Y Cyfarfod Llawn
Plenary
24/11/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda.
Good afternoon. I'd like to welcome you all to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda.
Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jenny Rathbone.
The first item this afternoon is questions to the Minister for Social Justice, and the first question is from Jenny Rathbone.
1. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau gydol oes? OQ57234
1. What is the Welsh Government doing to tackle lifelong inequalities? OQ57234
Our strategic equality plan 2020-24 sets out plans to tackle long-term inequality, underpinned by separate plans linked to disability, gender, race and the LGBTQ+ community. Tackling inequality is also embedded in our programme for government and through our approach to mainstreaming equalities.
Mae ein cynllun cydraddoldeb strategol ar gyfer 2020-24 yn nodi cynlluniau i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb hirdymor, wedi'u hategu gan gynlluniau ar wahân sy'n gysylltiedig ag anabledd, rhywedd, hil a'r gymuned LHDTC+. Mae mynd i'r afael ag anghydraddoldeb hefyd yn rhywbeth sydd wedi'i ymgorffori yn ein rhaglen lywodraethu a thrwy ein dull o brif ffrydio cydraddoldebau.
Recently, we’ve had some really excellent announcements about the way in which we may be able to tackle the inequalities faced by children: the provision of early years education from the age of two and free school meals for all primary school children are both incredibly important announcements and I look forward to working with you on that.
I just want to focus on the very first month of a baby’s life and particularly the first 1,000 days programme. So, I wondered what analysis you might have done on the effectiveness of the first 1,000 days, given that it’s such a key period in determining lifelong health inequalities as well as communication skills and learning outcomes. In particular, I’m very keen to understand the optimal outcome for pregnant mothers and their new baby, the development milestones at age two and the reduction in adverse childhood experiences in those crucial first 1,000 days.
Yn ddiweddar, rydym wedi cael rhai cyhoeddiadau rhagorol iawn am y ffordd y gallem fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau y mae plant yn eu hwynebu: mae darparu addysg y blynyddoedd cynnar i blant dwy oed ymlaen a phrydau ysgol am ddim i bob plentyn yn yr ysgol gynradd yn gyhoeddiadau hynod o bwysig ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi ar hynny.
Hoffwn ganolbwyntio ar y mis cyntaf o fywyd babi ac yn benodol ar raglen y 1,000 diwrnod cyntaf. Felly, tybed pa ddadansoddiad y gallech fod wedi'i wneud o effeithiolrwydd y 1,000 diwrnod cyntaf, o gofio ei fod yn gyfnod mor allweddol wrth sefydlu anghydraddoldebau iechyd gydol oes yn ogystal â sgiliau cyfathrebu a chanlyniadau dysgu. Yn fwyaf arbennig, rwy'n awyddus iawn i ddeall y canlyniad gorau posibl i famau beichiog a'u babi newydd, y cerrig milltir datblygiadol i blant dwy oed a chyfyngu ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn y 1,000 diwrnod cyntaf hanfodol hynny.
Diolch yn fawr, Jenny Rathbone, and thank you also for starting by recognising the real prospects ahead in terms of tackling these issues with extending free school meals and expanding childcare, which, of course, are crucial to delivering on your all-important question. Because, quite clearly, the early years, specifically the first 1,000 days, as recognised by Public Health Wales, and the work that they have done, with the first 1,000 days collaborative programme, which, of course, requires action from all partners and all parts of Government—.
Now, crucial to that are the optimal outcomes for every pregnancy for mother and child, achieving their developmental outcomes, as you say, at the age of two. And, of course, this will be enhanced by the opening up of childcare for our two-year-olds, but also, as you say, fewer children will be exposed to adverse childhood experiences in the first 1,000 days. Flying Start has a crucial role to play, we know, in terms of that intervention. It has to be about working together with our colleagues in local government, developing and enabling those children and, indeed, with the parental engagement, the opportunity to develop those cognitive, social and emotional skills in early childhood. Because that will have an impact, as you say, that is lifelong in terms of educational attainment, employment and income, into adulthood.
Diolch yn fawr, Jenny Rathbone, a diolch hefyd am ddechrau drwy gydnabod y gwir ragolygon o'n blaenau o ran mynd i'r afael â'r materion hyn drwy ymestyn y ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim ac ehangu gofal plant, sydd, wrth gwrs, yn hanfodol er mwyn cyflawni mewn perthynas â'ch cwestiwn hollbwysig. Oherwydd, yn amlwg, mae'r blynyddoedd cynnar, yn enwedig y 1,000 diwrnod cyntaf, fel y cydnabu Iechyd Cyhoeddus Cymru, a'r gwaith y maent wedi'i wneud, gyda rhaglen gydweithredol y 1,000 diwrnod cyntaf, sydd, wrth gwrs, yn galw am weithredu gan bob partner ym mhob rhan o'r Llywodraeth—.
Nawr, yr hyn sy'n hanfodol i hynny yw'r canlyniadau gorau posibl ar gyfer pob beichiogrwydd i'r fam a'r plentyn, a chyflawni eu canlyniadau datblygiadol, fel y dywedwch, pan fyddant yn ddwy oed. Ac wrth gwrs, bydd hyn yn cael ei wella drwy ehangu gofal plant i'n plant dwy oed, ond hefyd, fel y dywedwch, bydd llai o blant yn agored i brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn ystod y 1,000 diwrnod cyntaf. Gwyddom fod gan Dechrau'n Deg ran hanfodol i'w chwarae mewn perthynas â'r ymyrraeth honno. Mae'n rhaid iddi ymwneud â chydweithio â'n cydweithwyr mewn llywodraeth leol, datblygu a galluogi'r plant hynny, ac yn wir, gydag ymgysylltiad rhieni, y cyfle i ddatblygu sgiliau gwybyddol, cymdeithasol ac emosiynol yn ystod plentyndod cynnar. Oherwydd bydd hynny'n cael effaith gydol oes, fel y dywedwch, o ran cyrhaeddiad addysgol, cyflogaeth ac incwm, pan fyddant yn oedolion.
Minister, in the Welsh Government social research paper published last month, 'Implementing the Socio-economic Duty—A review of evidence on socio-economic disadvantage and inequalities of outcome', people experiencing socioeconomic deprivation are less likely to participate in sporting activities and, as a result, that leads to poorer health outcomes and higher mortality rates.
One of the major areas that needs work in my opinion are those pockets of severe deprivation in rural areas—they are the ones that are most often overlooked and, although surrounded by wealth, are facilities poor. Therefore, those children are less likely to take up sport due to little or no access to facilities, with one of the major barriers being the cost of travel to participate in these sporting activities, as I spoke to Dawn Bowden about this morning, and she agreed and also recognised this. Minister, how are you working with the Deputy Minister for Sport, Dawn Bowden, and the Deputy Minister for Mental Health and Wellbeing, Lynne Neagle, to ensure there is true equality of access to sporting facilities and activities in all parts of Wales? There has been considerable investment in urban deprived areas and we welcome that, but I’m sure you’ll agree with me that now it’s time to identify and invest in those pockets of severe deprivation in rural parts of Wales. Thank you.
Weinidog, ym mhapur ymchwil gymdeithasol Llywodraeth Cymru a gyhoeddwyd y mis diwethaf, 'Gweithredu'r Ddyletswydd Economaidd-gymdeithasol—Adolygiad o dystiolaeth am anfantais economaidd-gymdeithasol ac anghydraddoldebau canlyniadau', mae pobl sy'n cael profiad o amddifadedd economaidd-gymdeithasol yn llai tebygol o gymryd rhan mewn gweithgareddau chwaraeon, ac o ganlyniad, mae hynny'n arwain at ganlyniadau iechyd gwaeth a chyfraddau marwolaeth uwch.
Un o'r prif feysydd sydd angen gwaith yn fy marn i yw'r pocedi o amddifadedd difrifol mewn ardaloedd gwledig—dyma'r rhai sy'n cael eu hanwybyddu amlaf, ac er eu bod wedi'u hamgylchynu gan gyfoeth, maent yn brin o gyfleusterau. Felly, mae'r plant hynny'n llai tebygol o ymgymryd â chwaraeon, gan nad oes ganddynt fawr ddim mynediad at gyfleusterau os o gwbl, ac un o'r prif rwystrau yw cost teithio i gymryd rhan yn y gweithgareddau chwaraeon hyn, fel y soniais wrth Dawn Bowden y bore yma, ac roedd hi'n cytuno ac yn cydnabod hyn hefyd. Weinidog, sut rydych yn gweithio gyda'r Dirprwy Weinidog Chwaraeon, Dawn Bowden, a'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, Lynne Neagle, i sicrhau mynediad cyfartal go iawn at gyfleusterau a gweithgareddau chwaraeon ym mhob rhan o Gymru? Mae cryn dipyn o arian wedi'i fuddsoddi mewn ardaloedd trefol difreintiedig ac rydym yn croesawu hynny, ond rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno ei bod yn bryd nodi a buddsoddi yn y pocedi o amddifadedd difrifol mewn rhannau gwledig o Gymru. Diolch.
Diolch. Thank you, Laura Anne Jones. Going back again to the evidence that we've got—the evidence review for the first 1,000 days—the evidence review does show that individual socioeconomic status actually has a greater impact on individual outcomes than neighbourhood-level measures. So, it's important that we look at it from all perspectives, but, obviously, you focused on issues and needs particularly relating to access to sport and sport policy in rural areas. Now, this is something where tackling poverty is a cross-Government engagement through our programme for government. Tackling poverty has been made a priority in the budget planning process, and it has to be integrated into the development and delivery of our programme. I'll be working closely with all Ministers, including the Deputy Minister responsible for sport policy, to make sure that we can expand those opportunities. It's crucial that we look at and we engage with people as well who have experience of poverty, to better understand the issues they face. One of the good things about my £51 million household living fund that I announced last week is that we're going to put some funding into the school day also, because we know that many children and young people are disadvantaged by not being able to take advantage of some of the opportunities that the school and the school day can offer.
Diolch, Laura Anne Jones. I ddychwelyd at y dystiolaeth sydd gennym—yr adolygiad o dystiolaeth ar gyfer y 1,000 diwrnod cyntaf—mae'r adolygiad o dystiolaeth yn dangos bod statws economaidd-gymdeithasol unigolion yn cael mwy o effaith ar ganlyniadau unigolion na mesurau ar lefel cymdogaeth. Felly, mae'n bwysig ein bod yn ystyried pob agwedd ar y mater, ond yn amlwg, fe ganolbwyntioch chi ar faterion ac anghenion a oedd yn ymwneud yn benodol â mynediad at chwaraeon a pholisi chwaraeon mewn ardaloedd gwledig. Nawr, mae hyn yn rhywbeth lle mae trechu tlodi'n ymrwymiad trawslywodraethol drwy ein rhaglen lywodraethu. Gwnaed trechu tlodi'n flaenoriaeth yn y broses o gynllunio'r gyllideb, ac mae'n rhaid ei integreiddio i'r gwaith o ddatblygu a chyflawni ein rhaglen. Byddaf yn gweithio'n agos gyda phob Gweinidog, gan gynnwys y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am bolisi chwaraeon, i sicrhau y gallwn ehangu'r cyfleoedd hynny. Mae'n hanfodol ein bod yn ystyried ac yn ymgysylltu â phobl sydd wedi cael profiad o dlodi, er mwyn deall y problemau sy'n eu hwynebu yn well. Un o'r pethau da am fy nghronfa cymorth i aelwydydd gwerth £51 miliwn a gyhoeddais yr wythnos diwethaf yw ein bod yn mynd i roi rhywfaint o arian i'r diwrnod ysgol hefyd, gan y gwyddom fod llawer o blant a phobl ifanc dan anfantais am na allant fanteisio ar rai o'r cyfleoedd y gall yr ysgol a'r diwrnod ysgol eu cynnig.
Rhys ab Owen.
Rhys ab Owen.
Diolch yn fawr, Llywydd. I'm glad to see the implementation—
Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n falch o weld—
Oh, I'm sorry—
O, mae'n ddrwg gennyf—
Yes, sorry—that's why I was shocked there, Llywydd. [Laughter.]
Ie, mae'n ddrwg gennyf—dyna pam y cefais syndod yno, Lywydd. [Chwerthin.]
The shock on your face made me rethink my decision, and I've just realised that I forgot to ask for the first question then, which is question 2, Russell George. [Laughter.]
Gwnaeth y syndod ar eich wyneb imi ailfeddwl fy mhenderfyniad, ac rwyf newydd sylweddoli fy mod wedi anghofio gofyn am y cwestiwn cyntaf, sef cwestiwn 2, Russell George. [Chwerthin.]
How can you possibly get me mixed up with Rhys ab Owen? [Laughter.] Thank you, Presiding Officer.
Sut yn y byd y gallech ddrysu rhyngof fi a Rhys ab Owen? [Chwerthin.] Diolch, Lywydd.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am wella diogelwch cymunedol? OQ57222
2. Will the Minister make a statement on improving community safety? OQ57222
The Welsh Government is committed to keeping our communities safe. Through our Live Fear Free campaigns, we'll continue to raise awareness of stalking, harassment, abuse and violence against women in all aspects of life, including the street and other public places.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gadw ein cymunedau'n ddiogel. Drwy ein hymgyrchoedd Byw Heb Ofn, byddwn yn parhau i godi ymwybyddiaeth o stelcio, aflonyddu, cam-drin a thrais yn erbyn menywod ym mhob agwedd ar fywyd, gan gynnwys ar y stryd ac mewn mannau cyhoeddus eraill.
Thank you, Minister, for your answer there. My question is particularly in regard to, I suppose, street issues, in terms of the public highway. Often, my inbox is full of constituents concerned about the speeding of vehicles along some of our highways and trunk roads. It remains constantly an issue, and in my whole time as a Member of the Senedd. Obviously, parents are concerned, with young children in particular, along those routes, for the safety of their children, and in certain communities as well. Often what communities do is bring forward the solutions themselves, and often they ask for flashing speed indication signs. Now, I think these are particularly effective as well, because it triggers something in you as you approach these signs, having a sign tell you what speed you're going. That triggers something to say, 'Hang on, am I appropriately driving at the right speed level?' There's a variance across Wales, I notice, between local authorities in how they roll out some of these indication signs in local authority areas on highways responsible roads. But in terms of trunk roads, there is also a variance as well. I think that, in some parts of Wales, there seems to be a higher percentage of these indication signs than in other parts of Wales. But what is your advice in terms of a community—and to Members here—that want to lobby for a flashing speed indication sign for their community on a particular stretch of road? I appreciate this crosses over a number of your colleagues—it's not just your responsibility, Minister—but what discussions may you have had with your colleagues in this regard as well?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae fy nghwestiwn yn ymwneud yn benodol â materion y stryd,mae'n debyg, o ran y briffordd gyhoeddus. Yn aml, mae fy mewnflwch yn llawn o bryderon gan etholwyr ynglŷn â cherbydau'n gyrru'n rhy gyflym ar rai o'n priffyrdd a'n cefnffyrdd. Mae'n parhau i fod yn broblem gyson, ac wedi bod felly drwy gydol fy holl amser yn Aelod o'r Senedd. Yn amlwg, mae rhieni'n poeni am blant ifanc yn enwedig, ar y ffyrdd hynny, am ddiogelwch eu plant, ac mewn cymunedau penodol hefyd. Yn aml, yr hyn y mae cymunedau'n ei wneud yw cyflwyno'r atebion eu hunain, ac yn aml, maent yn gofyn am arwyddion sy'n fflachio i nodi cyflymder cerbydau. Nawr, credaf fod y rhain yn arbennig o effeithiol hefyd, gan eu bod yn ennyn rhywbeth ynoch wrth ichi agosáu at yr arwyddion hyn, yr arwydd sy'n dweud wrthych pa mor gyflym rydych yn teithio. Mae'n peri ichi ofyn, 'A wyf fi'n gyrru ar y cyflymder priodol?' Nodaf fod amrywio rhwng awdurdodau lleol ledled Cymru o ran sut y maent yn gosod rhai o'r arwyddion hyn mewn ardaloedd awdurdodau lleol ar ffyrdd y mae'r gyfarwyddiaeth briffyrdd yn gyfrifol amdanynt. Ond gwelir amrywio ar gefnffyrdd hefyd. Credaf fod canran uwch o'r arwyddion hyn mewn rhai rhannau o Gymru, yn ôl pob golwg, nag mewn rhannau eraill o Gymru. Ond beth yw eich cyngor i gymuned—ac i'r Aelodau yma—sy'n dymuno lobïo am arwydd ar gyfer eu cymuned sy'n fflachio i nodi cyflymder ar ddarn penodol o ffordd? Rwy'n derbyn bod hyn yn gyfrifoldeb i nifer o'ch cyd-Aelodau—nid eich cyfrifoldeb chi yn unig ydyw, Weinidog—ond pa drafodaethau a gawsoch gyda'ch cyd-Aelodau ar hyn?
Thank you, Russell George, for that question. This is something that, I'm sure, many Senedd Members across the Chamber are involved in, in local road safety campaigns—I certainly am in my constituency. This is very much involving not just the local authority, in terms of their powers and responsibilities in terms of road safety, but the police as well, in terms of enforcement and engagement, with those GoSafe initiatives that you're mentioning, where residents and communities are working to try themselves to take the initiative, working in partnership with the police and local authorities. But also, of course, the Welsh Government, not just in terms of the road safety annual grant to local authorities, which is the responsibility of my colleague Lee Waters, as Deputy Minister for Climate Change, recognises that this is something where we need to look at it from across the whole Senedd—support for the 20 mph default arrangements that we'll have for residential areas in 2023.
But I would like to say, just in terms of my responsibilities, police community support officers play a very important role in liaising with communities, and it is the Welsh Government that has not only funded our 500 PCSOs in Wales, but is increasing them, and it was in our manifesto commitment. We're delivering another 100 because PCSOs are the eyes and ears of their communities—I think we all know that—very much taking a problem-solving and preventative approach to addressing issues within their local areas, and I know that they're at the forefront of many of these road safety campaigns.
Diolch am eich cwestiwn, Russell George. Mae hyn yn rhywbeth y mae llawer o Aelodau'r Senedd ar draws y Siambr yn ymwneud ag ef, rwy'n siŵr, mewn ymgyrchoedd diogelwch ar ffyrdd lleol—yn sicr, rwy'n ymwneud â hyn yn fy etholaeth. Mae a wnelo i raddau helaeth nid yn unig â'r awdurdod lleol,gyda'u pwerau a'u cyfrifoldebau diogelwch ar y ffyrdd, ond yr heddlu hefyd, o ran gorfodi ac ymgysylltu, â'r mentrau GanBwyll y soniwch amdanynt, lle mae trigolion a chymunedau'n gweithio i geisio cymryd y cam cyntaf, gan weithio ar y cyd â'r heddlu ac awdurdodau lleol. Ond hefyd, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru, nid yn unig gyda'r grant diogelwch ar y ffyrdd blynyddol i awdurdodau lleol, sy'n un o gyfrifoldebau fy nghyd-Aelod, Lee Waters, fel y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, yn cydnabod bod hyn yn rhywbeth y mae angen i ni ei ystyried ar bob ochr i'r Senedd—cefnogaeth i'r trefniadau diofyn 20 mya a fydd gennym ar gyfer ardaloedd preswyl yn 2023.
Ond hoffwn ddweud mewn perthynas â fy nghyfrifoldebau i fod swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu'n chwarae rhan bwysig iawn wrth gysylltu â chymunedau, ac mae Llywodraeth Cymru nid yn unig wedi ariannu ein 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yng Nghymru, ond rydym yn cynyddu eu nifer, ac roedd hynny'n rhan o ymrwymiad ein maniffesto. Rydym yn darparu 100 o swyddogion ychwanegol, gan mai swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yw llygaid a chlustiau eu cymunedau—credaf fod pob un ohonom yn gwybod hynny—gyda'u dull ataliol o ddatrys problemau er mwyn mynd i'r afael â phroblemau yn eu hardaloedd lleol, a gwn eu bod yn arwain llawer o'r ymgyrchoedd diogelwch ar y ffyrdd hyn.
Rhys ab Owen.
Rhys ab Owen.
Diolch yn fawr, Llywydd. Minister, I'm glad to see the implementation plans for female offending and youth justice blueprints. Not having an agreed time frame was a criticism in the Commission on Justice in Wales report. I was also glad to receive your written statement earlier this month, which mentioned the Visiting Mum service—children visiting their mothers in prison; it's so important to keep that link. However, we want to live in a country where no mother is sent to prison. The fact that 86 per cent of Welsh women in prison are there for non-violent offences is a national scandal, with many of them victims themselves. What is still missing in the blueprints, Minister, is the clear accountability and the real change we need within the justice system in Wales. Do you agree with me that the only effective way to make our communities safer is to align the justice system fully with health, with education and with housing? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Lywydd. Weinidog, rwy'n falch o weld y glasbrintiau o'r cynlluniau gweithredu ar gyfer troseddwyr benywaidd a chyfiawnder ieuenctid. Roedd adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru'n feirniadol o'r ffaith nad oedd amserlen wedi'i chytuno. Roeddwn hefyd yn falch o gael eich datganiad ysgrifenedig yn gynharach y mis hwn a grybwyllai wasanaeth Ymweld â Mam—plant yn ymweld â'u mamau yn y carchar; mae mor bwysig cadw'r cyswllt hwnnw. Fodd bynnag, rydym eisiau byw mewn gwlad lle nad oes unrhyw fam yn cael ei hanfon i'r carchar. Mae'r ffaith bod 86 y cant o'r menywod sydd yn y carchar yng Nghymru yno am droseddau di-drais yn sgandal genedlaethol, gyda llawer ohonynt yn ddioddefwyr eu hunain. Yr hyn sydd ar goll yn y glasbrintiau o hyd, Weinidog, yw'r atebolrwydd clir a'r newid gwirioneddol sydd ei angen yn y system gyfiawnder yng Nghymru. A ydych yn cytuno â mi mai'r unig ffordd effeithiol o wneud ein cymunedau'n fwy diogel yw alinio'r system gyfiawnder yn llawn ag iechyd, addysg, a thai? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much for the very important question.
A really important question. Indeed, the Counsel General and I were only speaking this morning about the importance of the female offending blueprint strategy. This is an area where, I have to say, we have worked very closely with the Ministry of Justice. It's not devolved, but we are responsible, as you say, for so many of the services—preventative and then supportive—and aligning has to be the way forward, aligning those services, and, I would say, responsibilities. So, I'm delighted that we are going to pilot a women's residential centre here as an alternative to prison. We've made it absolutely clear that Welsh Government is not in favour of women's prisons. We don't want a women's prison in Wales, but we are going to pilot a women's residential centre.
And I've visited women in prison outside of Wales because that's where they have to go, and these are women who are imprisoned for short sentences as a result of poverty, as a result of trauma in their lives. As far as I'm concerned, I think the Jean Corston report years ago, you might recall, made it very clear that women should not be in prison, particularly because of their responsibility in caring for their children and families. So, I've got great hopes for the female offending strategy, not just the women's residential centre, but everything that we can do as a whole approach of all the agencies that need to engage in this.
Cwestiwn pwysig iawn. Yn wir, y bore yma, bu'r Cwnsler Cyffredinol a minnau'n trafod pwysigrwydd glasbrint y strategaeth ar gyfer troseddwyr benywaidd. Mae hwn yn faes lle mae'n rhaid imi ddweud ein bod wedi gweithio'n agos gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder. Nid yw wedi'i ddatganoli, ond rydym yn gyfrifol, fel y dywedwch, am gynifer o'r gwasanaethau—atal ac yna cefnogi—ac mae'n rhaid bwrw ymlaen yn y dyfodol drwy alinio, alinio'r gwasanaethau hynny, a'r cyfrifoldebau, byddwn yn dweud. Felly, rwy'n falch iawn ein bod yn mynd i dreialu canolfan breswyl i fenywod yma fel opsiwn gwahanol i garchar. Rydym wedi dweud yn gwbl glir nad yw Llywodraeth Cymru o blaid carchardai menywod. Nid ydym eisiau carchar menywod yng Nghymru, ond rydym am dreialu canolfan breswyl i fenywod.
Ac rwyf wedi ymweld â menywod yn y carchar y tu allan i Gymru, gan mai dyna ble mae'n rhaid iddynt fynd, ac mae'r rhain yn fenywod sydd yn y carchar am ddedfrydau byr o ganlyniad i dlodi, o ganlyniad i drawma yn eu bywydau. Ac o'm rhan i, credaf fod adroddiad Jean Corston flynyddoedd yn ôl, efallai y byddwch yn cofio, wedi nodi'n glir iawn na ddylai menywod fod yn y carchar, yn enwedig oherwydd eu cyfrifoldeb yn gofalu am eu plant a'u teuluoedd. Felly, mae gennyf obeithion mawr mewn perthynas â'r strategaeth ar gyfer troseddwyr benywaidd, nid yn unig y ganolfan breswyl i fenywod, ond popeth y gallwn ei wneud drwy'r holl asiantaethau y mae angen iddynt ymwneud â hyn.
Can I really welcome the Minister's opening remarks in response to Russell's question on violence to women, and particularly in this White Ribbon Week, the need for men also to speak out against violence to women—I'm sure it's something that all Senedd Members here will want to do—and to commend the work that's been done by campaigners outside, but also inside the Senedd, by Joyce Watson, our colleague, as well, on a cross-party basis?
But, Minister, can I genuinely welcome the investment now that's going into PCSOs? This is over £22 million now that Welsh Government is putting into it, with the initial £3.7 million that's been allocated going forward in this Senedd term. But they've had a tough time engaging with groups, obviously because of COVID. They've been unable to get to them, and that sort of eyes and ears you were talking about is what they do well, being out in the community. So, will you liaise with our police chief constables, and also with Alun Michael in south Wales, and others, to make sure now that they are back in the community, doing what they do really well, which is engaging with the community and stopping things getting out of control at that very early stage?
A gaf fi groesawu sylwadau agoriadol y Gweinidog mewn ymateb i gwestiwn Russell ar drais yn erbyn menywod, ac yn enwedig, a hithau'n Wythnos Rhuban Gwyn, yr angen i ddynion hefyd godi llais yn erbyn trais yn erbyn menywod—rwy'n siŵr ei fod yn rhywbeth y bydd holl Aelodau'r Senedd yma yn awyddus i'w wneud—a chymeradwyo'r gwaith a wnaed gan ymgyrchwyr ar y tu allan, ond hefyd, o fewn y Senedd, gan ein cyd-Aelod, Joyce Watson, ar sail drawsbleidiol?
Ond Weinidog, a gaf fi groesawu'r buddsoddiad sy'n cael ei wneud mewn swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu? Mae Llywodraeth Cymru bellach yn darparu dros £22 miliwn, gyda'r £3.7 miliwn cyntaf wedi'i ddyrannu wrth symud ymlaen yn nhymor y Senedd hon. Ond maent wedi'i chael hi'n anodd ymgysylltu â grwpiau, oherwydd COVID wrth gwrs. Nid ydynt wedi gallu eu cyrraedd, ac fel y sonioch chi, bod yn llygaid a chlustiau yw'r hyn y maent yn dda am ei wneud, drwy fod allan yn y gymuned. Felly, a wnewch chi gysylltu â'n prif gwnstabliaid heddlu, a chydag Alun Michael yn ne Cymru, ac eraill, er mwyn sicrhau eu bod yn ôl yn y gymuned, yn gwneud yr hyn y maent yn ei wneud yn dda iawn, sef ymgysylltu â'r gymuned ac atal pethau rhag mynd allan o reolaeth ar y cam cynnar iawn hwnnw?
Diolch yn fawr, Huw Irranca-Davies. Can I say that the vigil that we held on Monday night, which, of course, Joyce Watson organised, and she's been organising year after year, with the National Federation of Women's Institutes, was really important? The Women's Institute took the lead, as they did at the cross-party group—the stakeholder group—earlier in the day. I just want to pause for a moment to say that it was well attended by the police force as well, and Gwent Police cadets, specialist agencies, and there was a very powerful contribution from a survivor of enduring male violence for so many years, which affected her and her children.
Can I just also thank the cross-party Members who spoke? I think it is worth spending a moment to thank those. Thank you to James Evans from Brecon and Radnor, who spoke extremely well, thank you to Rhun ap Iorwerth, who always speaks at these vigils, thank you to Jack Sargeant as well, and thank you to Jane Dodds. It's great that many of you are here today to say how powerful it is when we come together. We all said that this is something that I believe the whole Senedd is signed up to, because Wales will not be a bystander to violence and abuse. Also, we will ensure that we promote the recruitment of male ambassadors, men and boys, who have such a crucial role in clearly stating that violence against women is unacceptable, and all of you said that on Monday night.
But I will take back those positive points, Huw Irranca-Davies, about the PCSOs. It is crucially important that we are increasing the funding into this area. They have played such an important role during the pandemic and they are the face of policing on our streets. I'm chairing the policing and partnership board on 2 December. Actually, at that meeting, we're discussing substance misuse and misogyny, which is crucial. These are crucial points that the police and crime commissioners and the chief officers, the chief constables, want to discuss. They're putting it on the agenda. I will be talking about the vital role of police community support officers.
Diolch yn fawr, Huw Irranca-Davies. A gaf fi ddweud bod yr wylnos a gynhaliwyd gennym nos Lun, a drefnwyd gan Joyce Watson, wrth gwrs, ac mae hi wedi bod yn ei threfnu flwyddyn ar ôl blwyddyn, gyda Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau'r Merched, yn bwysig dros ben? Sefydliad y Merched oedd yn arwain, fel y gwnaethant yn y grŵp trawsbleidiol—y grŵp rhanddeiliaid—yn gynharach yn y dydd. Hoffwn achub ar y cyfle i ddweud bod nifer o'r heddlu hefyd yn bresennol, a chadetiaid Heddlu Gwent, asiantaethau arbenigol, a chafwyd cyfraniad grymus iawn gan rywun a oedd wedi goroesi trais gwrywaidd parhaus am flynyddoedd lawer, gan effeithio arni hi a'i phlant.
A gaf fi ddiolch hefyd i'r Aelodau trawsbleidiol a siaradodd? Credaf ei bod yn werth rhoi eiliad i ddiolch iddynt. Diolch i James Evans o Frycheiniog a Sir Faesyfed, a siaradodd yn dda iawn, diolch i Rhun ap Iorwerth, sydd bob amser yn siarad yn y gwylnosau hyn, diolch i Jack Sargeant hefyd, a diolch i Jane Dodds. Mae'n wych fod llawer ohonoch yma heddiw i ddweud pa mor bwerus y gallwn fod pan ddown at ein gilydd. Dywedodd pob un ohonom fod hyn yn rhywbeth y credaf fod y Senedd gyfan wedi ymrwymo iddo, gan nad yw Cymru am gadw'n dawel mewn perthynas â thrais a cham-drin. Hefyd, byddwn yn sicrhau ein bod yn hyrwyddo recriwtio llysgenhadon gwrywaidd, dynion a bechgyn, gan fod ganddynt rôl mor hanfodol i'w chwarae yn datgan yn glir fod trais yn erbyn menywod yn annerbyniol, a dywedodd pob un ohonoch hynny nos Lun.
Ond rwy'n derbyn y pwyntiau cadarnhaol hynny, Huw Irranca-Davies, am swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu. Mae'n hanfodol bwysig ein bod yn cynyddu'r cyllid i'r maes hwn. Maent wedi chwarae rôl mor bwysig yn ystod y pandemig a hwy yw wyneb plismona ar ein strydoedd. Rwy'n cadeirio cyfarfod y bwrdd plismona a phartneriaeth ar 2 Rhagfyr. A dweud y gwir, yn y cyfarfod hwnnw, byddwn yn trafod camddefnyddio sylweddau a chasineb at fenywod, sy'n allweddol. Mae'r rhain yn bwyntiau hanfodol y mae'r comisiynwyr heddlu a throseddu a'r prif swyddogion, y prif gwnstabliaid, yn awyddus i'w trafod. Maent yn rhoi'r mater ar yr agenda. Byddaf yn siarad am rôl hanfodol swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, Joel James.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson first, Joel James.
Thank you, Llywydd. As you are aware, Minister, throughout the current pandemic, there's been ruthless targeting of vulnerable people by text scammers claiming to represent the Royal Mail. In these scams, fake text messages have been sent, supposedly from the Royal Mail, informing their intended victims that a parcel or letter is waiting to be delivered to them, however a small admin fee needs to be paid before this can be done. These messages, known as smishing texts, ultimately harvest and steal their victim's personal details, and, in some cases, it has seen thousands of pounds stolen from their bank accounts. A Which? report in June this year showed that 61 per cent of those surveyed had received these smishing texts, either claiming to be from the Royal Mail or another delivery company. The scams most often reported to the Which? scam sharer are fake text messages claiming to be from the Royal Mail. Worryingly, some victims also receive follow-up calls from these scammers, sometimes of an aggressive nature, trying to convince them to send even larger sums of money. Fortunately, the success rate of these scams is relatively low, with four out of five people surveyed realising that these messages are fake. However, for those caught, the financial and emotional impact can be devastating. Can the Minister outline what conversations they have had with the Royal Mail regarding these scam texts, and whether or not they've agreed a forward plan of action? Thank you.
Diolch yn fawr, Lywydd. Fel y gwyddoch, Weinidog, drwy gydol y pandemig presennol, mae sgamwyr creulon wedi bod yn targedu pobl agored i niwed drwy anfon negeseuon testun yn honni eu bod yn cynrychioli’r Post Brenhinol. Yn y sgamiau hyn, anfonwyd negeseuon testun ffug, a ymddangosai fel pe baent yn dod oddi wrth y Post Brenhinol, yn rhoi gwybod i'r bobl y maent yn ceisio'u twyllo fod parsel neu lythyr yn aros i gael ei ddosbarthu iddynt, ond bod angen talu ffi weinyddol fach cyn y gellir gwneud hyn. Yn y pen draw, mae'r negeseuon hyn, a elwir yn negeseuon SMS-rwydo, yn casglu ac yn dwyn manylion personol y bobl sy'n cael eu twyllo, ac mewn rhai achosion, mae pobl wedi colli miloedd o bunnoedd o'u cyfrifon banc. Dangosodd adroddiad gan Which? ym mis Mehefin eleni fod 61 y cant o’r bobl a holwyd wedi cael y negeseuon SMS-rwydo hyn a oedd naill ai’n honni eu bod yn dod oddi wrth y Post Brenhinol neu gwmni dosbarthu arall. Y sgamiau yr adroddir amdanynt amlaf i wasanaeth rhannu sgamiau Which? yw negeseuon testun ffug sy'n honni eu bod yn dod oddi wrth y Post Brenhinol. Mae'n bryder fod rhai dioddefwyr hefyd yn derbyn galwadau ffôn dilynol gan y sgamwyr hyn, sydd weithiau o natur ymosodol, i geisio eu darbwyllo i anfon mwy fyth o arian. Yn ffodus, mae cyfraddau llwyddiant y sgamiau hyn yn gymharol isel, gyda phedwar o bob pump o bobl a holwyd yn sylweddoli bod y negeseuon hyn yn rhai ffug. Fodd bynnag, i'r rheini sy'n cael eu dal, gall yr effaith ariannol ac emosiynol fod yn ddinistriol. A all y Gweinidog nodi pa sgyrsiau y mae wedi'u cael gyda'r Post Brenhinol ynglŷn â'r negeseuon ffug hyn, ac a ydynt wedi cytuno ar flaengynllun gweithredu ai peidio? Diolch.
Can I thank the Member for his question? He certainly raises a very disturbing phenomenon. We will have all known people that have perhaps contacted us in our constituency capacity to raise concerns not just on scams of this nature, but other scams, which is why we all actively in the Welsh Government support scam awareness campaigns. I'm actually due to meet Royal Mail in the next couple of weeks, and I'll make sure that that is on the agenda as well at that meeting. And I'm happy to report back to Members after that.FootnoteLink
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Mae'n sicr yn sôn am ffenomen annifyr iawn. Bydd pob un ohonom yn adnabod rhywun sydd efallai wedi cysylltu â ni yn ein hetholaethau i godi pryderon nid yn unig am sgamiau o'r natur hon, ond sgamiau eraill, a dyna pam fod pob un ohonom yn Llywodraeth Cymru yn mynd ati'n weithredol i gefnogi ymgyrchoedd ymwybyddiaeth o sgamiau. Rwyf i fod i gyfarfod â'r Post Brenhinol yn yr ychydig wythnosau nesaf, a byddaf yn sicrhau bod hynny ar yr agenda hefyd yn y cyfarfod hwnnw. Ac rwy'n fwy na pharod i adrodd yn ôl i'r Aelodau ar hynny.FootnoteLink
Thank you, Deputy Minister, and thank you for taking the initiative there and meeting with the Royal Mail for that.
As you will know, a recent investigation by a national newspaper has shown that Royal Mail HGV drivers have been logging fraudulent overtime claims, regularly signing up for lengthy lucrative and long distance overtime shifts on weekends and bank holidays. However, these drivers are then alleged to take up lighter and much shorter duties, which include only office-based administration tasks, while leaving agency staff to take on longer drives instead. Apparently, according to the newspaper, this practice has gone on for some time, and it has even seen some Royal Mail employees manipulate their time sheets and working hours for well over two decades, allowing some to even earn double their annual salary. Employees across Royal Mail offices have highlighted how common this practice is, and that overtime is also routinely paid even before it has commenced to avoid claims of fraudulence. As the Deputy Minister with lead responsibility for Post Office and Royal Mail matters in Wales, what actions have you taken to investigate and address these allegations?
Diolch, Ddirprwy Weinidog, a diolch am achub y blaen gyda hynny a chyfarfod â'r Post Brenhinol ynglŷn â'r mater.
Fel y gwyddoch, mae ymchwiliad diweddar gan bapur newydd cenedlaethol wedi dangos bod gyrwyr cerbydau nwyddau trwm y Post Brenhinol wedi bod yn cofnodi hawliadau goramser ffug, gan gytuno'n rheolaidd i shifftiau goramser pell a phroffidiol o hir ar benwythnosau a gwyliau banc. Fodd bynnag, honnir bod y gyrwyr hyn wedyn yn ymgymryd â dyletswyddau ysgafnach a llawer byrrach, sy'n cynnwys tasgau gweinyddol yn y swyddfa yn unig, gan adael i staff asiantaeth gyflawni siwrneiau hirach. Yn ôl y papur newydd, mae’n ymddangos bod yr arfer hwn wedi bod yn digwydd ers peth amser, ac mae rhai o weithwyr y Post Brenhinol wedi bod yn ffugio eu taflenni amser a’u horiau gwaith ers ymhell dros ddau ddegawd, gan ganiatáu i rai ohonynt ennill dwywaith eu cyflog blynyddol. Mae gweithwyr yn sawl un o swyddfeydd y Post Brenhinol wedi tynnu sylw at ba mor gyffredin yw'r arfer hwn, a'r ffaith hefyd fod goramser yn aml yn cael ei dalu cyn iddo gychwyn er mwyn osgoi honiadau o dwyll. Fel y Dirprwy Weinidog sydd â'r prif gyfrifoldeb am faterion yn ymwneud â Swyddfa'r Post a'r Post Brenhinol yng Nghymru, pa gamau rydych wedi'u cymryd i ymchwilio i'r honiadau hyn a mynd i'r afael â hwy?
Llywydd, I always take what we read in the newspapers with a strong pinch of salt, and it's not for me to comment on alleged practice like that. It's certainly something that we would raise both in social partnership with the employers and with the trade unions, but it wouldn't be appropriate for me to comment on that without knowing the detail of it.
Lywydd, rwyf bob amser yn cymryd yr hyn rydym yn ei ddarllen yn y papurau newydd gyda phinsiad mawr o halen, ac nid fy lle i yw gwneud sylwadau ar arfer honedig o'r fath. Mae'n sicr yn rhywbeth y byddem yn ei godi mewn partneriaeth gymdeithasol gyda'r cyflogwyr a chyda'r undebau llafur, ond ni fyddai'n briodol imi wneud sylwadau ar hynny heb wybod y manylion.
Thank you. I appreciate your comments, and I would urge you to investigate this further and get more of the details, then, because if the allegations are proven to be true, I think it's a serious issue that needs investigation.
As someone who no doubt passionately reads The Socialist, the mouthpiece for the Socialist Party, formerly known as Militant, you would have been interested to see an article about a Llanelli postal worker who was sacked for whistleblowing to the Royal Mail internal investigations team regarding a fake working hours scam that was very similar to the one highlighted in my previous question. Apparently, according to this individual, senior managers have been paying delivery staff unworked overtime in order to manipulate their budget forecasts and to argue for higher departmental budgets over the summer months.
According to reports, the purpose of this fraud was to allow depots to build up reserves that would then be spent during peak seasons, with managers arguing that it allowed them to better manage a surge in parcel volume numbers. The whistleblower had allegedly been instructed by their managers to fraudulently pay staff for overtime that they had not worked, and the whistleblower was subsequently sacked after an internal probe discovered that they had reported this activity to the internal investigations team.
Thankfully, after a strike organised by the Communication Workers Union, the individual in question has now been reinstated to their role. But Minister, this begs us to ask several vital and fundamental questions. Firstly, given that whistleblowing policies are put in place to protect people, why was the identity of this individual made known so he could be sacked? Secondly, given that this practice seems to be quite widespread, why is it only after the individual was sacked that CWU became involved? Surely they would have known about these practices and actively opposed them. And third and finally, what assurances do we have that this fraudulent activity is no longer taking place in Royal Mail depots throughout Wales?
Diolch. Rwy'n gwerthfawrogi eich sylwadau, a byddwn yn eich annog i ymchwilio ymhellach i hyn a chael mwy o fanylion felly, oherwydd os caiff yr honiadau eu profi, credaf ei fod yn fater difrifol y mae angen ymchwilio iddo.
Fel rhywun sydd, heb os, yn darllen The Socialist, corn siarad y Blaid Sosialaidd, a elwid gynt yn Militant, byddech wedi bod â diddordeb mewn erthygl am weithiwr post yn Llanelli a ddiswyddwyd am chwythu'r chwiban wrth dîm ymchwiliadau mewnol y Post Brenhinol ynglŷn â sgam oriau gwaith ffug a oedd yn debyg iawn i'r un a ddisgrifiwyd yn fy nghwestiwn blaenorol. Yn ôl pob tebyg, yn ôl yr unigolyn hwn, mae uwch reolwyr wedi bod yn talu goramser nad ydynt wedi'i weithio i staff dosbarthu er mwyn ffugio eu rhagolygon cyllidebol ac i ddadlau dros gyllidebau adrannol uwch dros fisoedd yr haf.
Yn ôl adroddiadau, diben y twyll oedd caniatáu i depos gronni arian wrth gefn a fyddai wedyn yn cael ei wario yn ystod y tymhorau brig, gyda rheolwyr yn dadlau ei fod yn caniatáu iddynt reoli unrhyw ymchwydd yn niferoedd parseli yn well. Honnir bod y chwythwr chwiban wedi cael ei orchymyn gan eu rheolwyr i dalu staff yn dwyllodrus am oramser nad oeddent wedi'i weithio, a diswyddwyd y chwythwr chwiban wedi hynny ar ôl i archwiliad mewnol ddarganfod eu bod wedi rhoi gwybod i'r tîm ymchwiliadau mewnol am y gweithgaredd.
Diolch byth, ar ôl streic a drefnwyd gan Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu, mae'r unigolyn dan sylw bellach wedi cael ei swydd yn ôl. Ond Weinidog, mae hyn yn ein cymell i ofyn sawl cwestiwn hanfodol a sylfaenol. Yn gyntaf, o gofio bod polisïau chwythu'r chwiban yn cael eu rhoi ar waith i ddiogelu pobl, pam y cafodd enw'r unigolyn dan sylw ei ddatgelu fel y gellid ei ddiswyddo? Yn ail, o ystyried bod yr arfer hwn i'w weld yn eithaf cyffredin, pam nad aeth Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu i'r afael â'r mater hyd nes ar ôl i'r unigolyn gael ei ddiswyddo? Mae'n sicr y byddent wedi gwybod am yr arferion hyn ac wedi mynd ati'n weithredol i'w gwrthwynebu. Ac yn drydydd ac yn olaf, pa sicrwydd sydd gennym nad yw'r gweithgarwch twyllodrus hwn yn digwydd mwyach yn nepos y Post Brenhinol ledled Cymru?
Llywydd, I need to refer the Member to my earlier answer—that it's not appropriate for me to comment on individual matters without being appraised and fully informed of the detail of that. But I would take the opportunity, perhaps, just to remind the Member that although I lead responsibility within the Welsh Government for Post Office and Royal Mail matters, they are actually non-devolved.
Lywydd, mae angen imi gyfeirio'r Aelod at fy ateb cynharach—nad yw'n briodol imi wneud sylwadau ar faterion unigol heb ystyried a bod yn gwbl ymwybodol o'r manylion ynglŷn â hynny. Ond er mai fi sy'n bennaf gyfrifol yn Llywodraeth Cymru am faterion sy'n ymwneud â'r Swyddfa’r Post a’r Post Brenhinol, hoffwn fachu ar y cyfle, efallai, i atgoffa’r Aelod nad ydynt wedi’u datganoli.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Llywydd. As we've heard, tomorrow will mark this year's White Ribbon Day, the International Day for the Elimination of Violence Against Women and the launch of 16 days of activism that aims to prevent and eliminate violence against women and girls around the world, by calling for global action to increase awareness, promote advocacy and create opportunities for discussion on challenges and solutions.
On International Women's Day 2018, this Government committed to making Wales the safest place in Europe for women. Since then, at least 23 women are suspected to have been killed by male violence. This is a tragedy, and things cannot change whilst services to prevent violence and support survivors are not fully equipped to meet rising need. We've seen the Office for National Statistics figures published today, which show a rise throughout England and Wales in domestic abuse-related crimes.
Welsh Women's Aid recently published a 'State of the Sector' report, and it reveals that compared to the last financial year, there's been an increase of 22 per cent in the number of survivors who could not be supported by refuge due to the lack of capacity or resources. This is at least 692 survivors that did not get the support they needed. The report lays out the necessary steps for developing a more sustainable model for the sector, pointing to the fact that current funding only covers existing duties and leaves no surplus for emergencies and expected rises in capacity such as we've seen over the pandemic, or a need to be flexible in offering support, or a better focus on prevention and early intervention.
With the new violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy and action plan in development, and with a clearer view now of Wales's budget position in the next three years post the UK spending review, now is the perfect opportunity to deliver on these commitments. Can the Minister confirm what action is planned in relation to safety and sustainability for survivors in Wales? Diolch.
Diolch, Lywydd. Fel y clywsom, yfory fydd Diwrnod Rhuban Gwyn eleni, y Diwrnod Rhyngwladol ar Ddiddymu Trais yn erbyn Menywod a dyddiad lansio 16 diwrnod o weithredu gyda'r bwriad o atal a diddymu trais yn erbyn menywod a merched ledled y byd, drwy alw am weithredu byd-eang i gynyddu ymwybyddiaeth, hyrwyddo eiriolaeth a chreu cyfleoedd i drafod heriau ac atebion.
Ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod yn 2018, ymrwymodd y Llywodraeth hon i sicrhau mai Cymru yw'r lle mwyaf diogel yn Ewrop i fenywod. Ers hynny, amheuir bod o leiaf 23 o fenywod wedi cael eu lladd yn sgil trais gan ddynion. Mae hyn yn drasiedi, ac ni all pethau newid hyd nes y caiff gwasanaethau i atal trais a chefnogi goroeswyr adnoddau llawn i ddiwallu'r angen cynyddol. Rydym wedi gweld y ffigurau a gyhoeddwyd heddiw gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol, sy'n dangos cynnydd ledled Cymru a Lloegr yn nifer y troseddau sy'n gysylltiedig â cham-drin domestig.
Yn ddiweddar, cyhoeddodd Cymorth i Fenywod Cymru adroddiad 'Cyflwr y Sector', ac mae'n datgelu, o gymharu â'r flwyddyn ariannol ddiwethaf, y gwelwyd cynnydd o 22 y cant yn nifer y goroeswyr na ellid eu cynnig lloches iddynt oherwydd diffyg capasiti neu adnoddau. Golyga hyn fod o leiaf 692 o oroeswyr heb gael y cymorth roeddent ei angen. Mae'r adroddiad yn nodi'r camau angenrheidiol ar gyfer datblygu model mwy cynaliadwy ar gyfer y sector, gan dynnu sylw at y ffaith bod y cyllid cyfredol yn ddigon i dalu am y dyletswyddau presennol yn unig ac nad oes unrhyw arian dros ben ar gyfer argyfyngau a'r cynnydd disgwyliedig mewn capasiti fel yr hyn a welsom drwy gydol y pandemig, neu'r angen i fod yn hyblyg wrth gynnig cymorth, neu ffocws gwell ar atal ac ymyrraeth gynnar.
Gyda'r strategaeth a'r cynllun gweithredu newydd ar gyfer trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn cael eu datblygu, a chyda golwg gliriach yn awr ar sefyllfa gyllidebol Cymru dros y tair blynedd nesaf ar ôl adolygiad o wariant y DU, nawr yw'r cyfle perffaith i gyflawni'r ymrwymiadau hyn. A all y Gweinidog gadarnhau pa gamau sydd ar y gweill mewn perthynas â diogelwch a chynaliadwyedd i oroeswyr yng Nghymru? Diolch.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. This is a really important follow-on from the earlier questions and discussion this afternoon in my oral Senedd questions. It's clearly shocking that we are still in this position, where we know there's an increase in violence against women, and the fact that we have this shocking increase—you gave us the statistic—of 22 per cent.
The survivors are the ones we now look to, particularly in helping to steer us on the way forward, with our specialist agencies. So, the crucial thing for Welsh Women's Aid, BAWSO and the organisations who were with us on Monday night at the vigil is about how we develop our next five years of the VAWDASV national strategy. We are of course developing that with the police, the specialist sector and survivors, and I will be making a statement before the end of this term on the consultation that we're having on the draft strategy for the next five years.
But crucially important is how we are supporting those services, as you say, to enable them to meet the challenge and the needs. So, the violence against women, domestic abuse and sexual violence revenue budget for this year is £6.825 million, and that does include non-recurrent funding of £1.575 million, and it's an increase from the previous year of £1.575 million. That has actually helped VAWDASV organisations meet that increasing demand that you identified, of course, due to the COVID-19 pandemic. But we've also increased the allocation to third sector organisations by 4 per cent.
What's been very important is that we've looked at the sustainability of funding and brought all of the specialist services together to help us move forward in the way that you have quite rightly called for. I think it's important to recognise that this is something where all organisations work together locally and regionally with their local authorities, but also with police and crime commissioners, who are responsible for quite a lot of innovative funding. And it includes capital funding as well as revenue funding to strengthen the VAWDASV infrastructure.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Mae hwn yn gwestiwn dilynol pwysig iawn wedi'r cwestiynau a'r drafodaeth gynharach y prynhawn yma yng nghwestiynau llafar y Senedd i mi. Mae'n amlwg yn gywilyddus ein bod yn dal i fod yn y sefyllfa hon, lle rydym yn gwybod bod trais yn erbyn menywod ar gynnydd, a'r ffaith bod gennym gynnydd syfrdanol—cawsom yr ystadegyn gennych—o 22 y cant.
Y goroeswyr yw'r rhai rydym yn edrych arnynt yn awr, yn enwedig i helpu i'n llywio ar y ffordd ymlaen, gyda'n hasiantaethau arbenigol. Felly, yr hyn sy'n allweddol i Cymorth i Fenywod Cymru, BAWSO a'r sefydliadau a oedd gyda ni nos Lun yn yr wylnos yw sut rydym yn datblygu pum mlynedd nesaf ein strategaeth genedlaethol ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Rydym yn ei ddatblygu gyda'r heddlu wrth gwrs, y sector arbenigol a goroeswyr, a byddaf yn gwneud datganiad cyn diwedd y tymor hwn ar yr ymgynghoriad rydym yn ei gynnal ar y strategaeth ddrafft ar gyfer y pum mlynedd nesaf.
Ond mae'r ffordd rydym yn cefnogi'r gwasanaethau hynny i'w galluogi i ymdopi â'r her a'r anghenion, fel y dywedwch, yn hanfodol bwysig. Felly, y gyllideb refeniw ar gyfer trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol eleni yw £6.825 miliwn, ac mae hynny'n cynnwys cyllid afreolaidd o £1.575 miliwn, ac mae'n gynnydd o £1.575 miliwn ar y flwyddyn flaenorol. Mae hynny wedi helpu sefydliadau trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol i ateb y galw cynyddol a nodwyd gennych, wrth gwrs, o ganlyniad i bandemig COVID-19. Ond rydym hefyd wedi sicrhau cynnydd o 4 y cant yn y dyraniad i sefydliadau'r trydydd sector.
Yr hyn sydd wedi bod yn bwysig iawn yw ein bod wedi edrych ar gynaliadwyedd cyllid ac wedi dod â'r holl wasanaethau arbenigol ynghyd i'n helpu i symud ymlaen yn y ffordd rydych chi, yn gwbl briodol, wedi galw arnom i'w wneud. Credaf ei bod yn bwysig cydnabod bod hyn yn rhywbeth lle mae pob sefydliad yn gweithio gyda'u hawdurdodau lleol yn lleol ac yn rhanbarthol, ond hefyd gyda'r comisiynwyr heddlu a throseddu, sy'n gyfrifol am gryn dipyn o arian arloesi. Ac mae'n cynnwys cyllid cyfalaf yn ogystal â chyllid refeniw i gryfhau'r seilwaith trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol.
Diolch, Weinidog. Dylai'r ddyletswydd addysg cydberthynas a rhywioldeb yn y cwricwlwm newydd ddarparu addysg o ansawdd uchel yn unol â dull addysg gyfan o ddod â thrais yn erbyn menywod a merched i ben. Felly, all y Gweinidog amlinellu sut y bydd y cwricwlwm newydd yn cynorthwyo gyda'r nod o ddod â thrais yn erbyn menywod a merched i ben? Diolch.
Thank you, Minister. The relationships and sexuality education duty in the new curriculum should provide high-quality education through a whole-education approach to eradicating violence against women. So, could the Minister outline how the new curriculum will assist in the aim of bringing violence against women and girls to an end? Thank you.
This is also crucially important, recognising that, very much, tackling violence against women, domestic abuse and sexual violence is a cross-government responsibility. I'm working very closely with my colleague Jeremy Miles in terms of safeguarding young people, but also recognising that the new curriculum provides a real opportunity to address this. I think this is something where we also have to recognise that we've had some shocking information recently from the Everyone's Invited website about sexual harassment in schools, and it is something where the education Minister and myself are working together, recognising that this is something that we have to address through the relationships and sexuality education element of the new curriculum for Wales. That's going to be statutory. It's crucial that it's not an optional part of the curriculum, and it will be focusing on developing healthy relationships from the early years. But also, there has been some very important ongoing work already with the Spectrum project in schools, which is making that kind of impact. I've talked to the police chief constables as well as PCCs about how we can use their schools programme to address these issues as well.
Mae hyn hefyd yn hanfodol bwysig, gan gydnabod bod mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn gyfrifoldeb trawslywodraethol. Rwy'n gweithio'n agos iawn gyda fy nghyd-Aelod, Jeremy Miles, ar ddiogelu pobl ifanc, ond rwyf hefyd yn cydnabod bod y cwricwlwm newydd yn rhoi cyfle gwych i fynd i'r afael â hyn. Credaf ei fod yn rhywbeth lle mae'n rhaid inni gydnabod hefyd ein bod wedi cael gwybodaeth syfrdanol yn ddiweddar oddi ar wefan Everyone's Invited am aflonyddu rhywiol mewn ysgolion, ac mae'n rhywbeth y mae'r Gweinidog addysg a minnau'n cydweithio arno, gan gydnabod bod hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid inni fynd i'r afael ag ef drwy'r elfen addysg cydberthynas a rhywioldeb yng nghwricwlwm newydd Cymru. Mae hynny'n mynd i fod yn statudol. Mae'n hanfodol nad yw'n rhan ddewisol o'r cwricwlwm, a bydd yn canolbwyntio ar ddatblygu perthnasoedd iach o'r blynyddoedd cynnar ymlaen. Ond hefyd, gwnaed gwaith parhaus pwysig iawn eisoes gyda phrosiect Sbectrwm mewn ysgolion, sy'n cael y math hwnnw o effaith. Rwyf wedi siarad â phrif gwnstabliaid yr heddlu yn ogystal â chomisiynwyr heddlu a throseddu ynglŷn â sut y gallwn ddefnyddio eu rhaglen ysgolion i fynd i'r afael â'r materion hyn hefyd.
Diolch. I'm sure the Minister remembers the powerful testimony we had, and the important points made here in the Chamber recently, in the debate held on the prevention of spiking. What progress has been made, and what are the next steps for the Government, following the positive vote in favour of the motion, specifically with reference to supporting initiatives that actively challenge cultural attitudes that allow sexual harassment and assault to take place, producing a comprehensive strategy on preventing sexual assault and harassment in Wales's night-time economy, and seeking clarity from the UK Government on their plans to classify misogyny as a hate crime? Diolch.
Diolch. Rwy'n siŵr bod y Gweinidog yn cofio'r dystiolaeth bwerus a gawsom, a'r pwyntiau pwysig a wnaed yma yn y Siambr yn ddiweddar, yn y ddadl a gynhaliwyd ar atal sbeicio. Yn dilyn y bleidlais gadarnhaol o blaid y cynnig, yn benodol mewn perthynas â chefnogi mentrau sy'n mynd ati'n weithredol i herio agweddau diwylliannol sy'n caniatáu i aflonyddu ac ymosod rhywiol ddigwydd, pa gynnydd a wnaed, a beth yw'r camau nesaf i'r Llywodraeth, ar gynhyrchu strategaeth gynhwysfawr ar atal ymosodiadau ac aflonyddu rhywiol yn economi'r nos yng Nghymru, a cheisio eglurder gan Lywodraeth y DU ar eu cynlluniau i ddosbarthu casineb at fenywod fel trosedd gasineb? Diolch.
