Y Cyfarfod Llawn
Plenary
11/05/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Mae'r cyfarfod yma yn cael ei gynnal ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and those are noted on your agenda.
Yr eitem gyntaf, felly, y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Sioned Williams.
The first item this afternoon is questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Sioned Williams.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar wasanaethau deintyddiaeth GIG yng Ngorllewin De Cymru? OQ58013
1. Will the Minister make a statement on NHS dentistry services in South Wales West? OQ58013
Diolch yn fawr. Rŷn ni'n gweithio ar ddiwygio’r system ddeintyddiaeth ac yn symud ymlaen ar y cyd gyda'r rhaglen ddiwygio gofal sylfaenol yn 2022. Mae hyn yn cynnwys gweithio mewn partneriaeth gyda’r proffesiwn deintyddol i wella mynediad at ofal deintyddol, gwella'r profiad a gwella ansawdd y gofal.
Thank you very much. We are working on system reform in dentistry and moving forward collaboratively with the primary care reform programme in 2022, and this includes working in partnership with the dental profession to improve access to, and experience and quality of, dental care.
Diolch, Weinidog. Swansea bay community health council's new report 'Accessing NHS Dental Care: Getting to the Root of the Problem' paints a damning picture of dental services in the Swansea and Neath Port Talbot areas. It emphasises these issues were present before the pandemic exacerbated them. Patients have had to wait years to see a dentist, many not having been able to get an appointment at all. The report found that 70 per cent of people feel pressure to seek private dental care in order to get an appointment. They can't access NHS dental services, including pregnant women and children. And patients with serious medical issues that require regular check-ups are being denied vital appointments. One patient said, 'My bridge fell out at the beginning of 2020, I'm still without it. It affects my confidence. I can't smile. I can't laugh.' In another case, a man was left to pull his own tooth from his mouth, and we know there are cases reported of this. And I heard similar accounts from hundreds of my constituents in response to a survey I conducted. One patient also told me he'd been automatically de-registered as he hadn't been seen in two years, although he'd been shielding for most of those two years. So, I welcome the Government's recently announced plan to improve dental care, but I'd like to know how the contract reform is going to adequately and urgently address all of the concerns reflected in the report, which are replicated all over Wales, and have been raised by many Members in this Chamber. Is there sufficient funding to increase NHS capacity to end this unjust postcode lottery, and ensure those who cannot afford to pay, or who cannot find an NHS dentist, receive the care they're entitled to?
Diolch, Weinidog. Mae adroddiad newydd cyngor iechyd cymuned bae Abertawe, 'Cael Mynediad at Ofal Deintyddol y GIG: Mynd at Wreiddyn y Broblem', yn rhoi darlun damniol o wasanaethau deintyddol yn ardaloedd Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot. Mae'n pwysleisio bod y materion hyn yn bodoli cyn i'r pandemig eu gwaethygu. Mae cleifion wedi gorfod aros am flynyddoedd i weld deintydd, a llawer heb lwyddo i gael apwyntiad o gwbl. Canfu’r adroddiad fod 70 y cant o bobl yn teimlo o dan bwysau i geisio gofal deintyddol preifat er mwyn cael apwyntiad. Ni allant gael mynediad at wasanaethau deintyddol y GIG, gan gynnwys menywod beichiog a phlant. Ac mae apwyntiadau hanfodol yn cael eu gwrthod i gleifion â phroblemau meddygol difrifol sydd angen archwiliadau rheolaidd. Dywedodd un claf: 'Syrthiodd fy mhont ddeintyddol allan ar ddechrau 2020, rwyf hebddi o hyd. Mae'n effeithio ar fy hyder. Ni allaf wenu. Ni allaf chwerthin.' Mewn achos arall, bu'n rhaid i ddyn dynnu ei ddant ei hun o'i geg, a gwyddom fod achosion o hyn wedi'u cofnodi. A chlywais adroddiadau tebyg gan gannoedd o fy etholwyr mewn ymateb i arolwg a gynhaliais. Dywedodd un claf wrthyf hefyd ei fod wedi cael ei ddatgofrestru’n awtomatig gan nad oedd deintydd wedi’i weld ers dwy flynedd, er ei fod wedi bod ar y rhestr warchod am y rhan fwyaf o’r ddwy flynedd hynny. Felly, rwy'n croesawu cynllun y Llywodraeth a gyhoeddwyd yn ddiweddar i wella gofal deintyddol, ond hoffwn wybod sut y bydd diwygio’r contract yn mynd i’r afael yn ddigonol ac ar fyrder â’r holl bryderon a adlewyrchir yn yr adroddiad, sy’n codi ledled Cymru, ac sydd wedi’u codi gan lawer o Aelodau yn y Siambr hon. A oes cyllid digonol i gynyddu capasiti'r GIG i ddod â’r loteri cod post anghyfiawn hon i ben, a sicrhau bod y rheini na allant fforddio talu, neu na allant ddod o hyd i ddeintydd GIG, yn cael y gofal y mae ganddynt hawl iddo?
Diolch yn fawr, Sioned. And you'll be aware that there has been a particular issue in relation to dentistry because of the need for infection control measures to ensure that people remain safe, including patients and the dentists themselves. And that's why we've seen a 50 per cent reduction in the number of people who have been able to access NHS dentistry. We have, of course, put measures in place to try and mitigate this, including substantial investment in helping dentists to allow air flow better in their surgeries.
I'm sure you'll be pleased to hear that, because of the new dental contract that we've introduced, in Swansea bay health board, 88 per cent of practices have opted in to that new system. So, we are hoping to see a transformation now because of the way that those dental units are counted. So, they were counted as dental units before. Now we'll be moving much more into the area of prevention, and part of the contract will also be about asking new people and making sure that they get to see new people in dentistry.
We have put in an additional recurrent pot of funding—£2 million. As you'll be aware, what we can't do is to conjure up new dentists overnight. And that's why what we're trying to do is to make sure that we train hygienists and therapists, and I can assure you that there are about 20,000 people who are being seen each in week in Wales.
Diolch yn fawr, Sioned. Ac fe fyddwch yn ymwybodol y bu problem benodol mewn perthynas â deintyddiaeth oherwydd yr angen am fesurau rheoli heintiau i sicrhau bod pobl yn parhau i fod yn ddiogel, gan gynnwys cleifion a deintyddion eu hunain. A dyna pam ein bod wedi gweld gostyngiad o 50 y cant yn nifer y bobl sydd wedi gallu cael mynediad at ddeintyddiaeth y GIG. Rydym wedi rhoi mesurau ar waith i geisio lliniaru hyn, wrth gwrs, gan gynnwys buddsoddiad sylweddol i helpu deintyddion i sicrhau gwell llif aer yn eu deintyddfeydd.
Rwy’n siŵr y byddwch yn falch o glywed, oherwydd y contract deintyddol newydd a gyflwynwyd gennym, fod 88 y cant o bractisau ym mwrdd iechyd bae Abertawe wedi optio i mewn i’r system newydd honno. Felly, rydym yn gobeithio gweld trawsnewidiad yn awr oherwydd y ffordd y caiff yr unedau deintyddol hynny eu cyfrif. Felly, arferent gael eu cyfrif fel unedau deintyddol. Bellach, byddwn yn symud ymhellach i faes atal, a bydd rhan o'r contract hefyd yn ymwneud â gofyn i bobl newydd a sicrhau eu bod yn cael gweld pobl newydd mewn deintyddiaeth.
Rydym wedi darparu cronfa ychwanegol o gyllid rheolaidd—£2 filiwn. Fel y gwyddoch, yr hyn na allwn ei wneud yw creu deintyddion newydd dros nos. A dyna pam mai'r hyn y ceisiwn ei wneud yw sicrhau ein bod yn hyfforddi hylenwyr a therapyddion, a gallaf eich sicrhau bod oddeutu 20,000 o bobl yn cael eu gweld bob wythnos yng Nghymru.
Good afternoon, Minister. Minister, it is a worrying fact that many dental practices have struggled to return to normal as we emerge from the pandemic. Routine check-ups are not being offered. People are reluctant to bother their dentists for an appointment because they feel that a check-up might not be seen as important enough. And many people cannot access an adequate out-of-hours service for emergency advice and appointments. A check-up is, however, vital to the patient: problems can be identified earlier and a dentist is qualified to advise on the wider questions of oral health. Can the Minister outline what discussions she has had with the British Dental Association about the capacity of our dental services, and what plans does she have to ensure we have the right number of dentists working in Wales? Thank you.
Prynhawn da, Weinidog. Mae’n ffaith sy'n peri pryder fod llawer o bractisau deintyddol wedi'i chael hi'n anodd dychwelyd i normalrwydd wrth inni gefnu ar y pandemig. Nid yw archwiliadau arferol yn cael eu cynnig. Mae pobl yn gyndyn o drafferthu eu deintyddion am apwyntiadau gan eu bod yn teimlo efallai na fyddai archwiliad yn cael ei ystyried yn ddigon pwysig. Ac mae llawer o bobl yn methu cael mynediad at wasanaethau digonol y tu allan i oriau ar gyfer cyngor ac apwyntiadau brys. Fodd bynnag, mae archwiliad yn hanfodol i'r claf: mae modd nodi problemau'n gynharach ac mae deintydd yn gymwys i roi cyngor ar gwestiynau ehangach ynghylch iechyd y geg. A wnaiff y Gweinidog amlinellu pa drafodaethau y mae wedi’u cael gyda Chymdeithas Ddeintyddol Prydain ynglŷn â chapasiti ein gwasanaethau deintyddol, a pha gynlluniau sydd ganddi i sicrhau bod gennym y nifer cywir o ddeintyddion yn gweithio yng Nghymru? Diolch.
Thanks very much, Altaf, and I would like to assure you that if dental treatment is urgent or the patient is in pain, it is expected that health boards will have provision in place to provide care quickly. And one of the things that I'm doing at the moment is I'm going through the details of the integrated medium term plans for each of the health boards and I'm making sure that every one of them has a proposal and a plan that are adequate to address the issues in relation to dentistry.
You'll be pleased to hear, I'm sure, that we have recently appointed a new chief dental officer. I'm very aware that this is an issue that is exercising a lot of the public in Wales, and I have now requested that we have monthly meetings to make sure that we get some real pace into the system. We did have a period of time where there wasn't a chief dental official in Wales in post, and so I'm really delighted now to see that we have appointed somebody and that that focus, I hope, will be brought to bear on the system.
We are still in a situation, of course, where aerosol-generating equipment could cause infection and so we do have to understand that there are still restrictions in relation to dentistry that may not be quite the same as in other NHS facilities.
Diolch yn fawr iawn, Altaf, a hoffwn eich sicrhau, os oes angen triniaeth ddeintyddol ar frys neu os yw’r claf mewn poen, disgwylir y bydd gan fyrddau iechyd ddarpariaeth ar waith i ddarparu gofal yn gyflym. Ac un o'r pethau rwy'n eu gwneud ar hyn o bryd yw mynd drwy fanylion y cynlluniau tymor canolig integredig ar gyfer pob un o'r byrddau iechyd a sicrhau bod gan bob un ohonynt gynnig a chynllun digonol er mwyn mynd i'r afael â'r problemau mewn perthynas â deintyddiaeth.
Fe fyddwch yn falch o glywed, rwy’n siŵr, ein bod wedi penodi prif swyddog deintyddol newydd yn ddiweddar. Rwy’n ymwybodol iawn fod hwn yn fater sy’n peri pryder i lawer o’r cyhoedd yng Nghymru, ac rwyf bellach wedi gofyn am gyfarfodydd misol i sicrhau ein bod yn cyflymu'r system. Cawsom gyfnod o amser pan nad oedd gennym brif swyddog deintyddol yng Nghymru, ac felly rwyf wrth fy modd ein bod bellach wedi penodi rhywun ac y bydd y ffocws hwnnw, gobeithio, yn cael ei roi ar y system.
Rydym yn dal i fod mewn sefyllfa, wrth gwrs, lle gallai offer sy'n cynhyrchu aerosol achosi heintiau, ac felly mae’n rhaid inni ddeall bod cyfyngiadau ar waith o hyd mewn deintyddiaeth nad ydynt efallai yn union yr un fath ag yng nghyfleusterau eraill y GIG.
2. Pa gamau sy'n cael eu cymryd i leihau amseroedd aros yn Ysbyty Athrofaol y Faenor? OQ58017
2. What steps are being taken to cut waiting times at Grange University Hospital? OQ58017
Tackling the backlog of patients is a key priority for this Government. Last month, I launched the planned care recovery plan that sets out our approach to reduce waiting times in Wales so that patients get the care and treatment they deserve, supported by an additional recurrent investment of £170 million.
Mae mynd i’r afael â’r ôl-groniad o gleifion yn flaenoriaeth allweddol i’r Llywodraeth hon. Fis diwethaf, lansiais y cynllun adfer gofal wedi’i gynllunio sy’n nodi ein dull o leihau amseroedd aros yng Nghymru fel bod cleifion yn cael y gofal a’r driniaeth y maent yn eu haeddu, ac mae hynny wedi’i ategu gan fuddsoddiad rheolaidd ychwanegol o £170 miliwn.
Thank you, Minister. I have many e-mails in my inbox, as does everyone, I'm sure, about the fact that waiting times are just becoming worryingly long now. I've also had an e-mail from a constituent recently who's a teacher and was involved recently in an accident at work, resulting in a head injury. Due to sickness and head pain, she was told to go to the Grange hospital. She arrived at the Grange hospital at 5 p.m. and left untreated at 5 a.m. the following morning. She told me that she could only describe the scene inside as chaotic: patients clearly unwell; elderly and vulnerable people waiting for over 16 hours for care; wheelchair users could not access the department safely; elderly, ill patients crammed up against toilet doors; dirty plastic cups littered and empty water dispensers; ambulances backed up in the car park unable to move their patients inside. She told me that there was a complete lack of communication in the ED and, at times, a lack of empathy for others. All this with a wait, for most genuinely ill patients, of over 12 to 14 hours.
This cannot ever be acceptable, Minister. My constituent told me that she feels that the system is clearly failing and is now becoming dangerous. The Grange hospital is clearly at breaking point. We know the challenges, but the public are fed-up with excuses. There needs to be an urgent plan and we've got to a point now where we need to be urgently updated in this Chamber regularly as to what has been achieved. The NHS staff in the Grange are working tirelessly in extremely stressful circumstances. They are incredible, but they also need to know that change is happening. This appears to be a hospital fully in crisis, and whilst everyone continues to apologise, no-one is truly listening to measured feedback from the community and, indeed, staff.
My question—
Diolch, Weinidog. Mae gennyf lawer o negeseuon e-bost yn fy mewnflwch, fel sydd gan bawb arall, rwy'n siŵr, yn ymwneud â'r ffaith bod amseroedd aros yn dod yn frawychus o hir bellach. Cefais e-bost yn ddiweddar hefyd gan etholwr sy'n athro ac a fu mewn damwain yn y gwaith, gan arwain at anaf i'r pen. Oherwydd salwch a phoen yn ei phen, dywedwyd wrthi am fynd i Ysbyty'r Faenor. Cyrhaeddodd Ysbyty'r Faenor am 5.00 p.m. a gadawodd heb gael ei thrin am 5.00 a.m. y bore trannoeth. Dywedodd wrthyf na allai ond disgrifio’r olygfa y tu mewn fel traed moch: cleifion a oedd yn amlwg yn sâl; pobl oedrannus ac agored i niwed yn aros dros 16 awr am ofal; defnyddwyr cadeiriau olwyn yn methu cael mynediad i'r adran yn ddiogel; cleifion oedrannus a sâl wedi'u gwasgu yn erbyn drysau'r toiled; cwpanau plastig budr yn sbwriel dros y lle a pheiriannau dŵr gwag; rhes o ambiwlansys yn y maes parcio yn methu dod â'u cleifion i mewn. Dywedodd wrthyf fod diffyg cyfathrebu llwyr yn yr adran achosion brys, ac ar brydiau, diffyg empathi at eraill. Hyn oll gydag amseroedd aros, i'r rhan fwyaf o gleifion gwirioneddol sâl, o fwy na 12 i 14 awr.
Ni all hyn byth fod yn dderbyniol, Weinidog. Dywedodd fy etholwr wrthyf ei bod yn teimlo bod y system yn amlwg yn methu a bod y sefyllfa bellach yn dod yn beryglus. Mae Ysbyty'r Faenor yn amlwg ar fin methu. Rydym yn ymwybodol o'r heriau, ond mae’r cyhoedd wedi cael llond bol ar esgusodion. Mae angen cynllun brys ac rydym wedi cyrraedd pwynt bellach lle mae angen inni gael ein diweddaru ar frys yn y Siambr hon yn rheolaidd ynghylch yr hyn a gyflawnwyd. Mae staff y GIG yn Ysbyty'r Faenor yn gweithio'n ddiflino mewn amgylchiadau hynod o anodd. Maent yn anhygoel, ond mae angen iddynt wybod hefyd fod newid ar y gweill. Ymddengys bod hwn yn ysbyty mewn argyfwng llwyr, a thra bo pawb yn parhau i ymddiheuro, nid oes unrhyw un yn gwrando o ddifrif ar adborth pwyllog y gymuned, ac yn wir, y staff.
Fy nghwestiwn—
Question, yes. Thank you.
Cwestiwn, ie. Diolch.
So, Minister, what steps is this Government taking to stop this from becoming a full-blown crisis in my region, to cut extortionate waiting times, and can you commit to updating the Senedd on progress being made, going forward?
Felly, Weinidog, pa gamau y mae’r Llywodraeth hon yn eu cymryd i atal hyn rhag dod yn argyfwng llwyr yn fy rhanbarth, i leihau amseroedd aros afresymol, ac a allwch ymrwymo i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Senedd am y cynnydd sy’n cael ei wneud, wrth symud ymlaen?
Well, thanks very much, and I'm very aware of the incredible pressure, in particular, that patients are seeing in our emergency departments. We are clearly in a situation where those pressures are boiling over at some points, and one of the things that I've been doing is making impromptu visits to some of our accident and emergency departments just to see for myself the pressure that they're under. I've already been to visit the Heath, Withybush and Morriston, where I was able to speak to people on the front line—so, not getting a filtered view of what's going on. And I think what is clear to me is that there is a massive increase in demand. And if you just look at what has happened in the Grange, we've seen a 14 per cent increase in daily attendance compared to March. That's just this month. So, that is a significant increase. So, obviously, when we're still in a situation where, let's face it, the Office for National Statistics figures are telling us that one in 25 people have still got COVID and are suffering from it, that affects the staff that are working in those emergency departments. So, that explains to some extent why the pressures is so great—because we are still living with COVID. But I can assure you that we do have plans in place. We have urgent plans, we have a six-priority-point plan, and I'm very happy to send you a copy of that if you'd like to see it, where we set out and make sure that people have an understanding that what we're talking about here is a whole-system approach that we need to address. And we will be discussing the planned care issue later on this afternoon, and obviously you're welcome to listen in on that debate.
Wel, diolch yn fawr iawn, ac rwy’n ymwybodol iawn o’r pwysau aruthrol y mae cleifion yn ei wynebu, yn ein hadrannau achosion brys yn enwedig. Rydym yn amlwg mewn sefyllfa lle mae’r pwysau hynny’n dod yn ormod mewn rhai mannau, ac un o’r pethau y bûm yn eu gwneud yw cynnal ymweliadau dirybudd â rhai o’n hadrannau damweiniau ac achosion brys er mwyn gweld y pwysau sydd arnynt drosof fy hun. Rwyf eisoes wedi ymweld ag Ysbyty'r Mynydd Bychan, Ysbyty Llwynhelyg ac Ysbyty Treforys, lle bûm yn siarad â phobl ar y rheng flaen—felly, yn cael golwg uniongyrchol ar yr hyn sy'n digwydd. A chredaf mai'r hyn sy'n amlwg i mi yw bod cynnydd aruthrol yn y galw. Ac os edrychwch ar yr hyn sydd wedi digwydd yn Ysbyty'r Faenor, rydym wedi gweld cynnydd o 14 y cant yn y nifer sy'n ei fynychu'n ddyddiol o gymharu â mis Mawrth. Dim ond y mis hwn yw hynny. Felly, mae hwnnw’n gynnydd sylweddol. Felly, yn amlwg, pan ydym yn dal mewn sefyllfa lle, gadewch inni wynebu'r peth, mae ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dweud wrthym fod COVID ar un o bob 25 o bobl o hyd, a'u bod yn dioddef ohono, mae hynny’n effeithio ar y staff sy’n gweithio yn yr adrannau brys hynny. Felly, mae hynny i ryw raddau'n esbonio pam fod y pwysau mor fawr—oherwydd ein bod yn dal i fyw gyda COVID. Ond gallaf roi sicrwydd i chi fod gennym gynlluniau ar waith. Mae gennym gynlluniau brys, mae gennym gynllun chwe phwynt blaenoriaeth, ac rwy'n fwy na pharod i anfon copi o hwnnw atoch os hoffech ei weld, lle'r ydym yn nodi ac yn sicrhau bod pobl yn deall mai'r hyn yr ydym yn sôn amdano yma yw dull system gyfan y mae angen inni fynd i'r afael ag ef. A byddwn yn trafod y mater gofal wedi'i gynllunio yn ddiweddarach y prynhawn yma, ac yn amlwg, mae croeso ichi wrando ar y ddadl honno.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, a'r cwestiynau yma i'w hateb gan y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant. James Evans.
Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson first of all, and these questions are to be answered by the Deputy Minister for Mental Health and Well-being. James Evans.
Diolch, Llywydd. Deputy Minister, this week is Mental Health Awareness Week, and I'm sure that you'd like to join me and others in this Chamber in recognising the importance of this week of raising the profiles of those struggling with their mental health, and to help those to access the support that they need from organisations whom they need to hear so we don't have people across Wales suffering in silence. Minister, can you confirm what support has the Government given to third sector organisations to help them to promote and raise awareness of this week, and what action is your Government taking to tackle this year's theme of loneliness?
Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, yr wythnos hon yw Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl, ac rwy'n siŵr yr hoffech ymuno â mi ac eraill yn y Siambr hon i gydnabod pwysigrwydd yr wythnos hon i godi proffil y rheini sy'n cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl, ac i'w cynorthwyo i gael mynediad at y cymorth sydd ei angen arnynt gan sefydliadau y maent angen iddynt wrando, fel nad oes gennym bobl ledled Cymru yn dioddef yn dawel. Weinidog, a allwch gadarnhau pa gymorth y mae’r Llywodraeth wedi’i roi i sefydliadau trydydd sector i’w helpu i hyrwyddo a chodi ymwybyddiaeth o’r wythnos hon, a pha gamau y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i fynd i’r afael â thema eleni, sef unigrwydd?
Thank you, James, for that question. And I'm very pleased as well to place on record my recognition of the fact that this is Mental Health Awareness Week, and I'm aware that there are lots and lots of activities going on, and efforts, to raise awareness. You'll be aware that we provide funding to quite a number of third sector organisations—some directly, others through the funding that we give to health boards. You're probably also aware that we announced further funding for Time to Change Wales a few months ago. We are now the only part of the UK funding Time to Change. So, we are investing significant sums of money—it was £1.4 million that we announced—to enable them to continue their really important anti-stigma work. And of course, we've all got a role to play in raising mental health awareness and encouraging people to talk about their mental health and to come forward for help. And our whole approach in Wales has been based on ensuring that people can get that help really quickly, without need for referral through things like CALL helpline, through SilverCloud, and to ensure that that help is available at the earliest possible opportunity.
Diolch am eich cwestiwn, James. Ac rwy'n falch iawn hefyd o gydnabod ar goedd y ffaith ei bod yn Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl, ac rwy'n ymwybodol fod llawer iawn o weithgareddau'n cael eu cynnal ac ymdrechion yn cael eu gwneud i godi ymwybyddiaeth. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod yn darparu cyllid i gryn dipyn o sefydliadau trydydd sector—rhai’n uniongyrchol, eraill drwy’r cyllid a ddarparwn i fyrddau iechyd. Mae’n debyg eich bod hefyd yn ymwybodol inni gyhoeddi rhagor o gyllid ar gyfer Amser i Newid Cymru ychydig fisoedd yn ôl. Ni, bellach, yw’r unig ran o'r DU sy'n ariannu Amser i Newid. Felly, rydym yn buddsoddi cryn dipyn o arian—£1.4 miliwn oedd y swm a gyhoeddwyd gennym—i'w galluogi i barhau â'u gwaith gwrth-stigma hynod bwysig. Ac wrth gwrs, mae gan bob un ohonom ran i'w chwarae yn codi ymwybyddiaeth o iechyd meddwl ac yn annog pobl i siarad am eu hiechyd meddwl ac i ofyn am gymorth. Ac mae ein dull gweithredu yng Nghymru wedi bod yn seiliedig ar sicrhau bod pobl yn gallu cael y cymorth hwnnw’n gyflym iawn, heb fod angen eu hatgyfeirio drwy bethau fel llinell gymorth CALL, drwy SilverCloud, ac i sicrhau bod y cymorth hwnnw ar gael cyn gynted â phosibl.
Diolch, Deputy Minister. Body dysmorphia is a huge problem facing many people across the country. Many young people cite the problem of the consistent bombardment on social media of highly edited images and filtering, giving many young people a warped perception of what is reality. The online safety and harms Bill proposed by the UK Government will hopefully go some way to addressing these issues. I know that digital is not a devolved competency, but all the support services for those young people are. So, can you confirm what support the Welsh Government is giving to young people who are struggling with body dysmorphia, and whether the Welsh Government is supporting the online safety and harms Bill that is progressing through the UK Parliament?
Diolch, Ddirprwy Weinidog. Mae dysmorffia'r corff yn broblem enfawr y mae llawer o bobl ledled y wlad yn ei hwynebu. Mae llawer o bobl ifanc yn nodi'r broblem o gael eu peledu'n gyson ar y cyfryngau cymdeithasol gan ddelweddau sydd wedi’u golygu â ffilteri, gan roi syniad camystumiedig o beth yw'r gwirionedd i lawer o bobl ifanc. Y gobaith yw y bydd y Bil diogelwch a niwed ar-lein a gynigir gan Lywodraeth y DU yn gwneud rhywfaint i fynd i’r afael â’r materion hyn. Gwn nad yw materion digidol yn faes lle mae cymhwysedd wedi ei ddatganoli, ond mae’r holl wasanaethau cymorth ar gyfer pobl ifanc wedi eu datganoli. Felly, a allwch gadarnhau pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i bobl ifanc sy'n dioddef o ddysmorffia'r corff, ac a yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r Bil diogelwch a niwed ar-lein sy'n mynd drwy Senedd y DU?
Thank you, James. Clearly, the online safety and harms Bill is an important vehicle to try and tackle some of the problems that you've alluded to, which I know you've raised before in this Chamber. You are right in that digital is not devolved to us, but there are discussions that take place between officials in Welsh Government and officials in Westminster, and I'm in particular looking at the opportunities that we can build on that Bill to enhance our work around things like suicide prevention. I think it's also important to recognise that the Welsh Government has invested considerable resources in ensuring that young people can access support in a way that's suitable for them—for instance, our young person's mental health toolkit, which has recently been revised, which is enabling young people to access support in the way that suits them, doing it online. We're also looking at bystander interventions with things like bullying, and all our responses are geared towards making sure that we are supporting young people where they need to be supported, and, of course, our new curriculum has a really important role to play in that. We've got a health and well-being area of learning in the curriculum that is going to be embedded across the whole curriculum, alongside the work that we're doing to have relationships and sexuality education for children and young people, and I think it's really important that those issues are tackled as a part of that across the whole curriculum, and hopefully from a younger age as well. But, as you say, it's not devolved, what's going on in social media, but we all have a role to play in supporting young people and making sure that they can access the support, so that they know that the things that they see on social media are not real things.
Diolch, James. Yn amlwg, mae'r Bil diogelwch a niwed ar-lein yn gyfrwng pwysig i geisio mynd i'r afael â rhai o'r problemau y cyfeirioch chi atynt, ac y gwn eich bod wedi eu codi eisoes yn y Siambr hon. Rydych yn llygad eich lle nad yw materion digidol wedi’u datganoli i ni, ond mae trafodaethau’n mynd rhagddynt rhwng swyddogion yn Llywodraeth Cymru a swyddogion yn San Steffan, ac rwy’n edrych yn benodol ar y cyfleoedd y gallwn eu hadeiladu ar y Bil hwnnw i wella ein gwaith mewn perthynas â phethau fel atal hunanladdiad. Credaf ei bod yn bwysig cydnabod hefyd fod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi adnoddau sylweddol i sicrhau bod pobl ifanc yn gallu cael cymorth mewn ffordd sy’n addas iddynt hwy—er enghraifft, ein pecyn cymorth iechyd meddwl pobl ifanc, sydd wedi’i ddiwygio’n ddiweddar, ac sy’n galluogi pobl ifanc i gael mynediad at gymorth mewn ffordd sy'n addas iddynt, sef ar-lein. Rydym hefyd yn edrych ar ymyriadau gan wylwyr gyda phethau fel bwlio, ac mae ein holl ymatebion wedi’u hanelu at sicrhau ein bod yn cefnogi pobl ifanc lle mae angen iddynt gael eu cefnogi, ac wrth gwrs, mae gan ein cwricwlwm newydd rôl bwysig iawn i’w chwarae yn hynny o beth. Mae gennym faes dysgu iechyd a lles yn y cwricwlwm a fydd yn cael ei ymgorffori ar draws y cwricwlwm cyfan, ochr yn ochr â'r gwaith a wnawn i roi addysg rhyw a chydberthynas i blant a phobl ifanc, a chredaf ei bod yn bwysig iawn mynd i'r afael â'r materion hynny fel rhan o hynny ar draws y cwricwlwm cyfan, ac o oedran iau hefyd, gobeithio. Ond fel y dywedwch, nid yw wedi'i ddatganoli, yr hyn sy'n digwydd ar y cyfryngau cymdeithasol, ond mae gan bob un ohonom ran i'w chwarae yn cefnogi pobl ifanc a sicrhau eu bod yn gallu cael mynediad at y cymorth, fel eu bod yn gwybod nad yw'r pethau a welant ar y cyfryngau cymdeithasol yn bethau go iawn.
Definitely, and thank you for your answer, Deputy Minister. It's very important that you work very closely with the Minister for education around that to make sure that our young people are educated in schools around that. And you talked about accessing support, and many of those young people who are struggling need the appropriate support through their troubles, but a lot of that, Minister, is lacking across Wales. Many young people cannot access initial child and adolescent mental health services assessments: 60 per cent of children wanting specialist CAMHS pathways are waiting over four weeks for an initial assessment; it's nearly doubled since March 2020. And I know you and I both agree that that's just not good enough. As someone recently told me, Deputy Minister, 'You need to be on the verge of doing something extremely silly to get the support you need.' I know that's something you don't want to hear, and that's something certainly I don't want to hear. So, can you, please, outline how you're going to work to speed up CAMHS referrals, and how you are going to ensure that, when a young person is struggling and they do present in those early stages of their mental health problems, they get the support they need and they're not left until they hit the crisis point? Diolch, Llywydd.
