National Assembly for Wales

Good afternoon. Welcome, all, to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda will be questions to the Minister for Finance and Local Government, and the first question is from Gareth Davies.

Mae llywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru yn flaenoriaeth yn ein hystyriaethau cyllidebol. Pan fydd cyllideb y grant cynnal refeniw ar gyfer 2024-25 wedi’i phennu fel rhan o broses y gyllideb ddrafft, caiff ei dyrannu ar sail angen cymharol, gan ddefnyddio'r fformiwla y cytunwyd arni gyda llywodraeth leol ar gyfer y setliad.

Diolch yn fawr am eich ymateb, Weinidog. Hoffwn godi’r pwnc hwn gyda chi gyda golwg ar y flwyddyn ariannol nesaf, gan fod awdurdodau lleol gogledd Cymru, o bob lliw gwleidyddol, wedi bod o'r farn ers peth amser eu bod yn cael cam o gymharu ag awdurdodau yn y de, gan arwain at anfodlonrwydd ynghylch blaenoriaethau gwario Llywodraeth Cymru a’i hymrwymiad i sicrhau bod fy awdurdod lleol i, Cyngor Sir Ddinbych, ac awdurdodau eraill ar draws y gogledd, ar yr un lefel â gweddill Cymru. Felly, pa sicrwydd y gall y Gweinidog ei roi i fy etholwyr, sy’n gweld oriau agor llyfrgelloedd yn lleihau, a gwasanaethau rheng flaen eraill yn cael eu torri i’r asgwrn, fod Llywodraeth Lafur Cymru yn ystyried lles gorau'r gogledd a’i drigolion yn y 12 mis nesaf?

Gallaf roi pob sicrwydd i’ch etholwyr yn hynny o beth, gan fod y grant cynnal refeniw, a’r fformiwla sy’n sail iddo, yn un y gellir dangos ei fod yn deg, ac nad yw’n ffafrio rhannau penodol o Gymru dros rannau eraill. Yn 2023-24—yn y flwyddyn hon—mae pedwar o chwe awdurdod gogledd Cymru wedi cael codiadau sy'n uwch na chyfartaledd Cymru. Mae’r rhesymau pam fod rhai awdurdodau’n cael codiadau llai nag eraill mewn rhai blynyddoedd, neu godiadau mwy, yn dibynnu fel y cyfryw ar y newidiadau cymharol yn y boblogaeth a niferoedd disgyblion. Ond yn gyffredinol, credaf fod yna gydnabyddiaeth fod y fformiwla ariannu yn deg. Fe'i datblygwyd mewn ymgynghoriad â'r is-grŵp dosbarthu a llywodraeth leol i sicrhau bod y gwahanol ffactorau'n cael eu trin yn deg.

Rydym yn gweithio ar y cyd â byrddau gwasanaethau cyhoeddus Cymru wrth gaffael nwyddau a gwasanaethau, gan edrych ar fwy na chost ariannol yn unig. Mae hyn yn arwain at fuddsoddiad yn ein cymunedau, cyflawni effeithiau llesiant, a chreu effaith lluosydd, gyda’r bunt Gymreig yn aros yng Nghymru ac yn cylchredeg drwy’r economi.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mewn trafodaethau rwyf wedi’u cael ar agenda economi sylfaenol y Llywodraeth, ymddengys bod yna gydnabyddiaeth fod diddordeb wedi’i ganolbwyntio ar fynd ati i ddiwygio caffael cyhoeddus ar lefel byrddau gwasanaethau cyhoeddus, gyda’r amcan generig o roi contractau'r sector cyhoeddus i gwmnïau sydd â'u pencadlys yng Nghymru. Hyd yn hyn, ymddengys bod y trafodaethau rwyf wedi'u cael yn awgrymu nad yw gwaith yn y maes hwn wedi canolbwyntio i raddau helaeth ar yr hyn y gallai caffael cyhoeddus ei wneud yn wahanol fesul sector. Felly, rwy'n awyddus i ddeall a oes unrhyw ddadansoddiad o weithgarwch wedi ei wneud i ddangos ym mha sectorau y gellid ysgogi gwariant cyhoeddus orau, a pha mor effeithiol y mae byrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi bod yn hybu'r gwaith hwnnw hyd yma.

Diolch am y cwestiwn. Buaswn yn awyddus, efallai, i gael cyfarfod y tu allan i’r Siambr y prynhawn yma i ddeall ychydig mwy ar yr hyn sy'n sail i'r pryderon. Ond cytunaf yn llwyr fod byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn bartneriaid hollbwysig yn yr agenda hon. Maent wedi bod wrthi'n ddiweddar yn datblygu ac yn cyhoeddi eu cynlluniau llesiant diweddaraf, a gallwch weld drwy'r rheini y ffaith eu bod yn cydnabod pwysigrwydd caffael cyhoeddus a chaffael lleol wrth ddatblygu’r economi leol.

Mae llawer o enghreifftiau da i'w cael. Y gwaith caffael dodrefn gan Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru—maent wedi cydweithio i gomisiynu’r fenter gymdeithasol Ministry of Furniture, sydd wedi’i lleoli ym Mhort Talbot, i greu gofod swyddfa newydd yng Nghaerdydd, sy’n werth £230,000. Ffocws y gwaith hwnnw oedd gwneud y mwyaf o'r stoc ddodrefn bresennol y gellid ei hailddefnyddio a'i haddasu at ddibenion gwahanol, gyda chyn lleied o ddeunydd â phosibl yn cael ei anfon i safleoedd tirlenwi. A chefais gyfle i gyfarfod â Ministry of Furniture yng nghynhadledd Procurex, a noddir gan Lywodraeth Cymru, gan ddod ynghyd â phobl sydd â diddordeb mewn caffael cyhoeddus a’r sefydliadau sy’n gallu gweithio gyda nhw. Ac mae'n rhaid imi ddweud, pan oeddwn yno'n cyfarfod â phobl yn y gynhadledd, cefais fy syfrdanu gan bob un o'r sgyrsiau a gefais—roeddent yn ymwneud â, 'Sut mae cadw'r bunt yng Nghymru?', 'Sut mae gwario arian i gael buddion cymdeithasol, ac i ddangos gwerth cymdeithasol?' Nid oeddent yn ymwneud ag elw net o gwbl. Felly, cefais fy nghalonogi'n fawr gan y sgyrsiau hynny, ac ymddengys bod pobl, ym maes caffael ar hyn o bryd, yn deall yr angen i sicrhau nad ydym yn edrych ar y gost yn unig, er mor bwysig yw hynny; mae a wnelo â gwerth hefyd.

Nawr, fe fyddwch yn cofio, Weinidog, inni gael ein hethol yn 2011, ac ers hynny, rwyf wedi bod yn awyddus iawn i drafod caffael cyhoeddus yn y Siambr hon, a sut y gallwn ddefnyddio mwy o gynnyrch Cymreig fel rhan o'r cynllun caffael hwnnw. Nawr, ers 12 mlynedd, rydym wedi clywed cynlluniau gwahanol. Bwriad y strategaeth gaffael genedlaethol oedd helpu’r sector cyhoeddus yng Nghymru i gydweithio’n agosach wrth gaffael nwyddau a gwasanaethau lleol. Nododd y cynllun Prynu Bwyd Addas i'r Dyfodol hefyd ei fod yn anelu at gefnogi economïau lleol bob dydd Cymru ac ail-leoleiddio cadwyni bwyd y sector cyhoeddus. Fodd bynnag, roedd yn bryderus gweld ei fod yn datgan bod pennu cynhyrchion lleol yn benodol yn debygol o fod yn wahaniaethol ac felly’n anghyfreithlon. Felly, mae’r polisi hwn wedi’i lansio i annog bwyd lleol ar blatiau lleol, ac eto mae’r ddogfen ei hun yn dweud bod hynny'n wahaniaethol. Mae llysiau a chynnyrch ffres Cymreig sydd â gwell gwerth maethol, llai o filltiroedd bwyd a gwell maeth i’n plant a’n cleifion yn hanfodol bwysig. Felly, os yw’r cynllun hwn ei hun yn rhwystr rhag rhoi bwyd Cymreig ar blatiau, credaf y dylid ei newid. Felly, pa gamau rydych chi'n eu cymryd i sicrhau ein bod yn gweld mwy o fwyd o Gymru mewn ysgolion, ysbytai, ac ar draws y sector cyhoeddus, gan helpu i hybu’r economi leol yma yng Nghymru o ganlyniad? Diolch.

Rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu at Janet Finch-Saunders gyda mwy o fanylion ynglŷn â'r cwestiwn penodol hwnnw a ofynnwyd ganddi ynghylch caffael, gan y dylai sefydliadau yn sicr allu caffael yn lleol, caffael bwyd o Gymru. Ac a dweud y gwir, mae a wnelo'r cwestiwn â byrddau gwasanaethau cyhoeddus, ac yn eu cynlluniau llesiant, mae bwyd gan bob un o'r rheini, a phwysigrwydd caffael yn lleol, a chefnogi cydweithfeydd bwyd lleol ac ati, yn rhan o'u cynlluniau. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mewn archwilio mwy o'r hyn sy'n sail i'r cwestiwn. Ond rydym yn gweithio gyda rhanddeiliaid bwyd mewn awdurdodau lleol a’r GIG ar hyn o bryd i’w helpu i ddod yn fwy hunangynhaliol o ran caffael yn lleol, a bydd hynny wedyn yn helpu i adeiladu ein cydnerthedd bwyd a’n diogeledd bwyd.

Mae gennym y canllawiau bwyd cyfreithiol newydd, ac maent yn amlinellu dulliau cyrchu sy'n cydymffurfio â rheolau caffael, a dylai hynny ysgogi newid oddi wrth ddulliau cost isaf. Ac i helpu gyda hynny, mae gennym adnodd bwyd newydd o'r enw 'Prynu Bwyd Addas i'r Dyfodol'. Felly, byddaf yn rhannu gwybodaeth am hwnnw, ond efallai fod y sefyllfa hon wedi'i goddiweddyd gan ddigwyddiadau.

Questions now from party spokespeople. The Welsh Conservative spokesperson, Sam Rowlands. 

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol o’r dadleuon brwd yn y Siambr hon dros yr wythnosau diwethaf ynghylch cyflwyno terfyn 20 mya diofyn yma yng Nghymru. Yn wir, fe fyddwch yn gwbl ymwybodol o'r ddeiseb o dros 450,000 o lofnodion sy'n ceisio gwrthdroi penderfyniadau ynghylch y terfyn 20 mya diofyn. Fe fyddwch hefyd yn ymwybodol fod cynghorau yng Nghymru yn ei chael hi'n anodd yn ariannol ar hyn o bryd. Mae llawer yn gorfod dod o hyd i doriadau sylweddol yn eu cyllidebau er mwyn mantoli eu cyllidebau i ddarparu gwasanaethau y mae taer eu hangen ar ein trigolion. Daw’r pethau hynny law yn llaw, gan ei bod yn anghredadwy yn fy marn i fod Llywodraeth Cymru wedi rhoi bron i £200,000 i gynghorau yn Lloegr i gefnogi’r gwaith o gyflwyno’r rhaglen 20 mya. Yn wir, derbyniodd Cyngor Caer a Gorllewin Swydd Gaer £150,000 gan Lywodraeth Cymru, derbyniodd Cyngor Swydd Gaerloyw £20,000 gan Lywodraeth Cymru, ar adeg pan fo ein cynghorau yng Nghymru yn ei chael hi'n anodd mantoli eu cyllidebau. Felly, Weinidog, tybed sut y credwch chi y mae ein cynghorau'n teimlo am arian yn cael ei gymryd oddi arnynt a'i roi i gynghorau yn Lloegr.

Wel, mae'n amlwg i mi nad yw ffyrdd yn dod i ben yng Nghymru ac yn dechrau eto yn Lloegr, a bod y ffyrdd hynny'n croesi'r ffin. A chredaf ei bod yn bwysig fod pobl ar ddwy ochr y ffin yn deall beth yw'r terfyn cyflymder fel eu bod yn gallu aros o fewn y gyfraith a chael yr eglurder hwnnw. A chredaf mai un peth rydym wedi trafod cryn dipyn arno yn y Siambr dros yr ychydig wythnosau diwethaf yw pwysigrwydd eglurder. Felly, credaf ei bod ond yn deg i bobl sy'n gyrru ar y ffyrdd hynny allu cael arwyddion sy'n briodol i'r ffordd honno ac sy'n rhoi'r hyder iddynt eu bod yn ufudd i'r gyfraith.

Wel, diolch am eich ymateb cychwynnol, Weinidog. Buaswn wedi meddwl y byddech yn credu ei bod yn rhyfedd fod Llywodraeth Cymru yn ariannu cynghorau yn Lloegr. Ac wrth gwrs, ceir llawer o feysydd lle mae'n ymddangos bod pwysau ar ein gyrwyr yma yng Nghymru. Fe wyddom fod Gweinidogion ac Aelodau ar feinciau cefn y blaid Lafur wedi dadlau'n flaenorol o blaid codi ardoll ar barcio yn y gweithle i gynghorau ei rhoi ar waith yng Nghymru. Yn wir, dywedodd cyn Weinidog trafnidiaeth ei bod yn gwbl ddiangen. Yn fy marn i, byddai ardoll ar barcio yn y gweithle yn cosbi’r rhai sydd efallai’n cael eu gwasgu fwyaf ar hyn o bryd—pobl sy’n gweithio’n galed, yn mynd i'r gwaith, yn ceisio rhoi bwyd ar y bwrdd wrth fynd i'r gwaith. Yn yr Alban, fe wyddom fod ardoll ar barcio yn y gweithle a gyflwynwyd yng ngwanwyn 2022 wedi caniatáu i gynghorau osod trethi ar fannau parcio mewn gweithleoedd. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymrwymo heddiw i beidio â chyflwyno ardoll ar barcio yn y gweithle, ac na fydd cynghorau’n ceisio eu rhoi ar waith ledled Cymru?

Gallaf gadarnhau nad wyf yn cael unrhyw drafodaethau ar hyn o bryd gydag unrhyw gyngor ynglŷn ag ardoll ar barcio yn y gweithle.

Wel, diolch, Weinidog. Credaf ei bod yn bwysig cael hynny wedi'i gofnodi yma heddiw.

Ac i gloi fy nghwestiynau yma gyda newyddion cadarnhaol, yn sicr, roeddwn yn falch iawn, ac rwy'n siŵr y byddech yn cytuno, o weld Llywodraeth y DU yn cyhoeddi dros £1 biliwn o fuddsoddiad mewn ffyniant bro ar draws y Deyrnas Unedig, gydag ardaloedd fel Merthyr Tudful, Cwmbrân, y Barri, ac wrth gwrs, dinas fwyaf newydd Cymru, Wrecsam, yn cael £20 miliwn i gefnogi’r ardaloedd pwysig hynny ledled Cymru. Felly, Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i ddathlu’r buddsoddiad hwnnw gan Lywodraeth Geidwadol y DU?

Mae hynny fel cael rhywun yn mynd â £100 o'ch poced ôl, cael £5 yn ôl a bod disgwyl ichi fod yn ddiolchgar amdani. Hynny yw, mae hwn yn arian a ddylai fod wedi dod i Gymru ac a fyddai wedi dod i Gymru pe bai Llywodraeth y DU wedi cadw at ei haddewid i ddarparu'r holl gyllid i Gymru y byddem wedi'i gael fel arall gan yr Undeb Ewropeaidd. Felly, credaf fod y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi’r arian hwn dros 10 mlynedd—bydd yr arian cyntaf yn dod yn ystod haf y flwyddyn nesaf—. Felly, mewn gwirionedd, credaf y dylid cwestiynu i ba raddau y mae'r ardaloedd hyn yn debygol o elwa o'r cyllid hwn.

The Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths.

Thank you, Llywydd. Good afternoon, Minister.

Mae’r materion rydym wedi sôn amdanynt, megis cyni a’r argyfwng costau byw, wedi’u gwaethygu gan effaith Brexit caled Llywodraeth y DU, sy’n parhau i lesteirio ein heconomi. Mae pob un ohonom yn cofio’r honiad gan yr ymgyrch dros adael, sydd bellach wedi’i chwalu'n llwyr, y byddai £350 miliwn y dydd yn cael ei ailgyfeirio o gostau a oedd yn gysylltiedig â’r UE i’r GIG. Wrth gwrs, nid oedd yn adlewyrchu’r costau sylweddol y byddai Llywodraeth y DU a’r Llywodraethau datganoledig wedi’u hysgwyddo wrth fynd i'r afael â'r tarfu difrifol ar ein perthynas fasnachu â’r UE. O safbwynt Llywodraeth Cymru, roedd hyn yn golygu recriwtio nifer sylweddol o staff ychwanegol i ymdrin â gwaith parodrwydd ar gyfer Brexit ac ymrwymo i ddarparu adnoddau ar gyfer seilwaith a phrosesau ar gyfer rheolaethau mewnforio newydd. A thros saith mlynedd ers y refferendwm, gyda safleoedd rheolaethau'r ffin yn dal heb eu hadeiladu a rheolaethau mewnforio newydd yn dal heb eu rhoi ar waith, mae bil Brexit i Gymru yn parhau i fod yn sylweddol. Yng ngoleuni’r pwysau di-ildio y mae awdurdodau lleol yn ei wynebu, a yw’n werth ystyried a ellid bod wedi gwario’r arian hwn yn llawer gwell mewn mannau eraill? Ar y sail honno, felly, a allai’r Gweinidog amlinellu faint y mae Llywodraeth Cymru wedi’i wario ar waith parodrwydd ar gyfer Brexit ers 2016, a hefyd, a fyddai’n cytuno, pe bai Cymru'n ailymuno â’r farchnad sengl, y gallem ddefnyddio’r arian, sydd ar hyn o bryd yn cael ei daflu i mewn i bydew diwaelod prosiect porthi balchder Torïaidd aflwyddiannus, i ariannu ein gwasanaethau cyhoeddus yn briodol yn lle hynny?

Wel, rwyf am ddechrau drwy fyfyrio ar y sylwadau a wnaed gan y Canghellor ddoe am y sefyllfa o ran economi’r DU. Ymddengys ei fod yn fodlon iawn ar ei pherfformiad ar ôl Brexit. Wel, er gwaethaf yr hyn a ddywedodd y Canghellor, mae ffigurau swyddogol diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos bod economi’r DU wedi gweld perfformiad cynnyrch domestig gros sydd ymhlith y gwaethaf yn y G7 ers cyn y pandemig. Felly, credaf fod rhai o’r honiadau sy’n cael eu gwneud gan Lywodraeth y DU am ein perfformiad ar ôl Brexit yn amheus a dweud y lleiaf.

Nid yw'r ffigur ar gyfer faint rydym wedi’i wario ar barodrwydd ar gyfer Brexit wrth law gennyf heddiw, ond buaswn yn fwy na pharod i ysgrifennu at yr Aelod gyda'r manylion hynny. A chredaf fod pob un ohonom, er hynny, yn ymwybodol iawn o'r ffigur o £1 biliwn y byddem wedi’i gael, y cyfeiriais ato yn fy ateb i’r cwestiwn gan Sam Rowlands, pe baem wedi aros yn yr Undeb Ewropeaidd, pe bai Llywodraeth y DU wedi cadw ei haddewid na fyddem geiniog yn waeth ein byd.

Diolch, Weinidog. Mae 13 blynedd o gyni a chamreoli economaidd o dan arweiniad y Torïaid wedi gadael cyllid cyhoeddus mewn sefyllfa enbyd, a bydd y canlyniadau’n cael effaith arbennig o galed ar bobl Cymru. Onid yw'n siarad cyfrolau am haerllugrwydd pur y Blaid Dorïaidd y gall pobl fel Liz Truss, a chwalodd economi’r DU wrth fynd ar drywydd dogma economaidd asgell dde aflwyddiannus, ddal i ddylanwadu ar ASau Torïaidd cyffredin? Mewn meysydd eraill, ni ddylai ac ni fyddai esgeulustod o’r fath yn cael ei oddef, ond fel y dangoswyd yn gyson dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, nid yw'n ymddangos bod y Torïaid yn credu y dylid eu barnu yn ôl yr un safonau ag sy’n gymwys i’r gweddill ohonom.

Dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, bydd yn rhaid i awdurdodau lleol wynebu'r set fwyaf heriol o amgylchiadau yn ein hanes modern, gyda'u gallu i ddarparu hyd yn oed y lefel fwyaf sylfaenol o wasanaethau yn cael ei beryglu'n ddifrifol. Ategir hyn gan amcangyfrifon diweddar Canolfan Llywodraethiant Cymru y gallai’r bwlch ariannu sy’n wynebu awdurdodau lleol Cymru, o gymharu â 2021-22, fod cymaint â £744 miliwn erbyn 2027-28. Bydd hyn yn golygu y bydd angen i awdurdodau lleol fod yn strategol ac yn ddarbodus ynglŷn â sut maent yn defnyddio’r cronfeydd wrth gefn sydd ar gael iddynt, i liniaru rhai o effeithiau gwaethaf yr argyfwng yn ein cyllid cyhoeddus. Beth rydych chi'n ei wneud ar hyn o bryd, Weinidog, neu beth yw eich dealltwriaeth o faint o gronfeydd wrth gefn sydd ar gael i awdurdodau lleol ledled Cymru? A pha ganllawiau sy’n cael eu cynnig gan Lywodraeth Cymru i awdurdodau lleol ar y ffordd orau o ddefnyddio’r cronfeydd hyn?

Felly, yr asesiad o argaeledd cronfeydd wrth gefn i awdurdodau lleol ar hyn o bryd yw y byddai cronfeydd wrth gefn cyffredinol neu heb eu dyrannu, ar lefel Cymru gyfan, yn talu am 10 diwrnod yn unig o gostau llywodraeth leol. Nawr, rwy'n gwybod, wrth gwrs, fod y darlun yn amrywio'n eithaf sylweddol, mae'n deg dweud, ar draws awdurdodau lleol yng Nghymru, ac rwy'n ymwybodol iawn o hynny. Gwn yr hoffai’r Ceidwadwyr inni ystyried lefel y cronfeydd wrth gefn pan fyddwn yn dyrannu’r grant cynnal refeniw, ond ni chredaf mai dyna’r peth cywir na'r peth teg i’w wneud, gan y daw'r lefel sy'n cronni o gronfeydd wrth gefn o ganlyniad i gyfnod hwy o wneud penderfyniadau gan y cyngor hwnnw, a chaiff sawl gwaith y cronfeydd wrth gefn hynny ei glustnodi ar gyfer gweithgareddau penodol. Ac mae'n werth nodi hefyd fod lefelau wrth gefn yn Lloegr wedi cynyddu dros 50 y cant mewn gwirionedd dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Felly, credaf ein bod yn gweld cynnydd yn y cronfeydd wrth gefn dros y ffin yn ogystal ag yng Nghymru. Ond fel y dywedaf, yn gyffredinol, nid ydynt ond yn cyfateb i werth 10 diwrnod o lywodraeth leol.

Question 3, Peredur Owen Griffiths.

Ie, mae'r rhain fel bysiau.

Rwy’n cyfarfod ag awdurdodau lleol yn rheolaidd, ac yn ddiweddar, bûm yng nghynhadledd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, ac rwyf hefyd wedi cyfarfod â gweithrediaeth CLlLC. Mae’r grant cynnal refeniw wedi’i ddiogelu mewn penderfyniadau ynghylch cyllideb 2023-24. Rwy'n croesawu'r ffordd bragmatig y mae llywodraeth leol yn gweithio gyda ni i wneud y mwyaf gyda'n gilydd o’r hyn y gellir ei gyflawni gyda’r cyllid sydd ar gael.

Thank you for that response, Minister.

Ar ôl siarad ag arweinwyr cynghorau, yn ogystal â nifer o arweinwyr cyrff eraill sy’n cael arian cyhoeddus, mae’n deg dweud bod llawer o bryder ynghylch yr adroddiadau fod twll du o £900 miliwn yng nghyllideb y Llywodraeth. Ychydig iawn o fanylion, os o gwbl, a gafwyd gyda'r cyfweliadau â'r cyfryngau ar y diffyg yn y gyllideb, sy'n gadael llawer o le i ddyfalu. Mae pobl yn pendroni, er enghraifft, a fydd unrhyw doriadau yn ystod y flwyddyn—ac rwy'n derbyn yr hyn rydych newydd ei ddweud. Gwn y byddwch yn gwneud cyhoeddiad ymhen pythefnos, ond mae pobl wedi bod yn aros yn hir iawn ac yn poeni am hyn ers misoedd. A allwch chi gywiro'r ffeithiau ar y mater, a chadarnhau na fydd angen gwneud toriadau yn ystod y flwyddyn i wasanaethau cyhoeddus rheng flaen? Ac a allwch chi hefyd ddweud wrth y Senedd sut y cyrhaeddwyd y ffigur o ddiffyg o £900 miliwn, gan fod dryswch ynglŷn ag o ble y daeth y ffigur hwnnw?

Yn sicr. Felly, yn gyntaf, hoffwn gydnabod a derbyn y pwynt y mae Peredur wedi’i wneud ynglŷn â'r pryder y mae sefydliadau ar draws y sector cyhoeddus yn ei deimlo ar hyn o bryd. Ac o ran sut y cyrhaeddwyd y ffigur o £900 miliwn, cynhaliwyd ymarfer gan swyddogion Trysorlys Cymru a'n dadansoddwyr, a fu'n edrych ar effaith chwyddiant a'r ffaith bod ein cyllideb bellach yn werth llawer llai nag yr oedd ar yr adeg y'i gosodwyd, yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant. Felly, effaith chwyddiant sy'n gyfrifol i raddau helaeth, a chredaf ein bod yn gweld hynny'n arbennig o glir gyda chyflogau'r sector cyhoeddus, lle mae rhai o'r dyfarniadau y bu'n rhaid inni gytuno arnynt yn amlwg wedi creu pwysau mawr ar ein cyllideb. Ond yn amlwg, dyna'r peth iawn i'w wneud. Felly, mae angen inni ddod o hyd i ffordd nawr o ddarparu ar gyfer hynny o fewn y gyllideb.

Ym maes iechyd, rydym wedi gweld costau meddyginiaethau'n cynyddu oddeutu 17 y cant, felly dyna faes arall o bwysau sylweddol, ynghyd â chost ynni, ac unwaith eto, ar yr ystad iechyd, mae hynny wedi bod yn eithaf difrifol. Rydym hefyd wedi gweld pobl yn peidio â dychwelyd at drafnidiaeth gyhoeddus yn yr un ffordd ag yr oeddem wedi’i rhagweld ar ôl y pandemig, yn enwedig ar y rheilffyrdd, lle credaf fod llai o opsiynau i allu addasu'r gwasanaethau, ac ati, i ymateb i hynny. Felly, dyna’r prif feysydd lle mae pwysau.

Fel y dywedwch, byddaf yn gwneud datganiad i’r Senedd ar 17 Hydref am ein dull o fynd i'r afael â'r mater penodol hwnnw, ond rydym yn dal i fireinio rhywfaint o’r gweithgarwch hwnnw. Yn amlwg, mae'r asesiadau effaith wedi bod yn bwysig iawn, felly pan fo cyd-Aelodau wedi bod yn ystyried o ba feysydd o'u cyllidebau i ryddhau arian, yn amlwg, maent wedi bod yn awyddus i gynnal asesiadau effaith cyn gwneud y penderfyniadau hynny. Ac yna, mae angen imi gynnal asesiad effaith gronnol drawslywodraethol real i ddeall ble fydd yr effeithiau'n cael eu teimlo fwyaf, oherwydd, wrth gwrs, pan fyddwn yn torri gwariant cyhoeddus, mae'n anochel mai'r bobl fwyaf agored i niwed sy'n mynd i deimlo effaith hynny, gan mai nhw yw'r bobl a fydd bob amser yn elwa fwyaf o wariant cyhoeddus beth bynnag.

Ac yna y peth olaf i'w ddweud ar hyn, wrth gwrs, yw nad Cymru'n unig sy'n teimlo'r pwysau hwn. Gwn fod yr Alban wedi bod yn teimlo’r pwysau mewn cyllidebau hefyd, ac fe wnaethant roi cyllideb frys ar waith y llynedd i fynd i'r afael â pheth o effaith chwyddiant bryd hynny. Yng Ngogledd Iwerddon, wrth gwrs, aethant y tu hwnt i'w terfyn gwariant adrannol y llynedd, felly maent yn gorfod ad-dalu arian i'r Trysorlys eleni. Ac mae Llywodraeth y DU yn cynnal adolygiad cynhyrchiant, ac rwy'n gobeithio glywed mwy am ganlyniadau'r adolygiad hwnnw yn natganiad yr hydref.

Weinidog, mae awdurdodau lleol ar draws fy rhanbarth eisoes yn nodi gorwariant enfawr, degau o filiynau o bunnoedd yn y coch, ymhell cyn i’ch toriadau cyllidebol frathu. Mae’n amlwg y bydd yn rhaid i’r fwyell ddisgyn yn rhywle, ond mae'n rhaid inni wneud pob ymdrech i sicrhau nad yw'n disgyn ar wasanaethau rheng flaen, na bod hyn yn esgus i gynyddu biliau’r dreth gyngor. Weinidog, yn y realiti economaidd ddidrugaredd newydd hon, a yw hi bellach yn bryd ystyried cost cynnal 22 o gynghorau? Onid yr unig ffordd o ddiogelu'r rheng flaen yw mynd i’r afael â gwastraff y swyddfa gefn? Felly, pa ystyriaeth a roddwyd gennych i ddiwygio llywodraeth leol yng Nghymru yn gyfan gwbl?

Felly, ychydig o bwyntiau allweddol i’w dweud. Yn gyntaf oll, rydym wedi diogelu’r grant cynnal refeniw yn y flwyddyn ariannol hon, ond wrth gwrs, bydd awdurdodau lleol yn teimlo effaith chwyddiant eu hunain, felly ni fydd eu harian yn mynd mor bell ag y deallwyd yn wreiddiol. Felly, yn anochel, credaf y bydd yn rhaid iddynt wneud penderfyniadau anodd iawn. Ond nid bwriad y Llywodraeth hon yw ad-drefnu llywodraeth leol yn gyfan gwbl, yn enwedig ar hyn o bryd. Nid oes unrhyw alwad gan lywodraeth leol inni wneud hynny. Yr hyn rydym wedi'i wneud yw rhoi system ar waith lle gall awdurdodau lleol gydweithio, a lle gallant gydweithredu a chaffael gyda'i gilydd lle maent yn ystyried bod hynny o fudd, a gwelwn hynny'n digwydd ledled Cymru—mae eisoes yn digwydd, y math hwnnw o gydweithio, ac mae hynny'n creu buddion i'r awdurdodau lleol hynny. Mae awdurdodau lleol yn dal i allu uno os yw'n rhywbeth y maent yn dymuno ei wneud. Mae hynny'n bosibl o dan y ddeddfwriaeth, ond unwaith eto, nid oes unrhyw awdurdodau wedi siarad gyda mi am hynny hyd yma.

Mae deddfwriaeth yn gosod llawer o ofynion ar awdurdodau lleol i fod yn agored ac yn dryloyw. Hefyd, cyhoeddais ganllawiau statudol diwygiedig yn ddiweddar i gynorthwyo cynghorau i ymgysylltu’n effeithiol â thrigolion. Mae archwilwyr a rheoleiddwyr yn gyfrifol am sicrhau bod cynghorau'n dilyn y ddeddfwriaeth a’r canllawiau hyn.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae cwmwl enfawr o ddirgelwch dros Gyngor Dinas Casnewydd yn dilyn penodi rheolwr dinas yn ddiweddar. Prif nod y rôl yw bod yn bwynt cyswllt a chyswllt cyntaf i fusnesau yng Nghasnewydd, ac eto nid oes gan unrhyw un syniad pwy sydd wedi cael y rôl, sy'n talu rhwng £37,000 a £41,000 y flwyddyn, gan ddefnyddio arian trethdalwyr. Nawr, cwestiwn cyffredin gan etholwyr sydd wedi dod ataf yw: sut ar y ddaear y mae busnesau i fod i gysylltu â'u rheolwr dinas pan nad ydynt yn gwybod pwy yw ef neu hi? Mae sïon ar led fod swydd gyfforddus wedi’i rhoi i gyn-ddirprwy arweinydd y cyngor a gollodd ei sedd yn yr etholiad blaenorol. Er gwaethaf ymdrechion mynych i ddatgelu pwy yw'r rheolwr dinas, mae uwch swyddogion yr awdurdod lleol wedi parhau i gadw'r rôl yn gyfrinach. Felly, Weinidog, a ydych yn cytuno â mi y dylai Cyngor Dinas Casnewydd roi'r gorau i'r holl ddirgelwch a bod yn onest gyda phobl Casnewydd, ac a wnewch chi ymuno â mi i annog y cyngor i wneud hynny? Diolch.

Yr hyn yr hoffwn ei ddweud yw y buaswn yn disgwyl i bob awdurdod lleol weithredu’n unol â’r safonau uchaf wrth recriwtio i swyddi o fewn eu sefydliadau, a gweithredu mewn ffordd agored a thryloyw. Credaf fod digon o ddeddfwriaeth ar waith i gefnogi hynny. Ond os oes dryswch ynglŷn â phwy i gysylltu â nhw mewn perthynas â materion rheoli dinas, yn y lle cyntaf, buaswn yn awgrymu y dylid ysgrifennu at yr arweinydd neu’r prif weithredwr, a all roi’r manylion cyswllt cywir i chi, gobeithio.

Mae Llywodraeth Cymru yn darparu’r cyllid, y fframwaith deddfwriaethol a’r canllawiau i gefnogi awdurdodau lleol i gyflawni eu dyletswyddau statudol mewn ffordd sy’n darparu hyblygrwydd er mwyn adlewyrchu anghenion lleol.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Dros yr ychydig fisoedd diwethaf, mae cynghorau lleol ledled Cymru wedi bod yn ymgymryd â'r gwaith o roi terfynau cyflymder diofyn 20 mya Llywodraeth Cymru ar waith, ac rydym wedi gweld bod y gost mewn arwyddion yn unig bellach wedi cyrraedd £40 miliwn, a chlywsom gan Sam Rowlands yn gynharach heddiw nad mewn cynghorau lleol yng Nghymru yn unig y mae hynny hyd yn oed, gan fod y gost honno wedi mynd i gynghorau yn Lloegr hefyd. Ond yr hyn yr oeddwn am ofyn i chi yn ei gylch oedd y gallu i gynghorau gadw ffyrdd 30 mya yn y lle cyntaf. Dywedodd y Prif Weinidog fod

'lle i awdurdodau lleol gadw 30 mya lle maen nhw'n credu mai dyna'r peth iawn i'w wneud.'

Mae'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn honni bod honno'n broses hawdd. Tybed beth yw eich barn ynglŷn â sylwadau cyngor Llafur Abertawe, yn yr ardal y mae’r ddau ohonom yn ei chynrychioli, sy'n dweud:

'Mae gan gynghorau ddisgresiwn cyfyngedig iawn i gynnal terfyn cyflymder o 30mya ar nifer o ffyrdd trefol lle mae'r ffyrdd hyn yn bodloni meini prawf penodol a osodwyd gan Lywodraeth Cymru.'

Ânt yn eu blaenau i ddweud:

'Nid cynghorau a wnaeth y penderfyniad ar hyn ac ni allant newid y penderfyniad'.

Felly, mae gennym Lywodraeth Cymru yn dweud bod disgresiwn, mae gennym gyngor Llafur Abertawe yn dweud bod y disgresiwn yn gyfyngedig iawn, pwy sy'n dweud y gwir?

Rwyf wedi bod yn falch iawn o fod mewn cysylltiad ag arweinydd cyngor Llafur Abertawe—er y dylwn ddweud, Lywydd, fod hynny yn fy rôl fel AS yn hytrach na fy rôl weinidogol—ond y nod yw cael sgwrs cyn bo hir i drafod y pryderon penodol hynny. Nodais fy niolch i’r tîm yn Abertawe, sydd wedi bod yn gweithio’n galed iawn i roi’r ddeddfwriaeth ar waith. Credaf fod y Dirprwy Weinidog wedi bod yn wirioneddol glir yn ei gyfraniad yn y ddadl yr wythnos diwethaf wrth ddweud, ar draws awdurdodau, fod

'cynghorau eisoes wedi defnyddio'r pwerau hynny i wneud eithriadau cyn cyflwyno'r cynllun.... Maent wedi arfer eu gallu i gadw rhai ffyrdd ar 30 mya, a dyna pam nad yw hwn yn bolisi cyffredinol, am fod rhai ffyrdd yn cael eu cadw ar 30 mya.'

Rwy'n dyfynnu o'r Cofnod yr wythnos diwethaf. Meddai:

'Mae ganddynt bwerau i wneud y newidiadau hynny, ac mae'r pwerau hynny'n parhau gyda nhw i'w defnyddio yng ngoleuni profiad. Gallant wneud newidiadau.'

Felly, credaf mai’r pwynt yr oedd y Dirprwy Weinidog yn ceisio'i gyfleu yno yw y bydd hwn yn ddarlun sy’n esblygu. Bydd pobl yn dysgu, bydd cynghorau'n dysgu o brofiad pa mor dda y mae'r broses o gyflwyno'r newid wedi mynd mewn ardaloedd penodol; ac yn sicr, credaf y bydd newidiadau mewn ardaloedd penodol lle mae cynghorau yn gweld synnwyr mewn newid i 30 mya—neu efallai y bydd yna ardaloedd lle mai 20 mya yw’r dewis cywir wedi’r cyfan. Felly, credaf ei bod yn bwysig rhoi rhywfaint o le i awdurdodau lleol anadlu, fel y gallant asesu beth sy’n digwydd ar lawr gwlad.

Mae adolygu llinellau’r gyllideb wedi bod yn broses gymhleth, ac nid yw wedi digwydd allan o gyd-destun. Rydym wedi bod yn gweithio’n adeiladol ar draws y Llywodraeth i ddeall effeithiau penderfyniadau a sicrhau bod yr effeithiau cronnol—gan gynnwys y rheini sy'n ymwneud â phlant a phobl ifanc—wedi’u hystyried a’u cofnodi.

Rwy’n sylweddoli bod y Gweinidog yn gorfod gwneud penderfyniadau anodd iawn, ac mae’n ffaith bod polisïau Llywodraeth y DU wedi gwaethygu tlodi plant yn aruthrol yng Nghymru a ledled y DU. Cymeradwyaf Lywodraeth Cymru am ymdrechu i gamu i’r adwy lle mae Llywodraeth y DU wedi methu lliniaru pethau, ond mae'n dal yn ffaith bod tlodi plant yn parhau i daflu cysgod hir dros ein cenedl. Mae sawl rhanddeiliad wedi codi pryderon ynghylch y strategaeth tlodi plant ddrafft yn y cyd-destun hwn: ei diffyg targedau a chanlyniadau mesuradwy, ac yn benodol, p'un a ydym yn cadw at Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cymhwyso Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn wrth ffurfio'i chyllidebau?

Byddaf yn sicrhau bod y Gweinidog sy’n arwain y gwaith o ddatblygu’r strategaeth hon yn ymwybodol o’r sylwadau hynny, er y credaf ei bod, yn ôl pob tebyg, wedi derbyn sylwadau gan yr un sefydliadau.

Ond o ran sut rydym yn ystyried hawliau plant a’r effeithiau ar blant yn ein cyllidebau, mae hynny’n digwydd pan fo Gweinidogion yn ystyried pa raglenni i’w cefnogi, pa ymyriadau i’w hariannu. Mae’r mathau hynny o asesiadau effaith yn digwydd ar y dechrau. Yr hyn sy'n digwydd erbyn iddynt gyrraedd y broses gyllidebol ehangach, mewn gwirionedd, yw cael y math hwnnw o ddealltwriaeth gronnol o effeithiau'r dewisiadau a wnawn. Mae’r rheini bob amser yn bwysig pan fyddwn yn datblygu’r gyllideb, ond credaf eu bod hyd yn oed yn fwy felly nawr pan fyddwn yn edrych ar feysydd i symud cyllid oddi wrthynt, fel y gallwn ddeall yr effeithiau’n iawn.