Thank you for that question as well, because we did have a very powerful debate here on spiking, and I think what I did report at that debate is the role of the police in response to spiking—they have a key role—and all police forces in Wales, as well as the PCCs, are taking this issue very seriously, recording incidents and providing enhanced training and ensuring a robust response to hold perpetrators to account. I think there are also responsibilities with local government and health to get that joined up and coherent response. Now, this is what we're working on with this new violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy, because we have to focus on violence in the home, but we're now also extending that to the public realm, and including the night-time economy.
I've already mentioned the fact, and I think the First Minister did yesterday, that tackling misogyny is being discussed directly at our next policing partnership board in terms of there's some good practice elsewhere that we can learn from in terms of how police forces are addressing this, but also the Law Commission's review in terms of recognising misogyny as a crime. What we're asking for is that we have that review outcome as soon as possible. We have to recognise that this is a hate crime, in terms of misogyny, and then we want the UK Government to act with legislation, and I hope our colleagues will all support that when it comes to it.
Diolch am y cwestiwn hwnnw hefyd, gan inni gael dadl bwerus iawn yma ynglŷn â sbeicio, a chredaf mai'r hyn a ddywedais yn y ddadl honno yw bod rôl ddifrifol iawn gan yr heddlu mewn ymateb i sbeicio—mae ganddynt rôl allweddol—a'r holl heddluoedd yng Nghymru, yn ogystal â'r comisiynwyr heddlu a throseddu, a'u bod yn cofnodi digwyddiadau a darparu hyfforddiant ychwanegol ac yn sicrhau ymateb cadarn er mwyn dwyn cyflawnwyr i gyfrif. Credaf fod cyfrifoldebau gan lywodraeth leol ac iechyd hefyd er mwyn sicrhau ymateb cydgysylltiedig a chydlynol. Nawr, dyma rydym yn gweithio arno gyda'r strategaeth newydd hon ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, gan fod yn rhaid inni ganolbwyntio ar drais yn y cartref, ond rydym bellach yn ymestyn hynny i fannau cyhoeddus, ac yn cynnwys economi'r nos.
Rwyf eisoes wedi crybwyll y ffaith, a chredaf fod y Prif Weinidog wedi dweud hyn ddoe, fod mynd i'r afael â chasineb at fenywod yn bwnc a fydd yn cael ei drafod yn uniongyrchol yng nghyfarfod nesaf y bwrdd partneriaeth plismona a bod rhai arferion da mewn mannau eraill y gallwn ddysgu ohonynt o ran sut y mae heddluoedd yn mynd i’r afael â hyn, ond hefyd adolygiad Comisiwn y Gyfraith a chydnabod casineb at fenywod fel trosedd. Yr hyn y gofynnwn amdano yw ein bod yn cael canlyniad yr adolygiad hwnnw cyn gynted â phosibl. Mae'n rhaid inni gydnabod bod hon yn drosedd gasineb, a chasineb at fenywod, ac yna rydym am i Lywodraeth y DU weithredu gyda deddfwriaeth, ac rwy'n gobeithio y bydd pob un o'n cyd-Aelodau'n cefnogi honno pan ddaw.
3. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gyflwyno'r cyflog byw go iawn ledled Cymru? OQ57240
3. What plans does the Welsh Government have to introduce the real living wage across Wales? OQ57240
We're using all of our influence to improve real living wage adoption, including leading by example ourselves as a real living wage employer, progressing our commitment to the real living wage in social care, and encouraging employers to actively explore the benefits of the real living wage.
Rydym yn defnyddio ein holl ddylanwad i wella lefelau mabwysiadu'r cyflog byw go iawn, gan gynnwys arwain drwy esiampl ein hunain fel cyflogwr cyflog byw go iawn, datblygu ein hymrwymiad i'r cyflog byw go iawn mewn gofal cymdeithasol, ac annog cyflogwyr i fynd ati i archwilio manteision y cyflog byw go iawn.
Thank you for that, Minister, and I was pleased to see the First Minister's announcement last week of the new real living wage in Wales—that announcement on the twentieth anniversary of the establishment of the living wage movement. According to the Living Wage Foundation, there are now 360 accredited living wage employers in Wales. So, it is good to see progress, but of course what makes up fair employment is wider than the salary itself. So, I'm really concerned to hear from constituents of mine who are experiencing other aspects of unfair and poor treatment at work, such as fire and rehire tactics, including people who've worked for that employer in question for quite some time, for a number of years, loyally worked for that employer, and it seems there is very little they can do when they're victims of this sharp practice. So, I wonder, Minister, could you outline what action the Welsh Government can take, in promoting the real living wage, to also encourage and promote other aspects of fair work in Wales?
Diolch am hynny, Weinidog, ac roeddwn yn falch o weld cyhoeddiad y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf am y cyflog byw go iawn newydd yng Nghymru—y cyhoeddiad hwnnw ar ugeinfed pen-blwydd sefydlu'r mudiad cyflog byw. Yn ôl y Living Wage Foundation, mae 360 o gyflogwyr cyflog byw achrededig yng Nghymru bellach. Felly, mae'n dda gweld cynnydd, ond wrth gwrs mae'r hyn sy'n ffurfio cyflogaeth deg yn ehangach na'r cyflog ei hun. Felly, rwy'n bryderus iawn o glywed bod etholwyr i mi wedi profi agweddau eraill ar driniaeth annheg a gwael yn y gwaith, megis tactegau diswyddo ac ailgyflogi, gan gynnwys pobl sydd wedi gweithio i'r cyflogwr dan sylw ers cryn dipyn o amser, ers nifer o flynyddoedd, wedi gweithio'n ffyddlon i'r cyflogwr hwnnw, ac mae'n ymddangos nad oes llawer y gallant ei wneud pan fyddant yn dioddef o ganlyniad i'r arfer didostur hwn. Felly, tybed, Weinidog, a allech chi amlinellu pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd, wrth hyrwyddo'r cyflog byw go iawn, i annog a hyrwyddo agweddau eraill ar waith teg yng Nghymru hefyd?
I thank John Griffiths for his follow-up question, and you're absolutely right there that the living wage is important and it's key, but it should always be seen as a baseline rather than a benchmark, and those other things you listed around terms and conditions, security of employment and progression are incredibly important as well. Using the threat of dismissal—we've heard of fire and rehire to tear up terms and conditions agreed in good faith—is an abuse of employer power, and we're clear that fire and rehire practices are not consistent whatsoever with our values here in the Welsh Government of fair work and social partnership. So, alongside the work we're doing to perhaps break down some of the barriers that some employers may find in terms of moving towards living wage adoption and living wage accreditation, it's also how we can use all those mechanisms in our fair work and social partnership approach to improve the well-being of people in work but also to demonstrate the benefits for the workforce of using all those levers we have through procurement and through grant funding as well.
Diolch i John Griffiths am ei gwestiwn dilynol, ac rydych yn llygad eich lle fod y cyflog byw yn bwysig ac yn allweddol, ond dylid bob amser ei ystyried yn llinell sylfaen yn hytrach na meincnod, ac mae'r pethau eraill a restrwyd gennych ynghylch telerau ac amodau, diogelwch cyflogaeth a chamu ymlaen yn eithriadol o bwysig hefyd. Mae defnyddio'r bygythiad o ddiswyddo—rydym wedi clywed am gyflogwyr yn diswyddo ac yn ailgyflogi i osgoi telerau ac amodau y cytunwyd arnynt yn ddidwyll—yn enghraifft o gamddefnyddio pŵer cyflogwr, ac rydym yn glir nad yw arferion diswyddo ac ailgyflogi yn gyson â'n gwerthoedd yma yn Llywodraeth Cymru o waith teg a phartneriaeth gymdeithasol. Felly, ochr yn ochr â'r gwaith rydym yn ei wneud i chwalu rhai o'r rhwystrau y gallai rhai cyflogwyr eu hwynebu o ran symud tuag at fabwysiadu cyflog byw ac achredu cyflog byw, mae hefyd yn ymwneud â sut y gallwn ddefnyddio'r holl fecanweithiau hynny yn ein dull partneriaeth gymdeithasol a gwaith teg o wella llesiant pobl mewn gwaith ond hefyd i ddangos y manteision i'r gweithlu o ddefnyddio'r holl ysgogiadau hynny sydd gennym drwy gaffael a thrwy gyllid grant hefyd.
Good afternoon, Minister. Minister, my constituents would like to see the Welsh Government focusing on boosting the Welsh economy and attracting businesses who will pay more than the bare minimum. Lidl will now pay shop floor workers £10.10p per hour—well above the real living wage. Minister, average weekly earnings in Wales are well below other nations and regions of the UK. What is your Government doing to ensure that Wales no longer languishes at the bottom of the earnings table, and what are you doing to attract businesses who pay good quality wages to places like Rhyl in my consistency, one of the poorest parts of the UK?
Prynhawn da, Weinidog. Weinidog, hoffai fy etholwyr weld Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar hybu economi Cymru a denu busnesau a fydd yn talu mwy na'r isafswm cyflog. Bydd Lidl yn awr yn talu £10.10c yr awr i weithwyr siop—ymhell uwchlaw'r cyflog byw go iawn. Weinidog, mae enillion wythnosol cyfartalog yng Nghymru yn llawer is na gwledydd a rhanbarthau eraill y DU. Beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau nad yw Cymru yn aros ar waelod y tabl enillion, a beth rydych yn ei wneud i ddenu busnesau sy'n talu cyflogau o ansawdd da i leoedd fel y Rhyl yn fy etholaeth, un o rannau tlotaf y DU?
Can I thank the Member for his question and his interest in this area? We know it's important to all of us, and actually paying the real living wage—. [Interruption.] That's the strangest heckle I've had in here to date. [Laughter.] Paying the real living wage, actually, isn't just about bringing benefits to the individual; it does bring benefits to those employers as well, because you're more likely to have a more sustainable workforce and to increase productivity. So, we're working through our economic contracts, through our social partnership work, working with representatives from the private sector and public sector to actually see how we can take that sectoral approach as well to create sustainability in places like Rhyl, and I know Rhyl very well myself, having grown up just down the road. In fact, my dad's first job was actually on the fair in Rhyl, when it was still there. [Laughter.] But, I think it's sectors like hospitality and retail that are key, so although we don't have that responsibility over employment rights here in Wales—they're still mainly reserved to the UK Government—but what can we do across a sector-wide approach to create fair work, not just in places like social care but in hospitality and retail as well.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn a'i ddiddordeb yn y maes hwn? Gwyddom ei bod yn bwysig i bob un ohonom, ac mae talu'r cyflog byw go iawn—. [Torri ar draws.] Dyna'r heclo rhyfeddaf i mi ei gael yma hyd yma. [Chwerthin.] Nid yw talu'r cyflog byw go iawn, mewn gwirionedd, yn ymwneud yn unig â sicrhau buddion i'r unigolyn; mae'n sicrhau manteision i'r cyflogwyr hynny hefyd, oherwydd rydych yn fwy tebygol o gael gweithlu mwy cynaliadwy ac o gynyddu cynhyrchiant. Felly, rydym yn gweithio drwy ein contractau economaidd, drwy ein gwaith partneriaeth gymdeithasol, gan weithio gyda chynrychiolwyr o'r sector preifat a'r sector cyhoeddus i weld sut y gallwn fabwysiadu'r dull sectoraidd hwnnw yn ogystal â chreu cynaliadwyedd mewn lleoedd fel y Rhyl, ac rwy'n adnabod y Rhyl yn dda iawn fy hun, ar ôl tyfu i fyny i lawr y ffordd. Yn wir, swydd gyntaf fy nhad oedd gweithio yn y ffair yn y Rhyl, pan oedd yn dal i fod yno. [Chwerthin.] Ond rwy'n credu bod sectorau fel lletygarwch a manwerthu yn allweddol, felly er nad oes gennym gyfrifoldeb dros hawliau cyflogaeth yma yng Nghymru—maent yn dal i fod wedi'u cadw'n ôl i Lywodraeth y DU at ei gilydd—ond yr hyn y gallwn ei wneud o ran dull gweithredu ar draws sectorau cyfan i greu gwaith teg, nid yn unig mewn meysydd fel gofal cymdeithasol ond mewn lletygarwch a manwerthu hefyd.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wneud Cymru'n genedl noddfa i ffoaduriaid a cheiswyr lloches? OQ57217
4. What action is the Welsh Government taking to make Wales a nation of sanctuary for refugees and asylum seekers? OQ57217
We continue to make progress towards our vision of Wales as a nation of sanctuary. And despite the pandemic, we've continued to implement actions in our 'Nation of Sanctuary' plan and support sanctuary seekers to integrate with Welsh communities from day 1 of arrival.
Rydym yn parhau i wneud cynnydd tuag at ein gweledigaeth o wneud Cymru'n genedl noddfa. Ac er gwaethaf y pandemig, rydym wedi parhau i weithredu camau ein cynllun 'Cenedl Noddfa' a chefnogi ceiswyr lloches i integreiddio â chymunedau Cymru o'r diwrnod y maent yn cyrraedd.
Thank you for that answer, Minister. I recently met with Adult Learning Wales who told me about the barriers that asylum seekers can face in being able to take up education opportunities, such as affording public transport or being able to access childcare. I know that one action in the 'Nation of Sanctuary' plan commits to work towards changes to the education maintenance allowance and financial contingency fund to make asylum seekers eligible, and this may remove those barriers. So, can you provide an update, please, on this work?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Cyfarfûm yn ddiweddar ag Addysg Oedolion Cymru a ddywedodd wrthyf am y rhwystrau y gall ceiswyr lloches eu hwynebu wrth geisio manteisio ar gyfleoedd addysg, megis gallu fforddio trafnidiaeth gyhoeddus neu gael gafael ar ofal plant. Gwn fod un cam gweithredu yng nghynllun 'Cenedl Noddfa' yn ymrwymo i weithio tuag at newidiadau i'r lwfans cynhaliaeth addysg a'r gronfa ariannol wrth gefn i wneud ceiswyr lloches yn gymwys, a gall hyn ddileu'r rhwystrau hynny. Felly, a allwch chi ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith hwn os gwelwch yn dda?
I thank Vikki Howells for that question, and you have identified a commitment in the 'Nation of Sanctuary' plan. That commitment hasn't changed. We have had challenging circumstances with the pandemic, which has delayed moving forward on that, but we are going to pilot a new scheme in the new year that will provide young asylum seekers with the same level of support from the education maintenance allowance and the financial contingency fund. So, we're looking at taking this pilot scheme forward in the new year, rolling out in 2022, but in the meantime, I'm glad that in my announcement last week of the £51 million household support fund, we're embarking on a short-term discounted public transport pilot for asylum seekers, and that should help alleviate challenges about accessing education opportunities in the next academic term.
Diolch i Vikki Howells am y cwestiwn hwnnw, ac rydych wedi nodi ymrwymiad yng nghynllun 'Cenedl Noddfa'. Nid yw'r ymrwymiad hwnnw wedi newid. Rydym wedi cael amgylchiadau heriol gyda'r pandemig, sydd wedi arwain at oedi wrth symud ymlaen gyda hynny, ond rydym yn mynd i dreialu cynllun newydd yn y flwyddyn newydd a fydd yn darparu'r un lefel o gymorth o'r lwfans cynhaliaeth addysg a'r gronfa ariannol wrth gefn i geiswyr lloches ifanc. Felly, rydym yn bwriadu bwrw ymlaen â'r cynllun peilot hwn yn y flwyddyn newydd, a'i gyflwyno yn 2022, ond yn y cyfamser, yn fy nghyhoeddiad am y gronfa gymorth i aelwydydd gwerth £51 miliwn yr wythnos diwethaf, rwy'n falch ein bod yn dechrau ar gynllun peilot trafnidiaeth gyhoeddus am bris gostyngol tymor byr i geiswyr lloches, a dylai hynny helpu i leddfu heriau gyda chael mynediad at gyfleoedd addysg yn y tymor academaidd nesaf.
I was pleased to sponsor and speak at the second Sanctuary in the Senedd event with the Wales refugee coalition five years ago now, but as I said here in January 2019, integration is key to making Wales a nation of sanctuary, noting that unless we can break down barriers of understanding at home, then no matter how well we seek to integrate our new neighbours, those barriers will persist, so it's very much a two-way process. South Asian migrants to the UK have come for different reasons, including those escaping civil war or forced migration. As president of NWAMI, Networking for World Awareness of Multicultural Integration, I spoke at their South Asian Heritage Month celebration this summer. Launched in the House of Commons in July 2019, South Asian Heritage Month, 18 July to 17 August each year, aims to raise awareness of the profile of British-South Asian heritage history in the UK, and to help improve social cohesion across the UK and its nations. What action is the Welsh Government taking to support such initiatives in Wales?
Roeddwn yn falch o noddi a siarad yn ail ddigwyddiad Noddfa yn y Senedd gyda chynghrair ffoaduriaid Cymru bum mlynedd yn ôl yn awr, ond fel y dywedais yma ym mis Ionawr 2019, mae integreiddio'n allweddol i wneud Cymru'n genedl noddfa, gan nodi, oni allwn chwalu rhwystrau dealltwriaeth gartref, ni waeth pa mor dda rydym yn ceisio integreiddio ein cymdogion newydd, bydd y rhwystrau hynny'n parhau, felly mae'n broses ddwyffordd yn sicr. Mae mudwyr o Dde Asia i'r DU wedi dod am wahanol resymau, gan gynnwys y rhai sy'n dianc rhag rhyfel cartref neu fudo gorfodol. Fel llywydd Rhwydweithio dros Ymwybyddiaeth Fyd-eang o Integreiddio Amlddiwylliannol (NWAMI), siaradais yn eu dathliad o Fis Treftadaeth De Asia yr haf hwn. Wedi'i lansio yn Nhŷ'r Cyffredin ym mis Gorffennaf 2019, nod Mis Treftadaeth De Asia, 18 Gorffennaf i 17 Awst bob blwyddyn, yw codi ymwybyddiaeth o broffil hanes treftadaeth Prydain-De Asia yn y DU, a helpu i wella cydlyniant cymdeithasol ledled y DU a'i gwledydd. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi mentrau o'r fath yng Nghymru?
Thank you very much, Mark Isherwood. I think your support and your engagement has been strong through the years in terms of promoting and delivering on the 'Nation of Sanctuary', and I just want to mention that on Saturday night, I attended an event with your colleague Natasha Asghar for the launch of the Wales association of South Asian heritage. That was a powerful event, focusing on many of the points that you've made. But I think I will say that the way in which we have responded in Wales to the needs of the refugees from Afghanistan, which we discussed on Saturday night, has been a crucial example of the ways we have supported refugees who are relocating to Wales. And the Team Wales approach involving the Urdd and communities and also the local authorities—every local authority in Wales has agreed to support the refugees coming from Afghanistan, and, indeed, also refugees and asylum seekers from across the country who are coming to Wales. I mean, I do have to say that we have concerns about Home Office capacity issues in terms of the ways in which we are supporting particularly the Afghan refugees who are relocating to Wales. Also, we have some concerns about the national transfer scheme as well, but I know that this is something where we will be working to support particularly the unaccompanied asylum seeker children; it is so important that we give them the welcome to Wales that they need and deserve.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood. Credaf fod eich cefnogaeth a'ch ymwneud wedi bod yn gryf drwy'r blynyddoedd yn hyrwyddo a chyflawni 'Cenedl Noddfa', a hoffwn sôn fy mod i wedi mynychu digwyddiad nos Sadwrn gyda'ch cyd-Aelod, Natasha Asghar, i lansio cymdeithas treftadaeth De Asia yng Nghymru. Roedd hwnnw'n ddigwyddiad pwerus, a ganolbwyntiai ar lawer o'r pwyntiau rydych wedi'u gwneud. Ond credaf fod y ffordd rydym wedi ymateb yng Nghymru i anghenion y ffoaduriaid o Affganistan, a drafodwyd gennym nos Sadwrn, wedi bod yn enghraifft hollbwysig o'r ffordd rydym wedi cefnogi ffoaduriaid sy'n symud i Gymru. Ac mae dull Tîm Cymru, sy'n cynnwys yr Urdd a chymunedau a'r awdurdodau lleol hefyd—mae pob awdurdod lleol yng Nghymru wedi cytuno i gefnogi'r ffoaduriaid sy'n dod o Affganistan, a ffoaduriaid a cheiswyr lloches o ar draws y wlad sy'n dod i Gymru hefyd yn wir. Mae'n rhaid imi ddweud bod gennym bryderon ynghylch materion capasiti'r Swyddfa Gartref o ran y ffyrdd rydym yn cefnogi ffoaduriaid o Affganistan yn enwedig, sy'n symud i Gymru. Hefyd, mae gennym bryderon am y cynllun trosglwyddo cenedlaethol yn ogystal, ond gwn fod hwn yn rhywbeth lle byddwn yn gweithio i gefnogi plant ar eu pen eu hunain sy'n ceisio lloches yn enwedig; mae mor bwysig ein bod yn eu croesawu i Gymru yn y modd y maent ei angen ac yn ei haeddu.
Good afternoon, Minister, and thank you very much to Vikki, as well, for this question. As we've said, Wales has long provided a warm welcome to people from across the world who are seeking sanctuary, recognising that welcoming people into our communities strengthens our cultural and social fabric. I'm sure you will agree with me, Minister, that the actions of Priti Patel and the Conservative UK Government are shameful. The Nationality and Borders Bill does anything but keep people safe and only serves to demonise those seeking sanctuary.
I would like to turn to the issue you've just touched on, which is the children who are separated from the care of their families, and I'm particularly concerned about their situation. In the year to June 2021, the United Kingdom—and it's not broken down to Wales—received 2,756 applications for asylum from separated children. Minister, you'll be aware that those separated children will be looked-after children under the care of local authorities, and there is no payment, as yet, to local authorities for every day a child is in their care. Could I ask what steps the Government is taking to ensure that those children receive the care and support that they need, particularly around the additional payments and the additional needs that they have? Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Weinidog, a diolch yn fawr iawn i Vikki hefyd am y cwestiwn hwn. Fel y dywedasom, mae Cymru wedi rhoi croeso cynnes ers tro i bobl o bob cwr o'r byd sy'n chwilio am noddfa, gan gydnabod bod croesawu pobl i'n cymunedau yn cryfhau ein gwead diwylliannol a chymdeithasol. Rwy'n siŵr y cytunwch â mi, Weinidog, fod gweithredoedd Priti Patel a Llywodraeth Geidwadol y DU yn gywilyddus. Nid yw'r Bil Cenedligrwydd a Ffiniau yn cadw pobl yn ddiogel ac mae'n diawleiddio'r rheini sy'n ceisio noddfa.
Hoffwn droi at y mater rydych newydd sôn amdano, sef y plant sydd wedi'u gwahanu oddi wrth ofal eu teuluoedd, ac rwy'n pryderu'n benodol am eu sefyllfa hwy. Yn y flwyddyn hyd at fis Mehefin 2021, derbyniodd y Deyrnas Unedig—ac nid yw wedi'i rannu ar gyfer Cymru—2,756 o geisiadau am loches gan blant sydd wedi'u gwahanu oddi wrth eu teuluoedd. Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol y bydd plant sydd wedi'u gwahanu oddi wrth eu teuluoedd yn blant sy'n derbyn gofal gan awdurdodau lleol, ac nid oes taliad, hyd yma, i awdurdodau lleol am bob diwrnod y mae plentyn yn eu gofal. A gaf fi ofyn pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod y plant hynny'n cael y gofal a'r cymorth y maent eu hangen, yn enwedig mewn perthynas â'r taliadau ychwanegol a'r anghenion ychwanegol sydd ganddynt? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Can I just respond to your point about the Nationality and Borders Bill? I have to say that this will cause unforeseen and unequal impacts on people arriving in Wales, recognised as having fled fear of persecution, and the Bill is diametrically opposed to our aim of being a nation of sanctuary supporting a more equal Wales. So, the Bill itself is going to impact on the delivery of integration support, which was raised by Mark Isherwood earlier on. It could exacerbate destitution and increase the exploitation of migrants and illegal working in our communities. So, I'm glad that you've brought this to the fore in the Chamber, because this is something that we would encourage all Members to work on with their counterparts at the UK level to understand the adverse impact of this Bill, particularly on devolved policies and practices.
So, as far as unaccompanied asylum seeker children are concerned, local authorities in Wales are supporting, as you know, children in these circumstances; they're being effectively supported by our local authorities and they're playing a full part in the national transfer scheme. But we are concerned, as I said, about these latest plans to mandate all local authorities to participate. We don't think that that's in the best interests of the children involved. We have a voluntary approach to the national transfer scheme, which all local authorities in Wales are signed up to so that those who can provide that specialist support to those children and young people are supported to do that. And there's no additional funding provided by the Home Office, it's actually voluntary work, and £500,000 from the Welsh Government to support children in these circumstances. So, that is a huge issue, as I have mentioned, and also Home Office capacity issues in Wales. I've spoken, with Julie Morgan, to the Minister Kevin Foster about this earlier this week, and it is something that I'm grateful you've brought to the attention of the Chamber.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. A gaf fi ymateb i'ch pwynt am y Bil Cenedligrwydd a Ffiniau? Mae'n rhaid imi ddweud y bydd hyn yn achosi effeithiau nas rhagwelwyd ac anghyfartal i bobl sy'n cyrraedd Cymru, y cydnabyddir eu bod wedi dianc rhag yr ofn o gael eu herlid, ac mae'r Bil yn gwbl wrthwynebus i'n nod o fod yn genedl noddfa sy'n cefnogi Cymru fwy cyfartal. Felly, bydd y Bil ei hun yn effeithio ar ddarparu cymorth integreiddio, a godwyd gan Mark Isherwood yn gynharach. Gallai waethygu amddifadrwydd a chynyddu ecsbloetio mudwyr a gweithio anghyfreithlon yn ein cymunedau. Felly, rwy'n falch eich bod wedi tynnu sylw at hyn yn y Siambr, oherwydd mae'n rhywbeth y byddem yn annog pob Aelod i weithio arno gyda'u cymheiriaid ar lefel y DU er mwyn deall effaith andwyol y Bil hwn, yn enwedig ar bolisïau ac arferion datganoledig.
Felly, mewn perthynas â phlant ar eu pen eu hunain sy'n ceisio lloches, mae awdurdodau lleol yng Nghymru yn cefnogi plant yn yr amgylchiadau hyn, fel y gwyddoch; maent yn cael eu cefnogi'n effeithiol gan ein hawdurdodau lleol ac maent yn chwarae rhan lawn yn y cynllun trosglwyddo cenedlaethol. Ond rydym yn pryderu, fel y dywedais, am y cynlluniau diweddaraf hyn i orfodi pob awdurdod lleol i gymryd rhan. Nid ydym yn credu bod hynny er budd gorau'r plant dan sylw. Mae'r cynllun trosglwyddo cenedlaethol yn gweithredu ar sail wirfoddol yma, ac mae pob awdurdod lleol yng Nghymru wedi ymrwymo iddo fel bod y rhai sy'n gallu darparu cymorth arbenigol i'r plant a'r bobl ifanc hynny yn cael cymorth i wneud hynny. Ac nid oes unrhyw arian ychwanegol yn cael ei ddarparu gan y Swyddfa Gartref, gwaith gwirfoddol ydyw mewn gwirionedd, a darperir £500,000 gan Lywodraeth Cymru i gefnogi plant yn yr amgylchiadau hyn. Felly, mae'n fater pwysig iawn, fel rwyf wedi'i ddweud, ynghyd â phroblemau capasiti'r Swyddfa Gartref yng Nghymru hefyd. Rwyf wedi siarad â'r Gweinidog Kevin Foster am hyn, gyda Julie Morgan, yn gynharach yr wythnos hon, ac rwy'n ddiolchgar i chi am ei ddwyn i sylw'r Siambr.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella cynhwysiant ariannol yn ne-ddwyrain Cymru? OQ57225
5. What action is the Welsh Government taking to improve financial inclusion in south-east Wales? OQ57225
Within south-east Wales, our single advice fund helped over 27,400 people to deal with social welfare issues in the last financial year, resulting in over £9.7 million of additional welfare benefit income. Also, our credit union-funded projects across the region ensure that people have access to affordable credit.
Yn ne-ddwyrain Cymru, helpodd ein cronfa gynghori sengl dros 27,400 o bobl i ymdrin â materion lles cymdeithasol yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, gan arwain at dros £9.7 miliwn o incwm budd-dal lles ychwanegol. Hefyd, mae ein prosiectau a ariennir gan undebau credyd ledled y rhanbarth yn sicrhau bod pobl yn gallu cael mynediad at gredyd fforddiadwy.
Minister, I'm sure you'll be aware that there has been a dramatic fall in the number of bank branches across south-east Wales. Merthyr Tydfil and Blaenau Gwent have the smallest number of bank branches, with around five each, whilst Newport has seen the biggest drop in the number of branches since 2010, which started at 90, to around about 10. From February next year, Barclays is closing branches in Chepstow and Monmouth. As a result, the nearest Barclays branch for people in Chepstow will be in either Newport or Westbury-on-Trym, while the nearest for Monmouth will be Abergavenny or Hereford.
Age Cymru has said that bank closures affect older people more than other age groups, as more than half of the over-75s do not have access to the internet, and even fewer have access to internet banking. Minister, what action are you going to be taking to improve the financial inclusion of older people in south-east Wales, who have been hit particularly hard by the loss of their local bank branches? Thank you.
Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol y bu gostyngiad dramatig yn nifer y canghennau banc ar draws de-ddwyrain Cymru. Merthyr Tudful a Blaenau Gwent sydd â'r nifer leiaf o ganghennau banc, gyda thua phump yr un, tra bod Casnewydd wedi gweld y gostyngiad mwyaf yn nifer y canghennau ers 2010, gan ddechrau gyda 90, i lawr i oddeutu 10. O fis Chwefror y flwyddyn nesaf, mae Barclays yn cau canghennau yng Nghas-gwent a Threfynwy. O ganlyniad, bydd cangen agosaf Barclays i bobl Cas-gwent naill ai yng Nghasnewydd neu Westbury-on-Trym, a'r agosaf at Drefynwy fydd Y Fenni neu Henffordd.
Mae Age Cymru wedi dweud bod cau banciau yn effeithio ar bobl hŷn i raddau mwy na grwpiau oedran eraill, gan nad oes gan dros hanner y bobl 75 oed a hŷn fynediad at y rhyngrwyd, a llai byth â mynediad at fancio ar y rhyngrwyd. Weinidog, pa gamau rydych yn eu cymryd i wella cynhwysiant ariannol pobl hŷn yn ne-ddwyrain Cymru sydd wedi cael eu taro'n arbennig o galed yn sgil colli eu canghennau banc lleol? Diolch.
Well, of course, it is a—[Interruption.] I thank the Member for the question. It's a serious question. It's a non-devolved matter, and I'm sure that you are bringing these concerns affecting your constituents to the attention of the UK Government to ensure that banking services in Wales are maintained. We're going to meet with the banks. In fact, the First Minister and myself and the Minister for Economy are meeting with some of the leading banks in order to make the continued case for access to free cash and banking services, and to halt the loss of the services.
It is quite clear that we need that high street presence for everyone, including the digitally excluded. Also, we continue to work towards achieving the development of our community bank, recognising that we are being failed by the banks and, indeed, the lack of UK Government action to address these closures, which of course are a blight on the lives of so many of our constituents in our communities.
Wel, wrth gwrs, mae'n—[Torri ar draws.] Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae'n gwestiwn difrifol. Mae'n fater sydd heb ei ddatganoli, ac rwy'n siŵr eich bod yn tynnu sylw Llywodraeth y DU at y pryderon hyn sy'n effeithio ar eich etholwyr i sicrhau bod gwasanaethau bancio yng Nghymru yn cael eu cadw. Byddwn yn cwrdd â'r banciau. Yn wir, bydd y Prif Weinidog, Gweinidog yr Economi a minnau'n cyfarfod â rhai o'r prif fanciau er mwyn cyflwyno'r achos parhaus dros fynediad at wasanaethau arian a bancio am ddim, ac i atal rhagor o wasanaethau rhag cael eu colli.
Mae'n gwbl glir fod arnom angen presenoldeb o'r fath ar y stryd fawr i bawb, gan gynnwys y rhai sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol. Hefyd, rydym yn parhau i weithio tuag at ddatblygu ein banc cymunedol, gan gydnabod ein bod yn cael ein siomi gan y banciau, a diffyg gweithredu gan Lywodraeth y DU yn wir i fynd i'r afael â cholli'r banciau hyn, gan amharu ar fywydau cynifer o'n hetholwyr yn ein cymunedau.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i annog cyrff cyhoeddus i ystyried egwyddorion cyfiawnder cymdeithasol wrth gyflawni eu dyletswyddau? OQ57231
6. What steps is the Welsh Government taking to encourage public bodies to consider the principles of social justice when discharging their duties? OQ57231
All public bodies are expected to meet their due-regard duties contained within the socioeconomic duty and the public sector equality duty. Monitoring of these is overseen by the Equality and Human Rights Commission, which provides regular progress updates to Welsh Ministers.
Disgwylir i bob corff cyhoeddus gyflawni eu dyletswyddau sylw dyledus fel y maent wedi'u cynnwys yn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol a dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus. Goruchwylir y gwaith o fonitro'r rhain gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, sy'n rhoi diweddariadau cynnydd rheolaidd i Weinidogion Cymru.
Thank you, Minister. As a former leader of Monmouthshire County Council, for which I declare an interest, Llywydd, I was proud back in 2017 to appoint the first cabinet member solely responsible for social justice and community development. I was delighted that, together, we delivered the council's first social justice strategy.
This strategy, which is continuously reviewed and has recently been updated, aims to ensure that a core purpose of the council is to improve the economic, social, environmental and cultural well-being of Monmouthshire. It helps to improve the resilience of local communities, as well as supporting the well-being of current and future generations—something that all public bodies, I'm sure, would aspire to, and I hope that's the case.
Minister, do you agree with me that more councils and public bodies in Wales need to follow the direction of MCC that it follows in designing and delivering on a social justice strategy to help create fairer, more equal communities? What more can the Welsh Government do to encourage public bodies to put the principles of social justice at the heart of everything that they do? Thank you.
Diolch, Weinidog. Fel cyn-arweinydd Cyngor Sir Fynwy, ac rwy'n datgan buddiant i'r perwyl hwnnw, Lywydd, nôl yn 2017 roeddwn yn falch o benodi'r aelod cabinet cyntaf i fod yn llwyr gyfrifol am gyfiawnder cymdeithasol a datblygu cymunedol. Roeddwn wrth fy modd ein bod, gyda'n gilydd, wedi cyflawni strategaeth cyfiawnder cymdeithasol gyntaf y cyngor.
Nod y strategaeth hon, sy'n cael ei hadolygu'n barhaus ac sydd wedi'i diweddaru'n ddiweddar, yw sicrhau mai un o ddibenion craidd y cyngor yw gwella llesiant economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol sir Fynwy. Mae'n helpu i wella cydnerthedd cymunedau lleol, yn ogystal â chefnogi llesiant cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol—rhywbeth a fyddai'n uchelgais i bob corff cyhoeddus, rwy'n siŵr, a gobeithiaf fod hynny'n wir.
Weinidog, a ydych yn cytuno bod angen i fwy o gynghorau a chyrff cyhoeddus yng Nghymru ddilyn cyfeiriad Cyngor Sir Fynwy a chynllunio a chyflawni strategaeth cyfiawnder cymdeithasol i helpu i greu cymunedau tecach a mwy cyfartal? Beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i annog cyrff cyhoeddus i roi egwyddorion cyfiawnder cymdeithasol wrth wraidd popeth a wnânt? Diolch.
I thank the Member for the question and for highlighting the work of Monmouth council and the work that you did in your role as leader as well. I know that there are numerous examples, from across the country, of different initiatives that councils, local authorities, are taking to drive forward social value and social justice at the heart of what they do. Welsh Government is very much committed to building on this and strengthening this.
The procurement duties in the social partnership and public procurement Bill will require public bodies to focus on socially responsible outcomes when it comes to spending public money. It will also place fair work at the heart of that, and what we mean by socially responsible procurement, to bring about, like you say, economic, cultural and social well-being across the work of everything that we do. It's something that we are committed to doing and are committed to legislating to build upon as well.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn ac am dynnu sylw at waith cyngor Mynwy a'r gwaith a wnaethoch yn eich rôl fel arweinydd hefyd. Gwn fod nifer o enghreifftiau, o bob rhan o'r wlad, o wahanol fentrau y mae cynghorau ac awdurdodau lleol yn eu gwneud i hyrwyddo gwerth cymdeithasol a chyfiawnder cymdeithasol a'u cynnwys wrth wraidd yr hyn a wnânt. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n gadarn i adeiladu ar hyn a'i gryfhau.
Bydd y dyletswyddau caffael yn y Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus yn ei gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus ganolbwyntio ar ganlyniadau sy'n gyfrifol yn gymdeithasol wrth wario arian cyhoeddus. Bydd hefyd yn rhoi gwaith teg wrth wraidd hynny, a'r hyn a olygwn wrth gaffael sy'n gyfrifol yn gymdeithasol yw sicrhau, fel y dywedwch, llesiant economaidd, diwylliannol a chymdeithasol ar draws popeth a wnawn. Mae'n rhywbeth rydym wedi ymrwymo i'w wneud ac rydym wedi ymrwymo i ddeddfu er mwyn adeiladu arno hefyd.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i’r afael â thlodi yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ57238
7. How is the Welsh Government is tackling poverty in Mid and West Wales? OQ57238
Diolch yn fawr. Bydd y rhanbarth yn elwa ar y pecyn cymorth i aelwydydd gwerth £51 miliwn a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, helpodd y gronfa gynghori sengl dros 8,000 o bobl i hawlio £6.4 miliwn o incwm budd-daliadau lles ychwanegol. Yn y flwyddyn ariannol hon, derbyniodd y rhanbarth £237,742 i fynd i’r afael â thlodi bwyd.
Thank you very much. The region will benefit from the household support package worth £51 million that was announced last week. Last financial year, in Mid and West Wales, the single advice fund supported over 8,000 people to claim £6.4 million of extra welfare benefit income. This financial year, the region received £237,742 to tackle food poverty.
Diolch yn fawr iawn ichi am yr ateb manwl yna. Fel rŷch chi'n gwybod, mae un o bob tri phlentyn yng Nghymru yn byw mewn tlodi, ac mae tlodi gwledig yn arbennig, sydd yn berthnasol i'r rhanbarth dwi'n ei chynrychioli, yn aml iawn yn mynd o dan y radar: tlodi tanwydd yn arbennig; ardaloedd gyda chyflogau a lefel gwerth ychwanegol gros yn is na chyfartaledd Cymru; a phellter o wasanaethau cwbl hanfodol. Fel rŷch chi'n ei wybod, o ran costau byw, mae disgwyl y bydd y rheini'n codi rhyw 5 y cant erbyn y gwanwyn nesaf, ac rŷn ni yn gresynu, wrth gwrs, fod y Torïaid yn San Steffan yn gwrthod newid eu meddwl ar ddileu'r £20 yr wythnos ychwanegol yna ar gredyd cynhwysol.
Rôn i'n falch iawn o glywed am yr ymrwymiad rŷch chi wedi'i nodi yn barod—y £51 miliwn—i helpu teuluoedd sydd ag argyfwng costau. Mae'r Sefydliad Bevan, yn ddiddorol iawn, wedi nodi yn ddiweddar fod 10 y cant o aelwydydd yng Nghymru ar ei hôl hi o ran talu biliau, a'r elusen StepChange yn dweud bod 21 y cant o boblogaeth Cymru yn profi anawsterau ariannol. Felly, allwch chi ddweud wrthyf i, Weinidog, o safbwynt y manylion arbennig yna, sut ydych chi'n bwriadu ymateb i'r her dlodi o ran biliau ynni? Diolch yn fawr.
Thank you very much for that detailed response. As you know, one in three children in Wales lives in poverty, and rural poverty is particularly pertinent to the region I represent and often goes under the radar: fuel poverty; areas with low salaries and low gross value added in comparison to the Welsh average; and a paucity of crucial services. As you know, living costs are expected to increase by some 5 per cent by next spring, and we regret the fact that the Tories in Westminster have refused to change their mind on the removal of that additional £20 on universal credit.
I was very pleased to hear of the commitment that you've set out, particularly the £51 million to help families facing crisis. The Bevan Foundation, interestingly, noted recently that 10 per cent of households in Wales were behind in terms of paying their bills, and StepChange has said that 21 per cent of the population of Wales is facing financial difficulties. So, can you tell me, Minister, from the point of view of those particular details, how you intend to respond to the challenge of poverty in terms of energy bills particularly? Thank you.
Diolch yn fawr am eich cwestiwn.
Thank you very much for your question.
This is also, as you say, the shocking result of the £20 cut to universal credit, the end of furlough, rising prices, food, fuel, and, indeed, the Minister for Climate Change and I met with the National Energy Agency this morning, where we were discussing these issues. I met with the End Child Poverty Network Cymru on Monday morning. They welcomed the fact that we have used that funding. We have allocated £51 million for a household living fund, and I do take the opportunity to really promote—and I hope you will promote—the £38 million to support households with a winter fuel support scheme. It will be eligible households, and we think there'll be over 300,000 who will be eligible for this and will be able to access this funding, if we have good take-up, and we hope you will all help with that. It's a one-off £100 cash payment from their local authority, to be used towards paying winter fuel bills.
But, you know, we got £25 million out of that £500 million so-called household support fund. It was derisory and no way is it making up the money lost by 270,000 families in Wales, including in your constituency. So, we will do what we can in terms of supporting people in Wales with the cost-of-living crisis for families, and also not just the £100 payment from the winter support, fuel support, but also extra funding for community food organisations, credit unions and also other projects across the Welsh Government to make sure that we can do what we can to give support during these difficult winter months coming ahead.
Hyn hefyd, fel y dywedwch, yw canlyniad syfrdanol y toriad o £20 i gredyd cynhwysol, diwedd ffyrlo, prisiau'n codi, bwyd, tanwydd, ac yn wir, cyfarfu'r Gweinidog Newid Hinsawdd a minnau â'r Asiantaeth Ynni Genedlaethol y bore yma, lle buom yn trafod y materion hyn. Cyfarfûm â Rhwydwaith Dileu Tlodi Plant Cymru fore Llun. Roeddent yn croesawu'r ffaith ein bod wedi defnyddio'r cyllid hwnnw. Rydym wedi dyrannu £51 miliwn ar gyfer cronfa cymorth i aelwydydd, ac rwy'n manteisio ar y cyfle i hyrwyddo—a gobeithiaf y byddwch chi'n hyrwyddo—y £38 miliwn i gefnogi aelwydydd gyda'r cynllun cymorth tanwydd gaeaf. Bydd aelwydydd cymwys, a chredwn y bydd dros 300,000 yn gymwys i'w gael, yn gallu cael y cyllid hwn, os bydd nifer dda o bobl yn manteisio arno, a gobeithiwn y byddwch chi i gyd yn helpu gyda hynny. Mae'n daliad untro o £100 gan eu hawdurdod lleol, i'w ddefnyddio tuag at dalu biliau tanwydd gaeaf.
Ond £25 miliwn yn unig a gawsom o'r gronfa cymorth i aelwydydd fel y'i gelwir, sy'n werth £500 miliwn. Roedd yn chwerthinllyd ac nid yw'n gwneud iawn am yr arian a gollwyd gan 270,000 o deuluoedd yng Nghymru, gan gynnwys yn eich etholaeth chi. Felly, byddwn yn gwneud yr hyn a allwn i gefnogi pobl yng Nghymru gyda'r argyfwng costau byw i deuluoedd, nid yn unig gyda'r taliad o £100 o'r cynllun cymorth tanwydd gaeaf, ond hefyd gyda chyllid ychwanegol ar gyfer sefydliadau bwyd cymunedol, undebau credyd ynghyd â phrosiectau eraill ar draws Llywodraeth Cymru i sicrhau y gallwn wneud yr hyn a allwn i roi cymorth yn ystod misoedd anodd y gaeaf sydd i ddod.
8. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i liniaru tlodi plant? OQ57218
8. What measures is the Welsh Government taking to mitigate child poverty? OQ57218
Thank you very much, Buffy Williams. Last week, we announced, as I said, a £51 million support package for low-income households; £38 million will be made available through a winter fuel scheme; £1.1 million to tackle food poverty, including extending the successful Big Bocs Bwyd project; and further announcements, including support with reducing the cost of the school day, will be announced shortly.
Diolch yn fawr iawn, Buffy Williams. Yr wythnos diwethaf, fel y dywedais, cyhoeddasom becyn cymorth gwerth £51 miliwn ar gyfer aelwydydd incwm isel; bydd £38 miliwn ar gael drwy'r cynllun cymorth tanwydd gaeaf; £1.1 miliwn i fynd i'r afael â thlodi bwyd, gan gynnwys ymestyn prosiect llwyddiannus Big Bocs Bwyd; a bydd cyhoeddiadau pellach, gan gynnwys cymorth i leihau cost y diwrnod ysgol, yn cael eu cyhoeddi'n fuan.
Thank you, Minister. The response I've received from families in Rhondda to the £51 million support package has been overwhelming. I know this will make a real difference this winter for children and their families. It's also great to hear funding announced for the extension of the Big Bocs Bwyd.
Ending child poverty in Wales will require partnership working. There are hundreds and hundreds of community groups, projects and charities like mine across Wales that play a vital role in ending child poverty. Many of them work with health boards and local authorities as part of a regional partnership board. Will the Minister review the impact of regional partnership boards on child poverty and explore what steps the Welsh Government can take to strengthen regional partnership boards to help mitigate and, ultimately, end child poverty?
Diolch, Weinidog. Mae'r ymateb a gefais gan deuluoedd yn y Rhondda i'r pecyn cymorth gwerth £51 miliwn wedi bod yn ysgubol. Rwy'n gwybod y bydd hyn yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol y gaeaf hwn i blant a'u teuluoedd. Mae hefyd yn wych clywed bod cyllid wedi cael ei gyhoeddi ar gyfer ymestyn prosiect Big Bocs Bwyd.
Bydd angen gweithio mewn partneriaeth os ydym am roi diwedd ar dlodi plant yng Nghymru. Mae cannoedd ar gannoedd o grwpiau cymunedol, prosiectau ac elusennau fel fy un i ledled Cymru yn chwarae rhan hanfodol yn y gwaith o roi diwedd ar dlodi plant. Mae llawer ohonynt yn gweithio gyda byrddau iechyd ac awdurdodau lleol fel rhan o fwrdd partneriaeth rhanbarthol. A wnaiff y Gweinidog adolygu effaith byrddau partneriaeth rhanbarthol ar dlodi plant ac archwilio pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i gryfhau byrddau partneriaeth rhanbarthol i helpu i liniaru ac, yn y pen draw, i roi diwedd ar dlodi plant?
Thank you very much, Buffy Williams, and you know what it's like, don't you, from your constituency and your community and what you've been doing to support people at the sharp end of poverty. We know the key levers for tackling poverty. Powers over tax and welfare systems sit with the UK Government, but we do everything we can to reduce the impact of poverty and support those living in poverty. That's why learning from the End Child Poverty Network Cymru at the meeting I had with them on Monday is so important, and why not only the announcements I've made with the £51 million, but also the council tax reduction scheme, our Warm Homes programme and free prescriptions—these all make a difference in terms of those who are at the sharp end of poverty. And, of course, it's about getting more money into the pockets of our Welsh citizens as part of the fair work agenda. So, partnership is crucial.
The regional partnership boards do bring together the key partners who can look at health and social care needs in their communities and integrate services as well. They're currently looking at their local populations in terms of population needs assessments, and also recognising that they—. In our programme for government, we're setting out attention to support the collaboration for those regional partnership boards, and linking them closely to the local public services boards, because they're responsible for addressing the well-being needs of the local population. So, partnership, but that partnership happens with the third sector, it happens between local government and the health boards, and it happens with those campaigning organisations and those research and policy think tanks, like the Bevan Foundation, who guide us so much in our policy making.
Diolch yn fawr iawn, Buffy Williams, ac rydych yn gwybod sut beth ydyw, onid ydych, o'ch etholaeth chi a'ch cymuned a'r hyn rydych wedi bod yn ei wneud i gefnogi pobl sy'n byw mewn tlodi enbyd. Gwyddom am y prif ysgogiadau ar gyfer mynd i'r afael â thlodi. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am bwerau dros drethi a systemau lles, ond rydym yn gwneud popeth yn ein gallu i leihau effaith tlodi a chefnogi'r rhai sy'n byw mewn tlodi. Dyna pam y mae dysgu oddi wrth Rwydwaith Dileu Tlodi Plant Cymru yn y cyfarfod a gefais gyda hwy ddydd Llun mor bwysig, a pham y gwneuthum gyhoeddi'r £51 miliwn, yn ogystal â chynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, ein rhaglen Cartrefi Clyd a phresgripsiynau am ddim—mae'r rhain i gyd yn gwneud gwahaniaeth i'r rhai sydd mewn tlodi enbyd. Ac wrth gwrs, mae'n ymwneud â sicrhau bod mwy o arian ym mhocedi ein dinasyddion yng Nghymru fel rhan o'r agenda gwaith teg. Felly, mae partneriaeth yn hollbwysig.
Mae'r byrddau partneriaeth rhanbarthol yn dwyn ynghyd y partneriaid allweddol a all edrych ar anghenion iechyd a gofal cymdeithasol yn eu cymunedau ac integreiddio gwasanaethau hefyd. Maent ar hyn o bryd yn edrych ar eu poblogaethau lleol mewn perthynas ag asesiadau o anghenion y boblogaeth, ac maent hefyd yn cydnabod eu bod—. Yn ein rhaglen lywodraethu, rydym yn rhoi sylw i gefnogi cydweithrediad y byrddau partneriaeth rhanbarthol hynny, a'u cysylltu'n agos â'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus lleol, oherwydd eu bod yn gyfrifol am fynd i'r afael ag anghenion llesiant y boblogaeth leol. Felly, partneriaeth, ond mae'r bartneriaeth honno'n digwydd gyda'r trydydd sector, mae'n digwydd rhwng llywodraeth leol a'r byrddau iechyd, ac mae'n digwydd gyda'r sefydliadau ymgyrchu hynny a'r melinau trafod ymchwil a pholisi hynny, fel Sefydliad Bevan, sy'n rhoi cymaint o arweiniad i ni wrth lunio polisïau.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jack Sargeant.
The next item is questions to the Counsel General and Minister for the Constitution, and the first question is from Jack Sargeant.
1. Pa gyngor y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch ei phwerau i gyflwyno incwm sylfaenol cyffredinol? OQ57245
1. What advice has the Counsel General given to the Welsh Government regarding its powers to introduce a universal basic income? OQ57245
Thank you for your question. The Welsh Government has committed to piloting a basic income scheme for care leavers in Wales. The pilot will help to inform any future decisions of the Welsh Government, including whether to bring legislation before the Senedd.
Diolch am eich cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i dreialu cynllun incwm sylfaenol ar gyfer pobl sy'n gadael gofal yng Nghymru. Bydd y cynllun peilot yn helpu i lywio unrhyw benderfyniadau gan Lywodraeth Cymru yn y dyfodol, gan gynnwys a ddylid dod â deddfwriaeth gerbron y Senedd.
I appreciate that answer, Counsel General, and, of course, I very much welcome the commitment from the Welsh Government to commit to bringing forward a pilot on the universal basic income, an idea that was sparked in interest because of the debate I led successfully in the last Senedd. But it is important that we do get a successful trial here in Wales, because that could really add to the case that you talked about in your first answer there. And to be truly successful, we do need the Department for Work and Pensions to agree to work constructively with Welsh Ministers, as the competence for welfare does sit with them. Counsel General, have you advised Welsh Ministers of the importance of a constructive conversation with the DWP, and what action can be taken to secure this agreement?
Rwy'n gwerthfawrogi'r ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol, ac wrth gwrs, rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gyflwyno cynllun peilot ar yr incwm sylfaenol cyffredinol, syniad yr ysgogwyd diddordeb ynddo yn sgil y ddadl a arweiniais yn llwyddiannus yn y Senedd ddiwethaf. Ond mae'n bwysig inni gael treial llwyddiannus yma yng Nghymru, oherwydd gallai hynny ychwanegu at yr achos y sonioch chi amdano yn eich ateb cyntaf. Ac i fod yn wirioneddol lwyddiannus, mae angen i'r Adran Gwaith a Phensiynau gytuno i weithio'n adeiladol gyda Gweinidogion Cymru, gan mai hwy sydd â'r cymhwysedd o safbwynt lles. Gwnsler Cyffredinol, a ydych wedi sôn wrth Weinidogion Cymru am bwysigrwydd sgwrs adeiladol gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau, a pha gamau y gellir eu cymryd i sicrhau'r cytundeb hwn?
Well, firstly, can I thank the Member for the work he's doing to keep this very important policy initiative on all our radars and in the attention of Welsh Government? And it is certainly met with, I think, a very positive response. You'll be aware, of course, the First Minister's—the statement that he made some while back when he said:
'As far as universal basic income is concerned, what the Government proposes is what we said in our manifesto and that is an experiment and a pilot. We don't have all the powers that would be necessary'—
which is the point I think that the Member's referring to—
'let alone all of the funding that would be necessary to include a universal basic income for the whole of Wales, but we do have the ability, I believe, to design a smart experiment that will allow us to test the claims that are made for universal basic income.'
I can tell you that there have been a variety of discussions with counterparts, that an approach has been made to the DWP. I don't know what the response is, but that will obviously be shared when we have more information on that. But you're absolutely right: in order to make progress in this matter, those who hold other levers of power in this area are the ones who really have to seriously engage with us as well.
Wel, yn gyntaf, a gaf fi ddiolch i'r Aelod am y gwaith y mae'n ei wneud i sicrhau bod y fenter bolisi bwysig hon yn aros ar ein radar ni a sylw Llywodraeth Cymru? Ac yn sicr, mae wedi cael ymateb cadarnhaol iawn. Fe fyddwch yn ymwybodol, wrth gwrs, o ddatganiad y Prif Weinidog—y datganiad a wnaeth beth amser yn ôl pan ddywedodd:
'O ran incwm sylfaenol cyffredinol, yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei gynnig yw'r hyn a ddywedasom yn ein maniffesto, sef arbrawf a chynllun peilot. Nid oes gennym yr holl bwerau a fyddai’n angenrheidiol'—
sef y pwynt rwy'n credu y mae'r Aelod yn cyfeirio ato—
'heb sôn am yr holl arian a fyddai’n angenrheidiol i gynnwys incwm sylfaenol cyffredinol i Gymru gyfan, ond credaf fod gennym y gallu i lunio arbrawf craff a fydd yn caniatáu inni brofi'r honiadau a wneir am incwm sylfaenol cyffredinol.'
Gallaf ddweud wrthych fod amryw o drafodaethau wedi bod gyda chymheiriaid, a bod cysylltiad wedi'i wneud â'r Adran Gwaith a Phensiynau. Nid wyf yn gwybod beth yw'r ymateb, ond yn amlwg caiff hwnnw ei rannu pan fydd gennym fwy o wybodaeth am hynny. Ond rydych yn llygad eich lle: er mwyn gwneud cynnydd gyda'r mater hwn, mae'n rhaid i'r rhai sy'n dal awenau grym eraill yn y maes hwn ymgysylltu o ddifrif â ni hefyd.
There's a lot to welcome with a proposed basic income trial, and Jack Sargeant alluded to an issue that I've been aware of and have asked questions of the Minister for Social Justice in this Chamber on. The reality is that unless an agreement is struck with the DWP, this pilot has the potential to leave recipients of the basic income worse off, which is something that none of us in this Chamber want to see.
Of course, one thing that could allow us to sidestep the DWP issue is the devolution of the administration of welfare. Could the Counsel General provide an update to the Chamber on where the Government is on seeking the devolution of these powers? And, of course, having these powers in Wales won't just be advantageous when it comes to UBI, they will also allow us to craft a welfare system that is far more sympathetic and far more just than that which we currently live with.
Mae llawer i'w groesawu gyda threial incwm sylfaenol arfaethedig, a chyfeiriodd Jack Sargeant at fater rwyf wedi bod yn ymwybodol ohono ac wedi gofyn cwestiynau yn ei gylch i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn y Siambr hon. Y gwir amdani yw, oni bai bod cytundeb yn cael ei daro gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau, mae'n bosibl y bydd y cynllun peilot hwn yn gadael y rhai a fydd yn derbyn incwm sylfaenol yn waeth eu byd, sy'n rhywbeth nad oes yr un ohonom yn y Siambr hon am ei weld.
Wrth gwrs, un peth a allai ganiatáu inni osgoi mater yr Adran Gwaith a Phensiynau yw datganoli gweinyddu lles. A allai'r Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr ynglŷn â lle mae'r Llywodraeth arni ar geisio datganoli'r pwerau hyn? Ac wrth gwrs, bydd cael y pwerau hyn yng Nghymru yn fanteisiol o ran incwm sylfaenol cyffredinol, ond byddant hefyd yn caniatáu inni lunio system les sy'n llawer mwy cydymdeimladol ac yn llawer mwy cyfiawn na'r system sydd gennym ar hyn o bryd.
I thank the Member for his question. I think he's wrong: I don't think it is about the devolution of powers; it's actually about the devolution of powers with the resources to go along with that, because we have had our fingers burnt many times, where things have been devolved to us, sometimes without our support, but we have not had the full devolution of the finances that are necessary for that.
But you're absolutely right that the interaction between the benefits system and the concept of a UBI go hand in hand. And what Welsh Government is committed to is actually a pilot to explore, and I think also to show, the opportunities that can actually be done. I think the First Minister has, on a number of occasions, said that the issue of the devolution of welfare benefits, or even some welfare benefits, is an area that he's interested in exploring, but has always given the caveat that you've got to have the resources to actually enable that to happen and those resources have got to be adequate as well.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Credaf ei fod yn anghywir: nid wyf yn credu ei fod yn ymwneud â datganoli pwerau; mae'n ymwneud mewn gwirionedd â datganoli pwerau gyda'r adnoddau i gyd-fynd â hynny, oherwydd cafodd ein bysedd eu llosgi droeon, lle mae pethau wedi'u datganoli i ni, weithiau heb ein cefnogaeth, ond nid ydym wedi cael y cyllid sy'n angenrheidiol ar gyfer hynny wedi'i ddatganoli'n llawn i ni.