Yn sicr, a diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Mae'n bwysig iawn eich bod yn gweithio'n agos iawn gyda'r Gweinidog addysg ar hynny er mwyn sicrhau bod ein pobl ifanc yn cael eu haddysgu ar hynny mewn ysgolion. Ac fe sonioch chi am gael mynediad at gymorth, ac mae llawer o’r bobl ifanc hynny sy’n ei chael hi'n anodd angen y cymorth priodol i ymdopi â'u trafferthion, ond mae llawer o hynny, Weinidog, yn brin ledled Cymru. Ni all llawer o bobl ifanc gael mynediad at asesiadau cychwynnol gyda'r gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed: mae 60 y cant o blant sydd angen llwybrau CAMHS arbenigol yn aros dros bedair wythnos am asesiad cychwynnol; mae wedi dyblu bron ers mis Mawrth 2020. A gwn eich bod chi a minnau'n cytuno nad yw hynny'n ddigon da. Fel y dywedodd rhywun wrthyf yn ddiweddar, Ddirprwy Weinidog, 'Mae angen ichi fod ar fin gwneud rhywbeth hynod o wirion i gael y cymorth sydd ei angen arnoch'. Gwn fod hynny'n rhywbeth nad ydych am ei glywed, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth nad wyf i am ei glywed. Felly, os gwelwch yn dda, a wnewch chi amlinellu sut rydych yn mynd i weithio i gyflymu atgyfeiriadau CAMHS, a sut rydych yn mynd i sicrhau, pan fydd unigolyn ifanc yn ei chael hi'n anodd ac yn dangos arwyddion o'u problemau iechyd meddwl ar y camau cynnar hynny, eu bod yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt ac nad ydynt yn cael eu gadael hyd nes eu bod mewn argyfwng? Diolch, Lywydd.
Thank you, James. And what you've said is really important, because obviously we don't want young people's problems to escalate. That's why our whole emphasis in Welsh Government is on early intervention and making sure that children and young people have the support at an early opportunity, preferably in the environments where they live their lives, such as school. So, we've got a whole-school approach, which we're continuing to invest very substantial sums of money in, and which myself and the education Minister are driving forward. We're taking forward our NEST framework, which is our early help and enhanced support mechanism, across Wales. But we also recognise that, for children who need specialist support, they need to have quick access to specialist CAMHS.
Clearly, the pandemic has had an impact on CAMHS waiting times, and we are aware of that and working really closely with health boards to improve waiting times. I should say that, as I highlighted in my last questions, four fifths of the children and young people who are waiting for CAMHS appointments in Wales are in Cardiff and the Vale. So, that is distorting the situation slightly. But, just to reassure you, we've announced, out of the £50 million extra that we secured for mental health services in the budget, there is £10 million of service improvement funding going out to the health boards. All of them have been told that improving CAMHS waiting times is a priority and they'll all be expected to set out their proposals for driving down those waiting times.
In addition to that, we've asked the delivery unit to do a review of specialist CAMHS in Wales, which will look at the whole piece of specialist CAMHS and, in particular, look at the data as well, because what we're finding is that we're not measuring the same things. Different health boards have different structures, and it's really important that we know exactly what is happening so that we can have a consistent approach in Wales. But just to assure you that making sure that things don't have to reach crisis point is a top priority for me.
Diolch, James. Ac mae'r hyn rydych wedi'i ddweud yn bwysig iawn, oherwydd yn amlwg, nid ydym am i broblemau pobl ifanc waethygu. Dyna pam fod ein holl bwyslais yn Llywodraeth Cymru ar ymyrraeth gynnar a sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael cymorth yn gynnar, yn ddelfrydol yn yr amgylcheddau lle maent yn byw eu bywydau, fel yr ysgol. Felly, mae gennym ddull ysgol gyfan yr ydym yn parhau i fuddsoddi symiau sylweddol iawn o arian ynddo, ac sy'n cael ei hybu gennyf fi a'r Gweinidog addysg. Rydym yn bwrw ymlaen â'n fframwaith NYTH, sef ein mecanwaith cymorth cynnar a chefnogaeth ychwanegol, ledled Cymru. Ond rydym hefyd yn cydnabod bod angen i blant sydd angen cymorth arbenigol gael mynediad cyflym at wasanaethau CAMHS arbenigol.
Yn amlwg, mae’r pandemig wedi cael effaith ar amseroedd aros CAMHS, ac rydym yn ymwybodol o hynny ac yn gweithio’n agos iawn gyda byrddau iechyd i wella amseroedd aros. Dylwn ddweud, fel y nodais yn fy nghwestiynau diwethaf, fod pedwar o bob pump o’r plant a’r bobl ifanc sy’n aros am apwyntiadau CAMHS yng Nghymru yng Nghaerdydd a’r Fro. Felly, mae hynny’n ystumio’r sefyllfa ychydig. Ond i dawelu eich meddwl, rydym wedi cyhoeddi, o'r £50 miliwn ychwanegol a sicrhawyd gennym ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yn y gyllideb, fod £10 miliwn o gyllid gwella gwasanaethau yn mynd i'r byrddau iechyd. Mae pob un ohonynt wedi cael gwybod bod gwella amseroedd aros CAMHS yn flaenoriaeth, a bydd disgwyl i bob un ohonynt nodi eu cynigion ar gyfer lleihau'r amseroedd aros hynny.
Yn ogystal â hynny, rydym wedi gofyn i'r uned gyflawni gynnal adolygiad o CAMHS arbenigol yng Nghymru, a fydd yn edrych ar CAMHS arbenigol yn gyffredinol, ac i edrych yn benodol ar y data hefyd, gan mai'r hyn a welwn yw nad ydym yn mesur yr un pethau. Mae gan wahanol fyrddau iechyd strwythurau gwahanol, ac mae’n wirioneddol bwysig ein bod yn gwybod beth yn union sy’n digwydd er mwyn inni gael dull gweithredu cyson yng Nghymru. Ond hoffwn roi sicrwydd i chi fod sicrhau nad oes angen i bethau ddod yn argyfwng yn un o fy mhrif flaenoriaethau.
Cwestiynau nawr gan lefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Questions now from the Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Mae'n Ddiwrnod y Nyrsys yfory, a dwi eisiau diolch i nyrsys ymhob cwr o Gymru am eu gofal a'u hymroddiad. Ond dwi am dynnu sylw'r Gweinidog at bryderon sydd wedi eu codi efo fi gan nyrs, sy'n dweud ei bod hi'n cynrychioli nifer sylweddol o staff nyrsio Ysbyty Gwynedd. Mi gefais fy nhristau o wrando ar y nyrs yn disgrifio'r awyrgylch gwaith, yn disgrifio bwlio, y pwysau ac oriau gwaith afresymol, gorfodaeth i weithio'n gyson dros oriau arferol, perthynas wael efo matrons ac uwch reolwyr; mae morâl yn isel meddan nhw, niferoedd uchel yn gadael—allan o 20 nyrs wedi'u hyfforddi'n llawn mewn un adran, mi ddywedwyd wrthyf i bod pump wedi gadael yn y tri mis diwethaf. Un pryder penodol oedd bod nyrsys yn cael eu symud yn gyson o'r adrannau maen nhw wedi arbenigo ynddyn nhw i adrannau eraill, a hynny'n rhoi straen ar nyrsys, sydd ofn gwneud camgymeriadau, ac maen nhw'n bryderus bod hyn yn groes i ganllawiau'r NMC. Pam eu bod nhw'n symud? Oherwydd bod nyrsys asiantaeth yn gwrthod symud. Mae yna'n amlwg ormod o ddibyniaeth ar nyrsys asiantaeth. Weinidog, mi ysgrifennaf i atoch chi am hyn, ac at y bwrdd iechyd. Pam dwi'n codi hyn yn fan hyn yn y lle cyntaf? Wel, er mwyn trio rhoi hyder i'r nyrsys y bydd eu pryderon nhw'n cael eu cymryd o ddifrif. Does ganddyn nhw ddim hyder yn y broses whistleblowing. Allaf i gael sicrwydd, felly, y bydd y Gweinidog yn dilyn yn fanwl y ffordd y bydd y bwrdd iechyd yn ymateb i'r pryderon yma?
Thank you, Llywydd. It's Nurses Day tomorrow, and I'd like to thank nurses in all parts of Wales for their care and dedication. But I want to draw the Minister's attention to concerns that have been raised with me by a nurse, who tells me that they represent a significant number of nursing staff in Ysbyty Gwynedd. I was saddened to hear the nurse describing the working environment, describing bullying, pressure and unreasonably long working hours, a poor relationship with matrons and senior managers; they say that morale is low, high numbers are leaving—out of 20 fully trained nurses in one department, I was told that five had left in the past three months. One specific concern is that nurses are moved often from their specialist areas to other departments, and that places a strain on nurses, who are afraid of making mistakes, and they're concerned that this is contrary to the guidance of the Nursing and Midwifery Council. Why are they moving? Because agency nurses are refusing to move. There's clearly too much dependence on agency nurses. Minister, I'll write to you on this, and to the health board. Why am I raising this here in the first instance? Well, to try to give confidence to the nurses that their concerns will be taken seriously. They don't have any confidence in the whistleblowing process. Can I have an assurance, therefore, that the Minister will be following up in detail the way that the health board will be responding to these concerns?
Diolch yn fawr, ac mae'n ddrwg iawn gen i glywed hynny. Yn amlwg, mae hynny'n codi pryder. Mi wnes i gwrdd ag aelodau undeb yn y gogledd yn ddiweddar—aelodau o'r RCN ac aelodau o Unison—a doedd hwn ddim yn rhywbeth gwnaethon nhw godi gyda fi. Felly, yn amlwg, mae'n rhaid inni sicrhau bod yna ffyrdd eraill iddyn nhw godi pryderon fel hyn. Dwi yn meddwl ei fod yn bwysig bod pob un yn gallu bod yn agored. Os nad ydyn ni'n gallu bod yn agored, allwn ni ddim gwella'r sefyllfa. Yn sicr, dwi'n barod i siarad gyda chadeirydd y bwrdd iechyd i weld a oes rhywbeth y gallwn ni ei wneud fel eu bod nhw yn teimlo eu bod nhw'n gallu bod yn fwy hyderus ynglŷn â chodi materion fel hynny. Rydyn ni yn gwneud lot, fel rydych chi'n ymwybodol, i drio recriwtio nyrsys, ac wedi gweld 76 y cant o gynnydd yn nifer y nyrsys rydyn ni'n eu hyfforddi. Ond does dim iws gwneud hynny os ydyn ni'n colli pobl ar ochr arall y system. Felly, yn sicr, mi wnaf i godi'r mater yma gyda'r cadeirydd.
Thank you very much, and I'm very sorry to hear that. Clearly, that's a cause for concern. I did meet with union members in north Wales recently—members of the RCN and Unison—and this wasn't an issue that they raised with me. So, clearly, we must ensure that there are other routes by which they can raise such concerns. I do think it's important that everyone can be open. If we can't be open, we can't improve the situation. Certainly, I would be willing to speak to the chair of the health board to see if there is anything that we can do so that they feel that they can be more confident in raising those kinds of issues. We are doing a great deal, as you know, to try and recruit nurses, and have seen an increase of 76 per cent in the number of nurses that we train. But there's no point doing that if we're losing people from the other side of the system. So, certainly, I will raise these concerns with the chair.
Dwi'n gwerthfawrogi hynny. Mi oedd y nyrs yma yn sicr yn poeni am lefelau staffio yn gyffredinol, ac yn amlwg y gor-ddibyniaeth ar staff asiantaeth. Mi ddywedwyd wrthyf i bod y rhan fwyaf o'r nyrsys ddaeth o Sbaen ychydig flynyddoedd yn ôl, ar ôl ymgyrch recriwtio, wedi dychwelyd i Sbaen erbyn hyn. Mae yna dyllau mawr yn y gweithlu. Mi fydd y Gweinidog, dwi'n gwybod, wedi cael copi o'r adroddiad diweddar yma gan y Coleg Nyrsio Brenhinol ar y lefelau staffio. Dau o'r argymhellion yn hwnnw: (1) bod angen strategaeth recriwtio nyrsys rhyngwladol, sydd yn ategu beth roedd y nyrs yma yn ei ddweud; a hefyd bod angen datblygu strategaeth cadw staff, ac mae'n rhaid i hynny fod yn flaenoriaeth. Ond, at yr argymhelliad cyntaf dwi'n troi efo cwestiwn syml: mae'r coleg brenhinol yn dweud bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru, yn ystod y tymor seneddol yma, ymestyn adran 25B o'r Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 i nyrsio cymunedol a wardiau cleifion mewnol iechyd meddwl. Mae'r Gweinidog yn gwybod yn iawn bod hynny'n ofyniad sydd wedi cael ei glywed dro ar ôl tro; rydyn ni'n gwybod bod lefelau staffio rhy isel yn peryglu lles cleifion. A gawn ni'r ymrwymiad yna gan y Gweinidog heddiw?
I appreciate that. This nurse certainly was concerned about the staffing levels in general, and clearly the over-dependency on agency staff. I was told that the majority of nurses that came from Spain a few years ago, after a recruitment campaign, have returned to Spain. There are major gaps in the workforce. The Minister, I know, will have received a copy of the latest report by the Royal College of Nursing on staffing levels. Two of the recommendations in this: (1) that there is a need for an international recruitment strategy, which echoes what this nurse said; and also that we need to develop a retention strategy for staff, and that has to be a priority. But, to the first recommendation I turn with a simple question: the royal college says that the Welsh Government, during this current parliamentary term, needs to extend section 25B of the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016 to community nursing and mental health in-patient wards. The Minister knows that this is a call that has been heard time and time again; we know that staffing levels that are too low endanger the well-being of patients. Can we have that promise, please?
Diolch yn fawr. Yn sicr, dyw Brexit ddim wedi helpu'r sefyllfa o ran nifer y nyrsys sy'n gweithio yn ein cymunedau ni ac yn ein hysbytai ni. Wrth gwrs, byddai'n well gyda ni weld pobl yn gweithio'n llawn amser i'r NHS a ddim yn gweithio i asiantaethau, felly mae'n rhaid inni fwrw ati yn gyson i sicrhau ein bod ni'n gallu gwella'r sefyllfa yna, a'r ffordd i wneud hynny yw sicrhau bod mwy o bobl yn yr NHS. Ond y drafferth yw, wrth gwrs, pan fo pobl yn mynd yn sâl—ac mae lot o nyrsys yn mynd yn sâl ar hyn o bryd achos COVID—wedyn mae'n rhaid ichi alw nyrsys asiantaeth i ddod mewn hefyd. Dwi'n siŵr y byddwch chi'n falch o glywed bod cyhoeddiad yn mynd i ddod yfory ynglŷn â recriwtio nyrsys rhyngwladol. Yn sicr, dwi'n ymwybodol iawn o ofyniad yr RCN, ac rydyn ni'n cael trafodaethau yn gyson gyda nhw, ac mae hwn yn fater sy'n cael ei godi ar bob achlysur dwi'n cwrdd â nhw. Yn amlwg, rŷn ni wedi'i wneud yn glir iddyn nhw beth rydyn ni'n meddwl sydd angen ei wneud yn y maes yma cyn ein bod ni'n mynd i'r cam nesaf.
Thank you very much. Certainly, Brexit hasn't assisted the situation in terms of the number of nurses working in our communities and in our hospitals. Of course, we would prefer to see people working full time for the NHS and not working for agencies, so we do have to continually strive to improve that situation, and the way to do that is to ensure that there are more people within the NHS. But the trouble is, of course, when people fall ill—and many nurses are becoming ill because of COVID—then you do have to call on agency nurses too. I'm sure you'll be pleased to hear that there will be an announcement tomorrow on international nurse recruitment. Certainly, I am highly aware of the RCN's demands, and we have regular discussions with them, and this is an issue that is raised on all occasions I meet with them. Clearly, we've made it clear to them what we think needs to be done in this area before we move to the next phase.
3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i ddelio â'r ôl-groniad o lawdriniaeth ddewisol yng Ngogledd Cymru? OQ58010
3. What steps is the Welsh Government taking to deal with the backlog of elective surgery in North Wales? OQ58010
Thanks very much. Tackling the backlog of patients is a key priority for this Government. Last month, I launched the planned care recovery plan, which sets out our approach to reducing waiting times in Wales so that patients get the care and treatment they deserve, supported by an additional recurrent investment of £170 million.
Diolch yn fawr iawn. Mae mynd i’r afael â’r ôl-groniad o gleifion yn flaenoriaeth allweddol i’r Llywodraeth hon. Fis diwethaf, lansiais y cynllun adfer gofal wedi’i gynllunio, sy’n nodi ein dull o leihau amseroedd aros yng Nghymru fel bod cleifion yn cael y gofal a’r driniaeth y maent yn eu haeddu, ac mae hynny wedi’i ategu gan fuddsoddiad rheolaidd ychwanegol o £170 miliwn.
Thank you for that answer, Minister. I've been contacted by a resident who's been waiting for an orthopaedic consultant for nearly two years, during which time their arthritis has moved from moderate to severe. The resident is understandably concerned that longer waiting times for elective surgery will mean their condition will continue to worsen. They've received conflicting advice from their health board as to whether the NHS in Wales is still offering operations through the S2 certificate. Would the Minister be able to clarify for the resident whether the S2 certificate is still an available option for residents in Wales, and reassure them that all steps necessary are being taken to improve waiting times for elective surgery? Thank you.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae preswylydd sydd wedi bod yn aros i weld meddyg ymgynghorol orthopedig ers bron i ddwy flynedd wedi cysylltu â mi, ac yn ystod y cyfnod hwnnw, mae eu harthritis wedi datblygu o fod yn gymedrol i fod yn ddifrifol. Mae'n ddealladwy fod y preswylydd yn bryderus y bydd amseroedd aros hwy am lawdriniaeth ddewisol yn golygu y bydd eu cyflwr yn parhau i waethygu. Maent wedi cael cyngor anghyson gan eu bwrdd iechyd ynglŷn ag a yw'r GIG yng Nghymru yn dal i gynnig llawdriniaethau drwy dystysgrif S2. A wnaiff y Gweinidog egluro i’r preswylydd p'un a yw tystysgrif S2 yn dal i fod yn opsiwn sydd ar gael i drigolion yng Nghymru, a rhoi sicrwydd iddynt fod pob cam angenrheidiol yn cael ei gymryd i wella amseroedd aros ar gyfer llawdriniaeth ddewisol? Diolch.
Thanks very much. I'm very troubled to hear that yet another person is suffering and is in difficulty because of the waiting lists. Certainly, I'm very concerned about, in particular, people who I know are waiting for hip operations. I know somebody in this Chamber whose mother has recently undergone a hip replacement and was certainly in a lot of pain until that point. So, I'm very keen to get through this backlog as soon as possible. Obviously, I can't talk about any individual cases, but, if you would like to write to me about this case, I'll certainly look into it.
We have published a planned care recovery plan, and there are some very key targets that we're not hoping, but we are expecting, health boards to meet. So, I'm having regular meetings now with my officials just to make sure that we hold health boards' feet to the fire in terms of what we expect for delivery, making sure that they're keeping on track.
Just in relation to the S2 certificate, patients in Wales can still apply to their local health board for planned treatment in the EU and in Switzerland under the S2 route, but obviously they have to get permission from their health board before, if they expect the health board to underwrite that for them. So, there is a process to go through, and I'm very happy to write to you about the detail of that if that would be helpful.FootnoteLink
Diolch yn fawr iawn. Mae'n ddrwg iawn gennyf glywed bod unigolyn arall eto yn dioddef ac yn ei chael hi'n anodd oherwydd y rhestrau aros. Yn sicr, rwy’n bryderus iawn, yn enwedig, am bobl y gwn eu bod yn aros am lawdriniaethau cluniau. Rwy’n adnabod rhywun yn y Siambr hon y mae eu mam wedi cael clun newydd yn ddiweddar ac a fu'n sicr mewn llawer o boen cyn hynny. Felly, rwy'n awyddus iawn i fynd i'r afael â'r ôl-groniad hwn cyn gynted â phosibl. Yn amlwg, ni allaf sôn am unrhyw achosion unigol, ond os hoffech ysgrifennu ataf am yr achos hwn, byddaf yn sicr yn ymchwilio iddo.
Rydym wedi cyhoeddi cynllun adfer gofal wedi’i gynllunio, ac mae targedau allweddol iawn yr ydym nid yn unig yn gobeithio ond yn disgwyl i fyrddau iechyd eu cyflawni. Felly, rwy'n cael cyfarfodydd rheolaidd bellach gyda fy swyddogion i sicrhau ein bod yn rhoi pwysau ar y byrddau iechyd o ran yr hyn y disgwyliwn iddynt ei gyflawni, gan sicrhau eu bod yn aros ar y trywydd iawn.
Mewn perthynas â thystysgrif S2, gall cleifion yng Nghymru wneud cais o hyd i’w bwrdd iechyd lleol am driniaeth wedi’i chynllunio yn yr UE ac yn y Swistir o dan lwybr S2, ond yn amlwg, mae'n rhaid iddynt gael caniatâd gan eu bwrdd iechyd cyn y gallant ddisgwyl i’r bwrdd iechyd danysgrifennu hynny ar eu cyfer. Mae yna broses i fynd drwyddi, ac rwy’n fwy na pharod i ysgrifennu atoch ynglŷn â'r manylion os yw hynny o ddefnydd.FootnoteLink
Minister, I'd like to welcome your comments today in terms of some of the additional investment taking place to see waiting times reduce, and you referred to your planned care recovery plan as well, which I would hope would be beneficial to some of my residents in north Wales. Certainly, this is very timely, because we do continue to see an administration presiding over some of the worst records we've seen in our health service, with one in five people in Wales on a waiting list, compared to one in nine across the border, and one in four people expecting to wait over a year for treatment, compared to one in 20 across the border. Again, what this does is it feeds into a lack of trust, perhaps, from many of my residents, in being able to see targets being achieved, because so many targets in the past have not been achieved. Of course, behind each of those statistics I just quickly read out is a person in pain who needs support quickly. Carolyn Thomas referred to a case from her, and many of us have very similar cases in our inboxes every day. So, Minister, what assurances can I give to my constituents today that are waiting on those waiting lists that those targets will be met, and that that trust can be built back up so they can have that elective surgery met as quickly as possible?
Weinidog, hoffwn groesawu eich sylwadau heddiw ar beth o’r buddsoddiad ychwanegol a wnaed i leihau amseroedd, ac fe gyfeirioch chi at eich cynllun adfer gofal wedi’i gynllunio hefyd, a fyddai o fudd i rai o fy nhrigolion yng ngogledd Cymru, gobeithio. Yn sicr, mae hyn yn amserol iawn, gan ein bod yn parhau i weld gweinyddiaeth sydd â rhai o'r ffigurau gwaethaf a welsom yn ein gwasanaeth iechyd, gydag un o bob pump o bobl yng Nghymru ar restr aros, o gymharu ag un o bob naw dros y ffin, a disgwyl i un o bob pedwar o bobl aros dros flwyddyn am driniaeth o gymharu ag un o bob 20 dros y ffin. Unwaith eto, mae hyn yn annog diffyg ymddiriedaeth, efallai, ymhlith llawer o fy nhrigolion, o ran gallu gweld targedau’n cael eu cyflawni, gan fod cymaint o dargedau heb eu cyflawni yn y gorffennol. Wrth gwrs, y tu ôl i bob un o'r ystadegau yr wyf newydd eu darllen yn gyflym mae unigolyn mewn poen ac sydd angen cymorth ar frys. Cyfeiriodd Carolyn Thomas at un achos, ac mae gan lawer ohonom achosion tebyg iawn yn ein mewnflychau bob dydd. Felly, Weinidog, pa sicrwydd y gallaf ei roi i fy etholwyr heddiw sy’n aros ar y rhestrau aros hynny y bydd y targedau hynny’n cael eu cyflawni, ac y gellir ailadeiladu’r ymddiriedaeth honno er mwyn iddynt allu cael y llawdriniaeth ddewisol honno cyn gynted â phosibl?
Thanks very much. We developed the planned care recovery plan with clinicians and with the health boards. They are stretching but realistic targets, and we'll be making sure that they keep to those. I would like to correct you on one thing, and that is this constant refrain that 20 per cent of the population of Wales is waiting for treatment. Well, that is the number of people on pathways, and there are sometimes people who are on multiple pathways at the same time. I think the other thing, when you're comparing England and Wales, is it's really important to understand that we're not comparing apples and pears. We try and be transparent in Wales in the way that we count, so we count, for example, waits for diagnostic treatments, and there are a huge number of people waiting for diagnostic treatments—in fact, 60 per cent of the people waiting are waiting for their first out-patient appointment. Now, we've got a target on that. We're hoping that nobody will have to wait longer than a year for their first out-patient appointment by the end of this year. So, that is the assurance you can give. And the other assurance, of course, is that we're doing everything we can to increase capacity, to prioritise diagnostics and treatment, and we are transforming the way that we provide planned care and also helping to make sure that the patient is going to be informed and supported while they wait.
Diolch yn fawr iawn. Fe wnaethom ddatblygu’r cynllun adfer gofal wedi’i gynllunio gyda chlinigwyr a chyda’r byrddau iechyd. Maent yn dargedau uchelgeisiol ond realistig, a byddwn yn sicrhau eu bod yn cadw atynt. Hoffwn eich cywiro ar un peth, sef yr honiad cyson hwn fod 20 y cant o boblogaeth Cymru yn aros am driniaeth. Wel, dyna nifer y bobl ar lwybrau, ac weithiau, mae pobl ar fwy nag un llwybr ar yr un pryd. Credaf mai'r peth arall, pan fyddwch yn cymharu Cymru a Lloegr, yw ei bod yn bwysig iawn deall nad ydym yn cymharu pethau gwahanol. Rydym yn ceisio bod yn dryloyw yng Nghymru yn y ffordd yr ydym yn cyfrif, felly rydym yn cyfrif, er enghraifft, amseroedd aros am driniaethau diagnostig, ac mae nifer enfawr o bobl yn aros am driniaethau diagnostig—mewn gwirionedd, mae 60 y cant o'r bobl hynny sy'n aros yn aros am eu hapwyntiad cyntaf fel claf allanol. Nawr, mae gennym darged ar hynny. Rydym yn gobeithio na fydd yn rhaid i unrhyw un aros mwy na blwyddyn am eu hapwyntiad cyntaf fel claf allanol erbyn diwedd eleni. Felly, dyna’r sicrwydd y gallwch ei roi. A’r sicrwydd arall, wrth gwrs, yw ein bod yn gwneud popeth a allwn i gynyddu capasiti, i flaenoriaethu diagnosteg a thriniaeth, ac rydym yn trawsnewid y ffordd y darparwn ofal wedi’i gynllunio ac yn helpu hefyd i sicrhau bod y claf yn cael gwybodaeth a chefnogaeth tra byddant yn aros.
Cwestiwn 4, i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant. John Griffiths.
Question 4 is to be answered by the Deputy Minister for Mental Health and Well-being. John Griffiths.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo negeseuon iechyd cyhoeddus cryf gyda chymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig Cymru? OQ58026
4. How is the Welsh Government promoting strong public health messages with Wales's black, Asian and ethnic minority communities? OQ58026
Action to target strong public health messaging to Wales’s black, Asian and minority ethnic communities is embedded across our public health prevention work, to help people maintain a healthy weight, stop smoking, and support their mental well-being. We are committed to tackling the health inequalities that we know these communities experience.
Mae camau i dargedu negeseuon iechyd cyhoeddus cryf at gymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig Cymru wedi'u hymgorffori yn ein gwaith atal ar gyfer iechyd y cyhoedd, i helpu pobl i gynnal pwysau iach, rhoi'r gorau i ysmygu, a chefnogi eu lles meddyliol. Rydym wedi ymrwymo i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau iechyd y gwyddom fod y cymunedau hyn yn eu profi.
Thank you for that, Minister. During the pandemic, I think it became ever more clear that there are very considerable health inequalities within our ethnic minority communities. There were issues with getting messaging across with vaccination rates and a host of economic and social conditions. And thankfully, Minister, Muslim Doctors Cymru stepped forward—and a constituent of mine, Dr Kasim Ramzan, was part of that—to help get messages across in community languages, to raise awareness, to hold vaccination clinics in mosques, to hold Zoom meetings, to link relevant professionals together. They did a tremendous amount of work, Minister, as I know you're aware. Now that we're hopefully coming through the pandemic, I'd like your reassurance, really, that Welsh Government will continue to work with Muslim Doctors Cymru to address the ongoing health inequalities in our black, Asian and minority ethnic communities, because there's still a lot of work to do.
Diolch am hynny, Weinidog. Yn ystod y pandemig, rwy'n credu iddi ddod yn fwyfwy amlwg fod anghydraddoldebau iechyd sylweddol iawn yn ein cymunedau lleiafrifol ethnig. Roedd problemau gyda chyfleu negeseuon mewn perthynas â chyfraddau brechu a llu o amodau economaidd a chymdeithasol. A diolch byth, Weinidog, camodd Muslim Doctors Cymru i'r adwy—ac roedd un o fy etholwyr, Dr Kasim Ramzan, yn rhan o hynny—i helpu i gyfleu negeseuon mewn ieithoedd cymunedol, i godi ymwybyddiaeth, i gynnal clinigau brechu mewn mosgiau, i gynnal cyfarfodydd Zoom, i gysylltu gweithwyr proffesiynol perthnasol â'i gilydd. Fe wnaethant lawer iawn o waith, Weinidog, fel y gwn eich bod yn gwybod. Gan ein bod bellach, gobeithio, yn cefnu ar y pandemig, hoffwn gael sicrwydd gennych y bydd Llywodraeth Cymru'n parhau i weithio gyda Muslim Doctors Cymru i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau iechyd parhaus yn ein cymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, oherwydd mae llawer o waith i'w wneud o hyd.
Thank you very much, John, for that question. As you've highlighted, the pandemic laid bare, really, the health inequalities faced by black and minority ethnic communities, and that's why the First Minister established the group to look at those health inequalities, which are a priority for us. I'm really grateful to Muslim Doctors Cymru for the work that they did. I know that they helped us with webinars, that they did Q&As with the community and have been really, really active. So, I'm very happy to place on record my thanks to them for what they're doing.
You'll be aware that, as part of our COVID-19 response, Welsh Government set up a network of 11 community outreach workers to try to tackle the issues around engagement in black, Asian and minority ethnic communities. And, although the focus of test, trace, protect is now changing, those community outreach workers will be continuing to work with ethnic minority communities to try to tackle those health inequalities. And I think it's really important, going forward, that when we do tackle those health inequalities, that we are doing that in a co-produced way with the very communities that we are trying to reach.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw, John. Fel yr ydych wedi nodi, mae'r pandemig wedi amlygu'r anghydraddoldebau iechyd a wynebir gan gymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig, a dyna pam y sefydlodd y Prif Weinidog y grŵp i edrych ar yr anghydraddoldebau iechyd hynny, sy'n flaenoriaeth inni. Rwy'n ddiolchgar iawn i Muslim Doctors Cymru am y gwaith a wnaethant. Rwy'n gwybod eu bod wedi ein helpu gyda gweminarau, eu bod wedi cynnal sesiynau holi ac ateb gyda'r gymuned a'u bod wedi bod yn weithgar tu hwnt. Felly, rwy'n hapus iawn i gofnodi fy niolch iddynt am yr hyn y maent yn ei wneud.
Fe fyddwch yn ymwybodol fod Llywodraeth Cymru, fel rhan o'n hymateb COVID-19, wedi sefydlu rhwydwaith o 11 o weithwyr allgymorth cymunedol i geisio mynd i'r afael â'r problemau sy'n ymwneud ag ymgysylltu mewn cymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Ac er bod ffocws profi, olrhain, diogelu bellach yn newid, bydd y gweithwyr allgymorth cymunedol hynny'n parhau i weithio gyda chymunedau lleiafrifol ethnig i geisio mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau iechyd hynny. A chredaf ei bod yn bwysig iawn, wrth symud ymlaen, pan fyddwn yn mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau iechyd hynny, ein bod yn gwneud hynny drwy gydgynhyrchu gyda'r union gymunedau yr ydym yn ceisio'u cyrraedd.
