National Assembly for Wales

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and those are noted on your agenda. 

The first item this afternoon is questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Sioned Williams. 

Thank you very much. We are working on system reform in dentistry and moving forward collaboratively with the primary care reform programme in 2022, and this includes working in partnership with the dental profession to improve access to, and experience and quality of, dental care. 

Diolch, Weinidog. Mae adroddiad newydd cyngor iechyd cymuned bae Abertawe, 'Cael Mynediad at Ofal Deintyddol y GIG: Mynd at Wreiddyn y Broblem', yn rhoi darlun damniol o wasanaethau deintyddol yn ardaloedd Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot. Mae'n pwysleisio bod y materion hyn yn bodoli cyn i'r pandemig eu gwaethygu. Mae cleifion wedi gorfod aros am flynyddoedd i weld deintydd, a llawer heb lwyddo i gael apwyntiad o gwbl. Canfu’r adroddiad fod 70 y cant o bobl yn teimlo o dan bwysau i geisio gofal deintyddol preifat er mwyn cael apwyntiad. Ni allant gael mynediad at wasanaethau deintyddol y GIG, gan gynnwys menywod beichiog a phlant. Ac mae apwyntiadau hanfodol yn cael eu gwrthod i gleifion â phroblemau meddygol difrifol sydd angen archwiliadau rheolaidd. Dywedodd un claf: 'Syrthiodd fy mhont ddeintyddol allan ar ddechrau 2020, rwyf hebddi o hyd. Mae'n effeithio ar fy hyder. Ni allaf wenu. Ni allaf chwerthin.' Mewn achos arall, bu'n rhaid i ddyn dynnu ei ddant ei hun o'i geg, a gwyddom fod achosion o hyn wedi'u cofnodi. A chlywais adroddiadau tebyg gan gannoedd o fy etholwyr mewn ymateb i arolwg a gynhaliais. Dywedodd un claf wrthyf hefyd ei fod wedi cael ei ddatgofrestru’n awtomatig gan nad oedd deintydd wedi’i weld ers dwy flynedd, er ei fod wedi bod ar y rhestr warchod am y rhan fwyaf o’r ddwy flynedd hynny. Felly, rwy'n croesawu cynllun y Llywodraeth a gyhoeddwyd yn ddiweddar i wella gofal deintyddol, ond hoffwn wybod sut y bydd diwygio’r contract yn mynd i’r afael yn ddigonol ac ar fyrder â’r holl bryderon a adlewyrchir yn yr adroddiad, sy’n codi ledled Cymru, ac sydd wedi’u codi gan lawer o Aelodau yn y Siambr hon. A oes cyllid digonol i gynyddu capasiti'r GIG i ddod â’r loteri cod post anghyfiawn hon i ben, a sicrhau bod y rheini na allant fforddio talu, neu na allant ddod o hyd i ddeintydd GIG, yn cael y gofal y mae ganddynt hawl iddo?

Diolch yn fawr, Sioned. Ac fe fyddwch yn ymwybodol y bu problem benodol mewn perthynas â deintyddiaeth oherwydd yr angen am fesurau rheoli heintiau i sicrhau bod pobl yn parhau i fod yn ddiogel, gan gynnwys cleifion a deintyddion eu hunain. A dyna pam ein bod wedi gweld gostyngiad o 50 y cant yn nifer y bobl sydd wedi gallu cael mynediad at ddeintyddiaeth y GIG. Rydym wedi rhoi mesurau ar waith i geisio lliniaru hyn, wrth gwrs, gan gynnwys buddsoddiad sylweddol i helpu deintyddion i sicrhau gwell llif aer yn eu deintyddfeydd.

Rwy’n siŵr y byddwch yn falch o glywed, oherwydd y contract deintyddol newydd a gyflwynwyd gennym, fod 88 y cant o bractisau ym mwrdd iechyd bae Abertawe wedi optio i mewn i’r system newydd honno. Felly, rydym yn gobeithio gweld trawsnewidiad yn awr oherwydd y ffordd y caiff yr unedau deintyddol hynny eu cyfrif. Felly, arferent gael eu cyfrif fel unedau deintyddol. Bellach, byddwn yn symud ymhellach i faes atal, a bydd rhan o'r contract hefyd yn ymwneud â gofyn i bobl newydd a sicrhau eu bod yn cael gweld pobl newydd mewn deintyddiaeth.

Rydym wedi darparu cronfa ychwanegol o gyllid rheolaidd—£2 filiwn. Fel y gwyddoch, yr hyn na allwn ei wneud yw creu deintyddion newydd dros nos. A dyna pam mai'r hyn y ceisiwn ei wneud yw sicrhau ein bod yn hyfforddi hylenwyr a therapyddion, a gallaf eich sicrhau bod oddeutu 20,000 o bobl yn cael eu gweld bob wythnos yng Nghymru.

Prynhawn da, Weinidog. Mae’n ffaith sy'n peri pryder fod llawer o bractisau deintyddol wedi'i chael hi'n anodd dychwelyd i normalrwydd wrth inni gefnu ar y pandemig. Nid yw archwiliadau arferol yn cael eu cynnig. Mae pobl yn gyndyn o drafferthu eu deintyddion am apwyntiadau gan eu bod yn teimlo efallai na fyddai archwiliad yn cael ei ystyried yn ddigon pwysig. Ac mae llawer o bobl yn methu cael mynediad at wasanaethau digonol y tu allan i oriau ar gyfer cyngor ac apwyntiadau brys. Fodd bynnag, mae archwiliad yn hanfodol i'r claf: mae modd nodi problemau'n gynharach ac mae deintydd yn gymwys i roi cyngor ar gwestiynau ehangach ynghylch iechyd y geg. A wnaiff y Gweinidog amlinellu pa drafodaethau y mae wedi’u cael gyda Chymdeithas Ddeintyddol Prydain ynglŷn â chapasiti ein gwasanaethau deintyddol, a pha gynlluniau sydd ganddi i sicrhau bod gennym y nifer cywir o ddeintyddion yn gweithio yng Nghymru? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Altaf, a hoffwn eich sicrhau, os oes angen triniaeth ddeintyddol ar frys neu os yw’r claf mewn poen, disgwylir y bydd gan fyrddau iechyd ddarpariaeth ar waith i ddarparu gofal yn gyflym. Ac un o'r pethau rwy'n eu gwneud ar hyn o bryd yw mynd drwy fanylion y cynlluniau tymor canolig integredig ar gyfer pob un o'r byrddau iechyd a sicrhau bod gan bob un ohonynt gynnig a chynllun digonol er mwyn mynd i'r afael â'r problemau mewn perthynas â deintyddiaeth.

Fe fyddwch yn falch o glywed, rwy’n siŵr, ein bod wedi penodi prif swyddog deintyddol newydd yn ddiweddar. Rwy’n ymwybodol iawn fod hwn yn fater sy’n peri pryder i lawer o’r cyhoedd yng Nghymru, ac rwyf bellach wedi gofyn am gyfarfodydd misol i sicrhau ein bod yn cyflymu'r system. Cawsom gyfnod o amser pan nad oedd gennym brif swyddog deintyddol yng Nghymru, ac felly rwyf wrth fy modd ein bod bellach wedi penodi rhywun ac y bydd y ffocws hwnnw, gobeithio, yn cael ei roi ar y system.

Rydym yn dal i fod mewn sefyllfa, wrth gwrs, lle gallai offer sy'n cynhyrchu aerosol achosi heintiau, ac felly mae’n rhaid inni ddeall bod cyfyngiadau ar waith o hyd mewn deintyddiaeth nad ydynt efallai yn union yr un fath ag yng nghyfleusterau eraill y GIG.

Mae mynd i’r afael â’r ôl-groniad o gleifion yn flaenoriaeth allweddol i’r Llywodraeth hon. Fis diwethaf, lansiais y cynllun adfer gofal wedi’i gynllunio sy’n nodi ein dull o leihau amseroedd aros yng Nghymru fel bod cleifion yn cael y gofal a’r driniaeth y maent yn eu haeddu, ac mae hynny wedi’i ategu gan fuddsoddiad rheolaidd ychwanegol o £170 miliwn.

Diolch, Weinidog. Mae gennyf lawer o negeseuon e-bost yn fy mewnflwch, fel sydd gan bawb arall, rwy'n siŵr, yn ymwneud â'r ffaith bod amseroedd aros yn dod yn frawychus o hir bellach. Cefais e-bost yn ddiweddar hefyd gan etholwr sy'n athro ac a fu mewn damwain yn y gwaith, gan arwain at anaf i'r pen. Oherwydd salwch a phoen yn ei phen, dywedwyd wrthi am fynd i Ysbyty'r Faenor. Cyrhaeddodd Ysbyty'r Faenor am 5.00 p.m. a gadawodd heb gael ei thrin am 5.00 a.m. y bore trannoeth. Dywedodd wrthyf na allai ond disgrifio’r olygfa y tu mewn fel traed moch: cleifion a oedd yn amlwg yn sâl; pobl oedrannus ac agored i niwed yn aros dros 16 awr am ofal; defnyddwyr cadeiriau olwyn yn methu cael mynediad i'r adran yn ddiogel; cleifion oedrannus a sâl wedi'u gwasgu yn erbyn drysau'r toiled; cwpanau plastig budr yn sbwriel dros y lle a pheiriannau dŵr gwag; rhes o ambiwlansys yn y maes parcio yn methu dod â'u cleifion i mewn. Dywedodd wrthyf fod diffyg cyfathrebu llwyr yn yr adran achosion brys, ac ar brydiau, diffyg empathi at eraill. Hyn oll gydag amseroedd aros, i'r rhan fwyaf o gleifion gwirioneddol sâl, o fwy na 12 i 14 awr.

Ni all hyn byth fod yn dderbyniol, Weinidog. Dywedodd fy etholwr wrthyf ei bod yn teimlo bod y system yn amlwg yn methu a bod y sefyllfa bellach yn dod yn beryglus. Mae Ysbyty'r Faenor yn amlwg ar fin methu. Rydym yn ymwybodol o'r heriau, ond mae’r cyhoedd wedi cael llond bol ar esgusodion. Mae angen cynllun brys ac rydym wedi cyrraedd pwynt bellach lle mae angen inni gael ein diweddaru ar frys yn y Siambr hon yn rheolaidd ynghylch yr hyn a gyflawnwyd. Mae staff y GIG yn Ysbyty'r Faenor yn gweithio'n ddiflino mewn amgylchiadau hynod o anodd. Maent yn anhygoel, ond mae angen iddynt wybod hefyd fod newid ar y gweill. Ymddengys bod hwn yn ysbyty mewn argyfwng llwyr, a thra bo pawb yn parhau i ymddiheuro, nid oes unrhyw un yn gwrando o ddifrif ar adborth pwyllog y gymuned, ac yn wir, y staff.

Fy nghwestiwn—

Cwestiwn, ie. Diolch.

Felly, Weinidog, pa gamau y mae’r Llywodraeth hon yn eu cymryd i atal hyn rhag dod yn argyfwng llwyr yn fy rhanbarth, i leihau amseroedd aros afresymol, ac a allwch ymrwymo i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Senedd am y cynnydd sy’n cael ei wneud, wrth symud ymlaen?

Wel, diolch yn fawr iawn, ac rwy’n ymwybodol iawn o’r pwysau aruthrol y mae cleifion yn ei wynebu, yn ein hadrannau achosion brys yn enwedig. Rydym yn amlwg mewn sefyllfa lle mae’r pwysau hynny’n dod yn ormod mewn rhai mannau, ac un o’r pethau y bûm yn eu gwneud yw cynnal ymweliadau dirybudd â rhai o’n hadrannau damweiniau ac achosion brys er mwyn gweld y pwysau sydd arnynt drosof fy hun. Rwyf eisoes wedi ymweld ag Ysbyty'r Mynydd Bychan, Ysbyty Llwynhelyg ac Ysbyty Treforys, lle bûm yn siarad â phobl ar y rheng flaen—felly, yn cael golwg uniongyrchol ar yr hyn sy'n digwydd. A chredaf mai'r hyn sy'n amlwg i mi yw bod cynnydd aruthrol yn y galw. Ac os edrychwch ar yr hyn sydd wedi digwydd yn Ysbyty'r Faenor, rydym wedi gweld cynnydd o 14 y cant yn y nifer sy'n ei fynychu'n ddyddiol o gymharu â mis Mawrth. Dim ond y mis hwn yw hynny. Felly, mae hwnnw’n gynnydd sylweddol. Felly, yn amlwg, pan ydym yn dal mewn sefyllfa lle, gadewch inni wynebu'r peth, mae ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dweud wrthym fod COVID ar un o bob 25 o bobl o hyd, a'u bod yn dioddef ohono, mae hynny’n effeithio ar y staff sy’n gweithio yn yr adrannau brys hynny. Felly, mae hynny i ryw raddau'n esbonio pam fod y pwysau mor fawr—oherwydd ein bod yn dal i fyw gyda COVID. Ond gallaf roi sicrwydd i chi fod gennym gynlluniau ar waith. Mae gennym gynlluniau brys, mae gennym gynllun chwe phwynt blaenoriaeth, ac rwy'n fwy na pharod i anfon copi o hwnnw atoch os hoffech ei weld, lle'r ydym yn nodi ac yn sicrhau bod pobl yn deall mai'r hyn yr ydym yn sôn amdano yma yw dull system gyfan y mae angen inni fynd i'r afael ag ef. A byddwn yn trafod y mater gofal wedi'i gynllunio yn ddiweddarach y prynhawn yma, ac yn amlwg, mae croeso ichi wrando ar y ddadl honno.

Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson first of all, and these questions are to be answered by the Deputy Minister for Mental Health and Well-being. James Evans.

Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, yr wythnos hon yw Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl, ac rwy'n siŵr yr hoffech ymuno â mi ac eraill yn y Siambr hon i gydnabod pwysigrwydd yr wythnos hon i godi proffil y rheini sy'n cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl, ac i'w cynorthwyo i gael mynediad at y cymorth sydd ei angen arnynt gan sefydliadau y maent angen iddynt wrando, fel nad oes gennym bobl ledled Cymru yn dioddef yn dawel. Weinidog, a allwch gadarnhau pa gymorth y mae’r Llywodraeth wedi’i roi i sefydliadau trydydd sector i’w helpu i hyrwyddo a chodi ymwybyddiaeth o’r wythnos hon, a pha gamau y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i’r afael â thema eleni, sef unigrwydd?

Diolch am eich cwestiwn, James. Ac rwy'n falch iawn hefyd o gydnabod ar goedd y ffaith ei bod yn Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl, ac rwy'n ymwybodol fod llawer iawn o weithgareddau'n cael eu cynnal ac ymdrechion yn cael eu gwneud i godi ymwybyddiaeth. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod yn darparu cyllid i gryn dipyn o sefydliadau trydydd sector—rhai’n uniongyrchol, eraill drwy’r cyllid a ddarparwn i fyrddau iechyd. Mae’n debyg eich bod hefyd yn ymwybodol inni gyhoeddi rhagor o gyllid ar gyfer Amser i Newid Cymru ychydig fisoedd yn ôl. Ni, bellach, yw’r unig ran o'r DU sy'n ariannu Amser i Newid. Felly, rydym yn buddsoddi cryn dipyn o arian—£1.4 miliwn oedd y swm a gyhoeddwyd gennym—i'w galluogi i barhau â'u gwaith gwrth-stigma hynod bwysig. Ac wrth gwrs, mae gan bob un ohonom ran i'w chwarae yn codi ymwybyddiaeth o iechyd meddwl ac yn annog pobl i siarad am eu hiechyd meddwl ac i ofyn am gymorth. Ac mae ein dull gweithredu yng Nghymru wedi bod yn seiliedig ar sicrhau bod pobl yn gallu cael y cymorth hwnnw’n gyflym iawn, heb fod angen eu hatgyfeirio drwy bethau fel llinell gymorth CALL, drwy SilverCloud, ac i sicrhau bod y cymorth hwnnw ar gael cyn gynted â phosibl.

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Mae dysmorffia'r corff yn broblem enfawr y mae llawer o bobl ledled y wlad yn ei hwynebu. Mae llawer o bobl ifanc yn nodi'r broblem o gael eu peledu'n gyson ar y cyfryngau cymdeithasol gan ddelweddau sydd wedi’u golygu â ffilteri, gan roi syniad camystumiedig o beth yw'r gwirionedd i lawer o bobl ifanc. Y gobaith yw y bydd y Bil diogelwch a niwed ar-lein a gynigir gan Lywodraeth y DU yn gwneud rhywfaint i fynd i’r afael â’r materion hyn. Gwn nad yw materion digidol yn faes lle mae cymhwysedd wedi ei ddatganoli, ond mae’r holl wasanaethau cymorth ar gyfer pobl ifanc wedi eu datganoli. Felly, a allwch gadarnhau pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i bobl ifanc sy'n dioddef o ddysmorffia'r corff, ac a yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r Bil diogelwch a niwed ar-lein sy'n mynd drwy Senedd y DU?

Diolch, James. Yn amlwg, mae'r Bil diogelwch a niwed ar-lein yn gyfrwng pwysig i geisio mynd i'r afael â rhai o'r problemau y cyfeirioch chi atynt, ac y gwn eich bod wedi eu codi eisoes yn y Siambr hon. Rydych yn llygad eich lle nad yw materion digidol wedi’u datganoli i ni, ond mae trafodaethau’n mynd rhagddynt rhwng swyddogion yn Llywodraeth Cymru a swyddogion yn San Steffan, ac rwy’n edrych yn benodol ar y cyfleoedd y gallwn eu hadeiladu ar y Bil hwnnw i wella ein gwaith mewn perthynas â phethau fel atal hunanladdiad. Credaf ei bod yn bwysig cydnabod hefyd fod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi adnoddau sylweddol i sicrhau bod pobl ifanc yn gallu cael cymorth mewn ffordd sy’n addas iddynt hwy—er enghraifft, ein pecyn cymorth iechyd meddwl pobl ifanc, sydd wedi’i ddiwygio’n ddiweddar, ac sy’n galluogi pobl ifanc i gael mynediad at gymorth mewn ffordd sy'n addas iddynt, sef ar-lein. Rydym hefyd yn edrych ar ymyriadau gan wylwyr gyda phethau fel bwlio, ac mae ein holl ymatebion wedi’u hanelu at sicrhau ein bod yn cefnogi pobl ifanc lle mae angen iddynt gael eu cefnogi, ac wrth gwrs, mae gan ein cwricwlwm newydd rôl bwysig iawn i’w chwarae yn hynny o beth. Mae gennym faes dysgu iechyd a lles yn y cwricwlwm a fydd yn cael ei ymgorffori ar draws y cwricwlwm cyfan, ochr yn ochr â'r gwaith a wnawn i roi addysg rhyw a chydberthynas i blant a phobl ifanc, a chredaf ei bod yn bwysig iawn mynd i'r afael â'r materion hynny fel rhan o hynny ar draws y cwricwlwm cyfan, ac o oedran iau hefyd, gobeithio. Ond fel y dywedwch, nid yw wedi'i ddatganoli, yr hyn sy'n digwydd ar y cyfryngau cymdeithasol, ond mae gan bob un ohonom ran i'w chwarae yn cefnogi pobl ifanc a sicrhau eu bod yn gallu cael mynediad at y cymorth, fel eu bod yn gwybod nad yw'r pethau a welant ar y cyfryngau cymdeithasol yn bethau go iawn.

