru dros y misoedd nesaf.
Nid Plaid Cymru yn cefnogi Llafur yw hyn. Dyma Blaid Cymru yn paratoi i lywodraethu a gwneud yn siŵr bod ein gwasanaethau cyhoeddus yn cael y sefydlogrwydd sydd ei angen arnyn nhw yn y cyfnod cyn yr etholiad. Mae'n ymwneud â rhoi lle blaenllaw i bobl a'n cymunedau yn ein gwaith yma yn y Senedd a bod yn aeddfed ac yn gyfrifol yn ein gwleidyddiaeth. Os cawn ni'r fraint o arwain y Llywodraeth nesaf, rwy'n addo hyn heddiw: byddwn yn cyflwyno cyllideb llawer mwy uchelgeisiol o fewn 100 diwrnod cyntaf tymor nesaf y Senedd, gan lunio dyfodol beiddgar, newydd i'n cenedl. Byddwn hefyd bob amser yn sefyll dros y Senedd hon i gael yr adnoddau a'r rheolaeth dros yr adnoddau sydd eu hangen i wasanaethu pobl Cymru yn well ym mhob cornel o Gymru. Yn wahanol i'r Prif Weinidog, ni fyddwn yn fodlon cael hyd yn oed ceiniog yn llai nag y mae'n ddyledus i bobl Cymru o San Steffan, ac mae hynny, hefyd, yn addewid rwy'n ei wneud i bobl Cymru heddiw.
I am pleased that the funding that was held back for negotiating in the interim budget has gone to uplifting public services, provided through local authorities and health, representing an additional £290 million in funding. I could not have voted for an austerity budget and seen the everyday services that matter to everyone collapse, or to have seen mass redundancies.
I believe that it is because of those cuts over the years that we've actually seen a rise in dissatisfaction within our communities and votes for Reform, who, along with the Conservatives, want to see more cuts to welfare and public services, so we continue the cycle of deprivation and dissatisfaction. In many areas, public services are the biggest employer, whether through the councils or through health. Betsi Cadwaladr employs approximately 19,000 people in north Wales and councils employ between 5,500 and 8,000 people, depending on the size of the population. We also need to invest in the foundational economy. If we want childcare, we need to invest in decent, well-paid jobs in care, with career pathways. To build homes, we need to ensure that we have planners, we need drainage experts. Many of these have already been lost to private companies who can pay more, but we need to retain them in our public services.
My journey into politics started because I wanted to improve the local community I lived in. I wanted to improve the play area—I'm looking to Rhys, because he's got a debate on this tomorrow. We wanted a village notice board, a pedestrian crossing, a bus and a 40 mph speed limit down the road. But these all require little pots of funding; they really matter to communities, for strong communities. Two years after becoming a county councillor, austerity started. We then had year upon year, upon year, upon year, upon year, upon year—14 times 'upon year'—of austerity. There was restructuring, reorganising, job posts were deleted when they became vacant—not just front-line services, but directors went and they were replaced by a few chief officers. We lost expertise as people took early redundancy or went to more lucrative employment.
We were proud that we were the first council in a generation to build council houses, but to do that, yes, we did have to sell off the council silver, such as tenant farms and smallholdings. It was horrible. It was devastating. I used to fight for money to repair roads, but there was a call on that budget. So, since becoming a Member of the Senedd, I keep lobbying for funding for highways. I'm glad that the local road network—. And I'm pleased that the Government has been able to continue with the revenue to cover the cost of borrowing in next year's budget, so that we can continue to fix potholes, which the First Minister keeps mentioning, and do proper repairs and infrastructure improvements.
I joined the Labour Party to fight against austerity. I'm glad that my party has once again found a partner to pass a budget that protects public services and makes sure that people are not left behind. Last year, it was Jane Dodds, and I'm pleased that all the excellent requests that she made last year, such as the funding for play, the £1 bus fare and money for other public services, are already in this budget and will continue next year. Your legacy continues, Jane.
We have just passed the bus Bill, and £800 million has been invested in new trains, which saw a 25 per cent increase in passengers, but we need to see investment in buses going forward. We need that public money to do that.
The Conservatives and Reform are wrong to believe that there are more savings to be made. It's been done over those 14 years of austerity. Since becoming a Senedd Member, I have often been astounded by the questions and the hypocrisy calling for more money to address health, housing, education and poverty issues, yet they want to further cut welfare and public service funding. It just doesn't add up. You can't do both. This budget agreement will benefit everyone who relies on public services, and the hundreds of thousands of people working in them as well. Thank you.
Rwy'n falch bod y cyllid a gafodd ei ddal yn ôl ar gyfer trafod yn y gyllideb interim wedi mynd at wasanaethau cyhoeddus, a ddarperir drwy awdurdodau lleol ac iechyd, sy'n cynrychioli £290 miliwn ychwanegol o gyllid. Ni allwn i fod wedi pleidleisio dros gyllideb o gyni a gweld y gwasanaethau beunyddiol sy'n bwysig i bawb yn diffygio, neu i fod wedi gweld diswyddiadau torfol.
Rwy'n credu mai oherwydd y toriadau hynny dros y blynyddoedd rydym ni wedi gweld cynnydd mewn anfodlonrwydd o fewn ein cymunedau a'n pleidleisiau dros Reform, sydd, ynghyd â'r Ceidwadwyr, eisiau gweld mwy o doriadau i les a gwasanaethau cyhoeddus, felly rydym ni'n parhau â'r cylch o amddifadedd ac anfodlonrwydd. Mewn llawer o ardaloedd, gwasanaethau cyhoeddus yw'r cyflogwr mwyaf, boed hynny trwy'r cynghorau neu drwy iechyd. Mae Betsi Cadwaladr yn cyflogi tua 19,000 o bobl yng ngogledd Cymru ac mae cynghorau'n cyflogi rhwng 5,500 ac 8,000 o bobl, yn dibynnu ar faint y boblogaeth. Mae angen i ni hefyd fuddsoddi yn yr economi sylfaenol. Os oes arnom ni eisiau gofal plant, mae angen i ni fuddsoddi mewn swyddi gweddus, â chyflog da ym maes gofal, gyda llwybrau gyrfa. Er mwyn adeiladu cartrefi, mae angen i ni sicrhau bod gennym ni gynllunwyr, mae angen arbenigwyr draenio. Mae llawer o'r rhain eisoes wedi'u colli i gwmnïau preifat sy'n gallu talu mwy, ond mae angen i ni eu cadw yn ein gwasanaethau cyhoeddus.
Dechreuodd fy nhaith i wleidyddiaeth oherwydd roedd arnaf i eisiau gwella'r gymuned leol roeddwn i'n byw ynddi. Roedd arnaf i eisiau gwella'r ardal chwarae—rwy'n edrych at Rhys, oherwydd mae ganddo ddadl ar hyn yfory. Roedd arnom ni eisiau hysbysfwrdd pentref, croesfan i gerddwyr, bws a therfyn cyflymder o 40 milltir yr awr i lawr y ffordd. Ond mae'r rhain i gyd yn gofyn am botiau bach o gyllid; maen nhw'n wirioneddol bwysig i gymunedau, i gymunedau cryf. Ddwy flynedd ar ôl dod yn gynghorydd sir, dechreuodd cyni. Yna fe gawsom ni flwyddyn ar ôl blwyddyn, ar ôl blwyddyn, ar ôl blwyddyn, ar ôl blwyddyn, ar ôl blwyddyn—14 gwaith 'ar ôl blwyddyn'—o gyni. Roedd ailstrwythuro, ad-drefnu, swyddi yn cael eu dileu pan ddaethon nhw'n wag— aeth nid yn unig gwasanaethau rheng flaen, ond aeth cyfarwyddwyr ac fe'u disodlwyd gan ychydig o brif swyddogion. Fe wnaethon ni golli arbenigedd wrth i bobl gymryd diswyddiad cynnar neu fynd i gyflogaeth fwy proffidiol.
Roeddem yn falch mai ni oedd y cyngor cyntaf mewn cenhedlaeth i adeiladu tai cyngor, ond i wneud hynny, oedd, roedd yn rhaid i ni werthu asedau'r cyngor, fel ffermydd tenantiaid a thyddynod. Roedd yn ofnadwy. Roedd yn ddinistriol. Roeddwn i'n arfer brwydro am arian i atgyweirio ffyrdd, ond roedd y gyllideb honno yn dynn. Felly, ers dod yn Aelod o'r Senedd, rwy'n parhau i lobïo am gyllid ar gyfer priffyrdd. Rwy'n falch bod y rhwydwaith ffyrdd lleol—. Ac rwy'n falch bod y Llywodraeth wedi gallu parhau â'r refeniw i dalu cost benthyca yng nghyllideb y flwyddyn nesaf, fel y gallwn ni barhau i drwsio tyllau, y mae'r Prif Weinidog yn parhau i grybwyll, a gwneud atgyweiriadau priodol a gwelliannau isadeiledd.
Ymunais â'r Blaid Lafur i ymladd yn erbyn cyni. Rwy'n falch bod fy mhlaid unwaith eto wedi canfod partner i basio cyllideb sy'n diogelu gwasanaethau cyhoeddus ac yn gwneud yn siŵr nad yw pobl yn cael eu gadael ar ôl. Y llynedd, Jane Dodds oedd hi, ac rwy'n falch bod yr holl geisiadau ardderchog a wnaeth y llynedd, megis y cyllid ar gyfer chwarae, y tocyn bws o £1 ac arian ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus eraill, eisoes yn y gyllideb hon a byddant yn parhau y flwyddyn nesaf. Mae eich gwaddol yn parhau, Jane.
Rydym ni newydd basio'r Bil bysiau, ac mae £800 miliwn wedi'i fuddsoddi mewn trenau newydd, a welodd gynnydd o 25 y cant mewn teithwyr, ond mae angen i ni weld buddsoddiad mewn bysiau yn y dyfodol. Mae angen yr arian cyhoeddus hwnnw arnom ni i wneud hynny.
Mae'r Ceidwadwyr a Reform yn anghywir i gredu bod mwy o arbedion i'w gwneud. Mae wedi cael ei wneud dros y 14 mlynedd hynny o gyni. Ers dod yn Aelod o'r Senedd, rwyf yn aml wedi cael fy syfrdanu gan y cwestiynau a'r rhagrith sy'n galw am fwy o arian i fynd i'r afael â materion iechyd, tai, addysg a thlodi, ond maen nhw eisiau torri cyllid lles a gwasanaethau cyhoeddus ymhellach. Nid yw'n gwneud synnwyr. Allwch chi ddim gwneud y ddau. Bydd y cytundeb cyllideb hwn o fudd i bawb sy'n dibynnu ar wasanaethau cyhoeddus, a'r cannoedd o filoedd o bobl sy'n gweithio ynddyn nhw hefyd. Diolch.
Cadeirydd y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol nawr. Peter Fox.
The Chair of the Health and Social Care Committee now. Peter Fox.
Diolch, Llywydd. I want to start by saying that the Health and Social Care Committee’s report on the draft budget relates to the budget documents published in October and November of this year. As part of the draft settlement, the health service was facing uplifts of only around 2 per cent for inflation and public sector pay respectively. This would have amounted to a real-terms increase of around just 0.5 per cent, once inflation was accounted for, which would have been historically low in terms of funding for the NHS.
The Cabinet Secretary for health described this position as 'exceptionally challenging' for health and social care, and told us that it would be essential for the health and social care main expenditure group to secure further funding as part of the final budget in order for the health service to deliver its functions—a stark position, we felt. This was the reason we felt it necessary to make a recommendation that the Welsh Government prioritises securing additional funding for the health and social care MEG in the final budget.
However, as already referred to, on 9 December, the Welsh Government announced details of a budget agreement with Plaid Cymru to provide the additional funding of £180 million for health and social care, and £112.8 million for local government. Although we have not had the opportunity as a committee to consider the announcement, I’m sure this additional funding will be a welcome uplift to the health and social care budget.
In this budget, as with previous years, the committee has been keen to understand how the Welsh Government is demonstrating a significant shift in future spending towards prevention as a means of promoting population health and reducing inequalities. We recognise the challenges facing the health service, particularly in relation to waiting times, workforce pressures and an ageing estate, but it's essential to balance these short-term demands with longer term transformation, and to make sure that longer term investment in prevention is not lost in short-term decision making. Our report makes a number of recommendations to the Cabinet Secretary for health about preventative spending, particularly around accountability and impact measurement, and we look forward to considering his response.
In relation to mental health, this is an area that the committee has considered previously, and so we were pleased to welcome the continued protection of funding via the ring fence, as well as the Minister’s evidence that she expected the £840 million allocation to increase. We did, however, feel that the ring-fenced funding in this area should come with a set of clearly defined, measurable outcomes, particularly in light of the Welsh Government’s focus on early intervention to reduce reliance on acute and crisis services. Recommendation 7 in our report relates to this.
The cost of running an ageing NHS estate and infrastructure continues to rise, and NHS organisations face difficult decisions when it comes to balancing the costs of ongoing maintenance and repairs against the need to invest in improved facilities and digital provision. We have asked the Cabinet Secretary to update us on the findings of the resilience survey into the NHS estate, due to be published shortly, and to provide details of any actions the Welsh Government intends to take as a result of those findings. More broadly, the scale of the estate maintenance backlog requires a clear, long-term capital strategy, but given the proximity to the next Senedd election, this will be a matter for the future Welsh Government.
Finally, I want to touch briefly on two other very important areas in our report: financial support for unpaid carers and additional funding for end-of-life and palliative care. Unpaid carers play a vital role in caring for and supporting friends and family members. They act out of love for those they care for. As we all know, without their dedication, health and social care services would be overwhelmed. It is so important, therefore, that carers themselves receive the support they need to continue their caring role. As part of our current inquiry, we have been hearing directly from unpaid carers about their roles and responsibilities. They are calling desperately for more support, and we already know that demand for the two schemes in place to support unpaid carers—the carers support fund and the short break scheme—continue to exceed supply. We believe there is a strong case for increased sustainable investment in respite care, and we recommend that the Minister seeks additional funding for this in the final budget.
There are very real and ongoing concerns from the hospice and palliative care sector about financial pressures and long-term sustainability. We know that work is under way on a new commissioning approach to provide a more stable funding environment for palliative and end-of-life care, but this is some way off completion. We believe there is a compelling case for additional funding for this vital service, and we urge the Cabinet Secretary to make the case for this in his negotiations on the final budget. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Fe hoffwn i ddechrau trwy ddweud bod adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar y gyllideb ddrafft yn ymwneud â'r dogfennau cyllideb a gyhoeddwyd ym mis Hydref a mis Tachwedd eleni. Fel rhan o'r setliad drafft, roedd y gwasanaeth iechyd yn wynebu cynnydd o oddeutu dim ond 2 y cant ar gyfer chwyddiant a chyflogau'r sector cyhoeddus. Byddai hyn wedi bod yn gyfystyr â chynnydd termau real o tua 0.5 y cant yn unig, unwaith y byddai chwyddiant yn cael ei gyfrif, a fyddai wedi bod yn hanesyddol isel o ran cyllid i'r Gwasanaeth Iechyd.
Disgrifiodd yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd y sefyllfa hon fel un 'eithriadol o heriol' ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, a dywedodd wrthym ni y byddai'n hanfodol i'r prif grŵp gwariant iechyd a gofal cymdeithasol sicrhau cyllid pellach fel rhan o'r gyllideb derfynol er mwyn i'r gwasanaeth iechyd gyflawni ei swyddogaethau—sefyllfa dorcalonus, roedden ni'n teimlo. Dyma'r rheswm roeddem ni'n teimlo ei bod hi'n angenrheidiol gwneud argymhelliad bod Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu sicrhau cyllid ychwanegol ar gyfer y Prif Grŵp Gwariant iechyd a gofal cymdeithasol yn y gyllideb derfynol.
Fodd bynnag, fel y soniwyd eisoes, ar 9 Rhagfyr, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru fanylion cytundeb cyllideb gyda Phlaid Cymru i ddarparu'r cyllid ychwanegol o £180 miliwn ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, a £112.8 miliwn ar gyfer llywodraeth leol. Er nad ydym ni wedi cael y cyfle fel pwyllgor i ystyried y cyhoeddiad, rwy'n siŵr y bydd y cyllid ychwanegol hwn yn gynnydd i'r gyllideb iechyd a gofal cymdeithasol y bydd croeso mawr iddo.