Cefais gyfle i glywed gan y comisiynydd plant yr wythnos diwethaf fel rhan o’r broses o ymgysylltu ynghylch y gyllideb—bob blwyddyn, rwy'n cael cyfarfod bord gron gyda phob un o’r comisiynwyr statudol—ac roedd hi’n awyddus i wneud pwyntiau tebyg iawn am bwysigrwydd nid yn unig ystyried anghenion a hawliau plant yn yr hyn a wnawn, ond dangos hynny hefyd.

Gwyddom fod disgyblion yng Nghymru ar ei hôl hi o gymharu â’u cyfoedion yn Lloegr o ran cyllid, o oddeutu £1,000 y disgybl. Gwyddom hefyd fod Cymru wedi derbyn gwerth £129 miliwn o gyllid ychwanegol y llynedd o ganlyniad i wariant uwch mewn ysgolion yn Lloegr. Fodd bynnag, er gwaethaf y cynnydd hwn gan Lywodraeth y DU, gwelwyd toriad o £6.5 miliwn gan Lywodraeth Cymru i gyllid addysg mewn termau real o gymharu â’r flwyddyn flaenorol. Mae canlyniadau arholiadau diweddaraf yn dangos bod ein graddau TGAU uchaf ar y lefel isaf ers pedair blynedd, yn ogystal â’n cyfraddau pasio TGAU. At hynny, mae gwaith ymchwil gan y Sefydliad Polisi Addysg wedi canfod bod bwlch anfantais ehangach yng Nghymru o’i gymharu â Lloegr. Gyda hynny mewn golwg, Weinidog, pa sgyrsiau rydych chi wedi’u cael gyda’r Gweinidog addysg ynghylch effaith toriadau i’r gyllideb addysg ar raddau disgyblion?

Rwy’n credu bod yr Aelod yn bod braidd yn anonest yn y cyfraniad hwnnw, mae arnaf ofn, oherwydd mae’n methu cydnabod bod ysgolion yng Nghymru yn cael eu hariannu drwy lywodraeth leol a thrwy’r grant cynnal refeniw. Ar ôl datganiad y gwanwyn, roeddwn yn glir iawn gyda’r Senedd fy mod wedi rhoi’r £170 miliwn o gyllid canlyniadol, a mwy, i lywodraeth leol. Felly, cafodd llywodraeth leol fudd o’r cyllid hwnnw, o gyllid a oedd yn ymwneud â gofal cymdeithasol, ac o gyllid pellach hefyd. Felly nid wyf yn credu ei bod yn deg dweud y bu toriad. Nid yn unig ein bod yn ariannu ysgolion drwy'r grant cynnal refeniw, mae gennym ystod eang o raglenni sy’n cael eu cefnogi drwy gyllideb y portffolio addysg hefyd, felly nid wyf yn credu bod y datganiad yn deg nac yn gywir.

Prynhawn da, Weinidog. Rwyf eisiau troi’n ôl at fater plant sy’n byw mewn tlodi, rhywbeth y gwn ein bod ni i gyd yn pryderu yn ei gylch. Rwyf am siarad rhywfaint am fy mhrofiadau personol o fod yn weithiwr cymdeithasol ym maes amddiffyn plant am 25 mlynedd. Nid yw’r ystadegau gennyf, ond credaf fod 90 y cant o’r teuluoedd y bûm yn gweithio gyda nhw yn byw mewn tlodi. Ac mae hynny'n rhywbeth nad oes yr un ohonom ei eisiau, ond mae hefyd yn cael effaith economaidd o ran y cyllidebau i'n gwasanaethau diogelu ac i'n hawdurdodau lleol allu diwallu anghenion y plant y mae angen eu hamddiffyn. Rwy'n hoffi'r dywediad fod owns o atal nawr yn werth pwys o wellhad yn y dyfodol. Rwy’n meddwl tybed sut y gall y Llywodraeth gyfrifo costau gwasanaethau diogelu, pan allem fod yn gwrthbwyso hwnnw, mewn gwirionedd drwy wneud yn siŵr nad yw ein plant yn byw mewn tlodi a gwneud yn siŵr eu bod yn cael y canlyniadau y byddem i gyd eu hangen a’u heisiau ar gyfer ein teuluoedd ein hunain. Diolch yn fawr iawn.

Un darn pwysig iawn o waith rydym wedi bod yn ei wneud gyda'n grŵp cynghori ar y gyllideb oedd edrych ar sut rydym yn diffinio ac yn mesur gwariant ar atal a chamau ataliol. Rwy’n credu bod y gwaith hwnnw wedi bod yn ddefnyddiol iawn yn helpu pob un ohonom i feddwl am ein cyllidebau, a hyd yn oed yn fwy felly, rwy’n credu, mewn cyfnod o ailflaenoriaethu, oherwydd pan fyddwch yn trin y tân o’ch blaenau mae’n wirioneddol anodd meddwl am atal tanau yn y dyfodol, onid yw. Felly, yr hyn rwy'n awyddus iawn i ni ei wneud gyda’r gwaith hwn yw bod yn ymwybodol bob amser o atal, nid yn unig gyda'r ochr gymdeithasol i bethau, ond mewn perthynas â'r argyfwng hinsawdd a natur hefyd. Oherwydd nid wyf eisiau gweld yr agenda ataliol a'r agenda newid hinsawdd yn cael eu hanghofio am nad ydynt yn ddigon pwysig, yn galw am sylw uniongyrchol, oherwydd maent yn bendant yn bwysig ac yn galw am frys. Rwyf eisiau rhoi sicrwydd i gyd-Aelodau mai dyna sydd ar flaen ein meddyliau pan fyddwn yn datblygu'r gwaith hwn, ac edrych ar sut rydym yn llenwi'r bwlch hwnnw yn ein cyllideb eleni.

Rwyf wedi dadlau dros fwy o bwerau benthyca i Lywodraeth Cymru dro ar ôl tro. Pan wneuthum gyfarfod â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys fis diwethaf, dadleuais y dylai’r gwelliannau diweddar i derfynau benthyca a chronfeydd wrth gefn o fewn fframwaith cyllidol yr Alban gael eu cymhwyso’n awtomatig i Gymru.

Cytunwyd ar fframwaith cyllidol Llywodraeth Cymru ym mis Rhagfyr 2016 ac mae’n gweithredu pwerau Deddf Cymru 2014. Cynyddodd y fframwaith derfyn benthyca cyfalaf Llywodraeth Cymru i £1 biliwn a’r terfyn blynyddol i £150 miliwn. Y llynedd, galwodd adroddiad gan y Sefydliad Materion Cymreig am wella pwerau benthyca Llywodraeth Cymru. Mae’n amlwg nad yw Llywodraeth y DU yn gallu nac yn fodlon buddsoddi, fel rydym newydd ei glywed heddiw, mewn prosiectau seilwaith hirdymor, fel y dangoswyd yn araith Prif Weinidog y DU y prynhawn yma, gyda chynlluniau llwybr HS2 heibio Birmingham yn cael eu canslo a chyda’r methiant i fuddsoddi’n ddigonol yn seilwaith Cymru. A yw'r Gweinidog yn cytuno felly fod angen y gallu arnom i fenthyca i fuddsoddi mwy ein hunain i allu cyflawni'r newid trawsnewidiol a chynaliadwy sydd ei angen ar Gymru?

Ydw, rwy’n cytuno’n llwyr â hynny. Mae ein terfynau benthyca yn fach iawn, a dyna un o’r rhesymau pam ein bod wedi gor-raglennu ein cyllideb gyfalaf eleni o £100 miliwn, er mwyn ceisio diogelu rhag unrhyw lithriant ac i wneud y defnydd mwyaf posibl o’r bunt Gymreig. Ond mae angen i ni gael mwy o bwerau benthyca yn flynyddol ac yn gyffredinol. Gallai fod yn fater o fynegeio benthyca yn ôl chwyddiant. Y flwyddyn nesaf byddai ein pwerau benthyca, er enghraifft, yn werth 17 y cant yn llai mewn termau real nag yr oeddent ar yr adeg y cytunwyd arnynt. Nid oes unrhyw beth yn symud gyda'r oes, felly mae'n bwysig fod Llywodraeth y DU yn rhoi'r hyblygrwydd syml hwnnw inni y mae wedi cytuno arno gyda'r Alban fel rhan o'i hadolygiad o'r fframwaith cyllidol. Nid ydym yn credu bod angen i ni gael adolygiad llawn, nid oes angen inni dreulio 18 mis yn edrych ar y fframwaith. Mae'n gweithio'n dda ar hyn o bryd. Ond rwy’n credu y byddai’r pethau syml, pragmatig y gallai Llywodraeth y DU eu gwneud i’n helpu i reoli ein cyllideb yn cael eu croesawu’n fawr, ac nid oes unrhyw reswm real o gwbl dros beidio â'u darparu.

Rwy'n credu bod Hefin David yn codi cwestiwn pwysig heddiw, ac yn sicr mae gennyf lefel o gydymdeimlad â'r heriau rydych chi'n eu hwynebu, Weinidog. Rwy'n credu yr hoffem ddeall lle gallwn edrych am gefnogaeth drawsbleidiol i ystyried rhai o'r pethau rydych chi'n gofyn amdanynt. Yn y cyfamser, un o’r pethau sy’n fy nharo i o hyd yw’r lefel uchel o gronfeydd wrth gefn sydd gan ein hawdurdodau lleol, hyd at tua £2.5 biliwn yma yng Nghymru. Tybed a oes cyfle, mewn perthynas â benthyca, i ddeall sut y gellid defnyddio rhai o'r cronfeydd wrth gefn hynny i gefnogi benthyca i Lywodraeth Cymru? Efallai y bydd o fudd i rai o’ch uchelgeisiau gwaith cyfalaf gan gefnogi awdurdodau lleol ar yr un pryd mewn perthynas â llog, efallai, y gellir ei dalu iddynt dros gyfnod hwy. Nid wyf yn siŵr pa sgyrsiau rydych wedi’u cael, neu a yw hwnnw’n rhywbeth y gallech fod wedi’i ystyried.

Diolch am y cwestiwn. Hefyd, rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod bod cefnogaeth drawsbleidiol sylweddol i beth o'r hyblygrwydd cyllidol eithaf syml rydym yn gofyn amdano. Mae’r Sefydliad Astudiaethau Cyllid hefyd wedi awgrymu y byddai’n beth rhesymol i Lywodraeth y DU ei wneud, ac rwy'n gwybod bod y Pwyllgor Cyllid wedi bod yn gefnogol iawn iddo yn y gorffennol. Felly rwy'n meddwl bod yna gynghreirio go iawn ar hynny.

O ran benthyca â chymorth, rydym wedi cael trafodaethau â llywodraeth leol. Mae’n ddyddiau cynnar, felly nid wyf mewn sefyllfa i ddweud llawer mwy heb ddweud gormod am yr hyn y buom yn ei drafod. Ond pan fyddwn yn gallu dweud mwy, byddaf yn fwy na pharod i roi mwy o wybodaeth i'r Senedd.

Rwy’n trafod y fformiwla gyllido yn rheolaidd gydag is-grŵp cyllid y cyngor partneriaeth. Mae’r fformiwla gyllido’n parhau i gael ei datblygu a’i chytuno gyda’r is-grŵp dosbarthu i ddiweddaru ac adolygu’r data a’r ffactorau yn y fformiwla gan gynnwys teneurwydd poblogaeth, gwasgariad ac amddifadedd.

Weinidog, mae’n gwbl amlwg i bawb fod y fformiwla gyllido llywodraeth leol yng Nghymru wedi dyddio ac nad yw’n addas i’r diben. Mae ganddi dros 4,000 o newidynnau, gyda rhai ohonynt yn dyddio’n ôl i’r 1990au, ac a dweud y gwir, mae’n fformiwla sy'n gwahaniaethu ar sail oed nad yw’n gwasanaethu’r awdurdodau lleol sydd â phoblogaethau hŷn. Nid yw’n gwasanaethu awdurdodau lleol gwledig yn dda ychwaith. Mae’n amlwg fod angen ei hadolygu'n annibynnol. Ni fydd pwyllgor cyllid Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn cydsynio i newid sylweddol am fod gormod o enillwyr a chollwyr o gwmpas y bwrdd sydd â diddordeb uniongyrchol yn y mater. A gaf fi eich annog i ddefnyddio synnwyr cyffredin a chael rhywun annibynnol i ddod i edrych ar hyn yn fanwl fel y gallwn gael fformiwla deg sy’n gweithio i bob rhan o Gymru?

Wel, hoffwn ddweud bod 72 y cant o’r cyllid yn cael ei ddiweddaru’n flynyddol, ac mae hynny’n cynnwys y data poblogaeth, sy’n 25 y cant o’r cyllid. Mae hwnnw eisoes yn defnyddio'r data poblogaeth diweddaraf. Daw hwnnw o gyllideb 2020-21. Rhoddais yr wybodaeth ddiweddaraf i’r is-grŵp cyllid yr wythnos diwethaf—neu’n ddiweddar—mewn cyfarfod ar waith ar y gweill i ddiweddaru’r data poblogaeth, a hefyd y dangosyddion cyfrifiad eraill sydd bellach yn dod drwodd ar fesurau teneurwydd poblogaeth a gwasgariad. Gall hynny achosi corddi sylweddol o fewn y dosbarthiad.

Hefyd, cynhaliodd yr is-grŵp dosbarthu weithdy yn ddiweddar i edrych ar ddata newydd y Swyddfa Ystadegau Gwladol sydd ar gael ar gyfer teneurwydd poblogaeth, a’r modelu ystadegol sy’n sail i’r dangosyddion meithrin a chynradd, ac effaith bosibl newidiadau i gymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim ar ddangosyddion amddifadedd. Felly, mae llawer iawn o waith yn mynd rhagddo drwy'r amser i geisio gwneud yn siŵr fod y fformiwla'n gyfredol ac yn glir.

Gadewch inni gofio hefyd ein bod yn dechrau ar gyfnod lle rydym yn edrych ar ddiwygio’r dreth gyngor. Nawr, yn anochel, bydd hynny'n cael effaith ar gyllid llywodraeth leol gan y bydd yn newid y sylfaen drethu ar gyfer yr awdurdodau lleol hynny. Felly, faint o ansicrwydd a newid rydym ni eisiau ei gyflwyno i’r system ar un adeg? Yn amlwg, ar hyn o bryd rydym yn meddwl pa gymorth trosiannol y gallai fod ei angen ar awdurdodau lleol yng nghyd-destun gwneud y dreth gyngor yn decach. Ond ar hyn o bryd rwy’n credu bod llawer o waith yn mynd rhagddo ar ddiweddaru’r fformiwla. Fel bob amser, os yw llywodraeth leol eisiau cael y drafodaeth honno am adolygiad mwy trylwyr—

Mae'n ateb stoc.

—yna, rwy’n fwy na pharod i gael y trafodaethau hynny. Mae’r Aelod yn dweud ei fod yn ateb stoc, ond mae’r Aelod yn gofyn y cwestiwn i mi drwy’r amser, ac nid yw’r ateb wedi newid.

Rwy’n cyfarfod yn rheolaidd ag awdurdodau lleol yn yr is-grŵp cyllid a’r cyngor partneriaeth i drafod cyllidebau a phwysau. Mae fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet hefyd yn cyfarfod yn aml â chynghorau i drafod materion sy’n ymwneud â’u portffolios.

Diolch, Weinidog. Yn amlwg, cawsom thema gyson yn y cwestiynau heddiw. Mae fy nghyngor fy hun, Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, wedi cyfarfod â mi yn ddiweddar ac wedi dweud mai’r tri phrif faes y maent yn gwario’r rhan fwyaf o’u cyllideb arnynt yw: digartrefedd, amddiffyn plant, a chludiant o’r cartref i’r ysgol. Mae’r rhain i gyd yn ofynion statudol ac felly, mae'n rhaid eu blaenoriaethu.

Ond wrth gwrs, mae hyn yn cael effaith ganlyniadol. Er enghraifft, mae ymrwymiad enfawr nawr i adeiladu Ysgol Heronsbridge newydd ym Mhen-y-bont ar Ogwr—yr ysgol arbennig leol—ond mae'r gyllideb a osodwyd ar ei chyfer ychydig flynyddoedd yn ôl bron wedi dyblu nawr oherwydd chwyddiant. Wyddoch chi, mae'r holl bethau hyn—. Ac eto, rwyf eisiau canmol fy awdurdod lleol am ein bod yn dal i adeiladu ysgolion newydd. Rydym yn gweld adfywiad ym Mhorthcawl ac ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Mae’r amddiffynfeydd môr wedi cael eu gwneud ym Mhorthcawl yn ddiweddar i amddiffyn cartrefi a busnesau. Mae cymaint yn cael ei wneud.

Ond rwy’n tybio mai’r hyn y mae pawb yn ei godi yma heddiw yw’r ffaith bod yna bryder enfawr nawr, gyda chyllideb Llywodraeth Cymru ar y gorwel. Dyma fy nghwestiwn: a fyddwch chi’n parhau i gael y sgyrsiau hynny fel eu bod yn gwybod beth i'w ddisgwyl o'r gyllideb honno ymlaen llaw, a hefyd fel y gallant gael sicrwydd na fyddant yn waeth eu byd—neu na fyddant yn cael eu trin yn wahanol, am wn i—i unrhyw ran arall o'n sector cyhoeddus yng Nghymru? Diolch.

Rwy'n awyddus iawn i barhau â’r trafodaethau hynny gyda llywodraeth leol, a bod mor agored a gonest gyda nhw ag y gallwn fod ar bob pwynt o'r broses hon. Fel y dywedais, bûm yng nghynhadledd CLlLC ac fe gyfarfûm â swyddogion gweithredol llywodraeth leol Cymru yn ddiweddar, a llwyddais i gael y sgwrs ynglŷn â sut rydym yn rheoli’r pwysau penodol ar y gyllideb.

Wrth gwrs, un rhan yn unig o'r darlun yw'r grant cynnal refeniw. Mae gennym grantiau penodol sy’n mynd i awdurdodau lleol hefyd. Un peth y credaf ei fod yn cael croeso mawr yw’r gwaith a wnawn ar leihau’r baich gweinyddol ar awdurdodau lleol. Ar adeg pan nad oes mwy o arian gennym i’w ddarparu, credaf mai’r hyn y gallwn ei wneud yw rhoi hyblygrwydd iddynt ddefnyddio’r arian sydd ganddynt. Mae’r gwaith hwnnw wedi cael croeso arbennig, ac rwy’n gobeithio gwneud rhywfaint o gynnydd o leiaf yn y gyllideb nesaf.

Finally, question 10—Rhys ab Owen.

Dyrannwyd dros chwarter y setliad llywodraeth leol diweddaraf ar sail 22 o ddangosyddion amddifadedd, gan alluogi awdurdodau lleol i nodi a darparu cymorth i’r ardaloedd lle mae fwyaf o angen.

Diolch, Weinidog. Mae fy nghwestiwn yn debyg i gwestiwn Darren Millar ond o safbwynt gwahanol. Fel y gwyddoch, nododd yr ymchwil gan Oxford Consultants for Social Inclusion ardaloedd yng Nghymru lle mae dros 800,000 o bobl yn byw fel ardaloedd cydnerthedd isel, ardaloedd sydd yn bennaf ar gyrion ardaloedd poblogaeth mawr, megis Trelái a Llaneirwg yng Nghaerdydd, ac rwy'n siŵr y gallech feddwl am ardaloedd tebyg yn eich etholaeth chi—ardaloedd sydd â chysylltedd gwael â'r gymuned ehangach, economi grebachlyd a llai o asedau cymunedol. Mae'r adroddiad hefyd yn dangos gwir effaith hyn ar y bobl sy'n byw yn yr ardaloedd hyn—cyfraddau uwch o ddiweithdra, lefelau is o gymwysterau a disgwyliad oes byrrach. Mae'n anhygoel fod gan bobl ddisgwyliad oes byrrach oherwydd lle maent yn byw.