Ond rydych yn llygad eich lle fod y rhyngweithio rhwng y system fudd-daliadau a'r cysyniad o incwm sylfaenol cyffredinol yn mynd law yn llaw. A'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo iddo yw cynllun peilot i archwilio, ac i ddangos hefyd yn fy marn i, y cyfleoedd y gellir eu creu. Credaf fod y Prif Weinidog, ar sawl achlysur, wedi dweud bod datganoli budd-daliadau lles, neu hyd yn oed rai budd-daliadau lles, yn faes y mae'n awyddus i'w archwilio, ond mae bob amser wedi rhoi'r cafeat fod yn rhaid i chi gael yr adnoddau i'w alluogi i ddigwydd ac mae'n rhaid i'r adnoddau hynny fod yn ddigonol hefyd.
Good afternoon, Counsel General, and thank you to Jack Sargeant for raising this issue and also for continuing to fly the flag for universal basic income, which I wholeheartedly support. Wales has a real opportunity here with the universal basic income to really transform lives. Not only can a universal basic income tackle the persistent and growing issue of poverty, but we can see from trials across the world that there have been positive implications for both mental health and well-being and individual freedom.
I really want to just move away from the issues around what powers are devolved and what are not, and just focus in on the timescales that the Welsh Government has for the universal basic income pilot. We've heard about this for a few months now, I'm just wondering if we could tie down some timescales. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gwnsler Cyffredinol, a diolch i Jack Sargeant am godi'r mater hwn a hefyd am barhau i chwifio'r faner dros incwm sylfaenol cyffredinol, achos rwy'n ei gefnogi'n llwyr. Mae gan Gymru gyfle gwirioneddol yma gyda'r incwm sylfaenol cyffredinol i drawsnewid bywydau go iawn. Nid yn unig y gall incwm sylfaenol cyffredinol fynd i'r afael â phroblem barhaus a chynyddol tlodi, ond gallwn weld o dreialon ym mhob cwr o'r byd y goblygiadau cadarnhaol a gafwyd i iechyd meddwl a lles a rhyddid yr unigolyn.
Rwyf am symud oddi wrth y materion sy'n ymwneud â pha bwerau sydd wedi'u datganoli a'r rhai nad ydynt wedi'u datganoli, a chanolbwyntio ar yr amserlenni sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y cynllun peilot incwm sylfaenol cyffredinol. Rydym wedi clywed am hyn ers ychydig fisoedd bellach, ac rwy'n meddwl tybed a allem sefydlu rhai amserlenni. Diolch yn fawr iawn.
Well, listen, thank you for your comments and I agree with all the various points you made, and, of course, one of the key challenges is what actually a universal basic income is and what we mean by it. And what it is as a policy is an opportunity, isn't it, to reappraise how the welfare state has operated, and operated very successfully until more recent decades. But it is a way of looking at opportunities to actually alleviate and to eliminate poverty within our society.
In terms of the deadline, I think other Ministers have the portfolio responsibilities in terms of taking that forward. I'm sure there will be statements in due course and your comments have actually been heard. I can assure you that the interest is not a temporary one for the Welsh Government; this is a serious manifesto commitment. It will be taken forward. I'm not in a position to give you a date, but I'm sure that you will have the opportunity to ask the relevant portfolio Ministers more specifically on this in due course.
Wel, gwrandewch, diolch am eich sylwadau a ac rwy'n cytuno â'r holl bwyntiau amrywiol a wnaethoch, ac wrth gwrs, un o'r heriau allweddol yw beth yn union yw incwm sylfaenol cyffredinol a'r hyn a olygwn wrtho. Ac fel polisi mae'n gyfle, onid yw, i ailystyried sut y mae'r wladwriaeth les wedi gweithredu, ac wedi gweithredu'n llwyddiannus iawn tan y degawdau mwy diweddar. Ond mae'n ffordd o edrych ar gyfleoedd i leddfu a dileu tlodi yn ein cymdeithas.
Mewn perthynas â dyddiad, rwy'n credu mai gan Weinidogion eraill y mae'r cyfrifoldebau portffolio ar gyfer bwrw ymlaen â hynny. Rwy'n siŵr y ceir datganiadau maes o law ac mae eich sylwadau wedi'u clywed mewn gwirionedd. Gallaf eich sicrhau nad diddordeb dros dro ydyw i Lywodraeth Cymru; mae hwn yn ymrwymiad maniffesto difrifol. Bydd yn cael ei ddatblygu. Nid wyf mewn sefyllfa i roi dyddiad i chi, ond rwy'n siŵr y cewch gyfle i ofyn yn fwy penodol i'r Gweinidogion portffolio perthnasol ynglŷn â hyn maes o law.
2. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am fynediad at gyngor ar gyfraith gyhoeddus yng Nghymru? OQ57230
2. Will the Counsel General make a statement on access to public law advice in Wales? OQ57230
I thank the Member for his second question. [Laughter.] Law firms and the bar in Wales offer a range of public law advice, and current initiatives being taken forward should support access to such advice. This includes looking at how the public sector commissions legal services, and of course the recent launch of the Law Council of Wales.
Diolch i'r Aelod am ei ail gwestiwn. [Chwerthin.] Mae cwmnïau cyfreithiol a'r bar yng Nghymru yn cynnig amrywiaeth o gyngor ar gyfraith gyhoeddus, a dylai cynlluniau sy'n cael eu datblygu ar hyn o bryd gefnogi mynediad at gyngor o'r fath. Mae hynny'n cynnwys edrych ar sut y mae'r sector cyhoeddus yn comisiynu gwasanaethau cyfreithiol, a lansio Cyngor Cyfraith Cymru yn ddiweddar wrth gwrs.
I thank the Counsel General for his second answer. [Laughter.] Counsel General, there is a growing body of Wales-specific law and much of which is designed to empower residents in Wales to hold public bodies to account. Now, the availability of public law advice in Wales has just not kept up with the pace. It is my understanding that there are no Welsh public law firms and this is a real barrier to the people of Wales and to the people of Wales in trying to access justice. Counsel General, with that in mind, what action can the Welsh Government take to address this issue and help residents access the justice they so desperately deserve?
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ail ateb. [Chwerthin.] Gwnsler Cyffredinol, ceir corff cynyddol o gyfraith sy'n benodol i Gymru ac mae llawer ohono wedi'i gynllunio i rymuso trigolion yng Nghymru i ddwyn cyrff cyhoeddus i gyfrif. Nawr, nid yw'r cyngor sydd ar gael ar gyfraith gyhoeddus yng Nghymru wedi dal i fyny'n ddigon cyflym. Deallaf nad oes unrhyw gwmnïau cyfraith gyhoeddus yng Nghymru ac mae hyn yn rhwystr gwirioneddol i bobl Cymru ac i bobl yng Nghymru sy'n ceisio mynediad at gyfiawnder. Gwnsler Cyffredinol, gyda hynny mewn golwg, pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i fynd i'r afael â'r mater hwn a helpu trigolion i gael y cyfiawnder y maent yn ei haeddu mor enbyd?
Well, it is a very important question and it's one that I'm hoping will be very much addressed by the Law Council of Wales. And we also must recognise the economic importance, as well as the social importance, of the legal sector within Wales. And I've often seen, for example, judicial reviews on Welsh matters that are being pursued from English firms. And I do sometimes raise the question as to why it isn't that so much more of it is actually based, utilising the skills and abilities that do exist, within Wales.
I don't think it's true that we don't have any public law firms. We certainly have firms, a number of whom have considerable expertise in the area of public law, but the geographic spread and the availability and access are probably part of the issue that I think you are raising. We have taken a number of steps that should help to build the public law capacity of the legal sector in Wales, to improve access.
Following the report of the Commission on Justice in Wales, we did review the arrangements for the Welsh Government's panel of law firms and counsel who provide public law advice. The current panel of approved counsel, renewed in March 2021, comprises 47 per cent of counsel based in Wales, which certainly is an increase on the 2011 position of 30 per cent. We are discussing with the leader of the Wales and Chester circuit about setting up a working group to consider action to develop further the public law capacity and capability of the Welsh bar.
There have been other initiatives, but I think the point you make is one that is well recognised and does tie back to, I think, the need and the desire, which certainly I have, to see a growth of the legal profession and the legal service within Wales—economically, but also in terms of its importance socially as well.
Wel, mae'n gwestiwn pwysig iawn ac mae'n un rwy'n gobeithio'n fawr y bydd Cyngor Cyfraith Cymru yn mynd i'r afael ag ef. A rhaid inni hefyd gydnabod pwysigrwydd economaidd, yn ogystal â phwysigrwydd cymdeithasol, y sector cyfreithiol yng Nghymru. Ac rwyf wedi gweld cwmnïau o Loegr, er enghraifft, yn mynd ar drywydd adolygiadau barnwrol ar faterion Cymreig. Ac rwy'n gofyn weithiau pam nad nad oes cymaint mwy ohono wedi'i leoli yng Nghymru, gan ddefnyddio'r sgiliau a'r galluoedd sy'n bodoli yma.
Nid wyf yn credu ei bod yn wir nad oes gennym unrhyw gwmnïau cyfraith gyhoeddus. Yn sicr, mae gennym gwmnïau, ac mae gan nifer ohonynt arbenigedd sylweddol ym maes cyfraith gyhoeddus, ond mae'n debyg fod y lledaeniad daearyddol ac argaeledd a mynediad yn rhan o'r broblem y credaf eich bod yn cyfeirio ati. Rydym wedi cymryd nifer o gamau a ddylai helpu i adeiladu gallu cyfraith gyhoeddus y sector cyfreithiol yng Nghymru, er mwyn gwella mynediad.
Yn dilyn adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru, gwnaethom adolygu'r trefniadau ar gyfer panel Llywodraeth Cymru o gwmnïau cyfreithiol a chwnsleriaid sy'n darparu cyngor ar gyfraith gyhoeddus. Mae'r panel presennol o gwnsleriaid cymeradwy, a adnewyddwyd ym mis Mawrth 2021, yn cynnwys 47 y cant o gwnsleriaid sy'n gweithio yng Nghymru, sy'n sicr yn gynnydd ar y sefyllfa yn 2011, pan oedd 30 y cant ohonynt wedi'u lleoli yng Nghymru. Rydym yn trafod gydag arweinydd cylchdaith Cymru a Chaer ynglŷn â sefydlu gweithgor i ystyried camau i ddatblygu capasiti a gallu cyfraith gyhoeddus y bar Cymreig ymhellach.
Cafwyd cynlluniau eraill, ond credaf fod y pwynt a wnewch yn un sydd wedi'i gydnabod yn dda ac mae'n cyd-fynd â'r angen a'r awydd, yn sicr, i weld twf y proffesiwn cyfreithiol a'r gwasanaeth cyfreithiol yng Nghymru—yn economaidd, ond o ran ei bwysigrwydd cymdeithasol hefyd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. In your 30 September written statement—update on the development of the justice system and the legal sector in Wales—you said that, although the UK Government had rejected the Thomas commission report's central recommendation regarding the devolution of justice and policing,
'a large number of other recommendations...are achievable under the current devolution arrangements or involve some element of devolution without transferring responsibility for justice in its entirety.'
In this context, I note that, when I visited the north-west regional crime unit early last year—a collaboration between six neighbouring police forces, including north Wales—I was told that evidence given to the Thomas commission by the chief constables and police and crime commissioners in Wales was largely ignored in the commission's report.
But in your 30 September statement, you also said that you expected discussions between the two Governments on a range of topics to begin shortly, including disaggregated justice data for Wales; exploring the possibility of problem-solving courts in Wales; support for advice service providers; quality and location of court buildings; Welsh language provision in the justice system; and the organisation of the senior judiciary, including representation in the UK Supreme Court. What therefore is the state of play with these discussions?
Diolch, Lywydd. Yn eich datganiad ysgrifenedig ar 30 Medi—y wybodaeth ddiweddaraf am ddatblygu'r system gyfiawnder a'r sector cyfreithiol yng Nghymru—fe ddywedoch chi, er bod Llywodraeth y DU wedi gwrthod argymhelliad canolog adroddiad comisiwn Thomas ynghylch datganoli cyfiawnder a phlismona,
'bod nifer fawr o argymhellion eraill y gellid eu cyflawni o dan y trefniadau datganoli presennol, neu sy'n cynnwys rhyw elfen o ddatganoli heb drosglwyddo'r cyfrifoldeb am gyfiawnder yn ei gyfanrwydd.'
Yn y cyd-destun hwn, pan ymwelais ag uned troseddau rhanbarthol y gogledd-orllewin yn gynnar y llynedd—cydweithrediad rhwng chwech o heddluoedd cyfagos, gan gynnwys gogledd Cymru—dywedwyd wrthyf fod tystiolaeth a roddwyd i gomisiwn Thomas gan y prif gwnstabliaid a chomisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru wedi'i hanwybyddu i raddau helaeth yn adroddiad y comisiwn.
Ond yn eich datganiad ar 30 Medi, fe ddywedoch chi hefyd eich bod yn disgwyl i drafodaethau rhwng y ddwy Lywodraeth ar ystod o bynciau ddechrau cyn bo hir, gan gynnwys data cyfiawnder wedi'i ddadgyfuno ar gyfer Cymru; archwilio'r posibilrwydd o ddatrys problemau llysoedd yng Nghymru; cymorth i ddarparwyr gwasanaethau cynghori; ansawdd a lleoliad adeiladau llysoedd; darpariaeth Gymraeg yn y system gyfiawnder; a threfniadaeth yr uwch farnwriaeth, gan gynnwys cynrychiolaeth yng Ngoruchaf Lys y DU. Beth felly yw'r sefyllfa ar hyn o bryd gyda'r trafodaethau hyn?
Thank you for the question. And it is the case that, obviously, we continue to pursue the issues around the devolution of justice—I won't go into that in detail, we've rehearsed those many times. But there are also many other areas that were identified in the Thomas commission report, which have resulted, and are continuing to result, in engagement with the UK Government and with the Ministry of Justice on those areas where we can co-operate and where we can make a contribution to improve the arrangements that are already in hand.
I was due to meet with and discuss with the Lord Chancellor, with Robert Buckland. Unfortunately, the day before I was due to meet him, there was a UK Government reshuffle and he was replaced. I have written to Dominic Raab, his replacement, in order to ask for a meeting. That meeting, I think, is in the process of being arranged, but, in the interim, Lord Wolfson, who has a ministerial responsibility in this area also, I am due to be meeting, I think, imminently, to discuss these areas, to discuss ways we can work collectively better, to discuss some of the issues that you've raised. And they are issues around the operation of the family courts, drug and alcohol courts, and the pilots, women's issues, data, digitisation, and so on. So, that is ongoing work.
Diolch am y cwestiwn. Ac mae'n wir, yn amlwg, ein bod yn parhau i fynd ar drywydd y materion sy'n ymwneud â datganoli cyfiawnder—nid af i fanylu ar hynny, rydym wedi trafod y rheini droeon. Ond nodwyd llawer o feysydd eraill hefyd yn adroddiad comisiwn Thomas, sydd wedi arwain, ac sy'n parhau i arwain, at ymgysylltu â Llywodraeth y DU a chyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn y meysydd lle gallwn gydweithredu a lle gallwn gyfrannu at wella'r trefniadau sydd eisoes ar y gweill.
Roeddwn i fod i gyfarfod a thrafod gyda'r Arglwydd Ganghellor, Robert Buckland. Yn anffodus, y diwrnod cyn y cyfarfod, cafodd Llywodraeth y DU ei had-drefnu a chollodd ei swydd. Rwyf wedi ysgrifennu at Dominic Raab, a ddaeth i'r swydd wedyn, i ofyn am gyfarfod. Credaf fod y cyfarfod hwnnw yn y broses o gael ei drefnu, ond yn y cyfamser, cyn bo hir rwyf i fod i gyfarfod â'r Arglwydd Wolfson, sydd â chyfrifoldeb gweinidogol yn y maes hwn hefyd, i drafod y meysydd hyn, i drafod ffyrdd y gallwn weithio gyda'n gilydd yn well, i drafod rhai o'r materion rydych wedi'u codi. Ac maent yn faterion sy'n ymwneud â gweithrediad y llysoedd teulu, llysoedd cyffuriau ac alcohol, a'r cynlluniau peilot, materion yn ymwneud â menywod, data, digideiddio, ac yn y blaen. Felly, mae hwnnw'n waith sy'n mynd rhagddo.
Thank you. Three years ago, I attended the event held in Wrexham by Her Majesty's Prison and Probation Service in Wales to discuss the 'Strengthening probation, building confidence' paper, under which all offender management services in Wales sit within the National Probation Service from last year. The HM Prison and Probation Service in Wales would explore options for the commissioning of rehabilitative services, such as interventions and community payback; they would build upon the unique arrangements they already have in Wales through their established prisons and probation directorate, and on existing successful local partnerships, better reflecting the devolved responsibilities of the Welsh Government.
In your September statement this year, you said that you're
'working with Her Majesty's Prison and Probation Service, the Home Office and the Police and Crime Commissioners on the Youth Justice and Female Offending Blueprints, including the establishment of a Residential Women's Centre in Wales'—
which the social justice Minister referred to earlier—
'and the development of a new delivery model for the Welsh secure estate for justice and looked after children.'
What therefore is the current state of play regarding this?
Diolch. Dair blynedd yn ôl, mynychais y digwyddiad a gynhaliwyd yn Wrecsam gan Wasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi yng Nghymru i drafod y papur 'Cryfhau'r gwasanaeth prawf, meithrin hyder', lle mae'r holl wasanaethau rheoli troseddwyr yng Nghymru yn rhan o'r Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol ers y llynedd. Byddai Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EM yng Nghymru yn ystyried opsiynau ar gyfer comisiynu gwasanaethau adsefydlu, megis ymyriadau a gwneud iawn â'r gymuned; byddent yn adeiladu ar y trefniadau unigryw sydd ganddynt eisoes yng Nghymru drwy eu cyfarwyddiaeth carchardai a phrawf sefydledig, ac ar bartneriaethau lleol llwyddiannus sy'n bodoli eisoes, gan adlewyrchu cyfrifoldebau datganoledig Llywodraeth Cymru yn well.
Yn eich datganiad ym mis Medi eleni, fe ddywedoch chi eich bod yn
'gweithio gyda Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi, y Swyddfa Gartref a Chomisiynwyr yr Heddlu a Throseddu ar y Glasbrintiau Cyfiawnder Ieuenctid a Throseddwyr Benywaidd, gan gynnwys sefydlu Canolfan Breswyl i Fenywod yng Nghymru'—
y cyfeiriodd y Gweinidog cyfiawnder cymdeithasol ati'n gynharach—
'a datblygu model cyflenwi newydd i ystad ddiogel Cymru ar gyfer cyfiawnder a phlant sy’n derbyn gofal.'
Beth felly yw'r sefyllfa bresennol mewn perthynas â hyn?
Thank you for that. And, obviously, the probation service has been through an incredibly difficult time, and again is an area where there is work that is under way in looking at the way in which it could be better co-ordinated with the various integrated services within Wales. And, obviously, this is an area that I think is primed for devolution. It fits very naturally within the host of devolved services that all interlink with the probation services.
But in terms of all the other areas, in terms of the residential women's centre, the Minister has already explained the progress that's been made there on the delivery models. Those discussions continue to be under way and that work is still in progress.
Diolch ichi am hynny. Ac yn amlwg, mae'r gwasanaeth prawf wedi bod drwy gyfnod eithriadol o anodd, ac unwaith eto mae'n faes lle mae gwaith ar y gweill i edrych ar y ffordd y gellid ei gydgysylltu'n well â'r gwahanol wasanaethau integredig yng Nghymru. Ac yn amlwg, mae hwn yn faes sydd, yn fy marn i, yn barod iawn ar gyfer ei ddatganoli. Mae iddo le naturiol iawn ymhlith y llu o wasanaethau datganoledig sydd oll yn cydgysylltu â'r gwasanaethau prawf.
Ond o ran yr holl feysydd eraill, a'r ganolfan breswyl i fenywod, mae'r Gweinidog eisoes wedi esbonio'r cynnydd a wnaed yno ar y modelau cyflawni. Mae'r trafodaethau hynny'n parhau ar y gweill a'r gwaith hwnnw'n dal i fynd rhagddo.
Okay. Thank you. My final question, a slight change of tack, but the latest Special Educational Needs Tribunal for Wales's annual report shows that of the 149 applications not still pending at the time of the publication, only 21 were dismissed, suggesting that the SEN system's operation was broken. Concluding my response to you in yesterday's debate on the president of the Welsh Tribunals' annual report, I stated that the report refers to the Special Educational Needs Tribunal for Wales, SENTW, referring to the clear need to ensure that the education of vulnerable children is not compromised, and to the transition from SENTW to the education tribunal. In this context, it is of extreme concern to the families I've represented that neither SENTW, nor it successor body, can take any further enforcement action when the relevant public bodies fail to carry out their orders.
This has been a recurrent theme in my casework past and present. The tribunal has confirmed that the new legislation does not change how compliance with tribunal orders are dealt with. Although the orders are legally binding, the tribunal still has no enforcement powers. However, as with any public administration, a judicial review could be brought against the local authority in the High Court, which is clearly beyond the means of the vast majority of affected families. What action, if any, do you therefore propose to address this?
O'r gorau. Diolch. Fy nghwestiwn olaf, i newid cyfeiriad ychydig, mae adroddiad blynyddol diweddaraf Tribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru yn dangos mai dim ond 21 o'r 149 o geisiadau a oedd yn dal heb gael sylw ar adeg ei gyhoeddi a gafodd eu gwrthod, gan awgrymu bod gweithrediad y system AAA wedi torri. Wrth gloi fy ymateb i chi yn y ddadl ddoe ar adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, dywedais fod yr adroddiad yn cyfeirio at Dribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru, gan gyfeirio at yr angen clir i sicrhau nad yw addysg plant sy'n agored i niwed yn cael ei pheryglu, ac at y newid o Dribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru i'r tribiwnlys addysg. Yn y cyd-destun hwn, mae'n peri pryder mawr i'r teuluoedd a gynrychiolwyd gennyf na all Tribiwnlys Anghenion Addysgol Cymru na'r corff a'i holynodd, gymryd unrhyw gamau gorfodi pellach pan fydd y cyrff cyhoeddus perthnasol yn methu cyflawni'r hyn y cawsant eu gorchymyn i'w wneud.
Mae hon wedi bod yn thema reolaidd yn fy ngwaith achos yn y gorffennol a'r presennol. Mae'r tribiwnlys wedi cadarnhau nad yw'r ddeddfwriaeth newydd yn newid y modd yr ymdrinnir â chydymffurfiaeth â gorchmynion tribiwnlys. Er bod y gorchmynion yn rhwymo mewn cyfraith, nid oes gan y tribiwnlys bwerau gorfodi o hyd. Fodd bynnag, fel gydag unrhyw weinyddiaeth gyhoeddus, gellid dwyn adolygiad barnwrol yn erbyn yr awdurdod lleol yn yr Uchel Lys, sy'n amlwg y tu hwnt i allu'r mwyafrif llethol o deuluoedd yr effeithir arnynt. Pa gamau, os o gwbl, rydych chi'n eu hargymell felly i fynd i'r afael â hyn?
Well, I thank you again for that comment, and of course the reference to the points that were raised by Sir Wyn Williams in his third report. And you do indeed make the case for the devolution of justice very, very strongly, and I endorse that.
I think the issues around the tribunals, the organisation of the tribunals, and the decisions of the tribunals are going to be a matter for what I think will be a tribunals Bill, where all these issues are going to have to be looked at, because what we are doing is actually creating a new, I suppose, structured part of the Welsh judicial system, which will incorporate the tribunals and we'll have to look at not only the operation of the tribunals themselves, their independence, but also the way in which the decisions that they carry out are actually either enforceable or operable.
Wel, diolch ichi eto am y sylw hwnnw, a'r cyfeiriad at y pwyntiau a godwyd gan Syr Wyn Williams yn ei drydydd adroddiad wrth gwrs. Ac rydych yn gwneud yr achos dros ddatganoli cyfiawnder yn gryf iawn ac rwy'n cymeradwyo hynny.
Credaf y bydd y materion sy'n ymwneud â'r tribiwnlysoedd, trefniadaeth y tribiwnlysoedd, a phenderfyniadau'r tribiwnlysoedd yn fater i'r hyn y credaf y bydd yn Fil tribiwnlysoedd, lle bydd yn rhaid edrych ar yr holl faterion hyn, oherwydd mewn gwirionedd yr hyn a wnawn mae'n debyg yw creu rhan newydd strwythuredig o system farnwrol Cymru a fydd yn ymgorffori'r tribiwnlysoedd a bydd yn rhaid inni edrych nid yn unig ar weithrediad y tribiwnlysoedd eu hunain, eu hannibyniaeth, ond hefyd y ffordd y gellir gorfodi neu weithredu'r penderfyniadau y maent yn eu gwneud.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhys ab Owen.
Plaid Cymru spokesperson, Rhys ab Owen.
Diolch yn fawr, Llywydd. Wales could be a thriving independent nation—the words of the right honourable Michael Gove. I look forward to seeing him in the next Yes Cymru rally. Now, in fairness to him, and I can be fair to Tories also, he did go on to say that people in Wales benefit from having two Governments, and that devolution is the best of both worlds for Wales. I, of course, don't agree with that, but for devolution to work, there needs to be mutual respect and co-operation between Governments. And, time and time again, we are seeing the obvious breakdown in the relationship between Welsh Government and UK Government. That is clear from several legislative consent motion memoranda. With a No. 10 spokesperson saying yesterday about Boris Johnson's premiership,
'There is a lot of concern inside the building...It's just not working',
and with Conservative MPs voting against and abstaining time and time again in votes in Westminster, it's about time, isn't it, that Boris Johnson puts away the bluster and starts to work constructively with the Governments of these islands. And it was disappointing yesterday to find out that Boris Johnson didn't attend the British-Irish summit once again. Do you have an update on inter-governmental discussions, especially with regard to the implementation of independent arbitration, which is sorely needed, to resolve inter-governmental disputes?
Diolch yn fawr, Lywydd. Gallai Cymru fod yn genedl annibynnol ffyniannus—geiriau'r gwir anrhydeddus Michael Gove. Edrychaf ymlaen at ei weld yn rali nesaf Yes Cymru. Nawr, er tegwch iddo, a gallaf fod yn deg â'r Torïaid hefyd, aeth ymlaen i ddweud bod pobl yng Nghymru yn elwa o gael dwy Lywodraeth, ac mai datganoli yw'r gorau o'r ddau fyd i Gymru. Nid wyf fi, wrth gwrs, yn cytuno â hynny, ond er mwyn i ddatganoli weithio, mae angen parch a chydweithrediad rhwng Llywodraethau. A dro ar ôl tro, gwelwn y berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn chwalu. Mae hynny'n glir o sawl memorandwm cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Gyda llefarydd Rhif 10 yn dweud ddoe am brifweinidogaeth Boris Johnson,
'Mae llawer o bryder y tu mewn i'r adeilad... Nid yw'n gweithio',
a chydag ASau Ceidwadol yn pleidleisio yn erbyn ac yn ymatal dro ar ôl tro mewn pleidleisiau yn San Steffan, mae'n hen bryd, onid yw, i Boris Johnson roi'r gorau i siarad gwag a dechrau gweithio'n adeiladol gyda Llywodraethau'r ynysoedd hyn. Ac roedd yn siomedig darganfod unwaith eto ddoe nad oedd Boris Johnson wedi mynychu uwchgynhadledd Prydain ac Iwerddon. A oes gennych y wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau rhynglywodraethol, yn enwedig mewn perthynas â gweithredu cymrodeddu annibynnol sy'n fawr ei angen i ddatrys anghydfodau rhynglywodraethol?
Well, thank you for that question. I suppose just one caveat to start with is that you have to take very cautiously and carefully the comments of Mr Michael Gove, because he also said in that same statement that Mark Drakeford was one of his best friends [Laughter.]—and that immediately caused some suspicion to me. When he says that the benefit of having two Governments—. I suppose, with my background, I heard that an awful lot from Vladimir Putin, about the relationship with the Ukraine—how much better they'd be off with two Governments, and, of course, there, there's a war under way and tanks on the border.
On the serious point, though, about the inter-governmental discussions, of course, there has been considerable progress in coming to reach what, I think, will be effectively a memorandum or a set of arrangements that will allow for a disputes process of ministerial meetings between the First Ministers and Prime Ministers on a regular basis and an inter-ministerial arrangement as well. The difficulty with all of these things, of course, is that they are very dependent on goodwill and trust, and that, sometimes, has been in short supply in recent months and years, and it doesn't have the same thing as a constitutional status, which is what is actually really required. But if it does work, it is certainly a step forward, it is a stepping stone. I've had discussions with my counterparts in the other nations of the UK, and we will do everything we can to make it work, because it is in the interest of the people of Wales, and more broadly, to make it work, but we will have to see how that develops.
Wel, diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Mae'n debyg mai un cafeat i ddechrau yw bod yn rhaid ichi fod yn ofalus iawn wrth ystyried sylwadau Mr Michael Gove, oherwydd dywedodd hefyd yn yr un datganiad fod Mark Drakeford yn un o'i ffrindiau gorau [Chwerthin.]—ac achosodd hynny i mi fod braidd yn amheus ar unwaith. Pan ddywed mai mantais cael dwy Lywodraeth—. Gyda fy nghefndir i, mae'n debyg fy mod wedi clywed cryn dipyn o hynny gan Vladimir Putin, am y berthynas â'r Wcráin—cymaint yn well eu byd y byddent o fod â dwy Lywodraeth, ac wrth gwrs, yno, mae'n rhyfel a thanciau ar y ffin.
Ond ar y pwynt difrifol am y trafodaethau rhynglywodraethol, gwelwyd cynnydd sylweddol i gyrraedd yr hyn a fydd, rwy'n credu, yn femorandwm neu'n gyfres o drefniadau a fydd yn caniatáu ar gyfer proses anghydfod o gyfarfodydd gweinidogol rhwng Prif Weinidogion yn rheolaidd a threfniant rhyngweinidogol hefyd. Yr anhawster gyda'r holl bethau hyn, wrth gwrs, yw eu bod yn ddibynnol iawn ar ewyllys da ac ymddiriedaeth, ac mae hynny wedi bod yn brin ar adegau yn ystod y misoedd a'r blynyddoedd diwethaf, ac nid oes iddo'r un grym â statws cyfansoddiadol, sef yr hyn sydd ei angen mewn gwirionedd. Ond os yw'n gweithio, mae'n sicr yn gam ymlaen, mae'n garreg gamu. Cefais drafodaethau gyda fy swyddogion cyfatebol yng ngwledydd eraill y DU, a byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i wneud iddo weithio, oherwydd ei bod o fudd i bobl Cymru ac yn fwy cyffredinol i wneud iddo weithio, ond bydd yn rhaid inni weld sut y mae hynny'n datblygu.
Diolch. Later on today, there's a debate about the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, and I'm pleased about this, because I'm a strong believer that Acts of Parliament need to be enforceable, not only aspirational. I'm aware of three occasions that this Act has been in front of the courts and has tried to be used in a judicial review, and in each case the public authority under challenge successfully argued that the well-being duty placed on bodies by the Act was too general and too aspirational to be enforceable. Three experts say this about the Act: Dr Sarah Nason from Bangor says it doesn't endow individuals with legally enforceable rights against public bodies; Lord Thomas said on Monday to the Senedd justice committee,
'one of the problems with the future generations Act is that it is not specific and tight enough. It doesn't hold politicians...their feet—to the wheel.'
And, then, the final expert is you, Counsel General. You said here in 2014 that the principles of the Bill are far too loose and far too woolly. The Commission on Justice in Wales recommended early engagement when drafting legislation with the judiciary. Now, that's a common practice across the world. Is that happening in Wales? And isn't it time to amend the Act in consultation with the judges to give it some teeth and to make it enforceable?
Diolch. Yn ddiweddarach heddiw, cynhelir dadl am Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac rwy'n falch, oherwydd rwy'n credu'n gryf fod angen i Ddeddfau Seneddol fod yn orfodadwy, yn hytrach nag uchelgeisiol yn unig. Rwy'n ymwybodol o dri achlysur pan fu'r Ddeddf hon gerbron y llysoedd lle ceisiwyd ei defnyddio mewn adolygiad barnwrol, ac ym mhob achos wrth gael ei herio, dadleuodd yr awdurdod cyhoeddus yn llwyddiannus fod y ddyletswydd llesiant y mae'r Ddeddf yn ei gosod ar gyrff yn rhy gyffredinol ac yn rhy uchelgeisiol i fod yn orfodadwy. Mae tri arbenigwr yn dweud hyn am y Ddeddf: dywed Dr Sarah Nason o Fangor nad yw'n rhoi hawliau sy'n orfodadwy yn gyfreithiol i unigolion yn erbyn cyrff cyhoeddus; dywedodd yr Arglwydd Thomas ddydd Llun wrth bwyllgor cyfiawnder y Senedd,
'un o'r problemau gyda Deddf cenedlaethau'r dyfodol yw nad yw'n ddigon penodol a thynn. Nid yw'n gwneud gwleidyddion yn atebol.'
Ac yna, yr arbenigwr olaf yw chi, Gwnsler Cyffredinol. Fe ddywedoch chi yma yn 2014 fod egwyddorion y Bil yn llawer rhy llac ac yn llawer rhy niwlog. Argymhellodd y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru y dylid ymgysylltu'n gynnar wrth ddrafftio deddfwriaeth gyda'r farnwriaeth. Nawr, mae hynny'n arfer cyffredin ar draws y byd. A yw hynny'n digwydd yng Nghymru? Ac onid yw'n bryd diwygio'r Ddeddf mewn ymgynghoriad â'r barnwyr i roi dannedd iddi a'i gwneud yn orfodadwy?
Well, thank you. You raise a whole series of points that have always been part of the discussion about what was a very innovative piece of legislation. I think I was involved in the committee that actually scrutinised the legislation that went through. And it was very innovative, and I think it still is very innovative, and I think it is also very significant in terms of the culture change that it was partly about. You're right—there is this debate in terms of legislation, in terms of enforceability of specific powers, as opposed to the aspirational part of the legislation, which seeks to create frameworks for change and changes in culture. I think, with all legislation, once it has been in force for a while, it does need to be reviewed, it needs to be assessed, and that's not just true of this particular piece of legislation. The legislation is still internationally recognised as one of the most advanced, modern and progressive pieces of legislation, and other countries have sought to emulate it. But, I think, you're right, and we look forward to the report from the commissioner and the comments she will make, and those comments will be very seriously considered, and we'll consider them also within the context of other pieces of legislation, where it's not just enough to pass the legislation but you want to know what the outcome of that legislation is and that that legislation is effective. I confide that, over the course of the coming months and years, I'm sure I will have many of my former quotes that will be thrown back at me at one stage or another, so thank you for the advance notice. [Laughter.]
Diolch. Rydych yn codi cyfres o bwyntiau sydd bob amser wedi bod yn rhan o'r drafodaeth ar ddeddfwriaeth arloesol iawn. Credaf fy mod yn rhan o'r pwyllgor a oedd yn craffu ar y ddeddfwriaeth a aeth drwodd. Ac roedd yn arloesol iawn, a chredaf ei bod yn dal i fod yn arloesol iawn, ac mae hefyd yn arwyddocaol iawn o ran y newid diwylliant a oedd gysylltiedig â hi. Rydych yn iawn—mae yna ddadl ynghylch deddfwriaeth, ynglŷn â pha mor orfodadwy yw pwerau penodol, yn hytrach na'r rhan uchelgeisiol o'r ddeddfwriaeth, sy'n ceisio creu fframweithiau ar gyfer newid a newid diwylliant. Gyda'r holl ddeddfwriaeth, pan fydd wedi bod mewn grym am gyfnod, rwy'n credu bod angen ei hadolygu, mae angen ei hasesu, ac nid y ddeddfwriaeth benodol hon yn unig. Mae'r ddeddfwriaeth yn dal i gael ei chydnabod yn rhyngwladol fel un o'r deddfwriaethau mwyaf datblygedig, modern a blaengar, ac mae gwledydd eraill wedi ceisio ei hefelychu. Ond rydych yn iawn, ac edrychwn ymlaen at yr adroddiad gan y comisiynydd a'r sylwadau y bydd yn eu gwneud, a bydd y sylwadau hynny'n cael ystyriaeth ddifrifol, a byddwn yn eu hystyried hefyd yng nghyd-destun darnau eraill o ddeddfwriaeth, lle nad yw'n ddigon i basio'r ddeddfwriaeth yn unig, rydych am wybod beth yw canlyniad y ddeddfwriaeth honno a bod y ddeddfwriaeth honno'n effeithiol. Rwy'n cyfaddef, dros y misoedd a'r blynyddoedd nesaf, rwy'n siŵr y bydd llawer o bethau a ddywedais o'r blaen yn cael eu taflu'n ôl ataf ar ryw adeg neu'i gilydd, felly diolch am y rhybudd. [Chwerthin.]
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Cwnsler Cyffredinol, dyw e ddim yn anodd sylwi ar y diffyg deddfwriaeth gynradd y tymor yma yn y lle hwn. Wedi chwe mis o'r chweched Senedd, dwi ond yn ymwybodol o un Bil Llywodraeth sydd wedi ei gyflwyno yn y Senedd. Yn wir, roedd Bil Peter Fox yn cael ei wrthwynebu gan y Llywodraeth yn rhannol oherwydd diffyg amser. Yn y pumed Senedd, dim ond 32 o Filiau basiwyd fan hyn, o'u cymharu ag 85 yn Senedd yr Alban. Dro ar ôl tro, rŷn ni'n gweld y ddadl am ddiffyg capasiti, diffyg arbenigedd a diffyg amser yn cael ei defnyddio gan Lywodraeth Cymru fel rheswm i ddefnyddio Biliau yn San Steffan yn hytrach na phasio Biliau Cymreig, ac roedd y ddadl am amser hefyd yn cael ei defnyddio yn erbyn Bil Peter Fox. Wrth gwrs, rwyf i wedi dweud e fel tôn gron: mae defnyddio Biliau San Steffan yn cymhlethu'r setliad datganoledig, mae'n sicrhau nad yw'r Biliau'n ddwyieithog, ac mae'n gwneud hygyrchedd lot yn anoddach, a hefyd bod dim craffu go iawn yn digwydd yn y fan hon. Os yw capasiti, os yw arbenigedd, os yw amser yn broblem wirioneddol, pa gamau ydych chi'n eu cymryd er mwyn i ni allu gwneud ein gwaith go iawn fan hyn fel Senedd a phasio Deddfau Cymreig?
Counsel General, it's not difficult to see the lack of primary legislation this term in this place. After six months of the sixth Senedd, I'm aware of only one Government Bill that has been presented to the Senedd. Indeed, Peter Fox's Bill was opposed by Government partially because of a lack of time. In the fifth Senedd, only 32 Bills were passed in this place, as compared with 85 in the Scottish Parliament. Time and again, we hear the argument about a lack of capacity, a lack of expertise and a lack of time being used by the Welsh Government as a reason to use Westminster Bills rather than passing Welsh Bills. The lack-of-time argument was used in relation to Peter Fox's Bill. Of course, I have been sounding like a stuck record: using Westminster Bills brings complexity to the devolution settlement, ensures that Bills are not bilingual, makes accessibility more difficult, and means that no real scrutiny happens in this place. If capacity, expertise and time are a real problem, what steps are you taking in order to enable us to do our real work here as a Parliament and to pass Welsh Acts?
Can I thank him for the comments? They do raise very serious issues in terms of the legislation, the way in which legislation is dealt with and, I suppose, the course we've been on for, really, 10 years as we've learnt to become what I think is an effective legislature. There are many areas, of course, where we would like to legislate and we have to look at the priority in terms of the delivery of that legislation, and the way in which we bring forward Bills, whether we look at the Rolls-Royce type of Bill that covers just about anything and everything that will go into a particular subject matter, or whether we have a more prioritised and a more focused area in certain Acts of legislation. That is something that is actually under way at the moment in terms of looking at the way that legislation process takes place.
It is also fair to say, of course, and this is one of the anomalies within our current inter-governmental relations and so on, that the scale of the UK Government's legislative programme into areas, the issues that raises with regard to devolution integrity, the grey areas in disputes over that, the timing and the lack of advance information on legislation and so on create enormous demands in terms of those, because we have to treat those as pieces of legislation that Wales might benefit from or where we have to draw the devolution lines and so on. So, that is a significant issue, and I am certainly looking at those in terms of an overview of the impact, not just in terms of devolution integrity, but also in terms of the impact and the extent to which we are having to resort to another Government's agenda on many occasions. So, there are issues there that have to be taken. There are also still the significant Brexit and COVID issues that are there.
I did make the statement in respect of the first year of the legislative programme. I am working very hard at the moment and engaging with colleagues and officials and so on, looking at the years 2 and 3 programmes. I can assure you there's a considerable amount of primary legislation that is being looked at, particularly the manifesto commitments. There may be other commitments or aspects of them that will arise out of the recent co-operation agreement and so on, and I will happily engage with Members over that programme in due course when I'm in a position to make further announcements on it. But I can assure you there will be, certainly, a significant amount of primary legislation coming through.
Can I make one additional point, as well? It's in terms of, I suppose, partly a consequence of the last Senedd and the COVID and Brexit situation, and that is that it's not enough just to be passing the legislation; we also have to ensure that we have to, within as efficient a time as possible, be implementing the legislation as well, and each implementation piece is almost equivalent to a piece of primary legislation, as the Member will know, in its own right, and there are an enormous number of those, particularly within the education field, but within others as well.
A gaf fi ddiolch iddo am y sylwadau? Maent yn codi materion difrifol iawn ynglŷn â'r ddeddfwriaeth, y ffordd yr ymdrinnir â deddfwriaeth ac mae'n debyg, y llwybr rydym wedi bod yn ei ddilyn ers 10 mlynedd wrth inni ddysgu dod yn ddeddfwrfa effeithiol. Ceir llawer o feysydd, wrth gwrs, lle'r hoffem ddeddfu a rhaid inni edrych ar y flaenoriaeth o ran cyflawni'r ddeddfwriaeth honno, a'r ffordd rydym yn cyflwyno Biliau, ac a ydym yn edrych ar y math Rolls-Royce o Fil sy'n ymdrin â phopeth a fydd yn berthnasol i bwnc penodol, neu a oes gennym faes mwy blaenoriaethol a mwy penodol mewn Deddfau deddfwriaethol penodol. Mae hynny'n rhywbeth sydd ar y gweill ar hyn o bryd ac edrych ar y ffordd y mae'r broses ddeddfwriaethol yn digwydd.
Mae hefyd yn deg dweud, wrth gwrs, ac mae hyn yn un o'r anghysonderau yn ein cysylltiadau rhynglywodraethol presennol ac yn y blaen, fod maint rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU i feysydd, y materion y mae hynny'n eu codi o ran uniondeb datganoli, y meysydd niwlog mewn anghydfodau ynglŷn â hynny, yr amseriad a'r diffyg gwybodaeth ymlaen llaw am ddeddfwriaeth ac yn y blaen yn creu galwadau enfawr o ran y rheini, oherwydd mae'n rhaid inni drin y rheini fel darnau o ddeddfwriaeth y gallai Cymru elwa ohonynt neu lle mae'n rhaid inni dynnu'r llinellau datganoli ac yn y blaen. Felly, mae hynny'n fater o bwys, ac rwy'n sicr yn edrych ar y rheini mewn perthynas â throsolwg o'r effaith, nid yn unig o ran uniondeb datganoli, ond hefyd o ran yr effaith a'r graddau rydym yn gorfod troi at agenda Llywodraeth arall ar sawl achlysur. Felly, mae materion yn codi yno sy'n galw am sylw. Hefyd, mae materion sylweddol yn gysylltiedig â Brexit a COVID yno o hyd.
Gwneuthum y datganiad mewn perthynas â blwyddyn gyntaf y rhaglen ddeddfwriaethol. Rwy'n gweithio'n galed iawn ar hyn o bryd ac yn ymgysylltu â chyd-Aelodau a swyddogion ac yn y blaen, i edrych ar raglenni blynyddoedd 2 a 3. Gallaf eich sicrhau bod cryn dipyn o ddeddfwriaeth sylfaenol dan ystyriaeth, yn enwedig ymrwymiadau'r maniffesto. Efallai y bydd ymrwymiadau eraill neu agweddau arnynt a fydd yn deillio o'r cytundeb cydweithredu diweddar ac yn y blaen, a byddaf yn hapus i ymgysylltu ag Aelodau dros y rhaglen honno maes o law pan fyddaf mewn sefyllfa i wneud cyhoeddiadau pellach arni. Ond gallaf eich sicrhau y bydd cryn dipyn o ddeddfwriaeth sylfaenol yn dod drwodd.
A gaf fi wneud un pwynt ychwanegol yn ogystal? Deillia'n rhannol o ganlyniad i'r Senedd ddiwethaf a sefyllfa COVID a Brexit, mae'n debyg, sef nad yw'n ddigon pasio'r ddeddfwriaeth yn unig; rhaid inni sicrhau hefyd, o fewn cyfnod mor effeithlon â phosibl o amser, ein bod yn gweithredu'r ddeddfwriaeth yn ogystal, ac mae pob darn gweithredu yn cyfateb bron i ddarn o ddeddfwriaeth sylfaenol, fel y gŵyr yr Aelod, yn ei hawl ei hun, ac mae nifer enfawr o'r rheini, yn enwedig ym maes addysg, ond mewn meysydd eraill hefyd.
3. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i annog pobl i gymryd rhan mewn etholiadau yng Nghymru? OQ57249
3. What steps will the Welsh Government take to encourage participation in elections in Wales? OQ57249
I thank the Member for raising this issue, and for the question. I issued written statements on 29 July and 9 November about our programme of electoral reform. We will use the local government elections next May to test different ways of voting and ensure elections in Wales are as accessible as possible and that everyone who wants to vote can vote, and that their vote will be counted.
Diolch i'r Aelod am godi'r mater hwn, ac am y cwestiwn. Cyhoeddais ddatganiadau ysgrifenedig ar 29 Gorffennaf a 9 Tachwedd am ein rhaglen ddiwygio etholiadol. Byddwn yn defnyddio'r etholiadau llywodraeth leol ym mis Mai i brofi gwahanol ffyrdd o bleidleisio a sicrhau bod etholiadau yng Nghymru mor hygyrch â phosibl ac y gall pawb sydd am bleidleisio wneud hynny, ac y bydd eu pleidlais yn cael ei chyfrif.
I thank the Counsel General for that answer. Counsel General, like many Members of the Senedd, I was very pleased to hear the Welsh Government announcement on flexible voting pilots, which will make it easier for people to vote, but, at the same time, I think we have a regrettable direction of travel from UK Government in terms of its voter ID proposals, which will reduce turnout and particularly disenfranchise members of more marginalised sections of our population.
The next set of elections for us here in Wales, as you mentioned, Counsel General, are the local elections next year. So, I just wondered, with the general background in terms of what Welsh Government is doing but also worries about UK Government proposals, how Welsh Government is considering ensuring that we do have as good a turnout as we might have in those local elections in Wales next year.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw. Gwnsler Cyffredinol, fel llawer o Aelodau'r Senedd, roeddwn yn falch iawn o glywed cyhoeddiad Llywodraeth Cymru ar gynlluniau peilot pleidleisio hyblyg, a fydd yn ei gwneud yn haws i bobl bleidleisio, ond ar yr un pryd, credaf fod gennym gyfeiriad teithio anffodus gan Lywodraeth y DU mewn perthynas â'i hargymhellion ynghylch cardiau adnabod pleidleiswyr, a fydd yn lleihau'r nifer sy'n pleidleisio ac yn fwyaf arbennig yn difreinio aelodau o rannau mwy ymylol o'n poblogaeth.
Y set nesaf o etholiadau i ni yma yng Nghymru, fel y sonioch chi, Gwnsler Cyffredinol, yw'r etholiadau lleol y flwyddyn nesaf. Felly, roeddwn yn meddwl tybed, gyda chefndir cyffredinol yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ond gyda phryder hefyd ynglŷn ag argymhellion Llywodraeth y DU, sut y mae Llywodraeth Cymru yn ystyried sicrhau bod cynifer â phosibl o bobl yn pleidleisio yn yr etholiadau lleol hynny yng Nghymru y flwyddyn nesaf.
Thank you for those comments, and I think it's fair to say also that—I think the Member referred to the initiatives under way, the pilots—they've been received with incredible popularity. I think the comments are positive comments, with people saying, 'Yes, these are sensible ideas', and they are. They are only pilots—they're there to test the way, I think, for electoral legislation that we hope to bring to reform, to modernise and to bring our electoral system into the twenty-first century.
I think it is also fair to say, about the proposals by the UK Government, that it's not intended that they will apply to Welsh elections, and, in any event, the UK Government's legislation is unlikely to come into force before or even be completed by the time of the May 2022 council elections.
So, the local government elections in May do give us an opportunity to work at improving the accessibility, and, of course, there is work under way as part of those pilots. Some of the work also is in terms of registration and the support we've given financially to the issue of electoral registration, because it is important that we do everything we can to maximise electoral registration, because no democracy has validity if significant numbers of people either are not registered to participate or in fact do not participate. So, we have to see this as part of the democratic health of Wales and I hope, as a Government, that we are a Government that takes that health of democracy very, very seriously indeed.
You made reference also, I think, to what are the significant concerns about the impact that the voter ID issue might have, and, of course, there have been a number of reports and representations, particularly by the Electoral Reform Society, who've expressed very serious concerns about the impact it would have on minorities and have highlighted the point that it has no evidential base.
So, we're also looking at how we might actually improve the mechanics of the elections, the simplification of the forms, the postal ballot forms, online registration, and so on, to ensure that fewer mistakes are made when people vote and, when people do cast their ballot, that ballot has the opportunity of ensuring that it is actually accounted for. So, those things are being looked at as well, and I think, once the local government elections are out of the way, we will have learnt a lot more and that will hopefully contribute significantly to what would be a much broader and more radical reform of the electoral system.
Diolch am y sylwadau, a chredaf ei bod yn deg dweud hefyd—credaf fod yr Aelod wedi cyfeirio at y cynlluniau sydd ar y gweill, y cynlluniau peilot—maent wedi bod yn anhygoel o boblogaidd. Credaf fod y sylwadau'n rhai cadarnhaol, gyda phobl yn dweud, 'Ie, mae'r rhain yn syniadau synhwyrol', ac mae hynny'n wir. Dim ond cynlluniau peilot ydynt—maent yno i brofi'r ffordd ar gyfer deddfwriaeth etholiadol y gobeithiwn ei chyflwyno i ddiwygio ac i foderneiddio ein system etholiadol ac i ddod â hi i mewn i'r unfed ganrif ar hugain.
Rwy'n credu ei bod yn deg dweud hefyd, am argymhellion Llywodraeth y DU, na fwriedir iddynt gael eu defnyddio yn etholiadau Cymru, a beth bynnag, mae deddfwriaeth Llywodraeth y DU yn annhebygol o ddod i rym cyn etholiadau'r cynghorau ym mis Mai 2022, neu fod wedi ei chwblhau erbyn hynny hyd yn oed.
Felly, mae'r etholiadau llywodraeth leol ym mis Mai yn rhoi cyfle inni weithio i wella hygyrchedd, ac wrth gwrs, mae gwaith ar y gweill yn rhan o'r cynlluniau peilot hynny. Mae rhywfaint o'r gwaith hefyd yn ymwneud â chofrestru a'r cymorth rydym wedi'i roi'n ariannol i fater cofrestru etholiadol, oherwydd mae'n bwysig ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau cymaint o gofrestriadau etholiadol ag sy'n bosibl, oherwydd nid oes gan unrhyw ddemocratiaeth ddilysrwydd os nad oes nifer sylweddol o bobl naill ai wedi'u cofrestru i gymryd rhan neu os nad ydynt yn cymryd rhan mewn gwirionedd. Felly, rhaid inni weld hyn fel rhan o iechyd democrataidd Cymru a gobeithio, fel Llywodraeth, ein bod yn Llywodraeth sy'n gyfan gwbl o ddifrif ynghylch iechyd democratiaeth.
Fe gyfeirioch chi hefyd, rwy'n credu, at bryderon sylweddol ynglŷn â'r effaith y gallai cardiau adnabod pleidleiswyr ei chael, ac wrth gwrs, cafwyd nifer o adroddiadau a sylwadau, yn enwedig gan y Gymdeithas Diwygio Etholiadol, sydd wedi mynegi pryderon difrifol iawn am yr effaith y byddai'n ei chael ar leiafrifoedd ac maent wedi tynnu sylw at y pwynt nad oes sylfaen dystiolaeth amlwg i hyn.
Felly, rydym hefyd yn edrych ar sut y gallem wella mecanwaith etholiadau, symleiddio'r ffurflenni, y ffurflenni pleidleisio drwy'r post, cofrestru ar-lein, ac yn y blaen, er mwyn sicrhau bod llai o gamgymeriadau'n digwydd pan fydd pobl yn pleidleisio, a phan fydd pobl yn bwrw eu pleidlais fod y bleidlais honno'n cael cyfle i sicrhau ei bod yn cael ei chyfrif mewn gwirionedd. Felly, mae'r pethau hynny'n cael eu hystyried hefyd, a phan fydd yr etholiadau llywodraeth leol wedi bod, credaf y byddwn wedi dysgu llawer mwy a gobeithio y bydd hynny'n cyfrannu'n sylweddol at ddiwygio'r system etholiadol yn llawer ehangach a mwy radical.
Minister, it's always pleasing to hear Ministers talking about the importance of participating in elections, as I'm sure you agree with me that confidence and trust in any government starts with the vote, and engagement with the vote is the foundation, of course, of democracy. And despite May's Senedd elections being the highest electoral turnout that the Welsh Parliament has ever received, it was still just 46.6 per cent turnout, compared to 63.5 per cent in May's Holyrood elections in Scotland and 67.3 per cent in the UK general election in 2019. I'm sure, Minister, you'd share my concerns regarding the turnout for Senedd elections considering the importance and responsibility that our Parliament holds. So, with that in mind, Minister, what discussions are you having with counterparts in the UK Parliament and Scottish Parliament to understand why people turn out so much more for those elections than they do for elections here for the Senedd?
Weinidog, mae bob amser yn braf clywed Gweinidogion yn sôn am bwysigrwydd cymryd rhan mewn etholiadau, ac rwy'n siŵr eich bod yn cytuno â mi fod hyder ac ymddiriedaeth mewn unrhyw lywodraeth yn dechrau gyda'r bleidlais, a'r bleidlais yw sylfaen democratiaeth wrth gwrs. Ac er mai yn etholiadau'r Senedd ym mis Mai y gwelwyd y nifer uchaf erioed o bleidleiswyr ar gyfer Senedd Cymru, dim ond 46.6 y cant a bleidleisiodd er hynny, o'i gymharu â 63.5 y cant yn etholiadau Holyrood ym mis Mai yn yr Alban a 67.3 y cant yn etholiad cyffredinol y DU yn 2019. Weinidog, rwy'n siŵr y byddech yn rhannu fy mhryderon ynghylch y nifer sy'n pleidleisio yn etholiadau'r Senedd o ystyried pwysigrwydd ein Senedd a'r cyfrifoldeb sydd ganddi. Felly, gyda hynny mewn golwg, pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda swyddogion cyfatebol yn Senedd y DU a Senedd yr Alban i ddeall pam y mae cymaint mwy o bobl yn pleidleisio yn yr etholiadau hynny nag a wnânt mewn etholiadau yma ar gyfer y Senedd?
I thank the Member for the supplementary question, because it is a very important point, and I don't think there is any silver bullet with regard to turnouts. There clearly is an issue that many people feel disengaged from Government, from the law-making processes, or from the decisions that impact on their lives. I think that is why the work of the constitutional commission that we have set up, to be co-chaired by Professor Laura McAllister and Dr Rowan Williams, is actually so important, because it goes to the heart of our democracy.
You also raised a point that really confirms my own view in terms of some of the measures being taken by UK Government that would actually create unnecessary obstacles to people participating and voting in elections. I have many discussions with my counterparts across the four nations and with the UK Government; they have unfortunately been predominantly related to the issues around the Elections Bill, and I think that is disappointing, because the Elections Bill could have been something that actually sought to address those issues in another way. In actual fact, I think it probably does the exact opposite. What I would hope is that the direction that we will take with the electoral reform legislation that we will bring will also seek to improve and to maximise participation, to avoid unnecessary obstacles, and to be based on the principles of inclusivity as well as robustness in the confidence of the electoral system.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn atodol, gan ei fod yn bwynt pwysig iawn, ac ni chredaf fod unrhyw fwled arian i'w gael ar gyfer y ganran sy'n pleidleisio. Mae'n amlwg ei bod yn broblem fod llawer o bobl yn teimlo eu bod wedi'u heithrio oddi wrth y Llywodraeth, oddi wrth y prosesau deddfu, neu oddi wrth y penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau. Credaf mai dyna pam fod gwaith y comisiwn cyfansoddiadol a sefydlwyd gennym, sydd i'w gyd-gadeirio gan yr Athro Laura McAllister a Dr Rowan Williams, mor bwysig, gan ei fod yn mynd i wraidd ein democratiaeth.
Fe wnaethoch bwynt hefyd sy'n cadarnhau fy marn ynglŷn â rhai o'r camau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth y DU a fyddai'n creu rhwystrau diangen i bobl rhag cymryd rhan a phleidleisio mewn etholiadau. Cefais lawer o drafodaethau gyda fy swyddogion cyfatebol ledled y pedair gwlad a chyda Llywodraeth y DU; yn anffodus, maent wedi ymwneud yn bennaf â'r materion sy'n gysylltiedig â'r Bil Etholiadau, a chredaf fod hynny'n siomedig, gan y gallai'r Bil Etholiadau fod wedi bod yn rhywbeth a allai fynd i'r afael â'r materion hynny mewn ffordd arall. Mewn gwirionedd, credaf ei fod yn gwneud i'r gwrthwyneb yn ôl pob tebyg. Yr hyn y byddwn yn ei obeithio yw y bydd y cyfeiriad y byddwn yn mynd iddo gyda’r ddeddfwriaeth ddiwygio etholiadol y byddwn yn ei chyflwyno hefyd yn ceisio gwella a chynyddu cyfranogiad, osgoi rhwystrau diangen, a bod yn seiliedig ar egwyddorion cynwysoldeb yn ogystal â chadernid o ran yr hyder yn y system etholiadol.
4. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am y cymorth a roddir i deuluoedd gan y system gyfiawnder yng Nghymru? OQ57227
4. Will the Counsel General make a statement on support provided to families by the justice system in Wales? OQ57227
I thank the Member for this important question. Families can face a range of legal problems that may require support from different services provided by private professionals, state and third sector organisations. Too often, though, there are gaps in that support, not least because of the dramatic reduction in the availability of legal aid in the family courts.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig hwn. Gall teuluoedd wynebu ystod o broblemau cyfreithiol a allai alw am gymorth gan wahanol wasanaethau a ddarperir gan weithwyr proffesiynol preifat, sefydliadau gwladol a sefydliadau'r trydydd sector. Yn rhy aml, serch hynny, mae bylchau yn y cymorth hwnnw, yn anad dim oherwydd y gostyngiad dramatig yn argaeledd cymorth cyfreithiol yn y llysoedd teulu.
Thank you. Counsel General, in September, you issued a written statement confirming that family justice would be a key area of focus for your tenure, and rightly sharing many concerns about the numbers of children in Wales sadly taken into care. Earlier this year, it was confirmed that there are now 7,170 children looked after away from home in Wales, which is 1.14 per cent of children. That sits above the current UK average, being 0.72 per cent of children. I am aware that the north Wales local family justice board is one of two pathfinder areas taking part in a pilot programme to test and evaluate a revised child arrangements programme. The aim of this work is to promote non-adversarial and problem-solving approaches to cases, and to help reduce backlogs. Can you confirm what discussions you have had to engage with this work and whether such pilot schemes will be replicated anywhere else in Wales to help address the crisis of looked-after children wherever they may be here?
Diolch. Gwnsler Cyffredinol, ym mis Medi, fe gyhoeddoch chi ddatganiad ysgrifenedig yn cadarnhau y byddai cyfiawnder teuluol yn ffocws allweddol yn eich cyfnod yn y swydd, ac fe rannoch chi lawer o bryderon dilys ynghylch nifer y plant yng Nghymru sy'n cael eu derbyn i ofal. Yn gynharach eleni, cadarnhawyd bod 7,170 o blant bellach yn derbyn gofal oddi cartref yng Nghymru, sef 1.14 y cant o'r holl blant. Mae hynny'n uwch na chyfartaledd cyfredol y DU, sef 0.72 y cant o blant. Rwy'n ymwybodol fod bwrdd cyfiawnder teuluol lleol gogledd Cymru yn un o ddwy ardal fraenaru sy'n cymryd rhan mewn rhaglen beilot i brofi a gwerthuso rhaglen ddiwygiedig ar gyfer trefniadau plant. Nod y gwaith hwn yw hyrwyddo dulliau anwrthwynebus o ddatrys problemau ac ymdrin ag achosion, a helpu i leihau ôl-groniadau. A allwch gadarnhau pa drafodaethau a gawsoch wrth ymwneud â'r gwaith hwn ac a fydd cynlluniau peilot o'r fath yn cael eu hefelychu yn unrhyw le arall yng Nghymru i helpu i fynd i'r afael ag argyfwng plant sy'n derbyn gofal, lle bynnag y bônt?
Thank you, and thank you for those comments. The answer to that is 'yes'. There are a number of pilots that are in operation and problem-solving courts are a particular issue as well. As someone personally who's been very involved in the childcare area, I very much welcome those changes that have been taking place. I have visited myself some of the courts to look at these. I've also had discussions with a number of members of the judiciary about how that operates, and about the support that is ongoing. I liaise also very, very closely with my colleague the Minister for Social Justice, who also is carrying out considerable areas of work in this particular area. I think some of these pilots are really important. They are also one of the areas where we are working with UK Government and with the Ministry of Justice in terms of how to develop them and how to do the best we can to actually ensure that more and more children are actually kept with their mothers, and fewer are taken into care. You raise the anomalies that exist, and of course it's an issue that has been raised by Lord Thomas, who raised it recently, I think, in the Legislation, Justice and Constitution Committee, and also about the need to look, I think, overall within Wales at the data, the statistics that exist, to see why there are variations and what can be done to actually resolve those and deal with what is a very, very significant social issue. I think the remainder of the question really needs to be addressed to the appropriate portfolio Member.
Diolch, a diolch am eich sylwadau. Yr ateb i hynny yw 'byddant'. Mae nifer o gynlluniau peilot ar waith ac mae llysoedd datrys problemau yn fater penodol hefyd. Fel rhywun â llawer o brofiad o faes gofal plant, rwy'n croesawu'r newidiadau sydd wedi bod yn digwydd. Rwyf wedi ymweld â rhai o'r llysoedd i edrych arnynt. Rwyf hefyd wedi cael trafodaethau gyda nifer o aelodau o’r farnwriaeth ynglŷn â sut y mae hynny’n gweithredu, ac am y cymorth sy’n barhaus. Rwyf hefyd yn cysylltu’n agos iawn gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, sydd hefyd yn gwneud cryn dipyn o waith yn y maes penodol hwn. Credaf fod rhai o'r cynlluniau peilot hyn yn bwysig iawn. Maent hefyd yn un o'r meysydd lle rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a chyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ar sut i'w datblygu a sut i wneud ein gorau i sicrhau bod mwy a mwy o blant yn cael eu cadw gyda'u mamau, a llai ohonynt yn cael eu derbyn i ofal. Rydych yn codi'r anomaleddau sy'n bodoli, ac wrth gwrs, mae'n fater a godwyd gan yr Arglwydd Thomas, a'i cododd yn ddiweddar yn y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, rwy'n credu, yn ogystal â'r angen i edrych yn gyffredinol yng Nghymru ar y data, yr ystadegau sy'n bodoli, i weld pam fod yr amrywiadau hyn yn digwydd a beth y gellir ei wneud i'w datrys ac ymdrin â'r mater cymdeithasol pwysig hwn. Credaf fod angen cyfeirio gweddill y cwestiwn at yr Aelod portffolio priodol.
Rwy'n deall y byddwch chi, Gwnsler Cyffredinol, yn cymryd rhan mewn cynhadledd ar gyfiawnder a'r heddlu yr wythnos nesaf, a fydd yn cael ei gynnal ar y cyd gyda Liz Saville Roberts. Bydd yn canolbwyntio ar adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru a oedd wedi argymell datganoli cyfiawnder ddwy flynedd yn ôl. Wrth gwrs, fel rydyn ni wedi clywed, mae datganoli cyfiawnder nawr yn bolisi Llywodraeth Cymru, ac roedd yn ffurfio rhan o'r cytundeb cydweithio rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth sydd wedi cael ei gyhoeddi yr wythnos hon, hefyd. Ond wrth edrych ymlaen at y gynhadledd, felly, yng nghyd-destun hynny, hoffwn i ofyn ynglŷn â dau beth mewn cysylltiad â'r mater o gefnogi teuluoedd. Yn gyntaf, buaswn i'n hoffi cael diweddariad am y peilot llysoedd teulu cyffuriau ac alcohol. Beth yw'r cynnydd hyd yn hyn, os gwelwch yn dda, a beth yw'r camau nesaf? Ac yn olaf, hoffwn glywed eich barn, Gwnsler Cyffredinol, am sylwadau'r Arglwydd Thomas o Gwmgiedd yn y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ddydd Llun. Roedd e wedi argymell sefydlu bwrdd cyfiawnder troseddol Cymru gyfan yn ogystal â bwrdd cyfiawnder teuluol Cymru gyfan. Beth fyddai eich sylwadau chi ar hynny, os gwelwch yn dda?
I understand that you, Counsel General, will be taking part in a conference on justice and policing next week, which will be held jointly with Liz Savile Roberts. It will focus on the Commission on Justice in Wales report, which recommended the devolution of justice two years ago. Of course, the devolution of justice is now Welsh Government policy, and has formed part of the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Government that was announced this week. But looking ahead to the conference, in that context I would like to ask about two issues related to support for families. First, I would like to ask for an update on the family drug and alcohol courts pilot. What progress has been made to date, please, and what will the next steps be? And finally, I'd like to ask for your views, Counsel General, on comments made by Lord Thomas of Cwmgiedd to the Legislation, Justice and Constitution Committee on Monday. He recommended establishing an all-Wales criminal justice board as well as an all-Wales family justice board. What would your comments be on that proposal, please? Thank you.
Firstly, I look forward very much to the online conference that you refer to, which is a cross-party event, and one that also involves Lord Thomas, but also involves the trade unions, those people who actually work within the justice sector. I think there'll be a lot to learn from that, but I've no doubt in my own mind, and again, reiterating the comments of Lord Thomas, that the devolution of justice is not a question of if, it's a question of when.
In terms of the comments, I listened very intently to the evidence from Lord Thomas to the Legislation, Constitution and Justice Committee, and to those particular recommendations or suggestions that he actually made. I suppose the best I can say is that I'm very interested in looking at how we can explore them and develop them further.
Yn gyntaf, edrychaf ymlaen yn fawr at y gynhadledd ar-lein y cyfeiriwch ati, sy'n ddigwyddiad trawsbleidiol, ac yn un sydd hefyd yn cynnwys yr Arglwydd Thomas, ond sydd hefyd yn cynnwys yr undebau llafur, y bobl sy'n gweithio yn y sector cyfiawnder. Credaf y bydd llawer i'w ddysgu o hynny, ond nid oes unrhyw amheuaeth gennyf, ac unwaith eto, i ailadrodd sylwadau'r Arglwydd Thomas, nad yw'n gwestiwn o os yw datganoli cyfiawnder yn digwydd, ond pryd.
Ar y sylwadau, gwrandewais yn astud iawn ar dystiolaeth yr Arglwydd Thomas i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, ac ar yr argymhellion neu'r awgrymiadau penodol a wnaeth. Mae'n debyg mai'r gorau y gallaf ei ddweud yw bod gennyf gryn ddiddordeb mewn edrych ar sut y gallwn eu harchwilio a'u datblygu ymhellach.
5. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsel Cyffredinol wedi'i roddi i Lywodraeth Cymru ynghylch cyfrifoldeb am ddifrod yn sgil llifogydd? OQ57252
5. What legal advice has the Counsel General given to the Welsh Government regarding responsibility for flood damage? OQ57252
Our national strategy for flood and coastal erosion risk management was published last October and it sets out the roles and responsibilities. These are not always entirely straightforward, hence why we have a measure in the strategy asking the flood and coastal erosion committee to work with the Welsh Government to explore ways to clarify the legislation.
Cyhoeddwyd ein strategaeth genedlaethol ar gyfer rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol ym mis Hydref y llynedd ac mae'n nodi'r rolau a'r cyfrifoldebau. Nid yw'r rhain bob amser yn hollol syml, a dyna pam fod gennym fesur yn y strategaeth sy'n gofyn i'r pwyllgor llifogydd ac erydu arfordirol weithio gyda Llywodraeth Cymru i archwilio ffyrdd o egluro'r ddeddfwriaeth.
Diolch, Gwnsler Cyffredinol. I would like to declare that I am a councillor on RCT council. As you will be aware, RCT council has published to date four section 19 reports into the flooding that occurred across the country borough as a result of storm Dennis in February 2020. One of the reports focused on the flooding in Pentre, which of course also suffered subsequent flooding. Can the Counsel General advise what the legal position would be if people were to seek compensation from Natural Resources Wales given that it is a Welsh Government sponsored body? Would any potential liability lie with Natural Resources Wales or Welsh Government as the funder of the body? You alluded to complications in terms of liability in relation to the strategy, so I think clarity on this would be helpful.
Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Hoffwn ddatgan fy mod yn gynghorydd ar gyngor Rhondda Cynon Taf. Fel y gwyddoch, mae cyngor Rhondda Cynon Taf wedi cyhoeddi pedwar adroddiad adran 19 hyd yn hyn ar y llifogydd a gafwyd ledled y fwrdeistref sirol o ganlyniad i storm Dennis ym mis Chwefror 2020. Canolbwyntiodd un o'r adroddiadau ar y llifogydd ym Mhentre, lle bu mwy o lifogydd wedi hynny wrth gwrs. A all y Cwnsler Cyffredinol nodi beth fyddai'r sefyllfa gyfreithiol pe bai pobl yn ceisio iawndal gan Cyfoeth Naturiol Cymru o gofio ei fod yn gorff a noddir gan Lywodraeth Cymru? A fyddai gan Cyfoeth Naturiol Cymru neu Lywodraeth Cymru fel ariannwr y corff unrhyw atebolrwydd posibl? Fe gyfeirioch chi at gymhlethdodau o safbwynt atebolrwydd mewn perthynas â'r strategaeth, felly credaf y byddai eglurder ar hyn yn ddefnyddiol.
Can I just say that it's not appropriate for me to give advice as Counsel General as to what the legal rights are of individuals, et cetera? They should, of necessity, if they believe there are issues, raise those with their own legal advisers.
A gaf fi ddweud nad yw'n briodol imi roi cyngor fel Cwnsler Cyffredinol ynghylch hawliau cyfreithiol unigolion ac yn y blaen? Os ydynt yn credu bod problemau, dylent o reidrwydd eu codi gyda'u cynghorwyr cyfreithiol eu hunain.
Good afternoon, Counsel General. We all know that climate change is driving ever more frequent extreme weather events, extreme weather events that cause great damage and destruction—extreme weather events such as storm Christoph, which wrought devastation across my constituency at the beginning of the year. These events are beyond the ability of local councils to prepare for, beyond them to protect against. Counsel General, do you agree therefore that councils shouldn't be left footing the bill for this clean-up, and if you do agree with me, will you urge your Cabinet colleagues to make immediate funding available to Denbighshire County Council to fund the rebuilding of the historic Llanerch bridge, which was destroyed in the storms of 2021? Thank you.
Prynhawn da, Gwnsler Cyffredinol. Gŵyr pob un ohonom fod y newid yn yr hinsawdd yn achosi digwyddiadau tywydd eithafol yn fwyfwy aml, digwyddiadau tywydd eithafol sy'n achosi difrod a dinistr enfawr—digwyddiadau tywydd eithafol fel storm Christoph, a achosodd ddinistr ar draws fy etholaeth ar ddechrau'r flwyddyn. Mae'r digwyddiadau hyn y tu hwnt i allu cynghorau lleol i baratoi ar eu cyfer, y tu hwnt i'w gallu i ddiogelu yn eu herbyn. Gwnsler Cyffredinol, a ydych yn cytuno felly na ddylai fod yn rhaid i'r cynghorau dalu'r bil am lanhau ar ôl y dinistr, ac os ydych yn cytuno â mi, a wnewch chi annog eich cyd-Aelodau o'r Cabinet i sicrhau bod cyllid ar gael ar unwaith i Gyngor Sir Dinbych ar gyfer ariannu'r gwaith o ailadeiladu pont hanesyddol Llannerch, a ddinistriwyd yn stormydd 2021? Diolch.
Can I thank the Member for the question? I know that additional funding has been made available to councils in respect of flood damage and infrastructure repair. But I do very much welcome the principle he raises, because this is exactly the principle we've raised with the UK Government in respect of coal tips. This is a climate damage matter. There is a moral, political and an ethical responsibility for the legacy of coal mining and the risks that now exist, and the potential cost that will exist to many of our councils in respect of the instability that is developing, as a result of climate change, of those coal tips. I'm grateful for those comments, because they are certainly comments that we can now also forward to the UK Government with regard to their failure to provide the funding that I believe we are entitled to.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Gwn fod cyllid ychwanegol ar gael i gynghorau mewn perthynas â difrod llifogydd ac atgyweirio seilwaith. Ond rwy'n croesawu'r egwyddor y mae'n ei chrybwyll yn fawr iawn, gan mai dyma'r union egwyddor rydym wedi'i chrybwyll wrth Lywodraeth y DU mewn perthynas â thomenni glo. Mater o ddifrod hinsawdd yw hwn. Ceir cyfrifoldeb moesol, gwleidyddol a moesegol dros waddol ein pyllau glo a'r risgiau sy'n bodoli bellach, a'r gost bosibl a fydd yn wynebu llawer o'n cynghorau mewn perthynas â'r ansefydlogrwydd sy'n datblygu yn y tomenni glo hynny o ganlyniad i newid hinsawdd. Rwy'n ddiolchgar am eich sylwadau, oherwydd yn sicr, maent yn sylwadau y gallwn eu trosglwyddo i Lywodraeth y DU mewn perthynas â'u methiant i ddarparu'r cyllid y credaf fod gennym hawl iddo.
6. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch y gwaharddiad ar ddeunyddiau cladin llosgadwy a weithredwyd gan Reoliadau Adeiladu (Diwygio) (Cymru) 2019? OQ57232
6. What legal advice has the Counsel General given to the Welsh Government regarding the ban on combustible cladding materials implemented by the Building (Amendment) (Wales) Regulations 2019? OQ57232
Thank you for the question. The Building (Amendment) (Wales) Regulations 2019 were made by the then Minister for Housing and Regeneration as an immediate response to the Hackitt report, following the independent inquiry into the Grenfell tragedy. The Welsh Government is using both legislative and non-legislative levers to make further improvements in building safety.
Diolch am eich cwestiwn. Rhoddwyd Rheoliadau Adeiladu (Diwygio) (Cymru) 2019 ar waith gan y Gweinidog Tai ac Adfywio ar y pryd fel ymateb uniongyrchol i adroddiad Hackitt, yn dilyn yr ymchwiliad annibynnol i drasiedi Grenfell. Mae Llywodraeth Cymru'n defnyddio ysgogiadau deddfwriaethol ac anneddfwriaethol i wneud gwelliannau pellach i ddiogelwch adeiladau.
I'm grateful for that answer, Cwnsler Cyffredinol. You'll be aware that the Equality, Local Government and Communities Committee in the last Senedd wrote to the housing Minister highlighting that the ban on combustible cladding materials did not extend to buildings below 18m. Was there a legal reason for doing that? They also raised concerns with regard to support for leaseholders. What recent advice has the Counsel General given with regard to fire safety, and isn't it about time for us to get rid of the archaic system of leasehold in Wales?
Rwy'n ddiolchgar am eich ateb, Gwnsler Cyffredinol. Fe fyddwch yn ymwybodol fod y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau yn y Senedd ddiwethaf wedi ysgrifennu at y Gweinidog tai gan dynnu sylw at y ffaith nad oedd y gwaharddiad ar ddeunyddiau cladin llosgadwy yn berthnasol i adeiladau o dan 18 metr. A oedd rheswm cyfreithiol am hynny? Fe wnaethant hefyd godi pryderon ynghylch cymorth i lesddeiliaid. Pa gyngor diweddar y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi mewn perthynas â diogelwch tân, ac onid yw'n hen bryd inni gael gwared ar system hynafol lesddeiliadaeth yng Nghymru?
Thank you for the supplementary point. I'm aware, of course, that the Member has been very active on this particular issue. I suppose the starting point when we come to the root of the matter is that the developers are ultimately the people who should be shouldering the responsibility. As is often the case, it falls then to public bodies and state bodies to actually pick up the failures of the private sector in respect of those areas. We've consistently held the view that leaseholders did not create the issues that have been identified, and that developers should step up to their moral responsibilities and rectify these issues without charge to the leaseholders. The Minister for Climate Change has consistently made this clear to developers and to leaseholders.
There has been some funding that has been set up, and expressions of interest have opened for the Welsh building safety fund on 30 September for responsible persons of medium and high-rise residential buildings in Wales. This essential first phase will provide funding for fire safety surveys and the creation of building remediation passports. These will identify what measures and actions are required to make a multiresidential building as safe as it can be, and protect lives and property in the event of fire. And of course, the Member himself has been very vocal, quite rightly, in pointing out that it's not just a cladding issue—it's also the internal issues that are of considerable importance.
We intend to offer a package of support to leaseholders and residents that will allow them to feel safe in their homes, and allow them to make decisions about the future. So, building safety continues to be a priority for the Welsh Government, and once we have clarity on funding allocations, we will be in a better position to make decisions about the future funding to support building safety remediation.
In terms of the 18m issue, it's the first time I've been asked specifically why it's 18m. I will perhaps send a response to the Member specifically on that. I think I could probably hesitate to give a view as to why I think it is 18m, but I think it is important in these things just to be precise and accurate.FootnoteLink
Diolch am eich pwynt atodol. Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, fod yr Aelod wedi bod yn weithgar iawn ar y mater penodol hwn. Mae'n debyg mai'r man cychwyn, pan ddown at wraidd y mater, yw mai'r datblygwyr yn y pen draw yw'r bobl a ddylai fod yn ysgwyddo'r cyfrifoldeb. Fel sy'n digwydd yn aml, cyrff cyhoeddus a chyrff gwladol sydd wedyn yn ysgwyddo'r gwaith o fynd i'r afael â methiannau'r sector preifat mewn perthynas â'r meysydd hynny. Rydym wedi bod o'r farn ers tro nad lesddeiliaid a greodd y problemau a nodwyd, ac y dylai datblygwyr gyflawni eu cyfrifoldebau moesol ac unioni'r materion hyn heb godi tâl ar y lesddeiliaid. Mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi dweud hyn yn glir wrth ddatblygwyr ac wrth lesddeiliaid yn gyson.
Mae rhywfaint o gyllid ar gael, ac ers 30 Medi mae modd i bobl sy'n gyfrifol am adeiladau preswyl canolig ac uchel yng Nghymru gyflwyno datganiadau o ddiddordeb am arian o gronfa diogelwch adeiladau Cymru. Bydd y cam cyntaf hanfodol hwn yn darparu cyllid ar gyfer arolygon diogelwch tân a'r gwaith o greu pasbortau adfer adeiladau. Bydd y rhain yn nodi pa fesurau a chamau gweithredu sydd eu hangen er mwyn sicrhau bod adeilad amlbreswyl mor ddiogel â phosibl, ac yn diogelu bywydau ac eiddo os bydd tân. Ac wrth gwrs, mae'r Aelod ei hun wedi dweud yn glir iawn, yn gwbl gywir, nad yw'r mater yn ymwneud â chladin yn unig—mae'r materion mewnol yn hynod bwysig hefyd.
Rydym yn bwriadu cynnig pecyn cymorth i lesddeiliaid a phreswylwyr a fydd yn caniatáu iddynt deimlo'n ddiogel yn eu cartrefi, ac yn caniatáu iddynt wneud penderfyniadau am y dyfodol. Felly, mae diogelwch adeiladu'n parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, a phan fydd gennym eglurder ynghylch dyraniadau cyllid, byddwn mewn gwell sefyllfa i wneud penderfyniadau ynglŷn â'r cyllid yn y dyfodol i gefnogi'r gwaith o adfer diogelwch adeiladau.
Ar fater y 18 metr, dyma'r tro cyntaf imi gael fy holi'n benodol pam ei fod yn 18 metr. Efallai y dylwn anfon ymateb at yr Aelod yn benodol ynglŷn â hynny. Yn ôl pob tebyg, credaf y gallwn roi fy marn ynglŷn â pham fy mod yn credu ei fod yn 18 metr, ond credaf ei bod yn bwysig bod yn fanwl gywir gyda'r pethau hyn.FootnoteLink
7. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch goblygiadau Bil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd ar gyfer hawliau sifil yng Nghymru? OQ57247
7. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government regarding the implications of the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill for civil liberties in Wales? OQ57247
Thank you, again, for raising a very important issue. The Welsh Government's position on the public order provisions contained in Part 3 of the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill is set out in the legislative consent memorandum laid before the Senedd on 28 May 2021.
Diolch unwaith eto am godi mater pwysig iawn. Mae safbwynt Llywodraeth Cymru ar y darpariaethau ar gyfer y drefn gyhoeddus a geir yn Rhan 3 o Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a’r Llysoedd wedi'i nodi yn y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol a osodwyd gerbron y Senedd ar 28 Mai 2021.
Counsel General, I chair the cross-party group on race and equality and the group met yesterday to discuss Part 4 of the Bill, which, as you will know, will end up incriminating Gypsy, Roma and Traveller families in terms of their way of life. At that cross-party group meeting yesterday, which was attended by over 60 people, we heard from a range of representatives of the Gypsy, Traveller and Roma community, including Travelling Ahead, community voices and the Gypsy, Roma and Traveller Social Work Association, all of whom voiced alarm and anger at this proposed legislation. It would make it even more difficult for Gypsy, Roma and Travellers to have a nomadic way of life, which is difficult enough at the moment, given the lack of official sites, both permanent and transitory.
So, in those circumstances, Counsel General, can you outline what the Welsh Government might be able to do to protect the rights of such communities, which are very much under threat from this current UK Government legislation?
Gwnsler Cyffredinol, rwy’n cadeirio’r grŵp trawsbleidiol ar hil a chydraddoldeb a chyfarfu’r grŵp ddoe i drafod Rhan 4 o’r Bil, a fydd, fel y gwyddoch, yn argyhuddo teuluoedd sy'n Sipsiwn, Roma neu Deithwyr ar sail eu ffordd o fyw. Yng nghyfarfod y grŵp trawsbleidiol hwnnw ddoe, a fynychwyd gan dros 60 o bobl, clywsom gan ystod o gynrychiolwyr o'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr, gan gynnwys Teithio Ymlaen, lleisiau cymunedol a’r Gymdeithas Gwaith Cymdeithasol Sipsiwn, Roma a Theithwyr, a mynegodd pob un ohonynt bryder a dicter ynghylch y ddeddfwriaeth arfaethedig hon. Byddai'n ei gwneud yn anoddach fyth i Sipsiwn, Roma a Theithwyr fyw mewn ffordd nomadaidd, sy'n ddigon anodd yn barod, o ystyried y diffyg safleoedd swyddogol parhaol a dros dro.
Felly, yn yr amgylchiadau hynny, Gwnsler Cyffredinol, a allwch amlinellu'r hyn y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i ddiogelu hawliau cymunedau o'r fath, sydd o dan gryn fygythiad yn sgil y ddeddfwriaeth gyfredol hon gan Lywodraeth y DU?
Thank you for that supplementary question. Of course, this particular Bill—it's actually three pieces of legislation that have been put together, which is why it's so complex. And there is an irony that there are some items in it that are certainly worth considering, and there are obviously a lot of amendments that are going through at the moment. There's one in respect of serious violence that is being considered at this moment in time as well that may fall within that category. But of course, the Bill has within it a number of what we would call, I think, what are illiberal—contrary to civil liberties—provisions that are wholly unnecessary. The restrictions that it would place on public processions, public assemblies, on one-person protests—and we talked earlier, didn't we, about people participating in democracy and feeling a part of democracy—. This is just another piece of legislation that actually divides people away from the democratic processes.
And, of course, the one that the Member is particularly concerned about—and I can understand that; I know that it is a concern that is seriously shared by Jenny Rathbone and certainly by the Minister for Social Justice and I suspect many people around this area—is the criminalising powers in respect of what are called unauthorised encampments. This is not something we will want to give legislative consent to. We believe that it impacts massively into a devolved area; we have a different policy agenda in terms of the engagement with people and engagement with the Traveller and the Gypsy community and that is something that we want to continue. So, that is something that is of considerable concern. There are a lot of discussions on it at the moment, and I'm sure that the Minister will want to report in due course. And of course, there will be, I suspect, in due course, further supplementary legislative consent memoranda where this issue will arise and be debated in this Chamber again.
Diolch am eich cwestiwn atodol. Wrth gwrs, y Bil penodol hwn—mewn gwirionedd, mae'n dri darn o ddeddfwriaeth wedi'u rhoi at ei gilydd, a dyna pam ei fod mor gymhleth. Ac mae eironi yn y ffaith bod rhai eitemau ynddo sy'n sicr yn werth eu hystyried, ac yn amlwg, mae llawer o welliannau'n cael eu trafod ar hyn o bryd. Mae un gwelliant sy'n ymwneud â thrais difrifol dan ystyriaeth ar hyn o bryd y gellid ei gynnwys yn y categori hwnnw. Ond wrth gwrs, mae'r Bil yn cynnwys cryn dipyn o'r hyn y byddem yn ei alw, rwy'n creu, yn ddarpariaethau cul—sy'n groes i hawliau sifil—ac sy'n gwbl ddiangen. Y cyfyngiadau y byddai'n eu gosod ar orymdeithiau cyhoeddus, cynulliadau cyhoeddus, ar brotestiadau gan unigolion—a buom yn siarad yn gynharach, oni fuom, am bobl yn cymryd rhan mewn democratiaeth ac yn teimlo'n rhan o ddemocratiaeth—. Mae hon yn enghraifft arall o ddeddfwriaeth sy'n gwahanu pobl oddi wrth y prosesau democrataidd.
Ac wrth gwrs, yr un y mae'r Aelod yn arbennig o bryderus yn ei gylch—a gallaf ddeall hynny; gwn ei fod yn bryder a rennir o ddifrif gan Jenny Rathbone, ac yn sicr gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, a llawer o bobl eraill yma, rwy'n tybio—yw'r pwerau troseddoli mewn perthynas â'r hyn a elwir yn wersylloedd diawdurdod. Nid yw hyn yn rhywbeth y byddwn yn dymuno rhoi cydsyniad deddfwriaethol iddo. Credwn ei fod yn cael effaith aruthrol ar faes datganoledig; mae gennym agenda bolisi wahanol ar ymgysylltu â phobl ac ymgysylltu â'r gymuned Sipsiwn a Theithwyr ac mae hynny'n rhywbeth rydym yn dymuno ei barhau. Felly, mae hynny'n rhywbeth sy'n peri cryn bryder. Ceir llawer o drafodaethau ynglŷn â hynny ar hyn o bryd, ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn awyddus i adrodd maes o law. Ac wrth gwrs, rwy'n tybio y bydd memoranda cydsyniad deddfwriaethol atodol pellach maes o law pan fydd y mater hwn yn codi ac yn cael ei drafod yn y Siambr hon eto.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Jenny Rathbone.
And finally, question 8, Jenny Rathbone.
8. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am bolisi Llywodraeth Cymru o ran ymestyn yr etholfraint i garcharorion? OQ57235
8. Will the Counsel General provide an update on the Welsh Government's policy regarding extending the franchise to prisoners? OQ57235
Well, thank you for that. It's an important issue within our electoral reform agenda. Because of the pandemic, we didn't amend the Local Government and Elections (Wales) Act 2021, as we had planned to do, to allow certain prisoners from Wales to vote in local government elections. We will be returning to this issue during the current Senedd.
Wel, diolch. Mae'n fater pwysig ar ein hagenda diwygio etholiadol. Oherwydd y pandemig, ni wnaethom ddiwygio Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021, fel roeddem wedi bwriadu'i wneud, i ganiatáu i rai carcharorion o Gymru bleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol. Byddwn yn dychwelyd at y mater yn nhymor y Senedd hon.
I'm very pleased to hear that, Counsel General, because there is so much wrong with the criminal justice system, in particular the failure to have any impact on the rehabilitation of prisoners, because of the underfunding of the prison service and the completely inadequate way in which we treat prisoners. They are there to be punished, but they are also there to be rehabilitated. So, I think that it's really, really important that prisoners—or, at least, most prisoners—get the vote, in order to ensure that the inadequacy of the public service that we provide through our prisons, which is extremely expensive, is actually being properly aired and discussed and considered by anybody who is an elected Member.
Rwy'n falch iawn o glywed hynny, Gwnsler Cyffredinol, gan fod cymaint o'i le gyda'r system cyfiawnder troseddol, yn enwedig y methiant i gael unrhyw effaith ar adsefydlu carcharorion, oherwydd bod y gwasanaeth carchardai wedi'i danariannu ac oherwydd y ffordd gwbl annigonol rydym yn trin carcharorion. Maent yno i gael eu cosbi, ond maent yno hefyd i gael eu hadsefydlu. Felly, credaf ei bod yn wirioneddol bwysig fod carcharorion—neu'r rhan fwyaf o garcharorion, o leiaf—yn cael y bleidlais, er mwyn sicrhau bod annigonolrwydd y gwasanaeth cyhoeddus a ddarparwn drwy ein carchardai, sy'n eithriadol o ddrud, yn cael ei godi a'i drafod a'i ystyried yn briodol gan unrhyw un sy'n Aelod etholedig.
Well, thank you for those supplementary comments and the question. It's fair to say that the Welsh Government agrees with the 2005 Hirst judgment in the European Court of Human Rights, which found that the UK was in breach of the European convention on human rights, because the vast majority of convicted prisoners serving a prison sentence are disenfranchised for UK elections.
Now, we believe that it is right to reform the law in this area. We consulted on this issue in 2017. The majority of respondents agreed that we should give at least some prisoners the vote. As the Member will be aware, during the last Senedd, the Equality, Local Government and Communities Committee recommended that prisoners and young people in custody serving sentences of less than four years should be enfranchised for devolved Welsh elections.
The specific question of extending the franchise to young people in custody aged 16 and 17 wasn't included in the 2017 consultation. So, before we could consider that extension, we would have to consult again. But, we will also give further consideration to whether prisoners should be able to vote in the next Senedd elections. We will consult on this, and I can assure you that these are issues that we will be considering with regard to the electoral reform agenda that the Welsh Government has.
Wel, diolch am eich sylwadau atodol a'ch cwestiwn. Mae'n deg dweud bod Llywodraeth Cymru yn cytuno â dyfarniad Hirst yn 2005 yn Llys Hawliau Dynol Ewrop, a ganfu fod y DU yn torri'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol, am fod y rhan mwyafrif llethol o garcharorion a gafwyd yn euog ac sy'n bwrw dedfryd o garchar wedi'u difreinio ar gyfer etholiadau'r DU.
Nawr, credwn ei bod yn iawn diwygio'r gyfraith yn y maes hwn. Gwnaethom ymgynghori ar y mater yn 2017. Roedd y rhan fwyaf o'r ymatebwyr yn cytuno y dylem roi'r bleidlais i rai carcharorion o leiaf. Fel y gŵyr yr Aelod, yn ystod y Senedd ddiwethaf, argymhellodd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau y dylid ymestyn yr etholfraint i garcharorion a phobl ifanc sydd yn y ddalfa ac sydd wedi cael dedfryd o lai na phedair blynedd ar gyfer etholiadau datganoledig Cymru.
Nid oedd ymgynghoriad 2017 yn cynnwys cwestiwn penodol ar ymestyn yr etholfraint i bobl ifanc rhwng 16 a 17 oed sydd yn y ddalfa. Felly, cyn y gallem ystyried hynny, byddai'n rhaid inni ymgynghori eto. Ond byddwn hefyd yn ystyried ymhellach a ddylai carcharorion allu pleidleisio yn etholiadau nesaf y Senedd. Byddwn yn ymgynghori ar hyn, a gallaf eich sicrhau bod y rhain yn faterion y byddwn yn eu hystyried mewn perthynas â'r agenda diwygio etholiadol sydd gan Lywodraeth Cymru.
Diolch, Gwnsler Cyffredinol.
Thank you, Counsel General.
Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau i Gomisiwn y Senedd, a fydd yn cael eu hateb gan y Llywydd. Cwestiwn 1—John Griffiths.
The next item is questions to the Senedd Commission. The questions will be answered by the Llywydd. Question 1—John Griffiths.
1. Beth yw polisi'r Comisiwn ar ddefnyddio ystâd y Senedd ar gyfer digwyddiadau allanol? OQ57241
1. What is the Commission's policy on the use of the Senedd estate for external events? OQ57241
Mae digwyddiadau yn cael eu cynnal ar ystâd y Senedd am amrywiaeth o resymau. Maen nhw'n helpu'r Aelodau i ymgysylltu â'r cyhoedd, ac yn rhoi cyfle inni gyd wrando a thrafod yr heriau a'r cyfleoedd sy'n wynebu Cymru. Mae'r rheolau sy'n llywodraethu defnyddio'r ystâd ar gyfer digwyddiadau yn egluro na ddylid ei defnyddio am resymau sy'n gysylltiedig â phlaid wleidyddol, nac er budd masnachol, ac ni ddylent gynnwys deunydd a allai beri tramgwydd. Cyfrifoldeb yr Aelodau sy'n noddi'r digwyddiadau hynny yw sicrhau eu bod yn glynu wrth y polisïau yma.
Events are held on the Senedd estate for a variety of reasons. They help Members to engage with the public and give us all a chance to listen and discuss the challenges and opportunities facing Wales. The rules governing the use of the estate for events make it clear that they must not be used for party political reasons, nor for commercial gain, and they must not contain material that could cause offence. It is the responsibility of the Members who sponsor those events to ensure that those policies are adhered to.
Diolch, Llywydd. Llywydd, last week, the Senedd estate was used for an event with Japan Tobacco International on the subject of tackling illicit tobacco sales. There is a great deal of concern about this event. Ash Wales, for example, is very concerned. There is a World Health Organization framework convention on tobacco control, which outlines how there must be a distance between the political process, public health policies and commercial interests in the tobacco industry.
I think, Llywydd, that over the last couple of years, it has become increasingly clear that the tobacco industry does seek to influence the decisions of Governments and legislatures and politicians and the public health agenda, through events and through such contact. Given the terrible toll that tobacco continues to take on the health and well-being of people in Wales and all over the world, I think that it's right that we carefully consider the World Health Organization policies, and whether the use of the Senedd estate may be in the opposite direction, really, to the direction of travel that the World Health Organization would like to see.
These matters do evolve and change, Llywydd. I attended an event myself two years ago with the same company on the Senedd estate. But, a lot of research has been done since—for example, by the University of Bath—and I think that it's becoming increasingly clear as to how the tobacco industry tends to operate to try and further its commercial interests. I wonder, Llywydd, if you might give some thought to these matters. I'm sure that you keep under constant review how the Senedd estate should be used and not used. I wonder if there might be a further consideration of particular events, such as the one last week.
Diolch, Lywydd. Lywydd, yr wythnos diwethaf, defnyddiwyd ystâd y Senedd ar gyfer digwyddiad gyda Japan Tobacco International ar fynd i’r afael â gwerthu tybaco'n anghyfreithlon. Ceir cryn bryder ynghylch y digwyddiad hwn. Mae Ash Cymru, er enghraifft, yn bryderus iawn. Mae gan Sefydliad Iechyd y Byd gonfensiwn fframwaith ar reoli tybaco, sy'n amlinellu sut y mae'n rhaid cadw pellter rhwng y broses wleidyddol, polisïau iechyd cyhoeddus a buddiannau masnachol yn y diwydiant tybaco.
Lywydd, rwy'n credu ei bod wedi dod yn fwyfwy amlwg dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf fod y diwydiant tybaco yn ceisio dylanwadu ar benderfyniadau Llywodraethau a deddfwrfeydd a gwleidyddion ac agenda iechyd y cyhoedd, drwy ddigwyddiadau a thrwy gyswllt o'r fath. O ystyried y niwed ofnadwy y mae tybaco yn parhau i'w wneud i iechyd a lles pobl yng Nghymru ac ym mhob rhan o'r byd, credaf ei bod yn iawn ein bod yn ystyried polisïau Sefydliad Iechyd y Byd yn ofalus, a gweld a yw caniatáu defnydd o ystâd y Senedd at y dibenion hyn yn groes i'r hyn yr hoffai Sefydliad Iechyd y Byd ei weld.
Mae'r materion hyn yn esblygu ac yn newid, Lywydd. Mynychais ddigwyddiad fy hun ddwy flynedd yn ôl gyda'r un cwmni ar ystâd y Senedd. Ond gwnaed cryn dipyn o ymchwil ers hynny—er enghraifft, gan Brifysgol Caerfaddon—a chredaf ei bod yn dod yn fwyfwy eglur sut y mae'r diwydiant tybaco'n tueddu i weithredu er mwyn ceisio hyrwyddo ei fuddiannau masnachol. Lywydd, tybed a allwch roi rhywfaint o ystyriaeth i'r materion hyn. Rwy'n siŵr eich bod yn parhau i adolygu'n gyson sut y dylid a sut na ddylid defnyddio ystâd y Senedd. Tybed a fydd digwyddiadau penodol, fel yr un yr wythnos diwethaf, yn cael eu hystyried ymhellach.
Well, as I said in my original answer, we do have activities that are currently not permitted to take place on the Senedd estate, and they are business and commercial purposes, party political activities and any event that displays materials that can cause offence. I'm aware of the event last week and some press coverage around it, and the views that you've expressed. We understood that the objective of the event was to educate Members on the illegal trade of tobacco in Wales, and therefore it did not, as such, breach the criteria.
But you've raised the point about needing to keep the use of our estate and what we consider to be the appropriate use of our estate under review. And, as a Commission, I'm sure that we are willing to do that at all times. It may not be around individual issues of this kind, or, indeed, individual companies, but should there be principles that any Member feels should be considered by the Commission in how it revises any codes that we have for the use of the estate, then I'd be more than willing to take those issues of principle to the Commission.
Wel, fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol, mae gennym weithgareddau na chaniateir eu cynnal ar ystâd y Senedd ar hyn o bryd, sef digwyddiadau at ddibenion masnachol a busnes, gweithgareddau pleidiol wleidyddol ac unrhyw ddigwyddiad sy'n arddangos deunyddiau a all beri tramgwydd. Rwy'n ymwybodol o'r digwyddiad yr wythnos diwethaf a pheth o'r sylw a roddwyd iddo yn y wasg, a'r safbwyntiau a fynegwyd gennych. Ein dealltwriaeth ni oedd mai amcan y digwyddiad oedd addysgu Aelodau ar y fasnach dybaco anghyfreithlon yng Nghymru, ac felly nid oedd, fel y cyfryw, yn mynd yn groes i'r meini prawf.
Ond rydych wedi codi'r pwynt ynghylch yr angen i barhau i adolygu'r defnydd o'n hystâd a'r hyn rydym yn ei ystyried yn ddefnydd priodol o'n hystâd. Ac fel Comisiwn, rwy'n siŵr ein bod yn barod i wneud hynny bob amser. Efallai na fydd yn ymwneud â materion unigol o’r math hwn, na chwmnïau unigol yn wir, ond os oes yna egwyddorion y mae unrhyw Aelod yn teimlo y dylai'r Comisiwn eu hystyried wrth ddiwygio unrhyw godau sydd gennym ar gyfer defnyddio’r ystâd, byddwn yn fwy na pharod i fynd â'r materion hynny o egwyddor at y Comisiwn.
2. Beth mae'r Comisiwn yn ei wneud gydag offer TG nad yw bellach yn addas i'r diben? OQ57236
2. What does the Commission do with IT equipment that is no longer fit for purpose? OQ57236
Mae'r Comisiwn yn defnyddio busnes lleol yn y Barri sy'n arbenigo mewn gwastraff trydanol. Mae'r data ar yr offer yn cael eu dileu i'n safonau gofynnol cyn y caiff yr offer eu hanfon i'w hailddefnyddio neu eu hailgylchu fel sy'n briodol. Ar hyn o bryd, rydym wrthi'n hwyluso rhodd dorfol o offer dechnoleg gwybodaeth, yr offer hynny oedd yn cael eu defnyddio gan Aelodau ac a gafodd eu hadnewyddu yn dilyn yr etholiad yn gynharach eleni, a bydd y pecyn yma o offer yn mynd i achosion teilwng ar hyd a lled Cymru.
The Commission uses a local business in Barry, which specialises in electrical waste. The data on the equipment is wiped to our required standards before the equipment is sent for re-use or recycling, as appropriate. We are currently in the process of facilitating a mass donation of refreshed Members' IT equipment, and that equipment was refurbished, following the election earlier this year, and this package of equipment will go to worthy causes the length and breadth of Wales.
Well, thank you very much. It's good to know that this redundant equipment from our point of view will indeed be applied to worthy causes across the length and breadth of Wales. Has the Commission considered any of it going to developing countries with which we have a close relationship, through the Wales and Africa programme? Because most of these countries have next to no IT equipment, and in order to engage with the wider world, and certainly to take part in meetings, you do need a laptop to be able to do it effectively.
Wel, diolch yn fawr. Mae'n dda gwybod y bydd yr offer hwn sy'n ddiangen o'n safbwynt ni yn cael ei ddefnyddio i fynd i'r afael ag achosion teilwng ledled Cymru. A yw'r Comisiwn wedi ystyried rhoi rhywfaint ohono i wledydd sy'n datblygu y mae gennym berthynas agos â hwy, drwy raglen Cymru ac Affrica? Oherwydd nid oes gan y rhan fwyaf o'r gwledydd hyn fawr ddim offer TG, ac er mwyn ymgysylltu â'r byd ehangach, ac yn sicr i gymryd rhan mewn cyfarfodydd, mae angen gliniadur arnoch i allu ei wneud yn effeithiol.
This may well have been considered in the past; I don't know the exact answer to the question you've made. The policy at the moment, and what we are undertaking at the moment is to look to reuse and recycle the equipment, using a variety of companies in Wales who can put that to appropriate use. Whether any of that then ends up in developing countries, I don't know the answer to that; I'm sure we could do a little bit of searching to find that out. I'll ask the question back to officials as to what activities we've undertaken to see whether there is the ability to look to directly link with charities and other organisations that work in developing countries, in order to see whether there's the potential of reusing our redundant IT kit in a developing country context. So, I'll certainly look into that for you.
Mae'n ddigon posibl fod hyn wedi cael ei ystyried yn y gorffennol; nid wyf yn gwybod yr union ateb i'r cwestiwn a ofynnwch. Y polisi ar hyn o bryd, a’r hyn rydym yn ei wneud ar hyn o bryd yw ceisio ailddefnyddio ac ailgylchu’r offer, gan ddefnyddio amrywiaeth o gwmnïau yng Nghymru a all wneud defnydd priodol o'r offer. Nid wyf yn gwybod a oes rhywfaint ohono'n mynd i wledydd sy'n datblygu wedyn; rwy'n siŵr y gallem wneud ychydig o ymchwil i ganfod yr ateb. Fe ofynnaf y cwestiwn i'r swyddogion ynglŷn â pha weithgareddau rydym wedi'u cyflawni i weld a oes modd cysylltu'n uniongyrchol ag elusennau a sefydliadau eraill sy'n gweithio mewn gwledydd sy'n datblygu, er mwyn gweld a oes potensial i ailddefnyddio ein hoffer TG diangen yng nghyd-destun gwledydd sy'n datblygu. Felly, byddaf yn sicr yn edrych ar hynny i chi.
Frankly, I'm disappointed at how much ICT equipment, which I think is relatively young, is actually being removed and new equipment is being purchased. It's incredibly expensive continually upgrading and buying. Can I ask that you will review your ICT replacement programme? And can I also ask that you will ask Members if they're happy with the equipment they've got before taking it off them?
A dweud y gwir, rwy'n siomedig faint o offer TGCh, sy'n gymharol ifanc yn fy marn i, sy'n cael ei symud a faint o offer newydd sy'n cael ei brynu. Mae uwchraddio a phrynu'n barhaus yn anhygoel o ddrud. A gaf fi ofyn ichi adolygu eich rhaglen adnewyddu offer TGCh? Ac a gaf fi ofyn hefyd ichi ofyn i'r Aelodau a ydynt yn fodlon gyda'r offer sydd ganddynt cyn mynd ag ef oddi arnynt?
Well, I think Members will be aware that, following the election and following the five-year cycle of ICT provision, that IT equipment was refreshed for Members, new equipment has been purchased for Members, and they've been able to select what equipment they want to use. I think the important point to make here is that we need to ensure that our equipment is fit for purpose at all times—fit for purpose in the context of IT now means that we have to be cyber secure, and to be cyber secure, you do need to have the most recent of equipment and more recent of hardware and software. That's the professional advice given to us by ICT experts and cyber experts, and I don't think that we would want to compromise our Senedd ICT security in order to enable one Member, two Members, to keep an old laptop that they may have become emotionally attached to. I think we need to ensure at all times that we are cyber secure. We need to continue our business; that's important for the people of Wales.
Wel, rwy'n credu y bydd yr Aelodau'n ymwybodol, yn dilyn yr etholiad ac yn dilyn y cylch pum mlynedd o ddarpariaeth TGCh, fod offer TG wedi cael ei adnewyddu ar gyfer yr Aelodau, fod offer newydd wedi'i brynu ar gyfer yr Aelodau, ac maent wedi gallu dewis pa offer y maent yn dymuno'i ddefnyddio. Credaf mai'r pwynt pwysig i'w wneud yma yw bod angen inni sicrhau bod ein hoffer yn addas at y diben bob amser—mae addas at y diben yng nghyd-destun TG bellach yn golygu bod yn rhaid inni fod yn seiberddiogel, ac i fod yn seiberddiogel, mae angen ichi gael yr offer mwyaf diweddar a'r caledwedd a'r meddalwedd mwyaf diweddar. Dyna'r cyngor proffesiynol a roddwyd i ni gan arbenigwyr TGCh ac arbenigwyr seiber, ac nid wyf yn credu y byddem yn dymuno peryglu diogelwch TGCh y Senedd er mwyn galluogi un Aelod, dau Aelod, i gadw hen liniadur y gallent fod wedi dod yn hoff iawn ohono. Credaf fod angen inni sicrhau bob amser ein bod yn seiberddiogel. Mae angen inni barhau â'n busnes; mae hynny'n bwysig i bobl Cymru.
Diolch, Llywydd.
Thank you, Llywydd.
Ni ddewiswyd unrhyw gwestiynau amserol heddiw.
No topical questions were accepted today.
Felly, yr eitem nesaf yw'r datganiadau 90 eiliad. Yn gyntaf, Luke Fletcher.
Therefore, we'll move on to the next item, which is the 90-second statements. First of all, Luke Fletcher.
Diolch, Dirprwy Lywydd. On 15 November, I had the pleasure of attending the annual general meeting of Baobab Bach, a community interest company that has been set up in Bridgend county with a goal of providing high-quality food to anyone who wants it—no means testing, no questions, no stigma. For £5, you can come into the community pantry and take as much as you need. Baobab Bach run a network of community pantries, currently numbering at 11 across the county, with the ambition to establish more, all staffed by volunteers. From Pencoed to Nant-y-moel to Porthcawl, these community pantries have provided a lifeline to our communities. Since October 2020, collectively, the community pantries have distributed 6,469 bags of food, the equivalent of 1.45 tonnes a week. And where do they source this food? From the supermarkets: M&S, Tesco, the Co-op. They take the food that is close to end of life, helping us all save on food waste; not just good for the pocket, but good for the planet too. I'm looking forward to seeing where Baobab Bach goes next, and to all the team, John and Alison and those committed volunteers, good luck, and thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ar 15 Tachwedd, cefais y pleser o fynychu cyfarfod cyffredinol blynyddol Baobab Bach, cwmni buddiannau cymunedol a sefydlwyd yn sir Pen-y-bont ar Ogwr gyda'r nod o ddarparu bwyd o ansawdd uchel i unrhyw un sydd ei eisiau—dim profion modd, dim cwestiynau, dim stigma. Am £5, gallwch ddod i'r pantri cymunedol a chymryd cymaint ag sydd ei angen arnoch. Mae Baobab Bach yn cynnal rhwydwaith o bantrïau cymunedol, gydag 11 ar draws y sir ar hyn o bryd, ac uchelgais i sefydlu mwy, ac mae pob un ohonynt yn cael eu staffio gan wirfoddolwyr. O Bencoed i Nant-y-moel i Borthcawl, mae'r pantrïau cymunedol hyn wedi bod yn achubiaeth i'n cymunedau. Ers mis Hydref 2020, gyda'i gilydd, mae'r pantrïau cymunedol wedi dosbarthu 6,469 bag o fwyd, sy'n cyfateb i 1.45 tunnell yr wythnos. Ac o ble y daw'r bwyd hwn? O'r archfarchnadoedd: M&S, Tesco, Co-op. Maent yn cymryd y bwyd sy'n agos at ei ddyddiad defnyddio, gan ein helpu ni i gyd i arbed gwastraff bwyd; mae'n dda i'r boced, ac mae'n dda i'r blaned hefyd. Rwy'n edrych ymlaen at weld i ble mae Baobab Bach yn mynd nesaf, a hoffwn ddweud wrth y tîm cyfan, John ac Alison a'r gwirfoddolwyr ymroddedig, pob lwc, a diolch.
James Evans. James needs to be unmuted. Can someone unmute James Evans?
James Evans. Mae angen i James agor ei feicroffon. A all rhywun agor meicroffon James Evans?
Diolch, Deputy Llywydd. Next week, the Royal Welsh Show winter fair will be taking place in Llanelwedd after a two-year absence. Established in 1990, the winter fair is now one of the most popular attractions on the British agricultural show calendar as one of the finest prime-stock shows in Europe, showing the very best of Welsh and British agriculture. The event also showcases the very best of food and drink, allowing people to sample and enjoy the finest Welsh produce. Having been cancelled since 2019 due to the coronavirus pandemic, it's great that the society will be welcoming back exhibitors and visitors back to the Royal Welsh showground. I'm sure the whole Chamber and Members online will join me in wishing the Royal Welsh Agricultural Society all the very best for a very successful winter fair. Diolch, Deputy Llywydd.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yr wythnos nesaf, bydd ffair aeaf Sioe Frenhinol Cymru yn cael ei chynnal yn Llanelwedd ar ôl dwy flynedd o absenoldeb. Wedi'i sefydlu ym 1990, mae'r ffair aeaf bellach yn un o'r atyniadau mwyaf poblogaidd ar galendr sioeau amaethyddol Prydain fel un o'r sioeau stoc gorau yn Ewrop, ac mae'n arddangos y gorau o amaethyddiaeth Cymru a Phrydain. Mae'r digwyddiad hefyd yn arddangos y bwyd a diod gorau, gan ganiatáu i bobl flasu a mwynhau'r cynnyrch Cymreig gorau. A hithau wedi'i chanslo ers 2019 oherwydd pandemig y coronafeirws, mae'n wych gweld y gymdeithas yn croesawu arddangoswyr ac ymwelwyr yn ôl i faes y Sioe Frenhinol. Rwy'n siŵr y bydd y Siambr gyfan a'r Aelodau ar-lein yn ymuno â mi i ddymuno'r gorau i Gymdeithas Amaethyddol Frenhinol Cymru ar gyfer ffair aeaf lwyddiannus iawn. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Diolch. Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn, a dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.
Thank you. We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Siambr. If you are leaving the Siambr, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart, and any Members who are arriving after a changeover should wait until then before entering the Siambr.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:33.
Plenary was suspended at 15:33.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:44, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:44, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
Croeso nôl. Wrth symud ymlaen, mae gennym y ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod—Bil diogelwch cladin. Galwaf ar Rhys ab Owen i wneud y cynnig.
Welcome back. We'll move on to the debate on a Member's legislative proposal—a cladding safety Bill. And I call on Rhys ab Owen to move the motion.
Cynnig NDM7828 Rhys ab Owen, Mike Hedges, Peter Fox
Cefnogwyd gan Jane Dodds, Mabon ap Gwynfor
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil i sicrhau diogelwch cladin ar adeiladau yng Nghymru.
2. Yn nodi mai diben y Bil hwn fyddai sicrhau diogelwch preswylwyr drwy sicrhau bod cladin diogel ar gael ar adeiladau.
Motion NDM7828 Rhys ab Owen, Mike Hedges, Peter Fox
Supported by Jane Dodds, Mabon ap Gwynfor
To propose that the Senedd:
1. Notes a proposal for a Bill to ensure safety of cladding on buildings in Wales.
2. Notes that the purpose of this Bill would be to ensure the safety of residents by making sure safe cladding is available on buildings.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i ddechrau'r ddadl hon drwy ddyfynnu Non a Gwenallt Rees, sy'n byw nid nepell o'r fan hon:
'Pam ŷn ni, perchnogion fflatiau, yn gyfrifol am wynebu costau anferthol datrys problemau cladin a grëwyd gan eraill?'
A dwi'n credu bod modd i ni, bob un ohonom ni, gytuno gyda hynny. Dim lan iddyn nhw yw e i dalu am gamgymeriadau eraill.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'd like to start this debate by quoting Non and Gwenallt Rees, who don't live very far from this place:
'Why are we as owners of flats responsible for facing huge costs of solving the problem of cladding created by others?'
And I believe that all of us can agree with that statement. It's not up to them to pay for the mistakes of others.
Through no fault of their own, hundreds, if not thousands, like Gwenallt and Non Rees, are facing huge insurance costs, service charges and bills to deal with the cladding scandal. Many have the mental strain of worrying that they might live in an unsafe building and cannot move. I have met many of these residents in my six months here in the Senedd, and the strain is obvious on the faces of so many. One told me that he lies in bed at night not only worrying about crippling financial costs, but also being terrified for the safety of his loved ones.
Heb unrhyw fai arnynt hwy eu hunain, mae cannoedd, os nad miloedd, fel Gwenallt a Non Rees, yn wynebu costau yswiriant enfawr, taliadau gwasanaeth a biliau i ymdrin â'r sgandal cladin. Mae llawer yn dioddef straen meddyliol oherwydd eu bod yn poeni y gallent fod yn byw mewn adeilad anniogel ac na allant symud. Rwyf wedi cyfarfod â llawer o'r trigolion hyn yn ystod fy chwe mis yma yn y Senedd, ac mae'r straen yn amlwg ar wynebau cynifer ohonynt. Dywedodd un wrthyf ei fod yn gorwedd yn y gwely yn y nos nid yn unig yn poeni am gostau ariannol enbyd, ond hefyd yn arswydo am ddiogelwch ei anwyliaid.