Yn y gyllideb hon, fel gyda blynyddoedd blaenorol, mae'r pwyllgor wedi bod yn awyddus i ddeall sut mae Llywodraeth Cymru yn dangos newid sylweddol yng ngwariant yn y dyfodol tuag at atal fel modd o hyrwyddo iechyd y boblogaeth a lleihau anghydraddoldebau. Rydym yn cydnabod yr heriau sy'n wynebu'r gwasanaeth iechyd, yn enwedig mewn perthynas ag amseroedd aros, pwysau'r gweithlu ac ystad sy'n heneiddio. Ond mae'n hanfodol cydbwyso'r gofynion tymor byr hyn â thrawsnewid tymor hwy, ac i wneud yn siŵr na chollir buddsoddiad tymor hwy mewn atal wrth wneud penderfyniadau tymor byr. Mae ein hadroddiad yn gwneud nifer o argymhellion i'r Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd ynghylch gwariant ataliol, yn enwedig ynghylch atebolrwydd a mesur effaith, ac edrychwn ymlaen at ystyried ei ymateb.
Mewn perthynas ag iechyd meddwl, mae hwn yn faes y mae'r pwyllgor wedi'i ystyried o'r blaen, ac felly roeddem yn falch o groesawu'r amddiffyniad parhaus o gyllid wedi ei glustnodi, yn ogystal â thystiolaeth y Gweinidog ei bod yn disgwyl i'r dyraniad o £840 miliwn gynyddu. Fodd bynnag, roeddem yn teimlo y dylai'r cyllid a glustnodwyd yn y maes hwn gynnwys cyfres o ganlyniadau mesuradwy wedi'u diffinio'n glir, yn enwedig yng ngoleuni pwyslais Llywodraeth Cymru ar ymyrraeth gynnar i leihau dibyniaeth ar wasanaethau acíwt ac argyfwng. Mae argymhelliad 7 yn ein hadroddiad yn ymwneud â hyn.
Mae'r gost o redeg ystad a seilwaith Gwasanaeth Iechyd Gwladol sy'n heneiddio yn parhau i gynyddu, ac mae sefydliadau'r Gwasanaeth Iechyd yn wynebu penderfyniadau anodd o ran cydbwyso costau cynnal a chadw a gwaith atgyweirio parhaus gyda'r angen i fuddsoddi mewn cyfleusterau gwell a darpariaeth ddigidol. Rydym ni wedi gofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ar ganfyddiadau'r arolwg gwytnwch i ystad y Gwasanaeth Iechyd Gwladol, sydd i'w gyhoeddi cyn bo hir, a darparu manylion am unrhyw gamau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd o ganlyniad i'r canfyddiadau hynny. Yn fwy eang, mae graddfa'r gwaith cynnal a chadw ystadau sydd wedi pentyrru yn gofyn am raglen glir, strategaeth gyfalaf hirdymor, ond o ystyried yr agosrwydd at etholiad nesaf y Senedd, bydd hyn yn fater i Lywodraeth Cymru y dyfodol.
Yn olaf, fe hoffwn i grybwyll yn fyr dau faes pwysig iawn arall yn ein hadroddiad: cymorth ariannol i ofalwyr di-dâl a chyllid ychwanegol ar gyfer gofal diwedd oes a gofal lliniarol. Mae gofalwyr di-dâl yn chwarae rhan hanfodol wrth ofalu am a chefnogi cyfeillion a theulu. Maen nhw'n gweithredu o gariad at y rhai maen nhw'n gofalu amdanyn nhw. Fel y gwyddom ni i gyd, heb eu hymroddiad, byddai gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn cael eu llethu. Mae mor bwysig, felly, bod gofalwyr eu hunain yn derbyn y gefnogaeth sydd ei hangen arnyn nhw i barhau â'u gwaith gofalu. Fel rhan o'n hymchwiliad cyfredol, rydym ni wedi bod yn clywed yn uniongyrchol gan ofalwyr di-dâl am eu gwaith a'u cyfrifoldebau. Maen nhw'n erfyn am fwy o gefnogaeth, ac rydym ni eisoes yn gwybod bod y galw am y ddau gynllun sydd ar waith i gefnogi gofalwyr di-dâl—y gronfa cymorth i ofalwyr a'r cynllun seibiant byr—yn parhau i fod yn fwy na'r cyflenwad. Credwn fod achos cryf dros fwy o fuddsoddiad cynaliadwy mewn gofal seibiant, ac rydym yn argymell bod y Gweinidog yn ceisio cyllid ychwanegol ar gyfer hyn yn y gyllideb derfynol.
Mae pryderon real a pharhaus iawn gan y sector hosbis a gofal lliniarol am bwysau ariannol a chynaliadwyedd hirdymor. Rydym yn gwybod bod gwaith ar y gweill ar ddull comisiynu newydd i ddarparu amgylchedd cyllido mwy sefydlog ar gyfer gofal lliniarol a diwedd oes, ond mae cryn waith cyn cwblhau hyn. Credwn fod achos cryf dros gyllid ychwanegol ar gyfer y gwasanaeth hanfodol hwn, ac rydym yn annog yr Ysgrifennydd Cabinet i ddadlau dros hyn yn ei drafodaethau ar y gyllideb derfynol. Diolch, Llywydd.
Delyth Jewell nawr, Cadeirydd y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol.
Delyth Jewell now, the Chair of the Culture, Communications, Welsh Language, Sport and International Relations Committee.
Diolch, Llywydd. Mae'r pwyllgor wedi mynegi pryder ers blynyddoedd ynghylch sefyllfa diwylliant a chwaraeon o ran ariannu. Cyn craffu ar y gyllideb ddrafft eleni, fe wnaethom ni gynnal sesiynau tystiolaeth gyda'r prif sefydliadau diwylliant a chwaraeon sy’n cael eu hariannu gan Lywodraeth Cymru. Y dystiolaeth a glywsom oedd bod diwylliant a chwaraeon yn ei chael hi'n anodd yn dilyn degawd o doriadau mewn termau real, yn ystod cyfnod pan maen nhw wedi gwrthsefyll siociau allanol yn barod fel y pandemig, Brexit a’r argyfwng costau byw.
Ac eto, yn y gyllideb ddrafft eleni, yn gyffredinol, mae cyllid refeniw ar gyfer y meysydd wedi cynyddu 1.9 y cant. Mae mwyafrif y cynnydd hwn yn ganlyniad i gynnydd o 20 y cant mewn refeniw i Cymru Greadigol. Felly, mae'r cynnydd ar gyfer y meysydd eraill sy'n cael eu hystyried i gyd yn is na'r cynnydd refeniw cyfartalog ar draws cyfanswm cyllideb Llywodraeth Cymru.
Mae Cyngor Celfyddydau Cymru a Chwaraeon Cymru yn wynebu toriadau mewn termau real. Nid yw'r cynnydd bychan hwn mewn refeniw, gyda rhai’n is na’r rhagolygon chwyddiant, yn gwneud fawr ddim i wneud yn iawn am y tanariannu hirdymor ym maes diwylliant a chwaraeon gan un Llywodraeth ar ôl y llall yng Nghymru. Cyflwynir y gyllideb eleni fel cyllideb ‘busnes fel arfer’, ond mae busnes fel arfer ar gyfer diwylliant a chwaraeon yn gyfystyr â rhagor o’r un peth.
Ym mis Mehefin eleni, daeth Cymru y genedl Marmot gyntaf, gan fabwysiadu wyth egwyddor yr arbenigwr iechyd cyhoeddus Syr Michael Marmot, sydd â'r nod o geisio dileu gwahaniaethau annheg y gellid eu hosgoi ym maes iechyd. Mae ein pwyllgor wedi gofyn ers tro i Lywodraeth Cymru esbonio sut mae'r nod o atal gwariant yn y dyfodol wedi dylanwadu ar ei phenderfyniadau cyllidebol. Rydyn ni wedi croesawu hyn am Marmot, ond nid ydym ni eto wedi cael ateb eglur sy'n ein sicrhau bod gan y Llywodraeth ddull strategol o ymdrin â'r mater hwn.
Mae gostyngiad mewn termau real yng nghyllid refeniw Chwaraeon Cymru yn dangos nad yw Llywodraeth Cymru wedi cynyddu buddsoddiad mewn chwaraeon i gydnabod ei rôl wrth atal afiechyd. Er mwyn bod yn ystyrlon, dylai penderfyniad Llywodraeth Cymru i ddod yn genedl Marmot, sydd yn beth rydyn ni wedi’i groesawu, gael ei adlewyrchu ar ffurf y Llywodraeth yn gwneud rhai pethau'n wahanol. Rydym ni wedi croesawu bod y Gweinidog wedi dweud bod cyfle i newid y sefyllfa rhwng y gyllideb ddrafft a'r gyllideb derfynol, yn ogystal â dyheadau’r Llywodraeth i gynyddu cyllid yn y meysydd hyn. O ystyried y diffyg hirdymor yng nghyllido’r meysydd hyn, mae’n rhaid sicrhau bod newid yn dechrau heddiw.
O ran cysylltiadau rhyngwladol, rydym ni wedi cael ein siomi bod y Prif Weinidog, unwaith eto, wedi gwrthod ein gwahoddiad i roi tystiolaeth ar lafar. Mae'r Prif Weinidog wedi dilyn dull ei rhagflaenwyr o beidio ag ymddangos yn bersonol, er inni fel pwyllgor nodi fwy nag unwaith yn ein hadroddiadau blaenorol ar y gyllideb ddrafft fod gennym bryderon difrifol ynglŷn â hynny. Mae'r Prif Weinidog yn atebol i'r Senedd am gysylltiadau rhyngwladol Cymru. Ein safbwynt o hyd yw mai mater i'r Senedd, nid Llywodraeth Cymru, yw penderfynu sut y dylid gwneud gwaith craffu o'r fath.
O ran y Gymraeg, tynnodd ein sesiwn graffu gyda'r Ysgrifennydd Cabinet sylw at benderfyniad i ddefnyddio cyllid ychwanegol i flaenoriaethu gweithredu Deddf y Gymraeg ac Addysg (Cymru) 2025. Mae hynny'n golygu, er gwaethaf y cynnydd yn BEL y Gymraeg, y bydd sefydliadau partner sy'n cael eu hariannu drwy'r grant yn debygol o gael cynnydd o lai na 2 y cant. Mae gwaith yr athrofa yn amlwg yn bwysig. Dŷn ni'n cytuno y dylai gweithredu'r Ddeddf fod yn flaenoriaeth hefyd. Fodd bynnag, rydyn ni'n pryderu nad yw'r penderfyniad hwn i flaenoriaethu cyllid i un elfen o'r Ddeddf yn adlewyrchu pwysigrwydd hanfodol gwaith a gweithgareddau partneriaid eraill, fel y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, yn cefnogi amcanion y Ddeddf.
Yn ein barn ni, dylai Llywodraeth Cymru ddarparu'r cynnydd sylfaenol o 2 y cant i sefydliadau partner, gyda gofynion cyllido i weithredu'r Ddeddf yn cael eu bodloni drwy ddulliau eraill. Mae'n siŵr bod yr holl sefydliadau partner yn gwbl gefnogol o nodau'r Ddeddf, ond yn ein barn ni, ni ddylai hyn fod ar draul eu gwaith nhw a’u cynaliadwyedd nhw yn y dyfodol. Diolch yn fawr.
Thank you, Llywydd. The committee has expressed concern for many years about the state of culture and sport in terms of funding. Ahead of this year's budget scrutiny, we held evidence sessions with the main cultural and sporting organisations funded by the Welsh Government. The evidence that we heard was that culture and sport are struggling following a decade of real-terms cuts during a period when they have withstood external shocks such as the pandemic, Brexit and the cost-of-living crisis.
Yet, in this year's draft budget, in general, revenue funding for these areas has increased 1.9 per cent. The majority of this increase stems from a 20 per cent increase in revenue for Creative Wales. Therefore, the increases for the other areas under consideration are all lower than the average revenue increase across the total Welsh Government budget.
The Arts Council of Wales and Sport Wales are facing real-terms cuts. This small increase in revenue, with some figures below the inflation forecasts, does little to compensate for the long-term underfunding of culture and sport by one Government after another in Wales. This year's budget has been presented as a business-as-usual budget, but business as usual for culture and sport is just more of the same.
In June this year, Wales became the first Marmot nation, adopting the eight principles of the public health expert Sir Michael Marmot, which has the aim of eliminating inequalities in the area of health. Our committee has long asked the Welsh Government to explain how the aim of preventing future expenditure has influenced its budgetary decisions. We have welcomed this decision on Marmot, but we have not yet received a clear response that assures us that the Government has a strategic approach to dealing with this issue.
A real-terms cut in the revenue funding for Sport Wales shows that the Welsh Government has not increased investment in sport to acknowledge its role in preventing illness. In order to be meaningful, the Welsh Government's decision to become a Marmot nation, which we have welcomed, that should be reflected in the Government's efforts to do some things differently. We welcome the Minister's comment that there is an opportunity to change the situation between the draft budget and the final budget, as well as the Government's aspiration to increase funding in these areas. Given the lack of long-term funding in these areas, we must ensure that change starts today.
In terms of international relations, we are disappointed that the First Minister once again has declined our invitation to give oral evidence. The First Minister has followed the approach of her predecessors in not appearing in person, despite the fact that we have stated more than once in previous reports on the draft budget that we have serious concerns about that. The First Minister is accountable to the Senedd for Wales's international relations. Our position remains that it is up to the Senedd, not the Welsh Government, to decide how such scrutiny should be carried out.
Regarding the Welsh language, our scrutiny session with the Cabinet Secretary highlighted a decision to use additional funding to prioritise the implementation of the Welsh Language and Education Act (Wales) 2025. This means that, despite the increase in the Welsh language budget expenditure line, partner organisations that are funded through the grant will likely have an increase of less than 2 per cent. The work of the institute is clearly important, and we agree that implementing the Act should be a priority. However, we are concerned that this decision to prioritise funding for one element of the Act does not reflect the vital importance of the work and activities of other partners, such as the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, that support the objectives of the Act.
In our view, the Welsh Government should provide the basic 2 per cent increase to partner organisations, with funding requirements to implement the Act being met by other means. There is no doubt that all the partner organisations are fully supportive of the aims of the Act, but in our opinion, this should not be at the expense of their work and their sustainability in the future. Thank you very much.
Buffy Williams, Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg sydd nesaf. Buffy Williams.
Buffy Williams, the Chair of the Children, Young People and Education Committee is next. Buffy Williams.
Diolch, Llywydd. The CYPE committee’s scrutiny, like all other Senedd committees, was finished before the announcement of the budget agreement last week. Therefore, our comments and observations are restricted to the draft budget, as published in November.
In what has, unfortunately, become a tradition in this debate, I will start by highlighting that the majority of the committee remain disappointed that the Welsh Government has not produced a children’s rights impact assessment as part of the budget process. This is now the twelfth successive year that the Welsh Government has not done this. Yet the Welsh Government’s own children’s rights scheme says that such an assessment is the way in which they demonstrate compliance with their legislative duty to give due regard to children’s rights.
The Welsh Government point to the strategic integrated impact assessment tool. We cannot comment on the wider effectiveness of this tool, but we do know that it does not demonstrate to us on what basis spending on children has been decided. This year, the SIIA promises further targeting on certain areas, including children’s rights. However, it is unclear whether these findings will be shared with the wider Senedd. And crucially, it comes too late to inform our scrutiny of the draft budget. We have therefore recommended that the outcomes are shared with the Senedd as soon as possible, and no later than before the publication of the final budget.
We also recommend that the next Welsh Government does produce and publish a children's rights impact assessment for the next draft budget. I really hope that any successor committee will not be making the same recommendations that both we and our predecessor committee have been making for over a decade. We urge the next Welsh Government to break this cycle.
The challenges we face scrutinising the health and social care portion of the budget are compounded because we don’t have a children's rights impact assessment. As the bulk of spend in the health and social care main expenditure group is not broken down, we struggle to understand what is being spent on children and young people. We cannot track progress, outcomes or value for money. We cannot understand how budget decisions prioritise children and young people’s rights to good health and social care.