Fel y dywedodd Jenny Rathbone a Sarah Murphy mewn cwestiynau blaenorol, rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru wedi wynebu dewisiadau anodd iawn, ond a wnewch chi ystyried addasu'r fformiwla gyllido llywodraeth leol i gyfrif am y gwaith ymchwil newydd pwysig hwn? Diolch yn fawr.

Diolch am y cwestiwn. Mae fy swyddogion yn edrych yn ofalus ar yr ymchwil. Un cwestiwn rwyf wedi ei ofyn iddynt yw i ba raddau y byddai'n gwneud gwahaniaeth i'r fformiwla—a fyddai'n gwneud gwahaniaeth sylweddol ac ystyrlon i'r swm o arian y byddai awdurdodau lleol yn ei gael pe baem ni'n gwneud rhai o'r newidiadau? Nid wyf yn gwybod yn iawn beth yw'r ateb i'r cwestiwn hwnnw ar hyn o bryd, ond mae'n rhywbeth rydym yn edrych arno.

Er hynny, mae'r fformiwla'n ystyried rhai o'r ffactorau sy'n ymwneud â phwysigrwydd effaith amddifadedd ar wahanol wasanaethau. Felly, er enghraifft, cynyddwyd y pwysoliad ar gyfer teneurwydd poblogaeth yn y gorffennol mewn perthynas â gwasanaethau cymdeithasol, ac roedd hynny o ganlyniad i'r gwaith y mae ein his-grŵp dosbarthu wedi'i wneud. Felly, mae'n edrych ar rai o'r ffactorau hyn, ond rwy'n sicr yn awyddus i edrych yn fanwl ar yr adroddiad hwnnw gyda fy swyddogion, ac mae'n adroddiad sydd wedi bod o gymorth mawr yn fy marn i.

Thank you, Minister.

The next item will be questions to the Minister for rural affairs and north Wales. The first question is from Cefin Campbell.

Diolch. Rydym yn parhau i gefnogi ein ffermwyr a'n rheolwyr tir drwy gynlluniau buddsoddi gwledig, gan fuddsoddi dros £200 miliwn. Fodd bynnag, mae yna effeithiau anochel o ganlyniad i derfynu'r rhaglen datblygu gwledig, gan fod Llywodraeth y DU wedi gadael ein cymunedau gwledig gyda £243 miliwn yn llai na phe byddem wedi aros o fewn yr Undeb Ewropeaidd.

Thank you very much. Well, last week in the Chamber, I referred to the fact that the Fflecsi Bwcabus programme in Ceredigion, Carmarthenshire and Pembrokeshire would come to an end at the end of the month, and I asked the Welsh Government to do everything within its ability to safeguard this crucial service, which is a saviour for so many people in our rural communities, particularly. As you know, Bwcabus is partially funded through the RDP, one of the EU's funds. The programme, on average over the last few years, has been receiving some £500,000 per annum from this fund.

Now, recently, an Audit Wales report back in March this year showed that £58 million from the RDP fund remained unspent, and that there was a risk that Wales would lose that funding unless we used it before the end of the year. So, we're in a very, very strange position. It appears that, on the one hand, there's substantial funding that's unspent, and yet there's no money to pay for the continuation of Bwcabus, so this is a very strange situation. Could I ask you, therefore, to provide us with the latest information as to how much RDP grant money is left to spend? What steps have you taken to ensure that these funds are fully spent? And if there is funding remaining, would you give us an assurance that the Bwcabus service will continue?

Diolch. Fel y dywedwch, mae Bwcabus wedi cael ei ariannu gan yr UE am yr ychydig flynyddoedd diwethaf, ond mae'r cyllid hwnnw bellach yn dod i ben. Ond nid yw'n syndod o gwbl, oherwydd nid oes unrhyw gyllid heb ei ddyrannu o'r cynllun datblygu gwledig. Felly, mae gennym tan ddiwedd y flwyddyn hon i wario pob ceiniog o'r arian hwnnw. Ac rwyf wedi dweud yn gwbl glir fy mod yn disgwyl i bob ceiniog gael ei gwario, felly rydym wedi gor-ddyrannu'r cyllid oherwydd ein bod yn gwybod, o flynyddoedd lawer o brofiad, fod cyllid y cynllun datblygu gwledig—yn ddieithriad, mae cynlluniau'n dod yn ôl heb fod wedi gallu gwario'r arian. Felly, rydym wedi dysgu o'r gwersi hynny ac eleni rydym wedi gor-ddyrannu. Felly, nid oes £58 miliwn heb ei wario, efallai fod hynny'n wir ar ddechrau'r flwyddyn, ond erbyn diwedd y flwyddyn, gallaf sicrhau'r Aelod y bydd y cyfan wedi'i wario. Rwy'n cyfarfod â fy swyddogion o dîm y rhaglen datblygu gwledig yn rheolaidd i sicrhau eu bod yn gwthio pob cynllun sydd wedi cael cyllid drwy'r rhaglen datblygu gwledig i sicrhau eu bod yn gallu dyrannu'r arian hwnnw'n llawn, oherwydd rwy'n falch iawn o'r hyn y mae'r cynllun datblygu gwledig wedi'i gyflawni yma yng Nghymru. Felly, ni fydd unrhyw danwariant erbyn diwedd y flwyddyn hon.

Weinidog, fe wyddoch fy mod wedi eich herio o'r blaen ar gyllid y rhaglen datblygu gwledig a sut y cafodd ei wario, gan nodi adroddiad deifiol Archwilio Cymru a ganfu fod miliynau o bunnoedd o arian trethdalwyr wedi cael ei ddyrannu gan Lywodraeth Cymru drwy ffafriaeth a cheisiadau uniongyrchol. Gelwais am adolygiad annibynnol o'r rhaglen datblygu gwledig, ac fe wnaethoch wrthod, gan ddweud eich bod yn hyderus fod gwersi wedi'u dysgu. Ond gyda chynllun newydd Cynefin Cymru, mae'n ymddangos nad oes unrhyw wersi wedi'u dysgu, oherwydd ni chafwyd asesiad effaith, ni chafwyd ymgynghoriad, ac yn fwy rhyfeddol, ni chafwyd cyllideb. Mae Llywodraeth Cymru yn y sefyllfa unigryw o fod wedi cythruddo'r lobi amgylcheddol a'r gymuned ffermio ag un ergyd. I ddyfynnu un ffermwr: 'Pe na bai mor ddifrifol yn ariannol, byddai'n chwerthinllyd.' Mae Cymdeithas y Pridd Cymru wedi disgrifio'r cynllun newydd fel un 'brawychus'. Felly, gyda'r rhaglen datblygu gwledig yn dod i ben, gyda Glastir yn dod i ben, ac o ystyried na fydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn cael ei lansio tan 2025, pa sicrwydd y gallwch ei roi nad yw'r bont rhwng gwaddol a chymorth newydd yn dymchwel o dan y Llywodraeth hon?

Rwy'n credu bod angen inni fod yn glir iawn ynglŷn â phwrpas y cynllun Cynefin. Roedd pawb—pawb—yn gwybod bod cynlluniau Glastir yn dod i ben ar ddiwedd y flwyddyn hon. Ni allwn ei ymestyn mwyach. Fe wneuthum ei ymestyn dro ar ôl tro. Mae'n amhosibl imi ei ymestyn ymhellach eto. Pe byddem wedi aros yn yr Undeb Ewropeaidd, byddai'r cyllid hwnnw ar gael o hyd. Nid yw ar gael, felly rydym mewn byd hollol newydd. Mae'n newid enfawr, ac rwy'n deall ei fod yn newid enfawr i'n ffermwyr, ond roeddent i gyd yn gwybod ei fod yn dod i ben eleni. Roedd pawb yn gwybod, pob un ohonynt. Nid oes unrhyw bwynt i chi ysgwyd eich pen, roedd pawb yn gwybod bod cynlluniau Glastir yn dod i ben eleni.

Nawr, fe ofynnwyd i mi sicrhau, yn enwedig gan yr undebau ffermio, fod gennym gynllun amaeth interim cyn cyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy ym mis Ebrill 2025. Felly, rwyf wedi gwneud hynny. Roedd yna ffenestr fach iawn i allu gwneud hynny. Buom yn gweithio'n agos iawn gydag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr a chydag Undeb Amaethwyr Cymru a llawer o randdeiliaid eraill i geisio creu cynllun cyn gynted â phosibl. A dyna a wnaethom. Ddydd Gwener diwethaf, agorwyd y cynllun hwnnw. Rydym eisoes wedi derbyn dros 100 o geisiadau.

Ni wneuthum ddweud o gwbl y byddai'r arian yr un fath â Glastir. Er enghraifft, nid wyf yn gwybod ar hyn o bryd beth yw'r gyllideb oherwydd rydym ni, fel Llywodraeth, ar draws y Llywodraeth, gyda fy holl gyd-Weinidogion, yn gorfod ailflaenoriaethu cyllideb eleni—nid cyllideb y flwyddyn nesaf, cyllideb eleni. Felly, llwyddais i sicrhau bod gennym gronfa fach o arian ar gyfer y cynllun hwn. Rwy'n falch iawn fod y cynllun yno. A pheth arall, gallwch ddweud bod pawb yn anhapus am y peth, ond mae yna ffermwyr wedi dweud wrthyf pa mor falch ydynt o gael cynllun amaeth-amgylcheddol y gall pob ffermwr wneud cais amdano, oherwydd nid oedd hynny'n wir gyda Glastir.

Diolch. Ein huchelgais yw i bob anifail yng Nghymru gael ansawdd bywyd da. Mae ein blaenoriaethau ar gyfer lles anifeiliaid wedi'u nodi yn 'Cynllun Lles Anifeiliaid Cymru 2021-26'. Mae'n cynnwys amserlen ar gyfer cyflawni camau gweithredu allweddol yn erbyn ymrwymiadau'r rhaglen lywodraethu a blaenoriaethau lles anifeiliaid eraill.

Diolch i'r Gweinidog am hynny. Rwy'n credu bod yn rhaid inni gofio bod anifeiliaid domestig yn fodau ymdeimladol. Mae gan Lywodraeth Cymru hanes ardderchog o ddeddfu ar gyfer lles anifeiliaid domestig. Er enghraifft, mae bellach yn anghyfreithlon i werthwr masnachol werthu cŵn bach neu gathod bach nad ydynt wedi eu magu eu hunain ar eu tir eu hunain, ac mae'n rhaid iddynt sicrhau bod y fam yn bresennol. Rwy'n dal i aros i ficrosglodynnu cathod gael ei wneud yn orfodol, ond rwy'n gobeithio y byddwch chi'n dweud y bydd hynny'n digwydd yn y dyfodol agos. Ond mae'r rhan fwyaf o greulondeb tuag at anifeiliaid yn seiliedig ar anwybodaeth yn hytrach na phobl yn ceisio bod yn greulon tuag at yr anifeiliaid. A wnaiff y Llywodraeth ystyried ei gwneud yn orfodol i ddarparu gwybodaeth ar sut i ofalu am gwningod i berchnogion cwningod newydd?

Diolch. Wrth gwrs, mae'n Ddiwrnod Anifeiliaid y Byd heddiw. Fe wnaethom ni ei ddathlu ddiwrnod yn gynnar eleni yma yn y Senedd ddoe gyda digwyddiad wedi'i noddi gan Luke Fletcher. Rwyf wedi ymrwymo i edrych ar ficrosglodynnu cathod fel y gwyddoch, ac er nad oes gennym ymgynghoriad wedi'i gynllunio ar gyfer eleni, mae'n sicr yn rhywbeth rydym yn edrych arno mewn perthynas â chronfeydd data ar gyfer cathod a chŵn. Rwy'n ddiolchgar iawn fod yr Aelod bob amser yn cadw'r mater hwnnw ar yr agenda. Rwy'n credu bod perchnogaeth gyfrifol ar bob anifail yn bwysig iawn, a byddaf yn sicr yn ystyried ei gais.

Weinidog, mae torri cynffonnau cŵn bach wedi cael ei wahardd yng Nghymru ers 2007, gyda rhai eithriadau ar gyfer bridiau penodol o gŵn gwaith. Cyfarfûm â grŵp o filfeddygon yn fy etholaeth yn ddiweddar a oedd yn dweud wrthyf, pan fo pobl yn dod â'u cŵn bach i'r filfeddygfa ar gyfer eu brechiadau, na allant brofi bod cynffonnau'r anifeiliaid anwes hynny wedi cael eu torri'n iawn mewn gwirionedd. Pan fyddant yn hysbysu'r adran safonau masnach leol neu'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion, nid yw'r rheini'n fodlon ymchwilio ac nid ydynt yn cymryd unrhyw gamau gorfodi yn gysylltiedig â hynny. Felly, hoffwn wybod: beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod y cyrff hyn yn gorfodi'r rheoliadau rydym yn eu pasio yma yn y Senedd hon i wella lles ein hanifeiliaid domestig yng Nghymru?

Diolch. Nid yw hwnnw'n fater sydd wedi cael ei godi gyda mi o'r blaen, ond byddaf yn sicr o siarad gyda'r prif swyddog milfeddygol mewn perthynas â hynny, a hefyd, yn amlwg, gyda'r Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion—rwy'n cyfarfod â phrif weithredwr yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion yn aml iawn—oherwydd os yw hynny'n wir, mae'n destun pryder mawr. Ond fe wnaf edrych ar hynny ac fe wnaf ysgrifennu at yr Aelod. Diolch.

Questions now from the party spokespeople. Welsh Conservatives spokesperson, Darren Millar.

Diolch yn fawr, Lywydd. Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol fod Awdurdod Tân ac Achub Gogledd Cymru wedi bod yn cynnal adolygiad o'r ddarpariaeth frys ledled gogledd Cymru, ac wedi cynnal ymgynghoriad ar dri opsiwn ar gyfer newid. Bydd pob un o'r opsiynau hynny'n gweld toriadau a gostyngiadau yn y ddarpariaeth frys mewn lleoliadau allweddol ar draws y rhanbarth, gan gynnwys israddio gorsafoedd tân yn y Rhyl a Glannau Dyfrdwy, ac mae dau o'r opsiynau yn argymell cael gwared ar injan dân â chriw yn eich etholaeth chi yn Wrecsam. Mae Undeb y Brigadau Tân wedi disgrifio'r argymhellion fel,

'tair ffordd wahanol o roi'r cyhoedd mewn perygl'.

Weinidog, fel Gweinidog gogledd Cymru, a ydych chi'n cytuno â nhw?

Wel, yn amlwg, mae hwn yn gyfnod o ddewisiadau anodd iawn i bawb, ond rwy'n credu bod hwn yn fater lleol a gweithredol i awdurdod tân ac achub gogledd Cymru, ac nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw reswm i ymyrryd. Ar hyn o bryd, rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn cadw llygad barcud ac yn cyfarfod â'r prif swyddog tân yn rheolaidd, ond yn amlwg, mae unrhyw beth sy'n effeithio ar y ffordd y mae ein gwasanaethau brys yn gallu ymateb yn destun pryder.

Wel, Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am y gwasanaeth tân yng ngogledd Cymru yn y pen draw, ac rydym yn gwybod, Weinidog, fod y gwasanaethau tân yn y Rhyl a Glannau Dyfrdwy yn cael eu staffio bob awr o'r dydd am resymau da ar hyn o bryd: mae'r orsaf yn y Rhyl yn gwasanaethu canolfan boblogaeth fawr iawn, gyda llawer ohoni'n ddifreintiedig, ac mae wedi'i lleoli ar ran o arfordir gogledd Cymru sydd â'r nifer fwyaf o eiddo'n wynebu perygl llifogydd. Gwyddom fod Glannau Dyfrdwy yn gwasanaethu poblogaeth fawr iawn, mewn ardal sy'n cynnwys ardal ddiwydiannol fawr, lle gall argyfyngau fod yn drychinebus i'r rhai sy'n gweithio ac yn byw gerllaw. Ac yn Wrecsam, mae'r tair injan dân a'r criwiau'n hanfodol i ddiogelwch y ddinas, y ganolfan boblogaeth fwyaf yng ngogledd Cymru.

Y llynedd, o dan y trefniadau darpariaeth frys presennol, cyflawnodd Gwasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru garreg filltir eithriadol: hon oedd y flwyddyn gyntaf lle na chafwyd unrhyw farwolaethau'n gysylltiedig â thân. Nawr, mae hynny'n awgrymu i mi fod y model presennol yn gweithio'n dda iawn. Felly, a ydych chi'n cytuno y bydd ailddyrannu a thorri adnoddau yn y ffordd y mae'r awdurdod tân yn ei argymell yn rhoi'r cyflawniad hwnnw a bywydau pobl mewn perygl?

Fel y dywedais, mae hwn yn fater lleol a gweithredol i Awdurdod Tân ac Achub Gogledd Cymru. Mater iddyn nhw yw dod o hyd i ateb sy'n gynaliadwy, yn fforddiadwy—mae'n rhaid iddo fod yn deg â'u gweithlu, mae'n rhaid iddo fod yn deg â chymunedau gogledd Cymru. Ac rwy'n cydnabod y gallai'r hyn sy'n cael ei gynnig achosi rhywfaint o bryder i'r cymunedau hynny, ond rwy'n credu bod y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn sicr wedi annog yr awdurdod tân ac achub i geisio dod o hyd i ateb sy'n gynaliadwy ac yn fforddiadwy, ac sy'n deg, fel y dywedais, nid yn unig â'u gweithlu ond sy'n deg â phobl gogledd Cymru hefyd.

Edrychwch, rwy'n derbyn mai awdurdod tân gogledd Cymru sydd â'r cyfrifoldeb gweithredol, ond chi yw Llywodraeth Cymru. Chi sy'n gosod y canllawiau. Chi sy'n gosod y canllawiau i'r sefydliad hwn weithredu. Chi hefyd sy'n gyfrifol am sicrhau bod lleisiau rhanddeiliaid fel undebau yn cael eu clywed ar draws y sector cyhoeddus. Felly, mae'n destun syndod i mi nad oes mwy o ymdrech i'w gweld yn cael ei gwneud gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod llais Undeb y Brigadau Tân, yn enwedig, yn cael ei glywed. Maent yn dweud wrthym, fel Aelodau lleol o'r Senedd yng ngogledd Cymru, na fu unrhyw ymgysylltiad â'r undeb fel rhanddeiliad allweddol wrth ddatblygu'r cynigion sydd wedi bod yn destun ymgynghoriad cyhoeddus cyn iddynt gael eu cyhoeddi. Nawr, mae hynny'n amlwg yn annerbyniol. Mae pob diffoddwr tân proffesiynol eisiau i bobl fod yn ddiogel. Maent i gyd eisiau gwell darpariaeth frys ar draws gogledd Cymru gyfan, ac mae Undeb y Brigadau Tân, fel y gwyddoch fel Aelod gogledd Cymru, wedi datblygu dau gynnig arall, a bydd y ddau ohonynt yn sicrhau'r ddarpariaeth frys ychwanegol gan gynnal y trefniadau staffio 24/7 yn y Rhyl a Glannau Dyfrdwy, a chynnal yr injan dân a'r criw yn Wrecsam a oedd i fod i gael eu torri. A wnewch chi ymuno â mi i annog Awdurdod Tân ac Achub Gogledd Cymru i roi ystyriaeth ddifrifol i gynigion rhesymol Undeb y Brigadau Tân, ac a wnewch chi weithio gyda'ch cyd-Weinidogion a'r Gweinidog partneriaeth gymdeithasol i sicrhau bod canllawiau newydd yn cael eu darparu i'n hawdurdodau tân ac achub yng Nghymru i sicrhau ymgysylltiad ag Undeb y Brigadau Tân, a rhanddeiliaid allweddol eraill yn wir, cyn i unrhyw gynlluniau gael eu cyflwyno ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus? Nid yw hynny wedi digwydd yn yr achos hwn, a dylai fod wedi digwydd.