Yn sicr, a diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Mae'n bwysig iawn eich bod yn gweithio'n agos iawn gyda'r Gweinidog addysg ar hynny er mwyn sicrhau bod ein pobl ifanc yn cael eu haddysgu ar hynny mewn ysgolion. Ac fe sonioch chi am gael mynediad at gymorth, ac mae llawer o’r bobl ifanc hynny sy’n ei chael hi'n anodd angen y cymorth priodol i ymdopi â'u trafferthion, ond mae llawer o hynny, Weinidog, yn brin ledled Cymru. Ni all llawer o bobl ifanc gael mynediad at asesiadau cychwynnol gyda'r gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed: mae 60 y cant o blant sydd angen llwybrau CAMHS arbenigol yn aros dros bedair wythnos am asesiad cychwynnol; mae wedi dyblu bron ers mis Mawrth 2020. A gwn eich bod chi a minnau'n cytuno nad yw hynny'n ddigon da. Fel y dywedodd rhywun wrthyf yn ddiweddar, Ddirprwy Weinidog, 'Mae angen ichi fod ar fin gwneud rhywbeth hynod o wirion i gael y cymorth sydd ei angen arnoch'. Gwn fod hynny'n rhywbeth nad ydych am ei glywed, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth nad wyf i am ei glywed. Felly, os gwelwch yn dda, a wnewch chi amlinellu sut rydych yn mynd i weithio i gyflymu atgyfeiriadau CAMHS, a sut rydych yn mynd i sicrhau, pan fydd unigolyn ifanc yn ei chael hi'n anodd ac yn dangos arwyddion o'u problemau iechyd meddwl ar y camau cynnar hynny, eu bod yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt ac nad ydynt yn cael eu gadael hyd nes eu bod mewn argyfwng? Diolch, Lywydd.

Diolch, James. Ac mae'r hyn rydych wedi'i ddweud yn bwysig iawn, oherwydd yn amlwg, nid ydym am i broblemau pobl ifanc waethygu. Dyna pam fod ein holl bwyslais yn Llywodraeth Cymru ar ymyrraeth gynnar a sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael cymorth yn gynnar, yn ddelfrydol yn yr amgylcheddau lle maent yn byw eu bywydau, fel yr ysgol. Felly, mae gennym ddull ysgol gyfan yr ydym yn parhau i fuddsoddi symiau sylweddol iawn o arian ynddo, ac sy'n cael ei hybu gennyf fi a'r Gweinidog addysg. Rydym yn bwrw ymlaen â'n fframwaith NYTH, sef ein mecanwaith cymorth cynnar a chefnogaeth ychwanegol, ledled Cymru. Ond rydym hefyd yn cydnabod bod angen i blant sydd angen cymorth arbenigol gael mynediad cyflym at wasanaethau CAMHS arbenigol.

Yn amlwg, mae’r pandemig wedi cael effaith ar amseroedd aros CAMHS, ac rydym yn ymwybodol o hynny ac yn gweithio’n agos iawn gyda byrddau iechyd i wella amseroedd aros. Dylwn ddweud, fel y nodais yn fy nghwestiynau diwethaf, fod pedwar o bob pump o’r plant a’r bobl ifanc sy’n aros am apwyntiadau CAMHS yng Nghymru yng Nghaerdydd a’r Fro. Felly, mae hynny’n ystumio’r sefyllfa ychydig. Ond i dawelu eich meddwl, rydym wedi cyhoeddi, o'r £50 miliwn ychwanegol a sicrhawyd gennym ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yn y gyllideb, fod £10 miliwn o gyllid gwella gwasanaethau yn mynd i'r byrddau iechyd. Mae pob un ohonynt wedi cael gwybod bod gwella amseroedd aros CAMHS yn flaenoriaeth, a bydd disgwyl i bob un ohonynt nodi eu cynigion ar gyfer lleihau'r amseroedd aros hynny.

Yn ogystal â hynny, rydym wedi gofyn i'r uned gyflawni gynnal adolygiad o CAMHS arbenigol yng Nghymru, a fydd yn edrych ar CAMHS arbenigol yn gyffredinol, ac i edrych yn benodol ar y data hefyd, gan mai'r hyn a welwn yw nad ydym yn mesur yr un pethau. Mae gan wahanol fyrddau iechyd strwythurau gwahanol, ac mae’n wirioneddol bwysig ein bod yn gwybod beth yn union sy’n digwydd er mwyn inni gael dull gweithredu cyson yng Nghymru. Ond hoffwn roi sicrwydd i chi fod sicrhau nad oes angen i bethau ddod yn argyfwng yn un o fy mhrif flaenoriaethau.

Questions now from the Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth. 

Thank you, Llywydd. It's Nurses Day tomorrow, and I'd like to thank nurses in all parts of Wales for their care and dedication. But I want to draw the Minister's attention to concerns that have been raised with me by a nurse, who tells me that they represent a significant number of nursing staff in Ysbyty Gwynedd. I was saddened to hear the nurse describing the working environment, describing bullying, pressure and unreasonably long working hours, a poor relationship with matrons and senior managers; they say that morale is low, high numbers are leaving—out of 20 fully trained nurses in one department, I was told that five had left in the past three months. One specific concern is that nurses are moved often from their specialist areas to other departments, and that places a strain on nurses, who are afraid of making mistakes, and they're concerned that this is contrary to the guidance of the Nursing and Midwifery Council. Why are they moving? Because agency nurses are refusing to move. There's clearly too much dependence on agency nurses. Minister, I'll write to you on this, and to the health board. Why am I raising this here in the first instance? Well, to try to give confidence to the nurses that their concerns will be taken seriously. They don't have any confidence in the whistleblowing process. Can I have an assurance, therefore, that the Minister will be following up in detail the way that the health board will be responding to these concerns?

Thank you very much, and I'm very sorry to hear that. Clearly, that's a cause for concern. I did meet with union members in north Wales recently—members of the RCN and Unison—and this wasn't an issue that they raised with me. So, clearly, we must ensure that there are other routes by which they can raise such concerns. I do think it's important that everyone can be open. If we can't be open, we can't improve the situation. Certainly, I would be willing to speak to the chair of the health board to see if there is anything that we can do so that they feel that they can be more confident in raising those kinds of issues. We are doing a great deal, as you know, to try and recruit nurses, and have seen an increase of 76 per cent in the number of nurses that we train. But there's no point doing that if we're losing people from the other side of the system. So, certainly, I will raise these concerns with the chair.

I appreciate that. This nurse certainly was concerned about the staffing levels in general, and clearly the over-dependency on agency staff. I was told that the majority of nurses that came from Spain a few years ago, after a recruitment campaign, have returned to Spain. There are major gaps in the workforce. The Minister, I know, will have received a copy of the latest report by the Royal College of Nursing on staffing levels. Two of the recommendations in this: (1) that there is a need for an international recruitment strategy, which echoes what this nurse said; and also that we need to develop a retention strategy for staff, and that has to be a priority. But, to the first recommendation I turn with a simple question: the royal college says that the Welsh Government, during this current parliamentary term, needs to extend section 25B of the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016 to community nursing and mental health in-patient wards. The Minister knows that this is a call that has been heard time and time again; we know that staffing levels that are too low endanger the well-being of patients. Can we have that promise, please?

Thank you very much. Certainly, Brexit hasn't assisted the situation in terms of the number of nurses working in our communities and in our hospitals. Of course, we would prefer to see people working full time for the NHS and not working for agencies, so we do have to continually strive to improve that situation, and the way to do that is to ensure that there are more people within the NHS. But the trouble is, of course, when people fall ill—and many nurses are becoming ill because of COVID—then you do have to call on agency nurses too. I'm sure you'll be pleased to hear that there will be an announcement tomorrow on international nurse recruitment. Certainly, I am highly aware of the RCN's demands, and we have regular discussions with them, and this is an issue that is raised on all occasions I meet with them. Clearly, we've made it clear to them what we think needs to be done in this area before we move to the next phase.

Diolch yn fawr iawn. Mae mynd i’r afael â’r ôl-groniad o gleifion yn flaenoriaeth allweddol i’r Llywodraeth hon. Fis diwethaf, lansiais y cynllun adfer gofal wedi’i gynllunio, sy’n nodi ein dull o leihau amseroedd aros yng Nghymru fel bod cleifion yn cael y gofal a’r driniaeth y maent yn eu haeddu, ac mae hynny wedi’i ategu gan fuddsoddiad rheolaidd ychwanegol o £170 miliwn.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae preswylydd sydd wedi bod yn aros i weld meddyg ymgynghorol orthopedig ers bron i ddwy flynedd wedi cysylltu â mi, ac yn ystod y cyfnod hwnnw, mae eu harthritis wedi datblygu o fod yn gymedrol i fod yn ddifrifol. Mae'n ddealladwy fod y preswylydd yn bryderus y bydd amseroedd aros hwy am lawdriniaeth ddewisol yn golygu y bydd eu cyflwr yn parhau i waethygu. Maent wedi cael cyngor anghyson gan eu bwrdd iechyd ynglŷn ag a yw'r GIG yng Nghymru yn dal i gynnig llawdriniaethau drwy dystysgrif S2. A wnaiff y Gweinidog egluro i’r preswylydd p'un a yw tystysgrif S2 yn dal i fod yn opsiwn sydd ar gael i drigolion yng Nghymru, a rhoi sicrwydd iddynt fod pob cam angenrheidiol yn cael ei gymryd i wella amseroedd aros ar gyfer llawdriniaeth ddewisol? Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Mae'n ddrwg iawn gennyf glywed bod unigolyn arall eto yn dioddef ac yn ei chael hi'n anodd oherwydd y rhestrau aros. Yn sicr, rwy’n bryderus iawn, yn enwedig, am bobl y gwn eu bod yn aros am lawdriniaethau cluniau. Rwy’n adnabod rhywun yn y Siambr hon y mae eu mam wedi cael clun newydd yn ddiweddar ac a fu'n sicr mewn llawer o boen cyn hynny. Felly, rwy'n awyddus iawn i fynd i'r afael â'r ôl-groniad hwn cyn gynted â phosibl. Yn amlwg, ni allaf sôn am unrhyw achosion unigol, ond os hoffech ysgrifennu ataf am yr achos hwn, byddaf yn sicr yn ymchwilio iddo.

Rydym wedi cyhoeddi cynllun adfer gofal wedi’i gynllunio, ac mae targedau allweddol iawn yr ydym nid yn unig yn gobeithio ond yn disgwyl i fyrddau iechyd eu cyflawni. Felly, rwy'n cael cyfarfodydd rheolaidd bellach gyda fy swyddogion i sicrhau ein bod yn rhoi pwysau ar y byrddau iechyd o ran yr hyn y disgwyliwn iddynt ei gyflawni, gan sicrhau eu bod yn aros ar y trywydd iawn.

Mewn perthynas â thystysgrif S2, gall cleifion yng Nghymru wneud cais o hyd i’w bwrdd iechyd lleol am driniaeth wedi’i chynllunio yn yr UE ac yn y Swistir o dan lwybr S2, ond yn amlwg, mae'n rhaid iddynt gael caniatâd gan eu bwrdd iechyd cyn y gallant ddisgwyl i’r bwrdd iechyd danysgrifennu hynny ar eu cyfer. Mae yna broses i fynd drwyddi, ac rwy’n fwy na pharod i ysgrifennu atoch ynglŷn â'r manylion os yw hynny o ddefnydd.FootnoteLink

Weinidog, hoffwn groesawu eich sylwadau heddiw ar beth o’r buddsoddiad ychwanegol a wnaed i leihau amseroedd, ac fe gyfeirioch chi at eich cynllun adfer gofal wedi’i gynllunio hefyd, a fyddai o fudd i rai o fy nhrigolion yng ngogledd Cymru, gobeithio. Yn sicr, mae hyn yn amserol iawn, gan ein bod yn parhau i weld gweinyddiaeth sydd â rhai o'r ffigurau gwaethaf a welsom yn ein gwasanaeth iechyd, gydag un o bob pump o bobl yng Nghymru ar restr aros, o gymharu ag un o bob naw dros y ffin, a disgwyl i un o bob pedwar o bobl aros dros flwyddyn am driniaeth o gymharu ag un o bob 20 dros y ffin. Unwaith eto, mae hyn yn annog diffyg ymddiriedaeth, efallai, ymhlith llawer o fy nhrigolion, o ran gallu gweld targedau’n cael eu cyflawni, gan fod cymaint o dargedau heb eu cyflawni yn y gorffennol. Wrth gwrs, y tu ôl i bob un o'r ystadegau yr wyf newydd eu darllen yn gyflym mae unigolyn mewn poen ac sydd angen cymorth ar frys. Cyfeiriodd Carolyn Thomas at un achos, ac mae gan lawer ohonom achosion tebyg iawn yn ein mewnflychau bob dydd. Felly, Weinidog, pa sicrwydd y gallaf ei roi i fy etholwyr heddiw sy’n aros ar y rhestrau aros hynny y bydd y targedau hynny’n cael eu cyflawni, ac y gellir ailadeiladu’r ymddiriedaeth honno er mwyn iddynt allu cael y llawdriniaeth ddewisol honno cyn gynted â phosibl?

Diolch yn fawr iawn. Fe wnaethom ddatblygu’r cynllun adfer gofal wedi’i gynllunio gyda chlinigwyr a chyda’r byrddau iechyd. Maent yn dargedau uchelgeisiol ond realistig, a byddwn yn sicrhau eu bod yn cadw atynt. Hoffwn eich cywiro ar un peth, sef yr honiad cyson hwn fod 20 y cant o boblogaeth Cymru yn aros am driniaeth. Wel, dyna nifer y bobl ar lwybrau, ac weithiau, mae pobl ar fwy nag un llwybr ar yr un pryd. Credaf mai'r peth arall, pan fyddwch yn cymharu Cymru a Lloegr, yw ei bod yn bwysig iawn deall nad ydym yn cymharu pethau gwahanol. Rydym yn ceisio bod yn dryloyw yng Nghymru yn y ffordd yr ydym yn cyfrif, felly rydym yn cyfrif, er enghraifft, amseroedd aros am driniaethau diagnostig, ac mae nifer enfawr o bobl yn aros am driniaethau diagnostig—mewn gwirionedd, mae 60 y cant o'r bobl hynny sy'n aros yn aros am eu hapwyntiad cyntaf fel claf allanol. Nawr, mae gennym darged ar hynny. Rydym yn gobeithio na fydd yn rhaid i unrhyw un aros mwy na blwyddyn am eu hapwyntiad cyntaf fel claf allanol erbyn diwedd eleni. Felly, dyna’r sicrwydd y gallwch ei roi. A’r sicrwydd arall, wrth gwrs, yw ein bod yn gwneud popeth a allwn i gynyddu capasiti, i flaenoriaethu diagnosteg a thriniaeth, ac rydym yn trawsnewid y ffordd y darparwn ofal wedi’i gynllunio ac yn helpu hefyd i sicrhau bod y claf yn cael gwybodaeth a chefnogaeth tra byddant yn aros.

Question 4 is to be answered by the Deputy Minister for Mental Health and Well-being. John Griffiths.

Mae camau i dargedu negeseuon iechyd cyhoeddus cryf at gymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig Cymru wedi'u hymgorffori yn ein gwaith atal ar gyfer iechyd y cyhoedd, i helpu pobl i gynnal pwysau iach, rhoi'r gorau i ysmygu, a chefnogi eu lles meddyliol. Rydym wedi ymrwymo i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau iechyd y gwyddom fod y cymunedau hyn yn eu profi.

Diolch am hynny, Weinidog. Yn ystod y pandemig, rwy'n credu iddi ddod yn fwyfwy amlwg fod anghydraddoldebau iechyd sylweddol iawn yn ein cymunedau lleiafrifol ethnig. Roedd problemau gyda chyfleu negeseuon mewn perthynas â chyfraddau brechu a llu o amodau economaidd a chymdeithasol. A diolch byth, Weinidog, camodd Muslim Doctors Cymru i'r adwy—ac roedd un o fy etholwyr, Dr Kasim Ramzan, yn rhan o hynny—i helpu i gyfleu negeseuon mewn ieithoedd cymunedol, i godi ymwybyddiaeth, i gynnal clinigau brechu mewn mosgiau, i gynnal cyfarfodydd Zoom, i gysylltu gweithwyr proffesiynol perthnasol â'i gilydd. Fe wnaethant lawer iawn o waith, Weinidog, fel y gwn eich bod yn gwybod. Gan ein bod bellach, gobeithio, yn cefnu ar y pandemig, hoffwn gael sicrwydd gennych y bydd Llywodraeth Cymru'n parhau i weithio gyda Muslim Doctors Cymru i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau iechyd parhaus yn ein cymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, oherwydd mae llawer o waith i'w wneud o hyd.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw, John. Fel yr ydych wedi nodi, mae'r pandemig wedi amlygu'r anghydraddoldebau iechyd a wynebir gan gymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig, a dyna pam y sefydlodd y Prif Weinidog y grŵp i edrych ar yr anghydraddoldebau iechyd hynny, sy'n flaenoriaeth inni. Rwy'n ddiolchgar iawn i Muslim Doctors Cymru am y gwaith a wnaethant. Rwy'n gwybod eu bod wedi ein helpu gyda gweminarau, eu bod wedi cynnal sesiynau holi ac ateb gyda'r gymuned a'u bod wedi bod yn weithgar tu hwnt. Felly, rwy'n hapus iawn i gofnodi fy niolch iddynt am yr hyn y maent yn ei wneud.

Fe fyddwch yn ymwybodol fod Llywodraeth Cymru, fel rhan o'n hymateb COVID-19, wedi sefydlu rhwydwaith o 11 o weithwyr allgymorth cymunedol i geisio mynd i'r afael â'r problemau sy'n ymwneud ag ymgysylltu mewn cymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Ac er bod ffocws profi, olrhain, diogelu bellach yn newid, bydd y gweithwyr allgymorth cymunedol hynny'n parhau i weithio gyda chymunedau lleiafrifol ethnig i geisio mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau iechyd hynny. A chredaf ei bod yn bwysig iawn, wrth symud ymlaen, pan fyddwn yn mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau iechyd hynny, ein bod yn gwneud hynny drwy gydgynhyrchu gyda'r union gymunedau yr ydym yn ceisio'u cyrraedd.