I'd like to thank the Member for Newport East for raising this really important question here in the Chamber today. Deputy Minister, it was no secret, as the Member for Newport East has said, that people, particularly from ethnic minority backgrounds, faced severe health inequalities during COVID-19, and that was quite prevalent and at a much higher rate for those people from the Bengali, Indian and Pakistani ethnic groups, who are more likely to live in multi-generational homes with high exposure to the virus due to the nature of their jobs and also their lifestyle.
A study by the National Institute for Health and Care Research found that when it comes to understanding public health messages, people from ethnic minority groups face specific barriers that prevented them from engaging in behaviour that protected them from the virus. Minister, prior to being elected, my day job was actually working for a PR agency called Mediareach, which was hired by the UK Government, and my role was to oversee the creation and production of 20 advertisements in more than 15 languages, such as Urdu, Hindi, Punjabi, Mandarin, Arabic—these are just to name a few. Now, all of these were aired on numerous various Asian channels, or ethnic minority channels, with known faces and celebrities representing these channels. And, as much as I appreciate the work of Dr Kasim Ramzan from Newport East, as well as other members of the ethnic minority communities who did everything they could, the three UK Government campaigns that were spearheaded went down incredibly well with the ethnic minorities across the spectrum. So, as health is a devolved matter here in Wales, do you agree, Minister, that there is a need to develop and provide access to clear, accurate, targeted and visible educational materials for the ethnic minority groups that live here in Wales? Thank you.
Hoffwn ddiolch i'r Aelod dros Ddwyrain Casnewydd am godi'r cwestiwn pwysig hwn yma yn y Siambr heddiw. Ddirprwy Weinidog, nid oedd yn gyfrinach, fel y dywedodd yr Aelod dros Ddwyrain Casnewydd, fod pobl, yn enwedig o gefndiroedd lleiafrifol ethnig, yn wynebu anghydraddoldebau iechyd difrifol yn ystod COVID-19, ac roedd hynny'n eithaf cyffredin ac ar gyfradd lawer uwch i bobl o grwpiau ethnig Bengali, Indiaidd a Phacistanaidd, sy'n fwy tebygol o fyw mewn cartrefi aml-genhedlaeth sydd â chysylltiad uchel â'r feirws oherwydd natur eu swyddi a hefyd eu ffordd o fyw.
Canfu astudiaeth gan y Sefydliad Cenedlaethol ar gyfer Ymchwil Iechyd a Gofal, pan ddaw'n fater o ddeall negeseuon iechyd y cyhoedd, fod pobl o grwpiau lleiafrifol ethnig yn wynebu rhwystrau penodol a oedd yn eu hatal rhag ymddwyn mewn ffordd a oedd yn eu hamddiffyn rhag y feirws. Weinidog, cyn cael fy ethol, fy swydd o ddydd i ddydd oedd gweithio i asiantaeth cysylltiadau cyhoeddus o'r enw Mediareach, a gafodd ei llogi gan Lywodraeth y DU, a fy rôl i oedd goruchwylio'r gwaith o greu a chynhyrchu 20 hysbyseb mewn mwy na 15 iaith, megis Wrdw, Hindi, Pwnjabeg, Mandarin, Arabeg—i enwi rhai'n unig. Nawr, cafodd pob un o'r rhain eu darlledu ar nifer o sianeli Asiaidd amrywiol, neu sianeli lleiafrifol ethnig, gydag wynebau cyfarwydd ac enwogion yn cynrychioli'r sianeli hyn. Ac er fy mod yn gwerthfawrogi gwaith Dr Kasim Ramzan o Ddwyrain Casnewydd, yn ogystal ag aelodau eraill o'r cymunedau lleiafrifol ethnig a wnaeth bopeth yn eu gallu, cafwyd ymateb anhygoel o dda i'r tair ymgyrch a gafodd eu harwain gan Lywodraeth y DU ymhlith lleiafrifoedd ethnig ar draws y sbectrwm. Felly, gan fod iechyd yn fater sydd wedi'i ddatganoli yma yng Nghymru, a ydych yn cytuno, Weinidog, fod angen datblygu a darparu mynediad at ddeunyddiau addysgol clir, cywir, pwrpasol a gweledol ar gyfer y grwpiau lleiafrifol ethnig sy'n byw yma yng Nghymru? Diolch.
Thank you, Natasha, for that question, and absolutely I agree that we need to have tailored messages. Our engagement through the pandemic was very proactive in that regard. We contracted a specialist ethnic minority engagement agency. Materials for specific communities were co-produced with individuals from those communities, with quote card images of community leaders explaining about things like vaccination. We've already discussed the work of Muslim Doctors Cymru. We're also committed to doing this work in a range of languages, using a multilingual street team, key documents and information translated into more than 35 languages. And all focus group activity that we undertook has contained a group specifically from ethnic minority communities. So, this is an issue that we are taking very seriously, and we're doing that across the public health arena, because we recognise there are particular challenges across the board with things like promoting healthy weight, mental health, keeping people in employment, and we are very committed to making sure that we do reach the communities that we really do need to reach.
Diolch am y cwestiwn hwnnw, Natasha, ac rwy'n cytuno'n llwyr fod angen inni gael negeseuon pwrpasol. Roedd ein hymgysylltiad drwy'r pandemig yn rhagweithiol iawn yn hynny o beth. Fe wnaethom gontractio asiantaeth ymgysylltu arbenigol ar gyfer lleiafrifoedd ethnig. Cafodd deunyddiau ar gyfer cymunedau penodol eu cydgynhyrchu gydag unigolion o'r cymunedau hynny, gyda lluniau cardiau dyfyniadau o arweinwyr cymunedol yn esbonio am bethau fel brechu. Rydym eisoes wedi trafod gwaith Muslim Doctors Cymru. Rydym hefyd wedi ymrwymo i wneud y gwaith hwn mewn ystod o ieithoedd, gan ddefnyddio tîm stryd amlieithog, dogfennau a gwybodaeth allweddol wedi'i chyfieithu i fwy na 35 o ieithoedd. Ac mae'r holl weithgaredd grwpiau ffocws a wnaethom wedi cynnwys grŵp yn benodol o gymunedau lleiafrifoedd ethnig. Felly, mae hwn yn fater yr ydym o ddifrif yn ei gylch, ac rydym yn gwneud hynny ar draws yr arena iechyd y cyhoedd, oherwydd rydym yn cydnabod bod heriau penodol drwyddi draw gyda phethau fel hyrwyddo pwysau iach, iechyd meddwl, cadw pobl mewn gwaith, ac rydym yn ymrwymedig iawn i sicrhau ein bod yn cyrraedd y cymunedau y mae gwir angen inni eu cyrraedd.
5. Pa ganran o gysylltiadau gorfodol ag ymwelwyr iechyd drwy raglen Plant Iach Cymru a gynhaliwyd yn y cnawd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf? OQ58025
5. What percentage of mandated health visiting contacts through the Healthy Child Wales programme were conducted in person in the last year? OQ58025
We don't hold the data on percentage of contacts that took place on a face-to-face basis. Throughout the pandemic, most health visitor contacts took place using telemedicine to help reduce transmission rates. Data on the Healthy Child Wales programme is published quarterly, most recently for the period July to September 2021.
Nid ydym yn cadw'r data ar ganran y cysylltiadau a ddigwyddodd wyneb yn wyneb. Drwy gydol y pandemig, cynhaliwyd y rhan fwyaf o gysylltiadau ymwelwyr iechyd gan ddefnyddio telefeddygaeth i helpu i leihau cyfraddau trosglwyddo. Cyhoeddir data ar raglen Plant Iach Cymru bob chwarter, yn fwyaf diweddar ar gyfer y cyfnod o fis Gorffennaf i fis Medi 2021.
Last week was Perinatal Mental Health Awareness Week. Untreated perinatal mental health problems can have a devastating impact on women, their families and children, and remains the leading cause of maternal death in the first postnatal year. One in five mums and one in 10 dads are affected by perinatal mental health problems, and this has unfortunately increased as a result of COVID. During the perinatal period, health visitors are the ones uniquely placed to identify women experiencing maternal mental health problems and infants not reaching their developmental milestones. They also ensure that women and their families receive the care they need at the earliest opportunity. Given this, what progress has the Welsh Government made in reaching a position where we have a specialist health visitor in perinatal and infant mental health in each health board area, and what progress has been made in appointing maternity and neonatal champions across Wales?
Yr wythnos diwethaf oedd Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl Amenedigol. Gall problemau iechyd meddwl amenedigol heb eu trin gael effaith ddinistriol ar fenywod, eu teuluoedd a'u plant, ac mae'n parhau i fod yn brif achos marwolaeth ymhlith mamau yn y flwyddyn gyntaf ar ôl rhoi genedigaeth. Mae problemau iechyd meddwl amenedigol yn effeithio ar un o bob pump o famau ac un o bob 10 tad, ac yn anffodus mae hyn wedi cynyddu o ganlyniad i COVID. Yn ystod y cyfnod amenedigol, ymwelwyr iechyd yw'r rhai sydd mewn sefyllfa unigryw i nodi menywod sy'n profi problemau iechyd meddwl ymhlith mamau, a babanod nad ydynt yn cyrraedd eu cerrig milltir datblygiadol. Maent hefyd yn sicrhau bod menywod a'u teuluoedd yn cael y gofal sydd ei angen arnynt cyn gynted â phosibl. O ystyried hyn, pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i gyrraedd sefyllfa lle mae gennym ymwelydd iechyd arbenigol mewn iechyd meddwl amenedigol a babanod ym mhob ardal bwrdd iechyd, a pha gynnydd sydd wedi'i wneud ar benodi hyrwyddwyr mamolaeth a newyddenedigol ledled Cymru?
Diolch yn fawr, Buffy. I'm sure you'll be aware that the Deputy Minister for mental health has been absolutely committed to this issue, certainly when she was Chair of the committee before, and obviously now is responsible for making sure that that's enacted in practice. I think she visited the new Tonna centre that was opened only very recently, the first of its kind in Wales where we can give that perinatal mental health support that people are looking for. Now, that continues to be a priority for the Welsh Government, and I'm sure that the—. I think the Deputy Minister will be writing to the Children, Young People and Education Committee on an update against the recommendations of that committee and that inquiry that the committee had into perinatal mental health.
And in relation to the maternity and neonatal safety support programme, we're finalising agreements at the moment with Improvement Cymru in order to recruit into the programme posts at national and health board levels to commence the work on the diagnostic phase of that programme. So, there's more to come.
Diolch yn fawr, Buffy. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol fod y Dirprwy Weinidog iechyd meddwl wedi ymrwymo'n llwyr i'r mater hwn, yn sicr pan oedd hi'n Gadeirydd y pwyllgor o'r blaen, ac yn amlwg mae'n gyfrifol yn awr am sicrhau bod hynny'n cael ei weithredu yn ymarferol. Credaf iddi ymweld â chanolfan newydd Tonna a agorwyd yn ddiweddar iawn, y gyntaf o'i bath yng Nghymru lle gallwn roi'r cymorth iechyd meddwl amenedigol y mae pobl yn chwilio amdano. Nawr, mae hynny'n parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ac rwy'n siŵr—. Rwy'n credu y bydd y Dirprwy Weinidog yn ysgrifennu at y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ynghylch diweddariad yn erbyn argymhellion y pwyllgor hwnnw a'r ymchwiliad a gafodd y pwyllgor i iechyd meddwl amenedigol.
Ac mewn perthynas â'r rhaglen cefnogi diogelwch mewn gofal mamolaeth a newyddenedigol, rydym yn cwblhau cytundebau ar hyn o bryd gyda Gwelliant Cymru er mwyn recriwtio i swyddi'r rhaglen ar lefel genedlaethol ac ar lefel byrddau iechyd i ddechrau'r gwaith ar gam diagnostig y rhaglen honno. Felly, mae mwy i ddod.
Health Minister, obviously, one of the key things about community support from the health profession is to have the right quality of staff and quantity of staff in the community. It's International Nurses Day tomorrow, as I understand it, and one of the measures that a previous Welsh Government took on board was that it brought forward the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016 that is specific to certain hospital ward settings. Are you minded to support the extension of that Act into the community, so that on issues raised by the Member for the Rhondda we can have confidence that community support staff, and nurses in particular, are adequately resourced and in place to advise families when they face these critical positions when a newborn baby is born into the family?
Weinidog iechyd, yn amlwg, un o'r pethau allweddol am gymorth cymunedol gan y proffesiwn iechyd yw cael niferoedd cywir o staff o'r ansawdd cywir yn y gymuned. Mae'n Ddiwrnod Rhyngwladol y Nyrsys yfory, yn ôl yr hyn a ddeallaf, ac un o'r mesurau a fabwysiadwyd gan Lywodraeth Cymru flaenorol oedd cyflwyno Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 sy'n benodol ar gyfer lleoliadau wardiau ysbytai. A ydych yn ystyried cefnogi ymestyn y Ddeddf honno i'r gymuned, fel y gallwn fod yn hyderus, gyda'r materion a godwyd gan yr Aelod dros y Rhondda, fod gan staff cymorth cymunedol, a nyrsys yn arbennig, ddigon o adnoddau a'u bod yn eu lle i gynghori teuluoedd pan fyddant yn wynebu'r sefyllfaoedd tyngedfennol hyn pan gaiff baban newydd ei eni i'r teulu?
Thanks very much. Well, we were really pleased that we brought in a safe level of nursing staffing in Wales—the first in the UK to do that—and we're very pleased that that is being assessed and being considered at the moment. Obviously, then, we are looking to see what more we need to do in this space. Now, I have regular discussions with the Royal College of Nursing, and they come up with this on a regular basis; it's always top of their agenda. It is more complex to ensure that this is delivered within the community, because how do you assess that? A community is not the same thing as a ward, so there are very different things to measure. It's much more complex a situation to assess what a safe level of nursing staffing would be. So, we are in the process of further discussions all the time on this issue, but it's far more complex than it was in relation to that, compared to introducing it in a hospital situation.
Diolch yn fawr. Wel, roeddem yn falch iawn ein bod wedi cyflwyno lefel ddiogel o staff nyrsio yng Nghymru—y cyntaf yn y DU i wneud hynny—ac rydym yn falch iawn fod hynny'n cael ei asesu a'i ystyried ar hyn o bryd. Yn amlwg felly, rydym yn edrych i weld beth arall y mae angen inni ei wneud ynglŷn â hyn. Nawr, rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol, ac maent yn codi hyn yn rheolaidd; mae bob amser ar frig eu hagenda. Mae'n fwy cymhleth sicrhau ei fod yn cael ei gyflawni o fewn y gymuned, oherwydd sut rydych chi'n asesu hynny? Nid yw cymuned yr un peth â ward, felly mae pethau gwahanol iawn i'w mesur. Mae'n sefyllfa lawer mwy cymhleth ar gyfer asesu beth fyddai'n lefel ddiogel o staff nyrsio. Felly, rydym wrthi'n cynnal trafodaethau pellach drwy'r amser ar y mater hwn, ond mae'n llawer mwy cymhleth na'r hyn ydoedd, o'i gymharu â'i gyflwyno mewn sefyllfa ysbyty.
6. Pa gefnogaeth sy'n cael ei roddi gan y Llywodraeth i fyrddau iechyd i'w galluogi i roddi presgripsiynu cymdeithasol ar waith? OQ58008
6. What support is the Government providing to health boards to enable them to implement social prescribing? OQ58008
We are developing an all-Wales framework to support local action to increase the use of social prescribing. My officials are engaging with a range of stakeholders on the proposed model, which will be published for consultation next month.
Rydym yn datblygu fframwaith Cymru gyfan i gefnogi gweithredu lleol i gynyddu'r defnydd o bresgripsiynu cymdeithasol. Mae fy swyddogion yn ymgysylltu ag amryw o randdeiliaid ar y model arfaethedig, a gyhoeddir ar gyfer ymgynghoriad y mis nesaf.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Weinidog, a dwi'n falch o'ch clywed yn cyfeirio at y fframwaith, sydd wrth gwrs yn rhan o'r rhaglen lywodraethu. Dwi'n siŵr gall nifer ohonom ni gyfeirio at brosiectau rydyn ni'n ymwybodol ohonyn nhw yn ein hetholaethau a'n rhanbarthau sydd yn dangos gwerth presgripsiynu cymdeithasol o ran iechyd a lles pobl rydym yn eu cynrychioli, ac nid dim ond y rhai sy'n teimlo'n ynysig, fel y cyfeirir ati yn y rhaglen lywodraethu. Ond yn amlwg, nid dim ond byrddau iechyd sydd yn rhan o'r gwaith hwn. Mae gan sefydliadau megis Cwmni Opera Cenedlaethol Cymru, Amgueddfa Cymru, Theatr Clwyd ac ati, brosiectau a phartneriaethau gwych yn y maes hwn. Ac felly, gaf i holi, wrth ichi ddatblygu'r fframwaith yma, pa mor ganolog fydd y cyrff tu hwnt i'r sector iechyd, megis rhai diwylliannol, o ran gwireddu llawn botensial presgripsiynu cymdeithasol ym mhob rhan o Gymru?
Thank you very much, Deputy Minister, and I'm pleased to hear you referring to the framework, which of course is part of the programme for government. I'm sure many of us could refer to projects that we're aware of in our regions and constituencies that show the value of social prescribing in terms of the health and well-being of those that we represent, and not just those who feel isolated, as is referred to in the programme for government. But clearly, it's not just health boards that are involved here. Organisations such as the Welsh National Opera, National Museum Wales, Theatr Clwyd and so on, have excellent projects and partnerships in this area. So, can I ask you, as you develop this framework, how central will the bodies outwith the health sector, such as cultural bodies, be in delivering the full potential of social prescribing in all parts of Wales?
Thank you very much, Heledd, for that supplementary. As you've highlighted, social prescribing is a really good way of linking people to community-based, non-clinical support, and that needs to be a holistic approach that recognises that people's health is determined by a range of social, economic and environmental factors, and as you've highlighted, that's not just about tackling loneliness. So, as part of the framework that we are developing, we are looking to set out what an accepted Welsh model of social prescribing would look like, but won't be dictating how it is delivered in different communities. And the task and finish group on social prescribing, which I chair, is working with primary care, health boards, the third sector, and, I'm pleased to say, cultural and sporting sectors, to develop that national framework, and that will include, then, an agreed model of social prescribing for Wales and identify several core themes where we in Welsh Government and our partners can take action to support its implementation. But just to be really clear, I don't think that that framework should dictate how that looks in different communities, because all communities are different, and it will be about drawing on the strengths and the needs of particular communities, but making sure that there is a consistently good offer throughout Wales.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn atodol, Heledd. Fel y nodwyd gennych, mae presgripsiynu cymdeithasol yn ffordd dda iawn o gysylltu pobl â chymorth anghlinigol wedi ei leoli yn y gymuned, ac mae angen i hynny fod yn ddull cyfannol sy'n cydnabod bod ystod o ffactorau cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol yn dylanwadu ar iechyd pobl, ac fel y nodwyd gennych, nid yw hynny'n ymwneud yn unig â mynd i'r afael ag unigrwydd. Felly, fel rhan o'r fframwaith yr ydym yn ei ddatblygu, ein bwriad yw nodi beth fyddai'n fodel derbyniol o bresgripsiynu cymdeithasol yng Nghymru, ond ni fyddwn yn pennu sut y caiff ei ddarparu mewn gwahanol gymunedau. Ac mae'r gweithgor gorchwyl a gorffen ar bresgripsiynu cymdeithasol a gadeirir gennyf yn gweithio gyda gofal sylfaenol, byrddau iechyd, y trydydd sector, ynghyd â sectorau diwylliannol a chwaraeon, rwy'n falch o ddweud, i ddatblygu'r fframwaith cenedlaethol hwnnw, a bydd yn cynnwys model y cytunwyd arno o bresgripsiynu cymdeithasol ar gyfer Cymru ac yn nodi sawl thema graidd lle y gallwn ni yn Llywodraeth Cymru a'n partneriaid roi camau ar waith i gefnogi'r broses o'i weithredu. Ond i fod yn glir iawn, nid wyf yn credu y dylai'r fframwaith bennu sut beth fyddai hynny mewn gwahanol gymunedau, oherwydd mae pob cymuned yn wahanol, a bydd yn ystyried anghenion ac yn manteisio ar gryfderau cymunedau penodol, ond gan sicrhau bod gennym gynnig da yn gyson ledled Cymru.
7. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael ynglŷn â mynediad at wasanaethau meddygon teulu yng Nghaerdydd a'r Fro? OQ58003
7. What discussions has the Minister had regarding access to GP services in Cardiff and the Vale? OQ58003
Dwi'n cael cyfarfodydd rheolaidd gyda chadeirydd ac is-gadeirydd y bwrdd iechyd, ac yn ystod y cyfarfodydd hyn rydym ni'n trafod mynediad at wasanaethau meddyg teulu. Mae fy swyddogion hefyd yn cyfarfod gyda chynrychiolwyr y byrddau iechyd, meddygon teulu a chleifion i drafod gwasanaethau meddygon teulu. Dwi'n gwybod bod meddygon teulu yn ymateb i alw cynyddol gan gleifion, er gwaethaf y cyfraddau absenoldeb uwch.
I have regular meetings with the chair and vice-chair of the health board, and during these meetings we discuss access to GP services. My officials also meet with health board, GP and patient representatives to discuss GP services. I know that GPs are responding to increasing patient demand, despite higher absence rates.
Diolch yn fawr, Weinidog. Nawr, wythnos diwethaf, fe gadarnhawyd cynlluniau i droi meddygfa Corporation Road yn Grangetown i fod yn dai annedd, heblaw bod modd ffeindio meddyg i gymryd y practis yno drosodd. Gyda chau'r feddygfa yna ac eraill, mae dros 1,200 o bobl ychwanegol wedi ymuno â'r feddygfa yn Ninas Powys. Dwi'n gwybod eich bod chi wedi cyhoeddi £10 miliwn ychwanegol i hyfforddi'r gweithlu iechyd yng Nghymru, ond yn ôl y BMA, bydd hwnna dim ond yn cynnal y nifer 160 newydd bob blwyddyn ac nid y 200 ychwanegol bob blwyddyn sydd eu hangen i ddiwallu yr anghenion ar hyn o bryd. Felly sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati i gynyddu y nifer o feddygon teulu yng Nghymru? Diolch yn fawr.
Thank you very much, Minister. Now, last week, plans were confirmed to turn the Corporation Road surgery in Grangetown into residential properties, unless a doctor can be found to take over that practice. With the closure of that surgery and others, over 1,200 additional people have joined the surgery in Dinas Powys. I know that you've announced an additional £10 million to train the medical workforce in Wales, but according to the BMA, that will only sustain that new number of 160 every year, not the 200 in addition that we need every year to meet the needs at present. So, how is the Welsh Government going to increase the number of GPs in Wales? Thank you.
Ar wahân i agor ysgol feddygol yn y gogledd, a oedd yn rhan o'n maniffesto ni, un o'r pethau rŷn ni'n ei wneud yw sicrhau bod yna bosibilrwydd i bobl sydd efallai yn dod o dramor i hyfforddi yma i gario ymlaen i weithio. Tan nawr, mae yna broblem wedi bod o ran cael certificate of completion training, ac felly beth roedden ni'n gofidio oedd y bydden ni'n gweld, yn ystod y tair blynedd nesaf, 174 o bobl sydd i fod i orffen eu hyfforddiant oedd efallai ar gael i ni, ond eu bod nhw ddim yn cael caniatâd i aros, ac mae proses eithaf hirfaith i fynd drwyddo o ran cael fisa ac ati. Ond rŷn ni'n mynd ati nawr i helpu'r meddygon teulu yma, i helpu recriwtio'r bobl yma, ac mi fyddwn ni'n rhoi system mewn lle i sicrhau eu bod nhw'n cael yr help i fynd drwy’r broses yna o gael fisa yn rhwydd.
Apart from opening a medical school in north Wales, which was contained within our manifesto, one of the things that we're doing is ensuring that there is a possibility for people coming from abroad to train here to continue to work here. Until this point, there has been a problem in terms of getting a certificate of completion training, so our concern was that over the next three years, we would see 174 people who are due to complete their training that would have been available, but that they wouldn't be allowed to remain in Wales, and there is quite a long-winded process in getting visas and so on. But we are now assisting these GPs so that they can be recruited and we will be putting a system in place to ensure that they get that help to go through that visa process.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn monitro gweithrediad Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014? OQ57996
8. How is the Welsh Government monitoring the implementation of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014? OQ57996
We are monitoring the implementation of the Act through a range of mechanisms. We are collecting data as part of the performance and improvement framework and undertaking an evaluation of the Act. I will be publishing the final evaluation report later this year.
Rydym yn monitro gweithrediad y Ddeddf drwy ystod o fecanweithiau. Rydym yn casglu data fel rhan o'r fframwaith perfformiad a gwella ac yn cynnal gwerthusiad o'r Ddeddf. Byddaf yn cyhoeddi'r adroddiad gwerthuso terfynol yn ddiweddarach eleni.
The Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 places a specific duty on local authorities to promote the involvement of people in the design and delivery of care and support services. However, almost daily, I receive cases where public bodies have dictated how they will communicate with autistic and neurodiverse people and their families and carers, regardless of their individual communication and processing needs.
I also note that the report following February's Wales carers summit states that the key themes covered the need for general improvements in carers accessing and benefiting from their rights within the social services and well-being Act, and that in response to a statement, carers have told us they're often ignored or seen as unimportant by health and social care professionals, despite providing the majority of care in Wales and having rights under the Act. The chief executive of Social Care Wales recognised that the implementation of the Act is challenging and said a programme of work is also under way on strength-based approaches and person-centred planning to try and embed the aspirations of the Act.
How and when in practice will the Welsh Government therefore begin monitoring the Act's implementation by public bodies accordingly, to ensure that the Act's aspirations are embedded within this, eight years after the voice of the people concerned was supposed to be at the centre of this?
Mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn gosod dyletswydd benodol ar awdurdodau lleol i hyrwyddo cyfranogiad pobl yn y gwaith o gynllunio a darparu gwasanaethau gofal a chymorth. Fodd bynnag, bron yn ddyddiol, rwy'n cael achosion lle mae cyrff cyhoeddus wedi pennu sut y byddant yn cyfathrebu â phobl awtistig a niwroamrywiol a'u teuluoedd a'u gofalwyr, ni waeth beth fo'u hanghenion cyfathrebu a phrosesu unigol.
Sylwaf hefyd fod yr adroddiad yn dilyn uwchgynhadledd gofalwyr Cymru ym mis Chwefror yn nodi bod y themâu allweddol yn ymdrin â'r angen am welliannau cyffredinol yn y ffordd y bydd gofalwyr yn cael mynediad at eu hawliau ac yn cael budd ohonynt o dan y Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, a bod gofalwyr wedi dweud wrthym, mewn ymateb i ddatganiad, eu bod yn aml yn cael eu hanwybyddu neu eu hystyried yn ddibwys gan weithwyr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol, er mai hwy sy'n darparu'r rhan fwyaf o ofal yng Nghymru a bod ganddynt hawliau o dan y Ddeddf. Roedd prif weithredwr Gofal Cymdeithasol Cymru yn cydnabod bod gweithredu'r Ddeddf yn heriol a dywedodd fod rhaglen waith ar y gweill hefyd ar ddulliau sy'n seiliedig ar gryfderau a chynllunio sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn i geisio ymgorffori dyheadau'r Ddeddf.
Yn ymarferol felly, sut a phryd y bydd Llywodraeth Cymru yn dechrau monitro gweithrediad y Ddeddf gan gyrff cyhoeddus yn unol â hynny, er mwyn sicrhau bod dyheadau'r Ddeddf yn rhan annatod o hyn, wyth mlynedd wedi'r adeg pan oedd llais y bobl dan sylw i fod i ddod yn ganolog i hyn?
I thank Mark Isherwood for that very important question. As I said in my response, we have commissioned a large-scale evaluation of the 2014 Act carried out by the University of South Wales. There have already been several reports about the process and the experience of implementation, and I think the conclusion from all the work that's been done is that the principles and what's behind the Act are absolutely right. Everybody agrees that we've got the right legislation, and that the implementation is going on effectively.
But I think, as Mark Isherwood highlighted, in terms of the implementation of the Act and people's experiences on the ground, we still have a way to go, and I think what we'd have to say is that full implementation of the Act is not yet complete. So, the next steps and recommendations for improvement will be provided in the final impact report, and that will be published towards the end of this year.
We are monitoring the effectiveness of the Act very carefully, as are Care Inspectorate Wales, Social Care Wales and Audit Wales, and we absolutely accept that the experience of carers, for example, on the ground, is not yet where it should be. However, progress is being made. Incidentally, just before this Senedd meeting, I was very pleased to meet the UK chief executive of Carers Trust, who has come to visit Wales, who was very complimentary about the efforts that we are making to try to help unpaid carers in Wales, and is very keen to work with us as a Government.
Diolch i Mark Isherwood am y cwestiwn pwysig hwnnw. Fel y dywedais yn fy ymateb, rydym wedi comisiynu gwerthusiad ar raddfa fawr o Ddeddf 2014 a gynhelir gan Brifysgol De Cymru. Cafwyd sawl adroddiad eisoes am y broses a'r profiad o weithredu, ac rwy'n credu mai'r casgliad o'r holl waith sydd wedi'i wneud yw bod yr egwyddorion a'r hyn sydd y tu ôl i'r Ddeddf yn gwbl gywir. Mae pawb yn cytuno bod gennym y ddeddfwriaeth gywir, a bod y gweithredu'n digwydd yn effeithiol.
Ond fel y nododd Mark Isherwood, o ran gweithredu'r Ddeddf a phrofiadau pobl ar lawr gwlad, rwy'n credu bod gennym ffordd i fynd o hyd, ac rwy'n credu mai'r hyn y byddai'n rhaid inni ei ddweud yw nad yw'r broses o weithredu'r Ddeddf yn llawn wedi'i chwblhau eto. Felly, bydd y camau nesaf a'r argymhellion ar gyfer gwella yn cael eu darparu yn yr adroddiad effaith terfynol, ac fe gaiff hwnnw ei gyhoeddi tuag at ddiwedd y flwyddyn.
Rydym yn monitro effeithiolrwydd y Ddeddf yn ofalus iawn, yn ogystal ag Arolygiaeth Gofal Cymru, Gofal Cymdeithasol Cymru ac Archwilio Cymru, ac rydym yn derbyn yn llwyr nad yw profiad gofalwyr, er enghraifft, ar lawr gwlad, fel y dylai fod eto. Fodd bynnag, mae cynnydd yn cael ei wneud. Gyda llaw, ychydig cyn y cyfarfod Senedd hwn, roeddwn yn falch iawn o gwrdd â phrif weithredwr Ymddiriedolaeth Gofalwyr y DU, sydd wedi dod i ymweld â Chymru, ac roedd yn ganmoliaethus iawn am yr ymdrechion yr ydym yn eu gwneud i geisio helpu gofalwyr di-dâl yng Nghymru, ac mae'n awyddus iawn i weithio gyda ni fel Llywodraeth.
Diolch i'r ddwy Ddirprwy Weinidog a'r Gweinidog am yr atebion a'r sesiwn yna.
I thank the two Deputy Ministers and the Minister for those responses in that session.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y cwestiynau i Weinidog yr Economi, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Laura Anne Jones.
The next item, therefore, is questions to the Minister for Economy, and the first question is from Laura Anne Jones.