Wel, gan wisgo fy het AS, rwy'n sicr yn credu bod ymgysylltu yn digwydd. Fel y dywedais, mae'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, sydd yn ei sedd ac a fydd wedi clywed eich sylwadau, yn cadw llygad barcud ar hyn. Ond mater i Awdurdod Tân ac Achub Gogledd Cymru yw hyn yn bendant. Mae'n gwbl hanfodol eu bod yn ymgysylltu, a fy nealltwriaeth i yw eu bod yn ymgysylltu, a'u bod yn gwrando. Ond nawr mae angen iddo weithredu o fewn y terfynau y mae'n eu gosod iddo'i hun, ac rwy'n gwybod y bydd y Dirprwy Weinidog yn cyfarfod yn rheolaidd â phennaeth tân gogledd Cymru.

Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.

Diolch, Lywydd. Weinidog, mae manylion am gynllun Cynefin Cymru braidd yn aneglur o hyd, onid ydynt? Ac rwy'n cytuno'n llwyr gyda'r undebau ffermio pan fyddant yn dweud wrthym fod yr amwysedd yn peri pryder i'r rhai sy'n ystyried ymuno â'r cynllun, yn enwedig y nifer fawr o ffermwyr a oedd yn meddu ar gontractau Glastir yn flaenorol. Nawr, roedd y newid o daliadau Glastir i fod i ddigwydd yn ddi-dor—mae'n rhywbeth rydych chi wedi'i addo—ond yn amlwg nid yw'n ymddangos yn ddi-dor. Mae yna ymdeimlad o ansicrwydd, mae yna ymdeimlad o ddryswch, ac mae hynny wrth gwrs yn golygu y gallai ffermwyr droi eu cefnau ar y cynllun, gan danseilio degawdau o fuddsoddiad mewn cynlluniau amaeth-amgylcheddol blaenorol, a'r amcanion polisi rydych chi wedi'u nodi yn y Bil amaeth, amcanion rydych chi a llawer ohonom yn gobeithio eu cyflawni drwy'r cynllun ffermio cynaliadwy. Felly, a wnewch chi dderbyn nad yw dod â thaliadau Glastir i ben yn y ffordd sy'n digwydd nawr, gyda'r cynllun interim byr-rybudd byrdymor hwn, yn ddi-dor o gwbl, a bod diffyg eglurder a natur frysiog y cynllun yn gadael marc cwestiwn enfawr dros lefelau cyfranogiad?

Wel, rwy'n meddwl iddo gael ei ruthro—. Roedd rhaid gwneud rhywbeth ar frys. Roeddwn i'n meddwl mai dyna roedd pobl ei eisiau—ar hynny y cefais fy lobïo. Fel rwy'n dweud, ddydd Gwener y cafodd ei agor i geisiadau; rydym eisoes wedi cael dros 100, felly, yn amlwg, mae llawer o ffermwyr eisiau bod yn rhan o'r cynllun hwn. Rwy'n cydnabod ei bod yn sefyllfa ansefydlog, ac rwy'n derbyn hynny'n llwyr, ond dyma'r sefyllfa rydym ynddi. Fel y dywedais yn fy ateb i Sam Kurtz, pe byddem wedi aros yn yr Undeb Ewropeaidd, gallem fod wedi ymestyn Glastir eto, ond ni allwn. Felly, roedd yn rhaid inni gael cynllun newydd, i bontio'r cyfnod rhwng Glastir yn dod i ben ddiwedd y flwyddyn hon a dechrau'r cynllun ffermio cynaliadwy.

Yn anffodus, nid oeddem ni'n gallu gosod y gyllideb; byddai wedi bod yn llawer gwell pe bawn i wedi gallu gosod y gyllideb, ond yn anffodus, oherwydd yr ymarfer ailflaenoriaethu sy'n rhaid inni ei wneud ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, nid wyf wedi gallu gwneud hynny. Yr hyn sy'n bwysig yn fy marn i yw bod cymaint o ffermwyr â phosibl yn gwneud cais amdano. Fel y dywedais, mae'n agored i bob ffermwr, ac mae hynny'n sicr wedi cael croeso. Efallai eich bod yn gwybod bod ein ffermwyr organig, er enghraifft, wedi bod ychydig yn bryderus ynglŷn â chyllid, felly rydym wedi sicrhau ei fod yn gwbl agored iddyn nhw hefyd, wrth inni edrych ar ffordd o roi cymorth ychwanegol iddynt.

Rwy'n credu bod y sector organig yn fwy nag ychydig yn bryderus.

Mae'n rhyfedd, onid yw, oherwydd ddau funud yn ôl, mewn ymateb i gwestiwn arall, roeddech chi'n dweud bod ffermwyr yn gwybod bod Glastir yn dod i ben—nid oes unrhyw esgus, roedd pawb yn gwybod bod Glastir yn dod i ben. A nawr rydych chi newydd ddweud wrthym y bu'n rhaid i chi ymateb yn gyflym i'r ffaith bod Glastir yn dod i ben—wel, roeddech chi'n gwybod bod Glastir yn dod i ben hefyd. Felly, pam gosod un mesur ar gyfer ffermwyr a mesur eich hun mewn ffordd wahanol? Dim ond wythnosau sydd gan ffermwyr, onid e, cyn y gallent wynebu ymyl clogwyn ariannol, oherwydd nid oes sicrwydd o gyllid o ddiwedd mis Rhagfyr ymlaen. Ac fe fyddwch chi'n gwybod nad yw ffermio'n gweithio felly, pan fyddwch chi'n gweithio yn ôl mympwy natur; mewn gwirionedd, ni all weithio ar amserlenni mor afresymol o fyr. Felly, a allwch chi ddweud wrthym—ac rwy'n tybio fy mod yn gwybod yr ateb—pa fodelu a wnaed o effaith bosibl cynllun Cynefin Cymru yn enwedig? Pa ragamcanion a wnaed gan y Llywodraeth ynghylch lefelau'r nifer a fyddai'n manteisio arno? Ac os yw'r gwaith hwnnw wedi'i wneud, rwy'n siŵr y byddech yn fwy na pharod i'w gyhoeddi. A phryd y gall ffermwyr Cymru ddisgwyl cadarnhad ac eglurder ynglŷn â beth fydd y gyllideb mewn gwirionedd?

Wrth gwrs roeddwn i'n gwybod bod Glastir yn dod i ben eleni, ond yr hyn na wyddwn oedd a fyddai gennyf unrhyw gyllid ar gyfer cynllun amaeth-amgylcheddol. Roeddwn i'n awyddus iawn i sicrhau na fyddem yn cael gwared ar y manteision yn ogystal â'r anfanteision, a bod yr holl ddaioni a gawsom o gynlluniau Glastir—. Ond gadewch inni fod—. Mae angen deall beth yw'r gwirionedd yma; mae angen i bawb ohonom ei ddeall. Ychydig iawn o arian sydd ar gael. Ac mae'n ymddangos bod y ffaith fy mod wedi gallu sicrhau cyllid ar gyfer cynllun amaeth-amgylcheddol wedi cael ei golli yn yr holl sŵn, oherwydd dros yr haf, nid oeddwn yn siŵr a allwn ddod o hyd i unrhyw gyllid o gwbl, ac fe fyddai bwlch. Felly, wrth gwrs fy mod yn gwybod bod Glastir yn dod i ben ar ddiwedd y flwyddyn, ond roedd pob ffermwr yn gwybod hynny hefyd. Felly, yn eu cynlluniau busnes, dylent fod wedi cydnabod hynny a gwneud cynlluniau mewn perthynas â hynny.

Cefais fy lobïo'n galed iawn gan ein rhanddeiliaid, yn enwedig gan yr undebau ffermio, i gyflwyno cynllun. Roeddent yn awyddus iawn i'n helpu i baratoi'r cynllun, ac rydym yn sicr wedi—. Rwy'n gwybod bod fy swyddogion wedi siarad llawer dros yr haf, gydag Undeb Cenedlaethol Amaethwyr Cymru ac Undeb Amaethwyr Cymru yn enwedig, i geisio cael y cynllun i fod yn rhywbeth y byddai ffermwyr am wneud cais amdano. Ychydig iawn o le oedd yna ar gyfer asesiadau effaith a modelu, ond roeddwn i'n meddwl y byddai'r cynllun hwn yn cael ei groesawu, oherwydd roedd yn gyllid ychwanegol i geisio cymryd lle cynlluniau Glastir, er nad oedd unrhyw fodd iddo gymryd lle'r cyfan. Ac roeddwn i'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn i bob ffermwr allu gwneud cais, oherwydd un peth a ddysgais yw bod llawer o ffermwyr yn anhapus na allent wneud cais am Glastir, ac, wrth gwrs, roeddem yn ymestyn flwyddyn ar ôl blwyddyn ac roedden nhw'n methu ei gael. 

Diolch. Er na chesglir ystadegau blynyddol ar gynhyrchu ffrwythau a llysiau, mae Llywodraeth Cymru wedi parhau i ddarparu cefnogaeth gynhwysfawr i dyfwyr yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys y cynlluniau datblygu garddwriaeth a dechrau busnes i ffermwyr. Hefyd, caiff cyngor a hyfforddiant wedi'i deilwra ei gynnig i dyfwyr drwy Cyswllt Ffermio.

Rwy'n bryderus wrth eich clywed yn dweud nad ydym yn casglu ystadegau ar faint o lysiau a ffrwythau sy'n cael eu tyfu yng Nghymru, oherwydd gwyddom fod yr hinsawdd ledled Ewrop yn newid ar raddfa sy'n syndod i hyd yn oed y rhai ohonom sydd wedi bod yn rhybuddio am hyn ers peth amser. Mae'r tywydd ar hyn o bryd yn ne Ewrop yn debycach i'r hyn sy'n digwydd ym mis Gorffennaf a mis Awst. Ni fydd glaw am o leiaf 10 diwrnod yn unrhyw un o'r lleoedd rydym fel arfer yn mewnforio llysiau a ffrwythau ohonynt, a gallwch weld sut mae argyfwng cynyddol o ran dosbarthu bwydydd y byddem fel arfer yn dibynnu arnynt—nid yw Brexit wedi helpu, yn amlwg—yn golygu bod yn rhaid i ni ganolbwyntio ar faint y mae angen i ni ei gynhyrchu er mwyn sicrhau bod pawb yn gallu cael deiet iach a chytbwys. Gwyddom nad yw dau o bob 10 o bobl yn gallu cael deiet iach a chytbwys am eu bod yn dibynnu ar fanciau bwyd, sydd bron bob amser yn methu darparu deiet iach a chytbwys o ran yr hyn y mae'r archfarchnadoedd yn dewis ei ddarparu. 

Felly, ni allwn fforddio mynd tuag yn ôl, ac rwyf eisiau deall sut y bydd y trefniadau dros dro, hyd nes y caiff y cynllun ffermio cynaliadwy ei fabwysiadu'n llawn, yn hyrwyddo'r hyn sy'n fater diogeledd bwyd mawr, sef yr angen i dyfu mwy o lysiau a ffrwythau yn y wlad hon, oherwydd ni allwn ddibynnu ar yr hyn sy'n dod o dramor.

Diolch. Wel, fel y gwyddoch, mae rhan arddwriaethol y sector amaethyddol yn faes y bûm yn awyddus iawn i'w dyfu. Ac rydym wedi gweld gwelliant bach—rwy'n credu mai 0.1 y cant ydoedd pan ddechreuais yn y portffolio, ac roedd hynny'n rhyw lun o gyfateb i chwarter cyfran y person y dydd, rwy'n credu. A'r uchelgais i mi yw ei dyfu i tua 2 y cant, lle byddai hynny wedyn yn cyfateb i pum dogn y dydd i bob unigolyn. Felly, rydym wedi rhoi cyllid sylweddol tuag at hyn gyda'n cynlluniau grant cychwyn a datblygu garddwriaeth.

Soniais yn fy ateb i Llyr Huws Gruffydd ei bod yn bwysig iawn fod ffermwyr organig yn gallu cael mynediad at y cynllun Cynefin. Mae'n cymryd llawer o amser ac ymdrech i ffermydd organig newid o fod yn ffermwyr confensiynol i fod yn ffermwyr organig, felly rwy'n awyddus iawn i gadw ffermwyr organig yn y dyfodol. Ac maent wedi bod yn cyflawni arferion rheoli tir cynaliadwy ers blynyddoedd lawer drwy eu hardystiad organig, felly dyna un o'r rhesymau pam fy mod yn awyddus iawn i sicrhau bod hynny'n digwydd gyda'r cynllun Cynefin.

Byddwn yn parhau i edrych ar ba gymorth y gallwn ei roi i'n ffermwyr organig, ac rwyf wedi sicrhau bod Cyswllt Ffermio—edefyn o'n rhaglen Cyswllt Ffermio newydd—yn mynd i ganolbwyntio'n llwyr ar arddwriaeth, oherwydd mae'n cydnabod bod angen ehangder o gyngor arbenigol ar y sector hwnnw. 

Weinidog, rhaid inni beidio byth â cholli golwg ar bwysigrwydd ein diogeledd bwyd ac i'r perwyl hwnnw, rhaid inni archwilio pob opsiwn i annog mwy o arddwriaeth leol, ac rwy'n cytuno â Jenny.

Canfu astudiaeth a gyflawnwyd gan Tyfu Cymru, ynghyd â Synnwyr Bwyd Cymru, y gall buddsoddiad ar raddfa fach gael effaith sylweddol ar fusnesau garddwriaethol. Rhoddodd yr astudiaeth fuddsoddiad i dyfwyr bach nad oeddent wedi cael llawer iawn o gyfleoedd o'r blaen i gael grantiau buddsoddiad cyfalaf, a chanfu'r peilot fod twf gwerthiant busnesau'n 74.5 y cant ar gyfartaledd. Weinidog, os ydym am helpu'r sector gardd farchnad i ymateb i her ein hangen cynyddol am gynnyrch lleol, mae angen inni weld Llywodraeth Cymru yn cyflwyno cymhellion pellach. Weinidog, pa ystyriaeth a roddwyd gennych i ehangu taliadau cymorth i fusnesau garddwriaethol ar raddfa fach o dan 5 hectar? 

Diolch. Wel, soniais am y cynlluniau grant sydd gennym ar waith; soniais am yr edefyn ychwanegol sydd gennym o fewn Cyswllt Ffermio. Mae'r holl bethau hyn wedi'u cynllunio i helpu ein sector garddwriaeth i dyfu, oherwydd rydych chi'n pwyso ar ddrws agored gyda mi. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cefnogi'r tyfwyr bach hyn wrth symud ymlaen. 

Diolch. Mae dros £18 miliwn o daliadau cynllun y taliad sylfaenol wedi'u gwneud i ffermwyr yn sir Benfro yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Mae hyn yn ychwanegol at ein gwasanaeth Cyswllt Ffermio, sy'n parhau i ddarparu cefnogaeth a chyngor hanfodol i fusnesau yn ardal Preseli Sir Benfro.

Weinidog, fel y gwyddoch, mae TB buchol yn parhau i gael effaith fawr ar ffermwyr yn sir Benfro, a dangosodd arolwg diweddar gan NFU Cymru fod 85 y cant o ffermwyr yn credu bod TB yn effeithio'n negyddol ar eu hiechyd meddwl, a disgrifiodd 70 y cant ddull Llywodraeth Cymru o ddileu TB fel un gwael iawn. Yn ôl yr arolwg, mae cost y clefyd i bob busnes fferm oddeutu £25,000 dros y 12 mis diwethaf yn unig. Nawr, ddydd Mawrth nesaf yw Diwrnod Iechyd Meddwl y Byd, ac fel y gwyddoch, mae yna rai sefydliadau ffermio rhagorol sy'n gweithio i gefnogi ffermwyr gyda'u hiechyd meddwl. Mae sefydliadau y byddwch yn gwybod amdanynt, fel Sefydliad DPJ, Rhwydwaith y Gymuned Ffermio, Tir Dewi a'r Sefydliad Amaethyddol Llesiannol Brenhinol, yn parhau i weithio'n galed i ddarparu cymorth mawr ei angen i bobl yn y byd amaeth, ac mae'n hanfodol fod eu gwaith yn cael ei hyrwyddo a'i gefnogi. Felly, Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi sefydliadau fel y rhain, fel y gallant barhau i ddarparu cymorth i ffermwyr sy'n cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl? 

Diolch. Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn, ac mae iechyd meddwl y rhai sy'n ymwneud â'r diwydiant amaeth yn peri pryder mawr i mi. A hoffwn annog unrhyw un sy'n dioddef o straen neu broblemau iechyd meddwl eraill i siarad ag arbenigwr yn y maes, ac fe wnaethoch chi roi llawer o enghreifftiau o sefydliadau gwych sy'n gweithio ar hynny yn y sector amaethyddiaeth.

Roeddwn i ar stondin DPJ yn sioe Ynys Môn yn yr haf, ym mis Awst, ac roedd yn ddiddorol iawn gweld cymaint o bobl a ddaeth i mewn i gael sgwrs, pobl y gellid eu cyfeirio mewn ffordd efallai, pe na baent wedi camu i mewn i'r babell honno i siarad â'r arbenigwyr yno, byddai'r foment wedi mynd heibio ac ni fyddent wedi gofyn am help. Felly, rwy'n gwneud popeth yn fy ngallu i gefnogi'r elusennau a enwyd gennych ac elusennau eraill. Rwy'n cyfarfod â nhw'n rheolaidd. Maent yn dod at ei gilydd fel un, os mynnwch, i gyfarfod â fy swyddogion yn rheolaidd. Rwy'n ceisio cyfarfod â nhw o leiaf ddwy neu dair gwaith y flwyddyn i glywed beth sy'n digwydd ar lawr gwlad, ac rwy'n credu eu bod yn darparu gwasanaeth gwych i gefnogi ein ffermwyr a'n rheolwyr tir sy'n troi atynt. 

Diolch. Mae'r diwydiant bwyd a diod yng Nghymru yn parhau i dyfu o ran maint ac enw da. Mae rhaglenni Llywodraeth Cymru yn cynnwys cymorth ar gyfer arloesi, buddsoddiad cyfalaf, datblygu sgiliau a thwf busnes yng Nghymru, y DU a marchnadoedd tramor. Yn ddiweddarach y mis hwn, cynhelir ein pedwerydd digwyddiad BlasCymru.  

Thank you for that answer, Minister. 

Wrth gwrs, mae'r sector bwyd a diod yn cyfrannu'n sylweddol at economi Cymru ac yn elwa o nifer o ganolfannau arloesi bwyd. Ond er hynny, nid yw stoc gymedrol Cymru o gwmnïau bwyd canolig eu maint yn dangos twf cadarn. Mae problem ddifrifol i ficro-gwmnïau yn benodol sydd am dyfu i fod yn fentrau bach a chanolig eu maint. Mae data adroddiadau ymchwil yr economi sylfaenol yn dangos mai dim ond pump yn fwy o gwmnïau bwyd a diod canolig eu maint a welwyd rhwng 2010 a 2020—felly, o 35 i 40. Felly, hoffwn wybod pa waith traws-bortffolio y mae'r Gweinidog yn ei wneud ar hyn o bryd gyda Gweinidog yr Economi yn y maes hwn i wella'r sefyllfa.

Wel, nid wyf yn ymwybodol o unrhyw waith penodol ar y cyd â Gweinidog yr Economi, ond yr hyn rwy'n sicr yn ei wneud yw sicrhau bod y cwmnïau hynny'n gallu dod o hyd i arbenigedd ariannol ac arbenigedd addas ar eu cyfer nhw. Felly, rydym yn cynnig amrywiaeth o raglenni. Mae gennym y rhaglen Parod am Fuddsoddiad, a'r nodau yw cynorthwyo ein busnesau i gael buddsoddiad ac, yn amlwg, os ydynt am ehangu. Rydym hefyd am sicrhau bod unrhyw benderfyniadau y maent yn eu gwneud yn gynaliadwy, felly, os ydynt yn mynd i ehangu, mae'n bwysig iawn eu bod yn ymwybodol o'r tramgwyddau, ac o ba gymorth sydd ar gael hefyd. Rydym wedi cyflwyno cynlluniau, fel y Cynllun Sbarduno Busnesau Bwyd ac mae prosesau datganiadau o ddiddordeb yn parhau yn hynny o beth.