Felly, diolch o galon i'r Aelodau hynny yn drawsbleidiol sydd wedi cyd-gyflwyno'r ddadl yma gyda mi, sef Peter Fox a Mike Hedges, ac i'r Aelodau hefyd sydd wedi cefnogi'r ddadl, sef Mabon ap Gwynfor a Jane Dodds. Mae hyn yn dangos yn glir fod yna gefnogaeth amlwg fan hyn, yn drawsbleidiol, yn y Senedd i gefnogi Gwenallt a Non a'r miloedd eraill sydd yn yr un sefyllfa. Hoffwn i hefyd ddiolch i ddau arall: diolch i David Melding ac i Leanne Wood, dau wnaeth godi'r mater yma yn gyson yn y pumed Senedd. Ac rwy'n hynod o falch bod y cytundeb cydweithio rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru yn cynnwys diogelwch adeiladu. Mae yna egwyddorion hollbwysig yn y cytundeb yma. Rwy'n falch bod diwygio sylweddol ar y system diogelwch adeiladau yn rhan o'r cytundeb. Fel mae'r cytundeb yn ei ddweud, mae'r system bresennol wedi caniatáu, dro ar ôl tro, diwylliant o dorri corneli ar draul diogelwch y cyhoedd.
Rwyf hefyd yn falch i glywed am gyflwyno ail gam cronfa diogelwch adeiladau Cymru, ac edrychaf ymlaen at ddarllen y manylion yn fuan. Pryd, felly, Gweinidog, y bydd preswylwyr yn clywed am fanylion yr ail gam? A phryd fydd arian y cam cyntaf yn cael ei ryddhau? Ac a fydd yr arian hynny yn cynnwys costau archwilio sydd wedi cael eu talu yn barod?
Mae'r cytundeb rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth yn gam positif ymlaen, ond mae angen datrysiad buan i hyn. Mae dros bedair blynedd o boen meddwl, o ddiffyg cwsg, o bwysau ariannol, yn gadael eu hôl ar breswylwyr. Mae'n rhaid i hyn ddirwyn i ben. Roeddwn yn siarad ag un person heddiw gyda'i wraig yn dioddef o ganser; dylen nhw ddim fod yn gorfod poeni am hyn hefyd.
Hoffwn gydweithio gyda Llywodraeth Cymru yn y dyfodol i geisio am rymoedd i gyflwyno treth ar hap ar enillion datblygwyr mawr. Byddai'r arian hynny yn y dyfodol yn gallu talu am ganlyniadau adeiladu gwael, am adeiladwyr yn torri corneli, yn hytrach na gadael i breswylwyr i ymladd brwydr hir a chostus ar eu pennau'u hunain.
So, thank you from the bottom of my heart to those Members, across parties, who have co-submitted this debate with me, namely Peter Fox and Mike Hedges, and to the Members who have supported this debate, namely Mabon ap Gwynfor and Jane Dodds. This demonstrates clearly that there is obvious cross-party support here in the Senedd to support Gwenallt and Non and the thousands of others who are in the same situation. I would also like to thank two others: thank you to David Melding and to Leanne Wood, two others who raised this issue regularly in the fifth Senedd. And I'm very pleased that the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government includes building safety. There are vital principles in this agreement. I am pleased that significant reform of the building safety system is part of the agreement. As the agreement states, the current system has enabled, time after time, a culture of cutting corners at the cost of public safety.
I am also very pleased to hear about the introduction of the second part of the Welsh building safety fund, and I look forward to reading the details soon. So, when, Minister, will residents hear more about the details of this second stage? And when will the funding for the first tranche be released? And will that funding include investigation costs that have already been paid?
The agreement between Plaid Cymru and the Government is a positive step forward, but we need urgent solutions to this. Over four years of mental anguish, of a lack of sleep, of financial pressures, have left their mark on residents. This has to come to an end. I was talking to one person today with his wife suffering from cancer; they shouldn't be having to worry about this too.
I'd like to work with the Welsh Government in future to seek powers to introduce a windfall tax on major developers. That funding in future would be able to pay for poor building outcomes, for builders cutting corners, rather than leaving it up to residents to fight a long and costly battle on their own.
The cladding scandal is a perfect example of where the devolution settlement is failing the people of Wales at the moment. The residents feel as if they're part of a ping-pong game between Westminster and the Welsh Government. They feel that they are not being listened to. We want assurances that the money announced by Robert Jenrick, when he was housing Minister earlier this year, the £3.5 billion, will be seen as UK spend, and therefore we, in Wales, will get a share. Has the Welsh Minister received an answer to that yet? But, if it does come down to the Welsh Government, in the additional £2.3 billion in block grant, as a result of the comprehensive spending review, with consequential does the Minister think it will be enough to resolve the cladding scandal here in Wales?
I sincerely hope that we go down the Australian model—the Australian approach—whereby Government firstly reimburses leaseholders for their costs and subsequently claims these costs back from employees. Obviously Government has the power, has the influence, which leaseholders don't.
Finally, this whole scandal has shone a light on the whole issue of the rights of leaseholders. Isn't it about time that we bring to an end this relic of the past, this archaic system, as they have done in Scotland, Ireland and across the common world? I look forward to a Welsh Bill that finally brings this cladding scandal in Wales to an end. Diolch yn fawr.
Mae'r sgandal cladin yn enghraifft berffaith o sut y mae'r setliad datganoli yn gwneud cam â phobl Cymru ar hyn o bryd. Mae'r trigolion yn teimlo fel pe baent yn rhan o gêm ping-pong rhwng San Steffan a Llywodraeth Cymru. Maent yn teimlo nad oes neb yn gwrando arnynt. Rydym eisiau sicrwydd y bydd yr arian a gyhoeddwyd gan Robert Jenrick, pan oedd yn Weinidog tai yn gynharach eleni, y £3.5 biliwn, yn cael ei ystyried yn wariant y DU, ac felly y byddwn ni, yng Nghymru, yn cael cyfran ohono. A yw Gweinidog Cymru wedi cael ateb i hynny eto? Ond os bydd yn fater i Lywodraeth Cymru, yn y grant bloc ychwanegol o £2.3 biliwn, o ganlyniad i'r adolygiad cynhwysfawr o wariant, gyda swm canlyniadol a yw'r Gweinidog yn meddwl y bydd yn ddigon i ddatrys y sgandal cladin yma yng Nghymru?
Rwy'n mawr obeithio y byddwn yn dilyn model Awstralia—dull Awstralia—lle mae'r Llywodraeth yn ad-dalu eu costau i lesddeiliaid yn gyntaf ac yna'n hawlio'r costau hynny'n ôl gan gyflogeion. Yn amlwg, mae gan y Llywodraeth bŵer, mae ganddi ddylanwad, nad oes gan lesddeiliaid.
Yn olaf, mae'r sgandal wedi taflu goleuni ar holl fater hawliau lesddeiliaid. Onid yw'n hen bryd inni roi diwedd ar y crair hwn o'r gorffennol, y system hynafol hon, fel y maent wedi'i wneud yn yr Alban, Iwerddon ac ar draws y byd? Edrychaf ymlaen at Fil Cymru a fydd yn dod â'r sgandal cladin hon yng Nghymru i ben o'r diwedd. Diolch yn fawr.
Can I first thank Rhys ab Owen for tabling this important debate and for inviting me to support his legislative proposal? I am very pleased to see cross-party support for the motion before us today, and I think this underlines the seriousness with which all of us across this Chamber are approaching this issue.
My contribution to the debate is focused on issues that are facing a number of my constituents that have been raised with me. In saying this, I would like to reflect on all of the work that has been carried out by my colleague Janet Finch-Saunders, who leads on building safety for the Welsh Conservative group. As I've mentioned, Deputy Llywydd, a number of constituents who own properties in the Celestia development in Cardiff Bay have contacted my office about their concerns about the scale of the cladding issues facing residents. In fact, as I understand it, some residents have recently been asked to pay a service charge of up to £20,000 next year to begin repair works on the development. This level of subsidy will be required for a number of years to meet the ongoing work that will be needed to ensure the safety of the building. I'm sure that Members from across the Chamber will agree with me that this is grossly unfair. Residents, many of whom simply cannot afford to pay anywhere near that level of service charge, should not have to foot the bill for something that is not their fault. Meanwhile, another constituent has said that they are unable to sell their property due to these issues, and this has had a significant impact on their retirement plans. Their money is tied up in what they call 'worthless homes'.
Now, I understand that this is a complex issue that requires close working between Welsh and UK Governments, therefore, I think Members would appreciate an update on any recent discussions that the Minister may have had with her counterparts from across the UK on this issue. Residents have said to me that the establishment of Welsh building fund is urgently needed, so that developments like Celestia can begin work to address their fire and construction defects. Minister, would you be able to confirm whether it is your intention to provide financial support directly to residents to support them to meet ongoing costs and when this will be made available?
Ultimately, however, action is needed to prevent these issues from happening again. We really need to see new legislation to not only tighten up the rules around the use of cladding, but to also ensure that the developers retain legal responsibility for addressing defects that are as a result of the design and construction of a building.
In closing, I would like to reflect on the words of a constituent who has given me permission to quote their feelings on this matter. They say,
'The mental health of residents is being damaged. In January 2022, our wallets will be damaged too by virtue of a 200 per cent increase in the service charge. This inflated request is likely to remain for around five years. The consequence: people will lose their homes, people will lose properties where bought to provide a pension, and remember that the only people who are suffering are the innocent.'
I hope all Members will be supporting this important proposal. Thank you.
A gaf fi ddiolch yn gyntaf i Rhys ab Owen am gyflwyno'r ddadl bwysig hon ac am fy ngwahodd i gefnogi ei gynnig deddfwriaethol? Rwy'n falch iawn o weld cefnogaeth drawsbleidiol i'r cynnig sydd ger ein bron heddiw, a chredaf fod hyn yn tanlinellu pa mor ddifrifol yw'r mater hwn i bob un ohonom ar draws y Siambr.
Mae fy nghyfraniad i'r ddadl yn canolbwyntio ar faterion sy'n wynebu nifer o fy etholwyr ac y maent wedi'u dwyn i fy sylw. Wrth ddweud hyn, hoffwn nodi'r holl waith a wnaed gan fy nghyd-Aelod, Janet Finch-Saunders, sy'n arwain ar ddiogelwch adeiladau ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig. Fel rwyf wedi sôn, Ddirprwy Lywydd, mae nifer o etholwyr sy'n berchen ar eiddo yn natblygiad Celestia ym Mae Caerdydd wedi cysylltu â fy swyddfa i fynegi eu pryderon ynghylch maint y problemau cladin sy'n wynebu preswylwyr. Yn wir, yn ôl yr hyn a ddeallaf, gofynnwyd yn ddiweddar i rai preswylwyr dalu tâl gwasanaeth o hyd at £20,000 y flwyddyn nesaf er mwyn dechrau gwaith atgyweirio ar y datblygiad. Bydd angen y lefel hon o gymhorthdal am nifer o flynyddoedd er mwyn cyflawni'r gwaith parhaus y bydd ei angen i sicrhau diogelwch yr adeilad. Rwy'n siŵr y bydd Aelodau o bob rhan o'r Siambr yn cytuno bod hyn yn eithriadol o annheg. Bydd llawer o'r preswylwyr yn methu fforddio talu unrhyw beth yn debyg i'r lefel honno o dâl gwasanaeth, ac ni ddylent orfod talu'r bil am rywbeth nad yw'n fai arnynt hwy. Yn y cyfamser, mae etholwr arall wedi dweud nad ydynt yn gallu gwerthu eu heiddo oherwydd y problemau hyn, ac mae wedi cael effaith sylweddol ar eu cynlluniau ymddeol. Mae eu harian wedi'i glymu yn yr hyn y maent yn eu galw'n 'gartrefi diwerth'.
Nawr, deallaf fod hwn yn fater cymhleth sy'n galw am gydweithio agos rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, felly rwy'n credu y byddai'r Aelodau'n gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf am unrhyw drafodaethau diweddar y gallai'r Gweinidog fod wedi'u cael gyda'i swyddogion cyfatebol ar draws y DU ar y mater hwn. Mae preswylwyr wedi dweud wrthyf fod angen sefydlu cronfa adeiladu yng Nghymru ar frys, fel y gall datblygiadau fel Celestia ddechrau gweithio i fynd i'r afael â'u diffygion tân ac adeiladu. Weinidog, a allwch gadarnhau a yw'n fwriad gennych i ddarparu cymorth ariannol yn uniongyrchol i breswylwyr i'w cynorthwyo i dalu costau parhaus a phryd y bydd y cymorth hwn ar gael?
Yn y pen draw, fodd bynnag, mae angen gweithredu i atal y pethau hyn rhag digwydd eto. Mae gwir angen inni weld deddfwriaeth newydd sydd nid yn unig yn tynhau'r rheolau ynghylch defnyddio cladin ond sydd hefyd yn sicrhau bod y datblygwyr yn cadw'r cyfrifoldeb cyfreithiol dros fynd i'r afael â diffygion o ganlyniad i gynllun ac adeiladwaith adeilad.
I gloi, hoffwn nodi geiriau etholwr sydd wedi rhoi caniatâd imi ddyfynnu eu teimladau ar y mater hwn. Maent yn dweud,
'Mae iechyd meddwl preswylwyr yn cael ei niweidio. Ym mis Ionawr 2022, bydd niwed i'n waledi hefyd o ganlyniad i gynnydd o 200 y cant yn y tâl gwasanaeth. Mae'r cais chwyddedig hwn yn debygol o barhau am oddeutu pum mlynedd. Y canlyniad: bydd pobl yn colli eu cartrefi, bydd pobl yn colli eiddo a brynwyd i ddarparu pensiwn, a chofiwch mai'r unig bobl sy'n dioddef yw'r rhai diniwed.'
Rwy'n gobeithio y bydd pob Aelod yn cefnogi'r cynnig pwysig hwn. Diolch.
I'm not going to repeat anything said by either Rhys or Peter, but the tragedy of Grenfell Tower saw 72 people lose their lives. It was reported earlier this year that surveys on high-rise buildings across the UK, following the fire, have shown that combustible cladding and fire safety defects are causing issues in other high-rise buildings—lots of other high-rise buildings. The Welsh Government estimated a third of high-rise buildings across the country may need remediation work, with defects ranging from minor to significant. There are currently 148 high-rise residential buildings across Wales.
The public inquiry that followed the incident at Grenfell Tower has revealed that one of the main reasons the fire spread was the type of cladding that was used on the exterior of the building. In my constituency, I'm told that residents of South Quay in SA1 will see their service charges increase more than £450,000 between them to pay for cladding and insurance work. However, the cost to rectify all issues across the site in the years to come has been estimated at over £3 million.
I agree with what the Minister has previously said, that developers who have made millions and millions of pounds out of these buildings ought to pay. Unfortunately, some of them were built by the defunct Carillion, others may have been built by other companies or single-purpose vehicles that now no longer exist.
In two places in my constituency, both the Copper Quarter and SA1 developments, there is a serious concern regarding the issue of cladding. People owning properties are concerned about their safety and the catastrophic drop in value of their properties, many of which have been bought on a mortgage and are becoming very difficult, if not impossible, to sell. To many of the people affected, the cladding issue is the biggest issue in their lives.
It's not purely a Welsh issue, and Members will be aware of the complex challenges facing multi-occupied buildings across the United Kingdom. This is a problem throughout the whole of Great Britain, and the funding will have to come from the Westminster Government. For too long, residents of affected buildings have been denied the right of confidence in the safety of their homes and the ability to move on, to sell their homes, move somewhere else; something all the rest of us take for granted, that if we've got a house or building, we sell it, we can then buy something; we can either trade up or trade down. These people can't; they are stuck, and they are really upset, and I can understand why they're upset. And people talk about mental health a lot in here. Can you think of anything to affect your mental health worse than having a position where you've got a huge debt, which you are paying, but you can do nothing with? You can't solve the problem of the debt, you've got substantial negative equity and you cannot see a way out of it, but you've got additional bills likely to come. I've had grown men and women crying to me on the telephone regarding the effect this is having on them. This is a real issue affecting real people. Something has to be done. We need funding from Westminster and a charge on building companies to deal with this serious problem, and we just have to deal with it, otherwise a lot of people are going to be in a very bad state.
Nid wyf am ailadrodd unrhyw beth a ddywedodd Rhys na Peter, ond bu farw 72 o bobl o ganlyniad i drychineb Tŵr Grenfell. Adroddwyd yn gynharach eleni fod arolygon o adeiladau uchel ledled y DU, yn dilyn y tân, wedi dangos bod cladin llosgadwy a diffygion diogelwch tân yn achosi problemau mewn adeiladau uchel eraill—mewn llawer o adeiladau uchel eraill. Amcangyfrifodd Llywodraeth Cymru y gallai fod angen gwaith adfer ar draean o adeiladau uchel ledled y wlad, gyda diffygion yn amrywio o fod yn rhai mân i fod yn rhai sylweddol. Ar hyn o bryd ceir 148 o adeiladau preswyl uchel ledled Cymru.
Mae'r ymchwiliad cyhoeddus a ddilynodd y digwyddiad yn Nhŵr Grenfell wedi datgelu mai un o'r prif resymau pam y lledaenodd y tân oedd y math o gladin a ddefnyddiwyd ar du allan yr adeilad. Yn fy etholaeth i, dywedir wrthyf y bydd taliadau gwasanaeth preswylwyr South Quay yn SA1 yn cynyddu mwy na £450,000 rhyngddynt i dalu am waith cladin ac yswiriant. Fodd bynnag, amcangyfrifwyd y bydd y gost o unioni pob problem ar draws y safle yn y blynyddoedd i ddod yn fwy na £3 miliwn.
Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Gweinidog yn flaenorol, sef mai'r datblygwyr sydd wedi gwneud miliynau ar filiynau o bunnoedd o'r adeiladau hyn a ddylai dalu. Yn anffodus, adeiladwyd rhai ohonynt gan Carillion, sydd wedi mynd i'r wal erbyn hyn, ac efallai fod eraill wedi'u hadeiladu gan gwmnïau eraill neu gwmnïau cyfrwng un diben nad ydynt yn bodoli mwyach.
Mewn dau le yn fy etholaeth i, datblygiadau'r Copper Quarter ac SA1, mae pryder difrifol ynglŷn â chladin. Mae pobl sy'n berchen ar eiddo yn pryderu am eu diogelwch a'r gostyngiad trychinebus yng ngwerth eu heiddo, y prynwyd llawer ohono ar forgais ac sy'n mynd yn anodd iawn eu gwerthu, os nad yn amhosibl. I lawer o'r bobl yr effeithiwyd arnynt, problem cladin yw'r broblem fwyaf yn eu bywydau.
Nid problem i Gymru'n unig yw hi, a bydd yr Aelodau'n ymwybodol o'r heriau cymhleth sy'n wynebu adeiladau amlfeddiannaeth ledled y Deyrnas Unedig. Mae hon yn broblem drwy Brydain gyfan, a bydd yn rhaid i'r cyllid ddod gan Lywodraeth San Steffan. Ers gormod o amser, mae preswylwyr adeiladau yr effeithiwyd arnynt wedi colli'r hawl i deimlo'n hyderus yn niogelwch eu cartrefi a'r gallu i symud ymlaen, i werthu eu cartrefi, i symud i rywle arall; rhywbeth y mae'r gweddill ohonom yn ei gymryd yn ganiataol, ac os oes gennym dŷ neu adeilad, gallwn ei werthu, gallwn brynu rhywle arall wedyn; gallwn naill ai brynu rhywle mwy neu rywle llai. Ni all y bobl hyn wneud hynny; maent yn methu symud, ac maent yn teimlo'n ddiflas iawn, a gallaf ddeall pam eu bod yn teimlo'n ddiflas. Ac mae pobl yn siarad llawer am iechyd meddwl yma. A allwch chi feddwl am unrhyw beth a fyddai'n effeithio ar eich iechyd meddwl yn waeth na bod mewn sefyllfa lle mae gennych ddyled enfawr, dyled rydych yn ei thalu, ond ni allwch wneud unrhyw beth â hi? Ni allwch ddatrys problem y ddyled, mae gennych ecwiti negyddol sylweddol ac ni allwch weld ffordd allan, ond mae biliau ychwanegol yn debygol o ddod i chi. Rwyf wedi cael dynion a menywod mewn oed yn crio ar y ffôn oherwydd yr effaith y mae hyn yn ei chael arnynt. Mae'n broblem go iawn sy'n effeithio ar bobl go iawn. Mae'n rhaid gwneud rhywbeth. Rydym angen cyllid gan San Steffan a chodi tâl ar gwmnïau adeiladu i fynd i'r afael â'r broblem ddifrifol hon, ac mae'n rhaid inni fynd i'r afael â hi, neu fel arall bydd llawer o bobl mewn cyflwr gwael iawn.
Diolch yn fawr iawn i ti, Rhys, os caf i, Ddirprwy Lywydd, ddiolch iddo fo am ddod â'r ddadl yma ger ein bron ni heddiw. Diolch hefyd, wrth gwrs, i Mike Hedges a Peter Fox am gefnogi'r ddadl.
Mae gennym ni yma, yn syml, fater o gyfiawnder sylfaenol, onid oes? Pwy ddylai dalu am y gwaith o arbrofi ac ail-wneud yr adeiladau mawr yma sydd yn bygwth iechyd a diogelwch y bobl sy'n byw ynddyn nhw? Ai'r preswylwyr, y tenantiaid i berchnogion, ddylai dalu drwy gynnydd yn eu rhent? Ai'r deilwyr les, pobl a brynodd y fflatiau yn ddiarwybod o'r problemau cyn bod y problemau hynny'n dod yn hysbys? Ai perchnogion yr adeiladau? Beth amdanom ni drethdalwyr, drwy'r Llywodraeth? Ynteu ai’r rheini a adeiladodd yr adeiladau yn y lle cyntaf ddylai dalu am hyn? Bedair blynedd ar ôl trychineb Grenfell, rydyn ni'n dal i ymrafael â'r cwestiwn yma.
Rŵan, yn anffodus, mae trachwant a hunanoldeb rhai yn golygu nad ydyn nhw'n fodlon cydnabod bai a chymryd cyfrifoldeb am y gwendidau sylweddol yma sydd yn bygwth iechyd a bywyd pobl. Heddiw, mae yna gannoedd os nad miloedd o bobl yn dioddef poen meddwl aruthrol wrth iddyn nhw feddwl am ddiogelwch eu cartrefi, neu wrth boeni am sut maen nhw am dalu'r gost o addasu eu cartrefi a hwythau heb fai o fath yn y byd am ganfod eu hunain yn y sefyllfa yma.
Ar ben hyn, does gan y Llywodraeth ddim data clir am faint o adeiladau yn union sydd angen gweithio arnyn nhw, heb sôn am faint o bobl sy'n cael eu heffeithio. Ond o ran manylion unrhyw ddeddfwriaeth i fynd i’r afael â diogelwch cladin, mae’n werth nodi nad oes yna fesurau statudol i asesu system waliau allanol nac ychwaith ddogfen er mwyn cadarnhau diogelwch tân adeilad cyn belled ag y mae cladin yn y cwestiwn. Dydy hynny ddim yn bodoli ar hyn o bryd. Dyma fethiannau sylfaenol y gall y Llywodraeth fynd i'r afael â nhw heb orfod dibynnu ar San Steffan i'w hysgogi. Mae'n resyn bod yna bedair blynedd wedi mynd heibio ers trychineb Grenfell ac nad ydy'r Llywodraeth wedi dod â Bil gerbron y Senedd eto, a bod y Llywodraeth bellach yn dibynnu ar Geidwadwyr San Steffan i'w gwthio i weithredu. Mae gan Gymru'r hawl i weld ei deddfwriaeth ei hun efo llais rhanddeiliaid Cymreig yn ganolog i lunio'r ddeddfwriaeth honno. Dyna pam fy mod i'n cefnogi'r cynnig yma gan Rhys ab Owen heddiw. Diolch.
Thank you very much, Rhys, if I may thank him, Deputy Presiding Officer, for bringing this debate forward today. And thank you also to Mike Hedges and Peter Fox for supporting this debate.
Here, we have quite simply an issue of fundamental justice. Who should pay for the work of assessing and remedying these large buildings that are a threat to the health and safety of the people living there? Is it the residents, the tenants of owners, who should pay through an increase in their rents? Is it the leaseholders who bought the flats without knowing of the problems because those problems weren't yet known? Is it the owners of the buildings? What about us, the taxpayers, through the Government? Or is it those who initially constructed these buildings that should pay for this? Four years after the Grenfell tragedy, we are still grappling with this question.
Now, unfortunately, the greed and selfishness of some means that they aren't willing to accept blame or responsibility for the significant problems that are a threat to people's health and lives. Today, hundreds if not thousands of people are suffering serious anxiety as they're concerned about the safety of their homes, or concerned as to how they can pay for the remedial actions when they have no blame in this situation.
In addition to this, the Government has no clear data as to how many buildings exactly need work, never mind how many people are affected by this. But in terms of the details of any legislation to tackle the issue of the safety of cladding, it's worth noting that there are no statutory measures to assess external walls and cladding or a document to confirm the fire safety of a building as far as cladding is concerned. That doesn't exist at the moment. These are fundamental failings that the Government could tackle without having to rely on Westminster. It's regrettable that four years have passed since the Grenfell tragedy and that the Government hasn't brought a Bill before the Senedd as of yet, and that the Government is now reliant on Conservatives in Westminster to push it into action. Wales has the right to see its own legislation with the voice of Welsh stakeholders at the heart of the formulation of that legislation. That's why I support this proposal put forward by Rhys ab Owen today. Thank you.
Diolch yn fawr iawn i Rhys a phobl eraill sy'n cefnogi hyn.
Thank you to Rhys and others who support this.
And let's start with the individuals, because that is what it's all about. As Rhys, Mike and Peter have talked about, this is about people, people like the leaseholders in South Quay in Swansea, who are facing service charge increases of up to £4,000 a year; people like the leaseholders in Cardiff, facing costs of up to £8,000 a year, with that figure sadly set to rise; people who feel that they are waiting for action as costs rise, feeling that their lives are on hold. Now, imagine the mental health and stress that must mean for those people. It is beyond, certainly, my imagination.
Very briefly, I just want to say that I get that the Welsh Government say that this is something that is not the responsibility of the public purse and that it is down to developers, but that is absolutely no help to those people that we're aware of—those people in those flats who are just hanging by a thread. I would urge the Welsh Government to consider the model that has been outlined by my colleague Rhys that is in Australia at the moment, because this is about not just Wales, not just the UK, but other countries. We can learn, we can look at what works there. Let us make sure that we think about those people and those individuals. Let us adopt the Australia model—give the money, recoup the costs later—because that's what we should be doing. We need to protect those people and their mental health. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
A gadewch i ni ddechrau gyda'r unigolion, oherwydd hwy sy'n bwysig ynghanol hyn i gyd. Fel y mae Rhys, Mike a Peter wedi'i ddweud, mae'n ymwneud â phobl, pobl fel y lesddeiliaid yn South Quay yn Abertawe, sy'n wynebu cynnydd o hyd at £4,000 y flwyddyn yn eu tâl gwasanaeth; pobl fel y lesddeiliaid yng Nghaerdydd, sy'n wynebu costau o hyd at £8,000 y flwyddyn, ac mae'r ffigur hwnnw'n debygol o godi yn anffodus; pobl sy'n teimlo eu bod yn aros i rywun weithredu wrth i'r costau godi, ac sy'n teimlo bod eu bywydau ar stop. Nawr, dychmygwch y straen a'r effaith ar iechyd meddwl y bobl hynny. Mae'n sicr y tu hwnt i fy nychymyg i.
Yn fyr iawn, hoffwn ddweud fy mod yn deall bod Llywodraeth Cymru yn dweud mai datblygwyr sy'n gyfrifol am hyn ac nid y pwrs y wlad, ond nid yw hynny'n help o gwbl i'r bobl y gwyddom amdanynt—y bobl yn y fflatiau sydd mewn sefyllfa ansicr iawn. Byddwn yn annog Llywodraeth Cymru i ystyried y model sydd gan Awstralia ar hyn o bryd a amlinellwyd gan fy nghyd-Aelod, Rhys, oherwydd mae hon yn broblem mewn gwledydd heblaw Cymru a'r DU. Gallwn ddysgu, gallwn edrych ar yr hyn sy'n gweithio yno. Gadewch inni sicrhau ein bod yn meddwl am y bobl hynny a'r unigolion hynny. Gadewch inni fabwysiadu model Awstralia—rhoi'r arian, adennill y costau'n ddiweddarach—oherwydd dyna y dylem ei wneud. Mae angen inni ddiogelu'r bobl hynny a'u hiechyd meddwl. Diolch yn fawr iawn.
Over four years and five months have passed since the catastrophe at Grenfell Tower, where 72 people sadly and devastatingly died. Now, there are residents across Wales living in fear in flats to this day. So, how can it be the case that, four years on from the tragedy, whilst announcing that the Welsh Government will fund fire-safety surveys for multi-occupied buildings over 11m, the Minister for Climate Change could state that
'What we do not yet know is exactly how many buildings are affected and to what extent'?
I think that is a scandal. On the twenty-ninth, the Minister reiterated, and I quote,
'we do not yet know exactly how many buildings are affected by fire safety defects and to what extent.'
You just keep pushing it into the long grass. In my view, it's exactly what you have said, Jane, and others have articulately mentioned here today. This situation isn't going to go away with rhetoric from the Welsh Government Minister, and I am really quite upset to think that this could even be used politically by saying, 'We're waiting for the UK Government.' Such information that is required now to put an effective strategy in place is required. So, I would be pleased if the Minister would actually take this matter very, very seriously indeed and update us on what progress is being made in securing the figures and detail as to the extent of defects.
This, to me, is almost like another rehearsal of conversations we've held in this Senedd during the last term when I spoke up on issues such as this. You know, for all the new Members that are here, it is actually quite sad to be reiterating the need for us to be doing this. For one block, the total cost of repair work, including the replacement of cladding, has been estimated at £60,000 per flat. I've spoken to people living in these properties, and they say they go to bed fearful for their own lives and they cannot sleep, which again endorses what you've said, Jane, about mental health issues. We know there is cross-party consensus on the need to ensure that the financial burden does not fall on the residents. Avoiding such an outcome is a complex matter, but I am aware the Minister has had a round-table meeting with developers just last month, so details on this outcome would be helpful, Minister.
This legislative proposal would be a key opportunity through which we could legislate to ensure that this burden, to make sure safe cladding is available on buildings, falls with the developer rather than the leaseholder. It could also be a means through which to further explore the proposal of a buy-out scheme to support leaseholders who are impacted by building safety and would prefer to sell their property. However, I do hope that Rhys, Mike, Peter and Jane will also agree that legislation needs to go even further and address safety issues such as maintaining compartmentation. The building safety White Paper started this process, but, despite the consultation closing on 12 April of this year, the Welsh Government website is reporting just today that
'The responses are currently being reviewed and we aim to publish a summary and Government response in Autumn 2021.'
Mae dros bedair blynedd a phum mis wedi mynd heibio ers y trychineb anffodus a dinistriol yn Nhŵr Grenfell, lle bu farw 72 o bobl. Nawr, mae trigolion ledled Cymru yn byw mewn ofn mewn fflatiau hyd heddiw. Felly, bedair blynedd ers y drasiedi, tra'n cyhoeddi y bydd Llywodraeth Cymru yn ariannu arolygon diogelwch tân ar gyfer adeiladau aml-feddiannaeth dros 11 metr, sut y gallai'r Gweinidog Newid Hinsawdd ddatgan
'ni wyddom eto faint yn union o adeiladau yr effeithiwyd arnynt ac i ba raddau'?
Credaf fod hynny'n sgandal. Ar y nawfed ar hugain, ailadroddodd y Gweinidog, a dyfynnaf,
'ni wyddom eto faint yn union o adeiladau y mae diffygion diogelwch tân yn effeithio arnynt ac i ba raddau.'
Rydych chi'n dal i'w wthio i'r naill ochr. Yn fy marn i, dyma'n union a ddywedoch chi, Jane, ac mae eraill wedi'i fynegi'n huawdl yma heddiw. Nid yw'r sefyllfa hon yn mynd i ddiflannu yn sgil rhethreg gan Weinidog Llywodraeth Cymru, ac mae'n ofid mawr imi feddwl y gallai hyn gael ei ddefnyddio'n wleidyddol hyd yn oed drwy ddweud, 'Rydym yn aros am Lywodraeth y DU.' Mae angen gwybodaeth o'r fath yn awr i roi strategaeth effeithiol ar waith. Felly, byddwn yn falch pe bai'r Gweinidog yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i'r mater hwn ac yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y cynnydd sy'n cael ei wneud ar gael y ffigurau a'r manylion ynglŷn â graddau'r diffygion.
Mae hyn, i mi, bron fel ailadrodd sgyrsiau a gawsom yn y Senedd hon yn ystod y tymor diwethaf pan siaradais am faterion o'r fath. I'r holl Aelodau newydd sydd yma, mae'n eithaf trist ein bod yn ailadrodd yr angen inni wneud hyn. Ar gyfer un bloc, amcangyfrifwyd mai cyfanswm cost y gwaith atgyweirio, gan gynnwys ailosod cladin, yw £60,000 y fflat. Rwyf wedi siarad â phobl sy'n byw yn yr adeiladau hyn, ac maent yn dweud eu bod yn mynd i'r gwely'n ofni am eu bywydau ac ni allant gysgu, sydd eto'n cadarnhau'r hyn rydych chi wedi'i ddweud, Jane, am broblemau iechyd meddwl. Gwyddom fod consensws trawsbleidiol ynglŷn â'r angen i sicrhau nad yw'r baich ariannol yn disgyn ar y preswylwyr. Mae osgoi canlyniad o'r fath yn fater cymhleth, ond rwy'n ymwybodol fod y Gweinidog wedi cael cyfarfod bord gron gyda datblygwyr y mis diwethaf, felly byddai manylion am y canlyniad hwn yn ddefnyddiol, Weinidog.
Byddai'r cynnig deddfwriaethol hwn yn gyfle allweddol inni allu deddfu i sicrhau bod y baich hwn, i sicrhau bod cladin diogel ar gael ar adeiladau, yn gyfrifoldeb ar y datblygwr yn hytrach na'r lesddeiliad. Gallai hefyd fod yn fodd o archwilio ymhellach y cynnig o gynllun prynu allan i gefnogi lesddeiliaid yr effeithir arnynt gan ddiogelwch adeiladau ac y byddai'n well ganddynt werthu eu heiddo. Fodd bynnag, rwy'n gobeithio y bydd Rhys, Mike, Peter a Jane hefyd yn cytuno bod angen i ddeddfwriaeth fynd ymhellach eto a rhoi sylw i faterion diogelwch megis rhannu'n unedau ar wahân. Dechreuodd y Papur Gwyn ar ddiogelwch adeiladau y broses hon, ond er bod yr ymgynghoriad wedi dod i ben ar 12 Ebrill eleni, mae gwefan Llywodraeth Cymru yn adrodd heddiw ddiwethaf
'Mae’r ymatebion yn cael eu hadolygu ar hyn o bryd, ac rydym yn bwriadu cyhoeddi crynodeb ohonynt ac ymateb y Llywodraeth yn ystod hydref 2021.'
The Member needs to conclude now.
Mae angen i'r Aelod ddod i ben yn awr.
You do have my support, but I wonder whether the proposal for the cladding safety Bill could be incorporated into ongoing work on building safety. Diolch.
Rydych yn cael fy nghefnogaeth, ond tybed a ellid ymgorffori'r cynnig ar gyfer y Bil diogelwch cladin yn y gwaith parhaus ar ddiogelwch adeiladau. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.
I call on the Minister for Climate Change, Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. The remediation of unsafe high-rise residential buildings is absolutely a priority for the Welsh Government, and combustible cladding is one part of that. [Inaudible.]
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae adfer adeiladau preswyl uchel sy'n anniogel yn sicr yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ac mae cladin llosgadwy yn un rhan o hynny. [Anghlywadwy.]
Minister, we've lost your sound. We've got it back. Do you want to—? We heard the first sentence, but that was about it.
Weinidog, rydym wedi colli eich sain. Mae wedi'i adfer. A ydych am—? Clywsom y frawddeg gyntaf, ond dyna ni.
Okay. I don't know what's happening there. Can you hear me now?
O'r gorau. Nid wyf yn gwybod beth sy'n digwydd yno. A allwch chi fy nghlywed i yn awr?
Okay. So, I started by saying that the remediation of unsafe, high-rise residential buildings is a priority for the Welsh Government, and combustible cladding is one part of that. We've consistently—[Inaudible.]—and it's right—. Has it gone again?
O'r gorau. Felly, dechreuais drwy ddweud bod adfer adeiladau preswyl uchel sy'n anniogel yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ac mae cladin llosgadwy yn un rhan o hynny. Rydym yn gyson—[Anghlywadwy.]—ac mae'n iawn—. A yw wedi mynd eto?
There's something. We got it consistently and then we lost you again. I think your microphone up above your head isn't helping.
Mae rhywbeth yn bod. Roedd yn dod yn iawn ac yna fe wnaethom eich colli eto. Rwy'n credu nad yw eich meicroffon uwch eich pen yn helpu.
It's not above my head, it's right here. Anyway, I'll take my headphones off and see if I can make any difference with that. Is that better or is that worse?
Nid yw uwch fy mhen, mae yn y fan hon. Beth bynnag, fe dynnaf fy nghlustffonau a gweld a allaf wneud unrhyw wahaniaeth gyda hynny. A yw hynny'n well neu'n waeth?
That's better.
Mae'n well.
Okay, I'll try it like that. There's a building site just outside my room here, so I just hope there aren't too many noises off.
So, I was just saying that we've consistently held the view that leaseholders did not create the issues that have been identified, and it's right that those responsible should pay to rectify them. In October 2020 I wrote an open letter to developers to that effect, and in October of this year I met with a number of developers, alongside local councils, to discuss their plans for remediating buildings with safety defects. We are very pleased that a number of Welsh developers have since set aside funds to replace cladding and address other fire safety work on properties in Wales. It's reassuring to see that, in some cases, the commitment does extend beyond just the cladding where necessary to make those buildings safe, and that they are also taking responsibility for buildings under 18m. However, it is a matter of regret that some of the large developers responsible for these buildings have not come to that process and have not yet responded to that, so I will be getting in touch with them again to try and force them to the table, though we have no powers at the moment to be able to make them do so.
We also put the Building (Amendment) (Wales) Regulations 2019 in place, and they came into force in January 2020. That bans combustible materials from the exterior of high-rise residential buildings, hospitals and care homes. We've made significant progress in relation to non-compliant ACM, as it's called—aluminium composite material cladding—as was found on the Grenfell Tower. We've already seen all unsafe ACM removed from the majority of high-rise buildings in Wales, and the last remaining buildings have work under way on them right now.
But we know that cladding is by no means the only building safety issue. The Welsh Government has always been clear that our approach needs to be absolutely holistic, dealing with a multitude of issues like firebreaks, compartmentation, fire escape routes, and so on. We know that the effects are having a significant impact on leaseholders and residents. I myself have met with a very large number of them over the course of many months, and we know that this is having an effect financially and from a well-being perspective, as all the Members who've contributed today have said.
We're committed to supporting residents and leaseholders and we're working hard to develop those options. Our expressions of interest opened for the Welsh building safety fund on 30 September. We've had well over 100 responses to that so far. They will identify the measures and actions required to make the multiresidential buildings as safe as can be, and protect lives and property. We haven't restricted that to buildings over 18m; we've taken that down below that in order to make sure we catch all of the people who are affected, and we intend to offer a package of support to leaseholders and residents that will allow them to feel safe in their homes and make decisions about the future.
We also are very keen to make further announcements on the next stage of our building safety passport fund, but as you are all aware, the comprehensive spending review has been disappointing for Wales. In terms of the consequentials, the UK Government did not make it clear that there was a consequential arising out of Robert Jenrick's remarks prior to his being sacked from the Cabinet, and of course now there's been a comprehensive spending review, so all of that has been realigned, so it's impossible to follow that through. What we do know is that, given the amount of money we've had through the comprehensive spending review, we certainly have not had the level of consequential we would have expected.
Nevertheless, we are going ahead with our building safety plans. We hope to have surveyors on site for all of the buildings that have expressed an interest in this in January. We are working very hard with the construction industry and the insurance industry to make sure that we have both the surveyors who are capable of doing these surveys and the work stream in place and the contractors available. As we understand what the extent of the remediation work that's necessary for these buildings is, we'll be able to look at how much funding we have. We've allocated some funding to it, but the truth is we don't know what the extent of the difficulty is in each of the buildings, and unfortunately, there is no one-size-fits-all; each building will have its own completely different, complex set of issues that require remediation. We're also working to finalise the detail of a buy-out scheme to help those who find themselves in the most difficult circumstances as a result of these issues. I'm hoping to announce that shortly to the Senedd.
The scale of the problem is enormous. Each building is different, and the answer about whether the funding is enough is I simply do not know. There's no point in Janet Finch-Saunders berating me about it—I can't make it up out of thin air—and unlike the UK Government, I'm not in the habit of just announcing things in order to make it seem better whilst not actually doing anything about it. We're only presented with the total change from Whitehall department settlements at spending reviews, so I have no detail of the individual UK programme changes. I am going to be bringing that up with my counterpart UK Ministers as soon as I'm able to meet with them.
On leaseholder reform, the Leasehold Reform (Ground Rent) Bill currently progressing through Parliament will reduce ground rents on new leases to a peppercorn, and we are working on a Bill to be introduced later in the UK Parliament to implement the wide-ranging reforms to leasehold proposed by the Law Commission, some of which are devolved, it is true, but many of which are not, and we require the things that are not devolved to be changed as well in order to help leaseholders.
In terms of the windfall tax, we have had real difficulty getting the UK Government to even agree with us about a vacant land tax, so goodness knows how long it will take them to do this. And, at the same time, we have to be sure that by putting a windfall tax on developers in Wales, we don't just drive them across the border to England. We are absolutely committed to financial support to help fund remediation in a way that's fair to the leaseholders and to taxpayers, and we are working with the UK Government on a windfall tax across the building industry in Wales, with the money coming to Wales.
The last thing I wanted to say, Deputy Llywydd, is that the building safety Bill that we are bringing forward will put right all of the problems from that point onwards. We are working with councils at the moment to make sure that we are doing what we can to ensure that people are safe in their homes, and that we have the right fire safety and protection in place for them. But, as I have said very many times in this Chamber and I will reiterate one last time, a home in Britain is not just a place to live—it's often an investment, and the difficulty is to remediate the buildings in a way that keeps people safe without them losing their investment, because I've every sympathy with the situation they find themselves in. And that, regardless of what anybody will tell you to the contrary, is a very, very difficult and complex thing to do, and we are working at pace to work our way through those complex issues.
I'm delighted there's cross-party support for this, and I'm delighted to have had this debate in the Chamber.
Iawn, fe roddaf gynnig arni fel hynny. Mae safle adeiladu ychydig y tu allan i fy ystafell yma, felly rwy'n gobeithio nad oes gormod o sŵn yn y cefndir.
Felly, roeddwn yn dweud ein bod wedi dweud yn gyson nad lesddeiliaid a greodd y problemau a nodwyd, ac mae'n iawn i'r rhai sy'n gyfrifol dalu i'w hunioni. Ym mis Hydref 2020 ysgrifennais lythyr agored at ddatblygwyr i'r perwyl hwnnw, ac ym mis Hydref eleni cyfarfûm â nifer o ddatblygwyr, gyda chynghorau lleol, i drafod eu cynlluniau ar gyfer adfer adeiladau sydd â diffygion diogelwch. Rydym yn falch iawn fod nifer o ddatblygwyr Cymreig wedi neilltuo arian ers hynny i ailosod cladin a mynd i'r afael â gwaith diogelwch tân arall ar eiddo yng Nghymru. Mae'n galonogol gweld bod yr ymrwymiad, mewn rhai achosion, yn ymestyn y tu hwnt i'r cladin yn unig lle bo angen er mwyn gwneud yr adeiladau hynny'n ddiogel, a'u bod hefyd yn ysgwyddo cyfrifoldeb am adeiladau o dan 18 metr. Fodd bynnag, mae'n destun gofid nad yw rhai o'r datblygwyr mawr sy'n gyfrifol am yr adeiladau hyn wedi cymryd rhan yn y broses honno ac nad ydynt eto wedi ymateb i hynny, felly byddaf yn cysylltu â hwy eto i geisio eu gorfodi i ddod at y bwrdd, er nad oes gennym bwerau ar hyn o bryd i allu eu gorfodi i wneud hynny.
Rhoesom Reoliadau Adeiladu (Diwygio) (Cymru) 2019 ar waith hefyd, a daethant i rym ym mis Ionawr 2020. Mae'r rheini'n gwahardd gosod deunyddiau llosgadwy ar y tu allan i adeiladau preswyl uchel, ysbytai a chartrefi gofal. Rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol mewn perthynas ag ACM nad yw'n cydymffurfio, fel y'i gelwir—cladin deunydd cyfansawdd alwminiwm—fel yr hyn a welwyd ar Dŵr Grenfell. Rydym eisoes wedi gweld yr holl ACM anniogel yn cael ei dynnu oddi ar y rhan fwyaf o adeiladau uchel yng Nghymru, ac mae gwaith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd ar yr adeiladau sydd ar ôl.
Ond gwyddom nad cladin yw'r unig fater sy'n codi o ran diogelwch adeiladau. Mae Llywodraeth Cymru bob amser wedi bod yn glir fod angen i'n dull o weithredu fod yn gwbl gyfannol, gan ymdrin â llu o faterion fel rhwystrau tân, rhannu'n unedau ar wahân, llwybrau dianc rhag tân, ac yn y blaen. Gwyddom fod yr effeithiau'n sylweddol ar lesddeiliaid a phreswylwyr. Rwyf wedi cyfarfod y bersonol â nifer fawr iawn ohonynt dros fisoedd lawer, a gwyddom fod hyn yn cael effaith yn ariannol ac ar les, fel y dywedodd yr holl Aelodau sydd wedi cyfrannu heddiw.
Rydym wedi ymrwymo i gefnogi preswylwyr a lesddeiliaid ac rydym yn gweithio'n galed i ddatblygu'r opsiynau hynny. Agorwyd ein datganiadau o ddiddordeb ar gyfer cronfa diogelwch adeiladau Cymru ar 30 Medi. Rydym wedi cael ymhell dros 100 o ymatebion i hynny hyd yma. Byddant yn nodi'r mesurau a'r camau gweithredu sydd eu hangen i wneud yr adeiladau amlbreswyl mor ddiogel ag y gallant fod, a diogelu bywydau ac eiddo. Nid ydym wedi cyfyngu hynny i adeiladau dros 18 metr; rydym wedi tynnu hynny i lawr islaw hynny er mwyn sicrhau ein bod yn cynnwys yr holl bobl yr effeithir arnynt, ac rydym yn bwriadu cynnig pecyn cymorth i lesddeiliaid a phreswylwyr a fydd yn caniatáu iddynt deimlo'n ddiogel yn eu cartrefi a gwneud penderfyniadau am y dyfodol.
Rydym hefyd yn awyddus iawn i wneud cyhoeddiadau pellach ar gam nesaf y gronfa pasbort diogelwch adeiladu, ond fel y gwyddoch i gyd, mae'r adolygiad cynhwysfawr o wariant wedi bod yn siomedig i Gymru. O ran y symiau canlyniadol, ni wnaeth Llywodraeth y DU ei gwneud yn glir fod swm canlyniadol yn deillio o sylwadau Robert Jenrick cyn iddo gael ei ddiswyddo o'r Cabinet, ac wrth gwrs cafwyd adolygiad cynhwysfawr o wariant bellach, felly mae hynny i gyd wedi'i aildrefnu, ac mae'n amhosibl bwrw ymlaen â hynny. O ystyried faint o arian a gawsom drwy'r adolygiad cynhwysfawr o wariant, gwyddom yn sicr nad ydym wedi cael y lefel o arian canlyniadol y byddem wedi'i ddisgwyl.
Serch hynny, rydym yn bwrw ymlaen â'n cynlluniau diogelwch adeiladau. Rydym yn gobeithio cael syrfewyr ar safleoedd ym mis Ionawr ar gyfer yr holl adeiladau sydd wedi mynegi diddordeb yn hyn. Rydym yn gweithio'n galed iawn gyda'r diwydiant adeiladu a'r diwydiant yswiriant i sicrhau bod gennym syrfewyr sy'n gallu gwneud yr arolygon hyn a'r ffrwd waith yn ei lle a'r contractwyr ar gael. Wrth inni ddeall beth yw maint y gwaith adfer sy'n angenrheidiol ar gyfer yr adeiladau hyn, byddwn yn gallu edrych ar faint o gyllid sydd gennym. Rydym wedi dyrannu rhywfaint o arian ar ei gyfer, ond y gwir yw nad ydym yn gwybod beth yw maint yr anhawster ym mhob un o'r adeiladau, ac yn anffodus, ni cheir un ateb sy'n addas i bawb; bydd gan bob adeilad ei set gwbl wahanol a chymhleth ei hun o broblemau'n galw am eu hunioni. Rydym hefyd yn gweithio i gwblhau manylion cynllun prynu allan i helpu'r rhai sydd yn yr amgylchiadau anoddaf o ganlyniad i'r problemau hyn. Rwy'n gobeithio cyhoeddi hynny'n fuan i'r Senedd.
Mae maint y broblem yn enfawr. Mae pob adeilad yn wahanol, ac yn syml iawn, nid wyf yn gwybod a yw'r cyllid yn ddigon. Nid oes unrhyw ddiben i Janet Finch-Saunders fy meirniadu am y peth—ni allaf greu ffigur o ddim—ac yn wahanol i Lywodraeth y DU, nid wyf yn cyhoeddi pethau er mwyn gwneud iddo ymddangos yn well heb wneud dim byd yn ei gylch mewn gwirionedd. Mewn adolygiadau o wariant yn unig y cawn glywed beth yw cyfanswm y newid o setliadau adrannau Whitehall, felly nid oes gennyf unrhyw fanylion am newidiadau unigol i raglen y DU. Byddaf yn codi hynny gyda fy Ngweinidogion cyfatebol yn y DU cyn gynted ag y gallaf gyfarfod â hwy.
O ran diwygio cyfraith lesddaliad, bydd y Bil Diwygio Cyfraith Lesddaliad (Rhent Sylfaenol) sy'n mynd drwy'r Senedd ar hyn o bryd yn lleihau rhenti tir ar brydlesoedd newydd i fod yn daliad hedyn pupur, ac rydym yn gweithio ar Fil i'w gyflwyno yn nes ymlaen yn Senedd y DU i weithredu'r diwygiadau eang i lesddaliadau a gynigir gan Gomisiwn y Gyfraith, diwygiadau y mae rhai ohonynt wedi'u datganoli mae'n wir, ond dim ond rhai, ac mae angen newid y pethau nad ydynt wedi'u datganoli hefyd er mwyn helpu lesddeiliaid.
Ar y dreth ffawdelw, cawsom anhawster gwirioneddol i gael Llywodraeth y DU i gytuno â ni am dreth ar dir gwag hyd yn oed, felly nid oes wybod pa mor hir y bydd yn cymryd iddynt wneud hyn. Ac ar yr un pryd, mae'n rhaid inni fod yn siŵr, drwy osod treth ffawdelw ar ddatblygwyr yng Nghymru, nad ydym yn eu gyrru dros y ffin i Loegr. Rydym wedi ymrwymo'n llwyr i gymorth ariannol i helpu i ariannu gwaith adfer mewn ffordd sy'n deg i'r lesddeiliaid ac i drethdalwyr, ac rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar dreth ffawdelw ar draws y diwydiant adeiladu yng Nghymru, gyda'r arian yn dod i Gymru.
Y peth olaf roeddwn am ei ddweud, Ddirprwy Lywydd, yw y bydd y Bil diogelwch adeiladu rydym yn ei gyflwyno yn unioni'r holl broblemau o'r pwynt hwnnw ymlaen. Rydym yn gweithio gyda chynghorau ar hyn o bryd i sicrhau ein bod yn gwneud yr hyn a allwn i sicrhau bod pobl yn ddiogel yn eu cartrefi, a bod gennym yr amddiffyniadau a'r diogelwch tân cywir yn ei le ar eu cyfer. Ond fel y dywedais droeon yn y Siambr hon ac rwy'n ei ailadrodd un tro olaf, nid lle i fyw yn unig yw cartref ym Mhrydain—mae'n aml yn fuddsoddiad, a'r anhawster yw adfer yr adeiladau mewn ffordd sy'n cadw pobl yn ddiogel heb iddynt golli eu buddsoddiad, oherwydd mae gennyf bob cydymdeimlad â'r sefyllfa y maent ynddi. Ac mae hynny, ni waeth beth fydd unrhyw un yn ei ddweud wrthych i'r gwrthwyneb, yn beth anodd a chymhleth iawn i'w wneud, ac rydym yn gweithio'n gyflym i weithio ein ffordd drwy'r materion cymhleth hynny.
Rwy'n falch iawn fod cefnogaeth drawsbleidiol i hyn, ac rwy'n falch iawn o fod wedi cael y ddadl hon yn y Siambr.
Galwaf ar Rhys ab Owen i ymateb i'r ddadl.
I call on Rhys ab Owen to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Gweinidog. I'm glad to hear about the building safety Bill that will be brought forward in this Senedd. Hopefully, that can be done sooner rather than later. I'm also glad to hear about surveyors being on site in January, but I am very disappointed with two things—one being the large developers not willing even to entertain discussions with you, Minister. That is hugely disappointing, and I hope Welsh Government and local authorities bear that in mind when it comes to procurement policy, because if they're not willing even to discuss, there should be penalties for that because they're not the type of developers we should be working with.
The second huge disappointment that's obvious from your answers is yet again the inter-governmental breakdown of relationships between Welsh Government and UK Government, and I look here to my colleagues here and colleagues on the Labour benches. This needs to be sorted out, because only one group are missing out, are suffering because of this, and these are the leaseholders themselves. We need to sort this out. Work together, for God's sake.
Peter Fox, thank you for your support. Thank you for raising this issue previous to this in the Senedd. I know the residents are very happy, and I agree developers should not get away. You mentioned meeting people from Celestia; I met them again today. They had a kettle with them. I thought, 'Why on earth have they got a kettle with them?' It's because they are of the clear view that a person purchasing a kettle has more consumer rights, has more protection, than a leaseholder. Well, that is absolutely shocking.
As Mike Hedges said, people's lives are on hold. Young families, growing families can't move. Pensioners who are on the eighth floor can't move. It is not good enough.
Diolch yn fawr, Weinidog. Rwy'n falch o glywed am y Bil diogelwch adeiladau a gyflwynir yn y Senedd hon. Gobeithio y gellir gwneud hynny'n gynt yn hytrach nag yn hwyrach. Rwyf hefyd yn falch o glywed y bydd syrfewyr ar safleoedd ym mis Ionawr, ond rwy'n siomedig iawn ynglŷn â dau beth—un yw'r ffaith nad yw'r datblygwyr mawr yn barod hyd yn oed i ystyried trafod gyda chi, Weinidog. Mae hynny'n siomedig iawn, a gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yn cadw hynny mewn cof wrth ystyried polisi caffael, oherwydd os nad ydynt yn fodlon trafod hyd yn oed, dylid bod cosbau am hynny gan nad hwy yw'r math o ddatblygwyr y dylem fod yn gweithio gyda hwy.
Yr ail siom enfawr sy'n amlwg o'ch atebion yw'r ffordd y mae'r berthynas rynglywodraethol rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU wedi chwalu, ac edrychaf ar fy nghyd-Aelodau yma a chyd-Aelodau ar y meinciau Llafur. Mae angen datrys hyn, oherwydd dim ond un grŵp sydd ar eu colled, sy'n dioddef oherwydd hyn, sef y lesddeiliaid eu hunain. Mae angen inni ddatrys hyn. Gweithiwch gyda'ch gilydd, er mwyn dyn.
Peter Fox, diolch am eich cefnogaeth. Diolch am godi'r mater hwn cyn hyn yn y Senedd. Gwn fod y preswylwyr yn hapus iawn, a chytunaf na ddylai datblygwyr gael osgoi cyfrifoldeb. Fe sonioch chi am gyfarfod â phobl o Celestia; cyfarfûm â hwy eto heddiw. Roedd ganddynt degell gyda hwy. 'Pam ar y ddaear fod ganddynt degell gyda hwy?' meddyliais. Y rheswm am hynny yw eu bod o'r farn glir fod gan berson sy'n prynu tegell fwy o hawliau defnyddiwr, mwy o amddiffyniad, na lesddeiliad. Wel, mae hynny'n hollol frawychus.
Fel y dywedodd Mike Hedges, mae bywydau pobl ar stop. Ni all teuluoedd ifanc, teuluoedd sy'n tyfu, symud. Ni all pensiynwyr sydd ar yr wythfed llawr symud. Nid yw'n ddigon da.
Gofynnodd Mabon ap Gwynfor, 'Pwy sy'n gyfrifol?' Wel, ie, trachwant rhai yn creu poen meddwl i eraill. Ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n cael y ddeddfwriaeth Gymreig mae'r Gweinidog wedi sôn amdani cyn gynted â phosib.
Mabon ap Gwynfor asked, 'Who is responsible?', and he said that it's the greed of some causing difficulties and anguish to others. And I hope we will have this Welsh legislation that the Minister has mentioned as soon as possible.
Jane Dodds also mentioned people's lives being on hold, and reminded us again that people are at the centre of this.
I agree with Janet Finch-Saunders—we need to know the number. And I agree that fire safety is far more than just cladding, as the Minister also mentioned.
Soniodd Jane Dodds hefyd am fywydau pobl ar stop, ac fe wnaeth ein hatgoffa eto mai pobl sydd yn y canol yn hyn i gyd.
Cytunaf â Janet Finch-Saunders—mae angen inni wybod beth yw'r nifer. A chytunaf fod diogelwch tân yn llawer mwy na chladin yn unig, fel y soniodd y Gweinidog hefyd.
Dwi'n gobeithio—dwi'n gweld bod yr amser yn fy nghuro i, ond dwi'n gobeithio’n fawr y bydd yr Aelodau'n cefnogi'r ddadl hon. Diolch yn fawr.
I hope—I see that time is up, but I very much hope that Members will support this motion. Thank you very much.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the proposal. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf yw eitem 7, dadl y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus a'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol 2015: craffu ar y broses o roi’r Ddeddf ar waith. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus i wneud y cynnig—Mark Isherwood.
The next item is item 7, the Public Accounts and Public Administration Committee and the Equality and Social Justice Committee debate on the well-being of future generations Act 2015: scrutiny of implementation. I call on the Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee to move the motion—Mark Isherwood.