Hoffwn ddiolch i'r Aelod dros Ddwyrain Casnewydd am godi'r cwestiwn pwysig hwn yma yn y Siambr heddiw. Ddirprwy Weinidog, nid oedd yn gyfrinach, fel y dywedodd yr Aelod dros Ddwyrain Casnewydd, fod pobl, yn enwedig o gefndiroedd lleiafrifol ethnig, yn wynebu anghydraddoldebau iechyd difrifol yn ystod COVID-19, ac roedd hynny'n eithaf cyffredin ac ar gyfradd lawer uwch i bobl o grwpiau ethnig Bengali, Indiaidd a Phacistanaidd, sy'n fwy tebygol o fyw mewn cartrefi aml-genhedlaeth sydd â chysylltiad uchel â'r feirws oherwydd natur eu swyddi a hefyd eu ffordd o fyw.

Canfu astudiaeth gan y Sefydliad Cenedlaethol ar gyfer Ymchwil Iechyd a Gofal, pan ddaw'n fater o ddeall negeseuon iechyd y cyhoedd, fod pobl o grwpiau lleiafrifol ethnig yn wynebu rhwystrau penodol a oedd yn eu hatal rhag ymddwyn mewn ffordd a oedd yn eu hamddiffyn rhag y feirws. Weinidog, cyn cael fy ethol, fy swydd o ddydd i ddydd oedd gweithio i asiantaeth cysylltiadau cyhoeddus o'r enw Mediareach, a gafodd ei llogi gan Lywodraeth y DU, a fy rôl i oedd goruchwylio'r gwaith o greu a chynhyrchu 20 hysbyseb mewn mwy na 15 iaith, megis Wrdw, Hindi, Pwnjabeg, Mandarin, Arabeg—i enwi rhai'n unig. Nawr, cafodd pob un o'r rhain eu darlledu ar nifer o sianeli Asiaidd amrywiol, neu sianeli lleiafrifol ethnig, gydag wynebau cyfarwydd ac enwogion yn cynrychioli'r sianeli hyn. Ac er fy mod yn gwerthfawrogi gwaith Dr Kasim Ramzan o Ddwyrain Casnewydd, yn ogystal ag aelodau eraill o'r cymunedau lleiafrifol ethnig a wnaeth bopeth yn eu gallu, cafwyd ymateb anhygoel o dda i'r tair ymgyrch a gafodd eu harwain gan Lywodraeth y DU ymhlith lleiafrifoedd ethnig ar draws y sbectrwm. Felly, gan fod iechyd yn fater sydd wedi'i ddatganoli yma yng Nghymru, a ydych yn cytuno, Weinidog, fod angen datblygu a darparu mynediad at ddeunyddiau addysgol clir, cywir, pwrpasol a gweledol ar gyfer y grwpiau lleiafrifol ethnig sy'n byw yma yng Nghymru? Diolch.

Diolch am y cwestiwn hwnnw, Natasha, ac rwy'n cytuno'n llwyr fod angen inni gael negeseuon pwrpasol. Roedd ein hymgysylltiad drwy'r pandemig yn rhagweithiol iawn yn hynny o beth. Fe wnaethom gontractio asiantaeth ymgysylltu arbenigol ar gyfer lleiafrifoedd ethnig. Cafodd deunyddiau ar gyfer cymunedau penodol eu cydgynhyrchu gydag unigolion o'r cymunedau hynny, gyda lluniau cardiau dyfyniadau o arweinwyr cymunedol yn esbonio am bethau fel brechu. Rydym eisoes wedi trafod gwaith Muslim Doctors Cymru. Rydym hefyd wedi ymrwymo i wneud y gwaith hwn mewn ystod o ieithoedd, gan ddefnyddio tîm stryd amlieithog, dogfennau a gwybodaeth allweddol wedi'i chyfieithu i fwy na 35 o ieithoedd. Ac mae'r holl weithgaredd grwpiau ffocws a wnaethom wedi cynnwys grŵp yn benodol o gymunedau lleiafrifoedd ethnig. Felly, mae hwn yn fater yr ydym o ddifrif yn ei gylch, ac rydym yn gwneud hynny ar draws yr arena iechyd y cyhoedd, oherwydd rydym yn cydnabod bod heriau penodol drwyddi draw gyda phethau fel hyrwyddo pwysau iach, iechyd meddwl, cadw pobl mewn gwaith, ac rydym yn ymrwymedig iawn i sicrhau ein bod yn cyrraedd y cymunedau y mae gwir angen inni eu cyrraedd.

Nid ydym yn cadw'r data ar ganran y cysylltiadau a ddigwyddodd wyneb yn wyneb. Drwy gydol y pandemig, cynhaliwyd y rhan fwyaf o gysylltiadau ymwelwyr iechyd gan ddefnyddio telefeddygaeth i helpu i leihau cyfraddau trosglwyddo. Cyhoeddir data ar raglen Plant Iach Cymru bob chwarter, yn fwyaf diweddar ar gyfer y cyfnod o fis Gorffennaf i fis Medi 2021.

Yr wythnos diwethaf oedd Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl Amenedigol. Gall problemau iechyd meddwl amenedigol heb eu trin gael effaith ddinistriol ar fenywod, eu teuluoedd a'u plant, ac mae'n parhau i fod yn brif achos marwolaeth ymhlith mamau yn y flwyddyn gyntaf ar ôl rhoi genedigaeth. Mae problemau iechyd meddwl amenedigol yn effeithio ar un o bob pump o famau ac un o bob 10 tad, ac yn anffodus mae hyn wedi cynyddu o ganlyniad i COVID. Yn ystod y cyfnod amenedigol, ymwelwyr iechyd yw'r rhai sydd mewn sefyllfa unigryw i nodi menywod sy'n profi problemau iechyd meddwl ymhlith mamau, a babanod nad ydynt yn cyrraedd eu cerrig milltir datblygiadol. Maent hefyd yn sicrhau bod menywod a'u teuluoedd yn cael y gofal sydd ei angen arnynt cyn gynted â phosibl. O ystyried hyn, pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i gyrraedd sefyllfa lle mae gennym ymwelydd iechyd arbenigol mewn iechyd meddwl amenedigol a babanod ym mhob ardal bwrdd iechyd, a pha gynnydd sydd wedi'i wneud ar benodi hyrwyddwyr mamolaeth a newyddenedigol ledled Cymru?

Diolch yn fawr, Buffy. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol fod y Dirprwy Weinidog iechyd meddwl wedi ymrwymo'n llwyr i'r mater hwn, yn sicr pan oedd hi'n Gadeirydd y pwyllgor o'r blaen, ac yn amlwg mae'n gyfrifol yn awr am sicrhau bod hynny'n cael ei weithredu yn ymarferol. Credaf iddi ymweld â chanolfan newydd Tonna a agorwyd yn ddiweddar iawn, y gyntaf o'i bath yng Nghymru lle gallwn roi'r cymorth iechyd meddwl amenedigol y mae pobl yn chwilio amdano. Nawr, mae hynny'n parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ac rwy'n siŵr—. Rwy'n credu y bydd y Dirprwy Weinidog yn ysgrifennu at y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ynghylch diweddariad yn erbyn argymhellion y pwyllgor hwnnw a'r ymchwiliad a gafodd y pwyllgor i iechyd meddwl amenedigol.

Ac mewn perthynas â'r rhaglen cefnogi diogelwch mewn gofal mamolaeth a newyddenedigol, rydym yn cwblhau cytundebau ar hyn o bryd gyda Gwelliant Cymru er mwyn recriwtio i swyddi'r rhaglen ar lefel genedlaethol ac ar lefel byrddau iechyd i ddechrau'r gwaith ar gam diagnostig y rhaglen honno. Felly, mae mwy i ddod.

Weinidog iechyd, yn amlwg, un o'r pethau allweddol am gymorth cymunedol gan y proffesiwn iechyd yw cael niferoedd cywir o staff o'r ansawdd cywir yn y gymuned. Mae'n Ddiwrnod Rhyngwladol y Nyrsys yfory, yn ôl yr hyn a ddeallaf, ac un o'r mesurau a fabwysiadwyd gan Lywodraeth Cymru flaenorol oedd cyflwyno Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 sy'n benodol ar gyfer lleoliadau wardiau ysbytai. A ydych yn ystyried cefnogi ymestyn y Ddeddf honno i'r gymuned, fel y gallwn fod yn hyderus, gyda'r materion a godwyd gan yr Aelod dros y Rhondda, fod gan staff cymorth cymunedol, a nyrsys yn arbennig, ddigon o adnoddau a'u bod yn eu lle i gynghori teuluoedd pan fyddant yn wynebu'r sefyllfaoedd tyngedfennol hyn pan gaiff baban newydd ei eni i'r teulu?

Diolch yn fawr. Wel, roeddem yn falch iawn ein bod wedi cyflwyno lefel ddiogel o staff nyrsio yng Nghymru—y cyntaf yn y DU i wneud hynny—ac rydym yn falch iawn fod hynny'n cael ei asesu a'i ystyried ar hyn o bryd. Yn amlwg felly, rydym yn edrych i weld beth arall y mae angen inni ei wneud ynglŷn â hyn. Nawr, rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol, ac maent yn codi hyn yn rheolaidd; mae bob amser ar frig eu hagenda. Mae'n fwy cymhleth sicrhau ei fod yn cael ei gyflawni o fewn y gymuned, oherwydd sut rydych chi'n asesu hynny? Nid yw cymuned yr un peth â ward, felly mae pethau gwahanol iawn i'w mesur. Mae'n sefyllfa lawer mwy cymhleth ar gyfer asesu beth fyddai'n lefel ddiogel o staff nyrsio. Felly, rydym wrthi'n cynnal trafodaethau pellach drwy'r amser ar y mater hwn, ond mae'n llawer mwy cymhleth na'r hyn ydoedd, o'i gymharu â'i gyflwyno mewn sefyllfa ysbyty.

Rydym yn datblygu fframwaith Cymru gyfan i gefnogi gweithredu lleol i gynyddu'r defnydd o bresgripsiynu cymdeithasol. Mae fy swyddogion yn ymgysylltu ag amryw o randdeiliaid ar y model arfaethedig, a gyhoeddir ar gyfer ymgynghoriad y mis nesaf.

Thank you very much, Deputy Minister, and I'm pleased to hear you referring to the framework, which of course is part of the programme for government. I'm sure many of us could refer to projects that we're aware of in our regions and constituencies that show the value of social prescribing in terms of the health and well-being of those that we represent, and not just those who feel isolated, as is referred to in the programme for government. But clearly, it's not just health boards that are involved here. Organisations such as the Welsh National Opera, National Museum Wales, Theatr Clwyd and so on, have excellent projects and partnerships in this area. So, can I ask you, as you develop this framework, how central will the bodies outwith the health sector, such as cultural bodies, be in delivering the full potential of social prescribing in all parts of Wales?

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn atodol, Heledd. Fel y nodwyd gennych, mae presgripsiynu cymdeithasol yn ffordd dda iawn o gysylltu pobl â chymorth anghlinigol wedi ei leoli yn y gymuned, ac mae angen i hynny fod yn ddull cyfannol sy'n cydnabod bod ystod o ffactorau cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol yn dylanwadu ar iechyd pobl, ac fel y nodwyd gennych, nid yw hynny'n ymwneud yn unig â mynd i'r afael ag unigrwydd. Felly, fel rhan o'r fframwaith yr ydym yn ei ddatblygu, ein bwriad yw nodi beth fyddai'n fodel derbyniol o bresgripsiynu cymdeithasol yng Nghymru, ond ni fyddwn yn pennu sut y caiff ei ddarparu mewn gwahanol gymunedau. Ac mae'r gweithgor gorchwyl a gorffen ar bresgripsiynu cymdeithasol a gadeirir gennyf yn gweithio gyda gofal sylfaenol, byrddau iechyd, y trydydd sector, ynghyd â sectorau diwylliannol a chwaraeon, rwy'n falch o ddweud, i ddatblygu'r fframwaith cenedlaethol hwnnw, a bydd yn cynnwys model y cytunwyd arno o bresgripsiynu cymdeithasol ar gyfer Cymru ac yn nodi sawl thema graidd lle y gallwn ni yn Llywodraeth Cymru a'n partneriaid roi camau ar waith i gefnogi'r broses o'i weithredu. Ond i fod yn glir iawn, nid wyf yn credu y dylai'r fframwaith bennu sut beth fyddai hynny mewn gwahanol gymunedau, oherwydd mae pob cymuned yn wahanol, a bydd yn ystyried anghenion ac yn manteisio ar gryfderau cymunedau penodol, ond gan sicrhau bod gennym gynnig da yn gyson ledled Cymru.

I have regular meetings with the chair and vice-chair of the health board, and during these meetings we discuss access to GP services. My officials also meet with health board, GP and patient representatives to discuss GP services. I know that GPs are responding to increasing patient demand, despite higher absence rates.

Thank you very much, Minister. Now, last week, plans were confirmed to turn the Corporation Road surgery in Grangetown into residential properties, unless a doctor can be found to take over that practice. With the closure of that surgery and others, over 1,200 additional people have joined the surgery in Dinas Powys. I know that you've announced an additional £10 million to train the medical workforce in Wales, but according to the BMA, that will only sustain that new number of 160 every year, not the 200 in addition that we need every year to meet the needs at present. So, how is the Welsh Government going to increase the number of GPs in Wales? Thank you.

Rydym yn monitro gweithrediad y Ddeddf drwy ystod o fecanweithiau. Rydym yn casglu data fel rhan o'r fframwaith perfformiad a gwella ac yn cynnal gwerthusiad o'r Ddeddf. Byddaf yn cyhoeddi'r adroddiad gwerthuso terfynol yn ddiweddarach eleni.

Mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn gosod dyletswydd benodol ar awdurdodau lleol i hyrwyddo cyfranogiad pobl yn y gwaith o gynllunio a darparu gwasanaethau gofal a chymorth. Fodd bynnag, bron yn ddyddiol, rwy'n cael achosion lle mae cyrff cyhoeddus wedi pennu sut y byddant yn cyfathrebu â phobl awtistig a niwroamrywiol a'u teuluoedd a'u gofalwyr, ni waeth beth fo'u hanghenion cyfathrebu a phrosesu unigol.

Sylwaf hefyd fod yr adroddiad yn dilyn uwchgynhadledd gofalwyr Cymru ym mis Chwefror yn nodi bod y themâu allweddol yn ymdrin â'r angen am welliannau cyffredinol yn y ffordd y bydd gofalwyr yn cael mynediad at eu hawliau ac yn cael budd ohonynt o dan y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, a bod gofalwyr wedi dweud wrthym, mewn ymateb i ddatganiad, eu bod yn aml yn cael eu hanwybyddu neu eu hystyried yn ddibwys gan weithwyr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol, er mai hwy sy'n darparu'r rhan fwyaf o ofal yng Nghymru a bod ganddynt hawliau o dan y Ddeddf. Roedd prif weithredwr Gofal Cymdeithasol Cymru yn cydnabod bod gweithredu'r Ddeddf yn heriol a dywedodd fod rhaglen waith ar y gweill hefyd ar ddulliau sy'n seiliedig ar gryfderau a chynllunio sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn i geisio ymgorffori dyheadau'r Ddeddf.

Yn ymarferol felly, sut a phryd y bydd Llywodraeth Cymru yn dechrau monitro gweithrediad y Ddeddf gan gyrff cyhoeddus yn unol â hynny, er mwyn sicrhau bod dyheadau'r Ddeddf yn rhan annatod o hyn, wyth mlynedd wedi'r adeg pan oedd llais y bobl dan sylw i fod i ddod yn ganolog i hyn?

Diolch i Mark Isherwood am y cwestiwn pwysig hwnnw. Fel y dywedais yn fy ymateb, rydym wedi comisiynu gwerthusiad ar raddfa fawr o Ddeddf 2014 a gynhelir gan Brifysgol De Cymru. Cafwyd sawl adroddiad eisoes am y broses a'r profiad o weithredu, ac rwy'n credu mai'r casgliad o'r holl waith sydd wedi'i wneud yw bod yr egwyddorion a'r hyn sydd y tu ôl i'r Ddeddf yn gwbl gywir. Mae pawb yn cytuno bod gennym y ddeddfwriaeth gywir, a bod y gweithredu'n digwydd yn effeithiol.

Ond fel y nododd Mark Isherwood, o ran gweithredu'r Ddeddf a phrofiadau pobl ar lawr gwlad, rwy'n credu bod gennym ffordd i fynd o hyd, ac rwy'n credu mai'r hyn y byddai'n rhaid inni ei ddweud yw nad yw'r broses o weithredu'r Ddeddf yn llawn wedi'i chwblhau eto. Felly, bydd y camau nesaf a'r argymhellion ar gyfer gwella yn cael eu darparu yn yr adroddiad effaith terfynol, ac fe gaiff hwnnw ei gyhoeddi tuag at ddiwedd y flwyddyn.

Rydym yn monitro effeithiolrwydd y Ddeddf yn ofalus iawn, yn ogystal ag Arolygiaeth Gofal Cymru, Gofal Cymdeithasol Cymru ac Archwilio Cymru, ac rydym yn derbyn yn llwyr nad yw profiad gofalwyr, er enghraifft, ar lawr gwlad, fel y dylai fod eto. Fodd bynnag, mae cynnydd yn cael ei wneud. Gyda llaw, ychydig cyn y cyfarfod Senedd hwn, roeddwn yn falch iawn o gwrdd â phrif weithredwr Ymddiriedolaeth Gofalwyr y DU, sydd wedi dod i ymweld â Chymru, ac roedd yn ganmoliaethus iawn am yr ymdrechion yr ydym yn eu gwneud i geisio helpu gofalwyr di-dâl yng Nghymru, ac mae'n awyddus iawn i weithio gyda ni fel Llywodraeth.

I thank the two Deputy Ministers and the Minister for those responses in that session.

The next item, therefore, is questions to the Minister for Economy, and the first question is from Laura Anne Jones.

Cwestiwn cyntaf. I Weinidog yr Economi. A ydych chi angen unrhyw gliwiau eraill?

Diolch am y cwestiwn. Rwy'n deall, Lywydd, eich bod wedi rhoi caniatâd i gwestiynau 1 ac 8 gael eu grwpio.

Mae'r fframwaith economaidd rhanbarthol drafft yn tynnu sylw at sut y bydd Llywodraeth Cymru a'i phartneriaid yn parhau i ddenu buddsoddiad mawr i ardal Casnewydd. Yn ogystal, mae fy swyddogion yn gweithio'n agos gyda chyngor Casnewydd a'r prifddinas-ranbarth i ddarparu'r seilwaith a'r cymorth i fusnesau er mwyn datblygu economi Casnewydd ymhellach.