First question. To the Minister of the economy. Any other hints you need?
Cwestiwn cyntaf. I Weinidog yr Economi. A ydych chi angen unrhyw gliwiau eraill?
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i ddenu buddsoddiad economaidd sylweddol i Gasnewydd? OQ58016
1. What steps has the Welsh Government taken to attract major economic investment to Newport? OQ58016
8. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi datblygu economaidd yng Nghasnewydd? OQ58000
8. What is the Welsh Government doing to support economic development in Newport? OQ58000
Thank you for the question. I understand, Llywydd, that you have given permission for questions 1 and 8 to be grouped.
The draft regional economic framework highlights how the Welsh Government and its partners will continue to attract major investment to the Newport area. In addition, my officials work closely with both Newport council and the capital region to provide the infrastructure and support to businesses in order to further develop the economy of Newport.
Diolch am y cwestiwn. Rwy'n deall, Lywydd, eich bod wedi rhoi caniatâd i gwestiynau 1 ac 8 gael eu grwpio.
Mae'r fframwaith economaidd rhanbarthol drafft yn tynnu sylw at sut y bydd Llywodraeth Cymru a'i phartneriaid yn parhau i ddenu buddsoddiad mawr i ardal Casnewydd. Yn ogystal, mae fy swyddogion yn gweithio'n agos gyda chyngor Casnewydd a'r prifddinas-ranbarth i ddarparu'r seilwaith a'r cymorth i fusnesau er mwyn datblygu economi Casnewydd ymhellach.
Thank you, Minister. The city of Newport has been crying out for inward investment now for far too long. Sadly, under years of Labour mismanagement, they have reigned over a period of stagnation for the area. Only now, with the shared prosperity fund, the community ownership fund, and others, are places like Newport getting a look in. Whether it be a free port or redevelopment of the Newport river barrage, there's a whole host of fresh ideas, being put forward recently by the Newport Conservatives, that are waiting to be developed and made into a reality to attract economic investment into Newport and create those well-paid jobs that the people in our city, the Member of Newport over there, are crying out for. And for years they've been crying out for it. [Interruption.] If the Member can sit there and say that the city of Newport has the investment it needs, that the city centre is thriving, that there are numerous jobs for everyone in the city, I'd be very welcome to hear it, because it's not the case. That would be lies. The city is crying out for inward investment, and any sort of investment. It's often a city left out. You concentrate on Cardiff, you concentrate on Swansea, but Newport is always going without. What, Minister, are you doing to ensure that the people of Newport are looked after and it gets the investment that it needs?
Diolch yn fawr, Weinidog. Mae dinas Casnewydd wedi bod yn galw am fewnfuddsoddiad yn awr ers llawer gormod o amser. Yn anffodus, o dan flynyddoedd o gamreoli gan Lafur, maent wedi llywodraethu dros gyfnod o ddiffyg twf yn yr ardal. Dim ond yn awr, gyda'r gronfa ffyniant gyffredin, y gronfa perchnogaeth gymunedol, ac eraill, y mae lleoedd fel Casnewydd yn cael cyfle teg. Boed yn borthladd rhydd neu'n ailddatblygu morglawdd afon Casnewydd, mae llu o syniadau newydd, a gyflwynwyd yn ddiweddar gan Geidwadwyr Casnewydd, yn aros i gael eu datblygu a'u gwireddu er mwyn denu buddsoddiad economaidd i Gasnewydd a chreu'r swyddi llewyrchus hynny y mae'r bobl yn ein dinas, a'r Aelod o Gasnewydd draw yno, yn galw'n daer amdanynt. Ac maent wedi bod yn galw'n daer amdano ers blynyddoedd. [Torri ar draws.] Os gall yr Aelod eistedd yno a dweud bod gan ddinas Casnewydd y buddsoddiad y mae ei angen, fod canol y ddinas yn ffynnu, fod swyddi niferus i bawb yn y ddinas, byddwn yn croesawu ei glywed, oherwydd nid yw hynny'n wir. Byddai hynny'n gelwyddog. Mae'r ddinas yn galw'n daer am fewnfuddsoddiad, ac unrhyw fath o fuddsoddiad. Mae'n aml yn ddinas sy'n cael ei hanwybyddu. Rydych yn canolbwyntio ar Gaerdydd, rydych yn canolbwyntio ar Abertawe, ond mae Casnewydd bob amser ar ei cholled. Weinidog, beth rydych chi'n ei wneud i edrych ar ôl pobl Casnewydd ac i sicrhau bod Casnewydd yn cael y buddsoddiad sydd ei angen arni?
I have a very good and constructive relationship with the newly re-elected leader of the council of Newport, Jane Mudd, leading the Welsh Labour team to victory with the endorsement of the people of Newport. And, indeed, they rejected a range of the interesting and yet wholly unfunded and unachievable suggestions in the Welsh Conservative manifesto, including the barrage, of course, which was a proposal many years ago, and actually rejected by the then UK Conservative administration.
I do think that Welsh Conservatives really need to think long and hard before they celebrate the shared prosperity fund. It is a reduction in funding to Wales of more than £1 billion. It is staggering that you continue to come to this place and claim that it should be a cause of celebration. We have lost £1 billion in a straightforward breach of a manifesto pledge. And to demand that we make up the deliberate undermining of that fund and what that could do for the economy of not just Newport but across wider areas of Wales, I think, really does speak volumes about where the Tories are. In contrast, there is a level of ambition and renewal led by Newport council, in partnership with colleagues across the region, and, indeed, the Welsh Government.
When it comes to major investment, of course, it's public that Microsoft are investing in Newport. We have high hopes for further investment and progress with the semiconductor cluster, which is unique not just within the UK, but on a global level. I think that the prospects for Newport are good, and I look forward to working with elected Members in Newport, including, of course, Councillor Jane Mudd.
Mae gennyf berthynas dda ac adeiladol iawn gydag arweinydd cyngor Casnewydd, Jane Mudd, sydd newydd ei hail-ethol, ac a arweiniodd dîm Llafur Cymru i fuddugoliaeth gyda chefnogaeth pobl Casnewydd. Ac yn wir, fe wnaethant wrthod amryw o'r awgrymiadau diddorol ond cwbl anghyraeddadwy a heb eu hariannu ym maniffesto'r Ceidwadwyr Cymreig, gan gynnwys y morglawdd wrth gwrs, a oedd yn gynnig flynyddoedd lawer yn ôl, ac a wrthodwyd gan weinyddiaeth Geidwadol y DU ar y pryd.
Rwy'n credu bod gwir angen i'r Ceidwadwyr Cymreig feddwl yn hir ac yn galed cyn iddynt ddathlu'r gronfa ffyniant gyffredin. Mae'n ostyngiad o fwy nag £1 biliwn yn y cyllid i Gymru. Mae'n syfrdanol eich bod yn parhau i ddod i'r lle hwn a honni y dylai fod yn achos dathlu. Rydym wedi colli £1 biliwn mewn achos syml o dorri addewid maniffesto. Ac rwy'n credu bod mynnu ein bod yn gwneud iawn am danseilio bwriadol y gronfa honno a'r hyn y gallai hynny ei wneud i economi nid yn unig Casnewydd ond ardaloedd ehangach o Gymru yn siarad cyfrolau ynghylch lle mae'r Torïaid yn sefyll. Ar y llaw arall, ceir lefel o uchelgais ac adnewyddiad dan arweiniad cyngor Casnewydd, mewn partneriaeth â chydweithwyr ar draws y rhanbarth, a Llywodraeth Cymru yn wir.
O ran buddsoddiad mawr, wrth gwrs, mae'n wybodaeth gyhoeddus fod Microsoft yn buddsoddi yng Nghasnewydd. Mae gennym obeithion mawr am fuddsoddiad a chynnydd pellach gyda'r clwstwr lled-ddargludyddion, sy'n unigryw nid yn unig o fewn y Deyrnas Unedig, ond ar lefel fyd-eang. Rwy'n credu bod y rhagolygon ar gyfer Casnewydd yn dda, ac edrychaf ymlaen at weithio gydag Aelodau etholedig yng Nghasnewydd, gan gynnwys y Cynghorydd Jane Mudd wrth gwrs.
Cwestiwn—. Jayne Bryant, mae'n ddrwg gen i. Cwestiwn—. Na, dim cwestiwn. Jayne Bryant. Ffocws, Elin. Jayne Bryant.
Question—. Jayne Bryant, I apologise. Question—. No, not a question. Jayne Bryant. Focus, Elin. Jayne Bryant.
Diolch, Llywydd. In Newport, we've just seen Europe's biggest indoor market regeneration project, led by Simon Baston of LoftCo, a grade II listed building that first opened in 1854, and which is, once again, thriving in its new lease of life. Alongside other city centre developments, such as the Chartist Tower's new Mercure hotel, which is due to open very shortly, the old Royal Mail sorting office, the market arcade, and a new-build leisure centre on the way, there's really a lot to look forward to. These are all exciting projects led by a Labour council—a Labour council that understands that a reliance on retail alone can no longer be the only way forward, and a Labour council that has just been unanimously re-elected. Newport is proud of our rich cultural, arts and sports scene, and events like the Ffoto gallery's exhibition on Saturday, with renowned photographer David Hurn, helped to bring people into our city centre. I can assure all Members that, as someone who was in the city centre, I could see that it was thriving. Minister, what is the Welsh Government doing to build on and support the current plans of reinvigorating Newport city centre, and how can we tap into the economic benefits through improving Newport's unique cultural and historical offer?
Diolch, Lywydd. Yng Nghasnewydd, rydym newydd weld prosiect adfywio marchnad dan do mwyaf Ewrop dan arweiniad Simon Baston o LoftCo, marchnad dan do sy'n adeilad rhestredig gradd II a agorodd gyntaf yn 1854, ac sydd, unwaith eto, yn ffynnu ar ei newydd wedd. Ochr yn ochr â datblygiadau eraill yng nghanol y ddinas, megis y gwesty Mercure newydd yn Nhŵr y Siartwyr, sydd i fod i agor yn fuan iawn, hen swyddfa ddidoli'r Post Brenhinol, arcêd y farchnad, a chanolfan hamdden newydd ar y ffordd, mae llawer i edrych ymlaen ato. Mae'r rhain i gyd yn brosiectau cyffrous a arweinir gan gyngor Llafur—cyngor Llafur sy'n deall nad dibynnu ar fanwerthu'n unig yw'r unig ffordd ymlaen mwyach, a chyngor Llafur sydd newydd gael ei ailethol yn unfrydol. Mae Casnewydd yn falch o'n cynnig diwylliant, celfyddyd a chwaraeon cyfoethog, ac fe wnaeth digwyddiadau fel arddangosfa oriel Ffoto ddydd Sadwrn, gyda'r ffotograffydd enwog David Hurn, helpu i ddod â phobl i ganol ein dinas. Gallaf sicrhau'r holl Aelodau, fel rhywun a oedd yng nghanol y ddinas, gallwn weld ei bod yn ffynnu. Weinidog, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddatblygu a chefnogi'r cynlluniau presennol i adfywio canol dinas Casnewydd, a sut y gallwn fanteisio ar y budd economaidd drwy wella cynnig diwylliannol a hanesyddol unigryw Casnewydd?
I've visited a range of the projects that Jayne Bryant has mentioned. Indeed, it was just a few weeks ago that I was with Councillor Mudd and Jayne Bryant in the indoor market, and it's a fantastic new offer—really full and more to come. I indeed look forward to the Member opening her own office as part of that development as well. I think that there are good reasons to be positive about the future for Newport, not just the music scene that we visited and we've supported through the pandemic to survive, but obviously, there is a really positive creative media scene around Newport as well. Of course, one of the stars of Sex Education is going to be the new Doctor Who, and I'm very much looking forward to seeing him become the new doctor.
But more about Newport. I think we have lots of plans. I'm thinking about the money that the Welsh Government is putting in around the transporter bridge and a new visitor centre, I'm thinking about the commitment and the partnership with the council on new hotel developments, and further work to further develop and reinvigorate the city centre. There's a challenge that the council recognises. One of the strengths that I think Newport has is its built environment and lots of the history around that, to give a unique feel to what Newport city centre will look like in the future. I look forward to working with the Member and Newport council to do just that.
Rwyf wedi ymweld ag amryw o'r prosiectau y mae Jayne Bryant wedi sôn amdanynt. Yn wir, ychydig wythnosau yn ôl, roeddwn gyda'r Cynghorydd Mudd a Jayne Bryant yn y farchnad dan do, ac mae'n gynnig newydd gwych—yn llawn iawn gyda mwy i ddod. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weld yr Aelod yn agor ei swyddfa ei hun yn rhan o'r datblygiad hwnnw hefyd. Credaf fod rhesymau da dros fod yn gadarnhaol ynglŷn â dyfodol Casnewydd, nid yn unig y sîn gerddoriaeth y gwnaethom ymweld â hi ac a gafodd ei chynorthwyo gennym i oroesi drwy'r pandemig, ond yn amlwg, ceir sîn cyfryngau creadigol gadarnhaol iawn o amgylch Casnewydd hefyd. Wrth gwrs, un o sêr Sex Education fydd y Doctor Who newydd, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at ei weld yn dod yn ddoctor newydd.
Ond rhagor am Gasnewydd. Rwy'n credu bod gennym lawer o gynlluniau. Rwy'n meddwl am yr arian y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i mewn o gwmpas y bont gludo a chanolfan ymwelwyr newydd, rwy'n meddwl am yr ymrwymiad a'r bartneriaeth gyda'r cyngor ar ddatblygiadau gwestai newydd, a gwaith pellach i ddatblygu ac adfywio canol y ddinas. Mae'r cyngor yn cydnabod yr her. Un o'r cryfderau sydd gan Gasnewydd yn fy marn i yw ei hamgylchedd adeiledig a llawer o hanes o amgylch hynny, er mwyn rhoi teimlad unigryw o sut olwg fydd ar ganol dinas Casnewydd yn y dyfodol. Edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Aelod a chyngor Casnewydd i gyflawni hynny.
2. Pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i gefnogi undebau credyd? OQ58023
2. What steps is the Government taking to support credit unions? OQ58023
I thank you for the question. As the Member will know, credit unions are the lead responsibility of the Minister for Social Justice. The Welsh Government has invested £0.5 million annually in credit unions. During the pandemic, we provided £2 million of capital funding to ensure that credit unions could continue to support the financially vulnerable. Since December of last year, we have provided an additional £680,000 to help with marketing, expand membership and increase lending.
Diolch ichi am y cwestiwn. Fel y bydd yr Aelod yn gwybod, cyfrifoldeb y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn bennaf yw undebau credyd. Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £0.5 miliwn y flwyddyn mewn undebau credyd. Yn ystod y pandemig, darparwyd £2 filiwn o gyllid cyfalaf gennym i sicrhau y gallai undebau credyd barhau i gefnogi'r rhai sy'n fregus yn ariannol. Ers mis Rhagfyr y llynedd, rydym wedi darparu £680,000 ychwanegol i helpu gyda marchnata, ehangu aelodaeth a chynyddu benthyca.
Diolch i'r Gweinidog am yr ateb. Fel Aelod sydd wedi'i ethol dros y Blaid Gydweithredol, roeddwn i'n meddwl y buasai gennych ddiddordeb penodol yn y maes undebau credyd. Ond, mae yna bwrpas economaidd i'r cwestiwn hefyd. Mae gan undebau credyd botensial aruthrol, wrth gwrs, i wyrdroi economi Cymru. Eisoes, mae ganddyn nhw bron i 80,000 o aelodau yma yng Nghymru, gan fenthyg allan £23 miliwn y flwyddyn. Ond dydy hyn ddim yn agos i gymharu ag Iwerddon, ble mae 61 y cant o boblogaeth y wlad honno yn aelodau o undebau credyd. O ganlyniad, yn Iwerddon, maen nhw'n medru defnyddio grym yr undebau credyd i symbylu'r economi. Yno, mae cynghrair yr undebau credyd wedi cyfrannu biliynau o ewros i helpu'r Llywodraeth adeiladu miloedd o dai, gan sicrhau swyddi yn y diwydiant am chwe mlynedd. Ydych chi, felly, yn gweld bod gan yr undebau credyd yma rôl i'w chwarae wrth symbylu ein heconomi ni? A pha gamau y gall y Llywodraeth eu cymryd er mwyn sicrhau eu bod nhw'n chwarae rhan mwy canolog wrth ddatblygu economi Cymru?
I thank the Minister for that response. As a Member elected for the Co-operative Party, I thought that you would be particularly interested in credit unions. But, there is an economic purpose to the question too. Credit unions have huge potential in turning around the Welsh economy. Already, they have almost 80,000 members here in Wales, lending £23 million per annum. But this is nowhere near the situation in Ireland, where 61 per cent of the population are members of credit unions. As a result, in Ireland, they can use the power of credit unions to boost the economy. There, the credit union alliance has contributed billions of euros to help the Government build thousands of homes, ensuring jobs in the industry for six years. So, do you believe that credit unions have a role to play in boosting our economy? And what steps can the Government take to ensure that they do play a more central role in developing the Welsh economy?
I should say that I'm a member of the Cardiff and Vale Credit Union myself, as well as being a proud Welsh Labour and Co-op Member. I've previously had ministerial responsibility for credit unions, and they do provide additional access to financial services for vulnerable individuals and families, but more than that, they also provide facilities for businesses too. They're part of the infrastructure that we have, but it's not as well developed or as embedded as in Ireland, where they are a mainstream part of normal financial services. You can expect, in most towns, to find credit unions with offices and facilities though the Republic, a position I know well from the other side of my family.
I do think, though, that part of our challenge is how we continue to support credit unions with the mission to help provide financial services to people who are often excluded from traditional banking, alongside what we're doing in creating a new community bank to make sure that there are viable lines of credit for individual community and business use. That's what this Government is committed to, and I'm sure that the Minister for Social Justice will be more than happy to update the Chamber on the work that we are doing to do just that.
Dylwn ddweud fy mod yn aelod o Undeb Credyd Caerdydd a'r Fro fy hun, yn ogystal â bod yn Aelod balch o Lafur Cymru a'r Blaid Gydweithredol. Rwyf wedi bod â chyfrifoldeb gweinidogol dros undebau credyd o'r blaen, ac maent yn darparu mynediad ychwanegol at wasanaethau ariannol i unigolion a theuluoedd bregus, ond yn fwy na hynny, maent hefyd yn darparu cyfleusterau i fusnesau. Maent yn rhan o'r seilwaith sydd gennym, ond nid yw wedi'i ddatblygu na'i ymgorffori cystal ag yn Iwerddon, lle maent yn rhan brif ffrwd o wasanaethau ariannol arferol. Yn y rhan fwyaf o drefi, gallwch ddisgwyl dod o hyd i undebau credyd gyda swyddfeydd a chyfleusterau ledled y Weriniaeth, sefyllfa rwy'n gyfarwydd iawn â hi drwy ochr arall fy nheulu.
Serch hynny, rwy'n credu mai rhan o'n her yw sut yr awn ati i barhau i gefnogi undebau credyd gyda'r bwriad o helpu i ddarparu gwasanaethau ariannol i bobl sy'n aml wedi'u heithrio o fancio traddodiadol, ochr yn ochr â'r hyn a wnawn yn creu banc cymunedol newydd i sicrhau bod llinellau credyd hyfyw ar gael at ddefnydd unigolion, cymunedau a busnesau. Dyna'r hyn y mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo iddo, ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr am y gwaith a wnawn i gyflawni hynny.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Cwestiynau llefarydd y Ceidwadwyr, i'w hateb gan y Dirprwy Weinidog celfyddydau a chwaraeon ac i'w gofyn gan Tom Giffard.
Questions now from the party spokespeople. Questions from the Conservative spokesperson, to be answered by the Deputy Minister for arts and sport, and to be asked by Tom Giffard.
Diolch, Llywydd. Good afternoon to you, Deputy Minister. I wanted to start by drawing your attention to yesterday's comments by former Welsh Rugby Union chief executive, David Moffett, who said in an interview with the BBC that Welsh rugby was a laughing stock. He's also the man responsible for the regionalisation of the rugby structure in Wales and also said that the concept had not worked, and he called for one of the four rugby regions in Wales to be cut, which obviously mirrors a report commissioned by the professional rugby board, where one of the recommendations was that a region be cut as well. I understand the next meeting of the PRB is set to be held today, where that report is to be considered. So, I wonder what discussions you've had with the WRU in this area. Do you think regionalisation of rugby in Wales has been a success? Can Wales sustain four rugby teams and, if so, what steps are you taking to ensure that that model can be successful going forward?
Diolch, Lywydd. Prynhawn da i chi, Ddirprwy Weinidog. Roeddwn am ddechrau drwy dynnu eich sylw at sylwadau cyn brif weithredwr Undeb Rygbi Cymru, David Moffett, a ddywedodd mewn cyfweliad â'r BBC ddoe fod rygbi Cymru yn destun sbort. Ef yw'r dyn a oedd yn gyfrifol am ranbartholi'r strwythur rygbi yng Nghymru a dywedodd hefyd nad oedd y cysyniad wedi gweithio, ac fe alwodd am dorri un o'r pedwar rhanbarth rygbi yng Nghymru, sy'n amlwg yn adlewyrchu adroddiad a gomisiynwyd gan y bwrdd rygbi proffesiynol, a oedd hefyd yn argymell cael gwared ar un o'r rhanbarthau. Deallaf y bydd cyfarfod nesaf y bwrdd rygbi proffesiynol yn cael ei gynnal heddiw, lle bydd yr adroddiad hwnnw dan ystyriaeth. Felly, tybed pa drafodaethau a gawsoch gydag Undeb Rygbi Cymru ynglŷn â hyn. A ydych chi'n credu bod rhanbartholi rygbi yng Nghymru wedi bod yn llwyddiant? A all Cymru gynnal pedwar tîm rygbi, ac os felly, pa gamau sydd ar y gweill gennych i sicrhau y gall y model hwnnw fod yn llwyddiannus yn y dyfodol?
Can I thank Tom Giffard for that question? Certainly we're aware of the reports in the press that the WRU is exploring options for a change in their structure. You'll appreciate that I and my officials meet with the WRU on a fairly regular basis and one of the things that we do talk to them about is the ongoing financial sustainability of the WRU and the regions. But as you've already said, the reports in the press are based on an independent report commissioned by the PRB and it's not yet been considered by the PRB or the WRU. So, it's purely a matter for the WRU, as the governing body for the game, to work with the PRB and make those decisions for the benefit of the game in Wales.
As you know, we have provided a significant loan to the WRU to help manage the impact of COVID and to support our regional teams, and any discussions around changes in the structure or the number of the regions won't affect that arrangement. But I would certainly want to have further discussions with the WRU, once they make their decisions and once they've considered that report, about the future financial viability of the regions, which is so important to the future of the game in Wales.
A gaf fi ddiolch i Tom Giffard am y cwestiwn hwnnw? Yn sicr rydym yn ymwybodol o'r adroddiadau yn y wasg fod Undeb Rygbi Cymru yn archwilio opsiynau ar gyfer newid eu strwythur. Fe fyddwch yn sylweddoli fy mod i a fy swyddogion yn cwrdd ag Undeb Rygbi Cymru yn weddol rheolaidd ac un o'r pethau y byddwn yn siarad â hwy amdano yw cynaliadwyedd ariannol parhaus Undeb Rygbi Cymru a'r rhanbarthau. Ond fel y dywedoch chi eisoes, mae'r adroddiadau yn y wasg yn seiliedig ar adroddiad annibynnol a gomisiynwyd gan y bwrdd rygbi proffesiynol ac nid yw wedi'i ystyried eto gan y bwrdd rygbi proffesiynol nac Undeb Rygbi Cymru. Felly, mater i Undeb Rygbi Cymru yn unig, fel y corff llywodraethu ar gyfer y gêm, yw gweithio gyda'r bwrdd rygbi proffesiynol a gwneud y penderfyniadau hynny er budd y gêm yng Nghymru.
Fel y gwyddoch, rydym wedi rhoi benthyciad sylweddol i Undeb Rygbi Cymru i helpu i reoli effaith COVID ac i gefnogi ein timau rhanbarthol, ac ni fydd unrhyw drafodaethau ynghylch newidiadau yn y strwythur neu nifer y rhanbarthau yn effeithio ar y trefniant hwnnw. Ond yn sicr, byddaf eisiau cael trafodaethau pellach gydag Undeb Rygbi Cymru pan fyddant wedi gwneud eu penderfyniadau a phan fyddant wedi ystyried yr adroddiad hwnnw, ynglŷn â hyfywedd ariannol y rhanbarthau yn y dyfodol, sydd mor bwysig i ddyfodol y gêm yng Nghymru.
Thank you, Deputy Minister, for that answer. Turning to another topic, since the last time you and I did spokespersons' questions together, we've seen the welcome news of a new appointment of the chief executive of the National Library of Wales, with Ashok Ahir taking up the new role. And as part of that process, he came before the Culture, Communications, Welsh Language, Sport and International Relations Committee, of which I'm a member, for a pre-appointment hearing, and I'm pleased to say I endorsed him to that new position. However, when asked by my colleague Alun Davies about the future financial stability of the library, he said that whilst he recognised that public bodies needed to look after their own finances, he also said, and I quote:
'you can always expect the Welsh Treasury...to bail you out from time to time'.
Is he right?
Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Os caf droi at bwnc arall, ers y tro diwethaf i chi a minnau wneud cwestiynau'r llefarwyr gyda'n gilydd, rydym wedi gweld y newyddion da am benodi prif weithredwr newydd Llyfrgell Genedlaethol Cymru, gydag Ashok Ahir yn camu i'r rôl newydd. Ac fel rhan o'r broses honno, daeth gerbron y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol, yr wyf yn aelod ohono, am wrandawiad cyn penodi, ac rwy'n falch o ddweud fy mod wedi ei gefnogi i'r swydd newydd honno. Fodd bynnag, pan ofynnwyd iddo gan fy nghyd-Aelod, Alun Davies, ynglŷn â sefydlogrwydd ariannol y llyfrgell yn y dyfodol, dywedodd, er ei fod yn cydnabod bod angen i gyrff cyhoeddus ofalu am eu harian eu hunain, dywedodd hefyd:
'gallwch bob amser ddisgwyl i Drysorlys Cymru... achub eich croen o bryd i'w gilydd'.
A yw'n gywir?
Sorry, I didn't catch the last bit of your question. Sorry.
Mae'n ddrwg gennyf, ni chlywais ran olaf eich cwestiwn. Mae'n ddrwg gennyf.
He said:
'you can always expect the Welsh Treasury...to bail you out from time to time'.
Is he right?
Dywedodd:
'gallwch bob amser ddisgwyl i Drysorlys Cymru... achub eich croen o bryd i'w gilydd'.
A yw'n gywir?
Well, you know—. Bail him out? I mean, what we want to do is ensure the sustainability of our national organisations, our cultural organisations, and one of the things that we've committed to in the co-operation agreement with Plaid is that we will do just that. The national library is one of those organisations that we want to ensure will be sustainable going forward. So, I don't look at it as bailing anybody out. What we are looking to do is to work with all of our national sponsored bodies and governing bodies to ensure that they are financially sustainable going forward. And our investment in the budget over the next three years gives a clear indication that we propose to do that and intend to do that with the national library.
Wel, wyddoch chi—. Achub ei groen? Rwy'n credu mai'r hyn yr ydym eisiau ei wneud yw sicrhau cynaliadwyedd ein sefydliadau cenedlaethol, ein sefydliadau diwylliannol, ac un o'r pethau yr ydym wedi ymrwymo iddynt yn y cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru yw y byddwn yn gwneud hynny. Mae'r llyfrgell genedlaethol yn un o'r sefydliadau yr ydym yn awyddus i sicrhau y bydd yn gynaliadwy ar gyfer y dyfodol. Felly, nid wyf yn edrych arno fel achub croen neb. Yr hyn y bwriadwn ei wneud yw gweithio gyda'n holl gyrff cenedlaethol a noddir a chyrff llywodraethu i sicrhau eu bod yn gynaliadwy yn ariannol ar gyfer y dyfodol. Ac mae ein buddsoddiad yn y gyllideb dros y tair blynedd nesaf yn rhoi arwydd clir ein bod yn bwriadu gwneud hynny ac yn bwriadu gwneud hynny gyda'r llyfrgell genedlaethol.
Thank you, Deputy Minister. I agree that it's really important that these institutions are financially solvent, but it is worrying that that might be the attitude in some of these organisations, and that's probably something that comes from you, as the Deputy Minister, to bring in that change of culture.
Finally, turning to another institution for which you're responsible, I wanted to ask about the ongoing situation with Amgueddfa Cymru. Two months ago, WalesOnline reported there was a significant rift at the heart of its senior management team. The relationship between the president and director general of the organisation was reported as being at rock bottom and it was having a real impact on the ability of Amgueddfa Cymru to function properly, with the auditor general noting significant concerns about it too in their financial report. But since the publication of that article two months ago, I've seen no clarification from the organisation that any of the claims are untrue and there hasn't been a written or oral statement from you, as the Minister responsible. Why hasn't that happened? And surely you must agree with me that this is a situation that requires your intervention.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Weinidog. Rwy'n cytuno ei bod yn bwysig iawn fod y sefydliadau hyn yn solfent yn ariannol, ond mae'n destun pryder mai dyna yw agwedd rhai o'r sefydliadau hyn, ac mae'n debyg mai chi sy'n gyfrifol am gyflwyno newid diwylliant yn hynny o beth, fel y Dirprwy Weinidog.
Yn olaf, os caf droi at sefydliad arall yr ydych yn gyfrifol amdano, roeddwn eisiau gofyn am y sefyllfa barhaus gydag Amgueddfa Cymru. Ddeufis yn ôl, dywedodd WalesOnline fod yr uwch dîm rheoli yn rhanedig iawn. Dywedwyd bod y berthynas rhwng llywydd a chyfarwyddwr cyffredinol y sefydliad wedi cyrraedd isafbwynt a bod hynny'n cael effaith wirioneddol ar allu Amgueddfa Cymru i weithredu'n briodol, gyda'r archwilydd cyffredinol hefyd yn nodi pryderon sylweddol yn ei gylch yn ei adroddiad ariannol. Ond ers cyhoeddi'r erthygl honno ddeufis yn ôl, nid wyf wedi gweld unrhyw eglurhad gan y sefydliad fod unrhyw un o'r honiadau'n anghywir ac ni chafwyd datganiad ysgrifenedig na llafar gennych chi, fel y Gweinidog sy'n gyfrifol. Pam nad yw hynny wedi digwydd? A rhaid eich bod yn cytuno bod hon yn sefyllfa sy'n galw am eich ymyrraeth.
Can I just assure the Member that I am fully aware of what is going on in Amgueddfa Cymru and that I'm having regular discussions with officials and with the museum itself? However, what you would also appreciate is that it wouldn't be appropriate for me to bring to the floor of this Senedd internal staffing issues that are currently being considered. There are various legal processes in place and there are internal processes that are being pursued. And whilst those are ongoing, it would not be appropriate for me to bring that to the floor of the Senedd or to make any statement, but I will do in due course when those issues are resolved.
In terms of the wider governance issues of Amgueddfa Cymru, then we are working closely with them to determine the scope of the upcoming tailored review, which was identified as being necessary by the auditor general. And when I have the proposals finalised for that, I will be bringing that to the floor of the Senedd for your information, and that should be done in the summer at the latest.