Cynnig NDM7841 Mark Isherwood, Jenny Rathbone
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi:
a) Adroddiad Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y Bumed Senedd sef, Cyflawni ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol: y stori hyd yma, a osodwyd ar 17 Mawrth 2021;
b) Ymateb Llywodraeth Cymru i Adroddiad y Pwyllgor, a gyhoeddwyd ar 5 Hydref 2021;
c) Ymateb Archwilydd Cyffredinol Cymru i Adroddiad y Pwyllgor, dyddiedig Awst 2021;
d) Ymateb Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru i Adroddiad y Pwyllgor, dyddiedig 3 Medi 2021;
e) Ymateb y Llywydd i Adroddiad y Pwyllgor, dyddiedig 22 Medi 2021;
f) Ymateb Llywodraeth Cymru i Adroddiad Archwilydd Cyffredinol Cymru, sef, Felly beth sy’n wahanol? Canfyddiadau Archwiliadau Egwyddor Datblygu Cynaliadwy yr Archwilydd Cyffredinol, dyddiedig 8 Hydref 2021; ac
g) Ymateb Llywodraeth Cymru i Adroddiad Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru, sef Adroddiad Cenedlaethau'r Dyfodol 2020, dyddiedig 8 Hydref 2021.
Motion NDM7841 Mark Isherwood, Jenny Rathbone
To propose that the Senedd:
Notes:
a) the Report of the Public Accounts Committee of the Fifth Senedd, Delivering for Future Generations: The story so far, laid in the Table Office 17 March 2021;
b) the Welsh Government response to the Committee’s Report, published on 5 October 2021;
c) the Auditor General for Wales’s response to the Committee’s Report, dated August 2021;
d) the Future Generations Commissioner for Wales’s response to the Committee’s Report dated 3 September 2021;
e) the Llywydd’s response to the Committee’s Report dated 22 September 2021;
f) the Welsh Government response to the Auditor General for Wales’s Report, So, what’s different? Findings from the Auditor General’s Sustainable Development Principle Examinations, dated 8 October 2021; and
g) the Welsh Government response to the Future Generations Commissioner for Wales’s Report, The Future Generations Report 2020, dated 8 October 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Well, I'm grateful for the opportunity to speak in this joint committee debate as Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee. Joint committee debates are uncommon and this debate highlights the importance of the Senedd taking a collaborative, non-partisan approach to scrutinising the well-being of future generations Act 2015. This aspirational flagship legislation cuts across all we do here in Wales to ensure that our public services deliver efficiently and sustainably for our future generations.
Several months ago, my predecessor stood in this Siambr and spoke about the findings of the then Public Accounts Committee's report on 'Delivering for Future Generations: The story so far'. The report found that inconsistent leadership and slow culture change were failing the aspirations of the Act, since it became law six years ago. It was the first time that a Senedd committee had conducted comprehensive scrutiny of implementation of the Act, with 97 organisations contributing to the inquiry. It was complex work that focused on looking at the bigger picture and what barriers to implementation were common to most, if not all, public services. It took a broad view on the fundamental problems lying behind everyone's efforts to implement the Act. Our predecessor committee's report made 14 recommendations mainly aimed at the Welsh Government.
On 5 October 2021, the Minister for Social Justice made a plenary statement on the well-being of future generations national implementation. The statement was broad, and while it made reference to the previous Public Accounts Committee report, it was not a response to the recommendations contained in it. At that time, the Welsh Government had still not published its responses to all three reports that had looked at the implementation of the Act, including the first statutory reports by the Future Generations Commissioner for Wales and the Auditor General for Wales, published in May 2020.
Responding to the Minister's statement, I expressed concern that it was not possible to have an adequate debate without all of the relevant responses being available, adding that a worrying precedent was being set in the way the Welsh Government responded to these reports and that this unusual approach must not happen again. I raised concerns about the Welsh Government's response of accepting in principle the majority of the recommendations in the committee's report, despite assertions we received previously that this practice would cease. It is the collective view of the Public Accounts and Public Administration Committee that the use of 'accept in principle' must not be used in response to committee reports again and recommendations must be either accepted or rejected. When further work is required to implement a recommendation, or if a deadline for implementation cannot be met, this should be set out clearly in the detail of the response.
Since the Minister's statement, the Welsh Government has now published its responses to all three reports looking at the Act, and today, we have the opportunity to debate these fully. However, this has only been brought about by the proactive and pragmatic joint approach taken by myself and the Chair of the Equality and Social Justice Committee in requesting this joint debate. I hope that this signifies and sends out a clear message about the seriousness with which Senedd committees approach their scrutiny and discharge our duties of holding the Welsh Government to account.
Implementation of the Act depends on cultural change that needs to begin with awareness and understanding at all levels of public bodies.
Wel, rwy'n ddiolchgar am y cyfle i siarad yn y ddadl cyd-bwyllgor hon fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus. Mae dadleuon cyd-bwyllgor yn anghyffredin ac mae'r ddadl hon yn tynnu sylw at ba mor bwysig yw hi fod y Senedd yn mabwysiadu dull cydweithredol, amhleidiol o graffu ar Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol 2015. Mae'r ddeddfwriaeth flaenllaw uchelgeisiol hon yn torri ar draws popeth a wnawn yma yng Nghymru i sicrhau bod ein gwasanaethau cyhoeddus yn darparu'n effeithlon ac yn gynaliadwy ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
Rai misoedd yn ôl, cododd fy rhagflaenydd yn y Siambr hon i siarad am ganfyddiadau adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ar y pryd, 'Cyflawni ar gyfer Cenedlaethau'r Dyfodol: Y stori hyd yma'. Canfu'r adroddiad fod arweinyddiaeth anghyson ac arafwch newid diwylliant yn gwneud cam â dyheadau'r Ddeddf, ers iddi ddod yn gyfraith chwe blynedd yn ôl. Dyma'r tro cyntaf i un o bwyllgorau'r Senedd gyflawni gwaith craffu cynhwysfawr ar weithrediad y Ddeddf, gyda 97 o sefydliadau'n cyfrannu at yr ymchwiliad. Roedd yn waith cymhleth a ganolbwyntiai ar edrych ar y darlun ehangach a'r rhwystrau i weithredu a oedd yn gyffredin i'r rhan fwyaf o wasanaethau cyhoeddus, os nad pob un. Edrychai'n eang ar y problemau sylfaenol y tu ôl i ymdrechion pawb i weithredu'r Ddeddf. Gwnaeth adroddiad y pwyllgor a'n rhagflaenodd 14 o argymhellion wedi'u hanelu'n bennaf at Lywodraeth Cymru.
Ar 5 Hydref 2021, gwnaeth y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ddatganiad yn y cyfarfod llawn ar weithrediad cenedlaethol llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Roedd y datganiad yn eang, ac er ei fod yn cyfeirio at adroddiad blaenorol y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, nid oedd yn ymateb i'r argymhellion a geir ynddo. Ar y pryd, nid oedd Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi ei hymatebion i'r tri adroddiad a edrychodd ar weithrediad y Ddeddf, gan gynnwys yr adroddiadau statudol cyntaf gan Gomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru ac Archwilydd Cyffredinol Cymru, a gyhoeddwyd ym mis Mai 2020.
Wrth ymateb i ddatganiad y Gweinidog, mynegais bryder nad oedd yn bosibl cael dadl ddigonol heb fod yr holl ymatebion perthnasol ar gael, gan ychwanegu bod cynsail pryderus yn cael ei osod yn y ffordd yr ymatebodd Llywodraeth Cymru i'r adroddiadau hyn ac na ddylai'r dull anarferol hwn o weithredu ddigwydd eto. Mynegais bryderon ynghylch ymateb Llywodraeth Cymru i dderbyn y rhan fwyaf o'r argymhellion yn adroddiad y pwyllgor mewn egwyddor, er gwaethaf honiadau a gawsom yn flaenorol y byddai'r arfer hwn yn dod i ben. Barn gyfunol y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yw na ddylid defnyddio 'derbyn mewn egwyddor' mewn ymateb i adroddiadau pwyllgor eto a rhaid i argymhellion naill ai gael eu derbyn neu eu gwrthod. Pan fydd angen gwneud rhagor o waith i weithredu argymhelliad, neu os na ellir gweithredu erbyn dyddiad penodol, dylid nodi hyn yn glir wrth fanylu ar yr ymateb.
Ers datganiad y Gweinidog, mae Llywodraeth Cymru bellach wedi cyhoeddi ei hymatebion i'r tri adroddiad sy'n edrych ar y Ddeddf, a heddiw, cawn gyfle i drafod y rhain yn llawn. Fodd bynnag, ni fyddai hyn wedi digwydd oni bai am y dull rhagweithiol a phragmatig a gymerwyd ar y cyd gan Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol a minnau wrth inni ofyn am y ddadl hon ar y cyd. Rwy'n gobeithio bod hyn yn dynodi ac yn anfon neges glir ynglŷn â'r modd difrifol y mae pwyllgorau'r Senedd yn mynd ati i graffu a chyflawni ein dyletswyddau i ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif.
Mae gweithrediad y Ddeddf yn dibynnu ar newid diwylliannol y bydd yn rhaid iddo ddechrau gydag ymwybyddiaeth a dealltwriaeth ar bob lefel o gyrff cyhoeddus.
Time and again, we've heard that not enough has been done to achieve this and bring about the shift to sustainable development across public services that the Act seeks to deliver. We can all appreciate that raising awareness and understanding and changing culture take time. However, the Act was passed nearly six years ago.
Although public bodies have had adequate time and the opportunity to take those vital steps towards embedding sustainable development in all public services, we are simply not seeing words translate into tangible action. It is still not clear what difference the Act has made to the way that public bodies operate. More work is needed to support public bodies charged with implementing the Act, to understand not only the seven well-being goals, but also the five ways of working set out in the Act.
In his statutory report, the auditor general states that public bodies must improve how they apply each of the five ways of working if they are going to effect genuine cultural change—the very essence of the Act. From his earlier 2018 report, the auditor general asked public bodies how their process for setting well-being objectives had differed from how they had set corporate objectives previously. Most said that it had been different, but often failed to give a detailed explanation of how, or give examples of how they had used all of the five ways of working.
Yet, a further three years on, we are still asking the same question. Without this shift in cultural change, we cannot overcome the barriers to implementing this Act. The five ways of working must take centre stage as we look to make real gains in sustainable development, including involvement and collaboration. As Building Communities Trust states, we must highlight the key role that communities and their organisations play in delivering the future generations Act's ambitions of improved well-being citizen involvement and collaboration.
The auditor general is responsible for assessing the extent to which public bodies have adopted the sustainable development principle when setting and working towards their well-being objectives. In practice, this means that he is responsible for assessing whether bodies are adopting the five ways of working.
In response to the recommendations made to the auditor general in our predecessor committee's report, we welcome the updated guidance that he has issued to auditors, which raises expectations of audited bodies in adopting the sustainable development principle. We also welcome his statement that public bodies should ensure that the Act's principles are enshrined in their COVID recovery plans.
Recommendation 2 of our predecessor committee’s report called on the Welsh Government to review funding available to public services boards, or PSBs. In its response, the Welsh Government says that it considers
'on an annual basis, the package of funding and support we make available directly to PSBs and will be looking at how we can raise awareness of the range of funding sources available to them.'
The Welsh Government also states that it commits to working with PSBs to better understand how they are resourced. However, since PSBs are not directly funded by the Welsh Government, we seek clarification from the Minister on the approach that will be taken to consider the package of funding received by PSBs on an annual basis.
Recommendation 7 asked that consideration should be given to which bodies are covered by the Act, particularly as a number of new bodies have been subsequently established. The Welsh Government states that it will complete a review by summer 2022, engaging with Audit Wales as part of this work. However, we would expect the future generations commissioner to be fully involved in this review also, and note that no similar commitment to engage with the commissioner has been made that we are aware of.
In response to recommendation 8, we note that, following the Senedd elections in May, the Welsh Government has moved to term of Government remit letters, the remits of which will be applied from the current 2021-22 financial year. The response adds that the framework for the new remit letters includes a requirement to fully meet the well-being duty set out in the Act. This Act became law in 2015. So, my question to the Minister is why the decision has only been taken now to frame remit letters around the Act and how this will work in practice.
In summing up, it is clear implementation of the Act is being restrained by far too many barriers. The Welsh Government has committed to addressing these, but progress has been slow. There is no clear pathway to addressing these barriers, and we stress that implementation of all legislation requires monitoring, evaluation and a clear timetable for action. The Welsh Government needs to take the lead by setting a clear direction of travel, to enable us as a Senedd, and Wales as a country, to take collective responsibility for reshaping public services for the better.
Finally, there remains much work for us in the Senedd to do in monitoring implementation of the Act and undertaking post-legislative scrutiny. I welcome the response from the Senedd's Business Committee in accepting the recommendations directed at it, that consideration be given to how scrutiny of the Act should be taken forward. I'm pleased that in establishing the sixth Senedd committees, the remit of the Equality and Social Justice Committee includes this Act. The Business Committee also stated that this scrutiny should not be done in isolation from the work of the other committees, and I look forward to working collaboratively with the Equality and Social Justice Committee and ensuring that the Public Accounts and Public Administration Committee will maintain a key role in this work. Diolch.
Dro ar ôl tro, clywsom nad oes digon wedi'i wneud i gyflawni hyn a sicrhau'r newid i ddatblygu cynaliadwy y mae'r Ddeddf yn ceisio ei gyflawni ar draws y gwasanaethau cyhoeddus. Gallwn i gyd dderbyn bod codi ymwybyddiaeth a dealltwriaeth a newid diwylliant yn cymryd amser. Fodd bynnag, pasiwyd y Ddeddf bron i chwe blynedd yn ôl.
Er bod cyrff cyhoeddus wedi cael digon o amser a chyfle i gymryd camau hanfodol tuag at ymgorffori datblygu cynaliadwy ym mhob gwasanaeth cyhoeddus, nid ydym yn gweld geiriau'n trosi'n gamau pendant. Nid yw'n glir o hyd pa wahaniaeth y mae'r Ddeddf wedi'i wneud i'r ffordd y mae cyrff cyhoeddus yn gweithredu. Mae angen mwy o waith i gefnogi cyrff cyhoeddus sy'n gyfrifol am weithredu'r Ddeddf, i ddeall nid yn unig y saith nod llesiant, ond hefyd y pum ffordd o weithio a nodir yn y Ddeddf.
Yn ei adroddiad statudol, mae'r archwilydd cyffredinol yn datgan bod yn rhaid i gyrff cyhoeddus wella'r ffordd y maent yn cymhwyso pob un o'r pum ffordd o weithio os ydynt yn mynd i sicrhau newid diwylliannol gwirioneddol—sef hanfod y Ddeddf. O'i adroddiad cynharach yn 2018, gofynnodd yr archwilydd cyffredinol i gyrff cyhoeddus sut roedd eu proses ar gyfer pennu amcanion llesiant wedi bod yn wahanol i'r ffordd roeddent wedi pennu amcanion corfforaethol yn flaenorol. Dywedodd y rhan fwyaf ei fod wedi bod yn wahanol, ond yn aml ni allent roi esboniad manwl ynglŷn â sut, neu roi enghreifftiau o sut roeddent wedi defnyddio pob un o'r pum ffordd o weithio.
Ac eto, dair blynedd yn ddiweddarach, rydym yn dal i ofyn yr un cwestiwn. Heb y newid diwylliannol, ni allwn oresgyn y rhwystrau i weithredu'r Ddeddf hon. Rhaid i'r pum ffordd o weithio fod yn ganolog wrth inni geisio gwneud cynnydd gwirioneddol gyda datblygu cynaliadwy, gan gynnwys cyfranogiad a chydweithio. Fel y dywed yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau, rhaid inni dynnu sylw at y rôl allweddol y mae cymunedau a'u sefydliadau yn ei chwarae yn cyflawni uchelgeisiau Deddf Cenedlaethau'r Dyfodol i wella llesiant, cyfranogiad dinasyddion a chydweithredu.
Mae'r archwilydd cyffredinol yn gyfrifol am asesu i ba raddau y mae cyrff cyhoeddus wedi mabwysiadu'r egwyddor datblygu cynaliadwy wrth bennu a gweithio tuag at eu hamcanion llesiant. Yn ymarferol, golyga hyn ei fod yn gyfrifol am asesu a yw cyrff yn mabwysiadu'r pum ffordd o weithio.
Mewn ymateb i'r argymhellion a wnaed i'r archwilydd cyffredinol yn adroddiad y pwyllgor a'n rhagflaenodd, rydym yn croesawu'r canllawiau wedi'u diweddaru y mae wedi'u darparu i archwilwyr, sy'n codi disgwyliadau y bydd cyrff archwiliedig yn mabwysiadu egwyddor datblygu cynaliadwy. Rydym hefyd yn croesawu ei ddatganiad y dylai cyrff cyhoeddus sicrhau bod egwyddorion y Ddeddf yn cael eu hymgorffori yn eu cynlluniau adfer yn sgil COVID.
Roedd argymhelliad 2 yn adroddiad y pwyllgor a'n rhagflaenodd yn galw ar Lywodraeth Cymru i adolygu'r cyllid sydd ar gael i fyrddau gwasanaethau cyhoeddus. Yn ei hymateb, mae Llywodraeth Cymru yn dweud ei bod yn ystyried
'yn flynyddol, y pecyn o gyllid a chymorth rydym yn ei ddarparu'n uniongyrchol i fyrddau gwasanaethau cyhoeddus a byddwn yn edrych ar sut y gallwn godi ymwybyddiaeth o'r ystod o ffynonellau ariannu sydd ar gael iddynt.'
Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn dweud ei bod yn ymrwymo i weithio gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus i ddeall yn well sut y cânt eu hariannu. Fodd bynnag, gan nad yw byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu hariannu'n uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, gofynnwn am eglurhad gan y Gweinidog ar y dull a gymerir i ystyried y pecyn cyllid y mae byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn ei dderbyn yn flynyddol.
Roedd argymhelliad 7 yn galw am ystyried pa gyrff sy'n dod o dan y Ddeddf, yn enwedig gan fod nifer o gyrff newydd wedi'u sefydlu ers hynny. Dywed Llywodraeth Cymru y bydd yn cwblhau adolygiad erbyn haf 2022, gan ymgysylltu ag Archwilio Cymru fel rhan o'r gwaith hwn. Fodd bynnag, byddem yn disgwyl i gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol gymryd rhan lawn yn yr adolygiad hwn hefyd, a nodwn, hyd y gwyddom, nad oes unrhyw ymrwymiad tebyg wedi'i wneud i ymgysylltu â'r comisiynydd.
Mewn ymateb i argymhelliad 8, nodwn fod Llywodraeth Cymru, yn dilyn etholiadau'r Senedd ym mis Mai, wedi symud i dymor llythyrau cylch gwaith y Llywodraeth, a bydd eu cylchoedd gwaith yn cael eu cymhwyso o flwyddyn ariannol gyfredol 2021-22. Mae'r ymateb yn ychwanegu bod y fframwaith ar gyfer y llythyrau cylch gwaith newydd yn cynnwys gofyniad i fodloni'n llawn y ddyletswydd llesiant a nodir yn y Ddeddf. Daeth y Ddeddf hon yn gyfraith yn 2015. Felly, fy nghwestiwn i'r Gweinidog yw pam na chafodd y penderfyniad ei wneud cyn nawr i fframio llythyrau cylch gwaith o amgylch y Ddeddf a sut y bydd hyn yn gweithio'n ymarferol.
I grynhoi, mae'n amlwg fod gweithredu'r Ddeddf yn cael ei atal gan lawer gormod o rwystrau. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i fynd i'r afael â'r rhwystrau hyn, ond mae'r cynnydd wedi bod yn araf. Nid oes llwybr clir i fynd i'r afael â'r rhwystrau, a phwysleisiwn fod gofyn monitro a gwerthuso gweithrediad pob deddfwriaeth a gosod amserlen glir ar gyfer gweithredu. Mae angen i Lywodraeth Cymru arwain drwy osod cyfeiriad teithio clir, i'n galluogi ni fel Senedd, a Chymru fel gwlad, i ysgwyddo cyfrifoldeb ar y cyd dros ail-lunio gwasanaethau cyhoeddus er gwell.
Yn olaf, mae'n dal i fod llawer o waith i ni yn y Senedd ei wneud ar fonitro gweithrediad y Ddeddf a chyflawni gwaith craffu ar ôl deddfu. Rwy'n croesawu'r ymateb gan Bwyllgor Busnes y Senedd wrth iddo dderbyn yr argymhellion a gyfeiriwyd ato, y dylid ystyried sut i fwrw ymlaen â'r gwaith o graffu ar y Ddeddf. Wrth sefydlu pwyllgorau'r chweched Senedd, rwy'n falch fod cylch gwaith y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn cynnwys y Ddeddf hon. Dywedodd y Pwyllgor Busnes hefyd na ddylid gwneud y gwaith craffu yn annibynnol ar waith y pwyllgorau eraill, ac edrychaf ymlaen at gydweithio â'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol a sicrhau y bydd gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus rôl allweddol yn y gwaith hwn. Diolch.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, Jenny Rathbone.
I call on the Chair of the Equality and Social Justice Committee, Jenny Rathbone.
Thank you. I'd like to use this opportunity to pay tribute to Nick Ramsay, who chaired the Public Accounts Committee, and this report he headed, and he said in his foreword that, ultimately, making the well-being of future generations Act work
'depends on everyone and every public body.'
Though, of course, it sits more heavily on some than others. It is our core duty as a Senedd to hold the Welsh Government and the other 43 bodies named in the Act to account, and it can be quite challenging to keep the five ways of working in mind as strategies for delivering all the seven well-being goals: prosperous, resilient, globally responsible, healthier, more equal and more cohesive communities, which have a vibrant culture, including a thriving Welsh language.
This morning on the radio, I was presciently reminded that
'The way a culture treats women in birth is a good indicator of how well women and their contributions to society are valued and honored.'
And the quote, from Ina May Gaskin, operating in the most overmedicalised and wealthiest country in the world, where women's role in reproducing the human race is deemed so unimportant that it provides them with little to no financial or legal rights in law.
But this institution, and the Welsh Government, is not responsible, for example, for the constant erosion of child benefit by the UK Government at the other end of the M4. However, we obviously have a huge responsibility for ensuring any child born today has the best possible chance of being prosperous, resilient, healthy and globally responsible, as an active member of a cohesive, more equal, vibrant and at least bilingual country and citizen of the world. Given the unprecedented challenges occasioned by the pandemic, the economic upheavals of adjusting to a dysfunctional globalised economy that is no longer fit for purpose in the context of the climate emergency, if the well-being of future generations Act didn't exist, we would have to invent it. So, 'da iawn' and thank you so much, Carl Sargeant, and all the other people who were involved in creating this Act. It really does provide us with a crucial framework for providing our way through the complexities of the decisions we need to make with really very limited resources. We have no choice but to ask, 'What can we do differently in order to achieve the change I hope we can make on behalf of the people who elected us to do this job?'
In line with recommendation 13 and 14, the Business Committee has assigned to the Equality and Social Justice Committee the lead cross-cutting role of scrutinising this revolutionary Act, but that does not absolve members of other committees. We all have to take the Act just as seriously as the 44 public bodies we must scrutinise. Every committee must see it as their responsibility to incorporate the principles and aims of the Act in their day-to-day work.
So, just focusing a little bit on these legacy reports, obviously, the big report is the one that was produced in I think it was May 2020, in the middle of the pandemic. And the work of the committee—the Public Accounts Committee—which I was on, was, in turn, postponed because of the pandemic, quite rightly. So, I can see that, for new Members, it could be quite confusing to work out why are we discussing this now, when there's such a long tail to this story.
But I think that I want to have a look, in particular, at the role of public services boards, which really are a crucial driver in the changes we need to make. And looking at recommendation 2 and the reasons why we wrote it that way, some public services boards are much further along the journey of cultural change than others and they, in turn—PSBs are constantly on the move. We started with 22; at the time of the PAC report publication, we had 19; and now, with the radical amalgamation of five local authorities—Blaenau Gwent, Torfaen, Caerphilly, Monmouth and Newport—into Gwent PSB, I think we have both a very exciting leader on the role that PSBs can play, but also it tells you that they are very different. But I wonder if the Minister could say a little bit more on how the Government thinks PSBs should be nurtured to take forward their role. This is not about giving them budgets, because the whole point of PSBs is that they don't have budgets; it's about getting them to work together and deliver on the Act. But I think it really does merit further elaboration on how the Government sees the role of PSBs going forward and their near relation, the regional partnership boards.
Diolch. Hoffwn ddefnyddio'r cyfle hwn i roi teyrnged i Nick Ramsay, a gadeiriodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, ac roedd yn arwain ar yr adroddiad hwn, a dywedodd yn ei ragair fod gwneud i ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol weithio yn y pen draw
'yn dibynnu ar bob corff cyhoeddus a phawb.'
Er, wrth gwrs, mae'n dibynnu mwy ar rai nag ar eraill. Ein dyletswydd graidd fel Senedd yw dwyn Llywodraeth Cymru a'r 43 corff arall a enwir yn y Ddeddf i gyfrif, a gall fod yn eithaf heriol cadw'r pum ffordd o weithio mewn cof fel strategaethau ar gyfer cyflawni'r saith nod llesiant: cymunedau llewyrchus, cydnerth, sy'n gyfrifol ar lefel fyd-eang, yn iachach, yn fwy cyfartal a mwy cydlynus, ac sydd â diwylliant bywiog, lle mae'r Gymraeg yn ffynnu.
Y bore yma ar y radio, cefais fy atgoffa
'Mae'r ffordd y mae diwylliant yn trin menywod sy'n rhoi genedigaeth yn ddangosydd da o ba mor dda y mae menywod a'u cyfraniadau i gymdeithas yn cael eu gwerthfawrogi a'u hanrhydeddu.'
A daw'r dyfyniad gan Ina May Gaskin, sy'n gweithio yn y wlad a orfeddygolwyd fwyaf a'r wlad fwyaf cyfoethog yn y byd, lle bernir bod rôl menywod yn atgynhyrchu'r hil ddynol mor ddibwys fel nad yw'n rhoi fawr ddim hawliau ariannol na chyfreithiol iddynt yn y gyfraith.
Ond nid yw'r sefydliad hwn, a Llywodraeth Cymru, yn gyfrifol, er enghraifft, am erydu budd-dal plant yn barhaus gan Lywodraeth y DU ar ben arall yr M4. Fodd bynnag, mae'n amlwg fod gennym gyfrifoldeb enfawr dros sicrhau bod unrhyw blentyn a enir heddiw yn cael y cyfle gorau posibl i fod yn llewyrchus, yn gydnerth, yn iach ac yn gyfrifol ar lefel fyd-eang, fel dinesydd byd-eang ac aelod gweithgar o wlad gydlynus, fwy cyfartal, bywiog a dwyieithog, fan lleiaf. O ystyried yr heriau digynsail a achoswyd gan y pandemig, y trafferthion economaidd o addasu i economi fyd-eang gamweithredol nad yw bellach yn addas i'r diben yng nghyd-destun yr argyfwng hinsawdd, pe na bai Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn bodoli, byddai'n rhaid inni ei dyfeisio. Felly, da iawn a diolch yn fawr, Carl Sargeant, a'r holl bobl eraill a fu'n ymwneud â'r gwaith o greu'r Ddeddf hon. Mae'n rhoi fframwaith hollbwysig i ni ar gyfer darparu ein ffordd drwy gymhlethdodau'r penderfyniadau y mae angen i ni eu gwneud gydag adnoddau cyfyngedig iawn. Nid oes gennym ddewis ond gofyn, 'Beth y gallwn ei wneud yn wahanol er mwyn cyflawni'r newid y gobeithiaf y gallwn ei wneud ar ran y bobl a'n hetholodd i wneud y gwaith hwn?'
Yn unol ag argymhelliad 13 a 14, mae'r Pwyllgor Busnes wedi neilltuo'r brif rôl drawsbynciol o graffu ar y Ddeddf chwyldroadol hon ar gyfer y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, ond nid yw hynny'n esgusodi aelodau o bwyllgorau eraill rhag chwarae eu rhan. Rhaid i bob un ohonom roi ystyriaeth lawn mor ddifrifol i'r Ddeddf â'r 44 corff cyhoeddus y mae'n rhaid inni graffu arnynt. Rhaid i bob pwyllgor ystyried mai eu cyfrifoldeb yw ymgorffori egwyddorion a nodau'r Ddeddf yn eu gwaith o ddydd i ddydd.
Felly, i ganolbwyntio ychydig ar yr adroddiadau etifeddiaeth hyn, mae'n amlwg mai'r adroddiad mawr yw'r un a gynhyrchwyd ym mis Mai 2020, yng nghanol y pandemig. Ac roedd gwaith y pwyllgor—y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus—roeddwn yn aelod ohono wedi'i ohirio yn ei dro oherwydd y pandemig, yn gwbl briodol. Felly, gallaf weld, i Aelodau newydd, y gallai fod yn destun peth dryswch iddynt pam ein bod yn trafod hyn yn awr, pan fo cynffon mor hir i'r stori hon.
Ond rwy'n credu fy mod am edrych, yn fwyaf arbennig, ar rôl byrddau gwasanaethau cyhoeddus, sy'n sbardun hollbwysig i'r newidiadau sydd angen inni eu gwneud. Ac wrth edrych ar argymhelliad 2 a'r rhesymau pam y gwnaethom ei ysgrifennu yn y ffordd honno, mae rhai byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn llawer pellach ar hyd y llwybr tuag at newid diwylliannol nag eraill ac maent hwy, yn eu tro—mae byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn newid yn gyson. Dechreuasom gyda 22; ar adeg cyhoeddi adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, roedd gennym 19; ac yn awr, gydag uno radical pum awdurdod lleol—Blaenau Gwent, Torfaen, Caerffili, Trefynwy a Chasnewydd—yn fwrdd gwasanaethau cyhoeddus Gwent, credaf fod gennym arweiniad cyffrous iawn ar y rôl y gall byrddau gwasanaethau cyhoeddus ei chwarae, ond mae hefyd yn dweud wrthych eu bod yn wahanol iawn. Ond tybed a allai'r Gweinidog ddweud ychydig mwy ynglŷn â sut y mae'r Llywodraeth yn credu y dylid meithrin byrddau gwasanaethau cyhoeddus i fwrw ymlaen â'u rôl. Nid yw hyn yn ymwneud â rhoi cyllidebau iddynt, oherwydd holl bwynt byrddau gwasanaethau cyhoeddus yw nad oes ganddynt gyllidebau; mae'n ymwneud â'u cael i weithio gyda'i gilydd a gweithredu'r Ddeddf. Ond rwy'n credu bod angen ymhelaethu ymhellach ar sut y mae'r Llywodraeth yn gweld rôl byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn y dyfodol a'u perthynas agos, y byrddau partneriaeth rhanbarthol.
I welcome this report, which represents a constructive and positive approach to making the well-being of future generations Act work better for the people of Wales. And like my colleague, who just spoke earlier about the people who took their time and effort—previous Members who participated in making the report—I appreciate their hard work and dedication, and also that of the clerks as well. Now, being a new member on the Public Accounts and Public Administration Committee myself, I know that it really does take a village—also every single Member and not only that but all of the administrative team as well—to create a report like this as well.
This report specifically looks at the barriers to the implementation of the Act, as such, in both a timely and also a relevant manner. It is the first time a comprehensive review of the work carried out under the Act by the various bodies responsible for its implementation has indeed been carried out. But it does raise a number of issues. It is clear that there's a lack of public awareness about the Act and the shift that has taken place towards sustainable development in the governance and delivery of public services here in Wales. The report concludes that public bodies have not done enough to build awareness and understanding amongst their service users. They have not done enough to change the culture of their own organisations to align with the principles of the Act and are yet to take full advantage of the expertise and capacity within the third and private sectors to support their work under the Act.
We cannot look at the issue of implementation without examining the adequacy of funding. The Auditor General for Wales highlighted three main issues that present key barriers for organisations and the majority of witnesses mentioned at least one of them in their evidence. There is the short-term nature of some funding flows, which hamper the ability of public bodies to plan effectively for the long term; a lack of flexibility in how some parts of grant funding can be spent, and the fact that public bodies are only made aware of the availability of funding later on in the financial year. A significant proportion of the funding that public bodies receive from the Welsh Government is determined and awarded annually and it has been a long complaint that these short-term funding cycles are indeed a barrier for implementation. The report is sympathetic to the calls from public bodies for longer term funding cycles and makes the point that legislation that requires public bodies to plan for future generations is more difficult to implement properly if budgets are guaranteed for as little as one year at a time.
Central to ensuring that sustainable development is at the front and centre of public services is the future generations commissioner. Feedback from public bodies and from wider stakeholders was that the commissioner's public profile was positive and that her office is doing an excellent job in promoting and raising awareness of the Act, which is all great to hear. However, some concerns were raised by public bodies about the lack of sufficient practical support that they received, the length of reports produced and the need to refocus the work of the commissioner's office to support them more effectively in their work. The report recommends that the future generations commissioner and Welsh public bodies work closely together to develop constructive relationships to maximise the impact of their collaboration.
Deputy Presiding Officer, it is good to see that the recommendations made to the Welsh Government in this report have been accepted or accepted in principle, but we all know, and so does the public, that seeing is believing, and the Welsh Government must not just pay lip service by accepting in principle, but ensure that these recommendations are indeed delivered. I believe that this report today indicates the clear determination of the Senedd to remove barriers to implementation of the Act and to ultimately encourage the structural changes and raising of awareness, which is vital in making it a reality. Thank you very much.
Rwy'n croesawu’r adroddiad hwn, sy’n cynrychioli dull adeiladol a chadarnhaol o wneud i Ddeddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol weithio’n well i bobl Cymru. Ac fel fy nghyd-Aelod, a soniodd yn gynharach am y bobl sydd wedi rhoi eu hamser a'u hymdrech—Aelodau blaenorol a fu'n rhan o'r ymdrech i lunio'r adroddiad—rwy'n gwerthfawrogi eu gwaith caled a'u hymroddiad, a gwaith y clercod hefyd. Nawr, gan fy mod yn aelod newydd o'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus fy hun, gwn ei bod yn cymryd pentref yn wir—pob Aelod unigol, ond y tîm gweinyddol cyfan hefyd—i greu adroddiad fel hwn yn ogystal.
Mae'r adroddiad hwn yn edrych yn benodol ar y rhwystrau i weithredu'r Ddeddf, fel y cyfryw, mewn modd amserol, a pherthnasol hefyd. Dyma'r tro cyntaf y cynhaliwyd adolygiad cynhwysfawr o'r gwaith a wnaed o dan y Ddeddf gan y gwahanol gyrff sy'n gyfrifol am ei gweithredu. Ond mae'n codi nifer o faterion. Mae'n amlwg fod diffyg ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd o'r Ddeddf a'r newid sydd wedi digwydd tuag at ddatblygu cynaliadwy wrth lywodraethu a darparu gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru. Daw'r adroddiad i'r casgliad nad yw cyrff cyhoeddus wedi gwneud digon i godi ymwybyddiaeth a chynyddu dealltwriaeth ymhlith defnyddwyr eu gwasanaethau. Nid ydynt wedi gwneud digon i newid diwylliant eu sefydliadau eu hunain i gydweddu ag egwyddorion y Ddeddf ac nid ydynt wedi manteisio'n llawn eto ar arbenigedd a gallu y trydydd sector a'r sector preifat i gefnogi eu gwaith o dan y Ddeddf.
Ni allwn edrych ar fater gweithredu heb archwilio digonolrwydd y cyllid. Nododd Archwilydd Cyffredinol Cymru dri phrif fater sy'n creu rhwystrau allweddol i sefydliadau, a soniodd y rhan fwyaf o'r tystion am o leiaf un ohonynt wrth roi tystiolaeth. Maent yn cynnwys natur fyrdymor rhai o'r ffrydiau cyllid, sy'n rhwystro gallu cyrff cyhoeddus i gynllunio'n effeithiol ar gyfer y tymor hir; diffyg hyblygrwydd ynglŷn â'r modd y gellir gwario rhai rhannau o gyllid grant, a'r ffaith nad yw cyrff cyhoeddus yn cael gwybod am argaeledd cyllid tan yn nes ymlaen yn y flwyddyn ariannol. Caiff cyfran sylweddol o'r cyllid y mae cyrff cyhoeddus yn ei gael gan Lywodraeth Cymru ei bennu a'i ddyfarnu'n flynyddol ac mae cwynion wedi bod ers tro fod y cylchoedd cyllido byrdymor hyn yn peri rhwystrau gwirioneddol i weithredu. Mae'r adroddiad yn cydymdeimlo â'r galwadau gan gyrff cyhoeddus am gylchoedd cyllido mwy hirdymor ac yn gwneud y pwynt fod deddfwriaeth sy'n ei gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus gynllunio ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol yn anoddach i'w gweithredu'n briodol os na chaiff cyllidebau eu gwarantu am fwy na blwyddyn ar y tro.
Mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn ganolog i'r gwaith o sicrhau bod datblygu cynaliadwy yn elfen hollbwysig o wasanaethau cyhoeddus. Yr adborth gan gyrff cyhoeddus a rhanddeiliaid ehangach oedd bod proffil cyhoeddus y comisiynydd yn gadarnhaol a bod ei swyddfa'n gwneud gwaith rhagorol yn hyrwyddo a chodi ymwybyddiaeth o'r Ddeddf, sy'n wych ei glywed. Fodd bynnag, mynegwyd rhai pryderon gan gyrff cyhoeddus ynglŷn â'r diffyg cymorth ymarferol a gawsant, hyd yr adroddiadau a gynhyrchwyd a'r angen i ailffocysu gwaith swyddfa'r comisiynydd i'w cefnogi'n fwy effeithiol yn eu gwaith. Mae'r adroddiad yn argymell y dylai comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol a chyrff cyhoeddus Cymru weithio'n agos gyda'i gilydd i ddatblygu perthynas adeiladol er mwyn sicrhau bod y cydweithredu rhyngddynt yn cael cymaint o effaith ag sy'n bosibl.
Ddirprwy Lywydd, mae'n dda gweld bod yr argymhellion a wnaed i Lywodraeth Cymru yn yr adroddiad hwn wedi'u derbyn neu eu derbyn mewn egwyddor, ond gŵyr pob un ohonom, a gŵyr y cyhoedd, mai gweithredu sy'n bwysig, ac mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru wneud mwy na siarad am gefnogi'n unig drwy dderbyn yr argymhellion mewn egwyddor, a sicrhau bod yr argymhellion hyn yn cael eu cyflawni go iawn. Credaf fod yr adroddiad hwn heddiw'n dangos bod y Senedd yn benderfynol o gael gwared ar rwystrau rhag gweithredu'r Ddeddf ac o annog y newidiadau strwythurol a chodi ymwybyddiaeth yn y pen draw, sy'n hanfodol er mwyn ei gwireddu. Diolch yn fawr iawn.
The well-being of future generations Act that passed through this Senedd has been hailed by many as world-leading legislation. I thank the Public Accounts and Public Administration Committee for the opportunity to debate whether the reality of this legislation lives up to its reputation.
Although born from innovation and good faith, as the Act has unfolded over the past few years, it's clear it does not accomplish what it intended. Firstly, it's aspirational without being enforceable. Attempts to rely on the Act have been used in the judicial system on several occasions now, and have been thrown out of court every time for lack of enforceability. Its first attempted use was to challenge a school closure, but the case was dismissed in 2019 by High Court judge Mrs Justice Lambert, who said the Act could not trigger a judicial review. The QC bringing the case, Rhodri Williams, said:
'unless individuals can rely on these rights—if they feel they haven't been upheld—to challenge the decisions of public bodies, the act is virtually useless',
despite it being filled with 'fantastic-sounding phrases'.
And doesn't it epitomise the problem? This Act isn't meant to be for the people and for it to empower communities to access the future they wish to see. This Act should have been a gift to communities across Wales, but instead it is toothless. It's clear that its mechanisms and influence need to be strengthened.
Another problem is that the Act isn't used or utilised correctly. The Wales Audit Office, who reviewed the impact of the Act in 2018, found that public bodies must show that they are applying the Act more systematically, prompting the future generations commissioner to call on public bodies to be more ambitious, adventurous and resourceful if the Act is to fulfil its potential. With a lack of capacity and resources to understand and analyse the implications of the Act, I fear public bodies view the Act as a tick-box exercise. One example is the sale of Trecadwgan farm in Pembrokeshire. The farm was put up for public auction in 2018 when the council's tenancy came to an end. Afraid that this would lead to a holiday cottage development, a group of local people planned to purchase the property as a community. Funds were raised and a business plan drawn up for an organic farm that would provide to its community healthy food, education and training in agricultural methods and a social and cultural hub. This would have met the well-being of future generations Act on its goals and principles. But, inevitably, without the council's buy-in to the well-being objectives, the property was sold to the highest bidder from outside Wales. The county council's reasoning for this was that by maximising profit from the sale to spend elsewhere, it was obtaining the best value for its constituents. The local people were powerless to challenge the decision and stuck with nothing but wasted potential and a result that did nothing to serve the local community.
In his evidence to the Legislation, Justice and Constitution Committee this week, the Rt Hon Lord Thomas of Cwmgiedd, the former chair of the Commission on Justice in Wales, stated that
'one of the problems with the future generations Act is that it is not specific and tight enough.'
It doesn't hold politicians sufficiently to account. I'm pleased that these comments are reiterated in the Public Accounts and Public Administration Committee's report that we're discussing today. I completely agree with its recommendations that it's time for post-legislative scrutiny of the Act, and that Welsh Government should carry out a review of the public bodies subject to the Act, echoing the recommendations from the Auditor General for Wales.
Also, key to all of this is also public engagement. To those who have engaged with the Act since its creation, such as the local group in Pembrokeshire, they saw some hope in the Act to work as a tool to help them build the community they wanted to see. We must empower and nurture that hope so that it isn't extinguished by the paralysis of the legislation. Diolch yn fawr.
Mae Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, a basiodd drwy'r Senedd hon wedi'i chanmol gan lawer fel deddfwriaeth arloesol. Diolch i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus am y cyfle i drafod a yw realiti'r ddeddfwriaeth hon yn cyfiawnhau ei henw da.
Er ei bod yn deillio o arloesedd a didwylledd, wrth i'r Ddeddf ddatblygu dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, mae'n amlwg nad yw'n cyflawni'r hyn a fwriadwyd. Yn gyntaf, mae'n uchelgeisiol heb fod yn orfodadwy. Mae ymdrechion i ddibynnu ar y Ddeddf wedi'u defnyddio yn y system gyfreithiol ar sawl achlysur bellach, ac maent wedi cael eu diystyru bob tro oherwydd diffyg gorfodadwyedd. Gwnaed yr ymgais gyntaf i'w defnyddio i herio penderfyniad i gau ysgol, ond cafodd yr achos ei wrthod yn 2019 gan farnwr yr Uchel Lys, Mrs Ustus Lambert, a ddywedodd na allai'r Ddeddf orfodi adolygiad cyfreithiol. Dywedodd y CF a gyflwynodd yr achos, Rhodri Williams:
'oni bai y gall unigolion ddibynnu ar yr hawliau hyn—os ydynt yn teimlo nad ydynt wedi'u cynnal—i herio penderfyniadau cyrff cyhoeddus, mae'r ddeddf bron yn ddiwerth',
er ei bod yn llawn o 'ymadroddion sy'n swnio'n wych'.
Ac onid yw hynny'n crynhoi'r broblem? Ni fwriadwyd y Ddeddf hon ar gyfer y bobl nac i rymuso cymunedau i gael y dyfodol y maent yn dymuno ei weld. Dylai'r Ddeddf hon fod wedi bod yn rhodd i gymunedau ledled Cymru, ond yn lle hynny, mae'n ddi-rym. Mae'n amlwg fod angen cryfhau ei mecanweithiau a'i dylanwad.
Problem arall yw nad yw'r Ddeddf yn cael ei defnyddio yn y ffordd gywir. Canfu Swyddfa Archwilio Cymru, a adolygodd effaith y Ddeddf yn 2018, fod yn rhaid i gyrff cyhoeddus ddangos eu bod yn cymhwyso'r Ddeddf yn fwy systematig, gan annog comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol i alw ar gyrff cyhoeddus i fod yn fwy uchelgeisiol, anturus a dyfeisgar os yw'r Ddeddf yn mynd i gyflawni ei photensial. Gyda diffyg capasiti ac adnoddau i ddeall a dadansoddi goblygiadau'r Ddeddf, rwy'n ofni bod cyrff cyhoeddus o'r farn mai ymarfer ticio blychau yw'r Ddeddf. Un enghraifft yw gwerthiant fferm Trecadwgan yn Sir Benfro. Aeth y fferm ar werth mewn arwerthiant cyhoeddus yn 2018 pan ddaeth tenantiaeth y cyngor i ben. Gan ofni y byddai hyn yn arwain at ddatblygu bythynnod gwyliau, cynlluniodd grŵp o bobl leol i brynu'r eiddo fel cymuned. Codwyd yr arian a lluniwyd cynllun busnes ar gyfer fferm organig a fyddai’n darparu bwyd iach, addysg a hyfforddiant mewn dulliau amaethyddol a chanolbwynt cymdeithasol a diwylliannol i’w chymuned. Byddai hyn wedi bodloni nodau ac egwyddorion Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Ond yn anochel, heb gefnogaeth y cyngor i'r amcanion llesiant, gwerthwyd yr eiddo i unigolyn o'r tu allan i Gymru a wnaeth y cynnig uchaf. Rhesymeg y cyngor sir oedd ei fod yn sicrhau'r gwerth gorau i'w etholwyr drwy sicrhau'r elw mwyaf o'r gwerthiant i'w wario yn rhywle arall. Roedd y bobl leol yn ddi-rym i herio'r penderfyniad a chawsant eu gadael heb ddim ond potensial a wastraffwyd a chanlyniad na wnaeth unrhyw beth i wasanaethu'r gymuned leol.
Yn ei dystiolaeth i’r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yr wythnos hon, nododd y Gwir Anrhydeddus Arglwydd Thomas o Gwmgïedd, cyn-gadeirydd y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru, mai
'un o'r problemau gyda Deddf cenedlaethau'r dyfodol yw nad yw'n benodol nac yn ddigon tynn.'
Nid yw'n dwyn gwleidyddion i gyfrif yn ddigonol. Rwy'n falch fod y sylwadau hyn yn cael eu hailadrodd yn adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus rydym yn ei drafod heddiw. Cytunaf yn llwyr â’i argymhellion ei bod yn bryd gwneud gwaith craffu ar ôl deddfu ar y Ddeddf, ac y dylai Llywodraeth Cymru gynnal adolygiad o’r cyrff cyhoeddus y mae'r Ddeddf yn berthnasol iddynt, gan adleisio argymhellion Archwilydd Cyffredinol Cymru.
Hefyd, mae ymgysylltu â'r cyhoedd yn allweddol i hyn oll. I'r rheini sydd wedi ymwneud â'r Ddeddf ers ei chreu, fel y grŵp lleol yn Sir Benfro, gwelsant rywfaint o obaith yn y Ddeddf i weithio fel arf i'w helpu i adeiladu'r gymuned roeddent yn dymuno'i gweld. Mae'n rhaid inni rymuso a meithrin y gobaith hwnnw fel nad yw'n cael ei ddiffodd gan barlys y ddeddfwriaeth. Diolch yn fawr.
As this is my first debate, since being elected, on the well-being of future generations Act, I'd like to start by thanking the many people who made this happen, especially many of those people behind the scenes, whose names we'll never probably know publicly, but who really did put their blood, sweat and tears into this trailblazing legislation. And I don't use that phrase lightly, because I really do believe the well-being of future generations Act is very much a labour of love and hope and determination to make a fairer, greener and happier Wales. And the beauty of the Act is that it forces us to look at our own point in history, this time right here and right now, not only as individuals, but as a species on this planet that we share with many others for a fraction of a time, because we have not always been the only humans here, but we are the only ones left.
And I think, as was starkly highlighted by many at COP26, including Greta Thunberg and David Attenborough, it is painfully obvious that some of our weaknesses as a species include being creatures of habit, resistant to change and relying on natural resources as if there is an endless supply. Our lives are busy and stressful, our population growing, and the gap between the poorest and the wealthiest in our society continues to grow. I believe the well-being of future generations Act is unique in forcing us to face these tendencies and issues together and think of the future, for not just ourselves, but others. It encapsulates the values of socialism: caring about strangers, people you'll never meet, people who aren't even born yet. As Jenny Rathbone just said, if it didn't exist, we would be trying to make it happen.
And you can very much see that reflected in the future generations commissioner's the 'Art of the Possible' programme of work partnership approach, shining a light on the great work that is improving well-being across Wales, encouraging people to set out a positive vision of the possible, of what Wales could look like if our public bodies respond to the opportunities that the legislation provides to make better decisions for future generations.
Furthermore, I think it is commendable to see that, with such a huge brief, with big goals and high expectations, the Future Generations Commissioner for Wales's office is forging a path that incorporates the 17 sustainable development goals and aims to create an equal, prosperous, resilient and healthy Wales. This has been particularly relevant in the wake of COVID-19, and I'm pleased to see that our Welsh Government is considering the well-being of future generations Act in its recovery strategy to build a stronger, greener, fairer Wales, particularly in relation to the commissioner's 'A Fit for the Future Programme for Government', which includes specific ideas for investing in the decarbonisation of homes, the new nation transport strategy and the continuing development of skills policy.
But as well as sustainable goals, the Act is also about creating a Wales of cohesive communities with a vibrant culture and thriving Welsh language that is globally responsible and learns from others. We have very much seen these in the recommendations for universal basic income and a four-day work week by the commissioner, building on my colleague Jack Sargeant's campaigns for both. Both of these policies have been trialled in other countries and aim to provide people with more autonomy, time with loved ones, improved mental and physical well-being, as well as collective economic benefits. And now, in Wales, Welsh Government has committed to a two-year trial of UBI in both urban and rural areas across Wales, with many local authorities, like Rhondda Cynon Taf—not my own, but I know that they have—expressing an interest in holding the pilot. And recently as well, we had a big debate on the four-day work week, and the Deputy Minister, Hannah Blythyn, has committed to keeping an eye on the trials that are currently happening in Iceland and Scotland.
So, when it comes to the implementation of the Act, I believe the evidence demonstrates consistent, transparent and thorough scrutiny by Members of the Senedd, the future generations commissioner and the Auditor General for Wales. And I would like to pay tribute to the Members of the fifth Senedd and those in the Public Accounts and Public Administration Committee. Along with my fellow members of the newly formed Equality and Social Justice Committee, chaired by Jenny Rathbone, I look forward to continuing this work to ensure that the well-being of future generations Act is achieving all that it is set out to do, in particular, recommendations 3, 4 and 11, which relate to strengthening relationships between the future generations commissioner and Welsh public bodies, as well as ensuring that the five ways of working are embedded in their plans for recovery from the COVID-19 pandemic, so that gains that have been made in the immediate response to the pandemic are not lost and that they shift their focus from day to day to long-term and prevention.
So, in conclusion, there is much that has been done in actually a very short amount of time with also a global pandemic happening, but there is still more that can be done and I welcome Welsh Government's continued commitment to demonstrating that the implementation of the well-being of future generations agenda is not an add-on activity and is being used to challenge, question and improve its current ways of working, so that more sustainable choices can always be considered.
Gan mai hon yw fy nadl gyntaf, ers cael fy ethol, ar Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r nifer fawr o bobl a wnaeth i hyn ddigwydd, yn enwedig llawer o'r bobl y tu ôl i'r llenni, na fydd eu henwau byth yn hysbys i'r cyhoedd, mae'n debyg, ond a fu'n chwysu i greu'r ddeddfwriaeth arloesol hon. Ac nid wyf yn defnyddio'r ymadrodd hwnnw'n ysgafn, gan fy mod o ddifrif yn credu bod Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn llafur cariad a gobaith a phenderfyniad i wneud Cymru'n decach, yn wyrddach ac yn hapusach. A gogoniant y Ddeddf yw ei bod yn ein gorfodi i edrych ar ein hunain yng nghyd-destun hanes, yma nawr, nid yn unig fel unigolion, ond fel rhywogaeth ar y blaned rydym yn ei rhannu â llawer o rai eraill am y mymryn lleiaf o amser, gan nad ni yw'r unig fodau dynol sydd wedi bod yma erioed, ond ni yw'r unig rai sydd ar ôl.
Ac fel yr amlygwyd gan lawer yn y COP26, gan gynnwys Greta Thunberg a David Attenborough, credaf ei bod yn boenus o amlwg fod rhai o'n gwendidau fel rhywogaeth yn cynnwys bod yn greaduriaid sy'n gaeth i arfer, sy'n gwrthwynebu newid ac yn dibynnu ar adnoddau naturiol fel pe bai'r cyflenwad yn ddiddiwedd. Mae ein bywydau'n brysur ac yn ddi-baid, mae ein poblogaeth yn tyfu, ac mae'r bwlch rhwng y tlotaf a'r cyfoethocaf yn ein cymdeithas yn parhau i dyfu. Credaf fod Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn unigryw gan ei bod yn ein gorfodi i wynebu'r tueddiadau a'r materion hyn gyda'n gilydd a meddwl am y dyfodol, nid yn unig i ni ein hunain, ond i eraill. Mae'n crynhoi gwerthoedd sosialaeth: gofalu am ddieithriaid, pobl na fyddwch byth yn eu cyfarfod, pobl nad ydynt wedi cael eu geni eto hyd yn oed. Fel y dywedodd Jenny Rathbone, pe na bai'n bodoli, byddem wrthi'n ceisio gwneud iddi ddigwydd.
Ac yn sicr, gallwch weld hynny'n cael ei adlewyrchu yn null rhaglen bartneriaeth 'Gallu i Greu' comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, sy'n taflu goleuni ar y gwaith gwych sy'n gwella llesiant ledled Cymru, gan annog pobl i nodi gweledigaeth gadarnhaol am yr hyn sy'n bosibl, sut y gallai Cymru edrych pe bai ein cyrff cyhoeddus yn ymateb i'r cyfleoedd y mae'r ddeddfwriaeth yn eu darparu i wneud penderfyniadau gwell ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.
Yn ychwanegol at hynny, credaf ei bod yn wych gweld, gyda briff mor enfawr, gyda nodau sylweddol a disgwyliadau uchel, fod swyddfa Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol yng Nghymru yn creu llwybr sy'n ymgorffori'r 17 nod datblygu cynaliadwy gyda'r bwriad o greu Cymru gyfartal, lewyrchus, gydnerth ac iach. Mae hyn wedi bod yn arbennig o berthnasol yn sgil COVID-19, ac rwy'n falch o weld bod ein Llywodraeth yng Nghymru yn ystyried Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn ei strategaeth adfer i adeiladu Cymru gryfach, wyrddach a thecach, yn enwedig mewn perthynas â 'Rhaglen Lywodraethu Addas ar gyfer y Dyfodol' y comisiynydd, sy'n cynnwys syniadau penodol ar gyfer buddsoddi mewn datgarboneiddio cartrefi, strategaeth drafnidiaeth y genedl newydd a datblygiad parhaus polisi sgiliau.
Ond yn ogystal â nodau cynaliadwy, mae'r Ddeddf hefyd yn ymwneud â chreu Cymru o gymunedau cydlynus gyda diwylliant bywiog a'r Gymraeg yn ffynnu, Cymru sy'n gyfrifol ar lefel fyd-eang ac sy'n dysgu oddi wrth eraill. Rydym yn sicr wedi gweld hyn yn yr argymhellion ar gyfer incwm sylfaenol cyffredinol a'r wythnos waith pedwar diwrnod gan y comisiynydd, gan adeiladu ar ymgyrchoedd fy nghyd-Aelod, Jack Sargeant, dros y ddau beth hynny. Mae'r ddau bolisi wedi'u treialu mewn gwledydd eraill a'u nod yw rhoi mwy o ymreolaeth i bobl, amser gydag anwyliaid, a gwell lles meddyliol a chorfforol, ynghyd â buddion economaidd i bawb. A bellach, yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i dreialu dwy flynedd o incwm sylfaenol cyffredinol mewn ardaloedd trefol a gwledig ledled Cymru, gyda llawer o awdurdodau lleol, fel Rhondda Cynon Taf—nid fy un i, ond gwn eu bod wedi—yn mynegi diddordeb mewn cynnal y cynllun peilot. Ac yn ddiweddar hefyd, cawsom ddadl fawr ar yr wythnos waith pedwar diwrnod, ac mae'r Dirprwy Weinidog, Hannah Blythyn, wedi ymrwymo i gadw llygad ar y treialon sy'n mynd rhagddynt ar hyn o bryd yng Ngwlad yr Iâ a'r Alban.
Felly, o ran gweithredu'r Ddeddf, credaf fod y dystiolaeth yn dangos bod Aelodau'r Senedd wedi craffu'n gyson, yn dryloyw ac yn drylwyr ar gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol ac Archwilydd Cyffredinol Cymru. A hoffwn dalu teyrnged i Aelodau'r bumed Senedd a'r rheini ar y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus. Gyda fy nghyd-Aelodau o'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol sydd newydd ei ffurfio, dan gadeiryddiaeth Jenny Rathbone, edrychaf ymlaen at barhau'r gwaith hwn i sicrhau bod Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn cyflawni'r holl bethau y bwriadwyd iddi eu cyflawni, yn benodol, argymhellion 3, 4 ac 11, sy'n ymwneud â chryfhau'r berthynas rhwng comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol a chyrff cyhoeddus Cymru, yn ogystal â sicrhau bod y pum ffordd o weithio wedi'u hymgorffori yn eu cynlluniau ar gyfer adfer yn sgil y pandemig COVID-19, fel nad yw'r cynnydd a wnaed yn yr ymateb uniongyrchol i'r pandemig yn cael eu colli a'u bod yn newid eu ffocws o'r dydd i ddydd i atal a'r tymor hir.