Turning now to education, we heard clearly from the Cabinet Secretary for Education that additional core funding for schools should be prioritised. We are acutely aware of the issues facing schools and local authorities across Wales. We hope that the final budget takes account of these pressures on local authority and school budgets. Schools need to be funded so that they can continue to unlock the potential of all children and young people across Wales.
Finally, I would like to highlight concerns about post-16 funding. The rising number of learners going to college must be matched by investment. We don’t want young people to be turned away from or placed on waiting lists for potentially life-changing courses because of insignificant capacity. We have written to Medr separately on this important issue, and we'll continue to monitor it in the final Senedd term. Diolch.
Diolch, Llywydd. Gorffennodd waith craffu'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, fel pob pwyllgor arall yn y Senedd, cyn cyhoeddi cytundeb y gyllideb yr wythnos diwethaf. Felly, mae ein sylwadau a'n harsylwadau wedi'u cyfyngu i'r gyllideb ddrafft, fel y'i cyhoeddwyd ym mis Tachwedd.
Yn yr hyn sydd, yn anffodus, wedi dod yn draddodiad yn y ddadl hon, byddaf yn dechrau trwy dynnu sylw at y ffaith bod mwyafrif y pwyllgor yn parhau i fod yn siomedig nad yw Llywodraeth Cymru wedi cynhyrchu asesiad effaith ar hawliau plant fel rhan o broses y gyllideb. Dyma'r ddeuddegfed flwyddyn yn olynol nad yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud hyn. Ond mae cynllun hawliau plant Llywodraeth Cymru ei hun yn dweud mai asesiad o'r fath yw'r ffordd y maen nhw'n dangos cydymffurfiaeth â'u dyletswydd ddeddfwriaethol i roi sylw priodol i hawliau plant.
Mae Llywodraeth Cymru yn tynnu sylw at yr offeryn asesu effaith integredig strategol. Ni allwn ni wneud sylwadau ar effeithiolrwydd ehangach yr offeryn hwn, ond fe wyddom ni nad yw'n dangos i ni ar ba sail y penderfynwyd ar wariant ar blant. Eleni, mae'r offeryn asesu effaith integredig strategol yn addo targedu rhai meysydd ymhellach, gan gynnwys hawliau plant. Fodd bynnag, nid yw'n glir a fydd y canfyddiadau hyn yn cael eu rhannu gyda'r Senedd ehangach. Ac yn hollbwysig, mae'n dod yn rhy hwyr ar gyfer ein gwaith craffu ar y gyllideb ddrafft. Felly, rydym ni wedi argymell bod y canlyniadau yn cael eu rhannu â'r Senedd cyn gynted â phosibl, a dim hwyrach na chyn cyhoeddi'r gyllideb derfynol.
Rydym ni hefyd yn argymell bod Llywodraeth nesaf Cymru yn cynhyrchu a chyhoeddi asesiad effaith ar hawliau plant ar gyfer y gyllideb ddrafft nesaf. Rwy'n gobeithio na fydd unrhyw bwyllgor olynol yn gwneud yr un argymhellion ag yr ydym ni a'n pwyllgor rhagflaenol wedi bod yn eu gwneud ers dros ddegawd. Rydym yn annog Llywodraeth nesaf Cymru i dorri'r cylch hwn.
Mae'r heriau rydym ni'n eu hwynebu wrth graffu ar agweddau iechyd a gofal cymdeithasol y gyllideb yn cael eu gwaethygu oherwydd nad oes gennym ni asesiad effaith ar hawliau plant. Gan nad yw'r rhan fwyaf o'r gwariant yn y prif grŵp gwariant iechyd a gofal cymdeithasol wedi'i ddadansoddi, rydym ni'n cael trafferth deall beth sy'n cael ei wario ar blant a phobl ifanc. Ni allwn ni olrhain cynnydd, canlyniadau na gwerth am arian. Ni allwn ni ddeall sut mae penderfyniadau cyllidebol yn blaenoriaethu hawliau plant a phobl ifanc i fwynhau iechyd da a gofal cymdeithasol.
Gan droi nawr at addysg, fe glywsom ni'n glir gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg y dylid blaenoriaethu cyllid craidd ychwanegol ar gyfer ysgolion. Rydym ni'n ymwybodol iawn o'r materion sy'n wynebu ysgolion ac awdurdodau lleol ledled Cymru. Rydym ni'n gobeithio bod y gyllideb derfynol yn ystyried y pwysau hyn ar gyllidebau awdurdodau lleol ac ysgolion. Mae angen ariannu ysgolion fel y gallan nhw barhau i ddatgloi potensial pob plentyn a pherson ifanc ledled Cymru.
Yn olaf, fe hoffwn i dynnu sylw at bryderon am gyllid ôl-16. Rhaid sicrhau buddsoddiad i gyfateb i'r nifer cynyddol o ddysgwyr sy'n mynd i'r coleg. Does arnom ni ddim eisiau i bobl ifanc gael eu gwrthod neu eu rhoi ar restrau aros ar gyfer cyrsiau a allai newid bywydau oherwydd diffyg capasiti. Rydym ni wedi ysgrifennu at Medr ar wahân ar y mater pwysig hwn, a byddwn yn parhau i gadw golwg arno yn nhymor olaf y Senedd. Diolch.
I'll keep my contribution quite short, sweet and snappy. Cabinet Secretary, I want to focus my short remarks this afternoon on the challenges within higher education here in Wales. The combined deficit of our higher education institutions here in Wales is of the sum of £77 million. I'd like to know why this has not been reflected in the budget negotiations, because, in my view, by not dealing with the serious challenge now, are you not delaying more difficult decisions further down the line for the next Government that forms in 2026? Thank you.
Byddaf yn cadw fy nghyfraniad yn eithaf byr a bachog. Ysgrifennydd Cabinet, fe hoffwn i ganolbwyntio yn fy sylwadau byr y prynhawn yma ar yr heriau o fewn addysg uwch yma yng Nghymru. Mae diffyg cyfunol ein sefydliadau addysg uwch yma yng Nghymru yn swm o £77 miliwn. Fe hoffwn i wybod pam nad yw hyn wedi'i adlewyrchu yn y trafodaethau cyllidebol, oherwydd, yn fy marn i, trwy beidio ag ymdrin â'r her ddifrifol nawr, onid ydych chi'n gohirio penderfyniadau anoddach ar gyfer y Llywodraeth nesaf sy'n ffurfio yn 2026? Diolch.
Llyr Gruffydd, Cadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith.
Chair of the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch am gael cyfrannu yn fy rôl i fel Cadeirydd. Mae'r pwyllgor wedi gwneud 38 o argymhellion, ac fe wnaf i ganolbwyntio ar gwpwl o'r materion yna y prynhawn yma, gan gychwyn gyda newid hinsawdd.
Nawr, rŷn ni yn falch, fel pwyllgor, fod y Llywodraeth wedi cydnabod yr angen am fwy o gyllid ar gyfer gweithredu ar newid yn yr hinsawdd. Er hyn, fe ddywedodd y Dirprwy Brif Weinidog wrthym ni na fyddai cyllid cyhoeddus yn unig yn ddigon, a bod angen denu mwy o fuddsoddiad preifat—rhywbeth rŷn ni fel pwyllgor yn ei gydnabod, wrth gwrs. Ond fel pwyllgor, wedyn, rŷn ni yn awyddus i wybod pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth ar gyfer sicrhau mwy o gyllid i gynyddu’r gwaith o addasu i’r hinsawdd, yn enwedig drwy y buddsoddiadau preifat yma, a sut mae'r cynlluniau hynny yn cyd-fynd, wedyn, â'r egwyddorion buddsoddi cynaliadwy y mae'r Llywodraeth wedi bod yn gweithio arnyn nhw.
Mae hefyd angen cynnydd mewn buddsoddiad mewn natur, wrth gwrs. Mae ein hadroddiad diweddar ni ar atal a gwrthdroi colli natur erbyn 2030 yn gwneud nifer o argymhellion ar fuddsoddi mewn natur, ac mae’r gyllideb nesaf yma yn gyfle perffaith i fwrw ymlaen â’r gwaith yn y maes yma cyn y flwyddyn darged 2030. Mae’n siomedig, felly, fod y dyraniad adnoddau ar gyfer bioamrywiaeth a thystiolaeth wedi gostwng 3.9 y cant, o £11.53 miliwn i £11.07 miliwn, tra bod y dyraniad cyfalaf wedi gostwng 8 y cant, o £12.5 miliwn i £11.5 miliwn. Nawr, o ystyried ei fod yn debygol na fydd y targed 30x30 yn cael ei gyrraedd, ac o ystyried hefyd ein bod ni mewn argyfwng natur, mi ddylai’r Llywodraeth fod yn trio, beth bynnag, cynyddu dyraniadau ar gyfer bioamrywiaeth, nid eu lleihau. Yng ngeiriau’r Dirprwy Brif Weinidog ei hun, mae angen inni wneud mwy i gynyddu buddsoddiad mewn adfer natur.
Mae’r gronfa Rhwydweithiau Natur wedi ei gordanysgrifio, sydd wrth gwrs yn dystiolaeth bod angen cynyddu cyllid. Mae yna fylchau capasiti a sgiliau yn y sector ecoleg hefyd. Mae’r Dirprwy Brif Weinidog yn honni bod buddsoddiad helaeth yn y maes yma, ond rŷn ni fel pwyllgor yn pryderu bod hwn yn dameidiog a bod angen i’r Llywodraeth ddatblygu dull mwy strategol o ddatblygu sgiliau ecolegol. Mae'r Senedd, fel rŷn ni'n gwybod, wedi datgan argyfwng natur, ac mae'n rhaid inni fynd ati, felly, o ddifri, onid oes e, i daclo yr argyfwng hwnnw.
Nawr, gan symud ymlaen at drafnidiaeth, sydd yn elfen arall, wrth gwrs, o waith craffu y pwyllgor, pan ofynnwyd i Ysgrifennydd y Cabinet a oes ymrwymiadau mewn perygl yn ystod 2026-27, fe ddywedodd bod bygythiad i wasanaethau bysiau, fel TrawsCymru a Fflecsi. Fe nododd hefyd gyllid llywodraeth leol ar gyfer gwasanaethau bysiau fel pryder arbennig. Ac wrth drafod blaenoriaethau ar gyfer Llywodraeth yn y dyfodol, fe ddywedodd y bydd yn rhaid cael cynnydd sylweddol yn yr arian sydd ar gael i foderneiddio fflyd fysiau Cymru. Yng ngeiriau’r Ysgrifennydd Cabinet, 'y fflyd fysiau hynaf yn y Deyrnas Unedig', fel y mae hi ar hyn o bryd.
Nawr, mae’r sylwadau yma yn achosi pryder i ni, yn arbennig o ystyried y dystiolaeth a dderbynion ni yn ystod Cyfnod 1 y Bil Gwasanaethau Bysiau (Cymru) a barn rhanddeiliaid bod lefelau cyllido yn risg i gyflawni masnachfreinio. Nawr, rŷn ni'n gweld tebygrwydd fan hyn i'r twf sylweddol mewn gwariant refeniw ar reilffyrdd sydd wedi bod yn ofynnol ers i Reilffyrdd Trafnidiaeth Cymru ddechrau gweithredu gwasanaethau. Yn naturiol, felly, rŷn ni yn cwestiynu a fydd buddsoddiad tebyg mewn masnachfreinio bysiau ar y gweill. Mae dros £400 miliwn o gyllid refeniw wedi ei ddyrannu ar gyfer gwasanaethau rheilffyrdd, a buon ni'n trafod y lefel uchel o gymhorthdal ar gyfer rheilffyrdd, yn arbennig y bwlch yna sy'n bodoli rhwng refeniw prisiau a chostau gweithredu.
Fel rŷn ni'n gwybod, mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn ddiweddar wedi cyhoeddi y bydd prisiau tocynnau trenau rheoledig yn Lloegr yn cael eu rhewi yn y flwyddyn sydd i ddod. Nawr, dyw’r Cabinet ddim wedi penderfynu a ydyn nhw am wneud yr un peth yma yng Nghymru eto, ond unwaith mae penderfyniad wedi ei wneud, rŷn ni yn awyddus i wybod, wrth gwrs, beth fyddai goblygiadau refeniw hynny o safbwynt y gyllideb. Rŷn ni hefyd yn awyddus i wybod, yn arbennig wrth inni baratoi at ddiwygio bysiau, sut y mae goblygiadau refeniw hirdymor a fforddiadwyedd lefelau gwasanaeth yn y dyfodol yn cael eu hasesu wrth gynllunio cynnydd mewn lefel gwasanaethau rheilffyrdd yn y dyfodol hefyd. Dwi'n edrych ymlaen, felly, at glywed ymateb y Llywodraeth i argymhellion y pwyllgor. Ac mi wnaf i ddiweddu gyda hynny. Diolch.
Thank you very much, Llywydd, and thank you for the opportunity to contribute in my role as Chair of the committee. The committee's report makes 38 recommendations, and I will focus on a couple of issues this afternoon, starting with climate change.
Now, we are pleased, as a committee, that the Government has recognised the need for more funding for action on climate change. However, the Deputy First Minister told us that public funding alone would not be enough, and that there was a need to attract more private investment, which is something that we as a committee do recognise, of course. But then, as a committee, we are keen to know what plans the Government has to secure more funding for increasing the work on climate adaptation, particularly through private investment, and how those plans align, then, with the principles of sustainable investment that the Government has been working on.
We also need to see an increase in investment in nature, of course. Our recent report on preventing and reversing the loss of nature by 2030 makes a number of recommendations on investing in nature, and the next budget is a perfect opportunity to continue the work being done in this area before the target year of 2030. It is therefore disappointing that the resource allocation for biodiversity and evidence has fallen by 3.9 per cent, from £11.53 million to £11.07 million, while the capital allocation has fallen by 8 per cent, from £12.5 million to £11.5 million. Now, given that it's likely that the 30x30 target will not be reached, and given also that we're in the midst of a nature emergency, the Government should be trying at least to increase allocations for biodiversity, not reducing them. In the Deputy First Minister's own words, we need to do more to increase investment in nature restoration.
The Nature Networks fund is oversubscribed, which is of course evidence that funding needs to be increased. There are also gaps in capacity and skills in the ecology sector. The Deputy First Minister claims that there is extensive investment in this area, but we as a committee are concerned that this is fragmented and that the Government needs to develop a more strategic approach to developing ecological skills. The Senedd, as we know, has declared a nature emergency, and we must take serious action, therefore, to tackle that emergency.
Now, moving on to transport, which is another element, of course, of the committee's scrutiny work, when the Cabinet Secretary was asked if there were any commitments at risk during 2026-27, he said that there was a threat to bus services, such as TrawsCymru and Fflecsi. He also identified local government funding for bus services as a particular concern. And when discussing priorities for future Governments, he said that there will have to be a significant increase in the funding available to modernise the Welsh bus fleet. In the words of the Cabinet Secretary himself, it is 'the oldest bus fleet in the UK' as it stands.
Now, these comments are a cause for concern for us, particularly given the evidence that we received during Stage 1 of the Bus Services (Wales) Bill and the view of stakeholders that funding levels are a risk to the delivery of franchising. Now, we see similarities here to the significant growth in revenue expenditure on railways that has been required since Transport for Wales Rail started operating services. Naturally, therefore, we question whether similar investment in bus franchising will be forthcoming. More than £400 million in revenue funding has been allocated for rail services, and we discussed the high level of subsidy for rail, and particularly that gap that exists between fare revenue and operating costs.
As we know, the UK Government has announced recently that regulated train fares in England will be frozen in the coming year. Now, the Cabinet has not decided whether they want to do the same thing here in Wales yet, but once a decision has been made, we are keen to know what the revenue implications would be in terms of the budget. We're also keen to know, particularly as we prepare for bus reform, how the long-term revenue implications and the affordability of future service levels are assessed when planning an increase in future rail service levels. I look forward, therefore, to hearing the Government's response to the committee's recommendations. And I'll end with that. Thank you.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
First of all, as Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, we wrote to Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs and the Counsel General and Minister for Delivery following its budget scrutiny. The committee concluded in its letter that the Welsh Government needs to reflect on its approach to disaggregating the spending on justice, and there is insufficient information available to support meaningful scrutiny of this important area.