Diolch yn fawr, Weinidog. Mae dinas Casnewydd wedi bod yn galw am fewnfuddsoddiad yn awr ers llawer gormod o amser. Yn anffodus, o dan flynyddoedd o gamreoli gan Lafur, maent wedi llywodraethu dros gyfnod o ddiffyg twf yn yr ardal. Dim ond yn awr, gyda'r gronfa ffyniant gyffredin, y gronfa perchnogaeth gymunedol, ac eraill, y mae lleoedd fel Casnewydd yn cael cyfle teg. Boed yn borthladd rhydd neu'n ailddatblygu morglawdd afon Casnewydd, mae llu o syniadau newydd, a gyflwynwyd yn ddiweddar gan Geidwadwyr Casnewydd, yn aros i gael eu datblygu a'u gwireddu er mwyn denu buddsoddiad economaidd i Gasnewydd a chreu'r swyddi llewyrchus hynny y mae'r bobl yn ein dinas, a'r Aelod o Gasnewydd draw yno, yn galw'n daer amdanynt. Ac maent wedi bod yn galw'n daer amdano ers blynyddoedd. [Torri ar draws.] Os gall yr Aelod eistedd yno a dweud bod gan ddinas Casnewydd y buddsoddiad y mae ei angen, fod canol y ddinas yn ffynnu, fod swyddi niferus i bawb yn y ddinas, byddwn yn croesawu ei glywed, oherwydd nid yw hynny'n wir. Byddai hynny'n gelwyddog. Mae'r ddinas yn galw'n daer am fewnfuddsoddiad, ac unrhyw fath o fuddsoddiad. Mae'n aml yn ddinas sy'n cael ei hanwybyddu. Rydych yn canolbwyntio ar Gaerdydd, rydych yn canolbwyntio ar Abertawe, ond mae Casnewydd bob amser ar ei cholled. Weinidog, beth rydych chi'n ei wneud i edrych ar ôl pobl Casnewydd ac i sicrhau bod Casnewydd yn cael y buddsoddiad sydd ei angen arni?

Mae gennyf berthynas dda ac adeiladol iawn gydag arweinydd cyngor Casnewydd, Jane Mudd, sydd newydd ei hail-ethol, ac a arweiniodd dîm Llafur Cymru i fuddugoliaeth gyda chefnogaeth pobl Casnewydd. Ac yn wir, fe wnaethant wrthod amryw o'r awgrymiadau diddorol ond cwbl anghyraeddadwy a heb eu hariannu ym maniffesto'r Ceidwadwyr Cymreig, gan gynnwys y morglawdd wrth gwrs, a oedd yn gynnig flynyddoedd lawer yn ôl, ac a wrthodwyd gan weinyddiaeth Geidwadol y DU ar y pryd.

Rwy'n credu bod gwir angen i'r Ceidwadwyr Cymreig feddwl yn hir ac yn galed cyn iddynt ddathlu'r gronfa ffyniant gyffredin. Mae'n ostyngiad o fwy nag £1 biliwn yn y cyllid i Gymru. Mae'n syfrdanol eich bod yn parhau i ddod i'r lle hwn a honni y dylai fod yn achos dathlu. Rydym wedi colli £1 biliwn mewn achos syml o dorri addewid maniffesto. Ac rwy'n credu bod mynnu ein bod yn gwneud iawn am danseilio bwriadol y gronfa honno a'r hyn y gallai hynny ei wneud i economi nid yn unig Casnewydd ond ardaloedd ehangach o Gymru yn siarad cyfrolau ynghylch lle mae'r Torïaid yn sefyll. Ar y llaw arall, ceir lefel o uchelgais ac adnewyddiad dan arweiniad cyngor Casnewydd, mewn partneriaeth â chydweithwyr ar draws y rhanbarth, a Llywodraeth Cymru yn wir.

O ran buddsoddiad mawr, wrth gwrs, mae'n wybodaeth gyhoeddus fod Microsoft yn buddsoddi yng Nghasnewydd. Mae gennym obeithion mawr am fuddsoddiad a chynnydd pellach gyda'r clwstwr lled-ddargludyddion, sy'n unigryw nid yn unig o fewn y Deyrnas Unedig, ond ar lefel fyd-eang. Rwy'n credu bod y rhagolygon ar gyfer Casnewydd yn dda, ac edrychaf ymlaen at weithio gydag Aelodau etholedig yng Nghasnewydd, gan gynnwys y Cynghorydd Jane Mudd wrth gwrs.

Question—. Jayne Bryant, I apologise. Question—. No, not a question. Jayne Bryant. Focus, Elin. Jayne Bryant.

Diolch, Lywydd. Yng Nghasnewydd, rydym newydd weld prosiect adfywio marchnad dan do mwyaf Ewrop dan arweiniad Simon Baston o LoftCo, marchnad dan do sy'n adeilad rhestredig gradd II a agorodd gyntaf yn 1854, ac sydd, unwaith eto, yn ffynnu ar ei newydd wedd. Ochr yn ochr â datblygiadau eraill yng nghanol y ddinas, megis y gwesty Mercure newydd yn Nhŵr y Siartwyr, sydd i fod i agor yn fuan iawn, hen swyddfa ddidoli'r Post Brenhinol, arcêd y farchnad, a chanolfan hamdden newydd ar y ffordd, mae llawer i edrych ymlaen ato. Mae'r rhain i gyd yn brosiectau cyffrous a arweinir gan gyngor Llafur—cyngor Llafur sy'n deall nad dibynnu ar fanwerthu'n unig yw'r unig ffordd ymlaen mwyach, a chyngor Llafur sydd newydd gael ei ailethol yn unfrydol. Mae Casnewydd yn falch o'n cynnig diwylliant, celfyddyd a chwaraeon cyfoethog, ac fe wnaeth digwyddiadau fel arddangosfa oriel Ffoto ddydd Sadwrn, gyda'r ffotograffydd enwog David Hurn, helpu i ddod â phobl i ganol ein dinas. Gallaf sicrhau'r holl Aelodau, fel rhywun a oedd yng nghanol y ddinas, gallwn weld ei bod yn ffynnu. Weinidog, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddatblygu a chefnogi'r cynlluniau presennol i adfywio canol dinas Casnewydd, a sut y gallwn fanteisio ar y budd economaidd drwy wella cynnig diwylliannol a hanesyddol unigryw Casnewydd?

Rwyf wedi ymweld ag amryw o'r prosiectau y mae Jayne Bryant wedi sôn amdanynt. Yn wir, ychydig wythnosau yn ôl, roeddwn gyda'r Cynghorydd Mudd a Jayne Bryant yn y farchnad dan do, ac mae'n gynnig newydd gwych—yn llawn iawn gyda mwy i ddod. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weld yr Aelod yn agor ei swyddfa ei hun yn rhan o'r datblygiad hwnnw hefyd. Credaf fod rhesymau da dros fod yn gadarnhaol ynglŷn â dyfodol Casnewydd, nid yn unig y sîn gerddoriaeth y gwnaethom ymweld â hi ac a gafodd ei chynorthwyo gennym i oroesi drwy'r pandemig, ond yn amlwg, ceir sîn cyfryngau creadigol gadarnhaol iawn o amgylch Casnewydd hefyd. Wrth gwrs, un o sêr Sex Education fydd y Doctor Who newydd, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at ei weld yn dod yn ddoctor newydd.

Ond rhagor am Gasnewydd. Rwy'n credu bod gennym lawer o gynlluniau. Rwy'n meddwl am yr arian y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i mewn o gwmpas y bont gludo a chanolfan ymwelwyr newydd, rwy'n meddwl am yr ymrwymiad a'r bartneriaeth gyda'r cyngor ar ddatblygiadau gwestai newydd, a gwaith pellach i ddatblygu ac adfywio canol y ddinas. Mae'r cyngor yn cydnabod yr her. Un o'r cryfderau sydd gan Gasnewydd yn fy marn i yw ei hamgylchedd adeiledig a llawer o hanes o amgylch hynny, er mwyn rhoi teimlad unigryw o sut olwg fydd ar ganol dinas Casnewydd yn y dyfodol. Edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Aelod a chyngor Casnewydd i gyflawni hynny. 

Diolch ichi am y cwestiwn. Fel y bydd yr Aelod yn gwybod, cyfrifoldeb y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn bennaf yw undebau credyd. Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £0.5 miliwn y flwyddyn mewn undebau credyd. Yn ystod y pandemig, darparwyd £2 filiwn o gyllid cyfalaf gennym i sicrhau y gallai undebau credyd barhau i gefnogi'r rhai sy'n fregus yn ariannol. Ers mis Rhagfyr y llynedd, rydym wedi darparu £680,000 ychwanegol i helpu gyda marchnata, ehangu aelodaeth a chynyddu benthyca.

I thank the Minister for that response. As a Member elected for the Co-operative Party, I thought that you would be particularly interested in credit unions. But, there is an economic purpose to the question too. Credit unions have huge potential in turning around the Welsh economy. Already, they have almost 80,000 members here in Wales, lending £23 million per annum. But this is nowhere near the situation in Ireland, where 61 per cent of the population are members of credit unions. As a result, in Ireland, they can use the power of credit unions to boost the economy. There, the credit union alliance has contributed billions of euros to help the Government build thousands of homes, ensuring jobs in the industry for six years. So, do you believe that credit unions have a role to play in boosting our economy? And what steps can the Government take to ensure that they do play a more central role in developing the Welsh economy?

Dylwn ddweud fy mod yn aelod o Undeb Credyd Caerdydd a'r Fro fy hun, yn ogystal â bod yn Aelod balch o Lafur Cymru a'r Blaid Gydweithredol. Rwyf wedi bod â chyfrifoldeb gweinidogol dros undebau credyd o'r blaen, ac maent yn darparu mynediad ychwanegol at wasanaethau ariannol i unigolion a theuluoedd bregus, ond yn fwy na hynny, maent hefyd yn darparu cyfleusterau i fusnesau. Maent yn rhan o'r seilwaith sydd gennym, ond nid yw wedi'i ddatblygu na'i ymgorffori cystal ag yn Iwerddon, lle maent yn rhan brif ffrwd o wasanaethau ariannol arferol. Yn y rhan fwyaf o drefi, gallwch ddisgwyl dod o hyd i undebau credyd gyda swyddfeydd a chyfleusterau ledled y Weriniaeth, sefyllfa rwy'n gyfarwydd iawn â hi drwy ochr arall fy nheulu.

Serch hynny, rwy'n credu mai rhan o'n her yw sut yr awn ati i barhau i gefnogi undebau credyd gyda'r bwriad o helpu i ddarparu gwasanaethau ariannol i bobl sy'n aml wedi'u heithrio o fancio traddodiadol, ochr yn ochr â'r hyn a wnawn yn creu banc cymunedol newydd i sicrhau bod llinellau credyd hyfyw ar gael at ddefnydd unigolion, cymunedau a busnesau. Dyna'r hyn y mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo iddo, ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr am y gwaith a wnawn i gyflawni hynny.

Questions now from the party spokespeople. Questions from the Conservative spokesperson, to be answered by the Deputy Minister for arts and sport, and to be asked by Tom Giffard.

Diolch, Lywydd. Prynhawn da i chi, Ddirprwy Weinidog. Roeddwn am ddechrau drwy dynnu eich sylw at sylwadau cyn brif weithredwr Undeb Rygbi Cymru, David Moffett, a ddywedodd mewn cyfweliad â'r BBC ddoe fod rygbi Cymru yn destun sbort. Ef yw'r dyn a oedd yn gyfrifol am ranbartholi'r strwythur rygbi yng Nghymru a dywedodd hefyd nad oedd y cysyniad wedi gweithio, ac fe alwodd am dorri un o'r pedwar rhanbarth rygbi yng Nghymru, sy'n amlwg yn adlewyrchu adroddiad a gomisiynwyd gan y bwrdd rygbi proffesiynol, a oedd hefyd yn argymell cael gwared ar un o'r rhanbarthau. Deallaf y bydd cyfarfod nesaf y bwrdd rygbi proffesiynol yn cael ei gynnal heddiw, lle bydd yr adroddiad hwnnw dan ystyriaeth. Felly, tybed pa drafodaethau a gawsoch gydag Undeb Rygbi Cymru ynglŷn â hyn. A ydych chi'n credu bod rhanbartholi rygbi yng Nghymru wedi bod yn llwyddiant? A all Cymru gynnal pedwar tîm rygbi, ac os felly, pa gamau sydd ar y gweill gennych i sicrhau y gall y model hwnnw fod yn llwyddiannus yn y dyfodol?

A gaf fi ddiolch i Tom Giffard am y cwestiwn hwnnw? Yn sicr rydym yn ymwybodol o'r adroddiadau yn y wasg fod Undeb Rygbi Cymru yn archwilio opsiynau ar gyfer newid eu strwythur. Fe fyddwch yn sylweddoli fy mod i a fy swyddogion yn cwrdd ag Undeb Rygbi Cymru yn weddol rheolaidd ac un o'r pethau y byddwn yn siarad â hwy amdano yw cynaliadwyedd ariannol parhaus Undeb Rygbi Cymru a'r rhanbarthau. Ond fel y dywedoch chi eisoes, mae'r adroddiadau yn y wasg yn seiliedig ar adroddiad annibynnol a gomisiynwyd gan y bwrdd rygbi proffesiynol ac nid yw wedi'i ystyried eto gan y bwrdd rygbi proffesiynol nac Undeb Rygbi Cymru. Felly, mater i Undeb Rygbi Cymru yn unig, fel y corff llywodraethu ar gyfer y gêm, yw gweithio gyda'r bwrdd rygbi proffesiynol a gwneud y penderfyniadau hynny er budd y gêm yng Nghymru.

Fel y gwyddoch, rydym wedi rhoi benthyciad sylweddol i Undeb Rygbi Cymru i helpu i reoli effaith COVID ac i gefnogi ein timau rhanbarthol, ac ni fydd unrhyw drafodaethau ynghylch newidiadau yn y strwythur neu nifer y rhanbarthau yn effeithio ar y trefniant hwnnw. Ond yn sicr, byddaf eisiau cael trafodaethau pellach gydag Undeb Rygbi Cymru pan fyddant wedi gwneud eu penderfyniadau a phan fyddant wedi ystyried yr adroddiad hwnnw, ynglŷn â hyfywedd ariannol y rhanbarthau yn y dyfodol, sydd mor bwysig i ddyfodol y gêm yng Nghymru.

Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Os caf droi at bwnc arall, ers y tro diwethaf i chi a minnau wneud cwestiynau'r llefarwyr gyda'n gilydd, rydym wedi gweld y newyddion da am benodi prif weithredwr newydd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, gydag Ashok Ahir yn camu i'r rôl newydd. Ac fel rhan o'r broses honno, daeth gerbron y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol, yr wyf yn aelod ohono, am wrandawiad cyn penodi, ac rwy'n falch o ddweud fy mod wedi ei gefnogi i'r swydd newydd honno. Fodd bynnag, pan ofynnwyd iddo gan fy nghyd-Aelod, Alun Davies, ynglŷn â sefydlogrwydd ariannol y llyfrgell yn y dyfodol, dywedodd, er ei fod yn cydnabod bod angen i gyrff cyhoeddus ofalu am eu harian eu hunain, dywedodd hefyd:

'gallwch bob amser ddisgwyl i Drysorlys Cymru... achub eich croen o bryd i'w gilydd'.

A yw'n gywir?

Mae'n ddrwg gennyf, ni chlywais ran olaf eich cwestiwn. Mae'n ddrwg gennyf.

Dywedodd:

'gallwch bob amser ddisgwyl i Drysorlys Cymru... achub eich croen o bryd i'w gilydd'.

A yw'n gywir?

Wel, wyddoch chi—. Achub ei groen? Rwy'n credu mai'r hyn yr ydym eisiau ei wneud yw sicrhau cynaliadwyedd ein sefydliadau cenedlaethol, ein sefydliadau diwylliannol, ac un o'r pethau yr ydym wedi ymrwymo iddynt yn y cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru yw y byddwn yn gwneud hynny. Mae'r llyfrgell genedlaethol yn un o'r sefydliadau yr ydym yn awyddus i sicrhau y bydd yn gynaliadwy ar gyfer y dyfodol. Felly, nid wyf yn edrych arno fel achub croen neb. Yr hyn y bwriadwn ei wneud yw gweithio gyda'n holl gyrff cenedlaethol a noddir a chyrff llywodraethu i sicrhau eu bod yn gynaliadwy yn ariannol ar gyfer y dyfodol. Ac mae ein buddsoddiad yn y gyllideb dros y tair blynedd nesaf yn rhoi arwydd clir ein bod yn bwriadu gwneud hynny ac yn bwriadu gwneud hynny gyda'r llyfrgell genedlaethol.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Weinidog. Rwy'n cytuno ei bod yn bwysig iawn fod y sefydliadau hyn yn solfent yn ariannol, ond mae'n destun pryder mai dyna yw agwedd rhai o'r sefydliadau hyn, ac mae'n debyg mai chi sy'n gyfrifol am gyflwyno newid diwylliant yn hynny o beth, fel y Dirprwy Weinidog.

Yn olaf, os caf droi at sefydliad arall yr ydych yn gyfrifol amdano, roeddwn eisiau gofyn am y sefyllfa barhaus gydag Amgueddfa Cymru. Ddeufis yn ôl, dywedodd WalesOnline fod yr uwch dîm rheoli yn rhanedig iawn. Dywedwyd bod y berthynas rhwng llywydd a chyfarwyddwr cyffredinol y sefydliad wedi cyrraedd isafbwynt a bod hynny'n cael effaith wirioneddol ar allu Amgueddfa Cymru i weithredu'n briodol, gyda'r archwilydd cyffredinol hefyd yn nodi pryderon sylweddol yn ei gylch yn ei adroddiad ariannol. Ond ers cyhoeddi'r erthygl honno ddeufis yn ôl, nid wyf wedi gweld unrhyw eglurhad gan y sefydliad fod unrhyw un o'r honiadau'n anghywir ac ni chafwyd datganiad ysgrifenedig na llafar gennych chi, fel y Gweinidog sy'n gyfrifol. Pam nad yw hynny wedi digwydd? A rhaid eich bod yn cytuno bod hon yn sefyllfa sy'n galw am eich ymyrraeth.