Felly, i gloi, mae llawer wedi'i wneud mewn cyfnod byr iawn o amser mewn gwirionedd ac yng nghanol pandemig byd-eang hefyd, ond mae llawer mwy y gellir ei wneud o hyd, ac rwy'n croesawu ymrwymiad parhaus Llywodraeth Cymru i ddangos nad yw gweithredu agenda llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn ôl-ystyriaeth a'i bod yn cael ei defnyddio i herio, cwestiynu a gwella ei ffyrdd presennol o weithio, fel y gellir ystyried dewisiadau mwy cynaliadwy bob amser.
Galwaf ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, Jane Hutt.
I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, and I'd like to start by thanking the Public Accounts and Public Administration Committee and the Equality and Social Justice Committee for their joint work in bringing forward this debate. The essential role that this Senedd, the Welsh Parliament, has in the well-being of future generations framework is one of the key features of the Welsh approach to sustainable development, and I do welcome the focus of the debate being on scrutiny of implementation. If we look across the world, parliaments are playing a key role in scrutinising action on the sustainable development agenda, but of course, we have a unique opportunity to debate this in light of our well-being of future generations legislation, which reached its five-year milestone last year. And the Future Generations Commissioner for Wales herself has reminded us that Wales is the only country to legislate in this way, using a long-term approach to look at root causes of problems in a law that's admired globally.
So, the Act, we believe—and I think it's been expressed today in this Chamber—is permeating and driving continuous improvement in how Government and public bodies work, so that future generations can expect a better quality of life on a healthy planet. The debate gives me the opportunity to show how the key duties in the Act have been implemented and recognise the efforts by all in making it work. So, public bodies have set their well-being objectives, published well-being statements about their contribution to the goals, and they are reporting each year on what they're doing. Public services boards have been established and assessments of local well-being have been completed; local well-being plans are in place and progress on them is being reported annually.
But I would like to respond to and thank Jenny Rathbone, the Chair of the Equality and Social Justice Committee, for her particular point and question about public services boards, because they are an essential part of localising Wales's well-being goals and they bring key partners together in partnership, and they do steer places on a more sustainable path and they are approaching their work differently, as you say, Jenny. They're becoming more targeted in focusing their efforts, they're identifying areas where collective action can have the biggest impact. And there is excellent work being done by PSBs in response to the recovery, such as Monmouthshire—and I'm sure Peter Fox is aware of that, as the former leader; the PSBs' collaborative project on active citizenship; and also the Cwm Taf work on adverse childhood experiences as well. So, PSBs have an important role and they've been galvanised, in fact, in terms of responding to the recovery of communities following COVID-19. This isn't additional work for PSBs; it's actually a continuation of their core work in improving the well-being of their areas.
And I think also, I would like to thank Natasha Asghar for her contribution today as well, and just reassure her that, in terms of funding cycles, it's been our aspiration, of course, to provide longer term budgets when possible. We haven't had that time frame available to us in terms of our own budget settlements, so we now have the certainty that we have in terms of three-year spending plans as part of the UK spending review delivering those multi-year settlements. We can't rule out the risk in terms of future prospects, but it does mean that we have the chance now to ensure that there is that funding cycle surety that is going to be with us with the spending review.
Just looking at some of the ways in which, as I said, the Act is being implemented: those community and town councils caught by the Act are taking steps towards their local well-being objectives. Because implementation of the Act is now about delivery, and this means public bodies delivering their well-being objectives, public services boards delivering their well-being plans, community and town councils taking action, but is also about getting better in the way that bodies act in accordance with the sustainable development principle, and ensuring that those five ways of working are working.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus a'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol am eu gwaith ar y cyd yn cyflwyno'r ddadl hon. Mae'r rôl hanfodol sydd gan y Senedd hon, Senedd Cymru, yn fframwaith llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn un o nodweddion allweddol ymagwedd Cymru tuag at ddatblygu cynaliadwy, ac rwy'n croesawu'r ffaith bod ffocws y ddadl ar graffu ar weithredu. Os edrychwn ar wledydd eraill ledled y byd, mae seneddau'n chwarae rhan allweddol wrth graffu ar weithredu'r agenda datblygu cynaliadwy, ond wrth gwrs, mae gennym gyfle unigryw i drafod hyn yng ngoleuni ein Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, a gyrhaeddodd ei charreg filltir bum mlynedd y llynedd. Ac mae Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru wedi ein hatgoffa mai Cymru yw'r unig wlad i ddeddfu yn y ffordd hon, gan ddefnyddio dull hirdymor o edrych ar achosion sylfaenol problemau mewn deddf sy'n destun edmygedd ledled y byd.
Felly, credwn fod y Ddeddf—a chredaf fod hyn wedi'i fynegi yn y Siambr hon heddiw—yn treiddio ac yn hybu gwelliant parhaus yn y ffordd y mae'r Llywodraeth a chyrff cyhoeddus yn gweithio, fel y gall cenedlaethau'r dyfodol ddisgwyl gwell ansawdd bywyd ar blaned iach. Mae'r ddadl yn rhoi cyfle imi ddangos sut y mae'r dyletswyddau allweddol yn y Ddeddf wedi'u gweithredu a chydnabod ymdrechion pawb wrth wneud iddi weithio. Felly, mae cyrff cyhoeddus wedi nodi eu hamcanion llesiant, wedi cyhoeddi datganiadau llesiant ynglŷn â'u cyfraniad at y nodau, ac maent yn adrodd bob blwyddyn ar yr hyn y maent yn ei wneud. Mae byrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi'u sefydlu ac mae asesiadau o lesiant lleol wedi'u cwblhau; mae cynlluniau llesiant lleol ar waith ac adroddir ar eu cynnydd yn flynyddol.
Ond hoffwn ymateb i Jenny Rathbone, Cadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, a diolch iddi am ei phwynt a'i chwestiwn penodol am fyrddau gwasanaethau cyhoeddus, gan eu bod yn rhan hanfodol o'r gwaith o leoleiddio nodau llesiant Cymru a dônt â phartneriaid allweddol ynghyd mewn partneriaeth, ac maent yn llywio lleoedd ar lwybr mwy cynaliadwy ac mae ganddynt ymagwedd wahanol at eu gwaith, fel y dywedwch, Jenny. Maent yn targedu eu hymdrechion yn well, maent yn nodi meysydd lle gall gweithredu ar y cyd gael yr effaith fwyaf. Ac mae'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn gwneud gwaith rhagorol wrth ymateb i'r adferiad, fel sir Fynwy—ac rwy'n siŵr fod Peter Fox yn ymwybodol o hynny, fel y cyn arweinydd; prosiect cydweithredol y byrddau gwasanaethau cyhoeddus ar ddinasyddiaeth weithgar; yn ogystal â gwaith Cwm Taf ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod hefyd. Felly, mae gan fyrddau gwasanaethau cyhoeddus rôl bwysig, ac maent wedi cael eu symbylu, mewn gwirionedd, o ran ymateb i adferiad cymunedau yn dilyn COVID-19. Nid gwaith ychwanegol ar gyfer byrddau gwasanaethau cyhoeddus yw hyn; mae'n barhad o'u gwaith craidd i wella llesiant eu hardaloedd.
A hoffwn ddiolch i Natasha Asghar am ei chyfraniad heddiw hefyd, a rhoi sicrwydd iddi, mewn perthynas â chylchoedd cyllido, mai ein dyhead ni, wrth gwrs, yw darparu cyllidebau mwy hirdymor pan fo hynny'n bosibl. Nid yw'r amserlen honno wedi bod ar gael i ni ar gyfer ein setliadau cyllidebol ein hunain, felly mae gennym sicrwydd bellach y bydd cynlluniau gwariant tair blynedd ym rhan o adolygiad o wariant y DU yn darparu'r setliadau aml-flwyddyn hynny. Ni allwn ddiystyru'r risg mewn perthynas â rhagolygon ar gyfer y dyfodol, ond mae'n golygu bod gennym gyfle yn awr i sicrhau y bydd gennym sicrwydd o gylch cyllido gyda'r adolygiad o wariant.
I edrych ar rai o'r ffyrdd y mae'r Ddeddf yn cael ei gweithredu, fel y dywedais: mae'r cynghorau tref a chymuned y mae'r Ddeddf yn berthnasol iddynt yn cymryd camau tuag at eu hamcanion llesiant lleol. Oherwydd mae gweithredu'r Ddeddf yn ymwneud bellach â chyflawni, a golyga hyn fod cyrff cyhoeddus yn cyflawni eu hamcanion llesiant, byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn cyflawni eu cynlluniau llesiant, cynghorau tref a chymuned yn gweithredu, ond mae'n ymwneud hefyd â gwelliannau yn y ffordd y mae cyrff yn gweithredu yn unol ag egwyddor datblygu cynaliadwy, a sicrhau bod y pum ffordd o weithio yn gweithio.
I do recognise what the Chair, Mark Isherwood, has said in terms of the five ways—that we need that cultural shift. When people grasp the five ways of working, it actually helps them with their planning and decision making. We are, rightly, today debating the extent to which the sustainable development principle is being applied, whether objectives are being delivered, and what the Act asks. That's what the Act is asking of us, and what the auditor and commissioner are reporting on. But we know this isn't straightforward in terms of the path to well-being goals. They are drivers, and there are drivers that are out of our control, and we need to be resilient to them. But also we need innovation and different choices to be considered in terms of making progress.
The strength of the Act is its focus on ways of working that enable much more sustainable choices to be identified. There will be the views, of course, including those on the commission, on whether decisions by public bodies or Government should be different. Of course, there are improvements to be made. I recognise obviously from Peredur Griffiths's contribution that there have been questions about, 'Is it strong enough? Do we need post-legislative reviews of it?' Obviously, we want to keep that position under review, but we don't want to divert efforts at this stage from the progress that's been made with the well-being of future generations legislation. We think that we are on a path to progress, which is very important, but as I said, we keep the position under review. But we are committed to a review of the public bodies subject to the Act, and I think that's going to be important, and that will allow us to review this part of the legislation and address the recommendations from the former Public Accounts Committee.
So, just in terms of my concluding remarks, we need to improve awareness of the legislation. We have our stakeholder forum, which is now being set up, the national stakeholder forum, and they'll be discussing this later this week. I'm looking forward to hearing their views. But what is emerging in our favour is that there are organisations and groups who don't have to comply at this stage, but are volunteering to comply. Transport for Wales is developing a sustainable development plan shaped by the future generations approach, detailing how they're looking to the future, joining up railroad and active travel. The Football Association of Wales earlier this month committed to creating a sustainability strategy fully aligned with our well-being of future generations legislation. Community groups like Bronllys Well-being Park in Brecon are shaping their vision for their local park in terms of a well-being of current and future generations approach. That's crucial.
So, I think we are in a position where we are promoting the importance of legislation for the future. I'm so grateful to Sarah Murphy for her contribution today, because I think it does inspire people when they say, 'We are looking to the well-being of future generations.' The UK Parliament, Lord John Bird and Simon Fell MP co-sponsoring a well-being of future generations Bill through the UK Parliament, modelled on our legislation. Scotland, they're committed to future generations legislation. And further afield we have the United Nations making substantial commitments to bring in a future generations approach into the UN system, committing to a special envoy for future generations, future reports and events.
So, that's what leadership on this agenda looks like: influencing, inspiring, improving Wales, leading the way at the forefront of the agenda. So, the reports we are being asked to note today are a critical part of the learning journey. We're shaping our action now. They'll shape the journey over the next five years, and of course we'll shortly be publishing our national milestones and an update on our well-being indicator framework.
So, Deputy Llywydd, I'm in my few final remarks. Can I just say how I thank the Public Accounts and Public Administration Committee for their engagement, and look forward to working with the Equality and Social Justice Committee to accelerate action? I do believe that we can be proud of the shift towards a well-being of future generations approach in everything we do, and I wholeheartedly welcome this debate. Diolch.
Rwy'n cydnabod yr hyn y mae'r Cadeirydd, Mark Isherwood, wedi'i ddweud am y pum ffordd—fod angen y newid diwylliannol hwnnw arnom. Pan fydd pobl yn deall y pum ffordd o weithio, mae hynny'n eu helpu i gynllunio a gwneud penderfyniadau. Rydym yn trafod heddiw, yn gwbl gywir, i ba raddau y mae egwyddor datblygu cynaliadwy yn cael ei chymhwyso, a yw'r amcanion yn cael eu cyflawni, a'r hyn y mae'r Ddeddf yn ei ofyn. Dyna mae'r Ddeddf yn gofyn i ni ei wneud, a dyna mae'r archwilydd a'r comisiynydd yn adrodd arno. Ond gwyddom nad yw hyn yn syml o ran y llwybr at nodau llesiant. Ysgogiadau ydynt, ac mae rhai ysgogiadau y tu hwnt i'n rheolaeth, ac mae angen inni allu dygymod â hwy. Ond hefyd, mae angen i arloesi a gwahanol ddewisiadau gael eu hystyried ar gyfer gwneud cynnydd.
Cryfder y Ddeddf yw ei ffocws ar ffyrdd o weithio sy'n galluogi i ddewisiadau llawer mwy cynaliadwy gael eu nodi. Bydd yna safbwyntiau, wrth gwrs, gan gynnwys y rhai ar y comisiwn, ynglŷn ag a ddylai penderfyniadau gan gyrff cyhoeddus neu'r Llywodraeth fod yn wahanol. Wrth gwrs, mae gwelliannau i'w gwneud. Rwy'n cydnabod, yn amlwg, o gyfraniad Peredur Griffiths, y cwestiynau a gafwyd ynghylch, 'A yw'n ddigon cryf? A oes angen adolygiadau ôl-ddeddfu ar y Ddeddf?' Yn amlwg, rydym am barhau i adolygu'r sefyllfa honno, ond nid ydym am ddargyfeirio ymdrechion ar hyn o bryd oddi wrth y cynnydd a wnaed gyda Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Credwn ein bod ar y llwybr tuag at gynnydd, sy'n bwysig iawn, ond fel y dywedais, rydym yn adolygu'r sefyllfa. Ond rydym wedi ymrwymo i adolygu'r cyrff cyhoeddus y mae'r Ddeddf yn berthnasol iddynt, a chredaf y bydd hynny'n bwysig, a bydd hynny'n caniatáu inni adolygu'r rhan hon o'r ddeddfwriaeth a mynd i'r afael ag argymhellion y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus blaenorol.
Felly, ar gyfer fy sylwadau clo, mae angen inni wella ymwybyddiaeth o'r ddeddfwriaeth. Mae gennym ein fforwm rhanddeiliaid, sy'n cael eu sefydlu ar hyn o bryd, y fforwm rhanddeiliaid cenedlaethol, a byddant yn trafod hyn yn nes ymlaen yr wythnos hon. Rwy'n edrych ymlaen at glywed eu barn. Ond yr hyn sy'n dod i'r amlwg o'n plaid yw bod rhai mudiadau a grwpiau nad oes yn rhaid iddynt gydymffurfio ar hyn o bryd yn gwirfoddoli i gydymffurfio. Mae Trafnidiaeth Cymru yn datblygu cynllun datblygu cynaliadwy wedi'i lunio gan ddull cenedlaethau'r dyfodol o weithredu, gan fanylu ar sut y maent yn edrych tua'r dyfodol, drwy gydgysylltu rheilffyrdd a theithio llesol. Yn gynharach y mis hwn, ymrwymodd Cymdeithas Bêl-droed Cymru i greu strategaeth gynaliadwyedd sydd wedi'i halinio'n llawn â'n Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Mae grwpiau cymunedol fel Parc Llesiant Bronllys yn Aberhonddu yn llunio eu gweledigaeth ar gyfer eu parc lleol ar ddull llesiant cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol. Mae hynny'n hollbwysig.
Felly, credaf ein bod mewn sefyllfa lle rydym yn hyrwyddo pwysigrwydd deddfwriaeth ar gyfer y dyfodol. Rwyf mor ddiolchgar i Sarah Murphy am ei chyfraniad heddiw, gan y credaf fod clywed rhywun yn dweud, 'Rydym yn ystyried llesiant cenedlaethau'r dyfodol' yn ysbrydoli pobl. Mae Senedd y DU, yr Arglwydd John Bird a Simon Fell AS yn cyd-noddi Bil llesiant cenedlaethau'r dyfodol drwy Senedd y DU, sydd wedi'i fodelu ar ein deddfwriaeth ni. Mae'r Alban wedi ymrwymo i ddeddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol. Ac ymhellach i ffwrdd, mae gennym y Cenhedloedd Unedig yn gwneud ymrwymiadau sylweddol i gyflwyno dull cenedlaethau'r dyfodol i system y Cenhedloedd Unedig, gan ymrwymo i gennad arbennig ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, digwyddiadau ac adroddiadau'r dyfodol.
Felly, dyna sut y mae arweinyddiaeth ar yr agenda hon yn edrych: dylanwadu, ysbrydoli, gwella Cymru, arwain y ffordd ar flaen yr agenda. Felly, mae'r adroddiadau y gofynnir i ni eu nodi heddiw yn rhan hanfodol o'r daith ddysgu. Rydym yn llunio ein gweithredoedd yn awr. Byddant yn llunio'r daith dros y pum mlynedd nesaf, ac wrth gwrs, byddwn yn cyhoeddi ein cerrig milltir cenedlaethol cyn bo hir a diweddariad ein fframwaith dangosyddion llesiant.
Felly, Ddirprwy Lywydd, rwy'n agosáu at y diwedd. A gaf fi ddiolch i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus am eu hymwneud â hyn, a dweud fy mod yn edrych ymlaen at weithio gyda'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol i gyflymu camau gweithredu? Credaf y gallwn fod yn falch o'r newid tuag at fabwysiadu dull o weithredu sy'n ystyriol o lesiant cenedlaethau'r dyfodol ym mhob dim a wnawn, ac rwy'n croesawu'r ddadl hon. Diolch.
Galwaf ar Jenny Rathbone i ymateb i'r ddadl.
I call on Jenny Rathbone to reply to the debate.
Thank you very much. Natasha Asghar, I think, made some very succinct points that were really helpful, which the Minister has picked up. I don't think the public is ever going to be particularly aware of the Act. People are not going to read the Act, but they do need to know about the principles underpinning all the public bodies who are named in the Act. I don't think that we can be blaming the Act for public bodies who haven't sufficiently engaged with the citizens that are affected by a particular measure. I think it's good to hear that the Minister has given some reassurances about increased flexibilities on how funding can be spent, and to give public bodies longer term funding so that they can meet that objective, rather than always having to have yearly cycles.
Shorter reports, absolutely. I think that point's been made. This tome, it has got lots of stuff in it, but few people will have read it from cover to cover. But I think the future generations commissioner has heard us on that, and she produced a really, really succinct report very recently on how we approach retrofitting, which is a really challenging subject. It's full of facts and figures, and it's only about 16 pages long. So, well done. It's going to be a really useful tool for working out how we approach that really important matter.
Peredur, obviously glass half full as far as you're concerned. You think that the Act should have been the gift that communities need to ensure that they feel more consulted and more involved in decisions that affect their lives. Obviously, involving citizens cannot be a tick-box exercise, but I do think that the Act does actually give them more clout than you give it credit for. It was never intended to be a mechanism by which we would hold up change, because no change is absolutely not an option. It is about ensuring, though, that we've got the right change and that all the stakeholders are involved in having their say on that change, and ensuring that public bodies who are tasked with that particular thing are actually making the right decisions within the framework of the Act. I hesitate to disagree with the venerable judge that the Act is not fit for purpose, but the Act cannot rectify the shortcomings of public bodies. It's public bodies themselves who have to address that.
We need to have a can-do attitude to this, and I'd like to quote the chief executive of Natural Resources Wales, who told the committee it's no use moaning about funding,
'moaning about funding is not going to help anybody. We're in a really difficult situation and we have to make the best of what we've got.'
Absolutely. We all need to do that. And so, we really do need to, I think, use the tools that the Act provides us to find the path forward in the difficult situation we all face. It was great to hear Sarah Murphy having the approach to the Act that I hope will be very, very useful in the way that the Equality and Social Justice Committee does its work.
So, Jane Hutt is absolutely right to praise the role of Sophie Howe, who's been really successful in showcasing the importance of the Act, both with the House of Lords and the United Nations. Clearly, PSBs must have a role in bringing people together, and the work that you mentioned about active citizenship in Monmouthshire and adverse childhood experiences in Cwm Taf. We seriously need to look at all the things that we have to do in the context of the Act. There's so much richness in the Act, and we need to come back to this regularly as a way of ensuring that we are meeting the demands of the Act in everything we do.
Diolch yn fawr iawn. Credaf i Natasha Asghar wneud rhai pwyntiau cryno a defnyddiol iawn, ac fe'u nodwyd gan y Gweinidog. Ni chredaf y bydd y cyhoedd byth yn arbennig o ymwybodol o'r Ddeddf. Nid yw pobl yn mynd i ddarllen y Ddeddf, ond mae angen iddynt wybod am yr egwyddorion sy'n sail i'r holl gyrff cyhoeddus a enwir yn y Ddeddf. Ni chredaf y gallwn feio'r Ddeddf am nad yw rhai cyrff cyhoeddus wedi ymgysylltu'n ddigonol â'r dinasyddion y mae mesur penodol yn effeithio arnynt. Credaf ei bod yn dda clywed bod y Gweinidog wedi rhoi rhywfaint o sicrwydd ynghylch hyblygrwydd cynyddol i'r modd y gellir gwario cyllid, a rhoi cyllid mwy hirdymor i gyrff cyhoeddus fel y gallant gyflawni'r amcan hwnnw, yn hytrach na gorfod cael cylchoedd blynyddol bob amser.
Adroddiadau byrrach, yn sicr. Credaf fod y pwynt hwnnw wedi'i wneud. Mae llawer o bethau yn y gyfrol hon, ond ychydig o bobl a fydd wedi'i darllen o glawr i glawr. Ond credaf fod comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wedi ein clywed ar hynny, a chynhyrchodd adroddiad cryno iawn yn ddiweddar ar sut y dylem fynd ati i ôl-osod, sy'n bwnc gwirioneddol heriol. Mae'n llawn ffeithiau a ffigurau, ac nid yw ond oddeutu 16 tudalen o hyd. Felly, da iawn. Mae'n mynd i fod yn offeryn defnyddiol iawn ar gyfer canfod sut rydym yn ymdrin â'r mater gwirioneddol bwysig hwnnw.
Peredur, yn amlwg, mae'r gwydr yn amlwg yn hanner llawn yn eich achos chi. Rydych yn credu y dylai'r Ddeddf fod wedi bod yn rhodd sydd ei hangen ar gymunedau er mwyn sicrhau eu bod yn teimlo eu bod yn rhan o'r ymgynghori ac yn cael eu cynnwys i raddau mwy yn y penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau. Yn amlwg, ni all cynnwys dinasyddion fod yn ymarfer ticio blychau, ond credaf fod y Ddeddf yn rhoi mwy o rym iddynt nag y byddech yn ei gydnabod. Nid y bwriad oedd iddi fod yn fecanwaith er mwyn atal newid, gan nad yw peidio â newid yn opsiwn o gwbl. Mae'n ymwneud â sicrhau, fodd bynnag, ein bod yn gwneud y newid cywir a bod yr holl randdeiliaid yn cael dweud eu barn ar y newid hwnnw, a sicrhau bod cyrff cyhoeddus sy'n gorfod gwneud y peth penodol hwnnw yn gwneud y penderfyniadau cywir o fewn fframwaith y Ddeddf. Rwy'n petruso rhag anghytuno gyda'r barnwr hybarch nad yw'r Ddeddf yn addas at y diben, ond ni all y Ddeddf unioni diffygion cyrff cyhoeddus. Y cyrff cyhoeddus eu hunain sy'n gorfod mynd i'r afael â hynny.
Mae angen inni gael agwedd gadarnhaol tuag at hyn, a hoffwn ddyfynnu prif weithredwr Cyfoeth Naturiol Cymru, a ddywedodd wrth y pwyllgor nad oes diben cwyno am gyllid,
'nid yw cwyno am gyllid yn mynd i helpu unrhyw un. Rydym mewn sefyllfa anodd iawn ac mae'n rhaid inni wneud y gorau o'r hyn sydd gennym.'
Yn sicr. Mae angen i bob un ohonom wneud hynny. Ac felly, credaf fod gwir angen inni ddefnyddio'r offer y mae'r Ddeddf yn eu darparu i ni er mwyn dod o hyd i'r ffordd ymlaen yn y sefyllfa anodd y mae pob un ohonom yn ei hwynebu. Roedd yn wych clywed agwedd Sarah Murphy at y Ddeddf, ac rwy'n gobeithio y bydd yr agwedd honno'n ddefnyddiol iawn yn y ffordd y mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn gwneud ei waith.
Felly, mae Jane Hutt yn llygad ei lle yn canmol rôl Sophie Howe, sydd wedi llwyddo o ddifrif i arddangos pwysigrwydd y Ddeddf, gyda Thŷ'r Arglwyddi a'r Cenhedloedd Unedig. Yn amlwg, mae'n rhaid i fyrddau gwasanaethau cyhoeddus chwarae rôl yn dod â phobl at ei gilydd, a'r gwaith y sonioch chi amdano ar ddinasyddiaeth weithgar yn sir Fynwy a phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod yng Nghwm Taf. Mae gwir angen inni edrych ar yr holl bethau y mae'n rhaid inni eu gwneud yng nghyd-destun y Ddeddf. Mae cymaint o gyfoeth yn y Ddeddf, ac mae angen inni ddychwelyd at hyn yn rheolaidd fel ffordd o sicrhau ein bod yn bodloni gofynion y Ddeddf ym mhopeth a wnawn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? There is no objection. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths.
Yr eitem nesaf heddiw yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar reoleiddio canolfannau achub ac ailgartrefu anifeiliaid. Galwaf ar Samuel Kurtz i wneud y cynnig.
The next item today is the Welsh Conservatives debate on the regulation of animal rescue and rehoming centres. I call on Samuel Kurtz to move the motion.
Cynnig NDM7840 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn credu bod anifail anwes am oes, nid ar gyfer y Nadolig neu achlysur arbennig yn unig.
2. Yn nodi bod nifer anhysbys o ganolfannau achub ac ailgartrefu anifeiliaid yng Nghymru.
3. Yn nodi ymhellach Gynllun Lles Anifeiliaid Cymru 2021-26 Llywodraeth Cymru.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud diwygiadau i Reoliadau Lles Anifeiliaid (Trwyddedu Gweithgareddau sy'n ymwneud ag Anifeiliaid) (Cymru) 2021 i:
a) cyflwyno rheoliadau ar gyfer canolfannau achub ac ailgartrefu a llochesau yng Nghymru, gan gynnwys y rhai sy'n gweithredu ar-lein, erbyn 2023;
b) ei gwneud yn ofynnol i unrhyw unigolyn sy'n ailgartrefu mwy na thri anifail dros gyfnod o 12 mis ddatgan eu gweithgareddau a chael trwydded gan eu hawdurdod lleol;
c) sicrhau isafswm hyfforddiant, staffio a safonau amgylcheddol i bob canolfan eu bodloni er mwyn sicrhau lles anifeiliaid yn eu gofal.
Motion NDM7840 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Believes that a pet is for life, not just for Christmas or a special occasion.
2. Notes that there are an unknown number of animal rescue and rehoming centres in Wales.
3. Further notes the Welsh Government’s Animal Welfare Plan for Wales 2021-26.
4. Calls on the Welsh Government to make amendments to the Animal Welfare (Licensing of Activities Involving Animals) (Wales) Regulations 2021 to:
a) introduce regulations for rescue and rehoming centres and sanctuaries in Wales, including those operating online, by 2023;
b) require any individual rehoming more than three animals over a 12-month period to declare their activities and obtain a licence from their local authority;
c) ensure minimum training, staffing and environmental standards for all centres to meet to ensure the welfare of animals in their care.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the motion in the name of Darren Millar and it gives me great pleasure to do so, as Wales is a nation of animal lovers.
Due to the pandemic, many of us have spent more time at home than usual. For me, I had man's best friend in my lockdown bubble—my trusted yet yappy Jack Russell Terrier, Cadi. The challenges of the last 18 months were made easier by having those walks along the coast with Cadi, and I know countless other people and families welcomed new furry additions into their homes throughout the pandemic. Just as we see every Christmas, there was a sharp surge in the number of households that purchased a lockdown puppy or quarantine cat. It is estimated by the Pet Food Manufacturers Association that a total of 3.2 million households in the UK have acquired a pet since the start of the pandemic.
However, as the novelty of owning a canine companion or feline friend wore off, a worrying number of owners realised the commitment that comes with providing a pet with their forever home. And so, it fell on Wales's animal rescue and rehoming centres to provide a haven to those pets whose owners couldn't or wouldn't look after them any longer. Whilst many owners were sensible in contacting their local rehoming centres, there were some truly horrific instances whereby owners were dumping their once-beloved pets on the sides of quiet country lanes, in the hope that their misjudged lockdown purchases could be easily forgotten and erased.
Unfortunately, this was not an uncommon occurrence. Up and down Wales, there are rescue centres and sanctuaries that have now reached a crisis point. RSPCA Cymru highlight that the 998 cases of pet abandonment that have occurred in the first 10 months of this year have already surpassed the total amount for the whole of 2020. This demonstrates the increasing pressures on centres that are struggling to meet the demand. Not only does today's motion highlight the important work of these centres, but it also calls on the Welsh Government to strengthen existing animal welfare regulations to address these situations. It also recognises the growing pressures placed on the animal sanctuaries and rehoming centres across Wales and seeks to safeguard the welfare of those animals in their care.
I would certainly like to take this opportunity to broadly welcome the Minister's latest animal welfare plan for Wales 2021-26. However, and as this motion explains, we share the sector's view that this plan does not go far enough in its attempts to safeguard the welfare of animals in Wales. In the 15 years that this place has had the relevant powers, successive Welsh Labour Governments have failed to deliver on a clear strategy that addresses the root causes of today's animal welfare problems. This motion seeks to reinforce the animal welfare sector's calls to regulate Wales's currently unknown number of animal rescue and rehoming centres and sanctuaries, but it places a specific focus on those that operate online. However, we also seek to implement a strict timeline in which this can be achieved.
Like many in this sector, these benches were incredibly disappointed with the Welsh Government's lack of urgency on this matter. And as a result, we have fallen behind our Scottish and English counterparts. That is why our motion commits this Government to a regulatory introduction by 2023. Any delay in regulating rescue and rehoming activity risks compromising the welfare of all household pets. But not just this. Further delay risks those loopholes in current dog breeding and pet sales legislation from being further exploited by those wishing to make a quick profit from the inhumane sale of animals.
And lastly, and arguably most importantly, this motion places a statutory duty on all rehoming centres to meet minimum training, staffing and environmental standards. We need to ensure that those who care for abandoned animals have the necessary knowledge, support and assistance to do so. But it also ensures that animals in their care are safeguarded against those who may wish, with the best intentions, to offer sanctuary, but unfortunately cannot give the standard of care and attention that these animals deserve or require. The very last thing that we wish to see here in Wales is our own Tiger King-style animal sanctuary. This motion welcomes the broad themes of the Welsh Government's five-year animal welfare plan, but it also goes beyond what is currently proposed, and, by working with the animal welfare sector, improves the standards of service that can be offered.
Dirprwy Lywydd, the very first event that I sponsored in this Senedd was for the Companion Animal Welfare Group Wales, which is being expertly chaired by former Member Bethan Sayed. I was delighted to see such a strong cross-party representation from all benches at the event, highlighting the political will to strengthen this area of Welsh law. This motion has been crafted in unison with the Companion Animal Welfare Group and a whole range of key industry stakeholders. So, let us be the voice for the voiceless and vote to improve animal welfare here in Wales. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cyflwyno'r cynnig yn enw Darren Millar ac mae'n bleser mawr gennyf wneud hynny, gan fod Cymru'n genedl o bobl sy'n dwli ar anifeiliaid.
Oherwydd y pandemig, mae llawer ohonom wedi treulio mwy o amser nag arfer gartref. I mi, roedd gennyf ffrind gorau dyn yn fy swigen dros y cyfyngiadau symud—fy naeargi Jack Russell, Cadi, sy'n ffyddlon, er yn gyfarthlyd. Gwnaed heriau'r 18 mis diwethaf yn haws drwy fynd am dro ar hyd yr arfordir gyda Cadi, a gwn fod pobl a theuluoedd eraill dirifedi wedi croesawu ychwanegiadau newydd blewog i'w cartrefi yn ystod y pandemig. Yn union fel y gwelwn bob Nadolig, cafwyd ymchwydd amlwg yn nifer yr aelwydydd a brynodd gi bach neu gath yn ystod y cyfyngiadau symud. Amcangyfrifir gan y Gymdeithas Gweithgynhyrchwyr Bwyd Anifeiliaid Anwes fod cyfanswm o 3.2 miliwn o aelwydydd yn y DU wedi cael anifail anwes ers dechrau'r pandemig.
Fodd bynnag, wrth i newyddwch bod yn berchen ar gyfaill o deulu'r cŵn neu'r cathod bylu, sylweddolodd nifer bryderus o berchnogion cymaint o ymrwymiad sydd ynghlwm wrth ddarparu cartref am byth i anifail anwes. Ac felly, gorfodwyd canolfannau achub ac ailgartrefu anifeiliaid Cymru i ddarparu lloches i'r anifeiliaid anwes na allai neu na fyddai eu perchnogion yn gofalu amdanynt mwyach. Er bod llawer o berchnogion yn mynd ati'n synhwyrol i gysylltu â'u canolfannau ailgartrefu lleol, roedd rhai achosion gwirioneddol erchyll lle roedd perchnogion yn cael gwared ar eu hanifeiliaid anwes ar ymyl lonydd gwledig tawel, yn y gobaith y gellid anghofio a dileu eu pryniannau yn ystod y cyfyngiadau symud.
Yn anffodus, nid oedd y rhain yn ddigwyddiadau anghyffredin. Ar hyd a lled Cymru, mae canolfannau achub a llochesau bellach wedi cyrraedd pwynt argyfwng. Mae RSPCA Cymru yn tynnu sylw at y ffaith bod y 998 o achosion o adael anifeiliaid anwes a ddigwyddodd yn ystod 10 mis cyntaf y flwyddyn hon eisoes yn uwch na'r cyfanswm ar gyfer 2020. Mae hyn yn dangos y pwysau cynyddol ar ganolfannau sy'n ei chael hi'n anodd ateb y galw. Mae'r cynnig heddiw yn tynnu sylw at waith pwysig y canolfannau hyn, ac mae hefyd yn galw ar Lywodraeth Cymru i gryfhau'r rheoliadau lles anifeiliaid presennol i fynd i'r afael â'r sefyllfaoedd hyn. Mae hefyd yn cydnabod y pwysau cynyddol a osodir ar y llochesau anifeiliaid a'r canolfannau ailgartrefu ledled Cymru ac mae'n ceisio diogelu lles yr anifeiliaid sydd yn eu gofal.
Yn sicr, hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i groesawu, at ei gilydd, gynllun lles anifeiliaid diweddaraf y Gweinidog ar gyfer 2021-26. Fodd bynnag, ac fel yr esbonia'r cynnig hwn, rydym yn rhannu barn y sector nad yw'r cynllun hwn yn mynd yn ddigon pell yn ei ymdrechion i ddiogelu lles anifeiliaid yng Nghymru. Yn y 15 mlynedd ers i'r lle hwn gael y pwerau perthnasol, mae Llywodraethau Llafur Cymru olynol wedi methu cyflawni strategaeth glir sy'n mynd i'r afael ag achosion sylfaenol problemau lles anifeiliaid heddiw. Mae'r cynnig hwn yn galw am atgyfnerthu galwadau'r sector lles anifeiliaid i reoleiddio'r nifer anhysbys ar hyn o bryd yng Nghymru o ganolfannau achub ac ailgartrefu anifeiliaid a llochesau, ond mae'n gosod ffocws penodol ar y rhai sy'n gweithredu ar-lein. Fodd bynnag, rydym hefyd yn ceisio gweithredu llinell amser bendant ar gyfer cyflawni hyn.
Fel llawer yn y sector hwn, roedd y meinciau hyn yn hynod siomedig ynglŷn â diffyg brys Llywodraeth Cymru ar y mater hwn. Ac o ganlyniad, rydym ar ei hôl hi o gymharu â'n cymheiriaid yn yr Alban a Lloegr. Dyna pam y mae ein cynnig yn galw ar y Llywodraeth hon i gyflwyno rheoliadau erbyn 2023. Mae unrhyw oedi cyn rheoleiddio gweithgarwch achub ac ailgartrefu yn peryglu lles pob anifail anwes. Ond nid yn unig hynny. Mae oedi pellach yn creu risg o gamfanteisio pellach ar y bylchau yn y ddeddfwriaeth bresennol ar fridio cŵn a gwerthiannau anifeiliaid anwes gan y rhai sy'n dymuno gwneud elw cyflym o werthu anifeiliaid mewn ffyrdd sy'n greulon.
Ac yn olaf, ac yn bwysicaf, gellid dadlau, mae'r cynnig hwn yn gosod dyletswydd statudol ar bob canolfan ailgartrefu i fodloni'r safonau hyfforddi, staffio ac amgylcheddol gofynnol. Mae angen inni sicrhau bod y rhai sy'n gofalu am anifeiliaid a adawyd yn cael gwybodaeth, cymorth a chefnogaeth angenrheidiol i allu gwneud hynny. Ond mae hefyd yn sicrhau bod anifeiliaid yn eu gofal yn cael eu diogelu yn erbyn rhai a allai, gyda'r bwriadau gorau, fod eisiau cynnig lloches, ond na allant yn anffodus roi gofal a sylw o'r safon y mae'r anifeiliaid hyn yn eu haeddu neu eu hangen. Y peth olaf un rydym am ei weld yma yng Nghymru yw ein lloches anifeiliaid Tiger King ein hunain. Mae'r cynnig hwn yn croesawu themâu cyffredinol cynllun lles anifeiliaid pum mlynedd Llywodraeth Cymru, ond mae hefyd yn mynd y tu hwnt i'r hyn a argymhellir ar hyn o bryd, a thrwy weithio gyda'r sector lles anifeiliaid, mae'n gwella'r safonau gwasanaeth y gellir eu cynnig.
Ddirprwy Lywydd, y digwyddiad cyntaf i mi ei noddi yn y Senedd hon oedd un ar gyfer Grŵp Lles Anifeiliaid Anwes Cymru, sy'n cael ei gadeirio'n feistrolgar gan y cyn-Aelod, Bethan Sayed. Roeddwn yn falch iawn o weld cynrychiolaeth drawsbleidiol mor gryf o'r holl feinciau yn y digwyddiad, gan dynnu sylw at yr ewyllys wleidyddol i gryfhau'r elfen hon yng nghyfraith Cymru. Mae'r cynnig hwn wedi'i lunio ar y cyd â'r Grŵp Lles Anifeiliaid Anwes ac ystod eang o randdeiliaid allweddol yn y diwydiant. Felly, gadewch inni fod yn llais i'r rhai nad oes ganddynt lais a phleidleisio dros wella lles anifeiliaid yma yng Nghymru. Diolch.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, Lesley Griffiths, i gynnig yn ffurfiol y gwelliant a gyflwynwyd yn ei henw.
I have selected the amendment to the motion. I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales, Lesley Griffiths, to move formally the amendment tabled in her name.
Gwelliant 1—Lesley Griffiths
Dileu pwynt 4 ac ychwanegu pwyntiau newydd:
Yn cydnabod gwaith allweddol arolygwyr lles anifeiliaid yr awdurdodau lleol o ran cynnal safonau uchel ar gyfer lles anifeiliaid.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) cyflwyno rheoliadau ar gyfer sefydliadau lles anifeiliaid yng Nghymru, fel canolfannau achub ac ailgartrefu, gan gynnwys y rhai sy’n gweithredu ar-lein;
b) datblygu trefniadau er mwyn diogelu safonau gofynnol o ran hyfforddiant, staff a’r amgylchedd er mwyn sicrhau lles anifeiliaid mewn sefydliadau lles anifeiliaid;
c) gwella’r cymwysterau ar gyfer arolygwyr lles anifeiliaid er mwyn codi eu statws proffesiynol;
d) cefnogi awdurdodau lleol i atgyfnerthu eu cydnerthedd er mwyn helpu i reoli’r dosbarthiad anghyson o sefydliadau lles anifeiliaid ar draws Cymru;
e) ymgynghori â’r cyhoedd ynghylch sut y dylai unigolion sy’n ailgartrefu anifeiliaid ddatgan eu gweithgareddau o dan drwydded oddi wrth eu hawdurdod lleol.
Amendment 1—Lesley Griffiths
Delete point 4 and add new points:
Recognises the vital work of local authority animal welfare inspectors as fundamental in upholding high animal welfare standards.
Calls on the Welsh Government to:
a) introduce regulation for animal welfare establishments in Wales, such as rescue and rehoming centres and sanctuaries, including those operating online;
b) develop arrangements to safeguard minimum training, staffing and environmental standards to ensure the welfare of animals in animal welfare establishments;
c) improve the qualifications for animal welfare inspectors to raise their professional status;
d) support local authorities to strengthen their resilience to help manage the uneven distribution of animal welfare establishments across Wales;
e) publicly consult on how individuals rehoming animals should declare their activities under licence from their local authority.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
I wanted to say a short word in this debate this afternoon. If I look back over the years that I've served in this place, concerns about some animal shelters and rescue establishments are one thing that I saw in Mid and West Wales, and I see today in Blaenau Gwent. I see people who are genuinely distressed by the things that they have witnessed. I see people who have done their best to support rescue centres but feel that they have been taken advantage of, and centres that simply are cruel. And we need to do something about it.
We have a responsibility, I believe, to act on this matter. Wednesday afternoons are well known in this place for talking. I think that we have talked enough. I was disappointed to see the Government amendment to this motion, which deleted the commitment to legislate and to bring in regulations by 2023. I'm looking to the Minister for a very clear and convincing explanation of why that is. Those of us who campaigned on Lucy's law in the last Senedd were exceptionally frustrated and disappointed with the time that it took the Government to act on this matter, and we do not want to enter this new Senedd with more frustration about the Government's inability to act on these matters. So, I think that we will be looking for very clear explanations for that.
I have seen too much suffering in these establishments to remain silent and to remain unmoved by these matters. So, I hope that we will be able to ensure that we have the law in place—and the law in the right place—to ensure that we do have the regulatory regime that meets the highest possible welfare standards at all times in the future. But, more than that, I believe that we do need then to have the regulatory mechanisms in place to ensure that the law can be properly delivered.
One of the things that I've witnessed in Blaenau Gwent is a local authority that is simply unable to provide the regulation that is needed. Members across the Chamber will know that I believe that the Senedd as a whole lets down people in Wales every time it allows small authorities like Blaenau Gwent to get away with not serving the people of the borough. In these matters, I have seen for long enough the borough being unable—simply without the resource—to deliver effective regulation of these establishments.
So, I hope, Minister, that we will be able to be reassured that we have in place the law. And then I hope that we will be able to be reassured that we will have in place the means of delivering the law. At the moment, I don't believe that, in many parts of Wales, we have either in place. So, certainly looking ahead, across the future in this Senedd, I will want to see not just a regulatory regime, but I will want to see the resources that deliver that regulation wherever it is needed. Thank you.
Roeddwn am ddweud gair byr yn y ddadl hon y prynhawn yma. Os edrychaf yn ôl dros y blynyddoedd y bûm yn gwasanaethu yn y lle hwn, mae pryderon am rai llochesau anifeiliaid a sefydliadau achub yn un peth a welais yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, ac fe'i gwelaf heddiw ym Mlaenau Gwent. Gwelaf bobl sy'n wirioneddol ofidus am y pethau y maent wedi'u gweld. Rwy'n gweld pobl sydd wedi gwneud eu gorau i gefnogi canolfannau achub ond sy'n teimlo bod y rheini wedi manteisio arnynt, a chanolfannau sy'n greulon. Ac mae angen inni wneud rhywbeth yn ei gylch.
Credaf fod gennym gyfrifoldeb i weithredu ar y mater hwn. Mae prynhawniau Mercher yn enwog yn y lle hwn am y siarad. Credaf ein bod wedi siarad digon. Roeddwn yn siomedig o weld gwelliant y Llywodraeth i'r cynnig hwn, a oedd yn dileu'r ymrwymiad i ddeddfu ac i gyflwyno rheoliadau erbyn 2023. Rwy'n gobeithio y caf esboniad clir ac argyhoeddiadol iawn gan y Gweinidog ynglŷn â hynny. Roedd y rheini ohonom a ymgyrchodd ar gyfraith Lucy yn y Senedd ddiwethaf yn eithriadol o rwystredig a siomedig ynglŷn â'r amser a gymerodd i'r Llywodraeth weithredu ar y mater hwn, ac nid ydym am ddechrau'r Senedd newydd hon gyda mwy o rwystredigaeth ynghylch anallu'r Llywodraeth i weithredu ar y materion hyn. Felly, credaf y byddwn yn chwilio am esboniadau clir iawn ynglŷn â hynny.
Rwyf wedi gweld gormod o ddioddefaint yn y sefydliadau hyn i aros yn ddistaw ac i barhau i beidio â chael fy nghyffwrdd gan y materion hyn. Felly, rwy'n gobeithio y gallwn sicrhau bod gennym y gyfraith ar waith—a'r gyfraith yn y lle iawn—i sicrhau bod gennym drefn reoleiddio sy'n bodloni'r safonau lles uchaf posibl bob amser yn y dyfodol. Ond yn fwy na hynny, credaf fod angen inni wedyn gael y mecanweithiau rheoleiddio ar waith i sicrhau y gellir gweithredu'r gyfraith yn briodol.
Un o'r pethau a welais ym Mlaenau Gwent yw awdurdod lleol nad yw'n gallu darparu'r drefn reoleiddio sydd ei hangen. Bydd Aelodau ar draws y Siambr yn gwybod fy mod yn credu bod y Senedd gyfan yn siomi pobl yng Nghymru bob tro y mae'n caniatáu i awdurdodau bach fel Blaenau Gwent osgoi gwasanaethu pobl y fwrdeistref. Yn y materion hyn, rwyf wedi gweld yn ddigon hir nad yw'r fwrdeistref yn gallu—nid oes ganddi'r adnoddau—i reoleiddio'r sefydliadau hyn yn effeithiol.
Felly, Weinidog, rwy'n gobeithio y gallwn gael sicrwydd fod gennym y gyfraith yn ei lle. Ac yna, gobeithio y gallwn gael sicrwydd y bydd gennym ffordd o weithredu'r gyfraith. Ar hyn o bryd, mewn sawl ardal o Gymru, nid wyf yn credu bod y naill na'r llall gennym. Felly, yn sicr, wrth edrych ymlaen, tuag at y dyfodol yn y Senedd hon, byddaf am weld trefn reoleiddio, ond byddaf am weld yr adnoddau sy'n darparu'r drefn reoleiddio honno lle bynnag y bo'i hangen. Diolch.
It's a pleasure to take part in the debate this afternoon. As a nation of pet lovers, we should have the most stringent animal welfare standards in the world. Sadly, the reality is far from it. As with many things, the Welsh Government has good intentions. Its animal welfare plan, while widely welcomed, even on this side of the Chamber, lacks any sense of urgency. It's a step in the right direction but a step behind other UK nations. As the Companion Animal Welfare Group Wales highlight, delays in implementing standards for rescue and rehoming centres risk the loopholes that exist in current legislation being exploited, to the detriment of companion animals. We need tough welfare measures to ensure companion animals are protected.
Whilst the vast majority of companion animals are well looked after, there are still those who mistreat animals, sometimes through malice, but often simply because they are unable to cope, which is why we have nearly 100 animal sanctuaries in Wales in the first place. Neglect can often happen because pet owners were simply unprepared for pet ownership. The pandemic, together with its work-from-home restrictions saw an explosion in companion animal ownership. Dog ownership saw a massive increase. People seeking companionship brought a new dog or cat into their lives, but as the economy started to open back up, so did the return to the office. Animals went from having their owners around 24/7 to being abandoned for half the day. Many new owners couldn't cope, and we saw a massive uptake in demand for rehoming services—rehoming services that are largely unregulated and unmonitored.
While the vast majority of these animal sanctuaries provide a vital service and maintain high welfare standards, sadly not all do. Sanctuaries and rescues are not subject to regulation, which essentially means that anyone can set one up, regardless as to whether they have the skills or resources needed to care for animals. Even well-run sanctuaries can fail. In my hometown of Prestatyn, a rescue centre that had been operating for decades—the Abandoned Animals Association—recently went out of business, leading to many animals needing to be urgently rehomed, yet there is nothing stopping me setting up a sanctuary tomorrow, if I wanted to. However, a worse proposition than me running a cat or dog home is allowing an unlicensed cat or dog breeder to operate a rescue centre in order to hide their real modus operandi.
To bypass the laws prohibiting third-party sales of kittens and puppies, we are behind the rest of the UK in taking steps to close this loophole, just as we are behind when it comes to microchipping kittens. If the Welsh Government has more than good intentions, it must take action to protect the welfare of companion animals in Wales. After all, the road to hell is paved with good intentions, but heaven is built on good works. Companion animals need us to act on their behalf, and I urge Members to support our motion this afternoon. Thank you very much.
Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma. Fel cenedl o bobl sy'n dwli ar anifeiliaid anwes, dylem feddu ar y safonau lles anifeiliaid mwyaf llym yn y byd. Yn anffodus, mae hynny ymhell o fod yn wir. Fel gyda llawer o bethau, mae gan Lywodraeth Cymru fwriadau da. Nid oes unrhyw ymdeimlad o frys yn perthyn i'w chynllun lles anifeiliaid, er ei fod yn cael ei groesawu'n eang, hyd yn oed ar yr ochr hon i'r Siambr. Mae'n gam i'r cyfeiriad cywir ond yn gam ar ôl gwledydd eraill y DU. Fel y mae Grŵp Lles Anifeiliaid Anwes Cymru yn nodi, mae oedi cyn gweithredu safonau ar gyfer canolfannau achub ac ailgartrefu yn creu risg o gamfanteisio ar y bylchau sy'n bodoli yn y ddeddfwriaeth bresennol, er anfantais i anifeiliaid anwes. Mae angen mesurau lles llym arnom i sicrhau bod anifeiliaid anwes yn cael eu diogelu.
Er bod y mwyafrif llethol o anifeiliaid anwes yn cael gofal da, mae'n dal i fod pobl sy'n cam-drin anifeiliaid, weithiau drwy falais, ond yn aml, drwy fethu ymdopi, a dyna pam y mae gennym bron i 100 o lochesau anifeiliaid yng Nghymru yn y lle cyntaf. Yn aml, gall esgeulustod ddigwydd am nad oedd perchnogion anifeiliaid anwes yn barod i fod yn berchen ar anifeiliaid anwes. Gwelodd y pandemig, gyda'i gyfyngiadau gweithio gartref, ymchwydd enfawr yn nifer yr anifeiliaid anwes. Gwelwyd cynnydd enfawr ym nifer y bobl a oedd yn berchen ar gŵn. Daeth pobl a oedd yn chwilio am gwmni â chi neu gath newydd i mewn i'w bywydau, ond wrth i'r economi ddechrau agor yn ei hôl, byddent yn dychwelyd i'r swyddfa. Aeth anifeiliaid o gael eu perchnogion o gwmpas yn barhaol i gael eu gadael am hanner y diwrnod. Roedd llawer o berchnogion newydd yn methu ymdopi, a gwelsom gynnydd enfawr yn y galw am wasanaethau ailgartrefu—gwasanaethau ailgartrefu sydd i raddau helaeth heb eu rheoleiddio a heb eu monitro.
Er bod y mwyafrif llethol o'r llochesau anifeiliaid hyn yn darparu gwasanaeth hanfodol ac yn cynnal safonau lles uchel, yn anffodus nid yw pob un ohonynt yn gwneud hynny. Nid yw llochesau a chanolfannau achub yn ddarostyngedig i reoliadau, sy'n golygu yn y bôn y gall unrhyw un sefydlu un, ni waeth a oes ganddynt sgiliau neu'r adnoddau angenrheidiol i ofalu am anifeiliaid. Gall hyd yn oed llochesau sy'n cael eu rhedeg yn dda fethu. Yn fy nhref i ym Mhrestatyn, aeth canolfan achub a oedd wedi bod yn gweithredu ers degawdau—yr Abandoned Animals Association—i'r wal yn ddiweddar, gan arwain at orfod ailgartrefu llawer o'r anifeiliaid ar frys, ac eto nid oes dim i fy atal rhag sefydlu lloches yfory pe bawn i eisiau gwneud hynny. Fodd bynnag, yr hyn sy'n waeth na fy mod i'n rhedeg cartref i gŵn neu gathod yw caniatáu i fridiwr cathod neu gŵn didrwydded weithredu canolfan achub er mwyn cuddio eu modus operandi go iawn.
Er mwyn osgoi'r deddfau sy'n gwahardd gwerthu cathod a chŵn bach gan drydydd parti, rydym ar ei hôl hi o gymharu â gweddill y DU ar gymryd camau i gau'r bwlch hwn, yn union fel rydym ar ei hôl hi ar ficrosglodynnu cathod bach. Os oes gan Lywodraeth Cymru fwy na bwriadau da, rhaid iddi gymryd camau i ddiogelu lles anifeiliaid anwes yng Nghymru. Wedi'r cyfan, mae'r ffordd i uffern wedi'i hadeiladu ar fwriadau da, ond mae'r nefoedd wedi'i hadeiladu ar waith da. Mae anifeiliaid anwes angen i ni weithredu ar eu rhan, ac rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig y prynhawn yma. Diolch yn fawr iawn.
Dwi'n ddiolchgar iawn am y cyfle heddiw i drafod y mater pwysig yma, sef lles anifeiliaid. Mae e'n fater dwi'n siŵr bod pob un ohonom ni yn credu sy'n bwysig, achos mae ein hetholwyr ni yn poeni'n fawr iawn am y mater hwn. Yn wir, mae data o 2019 yn awgrymu bod chwarter poblogaeth Cymru yn perchen ar gath a rhyw un o bob tri yn perchen ar gi—y feline friends a'r canine companions roedd Sam Kurtz yn cyfeirio atyn nhw yn gynharach.
Fodd bynnag, gellid dadlau bod llawer o'r cyfreithiau sy'n ymwneud â masnachu anifeiliaid anwes wedi hen ddyddio erbyn heddiw. Mae gwerthu anifeiliaid anwes ar-lein, er enghraifft, yn rhywbeth na fyddai hyd yn oed wedi bod ym meddyliau'r sawl a ddrafftiodd y Ddeddf anifeiliaid anwes nôl ym 1951, sef 70 mlynedd yn ôl, cymaint y mae'r byd wedi newid ers y Ddeddf honno.
Mae Plaid Cymru wedi galw'n gyson ar y Llywodraeth i weithio gyda rhanddeiliaid i adeiladu ar y lefel uchel o safonau lles anifeiliaid sydd eisoes ar waith yng Nghymru, ac am y rheswm hwnnw, mi fydd Plaid Cymru yn cefnogi cynnig y Ceidwadwyr heddiw, gan ei fod yn adlewyrchu'r egwyddorion hynny yn llawn ac yn galw am weithredu pellach gan Lywodraeth Cymru a fydd yn cael effaith gadarnhaol ar les anifeiliaid.
Mae'r pandemig, wrth gwrs, wedi cael effaith aruthrol ar gapasiti a chyllid nifer o sefydliadau lles anifeiliaid ledled y wlad. Er enghraifft, gwelodd yr Ymddiriedolaeth Cŵn ym Mhen-y-Bont ar Ogwr ostyngiad o 44 y cant mewn cyfraddau ailgartrefi cŵn, tra bod galwadau i ailgartrefi cŵn wedi cynyddu gan 73 y cant rhwng Ebrill 2020 a Mawrth 2021—mae hynny'n gynnydd sylweddol iawn, iawn.
Yn yr un modd, effeithiwyd yn sylweddol ar raglenni addysg tîm ysgol cŵn de Cymru gan y pandemig. Roedd nifer y perchnogion oedd yn gallu cymryd rhan mewn rhaglenni hyfforddi yn 2020 wedi gostwng 73 y cant o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Mae'r sector angen ein cefnogaeth, felly, i'w helpu unwaith eto i estyn allan at gymunedau ledled Cymru i ddiogelu lles anifeiliaid. Er fy mod yn croesawu cynllun lles anifeiliaid Llywodraeth Cymru, mae pryderon gan y sector o ran achub anifeiliaid rhag niwed a dyfodol ailgartrefi, neu'r canolfannau ailgartrefi yn hytrach, yn benodol o safbwynt y llinellau amser sydd wedi cael eu nodi a'r diffyg brys.
I'm very grateful for the opportunity to discuss this important issue today, namely animal welfare. It's an issue that I'm sure each and every one of us believes is important, because our constituents are of course very concerned about this issue. Indeed, data from 2019 suggests that a quarter of the Welsh population owns a cat and one in three is a dog owner—the feline friends and the canine companions, as Sam Kurtz referred to earlier.
However, one could argue that many of the laws relating to the trading of companion animals are very dated now. Selling pets online, for example, is something that couldn't have been imagined by those who drafted the companion animal legislation back in 1951, 70 years ago. The world has changed so much since that legislation was passed.
Plaid Cymru has called consistently on the Government to work with stakeholders to build on the high level of animal welfare that is already in place in Wales, and for that reason, Plaid Cymru will support the Conservative motion today, as it does reflect those principles in full and calls for further action from the Welsh Government that will have a positive impact on animal welfare.
The pandemic, of course, has had a huge impact on the capacity and funding of a number of animal welfare organisations the length and breadth of the country. For example, the Dogs Trust in Bridgend saw a reduction of 44 per cent in rehoming rates for dogs, whilst the demand for rehoming had increased by 73 per cent between April 2020 and March 2021—that's a very significant increase indeed.
Likewise, there was a significant impact on the dogs' school education programme because of the pandemic. The number of owners that participated in training programmes in 2020 was reduced by 73 per cent as compared to the previous year. The sector, therefore, needs our support to help them to reach out to communities across Wales to safeguard animal welfare. And although I welcome the Welsh Government animal welfare plan, the sector has concerns in terms of rescuing animals from harm and the rehoming centres, specifically in terms of the timelines outlined and the lack of urgency.