Turning to the budget as a whole, these debates would benefit from Plaid Cymru, the Conservatives and Reform producing alternative budgets. It is not difficult. I previously produced a suggestion of capping farm subsidies at £50,000 and using the money to support anti-poverty measures. Can Plaid Cymru produce a budget for an independent Wales? David Phillips of the Institute for Fiscal Studies has estimated Wales is a net beneficiary of the union by between £12 billion and £15 billion. What are Plaid Cymru intending to cut, as previously was suggested, to fund the state pension? Is that still Plaid Cymru's view?
A roll-over budget must consider the budgetary pressures on local authorities and health is not a simplistic mathematical exercise. A consumer prices index bears no relationship to health and local government need or spending. The basket of goods and services chosen is intended to reflect changes in society's buying habits, not public sector costs. The Senedd’s Finance Committee have received evidence from witnesses about the differential rates at which inflation makes an impact on budgets. The Cabinet Secretary said, when introducing a draft budget, that he was particularly alert to the special circumstances of local government because of the legislative constraints they’re under in setting their own budgets, or more specifically the council tax for next year. It needs to be inflationary pressure on local government and health, not CPI, that generates the increases. Local government in Wales has many financial pressures outside its control. Education is a major area of expenditure and teachers' pay increases need to be met in full. Education is the key to moving children out of poverty. The estimated pressure across local government services of 2025-26 is £559 million.
Social services alone account for 45 per cent of these anticipated pressures for the next year, equating to £106 million additional overspend. The vision of social care is critical to the health and care system, operating effectively, and plays a key role in achieving positive health outcomes. Investment in social care leads directly to reducing pressure on the NHS, both in terms of keeping people out of hospital and helping people to return home at the appropriate time, reducing delayed transfers of care.
Councils in Wales are continuing to deliver support to children and young people with additional learning needs, but rising demand and costs are making it harder to sustain. Figures from Welsh Local Government Association show that spending on additional learning needs and early years support is expected to rise by about 6 per cent in 2026-27, which is another £46 million.
A record number of households in Wales are living in temporary accommodation, as rising demand for homelessness support has driven councils' spending on homelessness by more than 600 per cent over the last 10 years. The amount of money that councils spend on dealing with homelessness has jumped massively, and this increase has far outpaced local government funding and forced councils to divert money from other vital services.
There are areas in which local government has very little ability to reduce the demand. I estimate the roll-over standstill budget for local government leads to an increase of 5 per cent. I'd be interested if somebody would give me a different figure.
The NHS is grappling with an economic demographic and health challenge. The underlying financial challenge in health is the relentless rise in demand. The UK's ageing population, the increasing prevalence of chronic diseases and great expectation of a timely and advanced care continue to stretch the NHS. The proportion of the population over 65 is growing, with older adults accounting for the highest proportion of hospital admissions and healthcare costs. For example, the growth in dementia cases is a significant upward pressure on the health and care services, with projections indicating a substantial increase in the number of people living with the condition. Nearly 1 million people are living with dementia today in the UK, with a prediction of a 40 per cent increase by 2040.
Finally, productivity has to increase. For that, in health, there is a need for capital expenditure. It's not only about using AI, but automatically generating e-mails rather than letters when the patient signs up for an e-mail service for invitation to hospital appointments. Some GP practices already provide that. Others do not. It would also mean that people will not get letters inviting them to an appointment after the date and time of the appointment, which I know all Members here are very familiar with.
Whilst we're in the early stages of AI development, we know that AI algorithms can be used to analyse medical images such as x-rays, magnetic resonance imaging and computerised tomography scans, with speed and with an accuracy better than human experts. AI can be used for treatments tailored to the individual based on medical information, including genetic information, producing better patient outcomes, especially in complex diseases, such as cancer. But we need capital investment. We need to improve productivity and use technology for the benefit of the health of the nation.
Yn gyntaf oll, fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, ysgrifennom at y Dirprwy Brif Weinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig a'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Cyflawni yn dilyn y gwaith craffu ar y gyllideb. Daeth y pwyllgor i'r casgliad yn ei lythyr fod angen i Lywodraeth Cymru fyfyrio ar ei dull o ddadansoddi'r gwariant ar gyfiawnder, ac nad oes digon o wybodaeth ar gael i gefnogi craffu ystyrlon ar y maes pwysig hwn.
Gan droi at y gyllideb yn ei chyfanrwydd, byddai'r dadleuon hyn yn elwa pe bai Plaid Cymru, y Ceidwadwyr a Reform yn cynhyrchu cyllidebau amgen. Nid yw'n anodd. Cynhyrchais awgrym o'r blaen sef rhoi cap o £50,000 ar gymorthdaliadau fferm a defnyddio'r arian i gefnogi mesurau gwrth-dlodi. A all Plaid Cymru gynhyrchu cyllideb ar gyfer Cymru annibynnol? Mae David Phillips o'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi amcangyfrif bod Cymru yn derbyn rhwng £12 biliwn a £15 biliwn drwy fod yn fuddiolwr net o'r undeb. Beth mae Plaid Cymru yn bwriadu ei dorri, fel yr awgrymwyd yn flaenorol, i ariannu pensiwn y wladwriaeth? Ai dyna farn Plaid Cymru o hyd?
Rhaid i gyllideb dreigl ystyried y pwysau cyllidebol ar awdurdodau lleol ac nid yw iechyd yn ymarfer mathemategol syml. Nid oes gan fynegai prisiau defnyddwyr unrhyw berthynas ag angen neu wariant iechyd a llywodraeth leol. Bwriad y fasged o nwyddau a gwasanaethau a ddewiswyd yw adlewyrchu newidiadau yn arferion prynu cymdeithas, nid costau'r sector cyhoeddus. Mae Pwyllgor Cyllid y Senedd wedi derbyn tystiolaeth gan dystion am gyfraddau gwahaniaethol effaith chwyddiant ar gyllidebau. Dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet, wrth gyflwyno cyllideb ddrafft, ei fod yn arbennig o effro i amgylchiadau arbennig llywodraeth leol oherwydd y cyfyngiadau deddfwriaethol wrth iddynt osod eu cyllidebau eu hunain, neu'n fwy penodol y dreth gyngor ar gyfer y flwyddyn nesaf. Mae angen iddo fod yn bwysau chwyddiant ar lywodraeth leol ac iechyd, nid mynegai prisiau defnyddwyr, sy'n creu'r cynnydd. Mae gan lywodraeth leol yng Nghymru lawer o bwysau ariannol y tu allan i'w rheolaeth. Mae addysg yn faes enfawr o ran gwariant ac mae angen bodloni codiadau cyflog athrawon yn llawn. Addysg yw'r allwedd i symud plant allan o dlodi. Amcangyfrifir bod y pwysau ar draws gwasanaethau llywodraeth leol yn 2025-26 yn £559 miliwn.
Mae gwasanaethau cymdeithasol yn unig yn cyfrif am 45 y cant o'r pwysau disgwyliedig hyn ar gyfer y flwyddyn nesaf, sy'n cyfateb i £106 miliwn o orwariant ychwanegol. Mae'r weledigaeth o ofal cymdeithasol yn hanfodol i'r system iechyd a gofal, gan weithredu'n effeithiol, ac mae'n chwarae rhan allweddol wrth gyflawni canlyniadau iechyd cadarnhaol. Mae buddsoddi mewn gofal cymdeithasol yn arwain yn uniongyrchol at leihau'r pwysau ar y GIG, o ran cadw pobl allan o'r ysbyty a helpu pobl i ddychwelyd adref ar yr adeg briodol, gan leihau oedi wrth drosglwyddo gofal.
Mae cynghorau yng Nghymru yn parhau i ddarparu cymorth i blant a phobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol, ond mae'r galw a'r costau cynyddol yn ei gwneud hi'n anoddach i'w cynnal. Mae ffigurau gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn dangos bod disgwyl i'r gwariant ar anghenion dysgu ychwanegol a chymorth blynyddoedd cynnar gynyddu tua 6 y cant yn 2026-27, sef £46 miliwn arall.
Mae'r nifer uchaf erioed o deuluoedd yng Nghymru yn byw mewn llety dros dro, gan fod y galw cynyddol am gymorth digartrefedd wedi gwthio gwariant cynghorau ar ddigartrefedd dros 600 y cant dros y 10 mlynedd diwethaf. Mae'r swm o arian y mae cynghorau yn ei wario ar ymdrin â digartrefedd wedi cynyddu'n enfawr, ac mae'r cynnydd hwn yn llawer mwy na chyllid llywodraeth leol ac wedi gorfodi cynghorau i ddargyfeirio arian o wasanaethau hanfodol eraill.
Mae yna feysydd lle mae llywodraeth leol yn ei chael hi'n anodd iawn i leihau'r galw. Rwy'n amcangyfrif bod y gyllideb ddigyfnewid dreigl ar gyfer llywodraeth leol yn arwain at gynnydd o 5 y cant. Byddai gen i ddiddordeb pe bai rhywun yn rhoi ffigur gwahanol i mi.
Mae'r GIG yn mynd i'r afael â her ddemograffig ac iechyd economaidd. Yr her ariannol sylfaenol mewn iechyd yw'r cynnydd di-baid yn y galw. Mae poblogaeth y DU sy'n heneiddio, yr achosion cynyddol o glefydau cronig a'r disgwyliad mawr o ofal amserol ac uwch yn parhau i roi pwysau ar y GIG. Mae cyfran y boblogaeth sydd dros 65 oed yn cynyddu, gydag oedolion hŷn yn cyfrif am y gyfran uchaf o dderbyniadau i'r ysbyty a chostau gofal iechyd. Er enghraifft, mae'r twf mewn achosion o ddementia yn bwysau sy'n codi'n sylweddol ar y gwasanaethau iechyd a gofal, gydag amcanestyniadau yn dangos cynnydd sylweddol yn nifer y bobl sy'n byw gyda'r cyflwr. Mae bron i 1 filiwn o bobl yn byw gyda dementia heddiw yn y DU, gyda rhagolygon o gynnydd o 40 y cant erbyn 2040.
Yn olaf, mae'n rhaid i gynhyrchiant gynyddu. I gyflawni hynny mewn iechyd, mae angen gwariant cyfalaf. Nid yw'n ymwneud â defnyddio AI yn unig, ond cynhyrchu negeseuon e-bost yn hytrach na llythyrau pan fydd y claf yn cofrestru ar gyfer gwasanaeth e-bost ar gyfer gwahoddiad i apwyntiadau ysbyty. Mae rhai practisau meddygon teulu eisoes yn darparu hynny. Nid yw rhai eraill yn gwneud hynny. Byddai hefyd yn golygu na fydd pobl yn cael llythyrau yn eu gwahodd i apwyntiad ar ôl dyddiad ac amser yr apwyntiad, ac rwy'n gwybod bod pob Aelod yma yn gyfarwydd iawn â hynny.
Er ein bod yng nghamau cynnar datblygiad AI, gwyddom y gellir defnyddio algorithmau AI i ddadansoddi delweddau meddygol fel pelydr-x, delweddu cyseiniant magnetig a sganiau tomograffeg gyfrifiadurol, gyda chyflymder a chywirdeb gwell nag arbenigwyr dynol. Gellir defnyddio AI ar gyfer triniaethau wedi'u teilwra i'r unigolyn yn seiliedig ar wybodaeth feddygol, gan gynnwys gwybodaeth enetig, gan gynhyrchu canlyniadau gwell i gleifion, yn enwedig gyda chlefydau cymhleth, fel canser. Ond mae angen buddsoddiad cyfalaf arnom. Mae angen i ni wella cynhyrchiant a defnyddio technoleg er budd iechyd y genedl.
I welcome the opportunity to contribute to today's debate on the Welsh Government's draft budget. A draft budget should be about transparency, scrutiny and giving the Senedd a chance to influence decisions before they are finalised in January. What we've seen instead is a political process driven not by openness, but by last-minute deals, late-night negotiations and announcements timed to suit a political arithmetic rather than public understanding or public good. Once again, we see a cosy arrangement between Labour and their little helpers, Plaid Cymru. In public, Plaid are straining to appear to oppose this Government and be something fresh and new, but, behind closed doors, they fall straight back into lockstep with their political bedfellows. Plaid's so-called headline wins were already Labour policy, so the Cabinet Secretary must be patting himself on the back. They parade them as victories, whilst refusing to even vote for the outcomes that they claim to have secured, saying, just earlier, how the budget fails to do what Wales needs, but yet they're going to vote to pass it anyway. It is now clear, very clear, as has been said time and time again, that a vote for Plaid is a vote for Labour.
And as for the Conservatives, they were desperate to be involved, only to be led down the garden path and, sadly, to be looking irrelevant. This matters because process matters. This matters because the money held back for deals, the £350 million, has suddenly appeared for the councils and the NHS. Valuable funding, yes, but the late arrival raises serious concerns about transparency, trust, and with no thought of the councils and organisations trying to prepare for the future.
Those affected are more honest. Councils say that the settlement is still short. The Welsh Local Government Association warns of a £312 million gap. Schools face a £137 million deficit, whilst Wales sits at the bottom of every educational outcome table. Health boards remain under unsustainable pressure. Rural Wales has been strangled by Governments at both ends of the M4. Where is the support for farmers in this budget? More needs to be done to help those affected by flooding. Front-line charities protecting the vulnerable are also being squeezed. Our businesses across Wales are being closed daily. And housing lists are forever growing, including for our Welsh veterans now fighting for a dry doorway. Vital roads are not being built, and there's nothing for job creation.
And where is the focus on prevention that was promised at the election? We've just heard, from Plaid Cymru actually, from Delyth Jewell, about the importance of culture. But we just see time and time again this Government paying lip service to culture, and we see cuts once again. So, what is the focus of this budget? What is the theme? What is the vision? What is the change it's supposed to deliver? How is it going to deliver for the people of Wales? This is a draft budget, including the Plaid added extras, that smacks of a Government that has run out of ideas. Without vision, without clarity and without a plan for improvement, this becomes an exercise in damage control, rather than a serious plan for reform and governing Wales.
Overall, after 26 years of failure, backed up time and time again by Labour's loyalty card, Plaid, I suppose it was a tad hopeful to think that we might start seeing this Government spending money in the right places. This is a draft budget that ultimately fails to deliver for the people of Wales, and Reform will not be supporting it. Diolch.
Rwy'n croesawu'r cyfle i gyfrannu at y ddadl heddiw ar gyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru. Dylai cyllideb ddrafft fod yn ymwneud â thryloywder, craffu a rhoi cyfle i'r Senedd ddylanwadu ar benderfyniadau cyn iddynt gael eu cwblhau ym mis Ionawr. Yn hytrach, yr hyn yr ydym wedi'i weld yw proses wleidyddol sy'n cael ei sbarduno nid gan ddidwylledd, ond gan gytundebau munud olaf, trafodaethau hwyr y nos a chyhoeddiadau wedi'u hamseru i weddu i rifyddeg wleidyddol yn hytrach na dealltwriaeth gyhoeddus neu les y cyhoedd. Unwaith eto, gwelwn drefniant clyd rhwng Llafur a'u cynorthwywyr bychain, Plaid Cymru. Yn gyhoeddus, mae Plaid Cymru yn ymdrechu i ymddangos ei bod yn gwrthwynebu'r Llywodraeth hon a'i bod yn rhywbeth ffres a newydd, ond, y tu ôl i ddrysau caeedig, maen nhw'n dychwelyd i gydgerdded gyda'u cydgysgwyr gwleidyddol. Roedd buddugoliaethau penawdau Plaid Cymru eisoes yn bolisi Llafur, felly mae'n rhaid bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn curo'i gefn ei hun. Maen nhw'n eu harddangos fel buddugoliaethau, gan wrthod hyd yn oed bleidleisio dros y canlyniadau y maent yn honni eu bod nhw wedi'u sicrhau, gan ddweud, ychydig yn gynharach, sut mae'r gyllideb yn methu â gwneud yr hyn sydd ei angen ar Gymru, ond eto maen nhw'n mynd i bleidleisio i'w phasio beth bynnag. Mae bellach yn glir, yn glir iawn, fel y dywedwyd dro ar ôl tro, bod pleidlais i Blaid Cymru yn bleidlais i Lafur.