Ond rwyf wedi gweld llawer iawn o fusnesau bwyd a diod bach—ac rwy'n sôn am un neu ddau o bobl—yng Nghymru yn ehangu go iawn. Ac rwy'n credu, mewn rhai ffyrdd, ein bod wedi gweld cynnydd mawr yn y nifer yn ystod y pandemig COVID. Rwy'n meddwl bod pobl wedi dechrau siopa'n lleol efallai, ac efallai fod mwy o bobl yn coginio gartref yn ystod y cyfnod hwnnw. Ond yn sicr rwyf wedi gweld cynnydd yn niferoedd y mathau hynny o fusnesau, a bydd BlasCymru yn fan lle gallwn arddangos y busnesau hynny, nid y busnesau mawr yn unig.

Weinidog, fel sawl rhan arall o Gymru, mae Gorllewin De Cymru yn gartref i lawer o gynhyrchwyr bwyd a diod gwych. Rydym i gyd wedi clywed am gocos Penclawdd a wisgi Penderyn, a agorodd ddistyllfa yn Abertawe, ond mae gennym hefyd y Drop Bear Beer Company gwych a'r Dog's Window Brewery i enwi ond ychydig. Weinidog, gwn fod Llywodraeth Cymru yn gwneud gwyrthiau wrth werthu bwyd a diod o Gymru dramor, ond beth am gartref? Sut rydych chi'n gweithio gyda phartneriaid yma yng Nghymru ac ar draws y DU i hyrwyddo ein bwyd a'n diod anhygoel i gynulleidfa ddomestig sy'n barod i deithio i fwynhau'r hyn sydd gan Gymru i'w gynnig?

Wel, soniais yn fy ateb gwreiddiol i Luke Fletcher y byddwn yn cael ein pedwerydd digwyddiad BlasCymru yn ddiweddarach y mis hwn. Nawr, gwerthu Cymru i'r byd yw nod hwnnw yn bennaf, oherwydd mae gennym brynwyr rhyngwladol yn dod draw, ond mae hefyd yn bwysig iawn ein bod yn edrych yn nes at adref ac rydym yn sicr yn gwneud hynny. Ac fe welsom ein hallforion i Loegr—os ydych chi am ddefnyddio'r gair 'allforio' yn y cyd-destun hwnnw—yn cynyddu dros y blynyddoedd diwethaf, oherwydd mae'n bwysig iawn fod pobl yn defnyddio ein cynhyrchwyr bwyd a diod gwych. Fe wnaethoch chi enwi rhai yn eich rhanbarth chi ac mae yna lawer iawn ledled Cymru ac mae'n cynyddu'n gyson, ac mae faint o arian rydym wedi gallu ei roi—rwy'n falch iawn ohono. Rwy'n falch iawn hefyd—soniodd Luke Fletcher am y canolfannau arloesi bwyd—ein bod wedi cael Prosiect HELIX, ac roedd hwnnw'n rhoi'r gallu i'n cwmnïau gael mynediad at ystod o arbenigedd nad oedd yno o'r blaen mewn ffordd a olygai eu bod yn gallu tyfu wedyn a bod yn arloesol iawn gyda'u cynhyrchion bwyd.

Agorodd y ffenestr ymgeisio ar gyfer cynllun Cynefin Cymru ar 29 Medi. Mae'r cynllun yn cynnig cymorth i reoli tir cynefin hyd nes y cyflwynir y cynllun ffermio cynaliadwy yn 2025. Hoffwn annog pob ffermwr cymwys yng Nghymru i wneud cais.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Rydym wedi gweld y gallai'r cyfraddau talu fod 45 y cant yn is na'r hyn ydynt yn Glastir Uwch a hefyd y cap o 400 erw hefyd. Ac mae hynny wedi achosi llawer o bryder i ffermwyr yn fy etholaeth o ran sut maent yn mynd i barhau i ddilyn llwybr mwy amgylcheddol i gyflawni rhai o'r amcanion y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gosod. Felly, hoffwn wybod pa ddadansoddiad y mae eich adran wedi'i wneud i weld faint o'r ffermwyr sy'n defnyddio'r cynlluniau ar hyn o bryd a allai gefnu ar y cynlluniau amaeth-amgylcheddol yn gyfan gwbl a dilyn llwybr mwy masnachol i sicrhau y gallant adfer yr elw y byddent wedi'i golli gyda'r arian sy'n mynd allan yn y cynlluniau hyn. Rwyf am wneud yn siŵr fod ein ffermwyr i gyd yn broffidiol a'u bod yn gallu cyfrannu at helpu i gyrraedd sero net a chyda'n heriau amgylcheddol. Ond rwyf eisiau gwybod pa ddadansoddiad rydych chi wedi'i wneud o hyn i sicrhau nad yw ffermwyr yn mynd i newid i lwybr mwy masnachol a bod yn niweidiol i bopeth rydych chi'n ceisio'i wneud yma fel Llywodraeth.

Diolch. Fel y dywedais mewn atebion cynharach ar y cynllun Cynefin, nid ydym wedi gallu cyhoeddi'r gyllideb hyd yma, ond nid wyf erioed wedi dweud y byddai yr un peth â Glastir, oherwydd ni feddyliais erioed y byddai gennyf yr arian ar gyfer hynny. Unwaith eto, mewn ateb cynharach, fe wnaethoch fy nghlywed yn dweud bod Llywodraeth y DU wedi amddifadu ein ffermwyr o £238 miliwn. Mae hwnnw'n swm enfawr o arian ac yn amlwg, ni allwn lenwi'r bwlch hwnnw. 

Oherwydd bod y cynllun wedi cael ei gyflwyno'n gyflym iawn—fe fyddwch wedi clywed fy atebion cynharach—nid ydym wedi gallu gwneud llawer iawn o ddadansoddi, ond dyna pam rwy'n dweud ei bod yn bwysig iawn fod ein ffermwyr yn defnyddio'r cynlluniau hyn. Unwaith eto, rwy'n credu ei bod yn wers y bu'n rhaid i bob un ohonom ei dysgu. Rydym wedi symud i gyllidebau blynyddol, ac ni fydd y gyllideb honno na'r cyllid hwnnw'n cael eu cyflwyno o un flwyddyn i'r llall fel a ddigwyddai gyda'r rhaglen datblygu gwledig, er enghraifft, a chyllid Ewropeaidd arall. Felly, pan fydd y cynlluniau hyn wedi agor, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod ein ffermwyr i gyd yn manteisio ar y cyfle i gael cymaint o arian ag y gallant.

Question 7 [OQ60001] has been withdrawn. Question 8, Hefin David.

Rwyf wedi cael llawer o drafodaethau gyda Llywodraeth y DU ac wedi ysgrifennu at wahanol Weinidogion ar wyth achlysur yn gofyn am gamau i gryfhau deddfwriaeth nad yw wedi'i datganoli yn ymwneud â chŵn peryglus. Gan fod camau ar y gweill ar hyn bellach, mae swyddogion yn gweithio'n agos gyda'u cymheiriaid yn Adran yr Amgylchedd, Ffermio a Materion Gwledig i sicrhau bod y rheoliadau diwygiedig yn cael effaith gadarnhaol ar bobl Cymru.

Rwy'n gwerthfawrogi hynny, Weinidog. Mae Llywodraeth y DU, yn wir, wedi cydnabod braidd yn hwyr yn y dydd fod angen diweddaru Deddf Cŵn Peryglus 1991 yn dilyn ymosodiadau diweddar gan gŵn bully XL. Ac fel y dywedais o'r blaen yn y Siambr, roedd dau ymosodiad angheuol ar bobl yng Nghaerffili, un yn fachgen 10 oed a'r llall yn ddynes 83 oed. Mae fy nghyfaill, Wayne David, sy'n Aelod Seneddol dros fy etholaeth i, Caerffili, wedi gwneud llawer o waith ar y mater i'w gadw ar agenda Llywodraeth y DU ac mae wedi gweithio gyda The Mirror ar eu hymgyrch nhw a gydag etholwyr hefyd.

Weinidog, rydych eisoes wedi dweud y byddech yn trefnu uwchgynhadledd ar gŵn peryglus i ddod â rhanddeiliaid ynghyd i weld pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd mewn meysydd cyfrifoldeb datganoledig, megis rheoliadau bridio. A wnewch chi ymrwymo wedyn i weithio gyda phobl fel Wayne David AS, grwpiau ymgyrchu yng Nghaerffili a'r cyffiniau a minnau i helpu i gadw'r pwysau ar Lywodraeth y DU a sicrhau eu bod yn cyflawni eu hymrwymiad i wneud y newid mawr ei angen hwn a helpu i gadw ein cymunedau'n fwy diogel?

Rwy'n ymrwymo'n llwyr i wneud hynny. Fel y dywedwch, rwy'n credu bod y cam y mae Llywodraeth y DU yn ei roi ar waith nawr i'w groesawu er yn hwyr yn y dydd. Roedd yn siomedig iawn; cefais gyfarfod gyda'r Gweinidog cyfatebol yn DEFRA y diwrnod cyn i'r Prif Weinidog wneud y cyhoeddiad ar y Ddeddf Cŵn Peryglus ac edrych ar gŵn bully XL, ac rydym wedi clywed am ymosodiad angheuol arall heddiw yng ngogledd-ddwyrain Lloegr, a nodir mai ci bully XL unwaith eto oedd hwnnw. Felly, gallwn weld pa mor angenrheidiol yw'r ffocws hwn. Ond rwy'n credu ei bod yn gymaint o drueni, fel y dywedais, fy mod wedi cael cyfarfod ddydd Mercher gyda fy nghymheiriaid gweinidogol yn DEFRA ac nid wyf yn credu yr oeddynt hyd yn oed yn ymwybodol o'r cyhoeddiad a wnaeth y Prif Weinidog. Yr hyn sy'n bwysig iawn yw bod swyddogion yn gweithio'n agos gyda'i gilydd nawr, oherwydd gallai fod canlyniadau anfwriadol, ac mae gwrando ar y Dogs Trust yn enwedig, ac elusennau cŵn uchel eu parch eraill, yn dweud eu bod bellach yn bryderus iawn am y camau y mae Llywodraeth y DU yn eu cymryd, yn destun gofid mawr.

Fel y dywedoch chi, cyhoeddais y byddaf yn cynnal uwchgynhadledd amlasiantaeth yn ddiweddarach y mis hwn. Yn bendant, rydych chi a'n cyfaill Wayne David wedi gwneud llawer iawn o waith, ac mae Aelodau eraill yn y Siambr y byddaf yn eu gwahodd i'r uwchgynhadledd honno. Fe fyddwch yn falch iawn o glywed fy mod wedi gohebu drwy e-bost ddoe gydag Emma, mam Jack Lis, yr hoffwn yn fawr pe bai'n dod. Mae hi wedi cytuno i ddod i'r uwchgynhadledd, ac rwy'n ddiolchgar iawn am hynny. Rwy'n credu y byddai clywed ei stori'n bwerus iawn, oherwydd mae'n bwysig iawn ein bod yn cofio pam ein bod yn gwneud hyn, pam ein bod yn hyrwyddo perchnogaeth gyfrifol ar gŵn. Rwyf bob amser o'r farn y gallai unrhyw gi fod yn beryglus, beth bynnag y bo'i frîd, ac mae gwir angen inni sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i gefnogi perchnogion a'n sefydliadau trydydd sector i hyrwyddo perchnogaeth gyfrifol ar gŵn, ac mae angen i ni barhau i'w adolygu hefyd. Felly, er bod llawer o'r ddeddfwriaeth hon yn fater a gedwir yn ôl, mae yna lawer o bethau y gallwn eu gwneud fel Llywodraeth Cymru yn ogystal, ac rwyf am barhau i hyrwyddo hynny.

Weinidog, mae wedi bod yn dorcalonnus gweld cynnydd mawr yn nifer yr ymosodiadau erchyll gan gŵn sy'n digwydd yn Nwyrain De Cymru, fy rhanbarth i, yn unig. Rydym wedi gweld ymosodiad ar ddau fachgen ifanc gan gŵn, cafodd babi pum mis oed ei gludo i'r ysbyty ar frys ar ôl i gi ymosod arno, ac wrth gwrs rydym i gyd yn cofio achos gwirioneddol drasig Jack Lis, y gwnaethoch chi a fy nghyd-Aelod ei grybwyll nawr, yn dilyn ymosodiad gan gi. Fis diwethaf, cyhoeddodd Llywodraeth y DU y bydd cŵn bully XL Americanaidd yn cael eu gwahardd yn dilyn llu o ymosodiadau brawychus ar draws y Deyrnas Unedig. Rwyf fi a fy nghyd-Aelodau Ceidwadol Cymreig yn croesawu'r cam hwn, ac rwy'n mawr obeithio y bydd yn helpu i ddod â'r ymosodiadau milain hyn i ben yn y dyfodol. Weinidog, gwn eich bod wedi rhoi sawl diweddariad i ni nawr, ond a gaf fi ymrwymiad gennych heddiw y bydd Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu'n llawn â Llywodraeth y DU yn adeiladol ynghylch y mater hwn? Ac a gaf fi ymrwymiad gennych chi hefyd y byddwch chi'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ar bob cam o'r ffordd? Diolch.

Yn bendant, rwy'n ymrwymo i hynny, fel y dywedais yn fy ateb agoriadol. Rwyf wedi ysgrifennu at amryw o Weinidogion, o Weinidogion y Swyddfa Gartref i Weinidogion DEFRA, ar o leiaf wyth achlysur. Roeddwn i'n edrych yn ôl ar nifer y llythyrau. Ni chafwyd ymateb i rai ohonynt. Ond mae'n bwysig iawn ein bod ni'n cydweithio'n agos, ac fel y dywedais, fe wnaeth y cyhoeddiad gan y Prif Weinidog synnu DEFRA hyd yn oed. Ond cafwyd o leiaf un cyfarfod eisoes, os nad dau. Fe wneuthum sicrhau bod fy swyddogion yn mynychu. Yn wir, gallodd y prif swyddog milfeddygol fod yn bresennol hefyd. Mae'n wirioneddol bwysig. Ac rwy'n credu bod gennym grŵp rhyngweinidogol DEFRA arall yn ddiweddarach y mis hwn. Byddaf yn ei roi ar yr agenda, oherwydd rwy'n credu ei bod yn bwysig ei fod ar bob agenda, oherwydd mae hyn yn rhywbeth—. Rydym yn gweld llawer gormod o ymosodiadau, yn enwedig gan yr un brîd hwn, ond fel y dywedais, gall pob ci fod yn beryglus, beth bynnag y bo'i frîd neu ei faint. Felly, er bod nifer anghymesur o ddigwyddiadau diweddar yn ymwneud â chŵn bully XL Americanaidd, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad ydym yn tynnu ein llygad oddi ar y bêl mewn perthynas â pherchnogaeth gyfrifol ar gŵn, oherwydd mae hynny'n rhywbeth y gallwn ei hyrwyddo fel Llywodraeth.

Yn sicr, mae'n ymddangos bod consensws ar draws y Siambr ynghylch y mater pwysig hwn, ac rwy'n cymeradwyo hynny. Mae cyfle yma hefyd, efallai, i wneud rhywbeth gwahanol yng Nghymru, i ffwrdd oddi wrth anhrefn sylwadau bachog Llywodraeth Dorïaidd San Steffan. Byddaf yn archwilio'r dull hwnnw o weithredu yn fanylach yn fy nadl cynnig deddfwriaethol gan Aelod yr wythnos nesaf, ac rwy'n gobeithio cael cyfraniadau ar draws y Siambr i honno, ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r Pwyllgor Busnes am ganiatáu i hynny ddigwydd.

Un mater y byddaf yn cyffwrdd ag ef yw'r fenter Ymwybyddiaeth Amgylcheddol Leol ar Gŵn, neu LEAD, sydd wedi'i mabwysiadu yn gyfredol gan Caerffili Saffach. Bydd y cynllun hwn yn rhoi cyngor i'r cyhoedd ar faterion sy'n ymwneud â chŵn ac yn gwella diogelwch a lles cŵn. Mae hefyd yn anelu at fynd i'r afael ag ymddygiad gwrthgymdeithasol ac ymddygiad anystyriol gan unigolion sydd â chŵn, er mwyn cynyddu diogelwch y cyhoedd. Mae gwersi posibl i'w dysgu o'r fenter hon er mwyn creu dull Cymru gyfan o hyrwyddo perchnogaeth gyfrifol ar gŵn a diogelwch cymunedol, yn hytrach na dull tameidiog o weithredu. A fyddech chi'n fodlon cyfarfod â Caerffili Saffach a minnau i siarad am rai o'r materion sy'n codi a rhai o'r dulliau y maent yn eu mabwysiadu a mynd â hynny ymlaen i'ch uwchgynhadledd a symud ymlaen gyda hynny?

Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n iawn i groesawu'r consensws. Rwy'n meddwl ei bod hi'n deg dweud—rwy'n edrych ar Darren Millar nawr—fod pob rheolwr busnes yn hapus iawn i edrych ar eich cynnig deddfwriaethol. Rwy'n credu ein bod i gyd yn meddwl ei fod mor amserol fel ei fod yn rhywbeth y dylid ei drafod yma yn y Siambr, ac rydym yn edrych ymlaen yn fawr at hynny ddydd Mercher nesaf. Buaswn yn sicr yn hapus iawn i wneud hynny. Efallai nad fi fydd yn gwneud hynny, cyn yr uwchgynhadledd, ond byddaf yn bendant yn sicrhau bod fy swyddogion yn cymryd rhan yn y cynllun rydych chi'n ei drafod. Unwaith eto, fel y dywedais, byddaf yn gwahodd Aelodau i'r uwchgynhadledd. Ni allaf gael pawb yno, ond os hoffech ddod, yn enwedig yng ngoleuni eich cynnig deddfwriaethol, rwy'n hapus iawn i chi wneud hynny.

Diolch. Nid yw'r cyfreithiau sy'n diogelu'r cyhoedd rhag ymosodiadau gan gŵn wedi'u datganoli. Rwy'n croesawu'r newyddion fod Llywodraeth y DU yn gweithredu o'r diwedd. Byddaf yn cynnal uwchgynhadledd amlasiantaeth ar 18 Hydref i sefydlu pa gamau ychwanegol y gallwn eu cymryd i wella perchnogaeth gyfrifol ar gŵn yma yng Nghymru, gan adeiladu ar y gwaith sydd eisoes wedi'i wneud gyda'n partneriaid.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei hateb a hefyd am ei harweinyddiaeth ar y mater hwn. Weinidog, ychydig wythnosau'n ôl ymosododd dau ddaeargi tarw Staffordshire, y ddau oddi ar eu tennyn, yn ffyrnig arnaf fi a fy nghi, Coco sy'n sbaengi Siarl. Lywydd, mae'n rhaid imi dalu teyrnged i'r chwe aelod o'r cyhoedd a ddaeth i'n hachub y diwrnod hwnnw. Yn rhyfeddol, roeddwn i'n iawn yn gorfforol wedi'r ymosodiad; roedd yr ysgytwad feddyliol yn waeth—rwy'n dal i ddioddef ohoni, Weinidog. Mae'n ymddangos bod Coco, ar ôl chwe ymweliad â'r milfeddyg, ar y ffordd i wella, diolch byth.

Nawr, rydym eisoes wedi clywed gan Aelodau ar draws y Siambr heddiw—Hefin David yn arbennig—ynglŷn â sut y gall pethau fynd o chwith yn drasig yn sgil ymosodiadau gan gŵn. Rwy'n ddiolchgar am eich atebion mewn ymateb i hyrwyddo perchnogaeth synhwyrol a chyfrifol ar gŵn. Tybed pa ystyriaeth rydych chi wedi'i rhoi i un cais penodol, sef hyrwyddo ymgyrch ymwybyddiaeth o berchnogaeth gyfrifol ar gŵn, yn enwedig edrych ar atgoffa perchnogion cŵn yng Nghymru o'u rhwymedigaethau cyfreithiol i gadw cŵn a'u hanifeiliaid dan reolaeth briodol ym mhob man, bob amser, ac annog perchnogion i ofyn am gyngor os ydynt yn poeni am ymddygiad eu ci eu hunain, ac annog pobl hefyd i roi gwybod am unrhyw amheuon a allai fod ganddynt am fridio anghyfreithlon i'w hawdurdodau lleol. Diolch.