A gaf fi sicrhau'r Aelod fy mod yn gwbl ymwybodol o'r hyn sy'n digwydd yn Amgueddfa Cymru a fy mod yn cael trafodaethau rheolaidd gyda swyddogion a chyda'r amgueddfa ei hun? Fodd bynnag, byddwch hefyd yn deall na fyddai'n briodol i mi ddod â materion staffio mewnol sydd dan ystyriaeth ar hyn o bryd i lawr y Senedd hon. Mae amryw o brosesau cyfreithiol ar waith ac mae prosesau mewnol yn cael eu dilyn. A thra bo'r rheini ar y gweill, ni fyddai'n briodol imi ddod â hynny i lawr y Senedd na gwneud unrhyw ddatganiad, ond fe wnaf hynny maes o law pan gaiff y materion hynny eu datrys.
O ran materion llywodraethu ehangach Amgueddfa Cymru, rydym yn gweithio'n agos gyda hwy i bennu cwmpas yr adolygiad pwrpasol sydd ar y ffordd, adolygiad y nododd yr archwilydd cyffredinol ei fod yn angenrheidiol. A phan gaf yr argymhellion terfynol ar gyfer hynny, dof â'r wybodaeth honno i lawr y Senedd, a dylai hynny ddigwydd yn yr haf fan bellaf.
Llefarydd Plaid Cymru nawr, Heledd Fychan.
Plaid Cymru spokesperson now, Heledd Fychan.
Diolch, Llywydd. A year ago, shortly following my election to the Senedd, and your appointment to your role, I asked how you would ensure a more central role for the arts and culture in the Government of the sixth Senedd, as compared to the fourth and fifth Senedd, and how you planned to tackle the underinvestment that has been seen for over a decade. I'm sure you will recall that I thought, and still do, that your portfolio merits a ministerial post, not just a Deputy Minister post. You responded by noting that you would work alongside the economy Minister to make sure the cultural sector was adequately funded, and that the cultural sector plays a key part in economic recovery. However, since then, I believe that we have seen a sidelining of the cultural portfolio and the cultural sector in Wales by Welsh Government, despite your personal effort. For example, since the Senedd election in 2021, up to 6 May this year, there have been only 46 arts, culture and sport announcements from Welsh Government, of which only two were orally delivered in this Chamber—the fewest of all portfolios, according to an analysis of all announcements and statements. Why is this?
Diolch, Lywydd. Flwyddyn yn ôl, yn fuan ar ôl imi gael fy ethol i'r Senedd, a'ch penodi i'ch rôl, gofynnais sut y byddech yn sicrhau rôl fwy canolog i'r celfyddydau a diwylliant yn Llywodraeth y chweched Senedd, o'i gymharu â'r bedwaredd a'r bumed Senedd, a sut y bwriadech fynd i'r afael â'r tanfuddsoddi a welwyd ers dros ddegawd. Rwy'n siŵr y byddwch yn cofio fy mod yn meddwl, ac yn dal i feddwl, fod eich portffolio yn haeddu swydd weinidogol, nid swydd Dirprwy Weinidog yn unig. Fe wnaethoch ymateb drwy nodi y byddech yn gweithio ochr yn ochr â Gweinidog yr economi i sicrhau bod y sector diwylliannol yn cael ei ariannu'n ddigonol, a bod y sector diwylliannol yn chwarae rhan allweddol yn y gwaith o adfer yr economi. Fodd bynnag, ers hynny, credaf ein bod wedi gweld Llywodraeth Cymru yn gwthio'r portffolio diwylliannol a'r sector diwylliannol yng Nghymru i'r cyrion, er gwaethaf eich ymdrech bersonol. Er enghraifft, ers etholiad y Senedd yn 2021, hyd at 6 Mai eleni, dim ond 46 o gyhoeddiadau ar gelfyddyd, diwylliant a chwaraeon a gafwyd gan Lywodraeth Cymru, a dau yn unig ohonynt a gyflwynwyd ar lafar yn y Siambr hon—y nifer isaf o'r holl bortffolios, yn ôl dadansoddiad o'r holl gyhoeddiadau a datganiadau. Pam?
First of all, Heledd, thank you for those questions. And I would say that I'm not 'just' the Deputy Minister for Arts and Sport, I am the Deputy Minister for Arts and Sport and I have an integral role in the Government of Wales, and my views and my input into Government is as valuable as any other Minister's. But in terms of the cultural announcements, I can assure you culture is not being sidelined. But there are things that we have to do—we take forward operational plans for all of our national governing bodies and sponsored bodies. And so part of those discussions will now be that we're waiting—. They've all had their remit letters, they know what they have to do, and we're now waiting for their operational plans. And there will be significant things in those operational plans that will come out and will be announced on the floor of this Senedd. But again, a lot of the work that we do is ongoing on a daily basis. It is work as usual, it's business as usual, it's the things that we do. And I have made announcements, on creative skills and other issues, and I will continue to make announcements, supporting the cultural sector, which is hugely important to Welsh Government, and certainly to me.
Yn gyntaf oll, Heledd, diolch am y cwestiynau hynny. Ac rwyf am ddweud nad 'dim ond' y Dirprwy Weinidog Celfyddydau a Chwaraeon wyf fi, fi yw'r Dirprwy Weinidog Celfyddydau a Chwaraeon ac mae gennyf rôl annatod yn Llywodraeth Cymru, ac mae fy marn a fy mewnbwn i'r Llywodraeth lawn mor werthfawr ag unrhyw Weinidog arall. Ond o ran y cyhoeddiadau diwylliannol, gallaf eich sicrhau nad yw diwylliant yn cael ei wthio i'r cyrion. Ond mae pethau y mae'n rhaid inni eu gwneud—rydym yn bwrw ymlaen â chynlluniau gweithredol ar gyfer ein holl gyrff llywodraethu cenedlaethol a'n cyrff cenedlaethol a noddir. Ac felly, rhan o'r trafodaethau hynny yn awr fydd ein bod yn aros—. Maent i gyd wedi cael eu llythyrau cylch gwaith, maent yn gwybod beth sy'n rhaid iddynt ei wneud, ac rydym bellach yn aros am eu cynlluniau gweithredol. A bydd pethau arwyddocaol yn y cynlluniau gweithredol hynny a fydd yn dod allan ac yn cael eu cyhoeddi ar lawr y Senedd hon. Ond eto, mae llawer o'r gwaith a wnawn yn parhau ar sail ddyddiol. Mae'n fater o waith fel arfer, busnes fel arfer, dyma'r pethau yr ydym yn eu gwneud. Ac rwyf wedi gwneud cyhoeddiadau, ar sgiliau creadigol a materion eraill, a byddaf yn parhau i wneud cyhoeddiadau, gan gefnogi'r sector diwylliannol, sy'n hynod bwysig i Lywodraeth Cymru, ac i mi yn sicr.
Thank you, Minister. I very much look forward to hearing more announcements over the next year. But the facts do speak for themselves at the moment, when we do compare to the other portfolios. Obviously, as you would expect, we have seen 301 coronavirus announcements, but 51 on communities and regeneration. Culture and sports and arts do deserve to be heard here, and if we are not vocal and discussing them here, then they are not being seen as central, as I know that you believe they are, to growth and recovery post pandemic.
I was lucky enough this morning to visit Bad Wolf studios and Screen Alliance Wales. It was fantastic to hear about all the work that is being done to provide a gateway between the film and tv industry and its workforce, alongside providing alternative pathways. So, how is Welsh Government working with organisations such as Screen Alliance Wales, to maximise opportunities for people from across Wales, and from every background, to work in the creative industries and the cultural sector?
Diolch yn fawr, Weinidog. Edrychaf ymlaen yn fawr at glywed mwy o gyhoeddiadau dros y flwyddyn nesaf. Ond mae'r ffeithiau'n siarad drostynt eu hunain ar hyn o bryd, pan fyddwn yn cymharu â'r portffolios eraill. Yn amlwg, fel y byddech yn ei ddisgwyl, rydym wedi gweld 301 o gyhoeddiadau ar y coronafeirws, ond 51 ar gymunedau ac adfywio. Mae diwylliant a chwaraeon a'r celfyddydau yn haeddu cael eu clywed yma, ac os nad ydym yn llafar ac yn eu trafod yma, ni chânt eu gweld fel pethau canolog i dwf ac adferiad ar ôl y pandemig, fel y gwn eich bod yn credu eu bod.
Roeddwn yn ddigon ffodus y bore yma i ymweld â stiwdios Bad Wolf a Chynghrair Sgrin Cymru. Roedd yn wych clywed am yr holl waith sy'n cael ei wneud i ddarparu porth rhwng y diwydiant ffilm a theledu a'i weithlu, ochr yn ochr â darparu llwybrau amgen. Felly, sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda sefydliadau fel Cynghrair Sgrin Cymru, i fanteisio i'r eithaf ar gyfleoedd i bobl o bob rhan o Gymru, ac o bob cefndir, weithio yn y diwydiannau creadigol a'r sector diwylliannol?
That is absolutely right and very important as well, because that is exactly what the establishment of the creative skills board is about. The creative skills board will be working with all the creative industries across Wales—and Screen Alliance is very much one of those bodies that is involved with that—so that we do reach out to people across the country, and get them to look at creative industries as a viable career choice. One of the things that I found when I last spoke to Screen Alliance Wales was how they get young people to think about the creative industries as being a career choice, not just as an actor or not just as lighting and photography technicians and so on, but plasterers, carpenters, plumbers—all these people. The work of a film set, as you probably know, is like a small town. And we have a great film industry here in Wales, particularly in the south-east of Wales—the third largest film production area in the United Kingdom. So, all of that work is about reaching out across the country, to try to encourage more people to come in to the creative industries—one of the fastest growing industries in Wales, currently employing in the region of 56,000 people. So, that is very much on the top of my list as well.
Mae hynny'n gwbl gywir ac yn bwysig iawn hefyd, oherwydd dyna'n union yw hanfod sefydlu'r bwrdd sgiliau creadigol. Bydd y bwrdd sgiliau creadigol yn gweithio gyda'r holl ddiwydiannau creadigol ledled Cymru—ac mae Cynghrair Sgrin Cymru yn un o'r cyrff hynny sy'n ymwneud yn fawr â hynny—er mwyn inni estyn allan at bobl ledled y wlad, a'u hannog i ystyried diwydiannau creadigol fel dewis gyrfaol posibl. Un o'r pethau a nodais pan siaradais â Chynghrair Sgrin Cymru ddiwethaf oedd y modd y maent yn annog pobl ifanc i feddwl am y diwydiannau creadigol fel dewis gyrfaol, nid yn unig fel actor neu fel technegwyr goleuo a ffotograffiaeth ac yn y blaen, ond fel plastrwyr, seiri coed, plymwyr—yr holl bobl hyn. Mae gwaith set ffilm, fel y gwyddoch mae'n siŵr, fel tref fach. Ac mae gennym ddiwydiant ffilm gwych yma yng Nghymru, yn enwedig yn ne-ddwyrain Cymru—y drydedd ardal gynhyrchu ffilmiau fwyaf yn y Deyrnas Unedig. Felly, mae'r holl waith hwnnw'n ymwneud ag estyn allan ar draws y wlad, i geisio denu mwy o bobl i'r diwydiannau creadigol—un o'r diwydiannau sy'n tyfu gyflymaf yng Nghymru, ac sy'n cyflogi tua 56,000 o bobl ar hyn o bryd. Felly, mae hwnnw ar frig fy rhestr yn bendant iawn hefyd.
Cwestiwn 3, Janet Finch-Saunders.
Question 3, Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd. And I refer Members to my declaration of interest form in terms of property ownership.
Diolch, Lywydd. A chyfeiriaf yr Aelodau at fy ffurflen datgan buddiant o ran perchnogaeth eiddo.
3. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ynghylch effaith bosibl Gorchymyn drafft Ardrethu Annomestig (Diffiniad o Eiddo Domestig) (Cymru) 2022 ar y sector twristiaeth yng Nghymru? OQ58006
3. What discussions has the Minister had with the Minister for Finance and Local Government about the potential impact of the Draft Non-Domestic Rating (Definition of Domestic Property) (Wales) Order 2022 on the tourism sector in Wales? OQ58006
The Minister for Finance and Local Government held a round-table meeting with all Ministers with a portfolio interest in February, and then again earlier this week, to discuss the outcome of both consultations on local taxes for second homes and self-catering accommodation. The Minister for Finance and Local Government will be announcing the outcome of the technical consultation shortly.
Cynhaliodd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol gyfarfod bord gron gyda'r holl Weinidogion sydd â diddordeb portffolio ym mis Chwefror, ac eto yn gynharach yr wythnos hon, i drafod canlyniad y ddau ymgynghoriad ar drethi lleol ar gyfer ail gartrefi a llety hunanddarpar. Bydd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn cyhoeddi canlyniad yr ymgynghoriad technegol cyn bo hir.
Thank you, Minister. And I can advise I have participated in the consultation on the Draft Non-Domestic Rating (Definition of Domestic Property) (Wales) Order 2022. But I am deeply concerned that this Welsh Labour Government, but, let's be honest, propped up by Plaid Cymru, is ignoring all reasonable objections to this Order. Now, if you are unwilling to listen to Members here and, indeed, those people—[Interruption.] I beg your pardon? [Interruption.] I've actually declared my interest. How dare you.
Diolch yn fawr, Weinidog. A gallaf ddweud fy mod wedi cymryd rhan yn yr ymgynghoriad ar Orchymyn Ardrethu Annomestig (Diffiniad o Eiddo Domestig) (Cymru) 2022. Ond rwy'n pryderu'n fawr fod y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, ond gadewch inni fod yn onest, sy'n cael ei chynnal gan Blaid Cymru, yn anwybyddu pob gwrthwynebiad rhesymol i'r Gorchymyn hwn. Nawr, os ydych yn amharod i wrando ar Aelodau yma ac yn wir, y bobl hynny—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf? [Torri ar draws.] Rwyf wedi datgan buddiant. Rhag eich cywilydd.
Janet Finch-Saunders, carry on with your question.
Janet Finch-Saunders, parhewch â'ch cwestiwn.
Thank you.
Diolch.
You're perfectly entitled to do so.
Mae gennych berffaith hawl i wneud hynny.
So, if you are unwilling to listen to all those voices in the tourism sector, would you consider the findings of the chair of the Wales Tourism Alliance, chair of the Professional Association of Self Caterers UK and executive director for Wales of UKHospitality Cymru? The change to 182 days is expected to drive very many legitimate small businesses to close. For example, one genuine business in Aberconwy has stated:
'The proposed 182-day threshold will have a drastic effect on our businesses. We are open all year round, but not being on the regular tourist trail, we can never achieve six-months occupancy, even when we apply discounts.'
So, Minister, as this is not just going to impact these businesses, it's actually going to impact the economy of Wales, will you now step in and save this key sector of the economy, and join with me, and other Members and other people in the hospitality industry in Wales, and set the threshold more reasonably at 105 days? Diolch, Llywydd.
Felly, os nad ydych yn fodlon gwrando ar yr holl leisiau hynny yn y sector twristiaeth, a fyddech yn ystyried canfyddiadau cadeirydd Cynghrair Twristiaeth Cymru, cadeirydd Cymdeithas Broffesiynol Hunanddarparwyr y DU a chyfarwyddwr gweithredol UKHospitality Cymru? Disgwylir i'r newid i 182 diwrnod orfodi llawer iawn o fusnesau bach cyfreithlon i gau. Er enghraifft, mae un busnes dilys yn Aberconwy wedi datgan:
'Bydd y trothwy 182 diwrnod arfaethedig yn cael effaith drychinebus ar ein busnesau. Rydym ar agor drwy gydol y flwyddyn, ond gan nad ydym ar y llwybr twristiaeth arferol, ni allwn sicrhau defnydd am chwe mis, hyd yn oed pan fyddwn yn cynnig gostyngiadau.'
Felly, Weinidog, gan y bydd hyn yn effeithio ar fwy na'r busnesau hyn yn unig, bydd yn effeithio ar economi Cymru mewn gwirionedd, a wnewch chi gamu i mewn yn awr ac achub y sector allweddol hwn o'r economi, ac ymuno â mi, ac Aelodau eraill a phobl eraill yn y diwydiant lletygarwch yng Nghymru, a gosod y trothwy mwy rhesymol o 105 diwrnod? Diolch, Lywydd.
Thank you for the questions and the comments. As you know, this Government was elected by the people of Wales, just over a year ago, and we have an open co-operation agreement we published with Plaid Cymru on a range of sectors, and we're committed to doing what we said we would do within that agreement. We have had a consultation. The original consultation, last autumn, had almost 1,000 responses, and there isn't unanimity in this sector. Part of the challenge, as ever, in making choices is, if you want the unanimous view, you will hardly ever get anything done. We've had to listen to those people who take the view that Janet Finch-Saunders proposed, and those who also say that there's a different level of competition not on the same playing field, for people who have a much smaller range of lets through the year. And so, what we're looking to do is to have an answer to that, and the Minister for Finance and Local Government will confirm the response to the consultation in the coming days and weeks to give clarity to the sector, because for the change to take place on 1 April it's important to give people time to get used to the new criteria. A summary of the responses will also be published and, indeed, the next steps to be taken forward.
Diolch am y cwestiynau a'r sylwadau. Fel y gwyddoch, etholwyd y Llywodraeth hon gan bobl Cymru, ychydig dros flwyddyn yn ôl, ac mae gennym gytundeb cydweithio agored a gyhoeddwyd gennym gyda Phlaid Cymru ar amrywiaeth o sectorau, ac rydym wedi ymrwymo i wneud yr hyn y dywedom y byddem yn ei wneud o fewn y cytundeb hwnnw. Rydym wedi cael ymgynghoriad. Cafodd yr ymgynghoriad gwreiddiol, yr hydref diwethaf, bron i 1,000 o ymatebion, ac nid oes unfrydedd yn y sector hwn. Fel erioed, rhan o'r her wrth wneud dewisiadau, os ydych yn ceisio cael barn unfrydol, yw mai anaml iawn y llwyddwch i wneud unrhyw beth. Rydym wedi gorfod gwrando ar y bobl sydd o'r farn y mae Janet Finch-Saunders wedi'i rhannu, a'r rhai sydd hefyd yn dweud bod yna lefel wahanol o gystadleuaeth nad yw'n rhoi chwarae teg i bobl sydd ag ystod lawer llai o eiddo i'w osod drwy'r flwyddyn. Ac felly, rydym yn bwriadu cael ateb i hynny, a bydd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn cadarnhau'r ymateb i'r ymgynghoriad yn y dyddiau a'r wythnosau nesaf i roi eglurder i'r sector, oherwydd er mwyn i'r newid ddigwydd ar 1 Ebrill mae'n bwysig rhoi amser i bobl ddod i arfer â'r meini prawf newydd. Bydd crynodeb o'r ymatebion yn cael ei gyhoeddi yn ogystal â'r camau nesaf i'w cymryd.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i hyrwyddo twristiaeth yng nghymoedd de Cymru? OQ57997
4. What action is the Welsh Government taking to promote tourism within the south Wales valleys? OQ57997
Thank you for the question. Our strategy, 'Welcome to Wales: Priorities for the visitor economy 2020-25', sets our vision and ambition for the sector across Wales. The Valleys of south Wales feature prominently in Visit Wales's promotional activities and, indeed, in our capital investment programme for tourism.
Diolch am y cwestiwn. Mae ein strategaeth, 'Croeso i Gymru: Blaenoriaethau i'r economi ymwelwyr 2020-25', yn gosod ein gweledigaeth a'n huchelgais ar gyfer y sector ledled Cymru. Mae Cymoedd de Cymru yn amlwg iawn yng ngweithgareddau hyrwyddo Croeso Cymru, ac yn wir yn ein rhaglen buddsoddi cyfalaf ar gyfer twristiaeth.
Thank you for that answer, Minister. For over 70 years now, Aberdare park has been home to the world-renowned national motorcycle road races. These races are incredibly important to Aberdare and to the Cynon Valley, injecting many thousands of pounds into the economy and bringing in around 5,000 visitors annually, a figure that can actually double in some years. Minister, I know that you and your Government are as keen as I am to see tourism in the south Wales Valleys flourish, so could you arrange for officials from your department to meet with directors of this key event to discuss how Welsh Government can best continue to support it?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Ers dros 70 mlynedd bellach, cynhaliwyd rasys ffyrdd cenedlaethol byd-enwog i feiciau modur ym mharc Aberdâr. Mae'r rasys hyn yn eithriadol o bwysig i Aberdâr ac i Gwm Cynon, gan chwistrellu miloedd lawer o bunnoedd i'r economi a denu tua 5,000 o ymwelwyr bob blwyddyn, ffigur a allai ddyblu mewn rhai blynyddoedd. Weinidog, gwn eich bod chi a'ch Llywodraeth mor awyddus â minnau i weld twristiaeth yng Nghymoedd de Cymru yn ffynnu, felly a wnewch chi drefnu i swyddogion o'ch adran gyfarfod â chyfarwyddwyr y digwyddiad pwysig hwn i drafod y ffordd orau i Lywodraeth Cymru barhau i'w gefnogi?
Yes, it's a specific question, and I'll be more than happy to work with the Member's office to ensure that my officials do that. Given she has asked the question, we'll keep her in touch with developments that do take place once a meeting is arranged. But, as I say, I'll be more than happy to make sure those arrangements do take place.
Gallaf, mae'n gwestiwn penodol, a byddaf yn fwy na pharod i weithio gyda swyddfa'r Aelod i sicrhau bod fy swyddogion yn gwneud hynny. O ystyried ei bod wedi gofyn y cwestiwn, byddwn yn rhoi gwybod iddi am ddatblygiadau sy'n digwydd pan fydd cyfarfod wedi'i drefnu. Ond fel y dywedais, byddaf yn fwy na pharod i sicrhau bod y trefniadau hynny'n digwydd.
Minister, I recently had the fantastic experience of visiting the Rhondda tunnel project in Blaencwm and learning about the tunnel's history and contribution to life in the Rhondda Valleys. You may be aware that there's an ongoing discussion with the UK Government concerning the transfer of the tunnel to the Welsh Government, and I'm interested to know your thoughts about its capacity to be opened as a major tourist attraction for the Rhondda and for the south Wales Valleys if it was eventually transferred. The tunnel has the potential to provide an extensive cycle and walking route, which I understand would be the longest in Europe if it was to open, as well as being able to house several stand-alone tourist attractions. The tunnel could also act as a focal point for other tourist attractions that could be set up in the area, such as mountain biking, all of which would create much needed jobs. Minister, what plans does this Government have to aid the start-up of tourism businesses in the Rhondda and south Wales Valleys, and what support schemes could be made available to specifically develop tourist attractions to support the Rhondda tunnel project? Thank you.
Weinidog, cefais y profiad gwych o ymweld â phrosiect twnnel y Rhondda ym Mlaen-cwm yn ddiweddar a dysgu am hanes a chyfraniad y twnnel i fywyd yng Nghymoedd Rhondda. Efallai eich bod yn ymwybodol fod trafodaeth barhaus ar y gweill gyda Llywodraeth y DU ynghylch trosglwyddo'r twnnel i ddwylo Llywodraeth Cymru, ac mae gennyf ddiddordeb mewn gwybod eich barn am y posibilrwydd o'i agor fel atyniad mawr i dwristiaid i'r Rhondda ac i Gymoedd de Cymru pe bai'n cael ei drosglwyddo yn y pen draw. Mae gan y twnnel botensial i ddarparu llwybr beicio a cherdded helaeth, a deallaf mai hwnnw fyddai'r llwybr hiraf yn Ewrop pe bai'n agor, yn ogystal â'r potensial i gartrefu nifer o atyniadau twristiaeth annibynnol. Gallai'r twnnel hefyd fod yn ganolbwynt i atyniadau twristiaeth eraill y gellid eu sefydlu yn yr ardal, megis beicio mynydd, a byddai pob un ohonynt yn creu swyddi mawr eu hangen. Weinidog, pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth hon i helpu i sefydlu busnesau twristiaeth yng Nghymoedd Rhondda a de Cymru, a pha gynlluniau cymorth y gellid eu darparu'n benodol i ddatblygu atyniadau i dwristiaid i gefnogi prosiect twnnel y Rhondda? Diolch.
As Members across parties will know, this has been the subject of much comment and discussion over a period of years and more than one Senedd. I welcome the Member's interest in it. As he's pointed out, it is owned at present by the UK Government and it's managed by National Highways. We expect a robust business case to be made for lottery funding and led by key stakeholders, including of course the two councils, Rhondda Cynon Taf and Neath Port Talbot, together with the Rhondda Tunnel Society, and we look forward to seeing the business case to see what role the Welsh Government could have. This is an area where we're looking for that business case to be made and to have clarity from the UK Government about their own role, as well as what we may be able to do behind it, but there is widespread recognition this could be a significant tourism project for the region in the future.
Fel y gŵyr Aelodau ar draws y pleidiau, mae hwn wedi bod yn destun trafodaeth a llawer o sylwadau dros gyfnod o flynyddoedd a mwy nag un Senedd. Rwy'n croesawu diddordeb yr Aelod yn y mater. Fel y mae wedi'i nodi, Llywodraeth y DU sy'n berchen arno ar hyn o bryd a chaiff ei reoli gan National Highways. Disgwyliwn i achos busnes cadarn gael ei gyflwyno ar gyfer arian y loteri ac fe'i harweinir gan randdeiliaid allweddol, gan gynnwys, wrth gwrs, y ddau gyngor, Rhondda Cynon Taf a Chastell-nedd Port Talbot, ynghyd â Chymdeithas Twnnel y Rhondda, ac edrychwn ymlaen at weld yr achos busnes i weld pa rôl y gallai Llywodraeth Cymru ei chwarae. Mae hwn yn faes lle rydym eisiau i'r achos busnes hwnnw gael ei wneud a lle'r ydym eisiau eglurder gan Lywodraeth y DU am eu rôl eu hunain, yn ogystal â'r hyn y gallwn ni ei wneud i'w gefnogi, ond mae cydnabyddiaeth eang y gallai hwn fod yn brosiect twristiaeth sylweddol i'r rhanbarth yn y dyfodol.
5. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ymdrechion i achub a chreu swyddi ar hen safle Alwminiwm Môn? OQ58028
5. Will the Minister provide an update on efforts to safeguard and create jobs on the former Anglesey Aluminium site? OQ58028
Thank you for the question. My officials, along with counterparts from the local authority and the Department for Work and Pensions, are working with the nominated administrators to ensure that, as far as possible, we are able to protect the interest of all concerned, including of course the future employment prospects for the site.
Diolch am y cwestiwn. Mae fy swyddogion, ynghyd â swyddogion o'r awdurdod lleol a'r Adran Gwaith a Phensiynau, yn gweithio gyda'r gweinyddwyr enwebedig i sicrhau, cyn belled ag y bo modd, ein bod yn gallu diogelu buddiannau pawb, gan gynnwys, wrth gwrs, y rhagolygon cyflogaeth ar gyfer y safle yn y dyfodol.
It really is hard to over-emphasise the importance of the site. Anglesey Aluminium provided very good jobs for thousands of people over four decades. We have to ensure that sustainable economic activity—a new era of good jobs, if you like—is brought to the site. Quite rightly, the priority of all of us after the collapse of Orthios was to support those who'd lost their jobs, and that support has to be ongoing, but we have to look to the long term. The potential is enormous, perhaps in developing plastics-to-oil further. It's good to see genuine interest in that, but also alongside that a range of other sectors—hydrogen, for example, which I think perhaps could be the most important of all industrial sectors in Anglesey in years to come. My appeal to the Minister is this: will he make it clear that an overarching priority of Welsh Government would be to ensure the integrity of this site? I would ask Welsh Government to do all it can, show willingness to take an equity stake in the site, even, with potential developers, for example, perhaps bringing in other local agencies too. This site has to succeed and we need control over its future in order to assure that.
Mae'n anodd iawn gorbwysleisio pwysigrwydd y safle. Darparodd Alwminiwm Môn swyddi da iawn i filoedd o bobl dros bedwar degawd. Rhaid inni sicrhau bod gweithgarwch economaidd cynaliadwy—cyfnod newydd o swyddi da, os hoffech—yn dod i'r safle. Yn gwbl briodol, blaenoriaeth pob un ohonom ar ôl methiant Orthios oedd cefnogi'r rhai a gollodd eu swyddi, ac mae'n rhaid i'r gefnogaeth honno fod yn barhaus, ond rhaid inni edrych arno'n hirdymor. Mae'r potensial yn enfawr, efallai i ddatblygu plastigau-i-olew ymhellach. Mae'n dda gweld gwir ddiddordeb yn hynny, ond hefyd amrywiaeth o sectorau eraill ochr yn ochr â hynny—hydrogen, er enghraifft, a allai, yn fy marn i, fod yn un o'r sectorau pwysicaf o'r holl sectorau diwydiannol yn Ynys Môn yn y blynyddoedd i ddod. Dyma fy apêl i'r Gweinidog: a wnaiff ei gwneud yn glir mai un o flaenoriaethau cyffredinol Llywodraeth Cymru fyddai sicrhau uniondeb y safle hwn? Hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu, dangos parodrwydd i gael cyfran ecwiti yn y safle, hyd yn oed, gyda darpar ddatblygwyr, er enghraifft, gan ddod ag asiantaethau lleol eraill i mewn hefyd efallai. Mae'n rhaid i'r safle hwn lwyddo ac rydym angen rheolaeth dros ei ddyfodol er mwyn sicrhau hynny.
I thank the Member for the question and I know he has a genuine interest in the future of the site. It really is a significant employment site, not just for Ynys Môn but for the wider region as well. The position is we don't have control of the site, but we want to try to influence as far as we can to ensure that that economic potential with employment in decent numbers and on good rates is provided. The administrator has had a wide range of inquiries, which is good news, and they're looking at a process to sort through those that are speculative and those that are more serious. I can confirm that they expect to have people who are genuinely interested and have a first round of proper bids to be indicated and provided to them in the middle of June. So, we expect to know more about this, but my officials do remain in regular contact not just with the taskforce around getting people into work who have lost jobs, and many of those are now positively in work, but also in continued conversation with the administrator on the future of the site, and I'd be more than happy to provide updates to the Member as that work progresses.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn a gwn fod ganddo ddiddordeb gwirioneddol yn nyfodol y safle. Mae'n safle cyflogaeth sylweddol mewn gwirionedd, nid yn unig i Ynys Môn ond i'r rhanbarth ehangach hefyd. Y sefyllfa yw nad oes gennym reolaeth dros y safle, ond rydym eisiau ceisio dylanwadu gymaint ag y gallwn i sicrhau bod y potensial economaidd hwnnw, gyda chyflogaeth mewn niferoedd gweddus ac ar gyfraddau cyflog da, yn cael ei ddarparu. Mae'r gweinyddwr wedi cael amrywiaeth eang o ymchwiliadau, sy'n newyddion da, ac maent yn edrych ar broses i weithio drwy'r rhai sy'n dybiannol a'r rhai sy'n fwy difrifol. Gallaf gadarnhau eu bod yn disgwyl cael pobl sydd â diddordeb go iawn ac y bydd rownd gyntaf o geisiadau priodol yn cael ei nodi a'i darparu ar eu cyfer yng nghanol mis Mehefin. Felly, rydym yn disgwyl gwybod mwy am hyn, ond mae fy swyddogion yn parhau i fod mewn cysylltiad rheolaidd nid yn unig â'r tasglu ynghylch cael swyddi i bobl sydd wedi colli swyddi, ac mae llawer o'r rheini bellach mewn gwaith, sy'n beth da, ond hefyd mewn sgwrs barhaus â'r gweinyddwr ar ddyfodol y safle, a byddwn yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod wrth i'r gwaith hwnnw fynd rhagddo.