Ac o ran y Ceidwadwyr, roedden nhw'n ysu i fod yn rhan o'r broses, dim ond i gael eu camarwain ac, yn anffodus, i ymddangos yn amherthnasol. Mae hyn yn bwysig oherwydd bod y broses yn bwysig. Mae hyn yn bwysig oherwydd bod yr arian sy'n cael ei ddal yn ôl ar gyfer cytundebau, y £350 miliwn, wedi ymddangos yn sydyn ar gyfer cynghorau a'r GIG. Cyllid gwerthfawr, ie, ond mae'r ffaith iddo gyrraedd yn hwyr yn codi pryderon difrifol am dryloywder, ymddiriedaeth, a hynny heb ystyried y cynghorau a'r sefydliadau sy'n ceisio paratoi ar gyfer y dyfodol.
Mae'r rhai yr effeithir arnynt yn fwy gonest. Mae cynghorau yn dweud bod y setliad dal yn annigonol. Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn rhybuddio am fwlch o £312 miliwn. Mae ysgolion yn wynebu diffyg o £137 miliwn, tra bod Cymru ar waelod pob tabl canlyniadau addysgol. Mae byrddau iechyd yn parhau i fod o dan bwysau anghynaladwy. Mae Cymru wledig wedi cael ei thagu gan Lywodraethau ar ddau ben yr M4. Ble mae'r gefnogaeth i ffermwyr yn y gyllideb hon? Mae angen gwneud mwy i helpu'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan lifogydd. Mae elusennau rheng flaen sy'n amddiffyn y rhai agored i niwed hefyd yn cael eu gwasgu. Mae ein busnesau ledled Cymru yn cael eu cau bob dydd. Ac mae rhestrau tai yn tyfu byth a hefyd, gan gynnwys ar gyfer ein cyn-filwyr Cymreig sydd bellach yn brwydro am ddrws sych. Nid yw ffyrdd hanfodol yn cael eu hadeiladu, ac nid oes unrhyw beth ar gyfer creu swyddi.
A ble mae'r ffocws ar atal a addawyd yn yr etholiad? Rydym ni newydd glywed, gan Blaid Cymru mewn gwirionedd, gan Delyth Jewell, am bwysigrwydd diwylliant. Ond rydym ni'n gweld dro ar ôl tro y Llywodraeth hon yn esgus cefnogi diwylliant, ac rydym ni'n gweld toriadau unwaith eto. Felly, beth yw ffocws y gyllideb hon? Beth yw'r thema? Beth yw'r weledigaeth? Beth yw'r newid y mae hi i fod i'w gyflawni? Sut mae'n mynd i gyflawni i bobl Cymru? Mae hon yn gyllideb ddrafft, gan gynnwys ychwanegiadau Plaid Cymru, sy'n adflas o Lywodraeth sydd wedi rhedeg allan o syniadau. Heb weledigaeth, heb eglurder a heb gynllun ar gyfer gwella, mae hwn yn fwy o ymarfer i leihau niwed, yn hytrach na chynllun difrifol ar gyfer diwygio a llywodraethu Cymru.
Ar y cyfan, ar ôl 26 mlynedd o fethiant, gyda chefnogaeth dro ar ôl tro gan gerdyn teyrngarwch Llafur, Plaid Cymru, mae'n debyg ei bod yn rhy obeithiol i ni gredu y gallem ddechrau gweld y Llywodraeth hon yn gwario arian yn y lleoedd iawn. Mae hon yn gyllideb ddrafft sy'n methu â chyflawni ar gyfer pobl Cymru yn y pen draw, ac ni fydd Reform yn ei chefnogi. Diolch.
The social justice budget is one of the smallest budgets of any department, and when cuts to the baseline of £3.9 million are taken into account, the social justice main expenditure group is set to receive one of the least generous settlements of any spending area. Prevention is always more cost-effective than allowing problems to grow and become inevitably more expensive. So, budget allocations are not recognising that most areas of social justice spending have a direct preventative impact or potential. So, the committee is disappointed by the lack of progress in the shift to prevention that was envisaged by the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Indeed, the Auditor General for Wales found that, while public bodies recognise the need to work preventatively, most were struggling to make a more systematic shift towards prevention.
Mae'r gyllideb cyfiawnder cymdeithasol yn un o'r cyllidebau lleiaf o unrhyw adran, a phan ystyrir toriadau i'r llinell sylfaen o £3.9 miliwn, bydd y prif grŵp gwariant cyfiawnder cymdeithasol yn derbyn un o'r setliadau lleiaf hael o unrhyw faes gwariant. Mae atal bob amser yn fwy costeffeithiol na chaniatáu i broblemau dyfu a dod, yn anochel, yn ddrytach. Felly, nid yw dyraniadau cyllideb yn cydnabod bod y rhan fwyaf o feysydd gwariant cyfiawnder cymdeithasol yn cael effaith ataliol uniongyrchol neu botensial. Felly, mae'r pwyllgor wedi'i siomi gan y diffyg cynnydd yn y newid tuag at atal a ragwelwyd gan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Yn wir, canfu Archwilydd Cyffredinol Cymru, er bod cyrff cyhoeddus yn cydnabod yr angen i weithio'n ataliol, bod y mwyafrif yn cael trafferth gwneud newid mwy systematig tuag at atal.
In my view, public bodies will continue to struggle to do more with less until and unless they address this. The Welsh Government's programme for government included a commitment to gender budgeting to better understand how spending and policy decisions can address gender inequalities. We welcome the findings of three gender budgeting pilots, but they are relatively limited in their scope and focus only on three specific policies. So, we're disappointed that the Welsh Government has chosen not to build on the momentum of these pilots by scaling up this approach, and we'd like to see concrete evidence of how the Welsh Government intends to mainstream and embed gender budgeting in a systematic and long-term way.
I now move on to the excoriating levels of child poverty. The committee welcomes the UK Government's decision to lift the two-child benefit cap as a first step towards alleviating unacceptably high rates of child poverty. According to the Treasury, it will benefit 69,000 children in Wales, and that is very welcome. But we recommend that this presents a vital opportunity for the Welsh Government to use the levers at its disposal to maximise the impact of these UK Government changes to accelerate the alleviation of child poverty affecting one in three Welsh children.
On tackling fuel poverty, we think progress has been painfully slow. Last year, the Welsh Government estimated that 25 per cent of Welsh households were living in fuel poverty and 5 per cent of households living in severe fuel poverty. This is a major driver of the cost-of-living crisis. The committee was concerned that next year's resource allocation for the Warm Homes programme remains unchanged at £3.73 million, and the capital allocation has increased by a mere 2 per cent. To remind Members, in 2021, the Welsh Government's fuel poverty strategy set a target that, by 2035, no more than 5 per cent of Welsh households would be in poverty, and no households in severe or persistent fuel poverty. We have a very long way to go in the next 10 years, and we think the investment that's being made in next year is insufficient, particularly as the UK Government has now announced the end of the ECO4 levy on heating bills, which some households have managed to use to improve the insulation of their homes. We recommend that the Welsh Government prioritises investment in measures to improve the fuel efficiency of homes and combat fuel poverty, and we suggest that this needs to be our priority for the next Welsh Government for the £120 million capital funding that will be available after next May's election.
We fully support the work of the Cabinet Secretary for Social Justice on the Welsh benefits charter, and, so far, it has generated £209 million in previously unclaimed benefits, as well as £66 million write-off of debt. So, we strongly welcome the additional preventative investment that is proposed for next year. This is clearly shown to be cost-effective. Now, the alleviation of poverty should be front and centre in the minds of all local authorities, and we seek greater transparencies on which local authorities are putting their shoulder to the wheel to make sure that all those eligible for the council tax reduction scheme, the free school meals and the school essentials grant by next April are actually getting them. We're concerned that a postcode lottery may be developing, as some local authorities are not progressing as hoped. We recommend that the Welsh Government provides details of the progress made by each local authority in implementing this phase 1 milestone by February 2026, and outlines how it is working with local authorities that are struggling to deliver this by next April to ensure that they really do.
Finally, I wanted to flag up the jagged edge of the youth justice system in the criminal justice system, where we still do not know whether young people can get the support they need, with 60 per cent to 80 per cent of young people having speech, language and communication needs. We recommend that the Welsh Government needs to redouble its efforts with other partners, the UK Government, health boards and local authorities, to ensure that these young people are getting the preventative services that they need to prevent them from ending up in the justice system, which costs a hell of a lot more. That is certainly an area that, in future, needs to be spent much more wisely.
Yn fy marn i, bydd cyrff cyhoeddus yn parhau i ymdrechu i wneud mwy gyda llai nes ac oni bai eu bod yn mynd i'r afael â hyn. Roedd rhaglen llywodraethu Llywodraeth Cymru yn cynnwys ymrwymiad i gyllidebu ar sail rhywedd er mwyn deall yn well sut y gall gwariant a phenderfyniadau polisi fynd i'r afael ag anghydraddoldebau rhywedd. Rydym yn croesawu canfyddiadau tri chynllun treialu cyllidebu ar sail rhywedd, ond maent yn gymharol gyfyngedig yn eu cwmpas ac yn canolbwyntio ar dri pholisi penodol yn unig. Felly, rydym yn siomedig bod Llywodraeth Cymru wedi dewis peidio ag adeiladu ar fomentwm y cynlluniau treialu hyn drwy gynyddu'r dull hwn, a hoffem weld tystiolaeth bendant o sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymgorffori a normaleiddio cyllidebu ar sail rhywedd o fewn cymdeithas mewn ffordd systematig a hirdymor.
Trof yn awr at lefelau tlodi plant hynod o niweidiol. Mae'r pwyllgor yn croesawu penderfyniad Llywodraeth y DU i ddileu'r cap dau blentyn ar y budd-dal plant fel cam cyntaf tuag at liniaru cyfraddau annerbyniol o uchel o dlodi plant. Yn ôl y Trysorlys, bydd o fudd i 69,000 o blant yng Nghymru, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr. Ond rydym yn argymell bod hwn yn gyfle hanfodol i Lywodraeth Cymru ddefnyddio'r ysgogiadau sydd ar gael iddi i wneud y mwyaf o effaith y newidiadau hyn gan Lywodraeth y DU i gyflymu'r gwaith o liniaru tlodi plant sy'n effeithio ar un o bob tri o blant yng Nghymru.
O ran mynd i'r afael â thlodi tanwydd, credwn fod cynnydd wedi bod yn boenus o araf. Y llynedd, amcangyfrifodd Llywodraeth Cymru fod 25 y cant o aelwydydd Cymru yn byw mewn tlodi tanwydd a 5 y cant o aelwydydd yn byw mewn tlodi tanwydd difrifol. Dyma un o brif sbardunau'r argyfwng costau byw. Roedd y pwyllgor yn pryderu bod dyraniad adnoddau y flwyddyn nesaf ar gyfer y rhaglen Cartrefi Clyd yn parhau i fod yn ddigyfnewid ar £3.73 miliwn, ac mae'r dyraniad cyfalaf wedi cynyddu dim ond 2 y cant. I atgoffa'r Aelodau, yn 2021, gosododd strategaeth tlodi tanwydd Llywodraeth Cymru darged na fyddai mwy na 5 y cant o aelwydydd Cymru mewn tlodi erbyn 2035, ac na fyddai unrhyw aelwyd mewn tlodi tanwydd difrifol neu barhaus. Mae gennym ffordd bell iawn i fynd yn y 10 mlynedd nesaf, ac rydym yn credu nad yw'r buddsoddiad sy'n cael ei wneud y flwyddyn nesaf yn ddigonol, yn enwedig gan fod Llywodraeth y DU bellach wedi cyhoeddi diwedd yr ardoll ECO4 ar filiau gwresogi, y mae rhai aelwydydd wedi llwyddo i'w ddefnyddio i wella inswleiddio yn eu cartrefi. Rydym yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu buddsoddiad mewn mesurau i wella effeithlonrwydd tanwydd cartrefi a mynd i'r afael â thlodi tanwydd, ac rydym yn awgrymu bod angen i hyn fod yn flaenoriaeth i ni ar gyfer Llywodraeth nesaf Cymru ar gyfer y £120 miliwn o gyllid cyfalaf a fydd ar gael ar ôl etholiad mis Mai nesaf.
Rydym yn cefnogi'n llawn waith Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol ar siarter budd-daliadau Cymru, ac, hyd yn hyn, mae wedi cynhyrchu £209 miliwn mewn budd-daliadau nas hawliwyd o'r blaen, yn ogystal â £66 miliwn i ddileu dyled. Felly, rydym yn croesawu'n gryf y buddsoddiad ataliol ychwanegol a gynigir ar gyfer y flwyddyn nesaf. Dangosir yn glir bod hyn yn gosteffeithiol. Nawr, dylai lliniaru tlodi fod y brif flaenoriaeth i bob awdurdod lleol, ac rydym yn ceisio mwy o dryloywder o ran y ffordd y mae awdurdodau lleol yn rhoi'r trwyn ar y maen i wneud yn siŵr bod pawb sy'n gymwys ar gyfer y cynllun lleihau'r dreth gyngor, y prydau ysgol am ddim a'r grant hanfodion ysgol erbyn mis Ebrill nesaf yn eu cael mewn gwirionedd. Rydym yn pryderu y gallai loteri cod post fod yn datblygu, gan nad yw rhai awdurdodau lleol yn symud ymlaen fel y gobeithiwyd. Rydym yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn darparu manylion am y cynnydd a wnaed gan bob awdurdod lleol wrth weithredu'r garreg filltir hon sef cam 1 erbyn mis Chwefror 2026, ac yn amlinellu sut mae'n gweithio gydag awdurdodau lleol sy'n cael trafferth cyflawni hyn erbyn mis Ebrill nesaf i sicrhau eu bod yn gwneud hynny mewn gwirionedd.
Yn olaf, roeddwn i eisiau amlygu ymyl garw'r system cyfiawnder ieuenctid yn y system cyfiawnder troseddol, lle nad ydym yn gwybod o hyd a all pobl ifanc gael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt, gyda 60 y cant i 80 y cant o bobl ifanc ag anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu. Rydym yn argymell bod angen i Lywodraeth Cymru ddyblu ei hymdrechion gyda phartneriaid eraill, Llywodraeth y DU, byrddau iechyd ac awdurdodau lleol, i sicrhau bod y bobl ifanc hyn yn cael y gwasanaethau ataliol sydd eu hangen arnynt i'w hatal rhag dod i mewn i'r system gyfiawnder, sy'n costio llawer mwy. Mae hwnnw yn sicr yn faes lle mae angen gwario'n ddoethach o lawer yn y dyfodol.
The Welsh Conservative amendment is factually incorrect, in my opinion. The claim that the draft budget failed to deliver for the people of Wales is incorrect, because the truth is that budget is better than the legal default of 75 per cent of the previous year's limit. The truth is the Welsh Conservative discussion in the negotiations with the Welsh Government on the budget were from a point of view where you knew it was going to fail.
Nonetheless, this isn't a perfect budget, and I think everybody here would agree on that. The current rate of inflation in the 12 months ending October 2025 is 3.6 per cent. Whilst there's an increase in every budget allocation, several are below inflation, the lowest being increases of 1.98 per cent for social justice, 1.99 per cent for economy, energy and planning and 2 per cent for climate change and rural affairs. Clearly, the Welsh Government should tread carefully when claiming that the budget has increased with inflation.
The funding available from devolved tax revenue and the UK's block grant could and should be more. In March 2020, the Welsh Government submitted a formal request to the UK Government to devolve further tax competence for vacant land tax, almost six years ago. Six years ago, and we're still waiting. Similarly, No. 10 is ignoring the Welsh Government's phone calls seeking devolution of the Crown Estate, a just funding formula and fair rail consequentials.
Two weeks ago, I raised in the Siambr another opportunity for co-operating with the UK Government to establish whether Wales and the UK can create a levy on energy exported from Wales to benefit the poorest in our communities. Perhaps that's also worth one of the infamous phone calls from the First Minister to Downing Street. I am clear that more money could be raised to support our front-line services, and this Senedd needs to be innovative when considering taxation.