A gaf fi sicrhau'r Aelod fy mod yn gwbl ymwybodol o'r hyn sy'n digwydd yn Amgueddfa Cymru a fy mod yn cael trafodaethau rheolaidd gyda swyddogion a chyda'r amgueddfa ei hun? Fodd bynnag, byddwch hefyd yn deall na fyddai'n briodol i mi ddod â materion staffio mewnol sydd dan ystyriaeth ar hyn o bryd i lawr y Senedd hon. Mae amryw o brosesau cyfreithiol ar waith ac mae prosesau mewnol yn cael eu dilyn. A thra bo'r rheini ar y gweill, ni fyddai'n briodol imi ddod â hynny i lawr y Senedd na gwneud unrhyw ddatganiad, ond fe wnaf hynny maes o law pan gaiff y materion hynny eu datrys.

O ran materion llywodraethu ehangach Amgueddfa Cymru, rydym yn gweithio'n agos gyda hwy i bennu cwmpas yr adolygiad pwrpasol sydd ar y ffordd, adolygiad y nododd yr archwilydd cyffredinol ei fod yn angenrheidiol. A phan gaf yr argymhellion terfynol ar gyfer hynny, dof â'r wybodaeth honno i lawr y Senedd, a dylai hynny ddigwydd yn yr haf fan bellaf.

Plaid Cymru spokesperson now, Heledd Fychan.

Diolch, Lywydd. Flwyddyn yn ôl, yn fuan ar ôl imi gael fy ethol i'r Senedd, a'ch penodi i'ch rôl, gofynnais sut y byddech yn sicrhau rôl fwy canolog i'r celfyddydau a diwylliant yn Llywodraeth y chweched Senedd, o'i gymharu â'r bedwaredd a'r bumed Senedd, a sut y bwriadech fynd i'r afael â'r tanfuddsoddi a welwyd ers dros ddegawd. Rwy'n siŵr y byddwch yn cofio fy mod yn meddwl, ac yn dal i feddwl, fod eich portffolio yn haeddu swydd weinidogol, nid swydd Dirprwy Weinidog yn unig. Fe wnaethoch ymateb drwy nodi y byddech yn gweithio ochr yn ochr â Gweinidog yr economi i sicrhau bod y sector diwylliannol yn cael ei ariannu'n ddigonol, a bod y sector diwylliannol yn chwarae rhan allweddol yn y gwaith o adfer yr economi. Fodd bynnag, ers hynny, credaf ein bod wedi gweld Llywodraeth Cymru yn gwthio'r portffolio diwylliannol a'r sector diwylliannol yng Nghymru i'r cyrion, er gwaethaf eich ymdrech bersonol. Er enghraifft, ers etholiad y Senedd yn 2021, hyd at 6 Mai eleni, dim ond 46 o gyhoeddiadau ar gelfyddyd, diwylliant a chwaraeon a gafwyd gan Lywodraeth Cymru, a dau yn unig ohonynt a gyflwynwyd ar lafar yn y Siambr hon—y nifer isaf o'r holl bortffolios, yn ôl dadansoddiad o'r holl gyhoeddiadau a datganiadau. Pam?

Yn gyntaf oll, Heledd, diolch am y cwestiynau hynny. Ac rwyf am ddweud nad 'dim ond' y Dirprwy Weinidog Celfyddydau a Chwaraeon wyf fi, fi yw'r Dirprwy Weinidog Celfyddydau a Chwaraeon ac mae gennyf rôl annatod yn Llywodraeth Cymru, ac mae fy marn a fy mewnbwn i'r Llywodraeth lawn mor werthfawr ag unrhyw Weinidog arall. Ond o ran y cyhoeddiadau diwylliannol, gallaf eich sicrhau nad yw diwylliant yn cael ei wthio i'r cyrion. Ond mae pethau y mae'n rhaid inni eu gwneud—rydym yn bwrw ymlaen â chynlluniau gweithredol ar gyfer ein holl gyrff llywodraethu cenedlaethol a'n cyrff cenedlaethol a noddir. Ac felly, rhan o'r trafodaethau hynny yn awr fydd ein bod yn aros—. Maent i gyd wedi cael eu llythyrau cylch gwaith, maent yn gwybod beth sy'n rhaid iddynt ei wneud, ac rydym bellach yn aros am eu cynlluniau gweithredol. A bydd pethau arwyddocaol yn y cynlluniau gweithredol hynny a fydd yn dod allan ac yn cael eu cyhoeddi ar lawr y Senedd hon. Ond eto, mae llawer o'r gwaith a wnawn yn parhau ar sail ddyddiol. Mae'n fater o waith fel arfer, busnes fel arfer, dyma'r pethau yr ydym yn eu gwneud. Ac rwyf wedi gwneud cyhoeddiadau, ar sgiliau creadigol a materion eraill, a byddaf yn parhau i wneud cyhoeddiadau, gan gefnogi'r sector diwylliannol, sy'n hynod bwysig i Lywodraeth Cymru, ac i mi yn sicr.

Diolch yn fawr, Weinidog. Edrychaf ymlaen yn fawr at glywed mwy o gyhoeddiadau dros y flwyddyn nesaf. Ond mae'r ffeithiau'n siarad drostynt eu hunain ar hyn o bryd, pan fyddwn yn cymharu â'r portffolios eraill. Yn amlwg, fel y byddech yn ei ddisgwyl, rydym wedi gweld 301 o gyhoeddiadau ar y coronafeirws, ond 51 ar gymunedau ac adfywio. Mae diwylliant a chwaraeon a'r celfyddydau yn haeddu cael eu clywed yma, ac os nad ydym yn llafar ac yn eu trafod yma, ni chânt eu gweld fel pethau canolog i dwf ac adferiad ar ôl y pandemig, fel y gwn eich bod yn credu eu bod.

Roeddwn yn ddigon ffodus y bore yma i ymweld â stiwdios Bad Wolf a Chynghrair Sgrin Cymru. Roedd yn wych clywed am yr holl waith sy'n cael ei wneud i ddarparu porth rhwng y diwydiant ffilm a theledu a'i weithlu, ochr yn ochr â darparu llwybrau amgen. Felly, sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda sefydliadau fel Cynghrair Sgrin Cymru, i fanteisio i'r eithaf ar gyfleoedd i bobl o bob rhan o Gymru, ac o bob cefndir, weithio yn y diwydiannau creadigol a'r sector diwylliannol?

Mae hynny'n gwbl gywir ac yn bwysig iawn hefyd, oherwydd dyna'n union yw hanfod sefydlu'r bwrdd sgiliau creadigol. Bydd y bwrdd sgiliau creadigol yn gweithio gyda'r holl ddiwydiannau creadigol ledled Cymru—ac mae Cynghrair Sgrin Cymru yn un o'r cyrff hynny sy'n ymwneud yn fawr â hynny—er mwyn inni estyn allan at bobl ledled y wlad, a'u hannog i ystyried diwydiannau creadigol fel dewis gyrfaol posibl. Un o'r pethau a nodais pan siaradais â Chynghrair Sgrin Cymru ddiwethaf oedd y modd y maent yn annog pobl ifanc i feddwl am y diwydiannau creadigol fel dewis gyrfaol, nid yn unig fel actor neu fel technegwyr goleuo a ffotograffiaeth ac yn y blaen, ond fel plastrwyr, seiri coed, plymwyr—yr holl bobl hyn. Mae gwaith set ffilm, fel y gwyddoch mae'n siŵr, fel tref fach. Ac mae gennym ddiwydiant ffilm gwych yma yng Nghymru, yn enwedig yn ne-ddwyrain Cymru—y drydedd ardal gynhyrchu ffilmiau fwyaf yn y Deyrnas Unedig. Felly, mae'r holl waith hwnnw'n ymwneud ag estyn allan ar draws y wlad, i geisio denu mwy o bobl i'r diwydiannau creadigol—un o'r diwydiannau sy'n tyfu gyflymaf yng Nghymru, ac sy'n cyflogi tua 56,000 o bobl ar hyn o bryd. Felly, mae hwnnw ar frig fy rhestr yn bendant iawn hefyd.

Question 3, Janet Finch-Saunders. 

Diolch, Lywydd. A chyfeiriaf yr Aelodau at fy ffurflen datgan buddiant o ran perchnogaeth eiddo. 

Cynhaliodd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol gyfarfod bord gron gyda'r holl Weinidogion sydd â diddordeb portffolio ym mis Chwefror, ac eto yn gynharach yr wythnos hon, i drafod canlyniad y ddau ymgynghoriad ar drethi lleol ar gyfer ail gartrefi a llety hunanddarpar. Bydd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn cyhoeddi canlyniad yr ymgynghoriad technegol cyn bo hir.

Diolch yn fawr, Weinidog. A gallaf ddweud fy mod wedi cymryd rhan yn yr ymgynghoriad ar Orchymyn Ardrethu Annomestig (Diffiniad o Eiddo Domestig) (Cymru) 2022. Ond rwy'n pryderu'n fawr fod y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, ond gadewch inni fod yn onest, sy'n cael ei chynnal gan Blaid Cymru, yn anwybyddu pob gwrthwynebiad rhesymol i'r Gorchymyn hwn. Nawr, os ydych yn amharod i wrando ar Aelodau yma ac yn wir, y bobl hynny—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf? [Torri ar draws.] Rwyf wedi datgan buddiant. Rhag eich cywilydd. 

Janet Finch-Saunders, parhewch â'ch cwestiwn. 

Diolch.

Mae gennych berffaith hawl i wneud hynny.

Felly, os nad ydych yn fodlon gwrando ar yr holl leisiau hynny yn y sector twristiaeth, a fyddech yn ystyried canfyddiadau cadeirydd Cynghrair Twristiaeth Cymru, cadeirydd Cymdeithas Broffesiynol Hunanddarparwyr y DU a chyfarwyddwr gweithredol UKHospitality Cymru? Disgwylir i'r newid i 182 diwrnod orfodi llawer iawn o fusnesau bach cyfreithlon i gau. Er enghraifft, mae un busnes dilys yn Aberconwy wedi datgan:

'Bydd y trothwy 182 diwrnod arfaethedig yn cael effaith drychinebus ar ein busnesau. Rydym ar agor drwy gydol y flwyddyn, ond gan nad ydym ar y llwybr twristiaeth arferol, ni allwn sicrhau defnydd am chwe mis, hyd yn oed pan fyddwn yn cynnig gostyngiadau.'

Felly, Weinidog, gan y bydd hyn yn effeithio ar fwy na'r busnesau hyn yn unig, bydd yn effeithio ar economi Cymru mewn gwirionedd, a wnewch chi gamu i mewn yn awr ac achub y sector allweddol hwn o'r economi, ac ymuno â mi, ac Aelodau eraill a phobl eraill yn y diwydiant lletygarwch yng Nghymru, a gosod y trothwy mwy rhesymol o 105 diwrnod? Diolch, Lywydd. 

Diolch am y cwestiynau a'r sylwadau. Fel y gwyddoch, etholwyd y Llywodraeth hon gan bobl Cymru, ychydig dros flwyddyn yn ôl, ac mae gennym gytundeb cydweithio agored a gyhoeddwyd gennym gyda Phlaid Cymru ar amrywiaeth o sectorau, ac rydym wedi ymrwymo i wneud yr hyn y dywedom y byddem yn ei wneud o fewn y cytundeb hwnnw. Rydym wedi cael ymgynghoriad. Cafodd yr ymgynghoriad gwreiddiol, yr hydref diwethaf, bron i 1,000 o ymatebion, ac nid oes unfrydedd yn y sector hwn. Fel erioed, rhan o'r her wrth wneud dewisiadau, os ydych yn ceisio cael barn unfrydol, yw mai anaml iawn y llwyddwch i wneud unrhyw beth. Rydym wedi gorfod gwrando ar y bobl sydd o'r farn y mae Janet Finch-Saunders wedi'i rhannu, a'r rhai sydd hefyd yn dweud bod yna lefel wahanol o gystadleuaeth nad yw'n rhoi chwarae teg i bobl sydd ag ystod lawer llai o eiddo i'w osod drwy'r flwyddyn. Ac felly, rydym yn bwriadu cael ateb i hynny, a bydd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn cadarnhau'r ymateb i'r ymgynghoriad yn y dyddiau a'r wythnosau nesaf i roi eglurder i'r sector, oherwydd er mwyn i'r newid ddigwydd ar 1 Ebrill mae'n bwysig rhoi amser i bobl ddod i arfer â'r meini prawf newydd. Bydd crynodeb o'r ymatebion yn cael ei gyhoeddi yn ogystal â'r camau nesaf i'w cymryd. 

Diolch am y cwestiwn. Mae ein strategaeth, 'Croeso i Gymru: Blaenoriaethau i'r economi ymwelwyr 2020-25', yn gosod ein gweledigaeth a'n huchelgais ar gyfer y sector ledled Cymru. Mae Cymoedd de Cymru yn amlwg iawn yng ngweithgareddau hyrwyddo Croeso Cymru, ac yn wir yn ein rhaglen buddsoddi cyfalaf ar gyfer twristiaeth.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Ers dros 70 mlynedd bellach, cynhaliwyd rasys ffyrdd cenedlaethol byd-enwog i feiciau modur ym mharc Aberdâr. Mae'r rasys hyn yn eithriadol o bwysig i Aberdâr ac i Gwm Cynon, gan chwistrellu miloedd lawer o bunnoedd i'r economi a denu tua 5,000 o ymwelwyr bob blwyddyn, ffigur a allai ddyblu mewn rhai blynyddoedd. Weinidog, gwn eich bod chi a'ch Llywodraeth mor awyddus â minnau i weld twristiaeth yng Nghymoedd de Cymru yn ffynnu, felly a wnewch chi drefnu i swyddogion o'ch adran gyfarfod â chyfarwyddwyr y digwyddiad pwysig hwn i drafod y ffordd orau i Lywodraeth Cymru barhau i'w gefnogi? 

Gallaf, mae'n gwestiwn penodol, a byddaf yn fwy na pharod i weithio gyda swyddfa'r Aelod i sicrhau bod fy swyddogion yn gwneud hynny. O ystyried ei bod wedi gofyn y cwestiwn, byddwn yn rhoi gwybod iddi am ddatblygiadau sy'n digwydd pan fydd cyfarfod wedi'i drefnu. Ond fel y dywedais, byddaf yn fwy na pharod i sicrhau bod y trefniadau hynny'n digwydd.

Weinidog, cefais y profiad gwych o ymweld â phrosiect twnnel y Rhondda ym Mlaen-cwm yn ddiweddar a dysgu am hanes a chyfraniad y twnnel i fywyd yng Nghymoedd Rhondda. Efallai eich bod yn ymwybodol fod trafodaeth barhaus ar y gweill gyda Llywodraeth y DU ynghylch trosglwyddo'r twnnel i ddwylo Llywodraeth Cymru, ac mae gennyf ddiddordeb mewn gwybod eich barn am y posibilrwydd o'i agor fel atyniad mawr i dwristiaid i'r Rhondda ac i Gymoedd de Cymru pe bai'n cael ei drosglwyddo yn y pen draw. Mae gan y twnnel botensial i ddarparu llwybr beicio a cherdded helaeth, a deallaf mai hwnnw fyddai'r llwybr hiraf yn Ewrop pe bai'n agor, yn ogystal â'r potensial i gartrefu nifer o atyniadau twristiaeth annibynnol. Gallai'r twnnel hefyd fod yn ganolbwynt i atyniadau twristiaeth eraill y gellid eu sefydlu yn yr ardal, megis beicio mynydd, a byddai pob un ohonynt yn creu swyddi mawr eu hangen. Weinidog, pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth hon i helpu i sefydlu busnesau twristiaeth yng Nghymoedd Rhondda a de Cymru, a pha gynlluniau cymorth y gellid eu darparu'n benodol i ddatblygu atyniadau i dwristiaid i gefnogi prosiect twnnel y Rhondda? Diolch.

Fel y gŵyr Aelodau ar draws y pleidiau, mae hwn wedi bod yn destun trafodaeth a llawer o sylwadau dros gyfnod o flynyddoedd a mwy nag un Senedd. Rwy'n croesawu diddordeb yr Aelod yn y mater. Fel y mae wedi'i nodi, Llywodraeth y DU sy'n berchen arno ar hyn o bryd a chaiff ei reoli gan National Highways. Disgwyliwn i achos busnes cadarn gael ei gyflwyno ar gyfer arian y loteri ac fe'i harweinir gan randdeiliaid allweddol, gan gynnwys, wrth gwrs, y ddau gyngor, Rhondda Cynon Taf a Chastell-nedd Port Talbot, ynghyd â Chymdeithas Twnnel y Rhondda, ac edrychwn ymlaen at weld yr achos busnes i weld pa rôl y gallai Llywodraeth Cymru ei chwarae. Mae hwn yn faes lle rydym eisiau i'r achos busnes hwnnw gael ei wneud a lle'r ydym eisiau eglurder gan Lywodraeth y DU am eu rôl eu hunain, yn ogystal â'r hyn y gallwn ni ei wneud i'w gefnogi, ond mae cydnabyddiaeth eang y gallai hwn fod yn brosiect twristiaeth sylweddol i'r rhanbarth yn y dyfodol. 

Diolch am y cwestiwn. Mae fy swyddogion, ynghyd â swyddogion o'r awdurdod lleol a'r Adran Gwaith a Phensiynau, yn gweithio gyda'r gweinyddwyr enwebedig i sicrhau, cyn belled ag y bo modd, ein bod yn gallu diogelu buddiannau pawb, gan gynnwys, wrth gwrs, y rhagolygon cyflogaeth ar gyfer y safle yn y dyfodol.

Mae'n anodd iawn gorbwysleisio pwysigrwydd y safle. Darparodd Alwminiwm Môn swyddi da iawn i filoedd o bobl dros bedwar degawd. Rhaid inni sicrhau bod gweithgarwch economaidd cynaliadwy—cyfnod newydd o swyddi da, os hoffech—yn dod i'r safle. Yn gwbl briodol, blaenoriaeth pob un ohonom ar ôl methiant Orthios oedd cefnogi'r rhai a gollodd eu swyddi, ac mae'n rhaid i'r gefnogaeth honno fod yn barhaus, ond rhaid inni edrych arno'n hirdymor. Mae'r potensial yn enfawr, efallai i ddatblygu plastigau-i-olew ymhellach. Mae'n dda gweld gwir ddiddordeb yn hynny, ond hefyd amrywiaeth o sectorau eraill ochr yn ochr â hynny—hydrogen, er enghraifft, a allai, yn fy marn i, fod yn un o'r sectorau pwysicaf o'r holl sectorau diwydiannol yn Ynys Môn yn y blynyddoedd i ddod. Dyma fy apêl i'r Gweinidog: a wnaiff ei gwneud yn glir mai un o flaenoriaethau cyffredinol Llywodraeth Cymru fyddai sicrhau uniondeb y safle hwn? Hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu, dangos parodrwydd i gael cyfran ecwiti yn y safle, hyd yn oed, gyda darpar ddatblygwyr, er enghraifft, gan ddod ag asiantaethau lleol eraill i mewn hefyd efallai. Mae'n rhaid i'r safle hwn lwyddo ac rydym angen rheolaeth dros ei ddyfodol er mwyn sicrhau hynny. 