Diolch yn fawr, ac mae'n ddrwg iawn gennyf fod yn rhaid i Coco a chithau fynd drwy'r profiad hwnnw. Rydych yn llygad eich lle, rwy'n credu bod pethau y gallwn eu gwneud, ond efallai fod pethau ychwanegol hefyd. Holl bwynt cael yr uwchgynhadledd oedd dod â’n holl bartneriaid ynghyd, yn ogystal â rhai ohonom ni i glywed am brofiadau. Fel arfer, ein hetholwyr sy'n adrodd straeon fel eich un chi, ond yn anffodus, fe gawsoch chi'r profiad hwnnw yn ogystal. Rwy'n credu'n sicr fod ymgyrch ymwybyddiaeth yn rhywbeth y gallwn ei hystyried fel rhan o’r uwchgynhadledd. Rwy'n awyddus iawn i wneud popeth y gallwn ei wneud, ond mae rhoi gwybod am ddigwyddiadau yn bwysig iawn. Ers inni gael y cydgysylltydd troseddau cefn gwlad a bywyd gwyllt, credaf ein bod wedi gweld—. Mae wedi bod yn cynnal sesiynau hyfforddi gyda'n hawdurdodau heddlu ledled Cymru, a chredaf ein bod wedi gweld cynnydd o ran adrodd am ddigwyddiadau, fel y dywedwch, felly mae hynny i'w annog hefyd. Felly, unrhyw beth y gall pob un ohonom ei wneud i godi ymwybyddiaeth. Ond fe af â’r pwynt hwnnw’n benodol i’r uwchgynhadledd i weld a yw’n rhywbeth y gallwn ei ystyried a’i gefnogi.

Finally, question 10, Siân Gwenllian.

Diolch. Rwy’n cynnal trafodaethau rheolaidd gyda chyd-aelodau o'r Cabinet, gan gynnwys y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ar amrywiaeth o faterion sy’n effeithio ar wasanaethau iechyd yn y gogledd. Fodd bynnag, Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr sy’n parhau i fod yn gyfrifol am gynllunio sut y caiff gwasanaethau lleol eu darparu, gan gynnwys recriwtio a chynllunio’r gweithlu.

For the first time ever, it's possible to apply for an undergraduate course at the new medical school at Bangor University, which is excellent news, and will lead, in due time, to improvements in health services in north Wales. Plans are afoot to create a school of pharmacy in Bangor, which is also to be welcomed, and the next natural development is to train dentists locally too, and Bangor University would be an ideal location for a new school of dentistry for Wales. Will you support this campaign as Minister for north Wales, and will you join with me in making the case to the Minister for health—the case for a new dental school in Bangor—building on the medical training that is already afoot in the city?

Diolch. Byddaf yn sicr yn cael trafodaeth gyda’r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â hynny. Credaf ei bod yn deg dweud fy mod wedi lobïo’n gryf iawn i sicrhau ein bod yn cael ysgol feddygol gogledd Cymru, ac rydym yn dechrau gweld—wel, yn sicr o’r flwyddyn nesaf—byddwn yn dechrau gweld pobl yn hyfforddi yno. Rwy'n awyddus iawn i unrhyw beth sy'n cael ei ystyried ar sail genedlaethol ddod i ogledd Cymru.

I thank the Minister.

The next item, therefore, will be the topical question. Today's question is to be answered by the Deputy Minister for Climate Change, and is to be asked by Delyth Jewell.

Diolch. Wel, nid ydym wedi cael unrhyw hysbysiad swyddogol o’r penderfyniad ymlaen llaw, ond nid yw ein safbwynt ar gyllid canlyniadol yn sgil HS2 wedi newid: mae symiau enfawr o arian wedi’u gwario yn Lloegr, ac mae Cymru’n haeddu ei chyfran.

Diolch, Weinidog. Wel, dyma oedd un o'r cyfrinachau gwaethaf ym myd gwleidyddiaeth; roedd pob un ohonom yn gwybod bod HS2 yn crebachu; mater o aros i glywed hynny'n swyddogol ydoedd, dyna i gyd. Weinidog, hoffwn wybod pa effaith y mae hyn yn ei chael ar allu Llywodraeth Cymru i lunio polisi—ar drafnidiaeth yn yr achos hwn, ond efallai yn fwy cyffredinol—pan na fydd Llywodraeth y DU yn codi'r ffôn. Mae'n debyg fod yn rhaid ichi ddod i wybod am newidiadau a phenderfyniadau polisi mawr drwy ddarllen amdanynt ar y cyfryngau cymdeithasol neu mewn adroddiadau newyddion fel y cyhoedd. Roeddwn am ofyn a ymgynghorwyd o gwbl â Llywodraeth Cymru ynghylch y cyhoeddiad ynglŷn â Chymru a wnaed gan Mr Sunak yn ei araith yn y gynhadledd. Mae'n annhebygol fod hynny wedi digwydd.

Ac er cymaint y byddai trydaneiddio prif reilffordd y gogledd i'w groesawu—byddai hynny i'w groesawu—ni fyddai hynny mewn unrhyw ffordd yn ddigon i wneud iawn am yr arian a gollwyd o gam cyntaf HS2. Honnir y byddai hynny'n ddwywaith cymaint â'r hyn sy’n cael ei addo bellach ar gyfer prif reilffordd y gogledd. Nawr, ofnaf efallai mai cam sinigaidd yw hwn: efallai y bydd Mr Sunak yn gwybod na fydd mewn grym i gyflawni'r addewid hwnnw. Gadewch inni aros i weld. Ond mae’n eironig eu bod yn sôn am gryfhau cysylltiadau ar draws yr undeb, Weinidog, pan nad yw prosiect HS2 ond wedi cadarnhau ym meddyliau pobl pa mor anghyfartal yw’r undeb honedig hwn. Y gwir amdani yw bod Llundain yn cael rheilffyrdd cyflym, ac rydym ni'n cael seilwaith Fictoraidd.

Felly, yn olaf, Weinidog, pa drafodaethau a gawsoch, os gwelwch yn dda—a pha drafodaethau y byddwch yn eu cael—i sicrhau y bydd Cymru gyfan yn cael cyfran deg o’r arian a ailddosbarthwyd, ac nid yn unig hynny, ond yr hyn a oedd eisoes yn ddyledus i ni o’r cam cyntaf? Ac a oes gennych unrhyw ffydd y bydd y prosiect hwn yn cael ei gyflawni mewn gwirionedd?

Wel, credaf ei bod yn deg dweud nad dyma'r ffordd orau o wneud pethau. Rydym wedi clywed llawer iawn gan y Ceidwadwyr yn ystod yr wythnosau diwethaf am arian y credant ei fod yn cael ei wario’n wael, ac yma mae gennym gannoedd o filiynau o bunnoedd yn cael eu dileu ar gynllun sydd wedi’i gynllunio a’i gytuno a’i gontractio ers blynyddoedd. Ac rwyf wedi gweld adroddiadau am bobl sydd wedi cael eu gorfodi o'u cartrefi i wneud lle ar gyfer cynllun na fydd bellach yn mynd rhagddo. Felly, mae hyn yn anhrefn llwyr, ac rydym yn gweld patrwm cynyddol o banig gan Weinidogion Ceidwadol, sydd wedi rhoi'r gorau i lywodraethu ac sy'n pysgota am faterion adweithiol er mwyn ceisio dal eu gafael ar rym.

Felly, o safbwynt trafnidiaeth, mae canslo HS2 yn amlwg yn gam difeddwl. Nid oes unrhyw strategaeth na chynllun yn sail i'r peth. Nid ydym yn gwybod llawer o'r manylion. Mewn egwyddor, mae'r ffaith bod cynlluniau eraill yn mynd i gael eu hariannu yn lle hyn i’w chroesawu, gan y byddem yn disgwyl cael cyfran Barnett o hynny inni allu ariannu ein blaenoriaethau. Ond eto, ni wyddom unrhyw beth am hynny; nid ydym wedi cael unrhyw sgyrsiau gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â hyn.

Rydym wedi bod yn gweithio’n agos gyda nhw, gyda’u swyddogion, dros nifer o fisoedd, i lunio set ar y cyd o gynlluniau blaenoriaethol ar gyfer buddsoddi mewn rheilffyrdd, oherwydd, fel y gŵyr yr Aelodau, mae'r seilwaith rheilffyrdd yn parhau i fod yn gyfrifoldeb i San Steffan, ac rydym yn agos at ddod i gytundeb ar dair cyfran o gynlluniau y gallwn gytuno ar y cyd mai'r rheini yw'r rhai iawn i Gymru. Ac mae'n rhaid imi ddweud, nid oedd trydaneiddio rheilffordd gogledd Cymru yn agos at frig y rhestr. Yn wir, bydd yn cymryd o leiaf 10 mlynedd. Hyd y gwyddom, nid oes unrhyw waith datblygu wedi’i wneud ar hyn o gwbl. Dim. Nid oes gennym unrhyw syniad o'r gost. Soniwyd am £1 biliwn o bunnoedd. Mae'r ffigur hwn wedi'i dynnu o'r awyr, ac nid wyf hyd yn oed yn gwybod o ble y daeth.

Ond nid oes unrhyw wersi'n cael eu dysgu, am mai'r rheswm pam na wireddwyd addewidion blaenorol—. Fe fyddwch yn cofio; mae ganddynt hanes blaenorol ar hyn. Maent wedi addo trydaneiddio prif reilffordd de Cymru o'r blaen—llawer o benawdau, llawer o ganmoliaeth gan y Ceidwadwyr, ac nid ydynt wedi—[Torri ar draws.] Ac nid ydynt wedi—[Torri ar draws.] Ac nid ydynt wedi cyflawni hynny. Felly, maent wedi torri eu haddewid ar drydaneiddio—[Torri ar draws.]

Darren. Darren Millar. Darren Millar, nid yw eich meicroffon ar agor. A allwn ganiatáu i’r Gweinidog ymateb i’r cwestiwn os gwelwch yn dda? Os ydych am gael eich galw, fe wnaf fi eich galw, Darren Millar.

Felly, mae ganddynt hanes blaenorol o dorri addewidion ar hyn. Nid yw hyn yn ddim mwy nag addewid etholiadol heb unrhyw ffigurau y tu ôl iddo. A'r rheswm pam na chwblhawyd prif reilffordd de Cymru yw oherwydd bod y costau wedi codi allan o reolaeth. Fe wnaethant godi allan o reolaeth am nad oedd unrhyw waith datblygu wedi'i wneud. Yn yr un modd, y rheswm pam eu bod wedi rhoi'r gorau i HS2 yw am fod y costau wedi codi allan o reolaeth am nad oeddent wedi gwneud y gwaith datblygu. A dyma ni, unwaith eto, yn gwrando arnynt yn ailadrodd eu camgymeriad o gyhoeddi cynllun trawiadol heb unrhyw ffigurau, gwyddoniaeth na chynlluniau y tu ôl iddo, cynllun nad yw ar y rhestr o gynlluniau y cytunwyd arnynt ar y cyd. Nid dyma'r flaenoriaeth bwysicaf i deithwyr yng ngogledd Cymru. Gellid gwneud llawer mwy, er enghraifft, i gynyddu cyflymder ar brif reilffordd gogledd Cymru, i wella gorsaf Caer, i wella rheilffordd Wrecsam-Bidston. Dyma’r blaenoriaethau go iawn ar gyfer gwella gwasanaethau i deithwyr yng ngogledd Cymru. Wrth gwrs ein bod am weld trydaneiddio, ond nid dyma'r ffordd o'i wneud. Ac mae'r arian sydd wedi'i wastraffu gan y Llywodraeth Geidwadol yn Llundain heb fod unrhyw fudd i'r cyhoedd yn warthus.

Heddiw, gwelsom Brif Weinidog y DU yn rhoi camau beiddgar a phendant ar waith, camau a fydd yn arwain at fanteision sylweddol i Gymru. Yn rhy hir o lawer, mae'r weinyddiaeth Lafur anghymwys hon wedi gwneud cam â phobl Cymru, yn enwedig ym meysydd trafnidiaeth, ond diolch byth, mae Llywodraeth Geidwadol y DU wrth law i gyflawni dros Gymru, a dylai cyhoeddiad heddiw ddangos i ni pa mor ymrwymedig ydynt mewn gwirionedd. O ganlyniad i'r penderfyniad i gael gwared ar gymal Birmingham i Fanceinion o HS2, bydd yr arian a arbedir, fel y mae pawb ohonoch wedi'i grybwyll—oddeutu £36 biliwn—yn cael ei wario ar gannoedd o brosiectau trafnidiaeth mawr eu hangen ledled y DU yn lle hynny. Mae hyn yn cynnwys gwario £1 biliwn, fel rydych wedi'i grybwyll eisoes hefyd, ar drydaneiddio prif reilffordd gogledd Cymru, a fydd, heb os, yn sicrhau manteision enfawr i’r ardal, yn enwedig i drigolion y gogledd.

Nawr, Ddirprwy Weinidog, gwn efallai nad ydych wedi bod yng ngogledd Cymru, ond mae fy nghyd-Aelod yma sy’n cynrychioli gogledd Cymru wedi dweud, ac felly hefyd yr holl drigolion sydd wedi cysylltu â mi dros y chwe mis diwethaf, nad oes ganddynt gysylltedd â llawer o’r DU, ac maent wedi teimlo eu bod yn cael eu hesgeuluso’n fawr iawn gan y Llywodraeth Lafur hon, yn enwedig ym maes trafnidiaeth, a thrafnidiaeth gyhoeddus yn arbennig.

Felly, mae hefyd yn braf gweld Llywodraeth Geidwadol y DU yn symud ymlaen ac yn buddsoddi mewn prosiectau seilwaith ffyrdd hanfodol megis, fel y soniodd fy nghyd-Aelod, Darren Millar, yr M4, yn wahanol i’r Llywodraeth Lafur hon sy’n wrth-yrwyr ac yn wrth-dwf gyda’i gwaharddiad ar adeiladu ffyrdd, a'r terfyn cyflymder hurt o 20 mya. Och a gwae, ydw, rwy'n mynd i sôn amdano, gan mai dyna mae'n ei haeddu. Ac wrth gwrs, gyda Llywodraeth y DU yn newid i wariant lleol, mae'r newyddion da'n parhau i ddod i Gymru.

O ganlyniad, bydd Cymru'n cael cyllid canlyniadol. Yn anffodus, bydd yr arian hwn yn mynd yn syth i’r Llywodraeth Lafur, sydd, mae'n rhaid imi gyfaddef, yn fy llenwi ag ofn ac yn gyrru ias i lawr fy asgwrn cefn. Felly, Ddirprwy Weinidog, a gaf fi ymrwymiad gennych chi y bydd y cyllid canlyniadol hwn yn cael ei ddefnyddio i wella darpariaeth trafnidiaeth yng Nghymru, ac na chaiff ei wastraffu ar brosiectau porthi balchder diddiwedd eich Llywodraeth, prosiectau a restrais yn y Siambr hon sawl gwaith o'r blaen?

Lywydd, a bod yn onest mae'n anodd bod o ddifrif ynglŷn â'r sylwadau hyn. Cyfrifoldeb y corff sydd â phwerau dros y seilwaith rheilffyrdd yw’r diffyg cysylltedd â gweddill y DU y mae'r gogledd yn ei wynebu, a'r hyn rwyf newydd gael fy nghyhuddo ohono. Nid yw'r pwerau hyn wedi'u datganoli. Mae’n fy meirniadu am ddiffyg buddsoddiad ei Llywodraeth ei hun yn y seilwaith rheilffyrdd yng ngogledd Cymru. Nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr o gwbl. Yr unig beth a gawn yw llond llaw o safbwyntiau o'r swyddfa ganolog nad oes ganddynt unrhyw gysylltiad â realiti.

Gofynnodd i ni am y cyllid canlyniadol. Cyllid canlyniadol o beth? Cyllid canlyniadol o beth a gawn? Mae hi wedi nodi £1 biliwn. O ble y daw'r ffigur hwnnw? Ble mae'r ffigurau y tu ôl i'r £1 biliwn hwnnw, gan nad ydym wedi gweld unrhyw waith yn cael ei wneud ar y gost ddatblygu? Nid oes syniad ganddi, gan nad yw'n gwneud unrhyw beth ond parablu'r safbwyntiau diweddaraf nad oes unrhyw hygrededd yn perthyn iddynt.

Hoffwn atgoffa’r Aelod—nid wyf am ymateb i bob un o’r pwyntiau hurt y mae’n eu gwneud; rwyf wedi rhoi’r gorau i fod o ddifrif ynglŷn â llawer ohono a bod yn onest—fod rheswm pam mai 1 y cant yn unig o bobl dan 25 oed sy’n cefnogi’r Blaid Geidwadol, oherwydd nid oes ganddynt unrhyw beth i’w ddweud drostynt eu hunain, ac ni all yr un ohonom fod o ddifrif yn eu cylch.

I thank the Minister for those answers. 

The next item will be the 90-second statements. The first is from Mark Isherwood. 

Ddydd Llun roedd hi'n bum mlynedd ers marwolaeth drist fy etholwr, Alastair neu Ali Thomas, o DKA, cetoasidosis diabetig, un o gymhlethdodau ei ddiabetes. Yn ganwr, cyfansoddwr caneuon a thad, mab a brawd annwyl, roedd yn byw pob dydd i'r eithaf, ac mae ei deulu'n gweld ei golli'n fawr. Ni ddylai ei farwolaeth drist fod wedi digwydd. Ers hynny, mae ymwybyddiaeth o DKA wedi bod yn brif flaenoriaeth i’w fam, a bellach, yn ei chweched flwyddyn o ymgyrchu, mae Dee Pinnington, sydd, fel ei mab, yn byw gyda diabetes math 1, yn parhau gyda’i hymdrechion hollbwysig. Mae ymwybyddiaeth o DKA mor hanfodol ag erioed, yn enwedig yn ystod y pwysau digynsail ar ein gwasanaethau iechyd. Gall deall y symptomau a rhoi gwybod i'r gwasanaethau meddygol yn briodol, fel y gallant gategoreiddio eu cymorth a blaenoriaethu ambiwlans, olygu'r gwahaniaeth rhwng byw a marw.

Cefnogir ei thaflen ddwyieithog gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a Diabates UK Cymru, a heddiw, bydd yn cael ei rhannu’n ddigidol gyda meddygon teulu ledled Cymru. Mae ymgyrchwyr hefyd yn galw am i'r daflen hon, neu ei chynnwys, fod ar gael ar ap GIG Cymru. Fel rhan o’i hymgyrch, mae Dee Pinnington wedi trefnu gŵyl gerddoriaeth, Ali Fest 2024, yng ngogledd Cymru ddydd Sadwrn 6 Gorffennaf y flwyddyn nesaf er cof am Ali, gyda’r holl arian a godir yn cael ei roi i Diabetes UK Cymru. Mae Diabetes UK Cymru wedi anfon e-bost i estyn gwahoddiad i bob un ohonoch—os nad yw wedi cyrraedd eto, fe fyddwch yn ei gael—gan na ddylai stori Ali gael ei hailadrodd byth. Diolch.

Last week, Max Boyce, one of Wales’s cultural icons, celebrated his eightieth birthday, and a statue of him was unveiled in the village where he was born, Glynneath. The Llywydd and the First Minister were present, along with some of the biggest stars from the world of rugby, such as Gareth Edwards and Gerald Davies. But more important, perhaps, was the presence of the hundreds of residents of the surrounding area who came together to mark and celebrate the occasion, and pay tribute to a man who truly deserves to be called a man of his community. Because even though he has become such a familiar figure, through his talent for singing and comedy, Max is a man of his people. As one who understood all too well the heavy price paid for coal, having lost his father, Leonard, in a terrible accident in the Onllwyn No. 3 mine a month before he was born, and having spent a period underground himself, Max’s work was inspired by the experiences, aspirations and culture of south Wales’s industrial communities—the hardship, the friendship, the laughter and the camaraderie, and our love for rugby, of course. Furthermore, he also reflected the bilingual nature of these communities in an entirely natural way. 