But let's look at what we've got. The draft budget invests more than £11.7 billion to support front-line NHS services. Nonetheless, the detailed budget notes that the NHS organisations will need to continue to deliver savings and efficiencies in 2026-27. Now, we've already heard today, and every day in Plenary, about the struggles the NHS in Wales is facing. Cardiff and Vale University Health Board is under level 4 targeted intervention due to serious issues including major financial problems. We also need clarity as to the impact of the saving and efficiency requirement on our local health boards' targeted intervention challenges. That would be very helpful, Cabinet Secretary. Similarly, in light of the A&E waiting-time crisis, will funding be allocated to enable health boards to extend opening hours and services as part of the incredible minor injury units such as Barry Hospital, Ysbyty Cwm Cynon and Ysbyty Cwm Rhondda?
I am, naturally, pleased that the Welsh Government will continue to support the childcare offer. But, as Oxfam Cymru highlighted earlier this year, and I know myself as a father, families in Wales are being punished by childcare bills for under-twos that are more than double the average in England. These huge bills are keeping parents out of the workplace. More must be done to support parents with the youngest children.
We also need to think again about young adults. Whilst I welcome that there will be £58.1 million of financial transaction capital to the Help to Buy scheme in Wales, is it fair, Cabinet Secretary, that the rules exclude properties that aren't new builds? You are committing to your flagship apprenticeship programme with increased investment, the budget now standing at £146 million. Cardiff Met has four degree apprenticeships, Swansea University three, and Cardiff University one. Clarity as to how the budget will be used, if at all, to increase the number of degree apprenticeships at universities would be welcome.
Finally, 'Cymraeg 2050'. The resource budget is receiving an inflationary uplift of £0.8 million, which is considerably less than the £4.6 million increase this financial year and therefore causes me further concern as to the viability of reaching the million. Dirprwy Lywydd, I could go on and on, but the time has beaten me. I hope I've highlighted a key message that work needs to be done not just on the budget lines, but on how the money is actually raised. Diolch yn fawr.
Mae gwelliant y Ceidwadwyr Cymreig yn ffeithiol anghywir, yn fy marn i. Mae'r honiad bod y gyllideb ddrafft wedi methu â chyflawni ar gyfer pobl Cymru yn anghywir, oherwydd y gwir yw bod y gyllideb yn well na'r rhagosodiad cyfreithiol o 75 y cant o derfyn y flwyddyn flaenorol. Y gwir yw bod trafodaeth y Ceidwadwyr Cymreig yn y trafodaethau gyda Llywodraeth Cymru ar y gyllideb yn un o safbwynt lle roeddech chi'n gwybod ei bod yn mynd i fethu.
Serch hynny, nid yw hon yn gyllideb berffaith, ac rwy'n credu y byddai pawb yma yn cytuno ar hynny. Y gyfradd chwyddiant bresennol yn y 12 mis sy'n dod i ben ym mis Hydref 2025 yw 3.6 y cant. Er bod cynnydd ym mhob dyraniad cyllideb, mae sawl un yn is na chwyddiant, a'r isaf yw cynnydd o 1.98 y cant ar gyfer cyfiawnder cymdeithasol, 1.99 y cant ar gyfer yr economi, ynni a chynllunio a 2 y cant ar gyfer newid hinsawdd a materion gwledig. Yn amlwg, dylai Llywodraeth Cymru droedio'n ofalus wrth honni bod y gyllideb wedi cynyddu gyda chwyddiant.
Gallai a dylai'r cyllid sydd ar gael o refeniw treth ddatganoledig a grant bloc y DU fod yn fwy. Ym mis Mawrth 2020, cyflwynodd Llywodraeth Cymru gais ffurfiol i Lywodraeth y DU i ddatganoli cymhwysedd treth ychwanegol ar gyfer treth ar dir gwag, bron i chwe blynedd yn ôl. Chwe blynedd yn ôl, ac rydym ni'n dal i aros. Yn yr un modd, mae Rhif 10 yn anwybyddu galwadau ffôn Llywodraeth Cymru sy'n ceisio datganoli Ystad y Goron, fformiwla ariannu cyfiawn a chanlyniadau rheilffyrdd teg.
Bythefnos yn ôl, codais gyfle arall yn y Siambr i gydweithredu â Llywodraeth y DU i sefydlu a all Cymru a'r DU greu ardoll ar ynni a allforir o Gymru er budd y tlotaf yn ein cymunedau. Efallai bod hynny'n werth un o'r galwadau ffôn enwog gan y Prif Weinidog i Downing Street. Rwy'n glir y gellid codi mwy o arian i gefnogi ein gwasanaethau rheng flaen, ac mae angen i'r Senedd hon fod yn arloesol wrth ystyried trethiant.
Ond gadewch i ni edrych ar yr hyn sydd gennym ni. Mae'r gyllideb ddrafft yn buddsoddi mwy na £11.7 biliwn i gefnogi gwasanaethau rheng flaen y GIG. Serch hynny, mae'r gyllideb fanwl yn nodi y bydd angen i sefydliadau'r GIG barhau i gyflawni arbedion ac effeithlonrwydd yn 2026-27. Nawr, rydym eisoes wedi clywed heddiw, a phob dydd yn y Cyfarfod Llawn, am y trafferthion y mae'r GIG yng Nghymru yn eu hwynebu. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro o dan ymyrraeth wedi'i dargedu lefel 4 oherwydd materion difrifol gan gynnwys problemau ariannol mawr. Mae angen eglurder arnom hefyd ynghylch effaith y gofyniad arbedion ac effeithlonrwydd ar heriau ymyrraeth wedi'u targedu ein byrddau iechyd lleol. Byddai hynny'n ddefnyddiol iawn, Ysgrifennydd Cabinet. Yn yr un modd, yng ngoleuni'r argyfwng amser aros mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, a fydd cyllid yn cael ei ddyrannu i alluogi byrddau iechyd i ymestyn oriau agor a gwasanaethau fel yr unedau mân anafiadau anhygoel fel Ysbyty'r Barri, Ysbyty Cwm Cynon ac Ysbyty Cwm Rhondda?
Rwy'n falch iawn y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi'r cynnig gofal plant. Ond, fel y pwysleisiodd Oxfam Cymru yn gynharach eleni, ac rwy'n gwybod fy hun fel tad, mae teuluoedd yng Nghymru yn cael eu cosbi gan filiau gofal plant ar gyfer plant dan ddwy oed sy'n fwy na dwbl y cyfartaledd yn Lloegr. Mae'r biliau enfawr hyn yn cadw rhieni allan o'r gweithle. Rhaid gwneud mwy i gefnogi rhieni gyda'r plant ieuengaf.
Mae angen i ni hefyd feddwl eto am oedolion ifanc. Er fy mod yn croesawu y bydd £58.1 miliwn o gyfalaf trafodiadau ariannol ar gyfer y cynllun Cymorth i Brynu yng Nghymru, a yw'n deg, Ysgrifennydd Cabinet, bod y rheolau yn eithrio eiddo nad ydynt yn adeiladau newydd? Rydych yn ymrwymo i'ch rhaglen brentisiaeth flaenllaw gyda mwy o fuddsoddiad, gyda'r gyllideb bellach yn £146 miliwn. Mae gan Met Caerdydd bedair prentisiaeth gradd, Prifysgol Abertawe tair, a Phrifysgol Caerdydd un. Byddai croeso i eglurder ynghylch sut y bydd y gyllideb yn cael ei defnyddio, os o gwbl, i gynyddu nifer y prentisiaethau gradd mewn prifysgolion.
Yn olaf, 'Cymraeg 2050'. Mae'r gyllideb adnoddau yn derbyn cynnydd chwyddiant o £0.8 miliwn, sy'n sylweddol llai na'r cynnydd o £4.6 miliwn y flwyddyn ariannol hon ac felly'n achosi pryder pellach i mi ynghylch hyfywedd cyrraedd y filiwn. Dirprwy Lywydd, gallwn fynd ymlaen ac ymlaen, ond mae'r amser wedi fy nhrechu. Rwy'n gobeithio fy mod wedi tynnu sylw at neges allweddol bod angen gwneud gwaith nid yn unig ar y llinellau cyllideb, ond ar sut mae'r arian yn cael ei godi mewn gwirionedd. Diolch yn fawr.
I will be speaking in my capacity as Chair of the Local Government and Housing Committee, and I'd like to start by setting out some of the context for the committee's scrutiny of the local government aspect of the draft budget.
Firstly, we were disappointed that our evidence session with representatives of the Welsh Local Government Association had to take place before the provisional local government settlement had been published, which limited our ability to undertake proper scrutiny of it. Secondly, following completion of our scrutiny sessions, the Welsh Government published its budget agreement with Plaid Cymru, which allocated an additional £112.8 million to local authorities across Wales, the detail of which is not yet available. We do, in any event, welcome the additional funding allocated to local government from the budget agreement, which ensures a minimum uplift of 4 per cent. This is the minimum increase we would have recommended as a committee to ease some of the budgetary pressures on local authorities. We do know, however, that a 4 per cent uplift only addresses around half of identified budget pressures for next year. We remain concerned that local authorities are still in a vulnerable position and continue to face the prospect of council tax rises, service cuts and job losses. We're also concerned that the revised settlement and indicative figures have not been published. These should be made publicly available as quickly as possible to provide certainty to local authorities and enable them to plan their budgets accordingly.
On the funding formula used to determine local authority distribution, it is clear that frustrations continue to exist. We were particularly concerned at the use of outdated data and indicators, with 20 per cent of the data underpinning the formula linked to sources as old as the 1991 census. While it is encouraging that a review of the data is under way, this is long overdue.
Dirprwy Lywydd, in terms of prevention, we have highlighted again this year the need for a fundamental shift towards preventative services. We know that preventative work is cut when there is pressure on budgets. However, investing in youth services, leisure and schools is fundamental to improving health and reducing pressure on wider public services. Despite the Welsh Government's stated commitment to preventative services, we do not believe that the current draft budget and settlement adequately reflect this. We call on the Welsh Government to embed prevention in the budget-setting process, otherwise services will remain reactive and opportunities for innovation will be lost. In addition, we want to see the Welsh Government provide strategic leadership and set a clear pathway for adopting good practice and innovation across local authorities.
As far as housing is concerned, housing as well, of course, is a preventative service. We understand the competing pressures and demands on the overall budget, but, as I've already stated, prevention should be embedded in that budget-setting process, not only to meet the needs of future generations but also to realise the preventative benefits for health and other public services. It is disappointing, then, that the allocation for housing and regeneration stands at just 4.85 per cent of the total budget, a slight decrease from last year.
We urge the Welsh Government to take account of the wider preventative benefits of investing in housing and to prioritise this MEG for additional funding when deciding on its final budget allocations. In particular, the housing support grant is a key preventative measure. We remain concerned at the number of people living in temporary accommodation and the pressure that creates for local authorities and encourage the Welsh Government to be more proactive in pushing the UK Government for an uplift to the rates of local housing allowance to help ease some of the pressure on local authorities.
On building safety, Dirprwy Lywydd, we are deeply concerned at the slow pace of remediation work on high-rise buildings, and the increasing underspend in the building safety capital budget. The Welsh Government must provide clarity on how the underspend from 2024-25 was reprofiled and how much of an underspend is expected for 2025-26.
In conclusion, we also note the need for more public land to be made available for social housing, and call on the Welsh Government to set out how it will meet its commitment to increase the delivery of land for affordable housing. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.
Byddaf yn siarad yn rhinwedd fy swydd fel Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, a hoffwn ddechrau trwy nodi rhywfaint o'r cyd-destun ar gyfer gwaith craffu'r pwyllgor ar yr agwedd lywodraeth leol ar y gyllideb ddrafft.
Yn gyntaf, roeddem yn siomedig bod ein sesiwn dystiolaeth gyda chynrychiolwyr Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn gorfod cael ei gynnal cyn i'r setliad llywodraeth leol dros dro gael ei gyhoeddi, a oedd yn cyfyngu ar ein gallu i graffu'n briodol arno. Yn ail, ar ôl cwblhau ein sesiynau craffu, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei chytundeb cyllideb â Phlaid Cymru, a ddyrannodd £112.8 miliwn ychwanegol i awdurdodau lleol ledled Cymru, ac nid yw manylion ar gael eto. Rydym yn croesawu'r cyllid ychwanegol a ddyrannwyd i lywodraeth leol o'r cytundeb cyllideb, sy'n sicrhau isafswm cynnydd o 4 y cant. Dyma'r cynnydd lleiaf y byddem wedi ei argymell fel pwyllgor i leddfu rhai o'r pwysau cyllidebol ar awdurdodau lleol. Gwyddom, fodd bynnag, bod cynnydd o 4 y cant dim ond yn mynd i'r afael â thua hanner y pwysau cyllidebol a nodwyd ar gyfer y flwyddyn nesaf. Rydym yn parhau i bryderu bod awdurdodau lleol yn dal i fod mewn sefyllfa fregus ac yn parhau i wynebu'r posibilrwydd o godiadau yn y dreth gyngor, toriadau gwasanaethau a cholli swyddi. Rydym hefyd yn pryderu nad yw'r setliad diwygiedig a'r ffigurau dangosol wedi'u cyhoeddi. Dylai'r rhain fod ar gael i'r cyhoedd cyn gynted â phosibl i roi sicrwydd i awdurdodau lleol a'u galluogi i gynllunio eu cyllidebau yn unol â hynny.
Ar y fformiwla ariannu a ddefnyddir i bennu dosbarthiad awdurdodau lleol, mae'n amlwg bod rhwystredigaethau yn parhau i fodoli. Roeddem yn arbennig o bryderus am y defnydd o ddata a dangosyddion sydd wedi dyddio, gydag 20 y cant o'r data yn sail i'r fformiwla yn gysylltiedig â ffynonellau mor hen â chyfrifiad 1991. Er ei bod yn galonogol bod adolygiad o'r data ar y gweill, mae hyn yn hir ddisgwyliedig.
Dirprwy Lywydd, o ran atal, rydym wedi tynnu sylw eto eleni at yr angen am newid sylfaenol tuag at wasanaethau ataliol. Gwyddom fod gwaith ataliol yn cael ei dorri pan fydd pwysau ar gyllidebau. Fodd bynnag, mae buddsoddi mewn gwasanaethau ieuenctid, hamdden ac ysgolion yn hanfodol i wella iechyd a lleihau'r pwysau ar wasanaethau cyhoeddus ehangach. Er gwaethaf ymrwymiad datganedig Llywodraeth Cymru i wasanaethau ataliol, nid ydym yn credu bod y gyllideb ddrafft a'r setliad presennol yn adlewyrchu hyn yn ddigonol. Rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymgorffori atal yn y broses o osod cyllideb, fel arall bydd gwasanaethau yn parhau i fod yn adweithiol a bydd cyfleoedd ar gyfer arloesi yn cael eu colli. Yn ogystal, rydym eisiau gweld Llywodraeth Cymru yn darparu arweinyddiaeth strategol ac yn gosod llwybr clir ar gyfer mabwysiadu arferion da ac arloesi ar draws awdurdodau lleol.
O ran tai, mae tai hefyd, wrth gwrs, yn wasanaeth ataliol. Rydym yn deall y pwysau a'r gofynion cystadleuol ar y gyllideb gyffredinol, ond, fel yr wyf eisoes wedi dweud, dylai atal gael ei ymgorffori yn y broses honno o osod cyllideb, nid yn unig i ddiwallu anghenion cenedlaethau'r dyfodol ond hefyd i wireddu'r manteision ataliol i iechyd a gwasanaethau cyhoeddus eraill. Mae'n siomedig, felly, bod y dyraniad ar gyfer tai ac adfywio yn ddim ond 4.85 y cant o gyfanswm y gyllideb, gostyngiad bach ers y llynedd.
Rydym yn annog Llywodraeth Cymru i ystyried manteision ataliol ehangach buddsoddi mewn tai ac i flaenoriaethu'r Prif Grŵp Gwariant hwn ar gyfer cyllid ychwanegol wrth benderfynu ar ei dyraniadau cyllideb derfynol. Yn benodol, mae'r grant cymorth tai yn fesur ataliol allweddol. Rydym yn parhau i bryderu am nifer y bobl sy'n byw mewn llety dros dro a'r pwysau sy'n cael ei greu ar awdurdodau lleol ac yn annog Llywodraeth Cymru i fod yn fwy rhagweithiol wrth wthio Llywodraeth y DU i godi cyfraddau lwfans tai lleol i helpu i leddfu rhywfaint o'r pwysau ar awdurdodau lleol.