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn a gwn fod ganddo ddiddordeb gwirioneddol yn nyfodol y safle. Mae'n safle cyflogaeth sylweddol mewn gwirionedd, nid yn unig i Ynys Môn ond i'r rhanbarth ehangach hefyd. Y sefyllfa yw nad oes gennym reolaeth dros y safle, ond rydym eisiau ceisio dylanwadu gymaint ag y gallwn i sicrhau bod y potensial economaidd hwnnw, gyda chyflogaeth mewn niferoedd gweddus ac ar gyfraddau cyflog da, yn cael ei ddarparu. Mae'r gweinyddwr wedi cael amrywiaeth eang o ymchwiliadau, sy'n newyddion da, ac maent yn edrych ar broses i weithio drwy'r rhai sy'n dybiannol a'r rhai sy'n fwy difrifol. Gallaf gadarnhau eu bod yn disgwyl cael pobl sydd â diddordeb go iawn ac y bydd rownd gyntaf o geisiadau priodol yn cael ei nodi a'i darparu ar eu cyfer yng nghanol mis Mehefin. Felly, rydym yn disgwyl gwybod mwy am hyn, ond mae fy swyddogion yn parhau i fod mewn cysylltiad rheolaidd nid yn unig â'r tasglu ynghylch cael swyddi i bobl sydd wedi colli swyddi, ac mae llawer o'r rheini bellach mewn gwaith, sy'n beth da, ond hefyd mewn sgwrs barhaus â'r gweinyddwr ar ddyfodol y safle, a byddwn yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod wrth i'r gwaith hwnnw fynd rhagddo.

Hoffwn gofnodi hefyd, a chytuno â llawer o'r hyn y mae'r Aelod dros Ynys Môn wedi'i ddweud, ynghylch pwysigrwydd hen safle Alwminiwm Môn nid yn unig i Ynys Môn, ond hefyd i ardal gogledd Cymru yn ei chyfanrwydd. Gall wneud llawer iawn o wahaniaeth os caiff y safle hwnnw ei ddatblygu'n iawn, ac rwyf wedi crybwyll hynny sawl gwaith yn y Siambr hon o'r blaen, ac mae'n ofid nad ydym wedi'i weld yn cael ei wireddu eto, am bob math o resymau gwahanol, rwy'n deall. Yn ogystal â'r sylwadau a wnaed gan yr Aelod dros Ynys Môn, mae rhai o'r adnoddau sydd gennym yng ngogledd Cymru a'r cyfleoedd sydd gennym gydag ynni, yn enwedig ynni gwynt, ynni'r haul, ynni'r môr, niwclear, prosiectau ynni, a phrosiectau gweithgynhyrchu posibl a fyddai'n cefnogi economi fwy gwyrdd ac yn creu swyddi sy'n talu'n dda, yno'n barod fel cyfleoedd y gellir manteisio arnynt, ac yn fy marn i gallai'r safle hwn chwarae rhan allweddol yn y datblygiad hwnnw yn y dyfodol. Felly, yng ngoleuni hyn, ac yng ngoleuni'r sylwadau a wnaethoch eiliad yn ôl, Weinidog, ynghylch datblygu'r safle yn y dyfodol, tybed pa gamau yr ydych yn eu cymryd i amlygu a hysbysebu cyfleoedd y safle hwn i fuddsoddwyr a datblygwyr, i'w hannog i ddod draw i Ynys Môn a'u gweld yn datblygu hen safle Alwminiwm Môn.

Mewn gwirionedd, fel y nodais mewn ymateb i Rhun ap Iorwerth, mae diddordeb sylweddol eisoes wedi bod yn y safle, gyda'r dwsinau o ymholiadau sydd wedi'u gwneud am y safle. Ac fel y dywedaf, y gwir bwynt yw pan ddown at y bobl hynny nad ydynt yn gwneud ymholiadau tybiannol ond sydd o ddifrif ac yn barod i gyflwyno ceisiadau priodol am yr hyn y gallai'r safle fod yn y dyfodol, byddwn yn cadw diddordeb, oherwydd, fel y dywedaf, mae hwn yn safle cyflogaeth sylweddol i'r rhanbarth, nid i Ynys Môn yn unig, ac mae gennym uchelgais mawr ar gyfer ein dyfodol economaidd ac o ran sicrhau bod yna swyddi sydd â dyfodol hirdymor ar y safle hwn.

Gwnaf. Mae dros 60 y cant o'r datblygiad SA1 bellach wedi'i ddatblygu, ac mae 90 y cant o'r tir datblygu sy'n weddill wedi'i werthu. Mae'r holl seilwaith cyhoeddus mawr wedi'i osod, ac mae trafodaethau ar y gweill gyda dwy gymdeithas dai leol ar gyfer datblygiadau preswyl pellach, ac mae Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant yn parhau â'i champws newydd yng nghanol y ddinas gyda datblygiad cydweithredu newydd o'r enw Matrix, fel y gŵyr yr Aelod, rwy'n siŵr.

Ydw, rwy'n ymwybodol iawn ohono. Mae datblygiad SA1 yn Abertawe wedi bod yn llwyddiant ysgubol, nid yn unig mewn perthynas â Phrifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant a thai, ond hefyd nifer o gwmnïau uwch-dechnoleg newydd, yn bennaf cwmnïau newydd sydd wedi datblygu o amgylch y brifysgol. Fel bro Abertawe, mae hon yn enghraifft wych o ddatblygiad cymysg, ac rwy'n gobeithio gweld datblygiadau tebyg ledled Cymru, oherwydd mae hon yn sicr yn ffordd o greu datblygiad economaidd a swyddi gwerthfawr. Ond y cwestiwn ar hyn o bryd yw: a wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drosglwyddo'r cyfrifoldeb am briffyrdd, parcio a llwybrau cerdded yn SA1 o ddwylo Llywodraeth Cymru i Gyngor Abertawe?

Ie, mae'r Aelod yn iawn, rwy'n credu—mae hon yn enghraifft dda o ddatblygiad cymysg llwyddiannus, gydag amrywiaeth o ddefnyddiau a chanlyniad cadarnhaol iawn i Abertawe a'r ardal ehangach. Mae'n iawn—mae swyddi da'n cael eu creu ar y safle hwn, a bydd pobl o ardal ychydig yn ehangach yn teithio yno ac oddi yno. Felly, credaf ei fod yn enghraifft dda o sut y byddem eisiau gweld datblygiadau pellach yn digwydd yn y dyfodol.

O ran rhai o'r heriau sy'n dod gydag unrhyw safle, rydym yn gweithio drwy'r rheini, ac mewn gwirionedd, mae sefyllfa adeiladol rhwng fy swyddogion a dinas a sir Abertawe, unwaith eto gyda chanlyniad cadarnhaol, gyda sefydlogrwydd yn arweinyddiaeth y cyngor—ac rwy'n llongyfarch Rob Stewart a'i dîm. Rydym yn cael sgyrsiau adeiladol, a byddaf yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod, ac i eraill sydd â diddordeb, ynglŷn â'n sefyllfa yn y pen draw, oherwydd credaf fod potensial i gael rhywfaint o sicrwydd ynglŷn â'r meysydd y mae'r Aelod yn tynnu sylw atynt, a dyna rwy'n gobeithio y gallwn gytuno arno ar y cyd â'r cyngor.

Weinidog, beth yw eich asesiad o'r cyfraniad economaidd cyffredinol i Abertawe a rhanbarth ehangach datblygiad SA1, a pha gyfleoedd sydd ar gael i ddyblu ein hymdrechion ar dwf economaidd rhanbarthol i adeiladu allan o'r pandemig hwn?

Wel, fel y dywedais wrth ymateb i'r Aelod, ac fel y nododd yr Aelod yn ei gwestiwn atodol, rwy'n credu bod hwn yn ddatblygiad llwyddiannus. Mae rhywfaint o dir heb ei ddatblygu o hyd yn SA1 sydd ym mherchnogaeth Llywodraeth Cymru, ac rydym yn ceisio sicrhau bod hwnnw'n cael ei ddatblygu a'i gwblhau'n llawn, mewn partneriaeth â'r cyngor, fel y dywedaf—rydym yn ceisio datrys rhai o'r materion eraill. Mewn gwirionedd, pan edrychwch ar y rhanbarth ac ar uchelgais y cyngor, rwy'n credu bod ganddynt nifer o feysydd. Rydym wedi sôn llawer am dwristiaeth yn ystod y cwestiynau heddiw, ac mewn gwirionedd, mae gan y cyngor uchelgais mawr mewn amrywiaeth o feysydd a fydd yn brosiectau nid yn unig ar gyfer Abertawe ond yn ehangach—hen waith copr Morfa, er enghraifft, sydd â chynigion buddsoddi sylweddol yno y disgwyliwn iddynt ddwyn ffrwyth. Felly, credaf, mewn gwirionedd, fod Abertawe'n enghraifft dda arall o awdurdod lleol sydd o ddifrif ynghylch datblygu economaidd, gan weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru ac amrywiaeth o bartneriaid mewn ystod eang o feysydd, gan gynnwys y sector preifat, a chymdeithasau tai yn wir, i wneud hynny.

Rydym yn ymgysylltu ag ystod eang o bartneriaid i ddeall effaith ardoll dwristiaeth, gan gynnwys tendro am waith ymchwil economaidd annibynnol. Bydd awdurdodau lleol unigol yn cael pŵer i benderfynu a fyddant yn codi ardoll yn eu hardaloedd, gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru a'r cynnig y mae'r Aelod yn ymwybodol ohono, ac y mae, yn wir, wedi gofyn cwestiynau blaenorol yn ei gylch.

Diolch ichi am yr ymateb hwnnw. Fe fyddwch yn ymwybodol fod llawer iawn o bryder yng ngogledd Cymru am effaith yr argymhellion hyn ar gyfer treth dwristiaeth ar yr economi. Mae degau o filoedd o swyddi ledled y rhanbarth yn dibynnu ar y diwydiant twristiaeth a gwariant ymwelwyr. Un o'r pethau rhyfedd y mae pobl wedi awgrymu y dylai Llywodraeth Cymru wrando arno yw'r ffaith bod y rhan fwyaf o'r gwariant yn deillio o arosiadau dros nos. Mae'r rhai sy'n aros dros nos yn gwario mwy yn economi Cymru. Yr hyn y bydd eich argymhellion yn ei wneud mewn gwirionedd fydd cosbi pobl sydd eisiau aros dros nos. Ni fydd yn gwneud llawer o wahaniaeth i'r farchnad ymwelwyr dydd. A ydych yn derbyn y gallai trethu unigolion sydd eisiau ymweld â Chymru dros nos i wario yn ein heconomi wneud llawer o niwed i'n sector twristiaeth, ac os yw'r asesiadau economaidd yr ydych yn eu comisiynu yn dangos y bydd hynny'n digwydd, a wnewch chi wrthdroi'r penderfyniad hwn i gyflwyno'r trethi gwarthus hyn ar sector sy'n rhan bwysig iawn o'r economi yn fy etholaeth a'r rhanbarth?

Fel y gŵyr yr Aelod, roedd y mater hwn yn rhan o'n maniffesto y pleidleisiodd pobl Cymru arno gwta flwyddyn yn ôl. Mae hefyd yn rhan o'r cytundeb cydweithio sydd gennym gyda Phlaid Cymru, a Cefin Campbell, yn wir, yw'r Aelod arweiniol dynodedig ar hyn. Rydym yn manteisio ar brofiad rhyngwladol yn ogystal ag ymgysylltu â'r diwydiant twristiaeth lleol, academyddion ac arbenigwyr i gefnogi datblygiad yr ardoll. Fel a drafodwyd gennym o'r blaen, ac yn eich cwestiynau blaenorol, rwy'n gwybod, mae ardollau o'r math hwn yn gyffredin mewn amrywiaeth o ardaloedd y bydd Aelodau ar draws y Siambr hon wedi ymweld â hwy, ledled Ewrop a Gogledd America. Mae'n annhebygol y byddwch yn gwybod eich bod yn cyfrannu at ardoll leol a bod honno wedyn yn cael ei defnyddio i fuddsoddi yn y cymunedau lleol hynny, er mwyn gwella profiad yr ymwelydd ymhellach yn ogystal â gwella'r effaith ar y gymuned ei hun.

Bwriedir cynnal ymgynghoriad llawn ar y cynnig yn yr hydref er mwyn sicrhau bod pob llais yn cael ei glywed i lywio'r gwaith o gynllunio a gweithredu ardoll dwristiaeth. Nid wyf yn derbyn rhagfynegiadau brawychus mynych yr Aelod mewn perthynas ag ardoll dwristiaeth a'i heffaith ar yr economi. Mae gennyf lawer mwy o ffydd ac optimistiaeth am ddyfodol ein heconomi dwristiaeth a'r gallu i gael economi dwristiaeth a fydd yn parhau i gyflogi pobl ar gyfraddau da, ac nid wyf yn credu y bydd yn cael effaith sylweddol neu niweidiol ar y gymuned lle mae twristiaeth yn digwydd.

Diolch am y cwestiwn. Mae ein rhaglen Trawsnewid Trefi gwerth £136 miliwn yn canolbwyntio ar arallgyfeirio a thwf cynaliadwy yng nghanol ein trefi a'n dinasoedd. Mae nifer o'r ymyriadau'n cynnwys ailddefnyddio adeiladau adfeiliedig a gwag—clywsom rywfaint am hynny mewn cwestiynau blaenorol ynghylch Casnewydd—gan gynyddu amrywiaeth a mynediad at gyfleusterau hamdden, gwasanaethau a lleoliadau gweithio hyblyg, gofod defnydd cymysg a gwell seilwaith gwyrdd. 

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Lywydd, rwy'n croesawu'r ffigurau diweddar a ddarparwyd gan Gonsortiwm Manwerthu Cymru, a ddangosodd fod nifer yr unedau manwerthu gwag yng Nghymru wedi gostwng 2.3 y cant dros y 12 mis diwethaf. Dyma'r gostyngiad mwyaf yn y DU, sy'n wych. Fodd bynnag, nid yw'n newyddion cadarnhaol drwyddo draw. Er gwaethaf y gostyngiad, Cymru sydd â'r gyfradd adeiladau gwag uchaf ond un yn y DU, ac er nad yw'r adferiad wedi bod yn gyson, gyda rhai strydoedd mawr yn gwneud yn well nag eraill, ceir heriau pellach, megis pwysau costau byw yn ogystal ag ailgyflwyno ardrethi busnes yn rhannol. Weinidog, pa ymyriadau pellach y mae Llywodraeth Cymru yn eu hystyried i helpu i ddenu busnesau yn ôl i'r stryd fawr? A yw'r Llywodraeth yn ystyried rhoi hwb i'r cymorth ariannol sydd ar gael i ficrofusnesau a busnesau bach yng Nghymru ac a ddarperir gan Fanc Datblygu Cymru i annog pobl i sefydlu mwy o fusnesau lleol, ac yn arbennig i'r bobl sydd am ddechrau busnes ond a allai ei chael yn anodd cael gafael ar y cyllid a ddarperir gan fanciau'r stryd fawr? Yn olaf, pa ystyriaeth a roddwyd i gynlluniau i rymuso cynghorau lleol i sicrhau bod eiddo a fu'n wag yn hirdymor, sy'n falltod ar lawer o gymunedau, yn cael ei ddefnyddio unwaith eto? Diolch.

Diolch. Bydd Banc Datblygu Cymru yn parhau i sicrhau bod cyfalaf ar gael i fusnesau a microfusnesau newydd, fel y mae'r Aelod wedi nodi. Efallai ei fod hefyd yn ymwybodol ein bod wedi darparu arian penodol i helpu busnesau newydd mewn amrywiaeth o sectorau, nid yn unig yng nghanol trefi ond mewn amrywiaeth o sectorau eraill hefyd. Rydym wedi ymrwymo i barhau i wneud hynny. O ran her ehangach y stryd fawr a chanol trefi ac ardaloedd—i'r rheini ohonom sydd â diddordeb mewn dinasoedd, ceir llawer o ganol ardaloedd sydd mewn sawl ffordd yn cyfateb i ganol trefi mewn rhannau eraill o'r wlad—mae'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wedi sefydlu grŵp cyflawni canol y dref ac mewn cyfarfod diweddar rydym wedi sicrhau ein bod yn cydgysylltu'r gwaith y mae'n arwain arno yn y maes a'i gyfrifoldebau dros adfywio â lansio strategaeth fanwerthu sy'n dwyn ynghyd undebau llafur, a busnesau eu hunain yn wir. Felly, mae manwerthu'n rhan o'r ateb ond nid yr unig ateb i sicrhau bod gennym ganol trefi ac ardaloedd bywiog, a dyna pam y mae egwyddor 'canol y dref yn gyntaf' yn ystyriaeth bwysig yn hyn o beth. Felly, rwy'n croesawu'r gydnabyddiaeth fod peth newyddion da ynghylch hyn, ond credaf fod mwy i'w wneud i sicrhau dyfodol bywiog i'n trefi a'r cymunedau o'u cwmpas.

Ar 2 Mawrth, amlinellais ymagwedd y Llywodraeth hon at ardaloedd menter yng Nghymru. Er nad oes gennym unrhyw gynlluniau ar hyn o bryd i gyflwyno ardal yng nghefn gwlad canolbarth Cymru, mae ein hymrwymiad i ddatblygu economaidd sy'n seiliedig ar leoedd wedi'i nodi'n glir yn y fframwaith economaidd rhanbarthol ar gyfer canolbarth Cymru a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr. 

Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ateb. Byddai llawer o gymunedau a threfi ar draws cefn gwlad canolbarth Cymru—sef ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed, sir Drefaldwyn ac yng Ngheredigion—yn elwa'n wirioneddol o ardal fenter er mwyn iddynt allu cael gwell cyfleoedd twf i'r busnesau sy'n bodoli yno, gwell penderfyniadau cynllunio i'r bobl sydd yno, amgylchedd busnes gwell, a gallem hyd yn oed ystyried cael bwrdd twristiaeth i annog pobl i ddod yno. Felly, Weinidog, a wnewch chi edrych eto ar hyn a cheisio cyflwyno ardal fenter yng nghanolbarth Cymru er budd y busnesau hynny fel na chaiff canolbarth Cymru ei hesgeuluso eto?