I'd like to put on record also, and agree with lots of what the Member for Ynys Môn has said, in terms of the importance of the former Anglesey Aluminium site not only to Anglesey, but also to the north Wales region as a whole. It can make a huge amount of difference if that site is properly developed, and I've mentioned that a few times in this Chamber before, and it is regretful that we haven't seen it realised yet, for all sorts of different reasons, I understand. In addition to the comments made by the Member for Ynys Môn, some of the resources we do have in north Wales and the opportunities that we do have around energy, in particular on wind, solar, marine, nuclear, energy projects, and possible manufacturing projects that would support a greener economy and create those well-paid jobs, are there ready to be taken as opportunities, and this site, I believe, could play a key part in that future development. So, in light of this, and in light of the comments you made a moment ago, Minister, in terms of future development of the site, I wonder what action you're taking to highlight and advertise the opportunities of this site to investors and developers, to encourage them to come over to Anglesey and to see them develop the former Anglesey Aluminium site.
Hoffwn gofnodi hefyd, a chytuno â llawer o'r hyn y mae'r Aelod dros Ynys Môn wedi'i ddweud, ynghylch pwysigrwydd hen safle Alwminiwm Môn nid yn unig i Ynys Môn, ond hefyd i ardal gogledd Cymru yn ei chyfanrwydd. Gall wneud llawer iawn o wahaniaeth os caiff y safle hwnnw ei ddatblygu'n iawn, ac rwyf wedi crybwyll hynny sawl gwaith yn y Siambr hon o'r blaen, ac mae'n ofid nad ydym wedi'i weld yn cael ei wireddu eto, am bob math o resymau gwahanol, rwy'n deall. Yn ogystal â'r sylwadau a wnaed gan yr Aelod dros Ynys Môn, mae rhai o'r adnoddau sydd gennym yng ngogledd Cymru a'r cyfleoedd sydd gennym gydag ynni, yn enwedig ynni gwynt, ynni'r haul, ynni'r môr, niwclear, prosiectau ynni, a phrosiectau gweithgynhyrchu posibl a fyddai'n cefnogi economi fwy gwyrdd ac yn creu swyddi sy'n talu'n dda, yno'n barod fel cyfleoedd y gellir manteisio arnynt, ac yn fy marn i gallai'r safle hwn chwarae rhan allweddol yn y datblygiad hwnnw yn y dyfodol. Felly, yng ngoleuni hyn, ac yng ngoleuni'r sylwadau a wnaethoch eiliad yn ôl, Weinidog, ynghylch datblygu'r safle yn y dyfodol, tybed pa gamau yr ydych yn eu cymryd i amlygu a hysbysebu cyfleoedd y safle hwn i fuddsoddwyr a datblygwyr, i'w hannog i ddod draw i Ynys Môn a'u gweld yn datblygu hen safle Alwminiwm Môn.
Actually, as I indicated in response to Rhun ap Iorwerth, there's already significant interest in the site, with the dozens of enquiries about the site that have been made. And, as I say, the real point is when we get to those people who are not speculative but are serious and are prepared to put in proper bids for what the site could be in the future, we'll maintain an interest, because, as I say, this is a significant employment site for the region, not just Ynys Môn, and we have high ambition for our economic future and in actually making sure that there are jobs that have a long-term future on this site.
Mewn gwirionedd, fel y nodais mewn ymateb i Rhun ap Iorwerth, mae diddordeb sylweddol eisoes wedi bod yn y safle, gyda'r dwsinau o ymholiadau sydd wedi'u gwneud am y safle. Ac fel y dywedaf, y gwir bwynt yw pan ddown at y bobl hynny nad ydynt yn gwneud ymholiadau tybiannol ond sydd o ddifrif ac yn barod i gyflwyno ceisiadau priodol am yr hyn y gallai'r safle fod yn y dyfodol, byddwn yn cadw diddordeb, oherwydd, fel y dywedaf, mae hwn yn safle cyflogaeth sylweddol i'r rhanbarth, nid i Ynys Môn yn unig, ac mae gennym uchelgais mawr ar gyfer ein dyfodol economaidd ac o ran sicrhau bod yna swyddi sydd â dyfodol hirdymor ar y safle hwn.
6. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y datblygiad SA1 yn Abertawe? OQ57991
6. Will the Minister provide an update on the SA1 development in Swansea? OQ57991
Yes. The SA1 development is now more than 60 per cent developed, with 90 per cent of the remaining development land sold. All major public infrastructure has been installed, and negotiations are taking place with two local housing associations for further residential development, and the University of Wales Trinity Saint David continues its new city-centre campus with a new collaboration development called Matrix, as I'm sure the Member is aware.
Gwnaf. Mae dros 60 y cant o'r datblygiad SA1 bellach wedi'i ddatblygu, ac mae 90 y cant o'r tir datblygu sy'n weddill wedi'i werthu. Mae'r holl seilwaith cyhoeddus mawr wedi'i osod, ac mae trafodaethau ar y gweill gyda dwy gymdeithas dai leol ar gyfer datblygiadau preswyl pellach, ac mae Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant yn parhau â'i champws newydd yng nghanol y ddinas gyda datblygiad cydweithredu newydd o'r enw Matrix, fel y gŵyr yr Aelod, rwy'n siŵr.
Yes, I'm very much aware. The SA1 development in Swansea has been a huge success, not just the University of Wales Trinity St David and housing, but also a number of high-technology, mainly start-up companies that have developed around the university. Like Swansea vale, this is an excellent example of mixed development, and I hope to see similar developments across Wales, because this really is a way of creating economic development and high-value jobs. But the issue at the moment is: can the Minister provide an update on the transfer of responsibility for highways, parking and footpaths in SA1 from the Welsh Government to Swansea Council?
Ydw, rwy'n ymwybodol iawn ohono. Mae datblygiad SA1 yn Abertawe wedi bod yn llwyddiant ysgubol, nid yn unig mewn perthynas â Phrifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant a thai, ond hefyd nifer o gwmnïau uwch-dechnoleg newydd, yn bennaf cwmnïau newydd sydd wedi datblygu o amgylch y brifysgol. Fel bro Abertawe, mae hon yn enghraifft wych o ddatblygiad cymysg, ac rwy'n gobeithio gweld datblygiadau tebyg ledled Cymru, oherwydd mae hon yn sicr yn ffordd o greu datblygiad economaidd a swyddi gwerthfawr. Ond y cwestiwn ar hyn o bryd yw: a wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drosglwyddo'r cyfrifoldeb am briffyrdd, parcio a llwybrau cerdded yn SA1 o ddwylo Llywodraeth Cymru i Gyngor Abertawe?
Yes, the Member is right, I think—this is a good example of a successful mixed development, with a range of uses and a really positive outcome for Swansea and the wider area. He's right—there are good jobs being created on this site, where people from a slightly wider area will travel to and from them. So, I think it is a good a good example of how we would want to have further developments take place in the future.
In terms of some of the challenges that come with any site, we're working through those, and, actually, there's a constructive position between my officials and the city and county of Swansea, again with a positive outcome, with stability in the leadership of the council—and I congratulate Rob Stewart and his team. We are having those constructive conversations, and I will be more than happy to update the Member, and others with an interest, on where we eventually reach, because I do think that there's potential to have some certainty on the areas the Member highlights, and that's what I hope we'll be able to agree in conjunction with the council.
Ie, mae'r Aelod yn iawn, rwy'n credu—mae hon yn enghraifft dda o ddatblygiad cymysg llwyddiannus, gydag amrywiaeth o ddefnyddiau a chanlyniad cadarnhaol iawn i Abertawe a'r ardal ehangach. Mae'n iawn—mae swyddi da'n cael eu creu ar y safle hwn, a bydd pobl o ardal ychydig yn ehangach yn teithio yno ac oddi yno. Felly, credaf ei fod yn enghraifft dda o sut y byddem eisiau gweld datblygiadau pellach yn digwydd yn y dyfodol.
O ran rhai o'r heriau sy'n dod gydag unrhyw safle, rydym yn gweithio drwy'r rheini, ac mewn gwirionedd, mae sefyllfa adeiladol rhwng fy swyddogion a dinas a sir Abertawe, unwaith eto gyda chanlyniad cadarnhaol, gyda sefydlogrwydd yn arweinyddiaeth y cyngor—ac rwy'n llongyfarch Rob Stewart a'i dîm. Rydym yn cael sgyrsiau adeiladol, a byddaf yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod, ac i eraill sydd â diddordeb, ynglŷn â'n sefyllfa yn y pen draw, oherwydd credaf fod potensial i gael rhywfaint o sicrwydd ynglŷn â'r meysydd y mae'r Aelod yn tynnu sylw atynt, a dyna rwy'n gobeithio y gallwn gytuno arno ar y cyd â'r cyngor.
Minister, what's your assessment of the overall economic contribution to Swansea and the wider region of the SA1 development, and what opportunities are there to redouble our efforts on regional economic growth to build out of this pandemic?
Weinidog, beth yw eich asesiad o'r cyfraniad economaidd cyffredinol i Abertawe a rhanbarth ehangach datblygiad SA1, a pha gyfleoedd sydd ar gael i ddyblu ein hymdrechion ar dwf economaidd rhanbarthol i adeiladu allan o'r pandemig hwn?
Well, I think, as I said in response to the Member, and as the Member highlighted in his supplementary, this is a successful development. There is still some undeveloped land at SA1 in the ownership of the Welsh Government, and we're looking to ensure that is fully developed and finalised, in partnership, as I say, with the council—we're looking to resolve some of the other issues. I think, actually, when you look at the region and actually look at the ambition of the council, they have a number of areas. We've talked a lot about tourism during questions today, and, actually, the council have high ambition in a range of areas that will be projects not just for Swansea but more broadly—the old Morfa copperworks, for example, with significant investment proposals there that we expect to come to fruition. So, I think, actually, that Swansea is another good example of a local authority that is serious about economic development, working in partnership with the Welsh Government and a range of partners in a wide range of areas, including the private sector and, indeed, housing associations to do just that.
Wel, fel y dywedais wrth ymateb i'r Aelod, ac fel y nododd yr Aelod yn ei gwestiwn atodol, rwy'n credu bod hwn yn ddatblygiad llwyddiannus. Mae rhywfaint o dir heb ei ddatblygu o hyd yn SA1 sydd ym mherchnogaeth Llywodraeth Cymru, ac rydym yn ceisio sicrhau bod hwnnw'n cael ei ddatblygu a'i gwblhau'n llawn, mewn partneriaeth â'r cyngor, fel y dywedaf—rydym yn ceisio datrys rhai o'r materion eraill. Mewn gwirionedd, pan edrychwch ar y rhanbarth ac ar uchelgais y cyngor, rwy'n credu bod ganddynt nifer o feysydd. Rydym wedi sôn llawer am dwristiaeth yn ystod y cwestiynau heddiw, ac mewn gwirionedd, mae gan y cyngor uchelgais mawr mewn amrywiaeth o feysydd a fydd yn brosiectau nid yn unig ar gyfer Abertawe ond yn ehangach—hen waith copr Morfa, er enghraifft, sydd â chynigion buddsoddi sylweddol yno y disgwyliwn iddynt ddwyn ffrwyth. Felly, credaf, mewn gwirionedd, fod Abertawe'n enghraifft dda arall o awdurdod lleol sydd o ddifrif ynghylch datblygu economaidd, gan weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru ac amrywiaeth o bartneriaid mewn ystod eang o feysydd, gan gynnwys y sector preifat, a chymdeithasau tai yn wir, i wneud hynny.
7. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith economaidd treth dwristiaeth yng ngogledd Cymru? OQ58001
7. What assessment has the Welsh Government made of the economic impact of a tourism tax in north Wales? OQ58001
We are engaging with a wide range of partners to understand the impact of a tourism levy, including tendering for independent economic research. Individual local authorities will be empowered to decide if they will raise a levy in their areas, with the support of the Welsh Government and the proposal that the Member is aware of, indeed, and has asked previous questions on.
Rydym yn ymgysylltu ag ystod eang o bartneriaid i ddeall effaith ardoll dwristiaeth, gan gynnwys tendro am waith ymchwil economaidd annibynnol. Bydd awdurdodau lleol unigol yn cael pŵer i benderfynu a fyddant yn codi ardoll yn eu hardaloedd, gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru a'r cynnig y mae'r Aelod yn ymwybodol ohono, ac y mae, yn wir, wedi gofyn cwestiynau blaenorol yn ei gylch.
Thank you for that response. You'll be aware that there's a great deal of concern in north Wales about these proposals for a tourism tax on the economy. Many tens of thousands of jobs across the region rely on the tourism industry and visitor spend. One of the strange things that people have suggested that the Welsh Government need to listen to is the fact that the majority of spending is from overnight stays. Those who stay overnight spend more in the Welsh economy. What your proposals are actually going to do is to penalise people who want to stay overnight. It's not going to make much difference to the day visitor market. Do you accept that overnight taxing of individuals who want to visit Wales to spend in our economy could actually do a lot of damage to our tourism sector, and if the economic assessments that you are commissioning demonstrate that that will be the case, will you reverse this decision to introduce these appalling taxes on what is a very important part of the economy in my constituency and region?
Diolch ichi am yr ymateb hwnnw. Fe fyddwch yn ymwybodol fod llawer iawn o bryder yng ngogledd Cymru am effaith yr argymhellion hyn ar gyfer treth dwristiaeth ar yr economi. Mae degau o filoedd o swyddi ledled y rhanbarth yn dibynnu ar y diwydiant twristiaeth a gwariant ymwelwyr. Un o'r pethau rhyfedd y mae pobl wedi awgrymu y dylai Llywodraeth Cymru wrando arno yw'r ffaith bod y rhan fwyaf o'r gwariant yn deillio o arosiadau dros nos. Mae'r rhai sy'n aros dros nos yn gwario mwy yn economi Cymru. Yr hyn y bydd eich argymhellion yn ei wneud mewn gwirionedd fydd cosbi pobl sydd eisiau aros dros nos. Ni fydd yn gwneud llawer o wahaniaeth i'r farchnad ymwelwyr dydd. A ydych yn derbyn y gallai trethu unigolion sydd eisiau ymweld â Chymru dros nos i wario yn ein heconomi wneud llawer o niwed i'n sector twristiaeth, ac os yw'r asesiadau economaidd yr ydych yn eu comisiynu yn dangos y bydd hynny'n digwydd, a wnewch chi wrthdroi'r penderfyniad hwn i gyflwyno'r trethi gwarthus hyn ar sector sy'n rhan bwysig iawn o'r economi yn fy etholaeth a'r rhanbarth?
As the Member knows, this was part of our manifesto that people in Wales voted upon just a year ago. It's also a part of the co-operation agreement we have with Plaid Cymru, and Cefin Campbell is indeed the designated lead Member on this. We're drawing on international experience as well as engaging with the local tourism industry, academics and experts to support the development of the levy. As we have gone through on previous occasions and, I know, in your previous questions, levies of this type are a common feature in a range of areas that Members across this Chamber will have visited, across Europe and North America. You probably don't know that you're contributing to a local levy and that that is then being used to invest in those local communities, to further enhance not just the experience of the visitor but also the impact upon the community itself.
A full consultation on the proposal is planned for this autumn to ensure that all voices are heard to inform the design and implementation of a tourism levy. I don't accept the Member's repeated doomsday predictions for a tourism levy and its impact on the economy. I have a great deal more faith and optimism about the future of our tourism economy and the ability to have a tourism economy that will continue to employ people on good rates and not to have a significant or detrimental impact on the community in which tourism takes place.
Fel y gŵyr yr Aelod, roedd y mater hwn yn rhan o'n maniffesto y pleidleisiodd pobl Cymru arno gwta flwyddyn yn ôl. Mae hefyd yn rhan o'r cytundeb cydweithio sydd gennym gyda Phlaid Cymru, a Cefin Campbell, yn wir, yw'r Aelod arweiniol dynodedig ar hyn. Rydym yn manteisio ar brofiad rhyngwladol yn ogystal ag ymgysylltu â'r diwydiant twristiaeth lleol, academyddion ac arbenigwyr i gefnogi datblygiad yr ardoll. Fel a drafodwyd gennym o'r blaen, ac yn eich cwestiynau blaenorol, rwy'n gwybod, mae ardollau o'r math hwn yn gyffredin mewn amrywiaeth o ardaloedd y bydd Aelodau ar draws y Siambr hon wedi ymweld â hwy, ledled Ewrop a Gogledd America. Mae'n annhebygol y byddwch yn gwybod eich bod yn cyfrannu at ardoll leol a bod honno wedyn yn cael ei defnyddio i fuddsoddi yn y cymunedau lleol hynny, er mwyn gwella profiad yr ymwelydd ymhellach yn ogystal â gwella'r effaith ar y gymuned ei hun.
Bwriedir cynnal ymgynghoriad llawn ar y cynnig yn yr hydref er mwyn sicrhau bod pob llais yn cael ei glywed i lywio'r gwaith o gynllunio a gweithredu ardoll dwristiaeth. Nid wyf yn derbyn rhagfynegiadau brawychus mynych yr Aelod mewn perthynas ag ardoll dwristiaeth a'i heffaith ar yr economi. Mae gennyf lawer mwy o ffydd ac optimistiaeth am ddyfodol ein heconomi dwristiaeth a'r gallu i gael economi dwristiaeth a fydd yn parhau i gyflogi pobl ar gyfraddau da, ac nid wyf yn credu y bydd yn cael effaith sylweddol neu niweidiol ar y gymuned lle mae twristiaeth yn digwydd.
9. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi busnesau'r stryd fawr? OQ58024
9. How is the Welsh Government supporting high-street businesses? OQ58024
Thank you for the question. Our £136 million Transforming Towns programme focuses on the diversification and sustainable growth of our town and city centres. A number of the interventions include the reuse of derelict and empty buildings—we heard some of that in previous questions around Newport—increasing the variety of and access to leisure, services, and flexible working venues, mixed-use space and improved green infrastructure.
Diolch am y cwestiwn. Mae ein rhaglen Trawsnewid Trefi gwerth £136 miliwn yn canolbwyntio ar arallgyfeirio a thwf cynaliadwy yng nghanol ein trefi a'n dinasoedd. Mae nifer o'r ymyriadau'n cynnwys ailddefnyddio adeiladau adfeiliedig a gwag—clywsom rywfaint am hynny mewn cwestiynau blaenorol ynghylch Casnewydd—gan gynyddu amrywiaeth a mynediad at gyfleusterau hamdden, gwasanaethau a lleoliadau gweithio hyblyg, gofod defnydd cymysg a gwell seilwaith gwyrdd.
Thank you, Minister, for the response. Llywydd, I welcome the recent figures provided by the Welsh Retail Consortium, which showed that the number of empty retail units in Wales has fallen 2.3 per cent over the past 12 months. This is the biggest fall in the UK, which is great. However, it's not all positive news. Despite the reduction, Wales has the second highest vacancy rate in the UK, and whilst the recovery hasn't been even, with some high streets faring better than others, there are further challenges, such as the cost-of-living pressures as well as the partial reintroduction of business rates. Minister, what further interventions is the Welsh Government considering to help attract businesses back into the high street? Is the Government considering boosting the financial support on offer to micro and small businesses in Wales provided by the Development Bank of Wales to encourage the creation of more local businesses, and particularly to those people wanting to start a business but who may find it difficult to access the finance provided by high-street banks? Finally, what consideration has there been of schemes to empower local councils to bring long-term and derelict empty properties back into use, which are a blight on many communities? Thank you.
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Lywydd, rwy'n croesawu'r ffigurau diweddar a ddarparwyd gan Gonsortiwm Manwerthu Cymru, a ddangosodd fod nifer yr unedau manwerthu gwag yng Nghymru wedi gostwng 2.3 y cant dros y 12 mis diwethaf. Dyma'r gostyngiad mwyaf yn y DU, sy'n wych. Fodd bynnag, nid yw'n newyddion cadarnhaol drwyddo draw. Er gwaethaf y gostyngiad, Cymru sydd â'r gyfradd adeiladau gwag uchaf ond un yn y DU, ac er nad yw'r adferiad wedi bod yn gyson, gyda rhai strydoedd mawr yn gwneud yn well nag eraill, ceir heriau pellach, megis pwysau costau byw yn ogystal ag ailgyflwyno ardrethi busnes yn rhannol. Weinidog, pa ymyriadau pellach y mae Llywodraeth Cymru yn eu hystyried i helpu i ddenu busnesau yn ôl i'r stryd fawr? A yw'r Llywodraeth yn ystyried rhoi hwb i'r cymorth ariannol sydd ar gael i ficrofusnesau a busnesau bach yng Nghymru ac a ddarperir gan Fanc Datblygu Cymru i annog pobl i sefydlu mwy o fusnesau lleol, ac yn arbennig i'r bobl sydd am ddechrau busnes ond a allai ei chael yn anodd cael gafael ar y cyllid a ddarperir gan fanciau'r stryd fawr? Yn olaf, pa ystyriaeth a roddwyd i gynlluniau i rymuso cynghorau lleol i sicrhau bod eiddo a fu'n wag yn hirdymor, sy'n falltod ar lawer o gymunedau, yn cael ei ddefnyddio unwaith eto? Diolch.
Thank you. DBW will continue to make capital available for start-up businesses and microbusinesses, as the Member has indicated. He may also be aware that we provided specific funds to help start-ups in a range of sectors, not just in town centres but a range of others too. We're committed to continuing to do so. When it comes to the broader challenge of high streets and town and district centres—for those of us who have an interest in cities, there are many district centres that are in many ways equivalent to town centres in other parts of the country—the Deputy Minister for Climate Change has established a town centre delivery group and in a recent meeting we've made sure that we joined up the work that he is leading on in that area and his responsibilities for regeneration together with the coming launch of a retail strategy that brings together trade unions and, indeed, businesses themselves. So, retail is part of the answer but not the only answer for ensuring that we have vibrant town and district centres, and that's why a 'town centre first' principle is an important consideration within this. So, I do welcome this recognition that there is some good news in this space, but I think there's more to be done to ensure there really is a vibrant future for our towns and communities around them.
Diolch. Bydd Banc Datblygu Cymru yn parhau i sicrhau bod cyfalaf ar gael i fusnesau a microfusnesau newydd, fel y mae'r Aelod wedi nodi. Efallai ei fod hefyd yn ymwybodol ein bod wedi darparu arian penodol i helpu busnesau newydd mewn amrywiaeth o sectorau, nid yn unig yng nghanol trefi ond mewn amrywiaeth o sectorau eraill hefyd. Rydym wedi ymrwymo i barhau i wneud hynny. O ran her ehangach y stryd fawr a chanol trefi ac ardaloedd—i'r rheini ohonom sydd â diddordeb mewn dinasoedd, ceir llawer o ganol ardaloedd sydd mewn sawl ffordd yn cyfateb i ganol trefi mewn rhannau eraill o'r wlad—mae'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wedi sefydlu grŵp cyflawni canol y dref ac mewn cyfarfod diweddar rydym wedi sicrhau ein bod yn cydgysylltu'r gwaith y mae'n arwain arno yn y maes a'i gyfrifoldebau dros adfywio â lansio strategaeth fanwerthu sy'n dwyn ynghyd undebau llafur, a busnesau eu hunain yn wir. Felly, mae manwerthu'n rhan o'r ateb ond nid yr unig ateb i sicrhau bod gennym ganol trefi ac ardaloedd bywiog, a dyna pam y mae egwyddor 'canol y dref yn gyntaf' yn ystyriaeth bwysig yn hyn o beth. Felly, rwy'n croesawu'r gydnabyddiaeth fod peth newyddion da ynghylch hyn, ond credaf fod mwy i'w wneud i sicrhau dyfodol bywiog i'n trefi a'r cymunedau o'u cwmpas.
10. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddatblygu ardal fenter yng nghefn gwlad canolbarth Cymru? OQ58019
10. What plans does the Welsh Government have to develop an enterprise zone in rural mid Wales? OQ58019
On 2 March, I set out this Government's approach to enterprise zones in Wales. Whilst we have no immediate plans to introduce a zone in rural mid Wales, our commitment to place-based economic development is clearly set out in the regional economic framework for mid Wales that was published in December.
Ar 2 Mawrth, amlinellais ymagwedd y Llywodraeth hon at ardaloedd menter yng Nghymru. Er nad oes gennym unrhyw gynlluniau ar hyn o bryd i gyflwyno ardal yng nghefn gwlad canolbarth Cymru, mae ein hymrwymiad i ddatblygu economaidd sy'n seiliedig ar leoedd wedi'i nodi'n glir yn y fframwaith economaidd rhanbarthol ar gyfer canolbarth Cymru a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr.
I'd like to thank the Minister for his answer. Many communities and towns right across rural mid Wales—that's in Brecon and Radnorshire, Montgomeryshire and in Ceredigion—would really benefit from an area of an enterprise zone so that they could have better growth opportunities for the businesses that live there, better planning decisions for the people who are there, a better business environment, and we could even look at having a tourism board to encourage people there. So, Minister, will you look again at this and please look to introduce an enterprise zone in mid Wales to benefit those businesses so that mid Wales is not left out yet again?
Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ateb. Byddai llawer o gymunedau a threfi ar draws cefn gwlad canolbarth Cymru—sef ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed, sir Drefaldwyn ac yng Ngheredigion—yn elwa'n wirioneddol o ardal fenter er mwyn iddynt allu cael gwell cyfleoedd twf i'r busnesau sy'n bodoli yno, gwell penderfyniadau cynllunio i'r bobl sydd yno, amgylchedd busnes gwell, a gallem hyd yn oed ystyried cael bwrdd twristiaeth i annog pobl i ddod yno. Felly, Weinidog, a wnewch chi edrych eto ar hyn a cheisio cyflwyno ardal fenter yng nghanolbarth Cymru er budd y busnesau hynny fel na chaiff canolbarth Cymru ei hesgeuluso eto?
Well, I don't accept that mid Wales is left out. Actually, the regional economic framework developed by the two local authorities and endorsed not just by the Government is work that's been led by local authorities and those partners who understand their local communities. That goes alongside, of course, the mid Wales growth deal that both the UK Government and the Welsh Government have invested in. I think we can have a deal more optimism about the economic future within mid Wales. We'll continue to work alongside partners to ensure that we do deliver a better economic future for mid Wales. I'm not persuaded that providing an enterprise zone would provide all of the economic outcomes that the Member and I would want to see for mid Wales, but, of course, I'll be interested in what works, working alongside our partners, businesses and communities.
Wel, nid wyf yn derbyn bod canolbarth Cymru wedi'i hesgeuluso. Mewn gwirionedd, mae'r fframwaith economaidd rhanbarthol a ddatblygwyd gan y ddau awdurdod lleol ac a gymeradwywyd nid yn unig gan y Llywodraeth yn waith sydd wedi'i arwain gan awdurdodau lleol a'r partneriaid hynny sy'n deall eu cymunedau lleol. Wrth gwrs, mae hwnnw'n ategu bargen twf canolbarth Cymru y mae Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi ynddi. Rwy'n credu y gallwn fod yn llawer mwy optimistaidd am ddyfodol economaidd canolbarth Cymru. Byddwn yn parhau i weithio ochr yn ochr â phartneriaid i sicrhau ein bod yn darparu dyfodol economaidd gwell i ganolbarth Cymru. Nid wyf wedi fy narbwyllo y byddai darparu ardal fenter yn cynnig yr holl ganlyniadau economaidd y byddai'r Aelod a minnau am eu gweld ar gyfer canolbarth Cymru, ond wrth gwrs, bydd gennyf ddiddordeb yn yr hyn sy'n gweithio, gan weithio ochr yn ochr â'n partneriaid, busnesau a chymunedau.
11. Pa gymorth sy'n cael ei ddarparu gan Lywodraeth Cymru i ddatblygu mentrau cymdeithasol a'r economi gymdeithasol yng Nghanol De Cymru? OQ58007
11. What support is the Welsh Government providing to develop social enterprise and the social economy in South Wales Central? OQ58007
Supporting and developing social enterprise and the social economy across Wales to develop and grow is key to contributing towards creating a stronger, fairer and greener Wales. The Welsh Government provides dedicated support for the sector and provides match funding towards a social business Wales service.
Mae cynorthwyo a datblygu mentrau cymdeithasol a'r economi gymdeithasol ledled Cymru i ddatblygu a thyfu yn allweddol i gyfrannu at greu Cymru gryfach, decach a gwyrddach. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth penodol i'r sector ac yn darparu arian cyfatebol tuag at wasanaeth busnes cymdeithasol Cymru.
Diolch, Weinidog. Dros y flwyddyn ddiwethaf, mae hi wedi bod yn anrhydedd cyfarfod â chynifer o fentrau cymdeithasol ledled y rhanbarth a gweld y gwaith gwych maen nhw'n ei wneud o ran adfywio ein cymunedau, cefnogi pobl o bob oed a datblygu'r economi leol. Gaf i ofyn pa drafodaethau mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Gweinidogion eraill i sicrhau bod mentrau cymdeithasol a'r economi gymdeithasol yn bethau sy'n cael eu hyrwyddo ar draws portffolios Llywodraeth, megis drwy'r cwricwlwm newydd?
Thank you, Minister. Over the past year, it's been an honour to meet with many social enterprises across the region and to see the excellent work that they do in regenerating our communities and supporting people of all ages and developing the local economy. Can I ask you what discussions you have had with other Ministers to ensure that social enterprises and the social economy are things that are promoted across Government portfolios, such as through the new curriculum?
I have not just discussions on the education aspect but practical discussions, for example, with Julie James, the housing Minister, about the impact of housing associations as important economic actors within local areas, as well as the direct engagement I have with others. Given that Jane Hutt is next to me, I should, of course, mention her continued interest and advocacy of the third sector as economic actors as well. So, this is something where a range of Ministers have an interest, although I have lead responsibility, and we continue to invest in the sector and the bespoke business support that is available. I should, in answering this question, of course, draw the attention of those Members who are unaware of it to the revamp, change in name and mission, or the reinvigorated mission, of the Wales Co-operative Centre, which is now known as Cwmpas Cymru, and I look forward to working with them to continue to practically support the sector to grow and develop in the future as a mainstream part of what we expect the future of Wales to look like.
Nid trafodaethau ar yr elfen addysg yn unig a gefais ond trafodaethau ymarferol, er enghraifft, gyda Julie James, y Gweinidog tai, am effaith cymdeithasau tai fel gweithredwyr economaidd pwysig mewn ardaloedd lleol, yn ogystal â'r ymgysylltiad uniongyrchol a gaf ag eraill. O gofio bod Jane Hutt wrth fy ymyl, dylwn sôn, wrth gwrs, am ei diddordeb parhaus yn y trydydd sector, a'i chefnogaeth iddo fel gweithredwyr economaidd yn ogystal. Felly, mae hyn yn rhywbeth y mae gan amryw o Weinidogion ddiddordeb ynddo, er mai fi sydd â'r prif gyfrifoldeb, ac rydym yn parhau i fuddsoddi yn y sector a'r cymorth busnes pwrpasol sydd ar gael. Wrth ateb y cwestiwn hwn, wrth gwrs, dylwn dynnu sylw'r Aelodau nad ydynt yn ymwybodol ohono at ailwampio, newid enw a chenhadaeth, neu ailfywiogi cenhadaeth, Canolfan Cydweithredol Cymru, a elwir bellach yn Cwmpas Cymru, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda hwy i barhau i gynorthwyo'r sector yn ymarferol i dyfu a datblygu yn y dyfodol fel rhan brif ffrwd o'r hyn y disgwyliwn i Gymru fod yn y dyfodol.
Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog.