O ran diogelwch adeiladau, Dirprwy Lywydd, rydym yn bryderus iawn am y gwaith adfer araf ar adeiladau uchel, a'r tanwariant cynyddol yn y gyllideb gyfalaf diogelwch adeiladau. Rhaid i Lywodraeth Cymru ddarparu eglurder ynghylch sut y cafodd y tanwariant o 2024-25 ei ailbroffilio a faint o danwariant a ddisgwylir ar gyfer 2025-26.
I gloi, rydym hefyd yn nodi'r angen i fwy o dir cyhoeddus fod ar gael ar gyfer tai cymdeithasol, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i nodi sut y bydd yn cyflawni ei hymrwymiad i gynyddu'r cyflenwad o dir ar gyfer tai fforddiadwy. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.
I very much welcome the approach that's been taken by the Welsh Government in presenting this budget to us and the conversations that the Welsh Government has been having since presenting this draft budget. This is, of course, the last time that Mark Drakeford will present a budget to this Parliament, and I think we should be very grateful to him for the work that he's put in over a number of years, and also the approach that he's taken to seeking agreement across the floor of this Chamber.
In that spirit, I also welcome the agreement that's been reached with Plaid Cymru. It is absolutely clear to me, and I think clear to anyone who looks at this budget agreement, that had this agreement not been reached then the consequences for public services in Wales would have been absolutely disastrous. It really is not good enough for the Welsh Conservatives to pretend that they were interested in an agreement, and it is not good enough for the Welsh Conservatives to simply take part in conversations where they are seeking to cut a budget and then not take that budget forward.
I have to say, Deputy Presiding Officer, I listen to the Conservatives here—this place really has been blessed with the world's worst political opposition. We heard the Welsh Conservatives spokesperson stand up at the beginning of this debate this afternoon and list all the tax cuts he wanted to make, list all the ways in which he wanted to reduce the Welsh budget. We then listened to every Conservative speaker since then tell us where they wanted to spend more money, and we listened to Conservative after Conservative bemoaning the paucity of the budget and saying that more money has to be spent in all sorts of different areas. Well, I'll say this to the Welsh Conservatives: my son is in the gallery this evening and he's—[Interruption.] I know. And he's just completed his GCSE maths mock. Perhaps I could, Deputy Presiding Officer, ask him to advise the Welsh Conservatives on their budget? Because it's clear to me that he would have more idea of how to run a budget than anybody sitting on the opposition benches. I give way.
Rwy'n croesawu'n fawr y dull gweithredu a fabwysiadwyd gan Lywodraeth Cymru wrth gyflwyno'r gyllideb hon i ni a'r sgyrsiau y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn eu cael ers cyflwyno'r gyllideb ddrafft hon. Dyma, wrth gwrs, y tro olaf i Mark Drakeford gyflwyno cyllideb i'r Senedd hon, ac rwy'n credu y dylem fod yn ddiolchgar iawn iddo am y gwaith y mae wedi'i wneud dros nifer o flynyddoedd, a hefyd y dull y mae wedi'i fabwysiadu i geisio cytundeb ar draws llawr y Siambr hon.
Yn yr ysbryd hwnnw, rwyf hefyd yn croesawu'r cytundeb sydd wedi'i gyrraedd â Phlaid Cymru. Mae'n hollol glir i mi, ac rwy'n credu'n glir i unrhyw un sy'n edrych ar y cytundeb cyllideb hwn, pe na bai'r cytundeb hwn wedi'i gyrraedd yna byddai'r canlyniadau i wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru wedi bod yn gwbl drychinebus. Nid yw'n ddigon da i'r Ceidwadwyr Cymreig esgus bod ganddynt ddiddordeb mewn cytundeb, ac nid yw'n ddigon da i'r Ceidwadwyr Cymreig gymryd rhan mewn sgyrsiau lle maen nhw'n ceisio torri cyllideb ac yna peidio â dwyn y gyllideb honno ymlaen.
Mae'n rhaid i mi ddweud, Dirprwy Lywydd, rwy'n gwrando ar y Ceidwadwyr yma—mae'r lle hwn mewn gwirionedd wedi cael ei fendithio gyda'r wrthblaid wleidyddol waethaf yn y byd. Clywsom lefarydd y Ceidwadwyr Cymreig yn sefyll i fyny ar ddechrau'r ddadl y prynhawn yma ac yn rhestru'r holl doriadau treth yr oedd am eu gwneud, rhestru'r holl ffyrdd yr oedd am leihau cyllideb Cymru. Yna fe wnaethom wrando ar bob siaradwr Ceidwadol ers hynny yn dweud wrthym ble maen nhw eisiau gwario mwy o arian, ac fe wnaethom wrando ar Geidwadwr ar ôl Ceidwadwr yn galaru am brinder y gyllideb a dweud bod angen gwario mwy o arian mewn pob math o wahanol feysydd. Wel, dywedaf hyn wrth y Ceidwadwyr Cymreig: mae fy mab yn yr oriel heno ac mae'n—[Torri ar draws.] Rwy'n gwybod. Ac mae newydd gwblhau ei ffug arholiad mathemateg TGAU. Efallai y gallwn, Dirprwy Lywydd, ofyn iddo gynghori'r Ceidwadwyr Cymreig ar eu cyllideb? Oherwydd mae'n amlwg i mi y byddai ganddo fwy o syniad o sut i redeg cyllideb nag unrhyw un sy'n eistedd ar feinciau'r wrthblaid. Rwy'n ildio.
Sound finance means that one leads to the other, but who will you blame when the Cabinet Secretary's failure to heed the warnings of the housing sector will worsen homelessness and the housing emergency, to heed the warnings of the hospice and palliative care sector will increase pain, suffering and the cost pressure on our hospitals? Failure to heed the warning of key third sector providers for—
Mae cyllid cadarn yn golygu bod un yn arwain at y llall, ond pwy fyddwch chi'n beio pan fydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn gwrthod gwrando ar rybuddion y sector tai sy'n gwaethygu digartrefedd a'r argyfwng tai, gwrthod gwrando ar rybuddion y sector hosbis a gofal lliniarol sy'n cynyddu poen, dioddefaint a'r pwysau costau ar ein hysbytai? Gwrthod gwrando ar rybudd darparwyr allweddol y trydydd sector am—
Mark, Mark—it's an intervention, Mark. Give me a go.
Mark, Mark—ymyriad yw e, Mark. Rhowch gyfle i mi.
—cancer, cerebral palsy, mental health and substance misuse will worsen life chances. Who will you blame then?
—bydd canser, parlys yr ymennydd, iechyd meddwl a chamddefnyddio sylweddau yn gwaethygu cyfleoedd bywyd. Pwy fyddwch chi'n ei feio felly?
Mark, an intervention is supposed to be an intervention, not a speech. Let me tell you this. Let me tell you this. Let me tell you this. You have been consistent over the years, and you've championed many good and right causes, but you have voted to cut taxes, you have voted to cut expenditure, and you've argued for increased expenditure at the same time. It's either one or the other. It can't be both. And you need to learn that lesson. And I think, having sat silently while Liz Truss threw £30 billion away in an hour in an afternoon, let me tell you that I am not sure that any of you are in a position to lecture anyone in this place on the nature of a budget.
But the other thing I want to welcome this afternoon—[Interruption.] I've got the microphone, so I'll carry on. The other thing I want to welcome this afternoon is the management of Welsh taxes by this Government, by both the current financial Secretary, but also other financial Secretaries. Because this is the real test, in many ways, of the competence of a Government and the competence of a budget. All too often our debates are about spending money. We don't discuss how we raise money, and I think that's been a profound weakness in our budget debates over many years. But what we've seen in the documentation that's been published alongside this budget is a very, very clear analysis of the management of Welsh taxes, and what that's demonstrated is that this Government and this Parliament can manage taxation and should be able to manage additional taxation, and I very much welcome the point made by Rhys ab Owen in his contribution about the devolution of further competences over tax.
But what I want to say in this contribution this afternoon is that we have a budget for one year, and it is right and proper, when we face an election, that we do it this way. But we are going to face very serious challenges in the next Senedd. We know that the profile of public expenditure demonstrates that there will be less funding available in the next Senedd than there has been in the final years of this Senedd. And the finance Secretary is absolutely right in what he said about how we establish a basis for sustaining public services at this time, and we have to do it in this way. I fully accept the argument. But—but—it is simply not credible to argue that we can continue to put money into public services without at the same time having the courage to discuss the reform of public services. We are simply not going to be able to deliver the services that we require and the Welsh people deserve, and I thought Jenny Rathbone's points about the delivery of social justice were really important in her speech in that context. But we are not going to be able to do what Jenny Rathbone said unless we are prepared to face more difficult questions. And that isn't then—. And I’ll say this directly to Plaid Cymru as well—
Mark, mae ymyriad i fod yn ymyriad, nid yn araith. Gadewch i mi ddweud hyn wrthych. Gadewch i mi ddweud hyn wrthych. Gadewch i mi ddweud hyn wrthych. Rydych chi wedi bod yn gyson dros y blynyddoedd, ac rydych chi wedi hyrwyddo llawer o achosion da a chywir, ond rydych chi wedi pleidleisio i dorri trethi, rydych chi wedi pleidleisio i dorri gwariant, ac rydych chi wedi dadlau dros fwy o wariant ar yr un pryd. Mae naill ai'n un peth neu'r llall. Ni all fod y ddau. Ac mae angen i chi ddysgu'r wers honno. Ac rwy'n meddwl, ar ôl eistedd yn dawel tra bod Liz Truss yn taflu £30 biliwn i ffwrdd mewn awr mewn prynhawn, gadewch i mi ddweud wrthych nad wyf yn siŵr bod unrhyw un ohonoch mewn sefyllfa i roi darlith i unrhyw un yn y lle hwn ar natur cyllideb.
Ond y peth arall yr wyf am ei groesawu y prynhawn yma—[Torri ar draws.] Mae'r meicroffon gennyf fi, felly rwyf am barhau. Y peth arall yr wyf am ei groesawu y prynhawn yma yw gwaith rheoli trethi Cymru gan y Llywodraeth hon, gan yr Ysgrifennydd ariannol presennol, ond hefyd Ysgrifenyddion ariannol eraill. Oherwydd dyma'r prawf go iawn, mewn sawl ffordd, o gymhwysedd Llywodraeth a chymhwysedd cyllideb. Yn rhy aml mae ein dadleuon yn ymwneud â gwario arian. Nid ydym yn trafod sut rydym ni'n codi arian, ac rwy'n credu bod hynny wedi bod yn wendid mawr yn ein dadleuon cyllideb dros nifer o flynyddoedd. Ond yr hyn rydym ni wedi'i weld yn y ddogfennaeth sydd wedi'i chyhoeddi ochr yn ochr â'r gyllideb hon yw dadansoddiad clir iawn, iawn o reoli trethi Cymru, a'r hyn sydd wedi'i ddangos yw y gall y Llywodraeth hon a'r Senedd hon reoli trethi a dylent allu rheoli trethi ychwanegol, ac rwy'n croesawu'n fawr y pwynt a wnaed gan Rhys ab Owen yn ei gyfraniad ynglŷn â datganoli cymwyseddau pellach dros dreth.
Ond yr hyn rydw i eisiau ei ddweud yn y cyfraniad hwn y prynhawn yma yw bod gennym gyllideb ar gyfer blwyddyn, ac mae'n iawn ac yn briodol, pan fyddwn yn wynebu etholiad, ein bod ni'n ei wneud fel hyn. Ond rydym ni'n mynd i wynebu heriau difrifol iawn yn y Senedd nesaf. Gwyddom fod proffil gwariant cyhoeddus yn dangos y bydd llai o gyllid ar gael yn y Senedd nesaf nag y bu ym mlynyddoedd olaf y Senedd hon. Ac mae'r Ysgrifennydd cyllid yn hollol gywir yn yr hyn a ddywedodd am sut rydym yn sefydlu sylfaen ar gyfer cynnal gwasanaethau cyhoeddus ar hyn o bryd, ac mae'n rhaid i ni wneud hynny yn y modd hwn. Rwy'n derbyn y ddadl yn llwyr. Ond—ond—nid yw'n gredadwy dadlau y gallwn barhau i roi arian mewn gwasanaethau cyhoeddus heb ar yr un pryd fod â'r dewrder i drafod diwygio gwasanaethau cyhoeddus. Nid ydym yn mynd i allu darparu'r gwasanaethau sydd eu hangen arnom ac y mae pobl Cymru yn eu haeddu, ac roeddwn i'n meddwl bod pwyntiau Jenny Rathbone am gyflawni cyfiawnder cymdeithasol yn bwysig iawn yn ei haraith yn y cyd-destun hwnnw. Ond nid ydym yn mynd i allu gwneud yr hyn a ddywedodd Jenny Rathbone oni bai ein bod yn barod i wynebu cwestiynau anoddach. Ac nid yw hynny wedyn—. A dywedaf hyn yn uniongyrchol wrth Blaid Cymru hefyd—
Can you conclude with this, Alun, please?
Allwch chi ddod i ben gyda hyn, Alun, os gwelwch yn dda?
You'll be aware I've had interventions. I'll say this—
Byddwch yn ymwybodol fy mod wedi cael ymyriadau. Fe ddywedaf hyn—
I've taken the time.
Rydw i wedi cymryd yr amser.
—voting for the budget is more important than winning battles on social media. And I’ll say that very clearly, because we are going to have to face really serious decisions in the next Senedd, and, if you are serious about leading, then you have to take those decisions. And that means not just making the speeches; it means pressing the button and voting that way as well.
—mae pleidleisio dros y gyllideb yn bwysicach nag ennill brwydrau ar y cyfryngau cymdeithasol. A dywedaf hynny'n glir iawn, oherwydd bydd yn rhaid i ni wynebu penderfyniadau difrifol iawn yn y Senedd nesaf, ac, os ydych chi o ddifrif am arwain, yna mae'n rhaid i chi wneud y penderfyniadau hynny. Ac mae hynny'n golygu nid gwneud yr areithiau yn unig; mae'n golygu pwyso'r botwm a phleidleisio yn y ffordd honno hefyd.
Thank you, Alun.
Diolch, Alun.
That's why I hope we will pass a budget on this occasion, but we will do so knowing that we have some very, very serious and difficult questions to answer. Thank you.
Dyna pam rwy'n gobeithio y byddwn yn pasio cyllideb ar yr achlysur hwn, ond byddwn yn gwneud hynny gan wybod bod gennym rai cwestiynau difrifol ac anodd iawn i'w hateb. Diolch.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg i ymateb i'r ddadl.
I call on the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, and I should begin by thanking Members for their contributions to today’s important debate on next year's budget. I suppose I ought to start by being clear that the Welsh Government will be voting against the Conservative Party amendment. You've heard the many reasons Alun Davies has already adduced, but let me say this to Conservative Members here. There are lots of things that political parties can try to do to improve their relationship with the electorate, from the superficial, in changing logos and slogans, to the more profound, when different policies are developed. But what you can never change is your history. And when Sam Rowlands tells us that his is a tax-cutting party, what people remember is the history of the Conservative Government that raised taxes to a 70-year high on the UK population. And when he talks about trust in politics, then people do remember those days of Liz Truss. And where does he think his claim to trust goes when he denies his own history so vividly?
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a dylwn ddechrau drwy ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau i'r ddadl bwysig heddiw ar gyllideb y flwyddyn nesaf. Mae'n debyg y dylwn ddechrau trwy fod yn glir y bydd Llywodraeth Cymru yn pleidleisio yn erbyn gwelliant y Blaid Geidwadol. Rydych wedi clywed y rhesymau niferus y mae Alun Davies eisoes wedi'u cyflwyno, ond gadewch i mi ddweud hyn wrth yr Aelodau Ceidwadol yma. Mae yna lawer o bethau y gall pleidiau gwleidyddol geisio eu gwneud i wella eu perthynas â'r etholwyr, o'r pethau arwynebol, wrth newid logos a sloganau, i'r pethau mwy dwys, pan ddatblygir polisïau gwahanol. Ond yr hyn na allwch chi byth ei newid yw eich hanes. A phan fo Sam Rowlands yn dweud wrthym fod ei blaid ef yn blaid torri trethi, yr hyn y mae pobl yn ei gofio yw hanes y Llywodraeth Geidwadol a gododd drethi i'r lefel uchaf ers 70 mlynedd ar boblogaeth y DU. A phan fo'n sôn am ymddiriedaeth mewn gwleidyddiaeth, yna mae pobl yn cofio dyddiau Liz Truss. A sut y mae'n gallu meddwl ei fod yn hawlio ymddiriedaeth pan fo'n gwadu ei hanes ei hun mor fyw?