Wel, nid wyf yn derbyn bod canolbarth Cymru wedi'i hesgeuluso. Mewn gwirionedd, mae'r fframwaith economaidd rhanbarthol a ddatblygwyd gan y ddau awdurdod lleol ac a gymeradwywyd nid yn unig gan y Llywodraeth yn waith sydd wedi'i arwain gan awdurdodau lleol a'r partneriaid hynny sy'n deall eu cymunedau lleol. Wrth gwrs, mae hwnnw'n ategu bargen twf canolbarth Cymru y mae Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi ynddi. Rwy'n credu y gallwn fod yn llawer mwy optimistaidd am ddyfodol economaidd canolbarth Cymru. Byddwn yn parhau i weithio ochr yn ochr â phartneriaid i sicrhau ein bod yn darparu dyfodol economaidd gwell i ganolbarth Cymru. Nid wyf wedi fy narbwyllo y byddai darparu ardal fenter yn cynnig yr holl ganlyniadau economaidd y byddai'r Aelod a minnau am eu gweld ar gyfer canolbarth Cymru, ond wrth gwrs, bydd gennyf ddiddordeb yn yr hyn sy'n gweithio, gan weithio ochr yn ochr â'n partneriaid, busnesau a chymunedau.  

Mae cynorthwyo a datblygu mentrau cymdeithasol a'r economi gymdeithasol ledled Cymru i ddatblygu a thyfu yn allweddol i gyfrannu at greu Cymru gryfach, decach a gwyrddach. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth penodol i'r sector ac yn darparu arian cyfatebol tuag at wasanaeth busnes cymdeithasol Cymru.

Thank you, Minister. Over the past year, it's been an honour to meet with many social enterprises across the region and to see the excellent work that they do in regenerating our communities and supporting people of all ages and developing the local economy. Can I ask you what discussions you have had with other Ministers to ensure that social enterprises and the social economy are things that are promoted across Government portfolios, such as through the new curriculum?

Nid trafodaethau ar yr elfen addysg yn unig a gefais ond trafodaethau ymarferol, er enghraifft, gyda Julie James, y Gweinidog tai, am effaith cymdeithasau tai fel gweithredwyr economaidd pwysig mewn ardaloedd lleol, yn ogystal â'r ymgysylltiad uniongyrchol a gaf ag eraill. O gofio bod Jane Hutt wrth fy ymyl, dylwn sôn, wrth gwrs, am ei diddordeb parhaus yn y trydydd sector, a'i chefnogaeth iddo fel gweithredwyr economaidd yn ogystal. Felly, mae hyn yn rhywbeth y mae gan amryw o Weinidogion ddiddordeb ynddo, er mai fi sydd â'r prif gyfrifoldeb, ac rydym yn parhau i fuddsoddi yn y sector a'r cymorth busnes pwrpasol sydd ar gael. Wrth ateb y cwestiwn hwn, wrth gwrs, dylwn dynnu sylw'r Aelodau nad ydynt yn ymwybodol ohono at ailwampio, newid enw a chenhadaeth, neu ailfywiogi cenhadaeth, Canolfan Cydweithredol Cymru, a elwir bellach yn Cwmpas Cymru, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda hwy i barhau i gynorthwyo'r sector yn ymarferol i dyfu a datblygu yn y dyfodol fel rhan brif ffrwd o'r hyn y disgwyliwn i Gymru fod yn y dyfodol.

I thank the Minister and Deputy Minister.

The next item is item 4, today, the 90-second statements, and the first is from Sioned Williams.

Thank you, Llywydd. It gives me great pleasure to call on the Senedd to celebrate the Coleg Cymraeg Cenedlaethol's tenth anniversary, and I, as Plaid Cymru spokesperson on post-16 education, wish to congratulate them on their first decade of planning and developing Welsh-language and bilingual provision—provision that is providing valuable opportunities to so many students in our universities, further education colleges and in terms of apprenticeships.

All too recently—indeed, when I was a student—it was only by chance, if the lecturer in your particular field of study happened to be able to speak Welsh, that it was possible to study through the medium of Welsh. But, thanks to the One Wales Government's agreement between Plaid Cymru and the Labour Party, the work of forming the coleg ffederal, as the plan was called, began, which led to the establishment of the Coleg Cymraeg Cenedlaethol in 2011.

I was working at Swansea University at the time, and I remember clearly the excitement and delight as the work of planning and investing in Welsh-medium provision went ahead. There are now 4,700 students every year who study an element of their degree course through the medium of Welsh. And the coleg's recent work in further education colleges is just as important and exciting. And thanks to the Government's co-operation agreement with Plaid Cymru, the coleg will begin investing in apprenticeships too.

So, happy birthday to the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, and all the best with the work that is so important to our nation's future.

I'd like to extend my best wishes to the ColegauCymru multi-sport duathlon event that is being held today in Pembrey Country Park, near Llanelli, following an absence of three years due to the pandemic. The event will see over 250 learners and further education staff from eight colleges across the whole of Wales coming together during this inclusive event, with participants attempting either a 6 km tri-duathlon or a full 27.5 km duathlon.

This event has been arranged by ColegauCymru, and has also received support from organisations such as the Welsh Government, Triathlon Wales, Cycling Wales, Coleg Sir Gâr and Carmarthenshire County Council. This event is funded by the Welsh Government to support the further education sector in order to promote physical, mental and emotional well-being amongst young people who have been detrimentally impacted as a direct result of the COVID-19 pandemic.

And it is, of course, currently Mental Health Awareness Week, so I'd like to extend my very best wishes to this event, as well as all of those participating in Pembrey today, and, on behalf of the Senedd as a whole, I'd like to recognise the role that events of this kind can play in promoting physical, mental and emotional well-being. Thank you.

Next, a motion to elect a member to a committee, and I call on a member of the Business Committee to formally move. Siân Gwenllian.

Formally move.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed, in accordance with Standing Order 12.36.

Item 5 today is a Member debate under Standing Order 11.21, the Holodomor. And I call on Alun Davies to move the motion.

Rwy'n ddiolchgar ichi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddweud fy mod yn ddiolchgar iawn i Jane Dodds a Sam Kurtz, sy'n cyd-gyflwyno'r cynnig heddiw, ac i Rhun ap Iorwerth, a fydd yn crynhoi'r ddadl a gawn y prynhawn yma. Rwy'n ddiolchgar hefyd i Janet Finch-Saunders, i Jenny Rathbone, i Mark Isherwood, i Peter Fox ac i Vikki Phillips—Vikki Howells—a gefnogodd y cynnig hwn yn ogystal.

Mae'n bwysig trafod, ac mae'n bwysig dadlau. Mae'n bwysig cofio, ac mae'n bwysig addysgu a dysgu. Ond mae hefyd yn bwysig peidio ag ailadrodd camgymeriadau'r gorffennol ac ail-fyw erchyllterau'r gorffennol. I lawer ohonom, ac efallai fy mod yn siarad ar fy rhan fy hun, gan imi gael fy ngeni 20 mlynedd ar ôl D-day, cefais fy magu yng nghysgod yr ail ryfel byd. Fe'm magwyd yng nghysgod gwrando ar oroeswyr yn siarad am yr Holocost. Cawsom ein dysgu yn uniongyrchol beth yw ystyr hil-laddiad. Ni feddyliais erioed y byddem yn gweld hil-laddiad eto, ond mae wedi digwydd. Bûm yn dyst iddo yn Rwanda ac yn yr hen Iwgoslafia. Rydym yn gweld llofruddiaeth dorfol, llofruddiaeth ar raddfa ddiwydiannol, ar ein sgriniau heddiw, heno, yn ddyddiol. Nid yn unig y mae'n anghredadwy, ond mae'n gwbl annerbyniol ein bod yn parhau i wrando ac i gofio, ond byth i ddysgu. Y prynhawn yma, rwy'n gobeithio y gallwn ddysgu am yr hyn a ddigwyddodd yn Wcráin 90 mlynedd yn ôl, ond hefyd, wrth ddysgu am yr hyn a ddigwyddodd 90 mlynedd yn ôl, mae gweithredoedd a chanlyniadau'r hyn a ddigwyddodd yr adeg honno'n adleisio ar hyd y blynyddoedd ac yn atseinio heddiw. Mae'r hyn a ddigwyddodd 90 mlynedd yn ôl yn digwydd heddiw.

Ar ddiwedd y cyfnod hwn, gorfododd Stalin lawer o bobl Wcráin, miliwn o bobl Wcráin, i adael eu cartrefi a'u pentrefi, a chawsant eu cludo, eu gorfodi drwy rym, i fynd o Wcráin i Rwsia. Mae hynny'n digwydd heddiw. Mae'n digwydd eto. A phan siaradwn am hil-laddiad, a phan siaradwn am ddioddefaint dynol, gadewch inni gofio hefyd nad oedd yr un o'r pethau hyn yn ddamweiniol. Canlyniad i ddewis bwriadol oeddent. Penderfynodd Stalin y byddai'n cyflawni hil-laddiad yn erbyn pobl Wcráin. Roedd y cynhaeaf yn dda. Nid oedd argyfwng gyda'r cynhaeaf yn y blynyddoedd hynny, 90 mlynedd yn ôl. Nid oedd prinder grawn, prinder hadau, prinder cyflenwadau. Roedd ganddynt ddigon o fwyd i fwydo eu hunain ac i gael eu hadnabod fel basged fara Ewrop a'r byd. Digwyddodd yr argyfwng a bu farw miliynau o bobl oherwydd bod Stalin wedi ceisio dileu gwlad Wcráin a phobl Wcráin, a gwyddom nad ef oedd yr unig un a gyflawnodd lofruddiaeth dorfol, oherwydd, sawl mil cilometr oddi wrtho, roedd unben arall yn cynllunio'r un weithred yn erbyn Ewropeaid, yn erbyn Iddewon Ewrop. Rydym wedi gweld hil-laddiad yn Ewrop, a rhaid inni ddysgu, ac nid cofio'n unig, a dysgu na ddylai byth ddigwydd eto.

Pan edrychwch ar y ffordd systematig y gweithiodd y Llywodraeth Sofietaidd i sicrhau bod pobl yn newynu—cafodd pentrefi eu rhwystro, cafodd pentrefi eu hatal rhag cael y bwyd a oedd ym mhobman o'u cwmpas. Gwelsom fod newyn yn cael ei ddefnyddio fel gweithred fwriadol gan Lywodraeth i godi arswyd ar bobl, ac yna meddyliwch am yr hyn sy'n digwydd ar yr arfordir heddiw, arfordir deheuol Wcráin heddiw, lle defnyddir meddylfryd gwarchae a gwarchae yn erbyn pobl heddiw. Unwaith eto, clywn atsain ar draws y blynyddoedd.

Y nod oedd chwalu gwrthsafiad pobl Wcráin yn erbyn cyfunoliad, a hefyd yn erbyn cael eu hymgorffori'n llwyr yn rhan o Undeb y Gweriniaethau Sofiet Sosialaidd—difodiant cenedl Wcráin. A châi pawb a wrthwynebai Stalin eu diddymu, eu llwgu i farwolaeth fel gweithred fwriadol gan Lywodraeth. Ac mae'n bwysig ein bod yn agor ein llygaid i hil-laddiad o'r fath ac yn siarad y gwir am yr hyn sy'n digwydd. Cofiwn hynny yr wythnos hon, yma yn ein Senedd. Roedd gwaith Gareth Jones yn datgelu'r hyn a ddigwyddodd yn ganolog i addysgu'r byd am yr hyn a ddigwyddodd yn y dyddiau hynny, a chredaf ein bod i gyd yn ddiolchgar i'r llyfrgell genedlaethol ac i Martin Shipton am ysgrifennu ac am sicrhau bod pobl yn clywed geiriau Gareth Jones eto ar draws y blynyddoedd. Gwelodd y newyn â'i lygaid ei hun. Gwelodd bobl mewn newyn enbyd, ac adroddodd am ddioddefaint dynol yn ei helaethder.

'Cerddais drwy bentrefi a 12 fferm gyfunol. Ym mhobman, y gri oedd, "Nid oes bara. Rydym yn marw"',

ac ymledodd y geiriau hynny ar draws y byd, nid yn unig ar draws Ewrop, ond draw i'r Unol Daleithiau hefyd, felly daeth pobl i wybod am yr hyn a ddigwyddodd. [Torri ar draws.] Fe wnaf dderbyn ymyriad. 

Mae'n ddrwg iawn gennyf ddweud nad oeddwn yn gwybod fawr ddim am y newyn ofnadwy hwn a achoswyd gan y gyfundrefn Sofietaidd yn Wcráin tan yn weddol ddiweddar, pan gefais gyfle i wylio'r ffilm, Mr Jones, a oedd yn darlunio'n dda iawn y sefyllfa ofnadwy a ddioddefodd pobl, y marwolaethau, y dioddefaint, ond hefyd ymdrechion arwrol Cymro o'r Barri a ddefnyddiodd ei newyddiaduraeth i wneud yn siŵr fod y neges yn cael ei chlywed. A ydych yn cytuno â mi mai un peth y mae angen inni ei sicrhau yma yng Nghymru ar gyfer holl genedlaethau'r dyfodol yw hyrwyddo gwaith newyddiadurwyr da fel Gareth Jones a sicrhau nad yw ein plant, cenedlaethau'r dyfodol, yn cael cyfle i fethu gweld pwysigrwydd y mathau hyn o ddigwyddiadau yn ein hanes y mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn dysgu ohonynt? Oherwydd yn sicr nid oeddwn yn gwybod dim amdano. Euthum drwy system addysg Cymru ac ni chlywais ddim. Rhaid inni beidio â gadael i hynny ddigwydd eto.

A gaf fi ddweud fy mod yn cytuno'n llwyr â'r pwynt y mae Darren Millar yn ei wneud? Ac wrth gwrs, nid damwain yw hynny, gan mai'r hyn a wnaeth Stalin, ar ôl cyflawni hil-laddiad, oedd gwahardd gwybodaeth a chuddio ei weithredoedd yn Wcráin. Ac arhosodd y gwaharddiad ar wybodaeth a gychwynnwyd gan y Llywodraeth Sofietaidd yn 1933, rwy'n credu, yn ei le tan 1987. Ac nid yw'n syndod, pan fydd pobl yn ceisio cyflawni'r gweithredoedd arswydus hyn yn erbyn poblogaeth, eu bod wedyn yn ceisio cuddio eu gweithredoedd a chuddio eu rhan yn y gweithredoedd hynny. Gwelsom yr un peth yn digwydd ar draws Ewrop yn 1944 a 1945. Ac roedd yn bwysig—[Torri ar draws.]

Hoffwn ddweud bod rôl newyddiadurwyr yn datgelu'r gweithredoedd hil-laddol ofnadwy hyn yn gwbl allweddol. Ac a fyddech yn cytuno hefyd fod marwolaeth Shireen Abu Akleh ym Mhalesteina, gan luoedd Israel yn ôl pob tebyg, yn enghraifft arall o'r modd y mae newyddiadurwyr yn peryglu eu bywydau er mwyn adrodd ar beth sy'n digwydd? Ac yn amlwg, mae'n digwydd bob dydd ymhlith newyddiadurwyr o bob cwr o'r byd yn Wcráin.

Mae'r hawl sydd gennym heddiw i drafod y materion hyn mewn diogelwch a rhyddid yn hawl na ddylem byth ei chymryd yn ganiataol. Mae ein gallu i gael y ddadl hon wedi'i wreiddio yn ein gwybodaeth, ac un o'r ofnau mawr a deimlaf heddiw—er ein bod bob amser wedi anghytuno weithiau ar draws y Siambr mewn gwahanol bleidiau a mannau am ein dehongliad o hanes a'n gwybodaeth am hanes, rydym bob amser wedi cytuno ynglŷn â lle mae hanes yn dechrau a beth yw hanes. Yr hyn a welwn heddiw yw gwyrdroi hanes mewn pob math o wahanol ffyrdd, ac rwy'n gobeithio y byddwn yn parhau i gytuno ar y ffeithiau o leiaf yn y Siambr hon, ac yn dehongli'r ffeithiau hynny mewn ffyrdd gwahanol o bosibl. Ond mae rôl newyddiaduraeth ar hyd y blynyddoedd bob amser wedi bod yn ganolog i'n dealltwriaeth o hanes a'n dealltwriaeth o'r hyn sy'n digwydd. Ac mae hynny'n arbennig o wir, wrth gwrs, yn y rhannau o'r byd lle mae unbenaethau a lle y ceir ymosodiadau ar y boblogaeth sifil.

Fe geisiaf ddod â fy sylwadau i ben, Ddirprwy Lywydd. Yn 2006, datganodd Senedd Wcráin mai hil-laddiad oedd hyn. Roedd yn ymgais fwriadol i ddinistrio gwlad a chenedl. Dilynwyd y newyn gan yr alltudiaethau, a oedd yn ymgais, unwaith eto, i ddinistrio pobl Wcráin. Rwy'n gobeithio heddiw y gallwn gofio'r gweithredoedd hynny, cofio'r dioddefaint, a gobeithio, drwy wneud hynny, y gallwn unwaith eto adnewyddu ein hymrwymiad i bobl Wcráin. Mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi siarad yn angerddol ac yn deimladwy am ei deulu a'u profiad dros y misoedd diwethaf. Gwn y bydd yn parhau i ddweud wrth ei deulu ac eraill yn Wcráin am ein cefnogaeth i'w brwydr heddiw. A gobeithio mai'r hyn a allai ddeillio o'n sgwrs y prynhawn yma ac o'n profiad ar yr adeg hon yw cyswllt o'r newydd rhwng ein pobl, ac ymrwymiad o'r newydd i gofio, ac nid yn unig i gofio, ond i ddysgu hefyd. Diolch.

Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod dros Flaenau Gwent am gyflwyno'r ddadl amserol a phwysig hon, gan ei bod yn digwydd mewn wythnos pan fo Rwsia wedi dathlu diwrnod buddugoliaeth ar 9 Mai, y diwrnod y sicrhaodd Undeb y Gweriniaethau Sofiet Sosialaidd fuddugoliaeth dros yr Almaen Natsïaidd a diwedd yr ail ryfel byd gyda'r gwledydd cynghreiriol eraill. Mae'r arddangosiad hwn o rym milwrol drwy orymdeithiau yn ffordd o ddangos cryfder yn erbyn y Sefydliad Cytuniad Gogledd Iwerydd, ac fel ymarfer curo'r frest i dawelu meddwl ei dinasyddion ei hun fod y fam Rwsia'n dal i allu gweithredu'n ddilyffethair.

Yn y cyfnod Sofietaidd, defnyddiwyd y diwrnod buddugoliaeth i nodi trechu ffasgaeth, a chryfder a rhinweddau canfyddedig comiwnyddiaeth. Diolch byth, cyn diwedd yr ugeinfed ganrif, canfuwyd bod comiwnyddiaeth yn ideoleg beryglus a dyna sut y mae llawer yn ei gweld erbyn hyn, ideoleg a adawodd filiynau o'r bobl Sofietaidd yn byw o dan reolau didostur, wedi colli eu rhyddid a miliynau'n fwy wedi marw, ar ôl cael eu hanfon i'r gwlagau. Mae rhai ohonom yn y Siambr hon yn ddigon ifanc i beidio â bod wedi byw drwy flociau dwyreiniol a gorllewinol Ewrop—yn wir, fe'm ganwyd tua 12 diwrnod cyn diddymu'r Undeb Sofietaidd—ond pan ddigwyddodd yr hyn a ddisgrifiodd Churchill fel hyn:

'O Stettin yn y Baltig i Trieste yn yr Adriatig, mae llen haearn wedi disgyn ar draws y cyfandir',

rhaid inni gofio'r adeg honno.