I thank the Minister and Deputy Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd eitem 4, heddiw, y datganiadau 90 eiliad, ac mae'r datganiad cyntaf gan Sioned Williams.
The next item is item 4, today, the 90-second statements, and the first is from Sioned Williams.
Diolch, Llywydd. Mae'n bleser gen i alw ar y Senedd i ddathlu deng mlwyddiant y Coleg Cymraeg Cenedlaethol, a hoffwn, fel llefarydd Plaid Cymru ar addysg ôl-16, eu llongyfarch ar eu degawd cyntaf o gynllunio a datblygu'r ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg a dwyieithog sy'n creu cyfleon gwerthfawr i gymaint o fyfyrwyr yn ein prifysgolion, colegau addysg bellach ac yn y maes prentisiaethau.
Tan yn rhy ddiweddar—yn wir, pan oeddwn i'n fyfyriwr—dim ond trwy hap oedd hi, os oedd eich darlithydd yn digwydd bod yn medru'r Gymraeg, yr oeddech chi'n medru astudio drwy gyfrwng y Gymraeg. Ond, diolch i gytundeb Llywodraeth Cymru'n Un rhwng Plaid Cymru a'r Blaid Lafur, fe ddechreuwyd ar y gwaith o ffurfio'r coleg ffederal, fel y galwyd y cynllun, a arweiniodd at sefydlu'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn 2011.
Roeddwn i'n gweithio ym Mhrifysgol Abertawe ar y pryd, a chofiaf yn glir y cyffro a'r llawenydd wrth i'r gwaith o gynllunio a buddsoddi mewn darpariaeth cyfrwng Cymraeg fynd rhagddo. Bellach mae 4,700 o fyfyrwyr bob blwyddyn yn astudio elfen o'u cwrs gradd drwy'r Gymraeg. Ac mae gwaith diweddar y coleg mewn colegau addysg bellach yr un mor bwysig a chyffrous. A diolch i gytundeb cydweithio y Llywodraeth gyda Phlaid Cymru, bydd y coleg yn buddsoddi ym maes prentisiaethau hefyd.
Pen-blwydd hapus felly i'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol, a phob hwyl ar y gwaith sydd mor bwysig i ddyfodol ein cenedl.
Thank you, Llywydd. It gives me great pleasure to call on the Senedd to celebrate the Coleg Cymraeg Cenedlaethol's tenth anniversary, and I, as Plaid Cymru spokesperson on post-16 education, wish to congratulate them on their first decade of planning and developing Welsh-language and bilingual provision—provision that is providing valuable opportunities to so many students in our universities, further education colleges and in terms of apprenticeships.
All too recently—indeed, when I was a student—it was only by chance, if the lecturer in your particular field of study happened to be able to speak Welsh, that it was possible to study through the medium of Welsh. But, thanks to the One Wales Government's agreement between Plaid Cymru and the Labour Party, the work of forming the coleg ffederal, as the plan was called, began, which led to the establishment of the Coleg Cymraeg Cenedlaethol in 2011.
I was working at Swansea University at the time, and I remember clearly the excitement and delight as the work of planning and investing in Welsh-medium provision went ahead. There are now 4,700 students every year who study an element of their degree course through the medium of Welsh. And the coleg's recent work in further education colleges is just as important and exciting. And thanks to the Government's co-operation agreement with Plaid Cymru, the coleg will begin investing in apprenticeships too.
So, happy birthday to the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, and all the best with the work that is so important to our nation's future.
Hoffwn ddymuno'n dda i ddigwyddiad deuathlon aml-chwaraeon ColegauCymru sydd yn cael ei gynnal heddiw ym Mharc Gwledig Pen-bre, ger Llanelli, a hynny yn dilyn absenoldeb o dair blynedd, wrth gwrs, yn sgil y pandemig. Bydd y digwyddiad yn gweld dros 250 o ddysgwyr a staff addysg bellach o wyth coleg o bob rhan o Gymru yn dod ynghyd i'r digwyddiad cynhwysol hwn, gyda chyfranogwyr yn mentro unai tri-duathlon 6 km neu deuathlon llawn 27 km.
Mae'r digwyddiad wedi ei drefnu gan ColegauCymru, gan hefyd dderbyn cefnogaeth gan sefydliadau megis Llywodraeth Cymru, Triathlon Cymru, Beicio Cymru, Coleg Sir Gâr a Chyngor Sir Caerfyrddin. Mae'r digwyddiad yn cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru i gefnogi'r sector addysg bellach er mwyn hyrwyddo lles corfforol, meddyliol ac emosiynol pobl ifanc sydd wedi cael eu heffeithio yn andwyol o ganlyniad uniongyrchol i'r pandemig.
A hithau, wrth gwrs, yr wythnos yma, yn Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl, carwn ddymuno'n dda felly i'r digwyddiad yma, yn ogystal â phawb sy'n cymryd rhan ym Mhen-bre heddiw ac, ar ran y Senedd gyfan, cydnabod y rôl y mae digwyddiadau o'r fath yn medru eu chwarae wrth hyrwyddo lles corfforol, meddyliol ac emosiynol. Diolch yn fawr.
I'd like to extend my best wishes to the ColegauCymru multi-sport duathlon event that is being held today in Pembrey Country Park, near Llanelli, following an absence of three years due to the pandemic. The event will see over 250 learners and further education staff from eight colleges across the whole of Wales coming together during this inclusive event, with participants attempting either a 6 km tri-duathlon or a full 27.5 km duathlon.
This event has been arranged by ColegauCymru, and has also received support from organisations such as the Welsh Government, Triathlon Wales, Cycling Wales, Coleg Sir Gâr and Carmarthenshire County Council. This event is funded by the Welsh Government to support the further education sector in order to promote physical, mental and emotional well-being amongst young people who have been detrimentally impacted as a direct result of the COVID-19 pandemic.
And it is, of course, currently Mental Health Awareness Week, so I'd like to extend my very best wishes to this event, as well as all of those participating in Pembrey today, and, on behalf of the Senedd as a whole, I'd like to recognise the role that events of this kind can play in promoting physical, mental and emotional well-being. Thank you.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Nesaf yw cynnig i ethol aelod i bwyllgor, a galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol. Siân Gwenllian.
Next, a motion to elect a member to a committee, and I call on a member of the Business Committee to formally move. Siân Gwenllian.
Cynnig NNDM8000 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Rhys ab Owen (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yn lle Cefin Campbell (Plaid Cymru).
Motion NNDM8000 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Rhys ab Owen (Plaid Cymru) as a member of the Public Accounts and Public Administration Committee in place of Cefin Campbell (Plaid Cymru).
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Cynnig yn ffurfiol.
Formally move.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed, in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 5 heddiw yw dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21, yr Holodomor. Galwaf ar Alun Davies i wneud y cynnig.
Item 5 today is a Member debate under Standing Order 11.21, the Holodomor. And I call on Alun Davies to move the motion.
Cynnig NDM7994 Alun Davies, Rhun ap Iorwerth, Samuel Kurtz, Jane Dodds
Cefnogwyd gan Janet Finch-Saunders, Jenny Rathbone, Mark Isherwood, Peter Fox, Vikki Howells
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi bod 90 mlynedd eleni ers yr Holodomor: y newyn a laddodd tua 4-6 miliwn o bobl yn Wcráin dros 1932/33.
2. Yn nodi ymhellach bod y newyn hwn wedi digwydd o ganlyniad i weithredoedd a pholisïau bwriadol yr Undeb Sofietaidd.
3. Yn mynegi ei chydymdeimlad ac yn estyn ei chydgefnogaeth i bobl Wcráin ar ran pobl Cymru.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gychwyn rhaglen goffáu i gofio dioddefwyr yr Holodomor ac i godi ymwybyddiaeth o ddioddefaint pobl Wcráin.
Motion NDM7994 Alun Davies, Rhun ap Iorwerth, Samuel Kurtz, Jane Dodds
Supported by Janet Finch-Saunders, Jenny Rathbone, Mark Isherwood, Peter Fox, Vikki Howells
To propose that the Senedd:
1. Notes that this year is the 90th anniversary of the Holodomor: the famine which killed an estimated 4-6 million people in Ukraine over 1932/33.
2. Further notes that this famine was the consequence of the deliberate actions and policies of the Soviet Union.
3. Expresses its sympathy and extends its solidarity to the people of Ukraine on behalf of the people of Wales.
4. Calls on the Welsh Government to initiate a commemoration programme to remember the victims of the Holodomor and to raise awareness of the suffering of the people of Ukraine.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer. I'd like to start by saying how grateful I am to Jane Dodds and Sam Kurtz, who are co-submitting the motion today, and to Rhun ap Iorwerth, who will summate the debate we have this afternoon. I'm also grateful to Janet Finch-Saunders, to Jenny Rathbone, to Mark Isherwood, to Peter Fox and to Vikki Phillips—Vikki Howells—who also supported this motion.
It's important to discuss, and it's important to debate. It's important to remember, and it's important to educate and to learn. But it is also important not to repeat the mistakes of the past and to relive the horrors of the past. For many of us, and myself perhaps I'm speaking personally, being born 20 years after D-day, I grew up in the shadow of the second world war. I grew up in the shadow of listening to survivors speaking about the Holocaust. We learnt, at first-hand, what genocide means. I never thought that we would see genocide again, but we have. I bore witness to it in Rwanda and in the former Yugoslavia. We are seeing mass murder, industrial-scale murder, on our screens today, tonight, on a daily basis. It is not only unbelievable, but it is simply unacceptable that we continue to listen and to remember, but never to learn. What I hope we can do this afternoon is to learn about what happened in Ukraine 90 years ago, but also, in learning about what happened 90 years ago, the actions and consequences of what happened then echo down the years and resonate today. What happened 90 years ago is happening today.
Rwy'n ddiolchgar ichi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddweud fy mod yn ddiolchgar iawn i Jane Dodds a Sam Kurtz, sy'n cyd-gyflwyno'r cynnig heddiw, ac i Rhun ap Iorwerth, a fydd yn crynhoi'r ddadl a gawn y prynhawn yma. Rwy'n ddiolchgar hefyd i Janet Finch-Saunders, i Jenny Rathbone, i Mark Isherwood, i Peter Fox ac i Vikki Phillips—Vikki Howells—a gefnogodd y cynnig hwn yn ogystal.
Mae'n bwysig trafod, ac mae'n bwysig dadlau. Mae'n bwysig cofio, ac mae'n bwysig addysgu a dysgu. Ond mae hefyd yn bwysig peidio ag ailadrodd camgymeriadau'r gorffennol ac ail-fyw erchyllterau'r gorffennol. I lawer ohonom, ac efallai fy mod yn siarad ar fy rhan fy hun, gan imi gael fy ngeni 20 mlynedd ar ôl D-day, cefais fy magu yng nghysgod yr ail ryfel byd. Fe'm magwyd yng nghysgod gwrando ar oroeswyr yn siarad am yr Holocost. Cawsom ein dysgu yn uniongyrchol beth yw ystyr hil-laddiad. Ni feddyliais erioed y byddem yn gweld hil-laddiad eto, ond mae wedi digwydd. Bûm yn dyst iddo yn Rwanda ac yn yr hen Iwgoslafia. Rydym yn gweld llofruddiaeth dorfol, llofruddiaeth ar raddfa ddiwydiannol, ar ein sgriniau heddiw, heno, yn ddyddiol. Nid yn unig y mae'n anghredadwy, ond mae'n gwbl annerbyniol ein bod yn parhau i wrando ac i gofio, ond byth i ddysgu. Y prynhawn yma, rwy'n gobeithio y gallwn ddysgu am yr hyn a ddigwyddodd yn Wcráin 90 mlynedd yn ôl, ond hefyd, wrth ddysgu am yr hyn a ddigwyddodd 90 mlynedd yn ôl, mae gweithredoedd a chanlyniadau'r hyn a ddigwyddodd yr adeg honno'n adleisio ar hyd y blynyddoedd ac yn atseinio heddiw. Mae'r hyn a ddigwyddodd 90 mlynedd yn ôl yn digwydd heddiw.
At the end of this period, Stalin forced many Ukrainians, a million Ukrainian people, to leave their homes and their villages, and they were transported, forcibly removed, from Ukraine to Russia. That is happening today. It is happening again. And when we speak about genocide, and when we speak about human suffering, let us also remember that none of these things were an accident. They were the consequence of a deliberate choice. Stalin decided that he would commit genocide against the Ukrainian people. The harvest was good. There was no crisis in the harvest in those years, 90 years ago. There was no shortage of grain, shortage of seeds, shortage of supplies. They had enough food to feed themselves and to become known as the bread basket of Europe and of the world. The crisis happened and millions of people died because Stalin sought to eradicate the Ukrainian nation and the Ukrainian people, and we know that he was not alone in mass murder, because, several thousand kilometres away from where he was sitting, there was another dictator planning the same activity against Europeans, against the Jews of Europe. We have seen genocide in Europe, and we must learn, and not simply remember, and learn that it should never happen again.
When you look at the systematic way in which the Soviet Government worked to ensure that people starved—villages were blocked, villages were prevented, from accessing the food that was all around them. We saw that starvation was used as a deliberate act of a Government to terrorise a people, and then think about what is happening on the coast today, the southern coast of Ukraine today, where siege mentality and a siege is used against people today. Again, we hear the echoes down the years.
The goal was to crush the resistance of the Ukrainian people to both collectivisation, but also to total incorporation into the USSR—the extinction of the Ukrainian nation. And all those who opposed Stalin were liquidated, starved to death as a deliberate act of Government. And it is important that we bear witness to such genocide and to speak the truth about what happens. We remember that this week, here in our Parliament. The work of Gareth Jones in exposing what happened was central to teaching the world about what happened in those days, and I think we're all grateful to the national library and to Martin Shipton for writing and for ensuring that people hear the words of Gareth Jones again down the years. He saw at first-hand the famine. He saw people desperate with hunger, and he reported the full magnitude of human suffering.
'I walked along through villages and 12 collective farms. Everywhere was the cry, "There is no bread. We are dying"',
and those words spread across the world, not only across Europe, but across to the United States as well, so people were to know about what happened. [Interruption.] I will take an intervention.
Ar ddiwedd y cyfnod hwn, gorfododd Stalin lawer o bobl Wcráin, miliwn o bobl Wcráin, i adael eu cartrefi a'u pentrefi, a chawsant eu cludo, eu gorfodi drwy rym, i fynd o Wcráin i Rwsia. Mae hynny'n digwydd heddiw. Mae'n digwydd eto. A phan siaradwn am hil-laddiad, a phan siaradwn am ddioddefaint dynol, gadewch inni gofio hefyd nad oedd yr un o'r pethau hyn yn ddamweiniol. Canlyniad i ddewis bwriadol oeddent. Penderfynodd Stalin y byddai'n cyflawni hil-laddiad yn erbyn pobl Wcráin. Roedd y cynhaeaf yn dda. Nid oedd argyfwng gyda'r cynhaeaf yn y blynyddoedd hynny, 90 mlynedd yn ôl. Nid oedd prinder grawn, prinder hadau, prinder cyflenwadau. Roedd ganddynt ddigon o fwyd i fwydo eu hunain ac i gael eu hadnabod fel basged fara Ewrop a'r byd. Digwyddodd yr argyfwng a bu farw miliynau o bobl oherwydd bod Stalin wedi ceisio dileu gwlad Wcráin a phobl Wcráin, a gwyddom nad ef oedd yr unig un a gyflawnodd lofruddiaeth dorfol, oherwydd, sawl mil cilometr oddi wrtho, roedd unben arall yn cynllunio'r un weithred yn erbyn Ewropeaid, yn erbyn Iddewon Ewrop. Rydym wedi gweld hil-laddiad yn Ewrop, a rhaid inni ddysgu, ac nid cofio'n unig, a dysgu na ddylai byth ddigwydd eto.
Pan edrychwch ar y ffordd systematig y gweithiodd y Llywodraeth Sofietaidd i sicrhau bod pobl yn newynu—cafodd pentrefi eu rhwystro, cafodd pentrefi eu hatal rhag cael y bwyd a oedd ym mhobman o'u cwmpas. Gwelsom fod newyn yn cael ei ddefnyddio fel gweithred fwriadol gan Lywodraeth i godi arswyd ar bobl, ac yna meddyliwch am yr hyn sy'n digwydd ar yr arfordir heddiw, arfordir deheuol Wcráin heddiw, lle defnyddir meddylfryd gwarchae a gwarchae yn erbyn pobl heddiw. Unwaith eto, clywn atsain ar draws y blynyddoedd.
Y nod oedd chwalu gwrthsafiad pobl Wcráin yn erbyn cyfunoliad, a hefyd yn erbyn cael eu hymgorffori'n llwyr yn rhan o Undeb y Gweriniaethau Sofiet Sosialaidd—difodiant cenedl Wcráin. A châi pawb a wrthwynebai Stalin eu diddymu, eu llwgu i farwolaeth fel gweithred fwriadol gan Lywodraeth. Ac mae'n bwysig ein bod yn agor ein llygaid i hil-laddiad o'r fath ac yn siarad y gwir am yr hyn sy'n digwydd. Cofiwn hynny yr wythnos hon, yma yn ein Senedd. Roedd gwaith Gareth Jones yn datgelu'r hyn a ddigwyddodd yn ganolog i addysgu'r byd am yr hyn a ddigwyddodd yn y dyddiau hynny, a chredaf ein bod i gyd yn ddiolchgar i'r llyfrgell genedlaethol ac i Martin Shipton am ysgrifennu ac am sicrhau bod pobl yn clywed geiriau Gareth Jones eto ar draws y blynyddoedd. Gwelodd y newyn â'i lygaid ei hun. Gwelodd bobl mewn newyn enbyd, ac adroddodd am ddioddefaint dynol yn ei helaethder.
'Cerddais drwy bentrefi a 12 fferm gyfunol. Ym mhobman, y gri oedd, "Nid oes bara. Rydym yn marw"',
ac ymledodd y geiriau hynny ar draws y byd, nid yn unig ar draws Ewrop, ond draw i'r Unol Daleithiau hefyd, felly daeth pobl i wybod am yr hyn a ddigwyddodd. [Torri ar draws.] Fe wnaf dderbyn ymyriad.
I'm very sad to say that I knew very little about this terrible famine that was imposed and caused by the Soviet regime in Ukraine until fairly recently, when I took the opportunity to watch the film, Mr Jones, which very well depicted the terrible situation that people endured, the death, the misery, but also the heroic efforts of a Welshman, from Barry, using his journalism to make sure that the message got out. Do you agree with me that one thing that we do need to ensure here in Wales for all future generations is to promote the work of decent journalists like Gareth Jones and to make sure that our children, our future generations, don't have the opportunity to miss the importance of these sorts of events in our history that we must make sure that we learn from? Because I certainly knew nothing about it. I went through the Welsh education system and heard nothing. We must not let that happen again.
Mae'n ddrwg iawn gennyf ddweud nad oeddwn yn gwybod fawr ddim am y newyn ofnadwy hwn a achoswyd gan y gyfundrefn Sofietaidd yn Wcráin tan yn weddol ddiweddar, pan gefais gyfle i wylio'r ffilm, Mr Jones, a oedd yn darlunio'n dda iawn y sefyllfa ofnadwy a ddioddefodd pobl, y marwolaethau, y dioddefaint, ond hefyd ymdrechion arwrol Cymro o'r Barri a ddefnyddiodd ei newyddiaduraeth i wneud yn siŵr fod y neges yn cael ei chlywed. A ydych yn cytuno â mi mai un peth y mae angen inni ei sicrhau yma yng Nghymru ar gyfer holl genedlaethau'r dyfodol yw hyrwyddo gwaith newyddiadurwyr da fel Gareth Jones a sicrhau nad yw ein plant, cenedlaethau'r dyfodol, yn cael cyfle i fethu gweld pwysigrwydd y mathau hyn o ddigwyddiadau yn ein hanes y mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn dysgu ohonynt? Oherwydd yn sicr nid oeddwn yn gwybod dim amdano. Euthum drwy system addysg Cymru ac ni chlywais ddim. Rhaid inni beidio â gadael i hynny ddigwydd eto.
Can I say I absolutely agree with the point that Darren Millar is making? And of course it's no accident, because what Stalin did, having committed genocide, was to ban information and to conceal his actions in Ukraine. And the ban on information that was instigated by the Soviet Government in 1933, I think it was, was in place until 1987. And it is little wonder, when people seek to commit these acts of terror against a population, that they then seek to conceal their actions and conceal their part in those actions. We saw the same thing happen across occupied Europe in 1944 and 1945. And it was important—[Interruption.]
A gaf fi ddweud fy mod yn cytuno'n llwyr â'r pwynt y mae Darren Millar yn ei wneud? Ac wrth gwrs, nid damwain yw hynny, gan mai'r hyn a wnaeth Stalin, ar ôl cyflawni hil-laddiad, oedd gwahardd gwybodaeth a chuddio ei weithredoedd yn Wcráin. Ac arhosodd y gwaharddiad ar wybodaeth a gychwynnwyd gan y Llywodraeth Sofietaidd yn 1933, rwy'n credu, yn ei le tan 1987. Ac nid yw'n syndod, pan fydd pobl yn ceisio cyflawni'r gweithredoedd arswydus hyn yn erbyn poblogaeth, eu bod wedyn yn ceisio cuddio eu gweithredoedd a chuddio eu rhan yn y gweithredoedd hynny. Gwelsom yr un peth yn digwydd ar draws Ewrop yn 1944 a 1945. Ac roedd yn bwysig—[Torri ar draws.]
I'd just like to say that the role of journalists in uncovering these dreadful acts of genocide is absolutely crucial. And would you agree also that the death of Shireen Abu Akleh in Palestine, apparently by Israeli forces, is another example of how journalists risk their lives to report what is going on? And obviously that is an everyday occurrence amongst journalists from across the world in Ukraine.
Hoffwn ddweud bod rôl newyddiadurwyr yn datgelu'r gweithredoedd hil-laddol ofnadwy hyn yn gwbl allweddol. Ac a fyddech yn cytuno hefyd fod marwolaeth Shireen Abu Akleh ym Mhalesteina, gan luoedd Israel yn ôl pob tebyg, yn enghraifft arall o'r modd y mae newyddiadurwyr yn peryglu eu bywydau er mwyn adrodd ar beth sy'n digwydd? Ac yn amlwg, mae'n digwydd bob dydd ymhlith newyddiadurwyr o bob cwr o'r byd yn Wcráin.
The right that we have today to discuss in safety and freedom these matters is a right that we should never take for granted. Our ability to have this debate is rooted in our knowledge and our information, and one of the great terrors that I feel today is that, whereas we've always disagreed sometimes across the Chamber in different parties and places about our interpretation of history and our knowledge of history, we've always agreed on where history starts and what history is. What we see today is a perversion of history in all sorts of different ways, and I hope that there will continue in this Chamber at least to be an agreement on the facts and to interpret those facts potentially in different ways. But the role of journalism down the years has always been central to our understanding of history and our understanding of what happens. And that is especially true, of course, in those parts of the world where there are dictatorships and where there are attacks on the civilian population.
I'll seek to bring my remarks to a close, Deputy Presiding Officer. In 2006, the Ukrainian Parliament declared this to be a genocide. This was a deliberate attempt to destroy a country and a nation. The famine was followed by the deportations, which was an attempt, again, to destroy the Ukrainian people. What I hope we will be able to do today is to remember those actions, to remember this suffering, and I hope that in doing so we will again seek to renew our commitment to the people of Ukraine. The Counsel General has spoken passionately and movingly about his family and their experience over the past few months. I know that he will continue to tell his family and others in Ukraine of our support for their struggle today. And I hope that what may be born from our conversation this afternoon and from our experience at this time is a renewed link between our peoples, and a renewed commitment to remember, but not only to remember, but to learn. Thank you.
Mae'r hawl sydd gennym heddiw i drafod y materion hyn mewn diogelwch a rhyddid yn hawl na ddylem byth ei chymryd yn ganiataol. Mae ein gallu i gael y ddadl hon wedi'i wreiddio yn ein gwybodaeth, ac un o'r ofnau mawr a deimlaf heddiw—er ein bod bob amser wedi anghytuno weithiau ar draws y Siambr mewn gwahanol bleidiau a mannau am ein dehongliad o hanes a'n gwybodaeth am hanes, rydym bob amser wedi cytuno ynglŷn â lle mae hanes yn dechrau a beth yw hanes. Yr hyn a welwn heddiw yw gwyrdroi hanes mewn pob math o wahanol ffyrdd, ac rwy'n gobeithio y byddwn yn parhau i gytuno ar y ffeithiau o leiaf yn y Siambr hon, ac yn dehongli'r ffeithiau hynny mewn ffyrdd gwahanol o bosibl. Ond mae rôl newyddiaduraeth ar hyd y blynyddoedd bob amser wedi bod yn ganolog i'n dealltwriaeth o hanes a'n dealltwriaeth o'r hyn sy'n digwydd. Ac mae hynny'n arbennig o wir, wrth gwrs, yn y rhannau o'r byd lle mae unbenaethau a lle y ceir ymosodiadau ar y boblogaeth sifil.
Fe geisiaf ddod â fy sylwadau i ben, Ddirprwy Lywydd. Yn 2006, datganodd Senedd Wcráin mai hil-laddiad oedd hyn. Roedd yn ymgais fwriadol i ddinistrio gwlad a chenedl. Dilynwyd y newyn gan yr alltudiaethau, a oedd yn ymgais, unwaith eto, i ddinistrio pobl Wcráin. Rwy'n gobeithio heddiw y gallwn gofio'r gweithredoedd hynny, cofio'r dioddefaint, a gobeithio, drwy wneud hynny, y gallwn unwaith eto adnewyddu ein hymrwymiad i bobl Wcráin. Mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi siarad yn angerddol ac yn deimladwy am ei deulu a'u profiad dros y misoedd diwethaf. Gwn y bydd yn parhau i ddweud wrth ei deulu ac eraill yn Wcráin am ein cefnogaeth i'w brwydr heddiw. A gobeithio mai'r hyn a allai ddeillio o'n sgwrs y prynhawn yma ac o'n profiad ar yr adeg hon yw cyswllt o'r newydd rhwng ein pobl, ac ymrwymiad o'r newydd i gofio, ac nid yn unig i gofio, ond i ddysgu hefyd. Diolch.
I'm grateful to the Member for Blaenau Gwent for tabling this timely and important debate, as it comes in a week when Russia has celebrated victory day on 9 May, the day that the united Union of Soviet Socialist Republics, or USSR, achieved victory over Nazi Germany and the end of the second world war with fellow allied countries. This display of military might through parades acts as a muscle flex towards the North Atlantic Treaty Organization, and as a chest-beating exercise to reassure its own citizens that mother Russia is still able to act unchecked.
In Soviet times, victory day was used to mark both the defeat of fascism and the perceived strength and virtues of communism. Thankfully, before the end of the twentieth century, communism was found out as the dangerous ideology that many now see it as, an ideology that left millions of Soviets living under draconian rules, with their liberty lost and millions more dead, having been sent to gulags. Some of us in this Chamber are young enough not to have lived through eastern and western blocs of Europe—indeed, I was born some 12 days before the dissolution of the Soviet Union—but when, in the words of Churchill,
'From Stettin in the Baltic to Trieste in the Adriatic, an iron curtain has descended across the continent',
we must remember this time.
However, the current events that are taking place in Ukraine, events that the west have long been warned about, are certainly making us realise the danger that a rogue state with an unpredictable leader pose to the peace that many of us have taken for granted for a generation, which the Member for Blaenau Gwent has referenced. Ninety years ago, the Holodomor showed the devastating impact that a power-hungry leader, desperate to cling on to power, can wield if his power goes unchecked. The Member for Blaenau Gwent has already spoken about the devastating impact that this famine had on the people living in Soviet Ukraine in the 1930s.
If we fail to present a united front against Putin's current illegal war in the region, many in Ukraine and further afield will be at risk again. Of course, this Senedd has shown its clear commitment to stand with Ukraine. The UK Government has been one of the leading western nations in arming and supporting the Ukrainian military, and this Senedd rightly urged the UK Government to go further in supporting Ukrainian refugees. To see a British Prime Minister walk the streets of Kyiv alongside President Zelenskyy, and be the first western leader to address the Ukrainian Parliament, shows that the support our nation has provided Ukraine and its sovereign people has been gratefully received.
Like others in this Siambr and across Wales, I have relatives born outside of these islands, and I know from them first-hand the devastation that war can bring. This is why it is imperative that these same mistakes made during the first half of the twentieth century are not repeated less than 100 years on. And it is through the language we use that we can and must start to do better. Too often, the phrases 'far right' and 'far left' are used when referring to those with whom some may disagree. To use these descriptions in such a throwaway manner does a disservice to those who perished under the rule of real far right and far left authoritarian regimes and dictatorships. The far right is what we witnessed in Nazi Germany and Spain during the 1930s and 1940s. The far left is what we saw in the Soviet Union, where deliberate actions led to the horrific Holodomor or terror famine, leading to the death of some six million Ukrainian people. These regimes murdered many millions of their own people, people whose only crimes were not conforming to the warped ideologies of their leaders.
With the language used on social media still going unchecked and the spread of hatred and abuse becoming far too common, it is important that we as politicians step up and commit to becoming more aware of the language that we use. Some have taken to social media to question why the Senedd is debating this today. As a co-sponsor of this debate, I tell them here and now that it is incumbent on all of us to do better, to be better. By acknowledging the Holodomor and the appalling way the Soviet Union murdered their own people, we keep the crimes of yesteryear close to the forefront of our mind, as those who cannot remember the past are condemned to repeat it. Diolch.
Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod dros Flaenau Gwent am gyflwyno'r ddadl amserol a phwysig hon, gan ei bod yn digwydd mewn wythnos pan fo Rwsia wedi dathlu diwrnod buddugoliaeth ar 9 Mai, y diwrnod y sicrhaodd Undeb y Gweriniaethau Sofiet Sosialaidd fuddugoliaeth dros yr Almaen Natsïaidd a diwedd yr ail ryfel byd gyda'r gwledydd cynghreiriol eraill. Mae'r arddangosiad hwn o rym milwrol drwy orymdeithiau yn ffordd o ddangos cryfder yn erbyn y Sefydliad Cytuniad Gogledd Iwerydd, ac fel ymarfer curo'r frest i dawelu meddwl ei dinasyddion ei hun fod y fam Rwsia'n dal i allu gweithredu'n ddilyffethair.
Yn y cyfnod Sofietaidd, defnyddiwyd y diwrnod buddugoliaeth i nodi trechu ffasgaeth, a chryfder a rhinweddau canfyddedig comiwnyddiaeth. Diolch byth, cyn diwedd yr ugeinfed ganrif, canfuwyd bod comiwnyddiaeth yn ideoleg beryglus a dyna sut y mae llawer yn ei gweld erbyn hyn, ideoleg a adawodd filiynau o'r bobl Sofietaidd yn byw o dan reolau didostur, wedi colli eu rhyddid a miliynau'n fwy wedi marw, ar ôl cael eu hanfon i'r gwlagau. Mae rhai ohonom yn y Siambr hon yn ddigon ifanc i beidio â bod wedi byw drwy flociau dwyreiniol a gorllewinol Ewrop—yn wir, fe'm ganwyd tua 12 diwrnod cyn diddymu'r Undeb Sofietaidd—ond pan ddigwyddodd yr hyn a ddisgrifiodd Churchill fel hyn:
'O Stettin yn y Baltig i Trieste yn yr Adriatig, mae llen haearn wedi disgyn ar draws y cyfandir',
rhaid inni gofio'r adeg honno.