Thank you for taking the intervention. Of course, people don't need to look very far back at all, when talking about trust in politics, to see a Labour Chancellor promising not to raise taxes even further here in the UK, and coming back again and promising not to tax working people. They only have to look back a few weeks to see the performance of a Labour Government here in the UK. So, do you reflect on that as well?
Diolch am dderbyn yr ymyriad. Wrth gwrs, nid oes angen i bobl edrych yn bell iawn yn ôl o gwbl, wrth sôn am ymddiriedaeth mewn gwleidyddiaeth, i weld Canghellor Llafur yn addo peidio â chodi trethi hyd yn oed ymhellach yma yn y DU, ac yn dod yn ôl eto ac yn addo peidio â threthu pobl sy'n gweithio. Dim ond dros ychydig wythnosau y mae'n rhaid iddyn nhw edrych yn ôl i weld perfformiad Llywodraeth Lafur yma yn y DU. Felly, ydych chi'n myfyrio ar hynny hefyd?
Well, I was referring to the contribution you made earlier, Sam, when you tried to persuade us that a Conservative budget would be based on cutting taxes and increased trust. And what I say to you is that that is a castle built on the worst of sand.
Wel, roeddwn i'n cyfeirio at y cyfraniad a wnaethoch yn gynharach, Sam, pan geisioch ein perswadio y byddai cyllideb Geidwadol yn seiliedig ar dorri trethi a chynyddu ymddiriedaeth. A'r hyn rwy'n ei ddweud wrthych yw bod hwnnw'n rhywbeth sydd heb seiliau dibynadwy na sylwedd gwirioneddol.
Look, it's inevitable in a debate of this sort that colleagues who are Chairs of committees get up to say that more needs to be done in the area for which they are responsible. It demonstrates the commitment that Senedd Members have to the areas in which they invest so much time and interest. Many of the points that were made here this afternoon are directed, of course, to my Cabinet colleagues in those specialist areas, and all of that will make a difference as we come to the final budget, as I will return to in just a moment, Dirprwy Lywydd.
What I thought I should try to do is to respond to some of the more general points that have come up in the debate. Many of those were set out at the start of the discussion by the Chair of the Finance Committee, and it is very good indeed to see him contributing this afternoon. I pay tribute to the richness of the engagement process that the Finance Committee undertook on the draft budget. I very much enjoyed our session with the Senedd Ieuenctid, which was full of interest and new ideas.
I give the Chair of the Finance Committee an assurance that there will be further documentary evidence produced alongside the final budget, including an updated SIIA. That is where we draw together all the different influences that come from the decisions made across the Government. I understand why subject committees want specific impact assessments for their own areas, but the view of the Welsh Government is that people don't live their lives in subject committee silos. Children live their lives in communities. They live their lives in families. All of those things matter to the chances they have in life, and that is why the strategic integrated impact assessment is the way in which we assess the budget as a whole in the lives of people here in Wales.
On inflation, again I can say to the Chair of the committee that I hope that we will use updated OBR forecasts as part of the final budget.
I want, Dirprwy Lywydd, if I've got time, to respond to two general themes this afternoon. Those have been the focus on productivity and the focus on prevention. Productivity is a very serious challenge, not simply for Wales but for the UK as a whole. Of course, Wales has been closing the productivity gap with the rest of the United Kingdom. Between 2009 and 2023, the latest year for which figures are available, Welsh productivity grew by 14.1 per cent, while across the UK productivity grew by 10.5 per cent.
And there is more that we can do. Productivity gains come, essentially, in Government from investment in skills, infrastructure and innovation, and the draft budget shows all of those characteristics. We invest in skills, in social care, because when you have a more skilled workforce, a workforce that is retained, people can do more, they can do better and their productivity rises as a result. Look at the impact of the enormous investment we have made in railways in Wales, in the core Valleys lines: over £1 billion-worth of investment, which today sees record numbers of passengers being carried, record numbers of journeys being completed on time, and a farebox that has risen way in excess of what has been achieved in the rest of the United Kingdom. All of those are productivity gains.
When it comes to innovation, we are using artificial intelligence, and we will use far more now, with zones in the north and the south of Wales. In Neath Port Talbot, the use of Magic Notes is saving an individual social worker 7.5 hours a week that they can use in face-to-face work with their users, rather than having to transcribe interviews back at their base.
When it comes to prevention, Dirprwy Lywydd, we follow the four-stage typology developed by the Future Generations Commissioner for Wales. This budget shows us investing in prevention at all four levels. Primary prevention: what is that rapid growth in the number of two-year-olds receiving Flying Start childcare in Wales, and offered to 13,400 children in Wales in the last two years, if it isn't investment in primary prevention, giving those children the best start in life? In secondary prevention, we see the move to high-street optometry, where literally thousands of appointments are now happening on the high street instead of in hospitals, preventing the need for people to make those journeys and making sure that the outcomes for them are better as well. In tertiary prevention, on coal tip safety, there is nearly £200 million of investment now, making sure that difficulties that have already occurred can be prevented from getting worse in the future. At every level of the typology, this budget demonstrates that this Government is serious about prevention—not as a slogan, but as a set of practical actions that make a real difference in people's lives.
Dirprwy Lywydd, can I just simply outline briefly what will happen next, as we move towards the final budget? Because, of course, following the agreement with Plaid Cymru, there remains a small amount of revenue and capital to reflect in that final budget. I'll continue to work with officials to finalise the sums available, and will then work with my Cabinet colleagues to come to final decisions. That is where this scrutiny process matters so much, because it is through the prism of committee reports that those discussions will take place. I'm pleased to have been able to agree to attend an extra session with the Finance Committee in January, between the laying of the final budget and the vote here on the floor of the Senedd on 27 January.
Thank you again to Members here and to all those who work so hard in the committees for the richness of the scrutiny process. I look forward to bringing the budget to a successful conclusion next month, and the security and the certainty that that will bring to all those who depend upon the decisions made on their behalf here in this Parliament for Wales.
Edrychwch, mae'n anochel mewn dadl o'r math hwn bod cyd-Aelodau sy'n Gadeiryddion pwyllgorau yn codi i ddweud bod angen gwneud mwy yn y maes y maent yn gyfrifol amdano. Mae'n dangos yr ymrwymiad sydd gan Aelodau'r Senedd i'r meysydd y maent yn buddsoddi cymaint o amser a diddordeb ynddynt. Mae llawer o'r pwyntiau a wnaed yma y prynhawn yma wedi'u cyfeirio, wrth gwrs, at fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet yn y meysydd arbenigol hynny, a bydd hynny i gyd yn gwneud gwahaniaeth wrth i ni ddod at y gyllideb derfynol, fel y byddaf yn dychwelyd ato mewn eiliad, Dirprwy Lywydd.
Yr hyn yr oeddwn i'n meddwl y dylwn geisio ei wneud yw ymateb i rai o'r pwyntiau mwy cyffredinol sydd wedi eu codi yn y ddadl. Nodwyd llawer o'r rheini ar ddechrau'r drafodaeth gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, ac mae'n dda iawn ei weld yn cyfrannu y prynhawn yma. Rwy'n talu teyrnged i gyfoeth y broses ymgysylltu a ymgymerodd y Pwyllgor Cyllid ar y gyllideb ddrafft. Fe wnes i fwynhau ein sesiwn gyda'r Senedd Ieuenctid yn fawr, a oedd yn llawn diddordeb a syniadau newydd.
Rwy'n rhoi sicrwydd i Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid y bydd tystiolaeth ddogfennol bellach yn cael ei chynhyrchu ochr yn ochr â'r gyllideb derfynol, gan gynnwys asesiad effaith integredig strategol wedi'i diweddaru. Dyna lle rydym ni'n tynnu at ei gilydd yr holl ddylanwadau gwahanol sy'n dod o'r penderfyniadau a wneir ar draws y Llywodraeth. Rwy'n deall pam mae pwyllgorau pwnc eisiau asesiadau effaith penodol ar gyfer eu meysydd eu hunain, ond barn Llywodraeth Cymru yw nad yw pobl yn byw eu bywydau yn gweithio heb ymwneud ag eraill mewn pwyllgorau pwnc. Mae plant yn byw eu bywydau mewn cymunedau. Maen nhw'n byw eu bywydau mewn teuluoedd. Mae'r holl bethau hynny'n bwysig i'r cyfleoedd sydd ganddynt mewn bywyd, a dyna pam mai'r asesiad effaith integredig strategol yw'r ffordd yr ydym yn asesu'r gyllideb yn ei chyfanrwydd ym mywydau pobl yma yng Nghymru.
O ran chwyddiant, unwaith eto gallaf ddweud wrth Gadeirydd y pwyllgor fy mod yn gobeithio y byddwn yn defnyddio rhagolygon y swyddfa cyfrifoldeb cyllidebol wedi'u diweddaru fel rhan o'r gyllideb derfynol.
Rwyf eisiau, Dirprwy Lywydd, os oes gennyf amser, ymateb i ddwy thema gyffredinol y prynhawn yma. Y rheini oedd y ffocws ar gynhyrchiant a'r ffocws ar atal. Mae cynhyrchiant yn her ddifrifol iawn, nid yn unig i Gymru ond i'r DU gyfan. Wrth gwrs, mae Cymru wedi bod yn cau'r bwlch cynhyrchiant gyda gweddill y Deyrnas Unedig. Rhwng 2009 a 2023, y flwyddyn ddiweddaraf y mae ffigurau ar gael ar ei chyfer, tyfodd cynhyrchiant Cymru 14.1 y cant, tra bod cynhyrchiant ledled y DU wedi tyfu 10.5 y cant.
Ac mae mwy y gallwn ei wneud. Mae cynnydd cynhyrchiant yn dod, yn y bôn, yn y Llywodraeth o fuddsoddiad mewn sgiliau, seilwaith ac arloesi, ac mae'r gyllideb ddrafft yn dangos yr holl nodweddion hynny. Rydym yn buddsoddi mewn sgiliau, mewn gofal cymdeithasol, oherwydd pan fydd gennych weithlu mwy medrus, gweithlu sy'n cael ei gadw, gall pobl wneud mwy, gallant wneud yn well ac mae eu cynhyrchiant yn cynyddu o ganlyniad. Edrychwch ar effaith y buddsoddiad enfawr yr ydym wedi'i wneud mewn rheilffyrdd yng Nghymru, yn llinellau craidd y Cymoedd: gwerth dros £1 biliwn o fuddsoddiad, sydd heddiw yn gweld y nifer uchaf erioed o deithwyr yn cael eu cludo, y nifer uchaf erioed o deithiau sy'n cael eu cwblhau ar amser, a derbyniadau tocynnau sydd wedi codi ymhell dros yr hyn a gyflawnwyd yng ngweddill y Deyrnas Unedig. Mae'r rhain i gyd yn enillion cynhyrchiant.
O ran arloesi, rydym yn defnyddio deallusrwydd artiffisial, a byddwn yn defnyddio llawer mwy nawr, gyda pharthau yn y gogledd a'r de. Yng Nghastell-nedd Port Talbot, mae'r defnydd o Magic Notes yn arbed 7.5 awr yr wythnos i weithiwr cymdeithasol unigol y gallant eu defnyddio mewn gwaith wyneb yn wyneb gyda'u defnyddwyr, yn hytrach na gorfod trawsgrifio cyfweliadau yn ôl yn eu canolfannau.
O ran atal, Dirprwy Lywydd, rydym yn dilyn y deipoleg bedwar cam a ddatblygwyd gan Gomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru. Mae'r gyllideb hon yn dangos ein bod yn buddsoddi mewn atal ar bob un o'r pedair lefel. Atal sylfaenol: beth yw'r twf cyflym hwnnw yn nifer y plant dwy oed sy'n derbyn gofal plant Dechrau'n Deg yng Nghymru, ac a gynigiwyd i 13,400 o blant yng Nghymru yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, os nad yw'n fuddsoddiad mewn atal sylfaenol, gan roi'r dechrau gorau mewn bywyd i'r plant hynny? Mewn atal eilaidd, rydym yn gweld y symudiad i optometreg y stryd fawr, lle mae miloedd o apwyntiadau bellach yn digwydd ar y stryd fawr yn hytrach nag mewn ysbytai, gan atal yr angen i bobl wneud y teithiau hynny a gwneud yn siŵr bod y canlyniadau iddynt yn well hefyd. Ym maes atal trydyddol, ar ddiogelwch tomenni glo, mae bron i £200 miliwn o fuddsoddiad nawr, gan sicrhau y gellir atal anawsterau sydd eisoes wedi digwydd rhag gwaethygu yn y dyfodol. Ar bob lefel o'r deipoleg, mae'r gyllideb hon yn dangos bod y Llywodraeth hon o ddifrif ynglŷn ag atal—nid fel slogan, ond fel set o gamau gweithredu ymarferol sy'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol ym mywydau pobl.
Dirprwy Lywydd, a gaf i amlinellu'n fyr beth fydd yn digwydd nesaf, wrth i ni symud tuag at y gyllideb derfynol? Oherwydd, wrth gwrs, yn dilyn y cytundeb â Phlaid Cymru, mae yna swm bach o refeniw a chyfalaf i'w hadlewyrchu yn y gyllideb derfynol honno. Byddaf yn parhau i weithio gyda swyddogion i gwblhau'r symiau sydd ar gael, ac yna byddaf yn gweithio gyda fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet i ddod i benderfyniadau terfynol. Dyna lle mae'r broses graffu hon mor bwysig, oherwydd trwy brism adroddiadau'r pwyllgor y bydd y trafodaethau hynny'n digwydd. Rwy'n falch o fod wedi gallu cytuno i fynychu sesiwn ychwanegol gyda'r Pwyllgor Cyllid ym mis Ionawr, rhwng gosod y gyllideb derfynol a'r bleidlais yma ar lawr y Senedd ar 27 Ionawr.
Diolch eto i'r Aelodau yma ac i bawb sy'n gweithio mor galed yn y pwyllgorau am gyfoeth y broses graffu. Edrychaf ymlaen at ddod â'r gyllideb i ben yn llwyddiannus fis nesaf, a'r sicrwydd y bydd hynny'n ei roi i bawb sy'n dibynnu ar y penderfyniadau a wneir ar eu rhan yma yn Senedd Cymru.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y gwelliant? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno imi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf ar eitem 8, egwyddorion cyffredinol y Bil Gwahardd Rasio Milgwn (Cymru). Galwaf am bleidlais ar y cynnig yn enw Huw Irranca-Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, 3 yn ymatal, 11 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
That brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to the voting. The first vote is on item 8, the general principles of the Prohibition of Greyhound Racing (Wales) Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Huw Irranca-Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 36, 3 abstentions, 11 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 8. Egwyddorion Cyffredinol y Bil Gwahardd Rasio Milgwn (Cymru): O blaid: 36, Yn erbyn: 11, Ymatal: 3
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. The general principles of the Prohibition of Greyhound Racing (Wales) Bill: For: 36, Against: 11, Abstain: 3
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 10, cyllideb ddrafft 2026-27. Galwaf am bleidlais ar welliant 1 yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Felly, mae'r gwelliant wedi ei wrthod.
The next vote is on item 10, the draft budget for 2026-27. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 37 against. Therefore, the amendment is not agreed.
Eitem 10. Dadl: Cyllideb Ddrafft 2026-27. Gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies: O blaid: 13, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 10. Debate: The Draft Budget 2026-27. Amendment 1, tabled in the name of Paul Davies: For: 13, Against: 37, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, 13 yn ymatal, 13 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
I now call for a vote on the motion, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 24, 13 abstentions, 13 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 10. Dadl: Cyllideb Ddrafft 2026-27. Cynnig: O blaid: 24, Yn erbyn: 13, Ymatal: 13
Derbyniwyd y cynnig
Item 10. Debate: The Draft Budget 2026-27. Motion: For: 24, Against: 13, Abstain: 13
Motion has been agreed
Mae hynny'n dod â diwedd i'r pleidleisio heno. Diolch yn fawr.
That brings voting to a close for this evening. Thank you very much.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:40.
The meeting ended at 18:40.