Fodd bynnag, mae'r digwyddiadau yn Wcráin ar hyn o bryd, digwyddiadau y mae'r gorllewin wedi rhybuddio yn eu cylch ers tro byd, yn sicr yn gwneud inni sylweddoli'r perygl y mae gwladwriaeth amheus gydag arweinydd anwadal yn ei greu i'r heddwch y mae llawer ohonom wedi'i gymryd yn ganiataol ers cenhedlaeth, ac y cyfeiriodd yr Aelod dros Flaenau Gwent ato. Naw deg mlynedd yn ôl, dangosodd yr Holodomor yr effaith ddinistriol y gall arweinydd sy'n awchu am bŵer, sy'n ysu i ddal ei afael ar bŵer, ei chreu os na chaiff ei rwystro. Mae'r Aelod dros Flaenau Gwent eisoes wedi sôn am yr effaith ddinistriol a gafodd y newyn hwn ar y bobl a oedd yn byw yn Wcráin Sofietaidd yn y 1930au. 

Os nad ydym yn unedig yn erbyn rhyfel anghyfreithlon Putin yn y rhan honno o'r byd, bydd llawer yn Wcráin a thu hwnt mewn perygl eto. Wrth gwrs, mae'r Senedd hon wedi dangos ei hymrwymiad clir i sefyll gydag Wcráin. Mae Llywodraeth y DU wedi bod yn un o'r gwledydd gorllewinol a arweiniodd ar arfogi a chefnogi lluoedd milwrol Wcráin, ac fe wnaeth y Senedd hon yn iawn i annog Llywodraeth y DU i fynd ymhellach i gefnogi ffoaduriaid o Wcráin. Mae gweld Prif Weinidog Prydain yn cerdded strydoedd Kyiv wrth ochr yr Arlywydd Zelenskyy, ac yn arweinydd gorllewinol cyntaf i annerch Senedd Wcráin, yn dangos bod y gefnogaeth y mae ein gwlad wedi'i rhoi i Wcráin a'i phobl sofran wedi cael croeso.

Fel eraill yn y Siambr hon a ledled Cymru, mae gennyf berthnasau a anwyd y tu allan i'r ynysoedd hyn, a gwn ganddynt hwy yn uniongyrchol am y dinistr y gall rhyfel ei achosi. Dyna pam y mae'n hanfodol nad yw'r un camgymeriadau a wnaed yn ystod hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif yn cael eu hailadrodd lai na 100 mlynedd yn ddiweddarach. Fe ddylem ac fe allwn ddechrau gwneud yn well drwy'r iaith a ddefnyddiwn. Yn rhy aml, defnyddir yr ymadroddion 'asgell dde eithafol' ac 'asgell chwith eithafol' wrth gyfeirio at y rhai yr ydym yn anghytuno â hwy. Mae defnyddio'r disgrifiadau hyn mewn modd mor ddifeddwl yn gwneud anghymwynas â'r rhai a fu farw o dan reolaeth cyfundrefnau ac unbenaethau awdurdodaidd asgell dde eithafol ac asgell chwith eithafol go iawn. Yr asgell dde eithafol yw'r hyn a welsom yn yr Almaen Natsïaidd ac yn Sbaen yn ystod y 1930au a'r 1940au. Yr asgell chwith eithafol yw'r hyn a welsom yn yr Undeb Sofietaidd, lle'r arweiniodd camau bwriadol at yr Holodomor erchyll neu'r newyn arswydus, gan arwain at farwolaeth tua chwe miliwn o bobl Wcráin. Llofruddiodd y cyfundrefnau hyn filiynau lawer o'u pobl eu hunain, pobl a oedd yn euog o ddim byd mwy na methu cydymffurfio ag ideolegau gwyrdroëdig eu harweinwyr.

Gyda'r iaith a ddefnyddir ar y cyfryngau cymdeithasol yn dal i ddigwydd heb ei hatal a lledaeniad casineb a chamdriniaeth yn dod yn llawer rhy gyffredin, mae'n bwysig ein bod ni fel gwleidyddion yn gwneud yn well ac yn ymrwymo i ddod yn fwy ymwybodol o'r iaith a ddefnyddiwn. Mae rhai wedi troi at y cyfryngau cymdeithasol i gwestiynu pam y mae'r Senedd yn trafod hyn heddiw. Fel cyd-noddwr y ddadl hon, dywedaf wrthynt yma nawr ei bod yn ddyletswydd ar bob un ohonom i wneud yn well, i fod yn well. Drwy gydnabod yr Holodomor a'r ffordd warthus yr aeth yr Undeb Sofietaidd ati i lofruddio eu pobl eu hunain, rydym yn cadw troseddau ddoe yn agos at flaen ein meddyliau, gan fod y rhai na allant gofio'r gorffennol wedi'u condemnio i'w ailadrodd. Diolch.

I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i Alun Davies am ddod â'r ddadl bwysig hon i Senedd Cymru a diolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu. Rydym i gyd yn ymwybodol iawn o'r drasiedi sy'n datblygu ar hyn o bryd yn Wcráin, ac rydym wedi trafod hyn droeon yn ystod yr wythnosau diwethaf. Fodd bynnag, mae hefyd yn bwysig inni fyfyrio ar adegau yn y gorffennol pan wnaed pethau a danseiliodd ein dynoliaeth gyffredin. 

Rydym yn coffáu profiadau o hil-laddiad ac erchyllterau yn y Siambr hon a ledled Cymru yn rheolaidd, ond ni wnaethom neilltuo amser sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf i siarad am Holodomor. Ond wrth gwrs, mae fy nghyd-Aelod, y Cwnsler Cyffredinol, Mick Antoniw, wedi tynnu ein sylw ar sawl achlysur at ddioddefaint pobl Wcráin yn ystod yr Holodomor, ac rwy'n croesawu'r gefnogaeth drawsbleidiol gref i'r cynnig hwn heddiw, a'r cyfraniadau i'r ddadl.

Mae naw deg mlwyddiant yr erchyllterau hyn a'r ffocws presennol ar Wcráin yn ysgogiad pwysig inni daflu goleuni ar anghyfiawnderau'r gorffennol a cheisio osgoi ailadrodd hanes—fel y dywedodd Alun Davies, nid gwrando a chofio yn unig, ond dysgu hefyd.

Un o'r ychydig newyddiadurwyr gorllewinol a adroddodd ar y newyn yn Wcráin a'i achosion oedd y Cymro, Gareth Jones. Roedd yn dod o'r Barri ac mae wedi'i gladdu ym mynwent Merthyr Dyfan. Cafodd ei anrhydeddu'n lleol, dan arweiniad Cyngor Tref y Barri, a bydd plac yn cael ei osod uwchben ei fedd neu yn y cyffiniau. Mae'n dal i gael ei ystyried yn arwr yn Wcráin a rhaid inni ddechrau codi ymwybyddiaeth o'i rybuddion heddiw.

Roedd Gareth Jones yn dyst i'r dioddefaint yn Wcráin, ac fe ddywedodd y gwir am yr arswyd a ganfu. I ddechrau, cyhoeddwyd ei straeon yn eang, ond yn ôl y sôn cafodd ei wrthod yn gyflym a'i anfon i'r anialwch newyddiadurol, ac mae llawer y byddwn yn ei ddysgu am hynny a'r rhesymau pam, rwy'n siŵr, yn y digwyddiad yma yn y Senedd yfory, i goffáu Gareth Jones, a noddir gan Mick Antoniw, a digideiddio hollbwysig yr archifau gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru. Rwy'n gobeithio y bydd llawer o'r Aelodau'n bresennol, i ddysgu mwy am un o'n harwyr o Gymru sy'n aml heb gael y sylw y dylai fod wedi'i gael.

Mae'r cyfryngau rhyngwladol wedi newid yn ddramatig ers yr adeg yr oedd Gareth Jones yn newyddiadurwr, ac mae'n llawer haws inni weld â'n llygaid ein hunain y gweithredoedd barbaraidd y mae Putin wedi'u cyflawni yn Wcráin. Fodd bynnag, mae'n dal yn hanfodol ein bod yn tystio i galedi pobl Wcráin, ac yn gwneud popeth a allwn i warchod eu hawliau. Mae Llywodraeth y DU wedi gwneud llawer i estyn llaw cyfeillgarwch i Lywodraeth Wcráin, ac rydym yn eu cefnogi'n llwyr yn hynny o beth. Ac mae Llywodraeth Cymru wedi cyfrannu £4 miliwn at apêl Wcráin y Pwyllgor Argyfwng Trychinebau, wedi darparu cymorth meddygol ymhlith ymdrechion eraill yn Wcráin a'r rhanbarth, ac rydym yn cefnogi Wcreiniaid eu hunain i ddod i ddiogelwch ein cenedl noddfa.

Nid wyf yn mynd i ailadrodd yr hyn a wnawn i gefnogi deiliaid fisâu o Wcráin, oherwydd coffáu'r gorffennol a wnawn heddiw, ond rwyf am ddweud ein bod yn meddwl yn ofalus iawn ynglŷn â sut y gallwn gynorthwyo Wcreiniaid sy'n cyrraedd yma i gofnodi'r hyn y maent wedi'i brofi yn rhan o'r ymchwiliadau i droseddau rhyfel. Ni fyddwn yn troi cefn ar y rhai sydd wedi dioddef, fel a ddigwyddodd yn ystod Holodomor.

Mae'n amlwg fod gweithredoedd bwriadol yr Undeb Sofietaidd, wrth gyfunoli tir ac atafaelu adnoddau, wedi chwarae rhan allweddol yn achosi'r newyn. Fel y dywedodd Gareth Jones ar y pryd:

'Edrychwn ar y plant â'u coesau a'u breichiau afluniedig a theimlo trychineb y newyn a grëwyd gan ddynion a afaelodd am y wlad.'

Mae'r cysylltiad Cymreig â phobl Wcráin yn mynd yn ôl yn bell. Ymhell cyn Holodomor, teithiodd John Hughes i Donetsk i sefydlu gwaith haearn a glofeydd, yn rhan o'r hyn a elwid ar y pryd yn Hughesovka. Yn awr, gwelwn y ddinas honno sydd â dros 1 filiwn o drigolion yn cael ei bomio, ac mae ein calonnau'n gwaedu dros ei thrigolion. Mae hanes teulu Gareth Jones yn berthnasol yma. Roedd ei fam, Annie Gwen Jones, yn athrawes gartref i blant John Hughes yn Donetsk, a'i straeon am Wcráin a ysbrydolodd Gareth Jones, ei mab, i ymweld pan oedd yn ddigon hen. Graddiodd hithau o Brifysgol Aberystwyth fel ei mab, ac roedd yn ynad ac yn ysgrifennydd Cymdeithas Pleidlais i Fenywod Caerdydd a'r Cylch, ac mae'n cael ei hanrhydeddu'n fawr, fel ei mab, yn nhref y Barri. Hyd yn oed wrth sefydlu'r Siambr hon, ceir cysylltiadau ag Wcráin yn Calon Cymru, sydd yn y llawr yng nghanol ein Senedd. Fe'i crëwyd gan Alexander Beleschenko, artist o Abertawe a anwyd i rieni o Wcráin. 

Syfrdanwyd pawb ohonom gan ddewrder pobl Wcráin yn ystod y gwrthdaro presennol. Yn ystod yr Holodomor, mae'n rhaid bod y dioddefaint yn aruthrol, ond adroddodd Gareth Jones am ddewrder y bobl, a ofynnodd am beidio â chael neb yn tosturio wrthynt am fod pobl mewn rhannau eraill wedi dioddef hyd yn oed yn waeth. Mae Wcreiniaid wedi dangos dro ar ôl tro fod ganddynt hawl i benderfynu eu dyfodol eu hunain, a byddwn yn sefyll gyda hwy yma yng Nghymru. 

Cyn y gwrthdaro hwn, roedd Cymru'n gartref i oddeutu 500 o Wcreiniaid, ond cyn bo hir disgwyliwn fod yn gartref i fwy na 10 gwaith y nifer hwnnw. Byddwn yn eu croesawu ac yn dysgu o'u profiadau i gryfhau ein cymunedau. Er ei bod yn amlwg i'r cyhoedd yng Nghymru fod Putin wedi ymosod ar genedl sofran, nid yw'r anghyfiawnderau hanesyddol dyfnach a achoswyd gan Stalin, megis yr Holodomor, mor gyfarwydd i bobl. Rwy'n hapus i ymrwymo Llywodraeth Cymru i godi ymwybyddiaeth a chofio'r drasiedi a ddigwyddodd yn Wcráin 90 mlynedd yn ôl. Fe gofiwn y dioddefwyr ac annog mwy o undod â'r bobl o Wcráin sydd bellach yn cael noddfa yng Nghymru. 

I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate. 

Thank you, Dirprwy Lywydd, and to everyone who has made such thoughtful comments today, and thank you for that commitment by the Minister. I'm pleased that we as a Senedd can express in such a unified way our sympathy and our solidarity with the people of Ukraine, as we note 90 years since the Holodomor, which is called the 'great famine' very often, but, of course, the use of that word 'famine' suggests something natural, when we know, of course, that it was the result of a particular policy, a policy of collectivisation and political decisions made with regard to the Ukraine. 

Stalin said that his policy towards Ukraine was due to the fact that Ukraine opposed his policies. There was famine in huge areas of the Soviet Union as well, but it is Ukraine that saw the greatest numbers of deaths, as the Soviet state took millions of tonnes of grain away from them. We do not know exactly many people died during the Holodomor. As Khrushchev admitted in his biography, nobody was counting. But the historian Robert Conquest uses data from the Soviet census that estimates that around 5 million of the people of Ukraine died as a result. It's impossible to comprehend it. Whole villages were eradicated, as we've heard, cities and roads were littered with the bodies of those who had left their villages to seek food but who died on their journey. The rural areas of Ukraine, the land of the black soil, that was considered to be one of the most fruitful lands in the world, was turned into a silent desert. 

Victor Kravchenko was a Soviet official who was told to take part in the process. He had to flee to the west as a result of what he saw in the Donbas region in the Ukraine of his birth. This is how he described what he saw in Petrovo: 

'Roedd yr hyn a welais y bore hwnnw... yn anhraethol o erchyll. Ar faes y gad, mae dynion yn marw'n gyflym, maent yn ymladd yn ôl, cânt eu cynnal gan eu cyfeillion ac ymdeimlad o ddyletswydd. Yma, gwelais bobl yn marw'n araf ar eu pen eu hunain, yn marw'n erchyll, heb yr esgus eu bod yn aberthu dros achos. Roeddent yn sownd ac wedi'u gadael i newynu, pob un yn ei gartref ei hun, gan benderfyniad gwleidyddol a wnaed mewn prifddinas bell o amgylch byrddau cynadledda a gwledda.'

But, of course, this wasn't a story that could be told publicly. The Soviet press, as we've heard, denied that any famine had taken place at all. Unfortunately, there were plenty in the western press who were willing to believe that.

There was one man, of course—we’ve heard his name time and time again today—who tried to draw attention to the genuine situation, and that was Gareth Jones, the journalist from Barry. He had an interest in Russia, as we’ve heard from the Minister, since hearing the stories of his mother when she lived in Hughesovka, now Donetsk. He visited Ukraine for the first time in 1930 and he returned several times afterwards, and decided to wander on his own, rather than be guided, as a number of other journalists were, on Potemkin trips by officials of the Soviet Union to see what they wanted them to see. And by travelling under his own steam, he experienced directly the impact of this famine on those people living there. He used his voice as a journalist, and, as a journalist myself, I’m so pleased and proud of what this Welshman did for Ukraine and for journalism.

He reported back about what he saw, through newspaper articles in the UK, America and Germany. He explained that he had to leave because of the suffering and that food wasn’t available. 'So many Russians are too weak to work', he said. He said that he saw people fighting over a piece of orange peel on the floor of a train. 'I didn’t visit one village where a number hadn’t died', he said. But by trying to reveal to the world the atrocities Stalin wrought on his own people, he drew the attention of the secret police. He was forbidden from travelling to the country again, and, more than likely, because of his journalism, he lost his life, ultimately.

Even amongst his contemporaries in the west, he was accused of telling untruths. One journalist with The New York Times, Walter Duranty, said that, because the Kremlin, the headquarters of the Soviet Government, denied it, Gareth Jones’s story wasn’t true. In his response to him, Gareth Jones said:

'A gaf fi… longyfarch Swyddfa Dramor yr Undeb Sofietaidd ar ei medrusrwydd yn cuddio’r sefyllfa go iawn yn Undeb y Gweriniaethau Sofiet Sosialaidd? Nid Rwsia yw Moskva (Moscow), ac mae gweld pobl sy'n cael eu bwydo'n dda yno yn tueddu i guddio'r Rwsia go iawn'.

The Soviet Government denied the existence of this famine until the end of the 1980s, but it’s been seared on the minds of the people of Ukraine for 90 years. It’s important that we remember too.

To conclude, the sadness beyond words is that this isn't something that has been laid to rest forever in history. Here we are in 2022. Last week, an official of the United Nations said that the forces of Russia are stealing grain from Ukraine that could lead to a shortage of food there now. And of course, thousands upon thousands are dying to this day, and millions are suffering at the hands of an oppressor. People have to learn about what happened, and, in so doing, let us be unambiguous that we stand shoulder to shoulder with the people of Ukraine today as they remember this terrible chapter in their past, as they experience again the suffering of 90 years ago, whilst they battle for their future.

The question is that the motion be agreed. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

We move now to item 6, the Welsh Conservatives debate on NHS waiting lists. I call on Russell George to move the motion.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ffôl—dyna a ddywedodd y Gweinidog iechyd ar y pryd ynglŷn â chael cynllun i fynd i’r afael â’r ôl-groniadau yn y GIG yng Nghymru cyn i’r pandemig ddod i ben. Ac at beth y mae hynny wedi arwain? Fel y saif pethau, mae Cymru’n gweld yr amseroedd aros gwaethaf a gofnodwyd mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, yr amseroedd aros hiraf am driniaeth, a'r amseroedd ymateb ambiwlansys nesaf at yr arafaf erioed. Mae nifer y bobl sy’n aros dros ddwy flynedd bellach dros 60,000, ac mae un o bob pedwa