The first recording of his songs was made in the Valley Folk Club in Pontardawe in 1971, and included some of the songs that are now familiar to all of us, such as 'Hymns and Arias'. And his second album with EMI, We All Had Doctors’ Papers, went to the top of the album charts in 1975, a feat that remains unmatched for such a recording. Like many of my generation who come from a similar background, I can recount the joyful and melancholy songs word for word. It is impossible to list all of his achievements and all of the plaudits he has received over the 50 years he has been performing across Wales and worldwide. But I’d like to encourage everyone to go to see the beautiful statue in Glynneath by Rubin Eynon, a local artist, and on the Senedd’s behalf I’d like to say, ‘Happy eightieth birthday, Max—and thank you’.

And finally, Heledd Fychan.

Thank you, Deputy Presiding Officer. In September 1983, Clwb y Bont was opened in Pontypridd by Dafydd Iwan, no less. From the outset it was a co-operative enterprise, and it remains so to this day, with the objective of promoting the Welsh language and culture in the area in a naturally bilingual environment. 

Over the decades, the clwb has hosted a diverse range of activities, from political meetings to community choirs, from Talwrn y Beirdd—a poetry slam—to rock, hip-hop, folk and jazz nights, not to mention quiz, film and karaoke nights, as well as being the place to watch rugby and football matches featuring Wales’s national teams. Many people have learnt Welsh there over the decades, welcoming the opportunity to learn in a more informal and comfortable environment. 

A number of times in its history, the clwb has suffered flooding, and I’m sure that many will remember seeing the venue underwater following the destructive floods of 2020. Soon after, COVID hit. But, through the hard work of members and volunteers from the local community, Clwb y Bont managed to reopen. Thanks to Prosiect Pum Mil, fundraising efforts and several grants, Clwb y Bont—as Caryl Parry Jones said during the fortieth anniversary celebrations there last Saturday evening—is ‘fit at 40’, and has come through a very difficult chapter in its history stronger than ever. 

Clwb y Bont is to be treasured, and is now preparing to welcome everyone who travels to Pontypridd for the National Eisteddfod next year. So thanks to everyone who has played a part in the club’s story over the decades. Onwards to the next 40: happy birthday, Clwb y Bont.

Thank you, everyone.

Item 5 is the debate on the Local Government and Housing Committee's report, 'The Right to Adequate Housing'. I call on the Chairman of the committee to move the motion—John Griffiths. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch iawn o agor y ddadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ar yr hawl i dai digonol.

Mae sicrhau bod gan bawb yng Nghymru le diogel i’w alw’n gartref yn rhywbeth rwy’n siŵr fod pob un ohonom yn dyheu amdano. Mae gan sawl gwlad yr hawl i dai digonol wedi’i ymgorffori yn y gyfraith, a chafwyd galwadau am ymgorffori hawl o’r fath yma yng Nghymru. Felly, fe wnaethom gynnal yr ymchwiliad hwn gan wybod bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyflwyno Papur Gwyn a fydd yn cynnwys cynigion ar gyfer yr hawl i dai digonol, ac y bydd deddfwriaeth ddigartrefedd yn cael ei chyflwyno hefyd yn ystod tymor y Senedd hon.

Ers hynny, mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi ei Phapur Gwyrdd yn galw am dystiolaeth ar ddigonolrwydd tai a rhenti teg. Rwy’n falch fod y Gweinidog wedi cadarnhau y bydd y dystiolaeth a gyflwynir i ni fel pwyllgor yn cael ei hystyried yn rhan o’r broses ymgynghori. Fel pwyllgor, credwn y gall ein hymchwiliad ychwanegu gwerth at y gwaith hwnnw drwy dynnu sylw at rai o’r materion pwysig y mae angen eu hystyried ymhellach. Rydym yn falch, felly, fod pob un o’n 10 argymhelliad wedi’u derbyn, naill ai’n llawn neu mewn egwyddor.

At ei gilydd, roedd y dystiolaeth a gyflwynwyd i ni gan randdeiliaid o blaid ymgorffori hawl gyfreithiol i dai digonol yng Nghymru, ac rydym yn cydnabod y gallai hyn chwarae rhan bwysig wrth fynd i’r afael ag anghenion tai. Fodd bynnag, rydym hefyd yn cydnabod bod angen newidiadau i’r system cyn y gellid cyflwyno hawl o’r fath yn effeithiol.

Amlygodd ein hadroddiad bwysigrwydd sicrhau bod y math cywir o lety ar gael yn y lleoliadau cywir. Mae angen cymysgedd o lety i ddiwallu anghenion amrywiol pobl. Rydym yn croesawu sefydlu grŵp cynghori rhanddeiliaid ac ymrwymiad y Gweinidog i gydweithio â grwpiau sy’n debygol o gael eu heffeithio. Hoffwn bwysleisio pwysigrwydd ymgysylltu â phobl anabl a chynrychiolwyr pobl hŷn i fynd i’r afael â phrinder llety hygyrch, nawr ac ar gyfer anghenion y dyfodol.

Ddirprwy Lywydd, gellir dadlau mai prinder cartrefi fforddiadwy o ansawdd uchel yw'r rhwystr mwyaf rhag sicrhau hawl i dai digonol. Felly, mae mynd i’r afael â’r cyflenwad tai yn allweddol. Credwn fod yn rhaid mynd i'r afael â hyn ar fyrder er mwyn bodloni gofynion y presennol a'r dyfodol. Fel pwyllgor, rydym wedi mynegi pryder o’r blaen y bydd costau cynyddol a materion yn ymwneud â’r gadwyn gyflenwi a’r gweithlu yn gwneud nod Llywodraeth Cymru o ddarparu 20,000 o gartrefi fforddiadwy newydd erbyn diwedd tymor y Senedd hon yn fwy heriol.

Yn ogystal, o ystyried y galw parhaus am dai fforddiadwy, a’r nifer cynyddol o bobl sy’n byw mewn llety dros dro, rydym yn pryderu bod y targed o 20,000 o gartrefi newydd ynddo’i hun yn annigonol. Hoffwn bwysleisio, felly, ein hargymhelliad fod y Gweinidog yn nodi sut y bydd yr 20,000 o gartrefi fforddiadwy newydd yn cyfrannu at ddiwallu’r angen cyffredinol am dai yng Nghymru. Credwn y dylai asesiad o’r fath gynnwys sut y bydd y mathau o gartrefi a ddarperir yn mynd i’r afael â meysydd o angen penodol, megis eiddo un ystafell wely.

O ran sut y gellid ymgorffori hawl i dai digonol, cyfeiriodd tystion at ddau fodel gwahanol: ei ymgorffori'n uniongyrchol yng nghyfraith Cymru; neu'n anuniongyrchol, drwy osod dyletswydd ar Weinidogion Cymru ac awdurdodau cyhoeddus eraill i roi sylw dyledus i'r hawl. Rydym yn sylweddoli efallai na fyddai dull 'sylw dyledus' yn ddigonol i sicrhau y cedwir at hawl. Felly, gallai ymgorffori uniongyrchol fod yn fwy effeithiol. Credwn y dylid rhoi ystyriaeth bellach i hyn.

Rwy'n falch fod y Gweinidog wedi derbyn ein hargymhelliad y dylid ystyried cyflwyno arolwg tai blynyddol yng Nghymru. Mae’r ymchwiliad hwn, a’n gwaith blaenorol, wedi dangos yr angen am ddata gwell i gael gwell dealltwriaeth o anghenion tai, a chredwn y byddai arolwg blynyddol yn rhoi cyfle i gasglu data o’r fath.

Ddirprwy Lywydd, fel yr amlinellwyd yn ein hadroddiad, rydym yn cydnabod bod heriau i'w goresgyn cyn y gellir rhoi hawl i dai digonol ar waith yn effeithiol. Fodd bynnag, credwn y dylai'r gwaith ddechrau nawr er mwyn gwireddu’r dyhead o dai diogel, priodol i bawb yn ein gwlad. Diolch yn fawr.

Ar y pwynt hwn, hoffwn ddiolch i John Griffiths am gadeirio’r pwyllgor yn fedrus a’n harwain drwy'r broses o gynhyrchu’r adroddiad rydym yn ei drafod heddiw. Rwyf hefyd yn ddiolchgar i fy nghyd-Aelodau am eu cyfraniadau drwy gydol y broses, fel pwyllgor.

Gwyddom fod tai yn un o faterion allweddol ein hoes—yma yng Nghymru, ie, ond ledled y DU hefyd. Gwyddom ei fod yn effeithio ar bobl ledled Cymru mewn pob math o wahanol ffyrdd, o’n pobl ifanc sy’n brwydro i gael troed ar yr ysgol dai, i bobl sy’n cysgu allan ac sy’n ysu am gartref. Credaf fod yn rhaid inni gyfaddef nad ydym yn gwneud pethau'n iawn ar hyn o bryd, a bod angen inni ystyried pob opsiwn i wella pethau i bobl Cymru.

O ran adroddiad ein pwyllgor, hoffwn dynnu sylw at rai o argymhellion penodol yr adroddiad a rhoi rhywfaint o sylwadau arnynt. Yn gyntaf, mae argymhelliad 5 yn ein hadroddiad yn ystyried sut y dylid diffinio 'tai digonol'. Yn y ddadl hon, credaf mai dyna un o’r pethau pwysicaf i’w hystyried, mae’n debyg. Mae'n bwysig am fod yr holl waith posibl ar lunio polisi a all ddeillio o hyn yn dibynnu ar gywirdeb y diffiniad. Clywsom gan yr Athro Hoffman, a roddodd dystiolaeth i ddweud bod digonolrwydd yn gysyniad hyblyg, ac ychwanegodd na ddylai rhai pethau fod yn agored i drafodaeth, fel gwneud pob ymdrech i roi diwedd ar ddigartrefedd. Ymddengys i mi fod hyn eisoes yn wir, felly, byddai angen i Lywodraeth Cymru sicrhau bod unrhyw ddiffiniad yn cynnwys mwy na geiriau cefnogol na ellir eu cyflawni. Ac efallai fod fy safbwynt yn naturiol ofalus, y tu hwnt i'r hyn rydym yn ei drafod yma heddiw a'r hyn sydd yn yr adroddiad, gan y gwyddom, hyd yn oed pe bai hawl i dai digonol yn cael ei chreu heddiw, dyweder, nad yw hynny'n golygu y byddai'r argyfwng sy'n bodoli ar hyn o bryd, lle mae miloedd o bobl yn byw mewn gwestai a llety gwely a brecwast yng Nghymru, yn diflannu yfory, neu'n wir, ymhen 10 mlynedd, efallai na chaiff mo'i datrys. Ni cheir un ateb gwyrthiol a fyddai'n datrys y problemau a wynebwn, ac mae'n rhaid inni weithio gyda datblygwyr, gyda landlordiaid, gyda'n partneriaid tai cymdeithasol a chydag awdurdodau lleol i sicrhau bod y tai y bydd eu hangen arnom yfory yn cael eu hadeiladu ac ar gael heddiw.

A daw hyn â mi at yr argymhelliad nesaf yr hoffwn inni ganolbwyntio arno a chlywed mwy yn ymateb y Gweinidog, a soniodd ein Cadeirydd, John Griffiths, amdano yn ei gyfraniad agoriadol. Argymhelliad 6 yw hwnnw, a sy'n ymwneud â'r 20,000 o gartrefi fforddiadwy newydd y mae’r Llywodraeth wedi ymrwymo i’w hadeiladu yn ystod tymor y Senedd hon. Gwyddom nad yw hynny’n mynd i gael ei gyflawni, neu ei fod yn hynod o annhebygol o gael ei gyflawni. Un o’r cwestiynau a ofynnais i’r Gweinidog yn y pwyllgor—ac efallai yr hoffwn glywed ganddi eto heddiw—yw’r gallu i’n landlordiaid cymdeithasol yn enwedig allu fforddio adeiladu’r eiddo ar y lefel sy’n ofynnol ar hyn o bryd. Gwyddom gan landlordiaid cymdeithasol, oherwydd y gofyniad ansawdd, ei bod yn costio bron i £250,000 bellach i adeiladu cartref cymdeithasol yng Nghymru, sy’n golygu bod pob £1 filiwn a werir yn adeiladu pedwar cartref yn unig. Nid wyf yn dweud o gwbl y dylem fod yn adeiladu tai annigonol ar gyfer pobl, ond pan fydd gennym filoedd o bobl mewn gwestai a llety gwely a brecwast ar hyn o bryd, tybed pa ystyriaeth a wnaiff y Gweinidog ei rhoi i gael y cydbwysedd rhwng yr ansawdd a’r fforddiadwyedd yn iawn.

Mae gennym broblemau, wrth gwrs, gyda'r gallu i gyflawni ar fater ffosffadau, a rhoddir sylw i hynny yn argymhelliad 7 yn ein hadroddiad heddiw. Rhaid inni ddod o hyd i ateb ymarferol ar frys i fynd i'r afael ag oedi mewn datblygiadau tai o ganlyniad i reoliadau ffosffad. Gwn fod y Gweinidog yn deall hyn ac yn awyddus iawn i weld hyn yn cael ei ddatrys, ac nid wyf yn dweud bod llawer o'r hyn sydd ynddo yn anghywir, ond yr hyn sydd ei angen arnom yw ateb i'n datblygwyr i sicrhau y gellir adeiladu'r cartrefi cymdeithasol hynny, yn enwedig, cyn gynted â phosibl. Yn fy ardal i yng ngogledd Cymru, er enghraifft, fe wyddom nad yw oddeutu 1,000 o gartrefi yn cael eu hadeiladu ar hyn o bryd oherwydd rheoliadau ffosffad, ac ni allwn barhau i ohirio'r mater. Fel y dywedaf, gwn fod y Gweinidog yn rhoi ystyriaeth ddifrifol i hyn, ond hoffwn glywed am y cynnydd diweddaraf ar hynny er mwyn inni weld y tai hyn, sydd mor bwysig, yn cael eu hadeiladu.

Felly, Ddirprwy Lywydd, roeddwn yn falch iawn o fod yn rhan o'r gwaith ar gynhyrchu'r adroddiad sydd ger ein bron heddiw. Byddaf yn sicr yn cadw llygad barcud ar gynnydd y syniad, sef yr hawl i dai digonol. Byddaf yn awyddus i ddeall sut y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ystyried sut y gellid gweithredu rhywbeth fel hyn. Ond hefyd, hoffwn ailadrodd fy mhwynt ynglŷn â gofalu nad ydym yn credu y bydd hyn yn ateb a fyddai'n datrys ein holl broblemau. Diolch yn fawr iawn.

Roeddwn wedi paratoi araith, ac roeddwn yn bwriadu sôn rhywfaint am Fienna, Barcelona, y Ffindir ac enghreifftiau eraill. Ond yn lle hynny, rwyf am ddweud stori fach wrthych am rywbeth a ddigwyddodd neithiwr. Pan adewais y Senedd hon neithiwr, tua 8 o'r gloch, cyrhaeddais yn ôl i'r fflat, ac roedd menyw ifanc yn cysgu wrth y fynedfa, gan rwystro fy mynedfa i'r fflat. Roedd ganddi gi bach gyda hi ac roedd hi wedi bod yno ers y bore, oherwydd roedd hi yno pan wneuthum adael. Ac er mwyn cael mynediad i'r fflat, roedd yn rhaid i mi ei deffro hi, ac yn y broses o'i deffro, gofynnais a oedd hi'n iawn, a dywedodd, na, roedd hi eisiau bwyd, bron â llwgu, yn oer iawn ac angen cymorth. Felly, rhedais i fyny'r grisiau, euthum i mewn i'r fflat, euthum i chwilio am fwyd, cesglais yr hyn a allwn iddi, ac euthum i lawr a chael sgwrs, a chynnig mynd â hi allan am fwyd, er mwyn gwneud yn siŵr ei bod hi'n iawn. Ac ar y daith honno, rhannodd ei stori gyda mi.

Roedd hi yn ei 20au hwyr. Cafodd ei geni i fam a oedd yn ei cham-drin a thad a oedd ar heroin. Cafodd ei rhoi mewn gofal, ac roedd hi wedi byw mewn gofal drwy gydol ei hoes, ac wedi cael ei throsglwyddo o un teulu neu un unigolyn i'r llall. Pan oedd hi'n 14 oed, rhoddodd enedigaeth i blentyn—yn 14 oed. Bythefnos yn ddiweddarach, collodd y plentyn. Dim ond 14 oed oedd hi, ni wyddai sut i ymdopi â'r golled, ac nid oedd wedi'i chyfarparu i ymdrin â hynny. Yna, pan oedd hi'n 16 oed, cafodd ei throi allan ar y stryd. Pan oedd hi'n 18 oed, penderfynodd gysylltu â'i thad, ei thad biolegol. Cyfarfu â'r tad ac nid oedd eisiau unrhyw beth i'w wneud â hi. Roedd hi eisiau bod yn rhan o deulu, nid oedd ganddi unrhyw un arall. Felly, meddyliodd, 'Iawn, sut y gallaf fi ddod yn rhan o'i deulu?' A dyma hi'n mynd i brynu heroin iddo. Nid oedd ganddo ddiddordeb ynddi hi, ond roedd ganddo ddiddordeb yn yr heroin, felly dechreuodd dorri'r heroin hwnnw iddo. Nid oedd ganddo ddiddordeb o hyd, ac felly fe ddechreuodd hithau gymryd heroin er mwyn bod yn rhan o'i fywyd. Yna roedd hi'n gaeth i heroin am—wel, mae hi wedi bod yn gaeth i heroin ers hynny. Ac mae hi wedi bod ar y strydoedd er pan oedd hi'n 18 oed, yn byw yng Nghaerdydd—mae'n siŵr eich bod wedi ei phasio wrth i chi fyw eich bywydau bob dydd. Ac mae hi'n ennill arian yn yr unig ffordd y mae'n gwybod sut i ennill arian, sef drwy werthu ei chorff.

Nawr, nid yw'n iawn, mewn cymdeithas fel hon, yn yr unfed ganrif ar hugain—rwy'n edrych o gwmpas—ein bod ni'n byw mewn cymdeithas sy'n caniatáu i hyn ddigwydd. Ni ddylai fod—na, ni ddylem fod yn y sefyllfa hon. Mae hi wedi cael cam ac wedi'i cham-drin gan bawb drwy gydol ei hoes. Nid yw'n ymddiried yn unrhyw un. Ers ei geni, mae hi wedi cael cam, ac rydym ni wleidyddion wedi gwneud cam â hi yn fwy na neb, drwy fethu rhoi'r strwythurau ar waith i atal y pethau hyn rhag digwydd iddi.

Nawr, ni fyddai'r hawl i gartref digonol—ac mae'n debyg y byddaf yn dychwelyd at y stori hon am Polly pan glywn am y ddeddfwriaeth ddigartrefedd—ond ni fyddai'r hawl i gartref digonol wedi datrys y problemau pan gafodd ei geni, na. Ni fyddai wedi datrys y problemau'n ymwneud â'r gofal a gafodd, na. Ond nawr mae hi angen rhyw fath o strwythur yn ei bywyd. Mae hi angen rhywbeth i ddal ei gafael arno. Mae hi angen to uwch ei phen. Mae hi wedi colli ei ffôn—cafodd ei ddwyn oddi arni ychydig wythnosau yn ôl—felly nid oes ganddi unrhyw bwynt cyswllt. Fe fydd yn mynd i rai cartrefi o bryd i'w gilydd i ymolchi, ond nid oes ganddi un cyfeiriad parhaol, nid oes modd cysylltu â hi. Felly byddai rhoi to uwch ei phen yn rhoi strwythur iddi ac yn rhoi pwrpas iddi.

Ac er mwyn Polly, rwy'n credu bod angen inni sicrhau bod gennym yr hawl i gael tai digonol, fel bod ganddi do uwch ei phen, mewn man lle mae hi'n gwybod y gall gael y gofal hwnnw, lle mae yna ofal cofleidiol iddi, lle mae'n gwybod bod trafnidiaeth ar gael iddi, i ddod o hyd i waith pan ddaw'r amser. Ond heb dŷ i ddechrau, heb do uwch ei phen, nid oes ganddi obaith. Felly, dyna pam rwy'n credu y dylem gefnogi ac annog y Llywodraeth i ddatblygu a gweithio ar y cynigion. Diolch.