Fodd bynnag, mae'r digwyddiadau yn Wcráin ar hyn o bryd, digwyddiadau y mae'r gorllewin wedi rhybuddio yn eu cylch ers tro byd, yn sicr yn gwneud inni sylweddoli'r perygl y mae gwladwriaeth amheus gydag arweinydd anwadal yn ei greu i'r heddwch y mae llawer ohonom wedi'i gymryd yn ganiataol ers cenhedlaeth, ac y cyfeiriodd yr Aelod dros Flaenau Gwent ato. Naw deg mlynedd yn ôl, dangosodd yr Holodomor yr effaith ddinistriol y gall arweinydd sy'n awchu am bŵer, sy'n ysu i ddal ei afael ar bŵer, ei chreu os na chaiff ei rwystro. Mae'r Aelod dros Flaenau Gwent eisoes wedi sôn am yr effaith ddinistriol a gafodd y newyn hwn ar y bobl a oedd yn byw yn Wcráin Sofietaidd yn y 1930au.
Os nad ydym yn unedig yn erbyn rhyfel anghyfreithlon Putin yn y rhan honno o'r byd, bydd llawer yn Wcráin a thu hwnt mewn perygl eto. Wrth gwrs, mae'r Senedd hon wedi dangos ei hymrwymiad clir i sefyll gydag Wcráin. Mae Llywodraeth y DU wedi bod yn un o'r gwledydd gorllewinol a arweiniodd ar arfogi a chefnogi lluoedd milwrol Wcráin, ac fe wnaeth y Senedd hon yn iawn i annog Llywodraeth y DU i fynd ymhellach i gefnogi ffoaduriaid o Wcráin. Mae gweld Prif Weinidog Prydain yn cerdded strydoedd Kyiv wrth ochr yr Arlywydd Zelenskyy, ac yn arweinydd gorllewinol cyntaf i annerch Senedd Wcráin, yn dangos bod y gefnogaeth y mae ein gwlad wedi'i rhoi i Wcráin a'i phobl sofran wedi cael croeso.
Fel eraill yn y Siambr hon a ledled Cymru, mae gennyf berthnasau a anwyd y tu allan i'r ynysoedd hyn, a gwn ganddynt hwy yn uniongyrchol am y dinistr y gall rhyfel ei achosi. Dyna pam y mae'n hanfodol nad yw'r un camgymeriadau a wnaed yn ystod hanner cyntaf yr ugeinfed ganrif yn cael eu hailadrodd lai na 100 mlynedd yn ddiweddarach. Fe ddylem ac fe allwn ddechrau gwneud yn well drwy'r iaith a ddefnyddiwn. Yn rhy aml, defnyddir yr ymadroddion 'asgell dde eithafol' ac 'asgell chwith eithafol' wrth gyfeirio at y rhai yr ydym yn anghytuno â hwy. Mae defnyddio'r disgrifiadau hyn mewn modd mor ddifeddwl yn gwneud anghymwynas â'r rhai a fu farw o dan reolaeth cyfundrefnau ac unbenaethau awdurdodaidd asgell dde eithafol ac asgell chwith eithafol go iawn. Yr asgell dde eithafol yw'r hyn a welsom yn yr Almaen Natsïaidd ac yn Sbaen yn ystod y 1930au a'r 1940au. Yr asgell chwith eithafol yw'r hyn a welsom yn yr Undeb Sofietaidd, lle'r arweiniodd camau bwriadol at yr Holodomor erchyll neu'r newyn arswydus, gan arwain at farwolaeth tua chwe miliwn o bobl Wcráin. Llofruddiodd y cyfundrefnau hyn filiynau lawer o'u pobl eu hunain, pobl a oedd yn euog o ddim byd mwy na methu cydymffurfio ag ideolegau gwyrdroëdig eu harweinwyr.
Gyda'r iaith a ddefnyddir ar y cyfryngau cymdeithasol yn dal i ddigwydd heb ei hatal a lledaeniad casineb a chamdriniaeth yn dod yn llawer rhy gyffredin, mae'n bwysig ein bod ni fel gwleidyddion yn gwneud yn well ac yn ymrwymo i ddod yn fwy ymwybodol o'r iaith a ddefnyddiwn. Mae rhai wedi troi at y cyfryngau cymdeithasol i gwestiynu pam y mae'r Senedd yn trafod hyn heddiw. Fel cyd-noddwr y ddadl hon, dywedaf wrthynt yma nawr ei bod yn ddyletswydd ar bob un ohonom i wneud yn well, i fod yn well. Drwy gydnabod yr Holodomor a'r ffordd warthus yr aeth yr Undeb Sofietaidd ati i lofruddio eu pobl eu hunain, rydym yn cadw troseddau ddoe yn agos at flaen ein meddyliau, gan fod y rhai na allant gofio'r gorffennol wedi'u condemnio i'w ailadrodd. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.
I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and I'd like to thank Alun Davies for bringing this important debate to Senedd Cymru and to thank all Members who have contributed. We are all acutely aware of the current tragedy that is unfolding in Ukraine, and we have discussed this many times in recent weeks. However, it is also important for us to reflect on times in the past when actions have been pursued that have undermined our common humanity.
We regularly commemorate experiences of genocide and atrocities in this Siambr and across Wales, but we've not devoted significant time in recent years to talk about Holodomor. But my colleague the Counsel General, Mick Antoniw, has of course regularly drawn our attention to the suffering visited upon the Ukrainian people during the Holodomor, and I do welcome today the strong cross-party submission of this motion and engagement in the debate.
The ninetieth anniversary of these atrocities and the current focus on Ukraine provides an important stimulus for us to shine a light on the injustices of the past and to seek to avoid history repeating itself—as Alun Davies has said, not just to listen and remember, but to learn.
One of the few western journalists who reported on the famine in Ukraine and its causes was the Welshman, Gareth Jones. He was from Barry and he is buried in the Merthyr Dyfan cemetery. He was honoured locally, led by Barry Town Council, and a plaque will be placed over his grave or in the vicinity. He is still considered a hero in Ukraine and we must start to raise awareness of his warnings from today.
Gareth Jones was an eyewitness to the suffering in Ukraine, and told the truth about the horror he found. Initially, his stories were widely published, but by all accounts he was quickly ostracised and moved into the journalistic wilderness, and there is much we will learn about that and the reasons why, I'm sure, at the event that is taking place here at the Senedd tomorrow, commemorating Gareth Jones, sponsored by Mick Antoniw, and of course this all-important digitalisation of the archives by the National Library of Wales. I do hope that many Members will attend, to learn more about one of our often overlooked Welsh heroes.
The international media has changed dramatically since Gareth Jones was a journalist, and it's much easier for us to see with our own eyes the barbaric actions that Putin has taken in Ukraine. However, it is still crucial that we bear witness to the hardship of the Ukrainian people, and do whatever we can to ensure their rights are upheld. The UK Government has done much to hold out the hand of friendship to the Ukrainian Government, and we support them wholeheartedly in this endeavour. And the Welsh Government has contributed £4 million to the Disasters Emergency Committee Ukraine appeal, submitted medical aid amongst other efforts in Ukraine and the region, and we are supporting Ukrainians themselves to come to safety in our nation of sanctuary.
I'm not going to rehearse our work to support Ukrainian visa holders, because this is about commemorating the past, but I will just say that we are thinking very carefully about how we can support Ukrainians arriving here to record what they've experienced as part of the war crimes investigations. We will not turn away from those who have suffered, as happened during Holodomor.
It's clear that the deliberate actions of the Soviet Union, in forced collectivisation of land and seizure of resources, played a critical role in causing the famine. As Gareth Jones coined at the time, and I quote:
'I would look upon the children with their distorted limbs and feel the tragedy of that man-made famine which had the country in its grip.'
The Welsh connection to the Ukrainian people goes back a long way. Well before Holodomor, John Hughes travelled to Donetsk to establish an ironworks and collieries, as part of what was then called Hughesovka. We now see that city of over 1 million inhabitants under bombardment, and our heartfelt sympathies are with its residents. Gareth Jones's family history is relevant here. His mother, Annie Gwen Jones, was actually a governess to John Hughes's children in Donetsk, and it was her stories of Ukraine that inspired Gareth Jones, her son, to visit when he was old enough. She was a graduate of Aberystwyth University like her son, was a magistrate and secretary of Cardiff and District Women's Suffrage Society, and is really well honoured, as her son is, in the town of Barry. Even in the establishment of this Siambr, there are connections with Ukraine in the Heart of Wales, which sits in the floor at the centre of our Parliament. It was created by Alexander Beleschenko, a Swansea-based artist born to Ukrainian parents.
We've all been awed by the bravery of the Ukrainian people during the current conflict. During the Holodomor, the suffering must have been immense, but Gareth Jones reported on the fortitude of the people, who asked not to be pitied because people in other parts had things even worse. Ukrainians have demonstrated again and again that they have the right to determine their own future, and they will find solidarity here in Wales.
Before this conflict, Wales was home to around 500 Ukrainians, but we shortly expect to be home to more than 10 times that number. We will welcome them and learn from their experiences to strengthen our communities. Whilst it is clear to the Welsh public that Putin has attacked a sovereign nation, the deeper historic injustices caused by Stalin, such as the Holodomor, are not as well understood. I'm happy to commit the Welsh Government to raise awareness and commemorate the tragedy that occurred in Ukraine 90 years ago. We will remember the victims and encourage greater solidarity with the Ukrainians who are now finding sanctuary in Wales.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i Alun Davies am ddod â'r ddadl bwysig hon i Senedd Cymru a diolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu. Rydym i gyd yn ymwybodol iawn o'r drasiedi sy'n datblygu ar hyn o bryd yn Wcráin, ac rydym wedi trafod hyn droeon yn ystod yr wythnosau diwethaf. Fodd bynnag, mae hefyd yn bwysig inni fyfyrio ar adegau yn y gorffennol pan wnaed pethau a danseiliodd ein dynoliaeth gyffredin.
Rydym yn coffáu profiadau o hil-laddiad ac erchyllterau yn y Siambr hon a ledled Cymru yn rheolaidd, ond ni wnaethom neilltuo amser sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf i siarad am Holodomor. Ond wrth gwrs, mae fy nghyd-Aelod, y Cwnsler Cyffredinol, Mick Antoniw, wedi tynnu ein sylw ar sawl achlysur at ddioddefaint pobl Wcráin yn ystod yr Holodomor, ac rwy'n croesawu'r gefnogaeth drawsbleidiol gref i'r cynnig hwn heddiw, a'r cyfraniadau i'r ddadl.
Mae naw deg mlwyddiant yr erchyllterau hyn a'r ffocws presennol ar Wcráin yn ysgogiad pwysig inni daflu goleuni ar anghyfiawnderau'r gorffennol a cheisio osgoi ailadrodd hanes—fel y dywedodd Alun Davies, nid gwrando a chofio yn unig, ond dysgu hefyd.
Un o'r ychydig newyddiadurwyr gorllewinol a adroddodd ar y newyn yn Wcráin a'i achosion oedd y Cymro, Gareth Jones. Roedd yn dod o'r Barri ac mae wedi'i gladdu ym mynwent Merthyr Dyfan. Cafodd ei anrhydeddu'n lleol, dan arweiniad Cyngor Tref y Barri, a bydd plac yn cael ei osod uwchben ei fedd neu yn y cyffiniau. Mae'n dal i gael ei ystyried yn arwr yn Wcráin a rhaid inni ddechrau codi ymwybyddiaeth o'i rybuddion heddiw.
Roedd Gareth Jones yn dyst i'r dioddefaint yn Wcráin, ac fe ddywedodd y gwir am yr arswyd a ganfu. I ddechrau, cyhoeddwyd ei straeon yn eang, ond yn ôl y sôn cafodd ei wrthod yn gyflym a'i anfon i'r anialwch newyddiadurol, ac mae llawer y byddwn yn ei ddysgu am hynny a'r rhesymau pam, rwy'n siŵr, yn y digwyddiad yma yn y Senedd yfory, i goffáu Gareth Jones, a noddir gan Mick Antoniw, a digideiddio hollbwysig yr archifau gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru. Rwy'n gobeithio y bydd llawer o'r Aelodau'n bresennol, i ddysgu mwy am un o'n harwyr o Gymru sy'n aml heb gael y sylw y dylai fod wedi'i gael.
Mae'r cyfryngau rhyngwladol wedi newid yn ddramatig ers yr adeg yr oedd Gareth Jones yn newyddiadurwr, ac mae'n llawer haws inni weld â'n llygaid ein hunain y gweithredoedd barbaraidd y mae Putin wedi'u cyflawni yn Wcráin. Fodd bynnag, mae'n dal yn hanfodol ein bod yn tystio i galedi pobl Wcráin, ac yn gwneud popeth a allwn i warchod eu hawliau. Mae Llywodraeth y DU wedi gwneud llawer i estyn llaw cyfeillgarwch i Lywodraeth Wcráin, ac rydym yn eu cefnogi'n llwyr yn hynny o beth. Ac mae Llywodraeth Cymru wedi cyfrannu £4 miliwn at apêl Wcráin y Pwyllgor Argyfwng Trychinebau, wedi darparu cymorth meddygol ymhlith ymdrechion eraill yn Wcráin a'r rhanbarth, ac rydym yn cefnogi Wcreiniaid eu hunain i ddod i ddiogelwch ein cenedl noddfa.
Nid wyf yn mynd i ailadrodd yr hyn a wnawn i gefnogi deiliaid fisâu o Wcráin, oherwydd coffáu'r gorffennol a wnawn heddiw, ond rwyf am ddweud ein bod yn meddwl yn ofalus iawn ynglŷn â sut y gallwn gynorthwyo Wcreiniaid sy'n cyrraedd yma i gofnodi'r hyn y maent wedi'i brofi yn rhan o'r ymchwiliadau i droseddau rhyfel. Ni fyddwn yn troi cefn ar y rhai sydd wedi dioddef, fel a ddigwyddodd yn ystod Holodomor.
Mae'n amlwg fod gweithredoedd bwriadol yr Undeb Sofietaidd, wrth gyfunoli tir ac atafaelu adnoddau, wedi chwarae rhan allweddol yn achosi'r newyn. Fel y dywedodd Gareth Jones ar y pryd:
'Edrychwn ar y plant â'u coesau a'u breichiau afluniedig a theimlo trychineb y newyn a grëwyd gan ddynion a afaelodd am y wlad.'
Mae'r cysylltiad Cymreig â phobl Wcráin yn mynd yn ôl yn bell. Ymhell cyn Holodomor, teithiodd John Hughes i Donetsk i sefydlu gwaith haearn a glofeydd, yn rhan o'r hyn a elwid ar y pryd yn Hughesovka. Yn awr, gwelwn y ddinas honno sydd â dros 1 filiwn o drigolion yn cael ei bomio, ac mae ein calonnau'n gwaedu dros ei thrigolion. Mae hanes teulu Gareth Jones yn berthnasol yma. Roedd ei fam, Annie Gwen Jones, yn athrawes gartref i blant John Hughes yn Donetsk, a'i straeon am Wcráin a ysbrydolodd Gareth Jones, ei mab, i ymweld pan oedd yn ddigon hen. Graddiodd hithau o Brifysgol Aberystwyth fel ei mab, ac roedd yn ynad ac yn ysgrifennydd Cymdeithas Pleidlais i Fenywod Caerdydd a'r Cylch, ac mae'n cael ei hanrhydeddu'n fawr, fel ei mab, yn nhref y Barri. Hyd yn oed wrth sefydlu'r Siambr hon, ceir cysylltiadau ag Wcráin yn Calon Cymru, sydd yn y llawr yng nghanol ein Senedd. Fe'i crëwyd gan Alexander Beleschenko, artist o Abertawe a anwyd i rieni o Wcráin.
Syfrdanwyd pawb ohonom gan ddewrder pobl Wcráin yn ystod y gwrthdaro presennol. Yn ystod yr Holodomor, mae'n rhaid bod y dioddefaint yn aruthrol, ond adroddodd Gareth Jones am ddewrder y bobl, a ofynnodd am beidio â chael neb yn tosturio wrthynt am fod pobl mewn rhannau eraill wedi dioddef hyd yn oed yn waeth. Mae Wcreiniaid wedi dangos dro ar ôl tro fod ganddynt hawl i benderfynu eu dyfodol eu hunain, a byddwn yn sefyll gyda hwy yma yng Nghymru.
Cyn y gwrthdaro hwn, roedd Cymru'n gartref i oddeutu 500 o Wcreiniaid, ond cyn bo hir disgwyliwn fod yn gartref i fwy na 10 gwaith y nifer hwnnw. Byddwn yn eu croesawu ac yn dysgu o'u profiadau i gryfhau ein cymunedau. Er ei bod yn amlwg i'r cyhoedd yng Nghymru fod Putin wedi ymosod ar genedl sofran, nid yw'r anghyfiawnderau hanesyddol dyfnach a achoswyd gan Stalin, megis yr Holodomor, mor gyfarwydd i bobl. Rwy'n hapus i ymrwymo Llywodraeth Cymru i godi ymwybyddiaeth a chofio'r drasiedi a ddigwyddodd yn Wcráin 90 mlynedd yn ôl. Fe gofiwn y dioddefwyr ac annog mwy o undod â'r bobl o Wcráin sydd bellach yn cael noddfa yng Nghymru.
Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl.
I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd, i bawb sydd wedi gwneud sylwadau mor feddylgar heddiw, a diolch am yr ymrwymiad yna gan y Gweinidog. Dwi'n falch ein bod ni fel Senedd yn gallu mynegi mewn ffordd mor unedig ein cydymdeimlad a'n solidariaeth ni efo pobl Wcráin wrth inni nodi 90 mlynedd ers yr Holodomor, sy'n cael ei alw'r 'newyn mawr' yn aml, ond, wrth gwrs, mae'r defnydd o'r gair 'newyn' yna'n awgrymu rhywbeth naturiol, pan ydyn ni'n gwybod yn iawn mai canlyniad i bolisi oedd hyn, y polisi o gyfunoleiddio neu collectivisation, a phenderfyniadau gwleidyddol a'u hanelwyd un ai'n bennaf neu yn llwyr at Wcráin.
Pan orchmynnodd Stalin gyfunoleiddio, Wcráin oedd y lle y daeth o ar draws y gwrthwynebiad mwyaf iddo fo, a'r lle y cafodd y polisi wedyn ei orfodi fwyaf ynddo fo yn fwyaf llym. Er bod newyn eang mewn ardaloedd eraill o'r Undeb Sofietaidd hefyd, yn Wcráin oedd y nifer uchaf o farwolaethau, wrth i'r wladwriaeth Sofietaidd gymryd miliynau o dunelli o rawn oddi arnyn nhw. Dydyn ni ddim yn gwybod faint yn union o bobl fu farw yn ystod yr Holodomor. Fel cyfaddefodd Khrushchev yn ei hunangofiant o, doedd na neb yn cyfri—no-one was keeping count. Ond mae'r hanesydd Robert Conquest yn defnyddio data o'r cyfrifiad Sofietaidd, yn amcangyfrif bod efallai 5 miliwn o bobl Wcráin wedi marw o ganlyniad. Mae'n amhosib dirnad y peth. Mi gafodd pentrefi cyfan eu dileu, fel rydyn ni wedi clywed, dinasoedd a ffyrdd yn frith o gyrff y rhai a adawodd eu pentrefi i chwilio am fwyd ond fu farw ar eu taith. Mi gafodd cefn gwlad Wcráin, gwlad y ddaear ddu, oedd yn cael ei ystyried yn un o'r tiroedd mwyaf ffrwythlon yn y byd, ei droi yn dir diffaith, tawel.
Swyddog Sofietaidd oedd Victor Kravchenko, a gafodd ei orchymyn i gymryd rhan yn y cyfunoliad. Mi wnaeth o ffoi i'r gorllewin yn ddiweddarach yn sgil yr hyn roedd e wedi'i weld ac effeithiau yr hyn welodd o yn rhanbarth Donbas yn ei Wcráin enedigol. Dyma sut ddisgrifiodd o be welodd e ym mhentref Petrovo:
Thank you, Dirprwy Lywydd, and to everyone who has made such thoughtful comments today, and thank you for that commitment by the Minister. I'm pleased that we as a Senedd can express in such a unified way our sympathy and our solidarity with the people of Ukraine, as we note 90 years since the Holodomor, which is called the 'great famine' very often, but, of course, the use of that word 'famine' suggests something natural, when we know, of course, that it was the result of a particular policy, a policy of collectivisation and political decisions made with regard to the Ukraine.
Stalin said that his policy towards Ukraine was due to the fact that Ukraine opposed his policies. There was famine in huge areas of the Soviet Union as well, but it is Ukraine that saw the greatest numbers of deaths, as the Soviet state took millions of tonnes of grain away from them. We do not know exactly many people died during the Holodomor. As Khrushchev admitted in his biography, nobody was counting. But the historian Robert Conquest uses data from the Soviet census that estimates that around 5 million of the people of Ukraine died as a result. It's impossible to comprehend it. Whole villages were eradicated, as we've heard, cities and roads were littered with the bodies of those who had left their villages to seek food but who died on their journey. The rural areas of Ukraine, the land of the black soil, that was considered to be one of the most fruitful lands in the world, was turned into a silent desert.
Victor Kravchenko was a Soviet official who was told to take part in the process. He had to flee to the west as a result of what he saw in the Donbas region in the Ukraine of his birth. This is how he described what he saw in Petrovo:
'What I saw that morning...was inexpressibly horrible. On a battlefield men die quickly, they fight back, they are sustained by fellowship and a sense of duty. Here I saw people dying in solitude by slow degrees, dying hideously, without the excuse of sacrifice for a cause. They had been trapped and left to starve, each in his home, by a political decision made in a far-off capital around conference and banquet tables.'
'Roedd yr hyn a welais y bore hwnnw... yn anhraethol o erchyll. Ar faes y gad, mae dynion yn marw'n gyflym, maent yn ymladd yn ôl, cânt eu cynnal gan eu cyfeillion ac ymdeimlad o ddyletswydd. Yma, gwelais bobl yn marw'n araf ar eu pen eu hunain, yn marw'n erchyll, heb yr esgus eu bod yn aberthu dros achos. Roeddent yn sownd ac wedi'u gadael i newynu, pob un yn ei gartref ei hun, gan benderfyniad gwleidyddol a wnaed mewn prifddinas bell o amgylch byrddau cynadledda a gwledda.'
Ond, wrth gwrs, doedd hon ddim yn stori oedd yn gallu cael ei hadrodd yn gyhoeddus. Mi wnaeth y wasg Sofietaidd, fel rydyn ni wedi clywed, wadu bod unrhyw newyn wedi digwydd o gwbl. Yn anffodus, mi oedd yna ddigon yn y wasg orllewinol yn barod i gredu hynny hefyd.
Un dyn, wrth gwrs—rydym ni wedi clywed ei enw o droeon yma heddiw—wnaeth geisio tynnu sylw at y sefyllfa go iawn oedd y newyddiadurwr Gareth Jones o'r Barri. Mi oedd ganddo fo ddiddordeb yn Rwsia, fel rydym ni wedi ei glywed gan y Gweinidog, ers clywed hanesion ei fam pan oedd hi'n byw yn Hughesovka, bellach Donetsk. Mi ymwelodd ag Wcráin am y tro cyntaf yn 1930, dychwelyd sawl tro ar ôl hynny, yn penderfynu crwydro ar ei ben ei hun yn hytrach na chael ei arwain, fel cymaint o newyddiadurwyr tramor eraill, ar dripiau Potemkin gan swyddogion yr Undeb Sofietaidd, i weld beth roedden nhw eisiau iddyn nhw ei weld. A thrwy deithio ei hun, mi wnaeth o brofi yn uniongyrchol sgil-effeithiau'r newyn enbyd ar y trigolion. Mi oedd o'n gwerthfawrogi ei rym fel newyddiadurwr, ac, fel newyddiadurwr fy hun, dwi mor falch o'r hyn a wnaeth y Cymro yma dros Wcráin a thros newyddiaduraeth.
Mi adroddodd yn ôl am yr hyn welodd o drwy erthyglau papur newydd ym Mhrydain, America a'r Almaen. Mi esboniodd ei fod o wedi gorfod gadael oherwydd y dioddef a'r ffaith nad oedd bwyd yno. 'Mae cymaint o Rwsiaid yn rhy wan i weithio', meddai. Mi ddywedodd ei fod o wedi gweld pobl yn ymladd dros ddarn o groen oren a oedd ar lawr y trên. 'Wnes i ddim ymweld ag un pentref lle nad oedd nifer wedi marw', meddai fo. Ond drwy geisio datgelu i'r byd y pethau erchyll yr oedd Stalin yn ei wneud i'w bobl, mi ddenodd ddiddordeb heddlu cudd yr Undeb Sofietaidd. Mi gafodd ei wahardd rhag mynd i'r wlad honno eto, a, fwy na thebyg, am ei newyddiaduraeth, mi gollodd o ei fywyd yn pen draw.
Hyd yn oed ymysg ei gyfoedion yn y gorllewin, mi gafodd o ei gyhuddo o ddweud anwiredd. Mi awgrymodd un newyddiadurwr uchel ei barch efo The New York Times, Walter Duranty, oherwydd bod y Kremlin, pencadlys y Llywodraeth Sofietaidd, yn gwadu'r peth, bod stori Gareth Jones ddim yn wir. Yn ei ymateb iddo fo, mi ysgrifennodd Gareth Jones:
But, of course, this wasn't a story that could be told publicly. The Soviet press, as we've heard, denied that any famine had taken place at all. Unfortunately, there were plenty in the western press who were willing to believe that.
There was one man, of course—we’ve heard his name time and time again today—who tried to draw attention to the genuine situation, and that was Gareth Jones, the journalist from Barry. He had an interest in Russia, as we’ve heard from the Minister, since hearing the stories of his mother when she lived in Hughesovka, now Donetsk. He visited Ukraine for the first time in 1930 and he returned several times afterwards, and decided to wander on his own, rather than be guided, as a number of other journalists were, on Potemkin trips by officials of the Soviet Union to see what they wanted them to see. And by travelling under his own steam, he experienced directly the impact of this famine on those people living there. He used his voice as a journalist, and, as a journalist myself, I’m so pleased and proud of what this Welshman did for Ukraine and for journalism.
He reported back about what he saw, through newspaper articles in the UK, America and Germany. He explained that he had to leave because of the suffering and that food wasn’t available. 'So many Russians are too weak to work', he said. He said that he saw people fighting over a piece of orange peel on the floor of a train. 'I didn’t visit one village where a number hadn’t died', he said. But by trying to reveal to the world the atrocities Stalin wrought on his own people, he drew the attention of the secret police. He was forbidden from travelling to the country again, and, more than likely, because of his journalism, he lost his life, ultimately.
Even amongst his contemporaries in the west, he was accused of telling untruths. One journalist with The New York Times, Walter Duranty, said that, because the Kremlin, the headquarters of the Soviet Government, denied it, Gareth Jones’s story wasn’t true. In his response to him, Gareth Jones said:
'May I...congratulate the Soviet Foreign Office on its skill in concealing the true situation in the USSR? Moscow is not Russia, and the sight of well-fed people there tends to hide the real Russia.'
'A gaf fi… longyfarch Swyddfa Dramor yr Undeb Sofietaidd ar ei medrusrwydd yn cuddio’r sefyllfa go iawn yn Undeb y Gweriniaethau Sofiet Sosialaidd? Nid Rwsia yw Moskva (Moscow), ac mae gweld pobl sy'n cael eu bwydo'n dda yno yn tueddu i guddio'r Rwsia go iawn'.
Mi wnaeth y Llywodraeth Sofietaidd wadu bodolaeth y newyn yma tan ddiwedd y 1980au, ond mae o wedi ei selio ar gof pobl Wcráin ers 90 mlynedd. Mae'n bwysig ein bod ni'n cofio hefyd.
I gloi, y tristwch, wrth gwrs, y tu hwnt i eiriau, ydy nad rhywbeth sydd wedi ei gladdu am byth yn hanes ydy hyn. Dyma ni yn 2022. Yr wythnos diwethaf, mi adroddodd swyddog o'r Cenhedloedd Unedig bod lluoedd Rwsia yn dwyn a dinistrio grawn yn Wcráin a allai arwain eto at brinder bwyd yno. Ac wrth gwrs, mae miloedd ar filoedd yn marw dan law'r gormeswr heddiw, a miliynau lawer yn dioddef. Rydym ni'n gofyn heddiw am raglen goffáu. Mae'n rhaid i bobl gael dysgu beth ddigwyddodd, ac, wrth wneud hynny, gadewch i ni fod yn gwbl ddiamwys ein bod ni'n sefyll ysgwydd wrth ysgwydd efo pobl Wcráin heddiw, wrth iddyn nhw gofio'r bennod erchyll yma yn eu gorffennol ac aildeimlo'r galar o 90 mlynedd yn ôl, tra, ar yr un pryd, yn brwydro am eu dyfodol.
The Soviet Government denied the existence of this famine until the end of the 1980s, but it’s been seared on the minds of the people of Ukraine for 90 years. It’s important that we remember too.
To conclude, the sadness beyond words is that this isn't something that has been laid to rest forever in history. Here we are in 2022. Last week, an official of the United Nations said that the forces of Russia are stealing grain from Ukraine that could lead to a shortage of food there now. And of course, thousands upon thousands are dying to this day, and millions are suffering at the hands of an oppressor. People have to learn about what happened, and, in so doing, let us be unambiguous that we stand shoulder to shoulder with the people of Ukraine today as they remember this terrible chapter in their past, as they experience again the suffering of 90 years ago, whilst they battle for their future.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The question is that the motion be agreed. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.
Nesaf mae eitem 6, dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar restrau aros y GIG. Galwaf ar Russell George i wneud y cynnig.
We move now to item 6, the Welsh Conservatives debate on NHS waiting lists. I call on Russell George to move the motion.
Cynnig NDM7997 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn credu nad oes gan Lywodraeth Cymru gynllun digonol i fynd i'r afael ag ôl-groniadau rhestrau aros y GIG yng Nghymru.
Motion NDM7997 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Believes that the Welsh Government does not have an adequate plan to tackle NHS waiting list backlogs in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Foolish—that is what the then health Minister said to having a plan to tackle the NHS backlogs in Wales before the pandemic is over. And what has that led to? As it stands now, Wales is experiencing its worst accident and emergency waits, longest waiting times for treatment, and second slowest ambulance response times on record. The number of people waiting over two years is now over 60,000, and one in four Welsh patients are waiting over a year for treatment. We, of course, as Welsh Conservatives, have long been raising the increasing NHS backlogs, and it is frustrating, when we voice concerns for the need for a recovery plan, to be told that's foolish. I of course fully accept that the pandemic has caused huge pressures on our Welsh NHS, but we can't get away from the fact that there were deep-rooted issues, including workforce gaps, bed shortages and a creaking NHS estate, and that happened well before the pandemic. Unfortunately, all this was happening well before the pandemic hit us.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ffôl—dyna a ddywedodd y Gweinidog iechyd ar y pryd ynglŷn â chael cynllun i fynd i’r afael â’r ôl-groniadau yn y GIG yng Nghymru cyn i’r pandemig ddod i ben. Ac at beth y mae hynny wedi arwain? Fel y saif pethau, mae Cymru’n gweld yr amseroedd aros gwaethaf a gofnodwyd mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, yr amseroedd aros hiraf am driniaeth, a'r amseroedd ymateb ambiwlansys nesaf at yr arafaf erioed. Mae nifer y bobl sy’n aros dros ddwy flynedd bellach dros 60,000, ac mae un o bob pedwa