Dirprwy Lywydd, any delay in regulating rescue and homing activity compromises the welfare of dogs and cats, risks the loopholes in current dog breeding legislation continuing and undermines the effectiveness of pet vending laws, prohibiting third party sales and puts Wales behind other UK nations, as we've already heard. Some in the sector are concerned that this issue is being pushed into the long grass, when urgency is needed to protect the welfare of companion animals in Wales. And I'm also concerned, as mentioned by Alun Davies previously, that local authorities, who are often also on the front line when it comes to monitoring and enforcing animal welfare matters, may not have the human or financial capacity to help execute their duties effectively. So, while the guidance surrounding Wales's new pet selling licensing scheme is welcome, there's been little indication as to how local authorities will be supported financially. As their portfolio of animal welfare-related responsibilities will likely continue to increase following the publication of the animal welfare plan for Wales, and with legislation like the UK Animal Welfare (Kept Animals) Bill on the horizon, we must ensure, therefore, that local authorities are equipped with adequate funding and resources.
To close, I look forward to hearing other contributions across the Siambr during this debate, and hope the Government's response will outline how they intend to tackle the postcode lottery of animal welfare services across Wales, which is becoming increasingly evident. Diolch yn fawr.
Mae unrhyw oedi cyn rheoleiddio gweithgarwch achub a chartrefu yn peryglu lles cŵn a chathod, yn creu risg y bydd y bylchau yn y ddeddfwriaeth bresennol ar fridio cŵn yn parhau ac yn tanseilio effeithiolrwydd cyfreithiau gwerthu anifeiliaid anwes, sy'n gwahardd gwerthiant gan drydydd parti ac sy'n golygu bod Cymru ar ei hôl hi o gymharu â gwledydd eraill y DU, fel y clywsom eisoes. Mae rhai yn y sector yn pryderu bod y mater hwn yn cael ei wthio i'r naill ochr, pan fo angen brys i ddiogelu lles anifeiliaid anwes yng Nghymru. Ac fel y soniodd Alun Davies yn gynt hefyd, rwy'n pryderu efallai na fydd gan awdurdodau lleol, sy'n aml ar y rheng flaen gyda monitro a gorfodi materion lles anifeiliaid, gapasiti dynol na gallu ariannol i helpu i gyflawni eu dyletswyddau'n effeithiol. Felly, er bod y canllawiau ar gynllun newydd Cymru i drwyddedu gwerthiant anifeiliaid anwes i'w croesawu, prin y dangoswyd sut y caiff awdurdodau lleol eu cefnogi'n ariannol. Gan y bydd eu portffolio o gyfrifoldebau sy'n gysylltiedig â lles anifeiliaid yn debygol o barhau i dyfu ar ôl cyhoeddi'r cynllun lles anifeiliaid i Gymru, a chyda deddfwriaeth fel Bil Lles Anifeiliaid y DU (Anifeiliaid a Gedwir) ar y gorwel, rhaid inni sicrhau bod gan awdurdodau lleol ddigon o arian ac adnoddau.
I gloi, edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau gan eraill ar draws y Siambr yn ystod y ddadl hon, ac rwy'n gobeithio y bydd ymateb y Llywodraeth yn amlinellu sut y bwriadant fynd i'r afael â loteri cod post gwasanaethau lles anifeiliaid ledled Cymru, sy'n dod yn fwyfwy amlwg. Diolch yn fawr.
I'd like to thank my colleague Sam Kurtz for bringing this debate to the Chamber; it's very important for all the hard work he does for animals outside of this Chamber as well.
Now, for years, I've always wanted to have a pet cat or dog. I remember at the age of nine going on a religious pilgrimage with my mother, who said to me in the most holy place considered to many on earth, 'Natasha, during this pilgrimage, whatever you ask God for, you will get it.' I stood there, all of nine years old, looked up at the sky and said, 'God, I want a cat.' Spoiler alert: I did not get the cat. But there have been at least 10 opportunities following where I could have had one.
The reason why I never actually got a cat or dog was simply because I was told by my parents, 'Natasha, a pet is for life, it's not just going to be for your birthday or for Christmas.' Growing up, like many of you who have children or those Members who are perhaps not in the Chamber with us today, like you, my parents both worked full time, and they were very much of the belief that if we were not at home, and I was at school at the time, it would cause distress to the animal being left at home alone for many hours in the day, and that was not something that any of us could have lived with. I'm currently trying very hard right now to convince my mother that we need a dog, and have almost succeeded, so I'll keep you posted as to whether that happens or not.
For years, I've held tremendous respect for the charities and sanctuaries all across Wales and all across the United Kingdom, and I truly, from every ounce of my soul, commend all of the staff who work tirelessly to protect animals of all shapes and sizes and from all backgrounds.
Last Thursday, I had the greatest pleasure of visiting RSPCA's Newport animal centre. I saw some animals who had really suffered a lot due to negligence and sheer violence at the hands of humans, and my heart truly bled for them. They may not have been able to speak up for themselves, but it's key that every single one of us as politicians speak up for them, not just members of the public, but for animals as well.
Like its other centres, the Newport animal centre complies with rigorous welfare standards, and the RSPCA has long called for a wider regulatory framework for animal welfare in Wales. This includes the licensing of sanctuaries, rehoming centres and also other establishments. We are holding this debate today to regulate these establishments to offer legal protection to the animals inside Wales's estimated 90 sanctuaries.
Unlike other establishments, such as riding schools, dog breeders and cat boarders, sanctuaries and rescues are not currently subject to regulations. Essentially, as my colleague Gareth Davies said, this means that anyone can set one up, regardless of whether they have the skills or resources needed to care for animals, which is really worrying for someone like myself.
I wish to put on record from the outset that I recognise the invaluable work that sanctuaries often do to rehabilitate and rehome animals. However, it is vital that basic training is provided, and standards for all animal centres are set in stone to ensure that the welfare of animals in their care is of a decent level and standard. But the lack of safeguards that exist to protect the welfare of animals in these establishments, which can be set up with no inspection or legal requirement for strong welfare standards and contingency plans, is simply not acceptable and cannot be sustainable. Well-meaning people can quickly find themselves out of their depth, highlighted by the sad fact that some sanctuary failures have occurred in Wales in the past year. In the last decade, the RSPCA have been forced to undertake over 10 prosecutions due to inadequate care in sanctuaries. Many of the animals who find themselves in need of sanctuary or rescue require specialist care and an acute understanding of their complex needs after having gone through their traumatic circumstances. As well as having staff that meet these criteria, expertise is needed to ensure that these establishments are financially sound and tick all of the boxes with regard to ensuring the health and safety of the animals within them.
Therefore, Deputy Presiding Officer, solid governance arrangements and having contingency plans for when things go wrong are vital for the running of a successful sanctuary. I believe wholeheartedly that we need to regulate sanctuaries to plug the current gap, ensuring that the high standards of animal welfare are compulsory rather than voluntary. Thank you.
Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod, Sam Kurtz, am ddod â'r ddadl hon i'r Siambr; mae'n bwysig iawn i'r holl waith caled y mae'n ei wneud dros anifeiliaid y tu allan i'r Siambr hon hefyd.
Nawr, ers blynyddoedd, rwyf bob amser wedi bod eisiau cael cath neu gi anwes. Cofiaf fynd ar bererindod grefyddol yn naw oed gyda fy mam, a ddywedodd wrthyf yn y lle mae nifer o bobl yn ei ystyried yn fwyaf sanctaidd ar y ddaear, 'Natasha, yn ystod y bererindod hon, beth bynnag y gofynni di i Dduw amdano, fe'i cei.' Sefais yno, yn naw mlwydd oed, edrych i fyny ar yr awyr a dweud, 'Dduw, rwyf eisiau cath.' Er gwybodaeth, ni chefais mo'r gath. Ond mae o leiaf 10 cyfle wedi bod ers hynny lle gallwn fod wedi cael un.
Y rheswm pam na chefais gath neu gi erioed oedd oherwydd bod fy rhieni wedi dweud wrthyf, 'Natasha, mae anifail anwes gennyt am oes, nid dros dy ben-blwydd neu'r Nadolig yn unig.' Wrth dyfu i fyny, fel llawer ohonoch sydd â phlant neu'r Aelodau nad ydynt yn y Siambr gyda ni heddiw efallai, fel chithau, roedd fy rhieni'n gweithio'n llawn amser, ac roeddent yn credu'n gryf iawn os nad oeddem gartref, a minnau yn yr ysgol ar y pryd, y byddai'n peri gofid i'r anifail gael ei adael gartref ar ei ben ei hun am oriau lawer yn ystod y dydd, ac nid oedd hynny'n rhywbeth y gallai'r un ohonom fod wedi byw gydag ef. Ar hyn o bryd rwy'n ymdrechu'n galed iawn i argyhoeddi fy mam fod angen ci arnom, ac rwyf bron â llwyddo, felly gadawaf ichi wybod a yw hynny'n digwydd ai peidio.
Ers blynyddoedd, rwyf wedi bod â pharch mawr at yr elusennau a'r llochesau ledled Cymru a ledled y Deyrnas Unedig, ac o waelod calon, rwy'n cymeradwyo'r holl staff sy'n gweithio'n ddiflino i ddiogelu anifeiliaid o bob math ac o bob cefndir.
Ddydd Iau diwethaf, cefais y pleser mwyaf o ymweld â chanolfan anifeiliaid yr RSPCA yng Nghasnewydd. Gwelais anifeiliaid a oedd wedi dioddef llawer oherwydd esgeulustod a thrais dan law pobl, ac roedd fy nghalon yn gwaedu drostynt. Efallai nad oeddent yn gallu siarad drostynt eu hunain, ond mae'n hollbwysig fod pob un ohonom fel gwleidyddion yn siarad drostynt, nid ar ran aelodau o'r cyhoedd yn unig, ond ar ran anifeiliaid hefyd.
Fel ei ganolfannau eraill, mae canolfan anifeiliaid Casnewydd yn cydymffurfio â safonau lles trylwyr, ac mae'r RSPCA wedi galw ers tro am fframwaith rheoleiddio ehangach ar gyfer lles anifeiliaid yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys trwyddedu llochesau, canolfannau ailgartrefu a sefydliadau eraill hefyd. Rydym yn cynnal y ddadl hon heddiw i reoleiddio'r sefydliadau hyn er mwyn cynnig diogelwch cyfreithiol i'r anifeiliaid yn y 90 o lochesau yr amcangyfrifir eu bod yn gweithredu yng Nghymru.
Yn wahanol i sefydliadau eraill, megis ysgolion marchogaeth, nid yw bridwyr cŵn a lletywyr cathod, llochesau a chanolfannau achub yn ddarostyngedig i reoliadau ar hyn o bryd. Yn y bôn, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, Gareth Davies, golyga hyn y gall unrhyw un sefydlu lleoliad o'r fath, ni waeth a oes ganddynt y sgiliau neu'r adnoddau angenrheidiol i ofalu am anifeiliaid, ac mae hynny'n peri pryder gwirioneddol i rywun fel fi.
Hoffwn gofnodi o'r cychwyn fy mod yn cydnabod y gwaith amhrisiadwy y mae llochesau'n aml yn ei wneud i adsefydlu ac ailgartrefu anifeiliaid. Fodd bynnag, mae'n hanfodol darparu hyfforddiant sylfaenol, a sefydlu safonau pendant ar gyfer pob canolfan anifeiliaid i sicrhau bod lles yr anifeiliaid yn eu gofal o ansawdd da. Ond nid yw'r diffyg mesurau i ddiogelu lles anifeiliaid yn y sefydliadau hyn, y gellir eu sefydlu heb unrhyw arolwg na gofyniad cyfreithiol am safonau lles cadarn a chynlluniau wrth gefn, yn dderbyniol ac ni all fod yn gynaliadwy. Gall pobl sydd â bwriadau da sylweddoli'n gyflym na allant ymdopi, a dangosir hynny gan y ffaith drist fod rhai llochesau wedi methu dal ati yng Nghymru yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Yn ystod y degawd diwethaf, gorfodwyd yr RSPCA i fwrw ymlaen â thros 10 erlyniad yn sgil gofal annigonol mewn llochesau. Mae angen gofal arbenigol ar lawer o'r anifeiliaid sydd mewn llochesau neu ganolfannau achub, ynghyd â dealltwriaeth dda o'u hanghenion cymhleth yn sgil eu hamgylchiadau trawmatig. Yn ogystal â chael staff sy'n bodloni'r meini prawf hyn, mae angen arbenigedd i sicrhau bod y sefydliadau'n ariannol gadarn ac yn ticio'r holl flychau ar gyfer sicrhau iechyd a diogelwch yr anifeiliaid o'u mewn.
Felly, Ddirprwy Lywydd, mae trefniadau llywodraethu cadarn a chynlluniau wrth gefn pan fydd pethau'n mynd o chwith yn hanfodol ar gyfer rhedeg lloches lwyddiannus. Rwy'n credu'n gryf fod angen inni reoleiddio llochesau i lenwi'r bwlch presennol, gan sicrhau bod safonau uchel ar gyfer lles anifeiliaid yn orfodol yn hytrach na gwirfoddol. Diolch.
Gaf i ddiolch i Sam Kurtz am ddod â'r ddadl yma i'r Siambr heddiw? Diolch yn fawr iawn ichi, Sam.
May I thank Sam Kurtz for bringing forward this debate to the Siambr today? Thank you very much, Sam.
If I can start from a personal perspective, I've spoken about my own eight-year-old rescue dog Arthur, who was a racing greyhound. Arthur came to us when he was six, he was in a pretty bad state. That was down to the fact that he had been a racing greyhound, where they are very cruelly treated, and also in relation to the rescue home, where they were doing their best in order to look after him. Many, I know, across this Chamber, want to see greyhound racing banned, and that's for another day, but we can't actually take that step until we know that those dogs and others will be properly cared for. So, I was very surprised to hear that there is no legislation currently in place in Wales and that we are really behind other nations in the UK on this issue.
I will be supporting the legislative whatever-it-is—debate by the Conservatives today, and I won't be supporting the amendments, because I feel it's so important that we have a timeline in there. I do, of course, welcome the new animal welfare plan, but I echo the concerns of animal welfare organisations who are really concerned about those tangible deadlines. Knowing what I know now about the conditions and illnesses that racing greyhounds suffer, stronger regulation and support for those rescue and rehoming centres are absolutely essential. They don't just benefit the animals, but they are of benefit to those organisations and staff who are trying to do the right thing.
Let me tell you another story, the owner of the Whispering Willows equine rescue centre in south-west Wales inherited some money and set up a horse rescue centre. She said she wanted to follow her dream of looking after horses, and she took in 137 of them. When she was asked about her expertise in keeping horses, she described herself as no expert, but with some general knowledge. She said she ran the rescue centre through some donations, but mostly her own money. In 2021, several of those horses sadly had to be euthanised because of illness and malnourishment. That is what we need to stop. Training, support and standards are incredibly important for the animals and the staff and for our local authorities to have that strength to be able to ensure that our centres are not overwhelmed by either the number of animals or their health and care needs and that staff receive the recognition and support that they need needs to deliver the best care possible. So, diolch yn fawr iawn eto ichi, Sam. Thank you for bringing this debate forward. Can I urge the Government once again to think again about agreeing to some firm timescales for the introduction of these regulations? And I speak today on behalf of Arthur. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Os caf ddechrau o bersbectif personol, rwyf wedi siarad am fy nghi wyth mlwydd oed, Arthur, o ganolfan achub, a oedd yn arfer bod yn filgi rasio. Daeth Arthur atom pan oedd yn chwech oed, ac roedd mewn cyflwr go wael. Deilliai hynny o'r ffaith ei fod wedi bod yn filgi rasio, lle cânt eu trin yn greulon iawn, a hefyd mewn perthynas â'r cartref achub, lle roeddent yn gwneud eu gorau i ofalu amdano. Rwy'n gwybod bod llawer ar draws y Siambr hon am weld rasys milgwn yn cael eu gwahardd, ac mae honno'n ddadl ar gyfer diwrnod arall, ond ni allwn gymryd y cam hwnnw hyd nes y gwyddom y bydd y cŵn hynny ac eraill yn cael gofal priodol. Felly, roeddwn yn synnu'n fawr o glywed nad oes deddfwriaeth ar waith yng Nghymru ar hyn o bryd a'n bod ymhell ar ôl y gwledydd eraill yn y DU ar y mater hwn.
Byddaf yn cefnogi'r ddeddfwriaeth beth bynnag ydyw—y ddadl gan y Ceidwadwyr heddiw, ac ni fyddaf yn cefnogi'r gwelliannau, oherwydd teimlaf ei bod mor bwysig inni gael amserlen. Wrth gwrs, rwy'n croesawu'r cynllun lles anifeiliaid newydd, ond rwy'n ategu pryderon sefydliadau lles anifeiliaid sy'n awyddus iawn i weld y terfynau amser gweladwy hynny. O wybod yr hyn rwy'n ei wybod yn awr am yr amodau a'r afiechydon y mae milgwn rasio yn eu dioddef, mae rheoleiddio a chefnogaeth gryfach i'r canolfannau achub ac ailgartrefu hynny'n gwbl hanfodol. Maent o fudd i'r anifeiliaid, ond maent o fudd i'r sefydliadau hynny a'r staff sy'n ceisio gwneud y peth iawn hefyd.
Gadewch imi ddweud stori arall wrthych. Etifeddodd perchennog canolfan achub ceffylau Whispering Willows yn ne-orllewin Cymru rywfaint o arian a sefydlodd ganolfan achub ceffylau. Dywedodd ei bod am wireddu ei breuddwyd o ofalu am geffylau, a chymerodd 137 ohonynt i mewn. Pan ofynnwyd iddi am ei harbenigedd mewn cadw ceffylau, disgrifiodd ei hun fel rhywun nad oedd yn arbenigwr, ond a oedd â rhywfaint o wybodaeth gyffredinol. Dywedodd ei bod yn rhedeg y ganolfan achub drwy roddion, ond â'i harian ei hun yn bennaf. Yn anffodus, yn 2021, bu'n rhaid difa nifer o'r ceffylau oherwydd salwch a diffyg maeth. Dyna'r hyn y mae angen inni roi diwedd arno. Mae hyfforddiant, cymorth a safonau yn eithriadol o bwysig er mwyn i'r anifeiliaid a'r staff a'n hawdurdodau lleol gael cryfder i allu sicrhau nad yw ein canolfannau'n cael eu llethu gan nifer yr anifeiliaid na'u hanghenion iechyd a gofal a bod staff yn cael y gydnabyddiaeth a'r gefnogaeth sydd eu hangen arnynt i ddarparu'r gofal gorau posibl. Felly, diolch yn fawr iawn eto i chi, Sam. Diolch am gyflwyno'r ddadl hon. A gaf fi annog y Llywodraeth unwaith eto i feddwl eto ynglŷn â chytuno i amserlenni cadarn ar gyfer cyflwyno'r rheoliadau hyn? Ac rwy'n siarad heddiw ar ran Arthur. Diolch yn fawr iawn.
We've heard about Cadi, we've heard about Arthur; I want to tell you about a member of my family: Blue, the rescue whippet from North Clwyd Animal Rescue. We picked him up 11 years ago; he was a thin and scrawny thing, nine months old, and when we got him home, he stretched his little legs out on the carpet in the lounge, two legs forward, two legs back, like a draught excluder, and we fell in love with him, as many people do when they pick up their pets.
Blue is one of 1,900 animals that the North Clwyd Animal Rescue centre rehome each and every year. It was founded in 1978 by a lady called Anne Owen, and she started off with a thin lurcher; a thin, scrawny dog, and it now rehomes that many animals. I think they do a tremendous job, and there are many excellent examples of animal rescue centres, of course, across the whole of Wales. Another in my constituency is the RSPCA's animal centre in Bryn-y-Maen just outside Colwyn Bay. I can remember very well seeing a hedgehog, a baby hedgehog, in distress on the roundabout near my office in work; it was panting away in the heat of the day, clearly going to walk into the road and be a familiar flat sight in the way that many hedgehogs unfortunately are, but I scooped it up in my flat cap, stuck it on my lap, and off I drove to the Bryn-y-Maen Animal Centre and they gave me advice and he was eventually released in the wild. He was 9g when he arrived in the centre; he had some medical treatment and was released just a few weeks later; it was enormous when it reached 1kg in weight, so goodness knows what they were feeding it; probably the same stuff that I'm eating for most of the time.
Then of course, there's the work of the Welsh Mountain Zoo in Colwyn Bay, which very often takes in animals and rescues them, particularly exotic animals that nobody else has experience of being able to care for. We've had all sorts of animals traipsing their way across Colwyn Bay over the years, including parrots, tortoises, lizards, all sorts that have been taken in by the zoo and they do a wonderful job. They also, of course, rescue wild animals as well; they have a grey seal rescue centre there, so they, too, do a good job.
But the thing about the RSPCA, the North Clwyd Animal Rescue centre and the Welsh Mountain Zoo is they all abide by the very highest standards of animal welfare. People can go there with confidence, knowing that if they take a stray animal in or an animal that's in distress, it will be cared for well; it will be gotten back on its feet—if it's got feet—and then, rehomed into an appropriate environment. And of course, they vet everybody that comes in that asks to rehome an animal, and that's the sort of quality we should aspire to in every single part of the country. It's a travesty that there is no registration system for animal rescue centres in Wales, that we don't know where these rescue centres are, and that puts animals at risk, and none of us want that to be the case.
I'm glad that the Government, I know, is on the same page with us in terms of this; it is a bit disappointing that they've tabled an amendment without a clear timescale for implementing some change, but it's an amendment which is nevertheless very similar to our original motion, so I can see that this is something that the Minister does want to address. And if I may, just in closing, just refer to some of the consequences of poor animal welfare rules or inappropriate animal welfare rules: I was contacted—slightly off topic—I was contacted by a farmer this week in my constituency who was talking about the fact that one of his friends who owns a farm where TB was present had to see the cattle that he had reared and fed and cared for for a number of years shot in front of him in the farmyard. That caused him terrible mental distress and anguish, and we know that mental health among the agricultural community has been at rock bottom in recent years, and we've had organisations like Tir Dewi in Sam Kurtz's constituency that have tried to meet those challenges. I think that we need to have a think about whether that sort of action in response to a TB find on a farm is appropriate, and whether we can't adjust our rules here in Wales so that there's more flexibility and animals can be taken away to be destroyed so that that sort of distress isn't caused to those who've given such good care in rearing those animals. So, I wonder if the Minister can respond to that particular issue as well when she sums up the Government's response today. Thank you.
Rydym wedi clywed am Cadi, rydym wedi clywed am Arthur; hoffwn ddweud wrthych am aelod o fy nheulu i: Blue, y milgi bach a achubwyd o ganolfan Achub Anifeiliaid Gogledd Clwyd. Fe'i cawsom 11 mlynedd yn ôl; roedd yn denau ac yn esgyrnog, yn naw mis oed, a phan gyraeddasom adref gydag ef, estynnodd ei goesau bach allan ar y carped yn y lolfa, dwy goes ymlaen, dwy goes yn ôl, fel clustog atal drafft, a syrthiasom mewn cariad ag ef, fel y mae llawer o bobl yn ei wneud pan fyddant yn cael eu hanifeiliaid anwes.
Mae Blue yn un o 1,900 o anifeiliaid y mae canolfan Achub Anifeiliaid Gogledd Clwyd yn eu hailgartrefu bob blwyddyn. Fe'i sefydlwyd yn 1978 gan wraig o'r enw Anne Owen, a dechreuodd gyda chi potsiwr tenau; ci tenau, esgyrnog, ac erbyn hyn mae'n ailgartrefu llawer o anifeiliaid. Credaf eu bod yn gwneud gwaith aruthrol, a cheir llawer o enghreifftiau rhagorol o ganolfannau achub anifeiliaid ledled Cymru gyfan wrth gwrs. Un arall yn fy etholaeth i yw canolfan anifeiliaid yr RSPCA ym Mryn-y-Maen ychydig y tu allan i Fae Colwyn. Gallaf gofio'n dda gweld draenog, babi draenog, mewn trallod ar y gylchfan ger fy swyddfa yn y gwaith; roedd yn anadlu'n gyflym yng ngwres y dydd, yn amlwg yn mynd i gerdded i'r ffordd a dod yn olygfa fflat gyfarwydd fel llawer o ddraenogod yn anffodus, ond fe'i codais yn fy nghap fflat, ei ddal ar fy nglin, a gyrru i Ganolfan Anifeiliaid Bryn-y-Maen lle cefais gyngor cyn ei ryddhau i'r gwyllt yn y diwedd. Roedd yn 9g pan gyrhaeddodd y ganolfan; cafodd driniaeth feddygol ac fe'i rhyddhawyd ychydig wythnosau'n ddiweddarach; roedd yn enfawr pan gyrhaeddodd 1kg, felly dyn a ŵyr pa fwyd roeddent yn ei fwydo iddo; yr un pethau â fi y rhan fwyaf o'r amser yn ôl pob tebyg.
Wedyn, wrth gwrs, mae gennych waith Sw Mynydd Cymru ym Mae Colwyn, sy'n aml iawn yn rhoi cartref i anifeiliaid ac yn eu hachub, yn enwedig anifeiliaid egsotig nad oes gan neb arall brofiad o allu gofalu amdanynt. Rydym wedi cael pob math o anifeiliaid yn teithio ar draws Bae Colwyn dros y blynyddoedd, gan gynnwys parotiaid, crwbanod, madfallod, pob math o anifeiliaid sydd wedi cael cartref gan y sw ac maent yn gwneud gwaith gwych. Maent hefyd, wrth gwrs, yn achub anifeiliaid gwyllt; mae ganddynt ganolfan achub morloi llwyd yno, felly maent hwythau hefyd yn gwneud gwaith da.
Ond y peth am yr RSPCA, canolfan Achub Anifeiliaid Gogledd Clwyd a Sw Mynydd Cymru yw eu bod i gyd yn cadw at y safonau uchaf un o ran lles anifeiliaid. Gall pobl fynd yno'n hyderus, gan wybod os byddant yn mynd ag anifail crwydr i mewn neu anifail sydd mewn trallod, y bydd yn cael gofal da; caiff ei godi'n ôl ar ei draed—os oes ganddo draed—ac yna'i ailgartrefu mewn amgylchedd priodol. Ac wrth gwrs, maent yn fetio pawb sy'n dod i mewn i ofyn am anifail i'w ailgartrefu, a dyna'r math o ansawdd y dylem anelu ato ym mhob rhan o'r wlad. Mae'n ofnadwy nad oes system gofrestru ar gyfer canolfannau achub anifeiliaid yng Nghymru, ac nad ydym yn gwybod ble mae'r canolfannau achub hyn, ac mae hynny'n rhoi anifeiliaid mewn perygl, ac nid oes yr un ohonom am i hynny ddigwydd.
Rwy'n falch fod y Llywodraeth yn cytuno â ni ar hyn; mae'n siomedig braidd eu bod wedi cyflwyno gwelliant heb amserlen glir ar gyfer gweithredu newid, ond mae'n welliant sydd, serch hynny, yn debyg iawn i'n cynnig gwreiddiol, felly gallaf weld bod hyn yn rhywbeth y mae'r Gweinidog am fynd i'r afael ag ef. Ac os caf gyfeirio wrth gloi at rai o ganlyniadau rheolau lles anifeiliaid gwael neu reolau lles anifeiliaid amhriodol: cysylltwyd â mi—ychydig oddi ar y pwnc—cysylltodd ffermwr â mi yr wythnos hon yn fy etholaeth i sôn bod un o'i ffrindiau sy'n berchen ar fferm lle roedd TB yn bresennol wedi gorfod gweld y gwartheg roedd wedi'u magu a'u bwydo a gofalu amdanynt dros nifer o flynyddoedd yn cael eu saethu o'i flaen ar fuarth y fferm. Achosodd hynny ofid meddwl a thrallod ofnadwy iddo, a gwyddom fod iechyd meddwl ymhlith y gymuned amaethyddol wedi cyrraedd y gwaelod yn ystod y blynyddoedd diwethaf, a chawsom sefydliadau fel Tir Dewi yn etholaeth Sam Kurtz i geisio ymateb i'r heriau hynny. Credaf fod angen inni feddwl a yw'r math hwnnw o weithredu mewn ymateb i ganfod TB ar fferm yn briodol, ac a allwn addasu ein rheolau yma yng Nghymru fel bod mwy o hyblygrwydd a bod modd mynd ag anifeiliaid i ffwrdd i'w difa fel nad achosir trallod o'r fath i'r rhai sydd wedi rhoi gofal mor dda wrth fagu'r anifeiliaid hynny. Felly, tybed a all y Gweinidog ymateb i'r mater penodol hwnnw hefyd pan fydd yn crynhoi ymateb y Llywodraeth heddiw. Diolch.
Animal welfare establishments in Wales are providing a critical and necessary service, as we can see by just how busy they are. However, their credibility has been damaged by some awful establishments. I'd like to bring some examples to light of just why we need to regulate animal welfare establishments.
Since 2016, I've been watching the actions against a local charity in my region, Capricorn Animal Rescue, which was exposed in a BBC Wales undercover programme that my colleague Huw Irranca-Davies was part of. The volunteers had been fighting for more than three years prior to this programme airing, yet it was only struck off the charity register in September of this year—eight years—and still there is no formal action from the Charity Commission against those responsible, nor a report from an inquiry that opened in 2017. The frustrations of the volunteers fighting here were solely looking at the Charity Commission as the only viable authority.
The key issue for these volunteers also was that there was no one body responsible for stepping in and it was them that faced the brunt of the mental health burden and fiscal cost of fighting something that was so obviously wrong. On their behalf, I have to publicly thank our local voluntary council, who helped these volunteers in every way they could, and provided the only element of direct support available.
Again, within my region of north Wales, in 2019 another organisation, from south Wales, Whispering Willows horse sanctuary, caused issues locally. Some simple investigations by local constituents exposed some very serious concerns with the foundation of that organisation, and in early 2021 the founder pleaded guilty to Animal Welfare Act offences and was banned for 10 years. Only last week were 34 dogs and two ferrets removed from a farm in Snowdonia connected to a local hunt. Every issue like this puts massive strain on other animal welfare organisations when they're closed, having to support taking in additional animals that were not part of their planned need.
The Welsh Government animal welfare plan goes much further. However, a start is to regulate all organisations that are responsible for animals in our society. It's concerning that anyone can start an animal welfare establishment, regardless of qualifications or experience. We must make sure that we are all doing all we can to provide adequate resources and, importantly, powers to action animal welfare establishment regulation and to properly investigate issues when they're exposed by members of the public or volunteers. Local authorities will need massive amounts of support and education on major areas that are not their expertise. The issues outside of current licensed business and the complications that come with charity legislation, and the well-known difficulties with founder's syndrome, are a mountain to face without a thorough understanding. We must listen to the experiences of those who have exposed welfare issues and create the regulations to require multiple organisations to work together to actively stop abuses. Yet there must be a requirement to have a sole body responsible for stepping in, and this must no longer be on the heads of volunteers. Diolch.
Mae sefydliadau lles anifeiliaid yng Nghymru yn darparu gwasanaeth hanfodol ac angenrheidiol, fel y gallwn weld yn ôl pa mor brysur ydynt. Fodd bynnag, mae eu hygrededd wedi'i niweidio gan rai sefydliadau ofnadwy. Hoffwn ddod â rhai enghreifftiau i'r amlwg i ddangos pam y mae angen i ni reoleiddio sefydliadau lles anifeiliaid.
Ers 2016, bûm yn gwylio camau gweithredu yn erbyn elusen leol yn fy rhanbarth i, Capricorn Animal Rescue, a gafodd sylw mewn rhaglen ohebu cudd gan BBC Wales y cymerodd fy nghyd-Aelod, Huw Irranca-Davies, ran ynddi. Bu'r gwirfoddolwyr yn brwydro am fwy na thair blynedd cyn i'r rhaglen gael ei darlledu, ac eto ni chafodd yr elusen ei thynnu oddi ar y gofrestr elusennau tan fis Medi eleni—wyth mlynedd—ac ni chafwyd unrhyw gamau ffurfiol gan y Comisiwn Elusennau yn erbyn y rhai sy'n gyfrifol, nac adroddiad gan ymchwiliad a agorodd yn 2017. Roedd rhwystredigaethau'r gwirfoddolwyr a oedd yn ymladd yma wedi'u cyfeirio'n unig at y Comisiwn Elusennau fel yr unig awdurdod a allai weithredu ar hyn.
Y broblem allweddol i'r gwirfoddolwyr hyn hefyd oedd nad oedd yna un corff a oedd yn gyfrifol am gamu i mewn, a hwy a wynebodd faich iechyd meddwl a chost ariannol ymladd rhywbeth a oedd mor amlwg yn anghywir. Ar eu rhan hwy, rhaid imi ddiolch yn gyhoeddus i'n cyngor gwirfoddol lleol, a helpodd y gwirfoddolwyr hyn ym mhob ffordd y gallent, a darparu'r unig elfen o gymorth uniongyrchol a oedd ar gael.
Unwaith eto, yn fy rhanbarth i yng ngogledd Cymru, yn 2019 roedd sefydliad arall, yn ne Cymru, lloches geffylau Whispering Willows, yn achosi problemau'n lleol. Datgelodd rhai ymchwiliadau syml gan etholwyr lleol bryderon difrifol iawn ynghylch y sefydliad hwnnw, ac ar ddechrau 2021 plediodd y sylfaenydd yn euog i droseddau o dan y Ddeddf Lles Anifeiliaid ac fe'u gwaharddwyd am 10 mlynedd. Yr wythnos diwethaf cafodd 34 o gŵn a dau ffured eu symud o fferm yn Eryri a oedd yn gysylltiedig â helfa leol. Mae pob achos o'r fath yn rhoi straen enfawr ar sefydliadau lles anifeiliaid eraill pan gânt eu cau, am eu bod yn gorfod derbyn anifeiliaid ychwanegol nad oedd yn rhan o'r angen y cynlluniwyd ar ei gyfer.
Mae cynllun lles anifeiliaid Llywodraeth Cymru yn mynd ymhellach o lawer. Fodd bynnag, un man cychwyn yw rheoleiddio pob sefydliad sy'n gyfrifol am anifeiliaid yn ein cymdeithas. Mae'n peri pryder y gall unrhyw un ddechrau sefydliad lles anifeiliaid, ni waeth beth fo'u cymwysterau na'u profiad. Rhaid inni sicrhau ein bod i gyd yn gwneud popeth a allwn i ddarparu adnoddau digonol, ac yn bwysig, pwerau i roi rheoliadau sefydliadau lles anifeiliaid mewn grym ac i ymchwilio'n briodol i broblemau sy'n codi pan fydd aelodau o'r cyhoedd neu wirfoddolwyr yn eu datgelu. Bydd angen llawer iawn o gymorth ac addysg ar awdurdodau lleol ar feysydd pwysig nad ydynt yn rhan o'u harbenigedd. Mae'r materion sy'n codi y tu allan i fusnesau a drwyddedir ar hyn o bryd a'r cymhlethdodau sy'n deillio o ddeddfwriaeth elusennol, a'r anawsterau cyfarwydd gyda syndrom sylfaenydd, yn fynydd i'w wynebu heb ddealltwriaeth drylwyr. Rhaid inni wrando ar brofiadau'r rhai sydd wedi datgelu problemau lles a chreu'r rheoliadau i'w gwneud yn ofynnol i nifer o sefydliadau gydweithio er mwyn rhoi'r gorau i gamweithredu. Ac eto, mae'n rhaid cael gofyniad i gael un corff sy'n gyfrifol am gamu i mewn, ac ni ddylai hyn fod yn faich ar wirfoddolwyr mwyach. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, Lesley Griffiths.
I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I very much welcome this debate on animal rescue and rehoming centres. It's always good to hear about Members' animal family members, and I think I'd probably better mention my family has two dogs, Minnie and Bronnie; the latter is a rescue dog, and, as we said, they're much-loved members of our families.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n croesawu'n fawr y ddadl hon ar ganolfannau achub ac ailgartrefu anifeiliaid. Mae bob amser yn dda clywed am anifeiliaid sy'n aelodau o deuluoedd yr Aelodau, ac rwy'n credu y byddai'n well i mi sôn bod gan fy nheulu innau ddau gi, Minnie a Bronnie; ci o ganolfan achub yw Bronnie, ac fel y dywedwyd, maent yn aelodau annwyl iawn o'n teuluoedd.
The five-year animal welfare plan for Wales that I launched earlier this month is ambitious and it's innovative, and it sets out how we will build on the progress we have made in relation to animal welfare since powers were devolved to Wales back in 2006. Following the election, it was something I passionately wanted to do, to have everything in one place, and to bring a range of actions together, along with our programme for government commitments, and to show that these were the things that we would be doing over the five-year term of this Government. My ambition, I think like every Member in this Chamber, is for all animals in Wales to have a good quality life, and, in pursuit of this, our plan includes the realisation of the four programme for government commitments regarding kept animal welfare, and also outlines how we will integrate a range of ongoing animal welfare policy work during this Government's term.
The way that we treat animals I think is a really important reflection of the values of our society. Animal ownership is a privilege—it's not a right—and responsible ownership is an expectation, not an aspiration. Anyone who owns or is responsible for an animal has a legal duty to take reasonable steps to ensure its welfare needs are met. Responsible ownership begins from the moment a person first considers getting an animal. It's vital to carefully consider that commitment. With companion animals, in particular, there's always the risk of being driven by emotional and impulse purchasing.
Each year, we run a campaign in the run-up to Christmas to remind people of the requirements of responsible ownership, #PawsPreventProtect, and this encourages people to research thoroughly the costs and the commitments involved, the suitability of the pet to their home environment, and to assure they acquire their pets from a legal and reliable source. So, again, I urge every Member in the Senedd to support and promote this campaign in the run-up to Christmas. We are mindful also of the growth in online sales, and how the prospect of a quick unregulated sale also attracts unscrupulous breeders to websites. For this reason, we support the work of the Pet Advertising Advisory Group in ensuring the advertising of pet animals for sale is done legally and ethically.
Partnership working is absolutely key to the success of everything in the animal welfare plan for Wales. In addition to the Pet Advertising Advisory Group, we are proud of our longstanding relationship with two key groups that bring together third sector organisations—the Animal Welfare Network for Wales and the Companion Animal Welfare Group Wales, which Members have referred to. Members of these groups have been drawn from the Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals, Dogs Trust and Cats Protection, and recently attended the Economy, Trade and Rural Affairs Committee and gave evidence on animal welfare issues. There were some glowing words on how the Welsh Government already interacts with them but, of course, there's more we can do. This is why our animal welfare plan highlights the role of stakeholder working groups, because we know we cannot do this on our own.
For today's debate, and as a preface to discussing plans for the licensing or regulation of animal welfare establishments in Wales, I just want to highlight two further examples of partnership working. Firstly, we work closely with local authority enforcement agencies. The enforcement and delivery of legislation is always stronger when there is a clear and shared understanding of what is expected and why it's expected. Enforcement officers require training delivered in a consistent and coherent manner, and the officers themselves need to be recognised and valued for the fundamental role they play in ensuring the maintenance of high welfare standards.
Secondly, our collaboration with the Animal Welfare Network for Wales led to the publication of a code of best practice for animal welfare establishments in 2020, and I think this was a really important first step. The code is voluntary, but presents excellent advice to encourage the adoption of higher standards of husbandry. So, building on this, as stated in the programme for government and our animal welfare plan, our intention is to move forward with work on the licensing of animal welfare establishments, which is something I believe the majority of people who contact me about this topic are very supportive of. So, we will consult widely to establish the number and spread of establishments involved in the rehoming and rescuing of animals, ranging from those operated by individuals or others run on a larger scale. Our collaborative work with the Pet Advertising Advisory Group will also enable us to consider the inclusion of online organisations, and this work will help ensure that future regulations are current and comprehensive and support local authorities in the oversight of this diverse sector, whose geographic distribution is very uneven across Wales.
By 2023, we will be in a position to bring forward new regulatory requirements for animal welfare establishments, to include arrangements designed to safeguard minimum training, staffing and environmental standards. We've also engaged with local authorities to train officers in the enforcement of new regulations to ensure consistency of approach. Our amendment to this evening's motion emphasises the key role of local authority enforcement and sets out our plans for the regulation of animal welfare establishments in accordance with the welfare plan, notably with reference to processes, timing and the fundamental role of working in partnership.
The achievements and actions I've outlined serve to illustrate how animal welfare and the responsible ownership of animals are priorities for the Welsh Government. To finish with a quotation from our animal welfare plan:
'Our ambition is for animal welfare in Wales to be recognised for its exemplary standards, its adoption and sharing of best practice, its engagement with key stakeholders, its development of effective, supportive and sustainable mechanisms for enforcement, its contribution to research, and its championing of education and responsible ownership for the benefit of our own and future generations.'
And I know, working together, we can achieve this. Diolch.
Mae'r cynllun lles anifeiliaid pum mlynedd i Gymru a lansiais yn gynharach y mis hwn yn uchelgeisiol ac mae'n arloesol, ac mae'n nodi sut y byddwn yn adeiladu ar y cynnydd a wnaed gennym mewn perthynas â lles anifeiliaid ers i bwerau gael eu datganoli i Gymru yn ôl yn 2006. Yn dilyn yr etholiad, roedd yn rhywbeth roeddwn yn awyddus iawn i'w wneud, i gael popeth mewn un lle, ac i ddod ag ystod o gamau gweithredu at ei gilydd, ynghyd â'n hymrwymiadau yn y rhaglen lywodraethu, ac i ddangos mai dyma'r pethau y byddem yn eu gwneud dros gyfnod y Llywodraeth hon o bum mlynedd. Fy uchelgais, fel pob Aelod yn y Siambr hon rwy'n credu, yw i bob anifail yng Nghymru gael bywyd o ansawdd da, ac er mwyn ceisio sicrhau hynny, mae ein cynllun yn cynnwys gwireddu'r pedwar ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu ar les anifeiliaid a gedwir, ac mae hefyd yn amlinellu sut y byddwn yn integreiddio ystod o waith parhaus ym maes polisi lles anifeiliaid dros dymor y Llywodraeth hon.
Credaf fod y ffordd rydym yn trin anifeiliaid yn adlewyrchiad pwysig iawn o werthoedd ein cymdeithas. Mae bod yn berchen ar anifail yn fraint—nid yw'n hawl—ac mae perchnogaeth gyfrifol yn ddisgwyliad, nid yn ddyhead. Mae gan unrhyw un sy'n berchen ar anifail neu sy'n gyfrifol am anifail ddyletswydd gyfreithiol i gymryd camau rhesymol i sicrhau bod ei anghenion lles yn cael eu diwallu. Mae perchnogaeth gyfrifol yn dechrau o'r eiliad y mae person yn dechrau ystyried cael anifail. Mae'n hanfodol ystyried yn ofalus yr ymrwymiad hwnnw. Gydag anifeiliaid anwes yn arbennig, mae perygl bob amser o brynu ar sail emosiwn ac ar fympwy.
Bob blwyddyn, rydym yn cynnal ymgyrch yn y cyfnod cyn y Nadolig i atgoffa pobl ynglŷn â gofynion perchnogaeth gyfrifol, #ArosAtalAmddiffyn, ac mae'n annog pobl i ymchwilio'n drylwyr beth yw'r costau a'r ymrwymiadau sydd ynghlwm wrth hynny, addasrwydd yr anifail anwes i amgylchedd eu cartref, a sicrhau eu bod yn caffael eu hanifeiliaid anwes o ffynhonnell gyfreithiol a dibynadwy. Felly, unwaith eto, rwy'n annog pob Aelod yn y Senedd i gefnogi a hyrwyddo'r ymgyrch hon yn y cyfnod cyn y Nadolig. Rydym hefyd yn ymwybodol o'r cynnydd mewn gwerthiannau ar-lein, a sut y mae'r posibilrwydd o werthiannau cyflym heb eu rheoleiddio hefyd yn denu bridwyr diegwyddor i wefannau. Am y rheswm hwn, rydym yn cefnogi gwaith y Grŵp Cynghori ar Hysbysebu Anifeiliaid Anwes i sicrhau bod hysbysebu anifeiliaid anwes i'w gwerthu yn cael ei wneud yn gyfreithlon ac yn foesegol.
Mae gweithio mewn partneriaeth yn gwbl allweddol i lwyddiant popeth yng nghynllun lles anifeiliaid Cymru. Yn ogystal â'r Grŵp Cynghori ar Hysbysebu Anifeiliaid Anwes, rydym yn falch o'n perthynas hirsefydlog â dau grŵp allweddol sy'n dwyn ynghyd sefydliadau'r trydydd sector—Rhwydwaith Lles Anifeiliaid Cymru a Grŵp Lles Anifeiliaid Anwes Cymru y cyfeiriodd yr Aelodau ato. Daw aelodau'r grwpiau hyn o'r Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid, Dogs Trust a Cats Protection, ac yn ddiweddar fe wnaethant fynychu Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig i roi tystiolaeth ar faterion lles anifeiliaid. Clywyd canmoliaeth i'r modd y mae Llywodraeth Cymru eisoes yn rhyngweithio â hwy ond wrth gwrs, mae mwy y gallwn ei wneud. Dyna pam y mae ein cynllun lles anifeiliaid yn tynnu sylw at rôl gweithgorau rhanddeiliaid, oherwydd gwyddom na allwn wneud hyn ar ein pen ein hunain.
Ar gyfer y ddadl heddiw, ac fel rhagair i drafod cynlluniau ar gyfer trwyddedu neu reoleiddio sefydliadau lles anifeiliaid yng Nghymru, hoffwn dynnu sylw at ddwy enghraifft arall o weithio mewn partneriaeth. Yn gyntaf, rydym yn gweithio'n agos gydag asiantaethau gorfodi awdurdodau lleol. Mae gorfodi a chyflawni deddfwriaeth bob amser yn gryfach pan fydd dealltwriaeth glir a rennir o'r hyn a ddisgwylir a pham y disgwylir hynny. Mae swyddogion gorfodi angen hyfforddiant wedi ei ddarparu mewn modd cyson a chydlynol, ac mae angen i'r swyddogion eu hunain gael eu cydnabod a'u gwerthfawrogi oherwydd y rôl sylfaenol y maent yn ei chwarae yn sicrhau bod safonau lles uchel yn cael eu cynnal.
Yn ail, arweiniodd ein cydweithrediad â Rhwydwaith Lles Anifeiliaid Cymru at gyhoeddi cod arferion gorau ar gyfer sefydliadau lles anifeiliaid yn 2020, a chredaf fod hwn yn gam cyntaf pwysig iawn. Mae'r cod yn wirfoddol, ond mae'n cynnig cyngor rhagorol i annog mabwysiadu safonau uwch ar gyfer magu anifeiliaid. Felly, gan adeiladu ar hyn, fel y nodwyd yn y rhaglen lywodraethu a'n cynllun lles anifeiliaid, ein bwriad yw symud ymlaen gyda gwaith ar drwyddedu sefydliadau lles anifeiliaid, sy'n rhywbeth y credaf fod y rhan fwyaf o'r bobl sy'n cysylltu â mi ar y mater hwn yn gefnogol iawn iddo. Felly, byddwn yn ymgynghori'n eang i sefydlu nifer a gwasgariad y sefydliadau sy'n ymwneud ag ailgartrefu ac achub anifeiliaid, yn amrywio o'r rhai a weithredir gan unigolion i eraill a gaiff eu gweithredu ar raddfa fwy. Bydd ein gwaith cydweithredol gyda'r Grŵp Cynghori ar Hysbysebu Anifeiliaid Anwes hefyd yn ein galluogi i ystyried cynnwys sefydliadau ar-lein, a bydd y gwaith hwn yn helpu i sicrhau bod rheoliadau yn y dyfodol yn gyfredol ac yn gynhwysfawr ac yn cynorthwyo awdurdodau lleol i oruchwylio'r sector amrywiol hwn y mae ei ddosbarthiad daearyddol yn anwastad iawn ledled Cymru.
Erbyn 2023, byddwn mewn sefyllfa i gyflwyno gofynion rheoleiddio newydd ar gyfer sefydliadau lles anifeiliaid, i gynnwys trefniadau wedi'u cynllunio i ddiogelu safonau gofynnol mewn perthynas â hyfforddiant, staffio a'r amgylchedd. Rydym hefyd wedi ymgysylltu ag awdurdodau lleol i hyfforddi swyddogion i orfodi rheoliadau newydd er mwyn sicrhau dull gweithredu cyson. Mae ein gwelliant i'r cynnig heno yn pwysleisio rôl allweddol gorfodaeth awdurdodau lleol ac yn nodi ein cynlluniau ar gyfer rheoleiddio sefydliadau lles anifeiliaid yn unol â'r cynllun lles, gan gyfeirio'n arbennig at brosesau, amseru a rôl sylfaenol gweithio mewn partneriaeth.
Mae'r cyflawniadau a'r camau gweithredu a amlinellais yn dangos sut y mae lles anifeiliaid a pherchnogaeth gyfrifol ar anifeiliaid yn flaenoriaethau i Lywodraeth Cymru. I orffen gyda dyfyniad o'n cynllun lles anifeiliaid:
'Ein nod yw bod Cymru’n cael cydnabyddiaeth fel esiampl i bawb oherwydd ei safonau, am y modd y mae arferion da yn cael eu mabwysiadu a’u rhannu, am y modd y trafodir â’r prif randdeiliaid, am y mecanweithiau gorfodi effeithiol, cefnogol a chynaliadwy sy’n cael eu datblygu, am ei chyfraniad at ymchwil ac am hyrwyddo addysg a pherchenogaeth gyfrifol, hynny er lles cenedlaethau heddiw ac fory.'
A gwn y gallwn gyflawni hyn drwy weithio gyda'n gilydd. Diolch.
Galwaf ar Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl.
I call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Isn't it marvellous to think that, in many of the contributions today, everybody's told us about their family members? So, I'm going to mention Alfie Finch-Saunders, who we have had since five years old, and it's really quite sad, because, when our family took him on, he'd been kept in a barn in the dark and he still has a dint in his nose now from where the cage he was in was too short. But when my husband phones me when I'm over here, the first thing I say is, 'How is Alfie?' [Laughter.] So, it's really good that we've got like-minded people here.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Onid yw'n wych meddwl, mewn llawer o'r cyfraniadau heddiw, fod pawb wedi dweud wrthym am aelodau o'u teuluoedd? Felly, rwy'n mynd i sôn am Alfie Finch-Saunders, sydd wedi bod gyda ni ers ei fod yn bum mlwydd oed, ac mae'n eithaf trist, oherwydd, pan ddaeth i'n teulu ni, roedd wedi cael ei gadw mewn ysgubor yn y tywyllwch ac mae ganddo dolc yn ei drwyn o hyd o lle roedd y caetsh roedd ynddo'n rhy fyr. Ond pan fydd fy ngŵr yn fy ffonio pan fyddaf yma, y peth cyntaf rwy'n ei ddweud yw, 'Sut mae Alfie?' [Chwerthin.] Felly, mae'n dda iawn fod gennym bobl o'r un anian yma.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
So, I'd like to begin by expressing my sincere gratitude to everybody who's spoken here today, including the Minister, and Sam Kurtz for opening the debate so well. As we've heard many times this afternoon, currently, there is no legislation in place in Wales, so anyone can set up their own rehoming organisation or sanctuary. And I have to say, most of these are set up with very good intentions. Now, whilst many animal welfare establishments in Wales achieve extremely high standards of welfare, some recent tragic case studies—and they've been mentioned here today—can attest to the fact that there are organisations and individuals operating as rescues who can sometimes become overwhelmed with animals and struggle to meet the welfare needs of the animals in their care.
As well as ensuring that our selfless animal protection organisations have the support they need, regulating rescues would also make it easier to distinguish between genuine rescue and rehoming centres and back-street breeders and third-party sellers who try to bypass recent laws prohibiting third-party sales of puppies and kittens by pretending to be a rescue sanctuary. In highlighting the scale of the problem, only last month, and following a seven-month investigation by National Trading Standards and Trading Standards Wales, nearly 200 dogs were rescued from a suspected illegal puppy farm in Carmarthenshire. As Members have rightly pointed out, such as Alun Davies and his concerns about standards in some rescue centres, there's been enough talk now, and I agree with him in calling for more action from the Minister.
Gareth Davies pointed out the very obvious and proactive approach that's already been taken elsewhere in the UK, and that anyone can set up a sanctuary without any regulations. Indeed, the Scottish Government has already passed regulations, which came into force on 3 September 2021. Elsewhere, the Department for Environment, Food and Rural Affairs will be consulting on proposals to regulate the sector in England by late 2021-22. This is why I share in the disappointment registered by both the Blue Cross and the Companion Animal Welfare Group Wales that the timelines laid out in the Welsh Government's animal welfare plan show a real lack of urgency, which could lead to exploitation by unscrupulous breeders and leave Wales lagging behind other nations. Despite more than two decades of devolution, the Welsh Government's slow pace of action in this area has now led to Wales being unsympathetically dubbed as the puppy farming capital of the UK. That is not a moniker that we want to stick, and inaction leaves our charitable sector to pick up the pieces. It is precisely for this reason that the likes of Dogs Trust want to work with the Welsh Government towards regulation of rehoming organisations and sanctuaries, ensuring full traceability of all puppies bred and sold. I know the Minister knows I've gone on and on about this, but I hate it when I see on Facebook people breeding dogs for profit and then trying to sell them on Facebook at very young ages. So, I hope that today's support for this Welsh Conservative motion will urge the Minister to review the timetable for regulations and work with stakeholders to confront this scourge.
Thank you to Cefin Campbell for his contribution outlining just how outdated the animal companion legislation has become, and also for pledging the support of Plaid Cymru for our motion. Natasha Asghar paid tribute to those good organisations who are safeguarding our four-legged friends. Darren Millar talked about Blue, his rescue whippet, and also mentioned North Clwyd Animal Rescue—my late parents were very pleased and absolutely loved their little dog they got from there—and mentioned the Welsh Mountain Zoo and the RSPCA in Bryn-y-maen. Jane Dodds talked about Arthur as an ex-racing greyhound and the benefit of the good rehoming centres, but that training, support and regulation is vital.
With an estimated 650,000 dogs living in 440,000 Welsh homes, and an estimated 607,000 cats living in 26 per cent of Welsh households, it is clear that we are a proud nation of animal lovers. Carolyn Thomas, thank you for your contribution and for speaking about the risks of taking in additional animals, and that actually then all the reasons that these people set out hoping to safeguard animals become part of a bigger problem.
As Father Christmas begins to saddle up his sleigh and the reindeer bells begin to chime overhead, let us all remember that a pet is for life and not just for the festive holidays. They are ceaselessly loving, sentient and endlessly loyal members of our families. So, let's ensure that we have the means, the time, and the wherewithal now, Minister, the legislation that we need, to ensure that we provide the life of happiness that they so desperately deserve. Thank you. Diolch, Llywydd.
Felly, hoffwn ddechrau drwy fynegi fy niolchgarwch diffuant i bawb sydd wedi siarad yma heddiw, gan gynnwys y Gweinidog, a Sam Kurtz am agor y ddadl mor dda. Fel y clywsom droeon y prynhawn yma, ar hyn o bryd nid oes deddfwriaeth ar waith yng Nghymru, felly gall unrhyw un sefydlu ei sefydliad neu ei loches ei hun. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, mae'r rhan fwyaf o'r rhain wedi'u sefydlu gyda bwriadau da iawn. Nawr, er bod llawer o sefydliadau lles anifeiliaid yng Nghymru yn cyrraedd safonau lles uchel iawn, gall rhai astudiaethau achos trasig yn ddiweddar—ac fe'u crybwyllwyd yma heddiw—dystio i'r ffaith bod sefydliadau ac unigolion sy'n gweithredu fel canolfannau achub weithiau'n cael eu llethu gan ormod o anifeiliaid ac yn ei chael yn anodd diwallu anghenion lles yr anifeiliaid yn eu gofal.
Yn ogystal â sicrhau bod ein sefydliadau diogelu anifeiliaid anhunanol yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt, byddai rheoleiddio canolfannau achub hefyd yn ei gwneud yn haws gwahaniaethu rhwng canolfannau achub ac ailgartrefu go iawn a bridwyr stryd gefn a gwerthwyr trydydd parti sy'n ceisio osgoi cyfreithiau diweddar i wahardd gwerthu cŵn a chathod bach gan drydydd parti drwy esgus eu bod yn lloches. I dynnu sylw at faint y broblem, y mis diwethaf, yn dilyn ymchwiliad saith mis gan Safonau Masnach Cenedlaethol a Safonau Masnach Cymru, achubwyd bron i 200 o gŵn o fferm yr amheuid ei bod yn gwerthu cŵn bach yn anghyfreithlon yn sir Gaerfyrddin. Fel y mae'r Aelodau wedi dweud yn gywir, megis Alun Davies a'i bryderon ynglŷn â safonau mewn rhai canolfannau achub, rydym wedi cael digon o siarad yn awr, ac rwy'n cytuno â'i alwad am fwy o weithredu gan y Gweinidog.
Tynnodd Gareth Davies sylw at y dull amlwg a rhagweithiol iawn a weithredir eisoes mewn rhannau eraill o'r DU, ac y gall unrhyw un sefydlu lloches heb unrhyw reoliadau. Yn wir, mae Llywodraeth yr Alban eisoes wedi pasio rheoliadau a ddaeth i rym ar 3 Medi 2021. Mewn mannau eraill, bydd Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig yn ymgynghori ar gynigion i reoleiddio'r sector yn Lloegr erbyn diwedd 2021-22. Dyna pam fy mod yn rhannu'r siom a fynegwyd gan Blue Cross a Grŵp Lles Anifeiliaid Anwes Cymru fod yr amserlenni a nodir yng nghynllun lles anifeiliaid Llywodraeth Cymru yn dangos diffyg brys gwirioneddol a allai arwain at gamfanteisio gan fridwyr diegwyddor a gadael Cymru ar ei hôl hi o gymharu â gwledydd eraill. Er gwaethaf mwy na dau ddegawd o ddatganoli, mae camau gweithredu araf Llywodraeth Cymru yn y maes hwn bellach wedi arwain at enwi Cymru'n brifddinas ffermio cŵn bach y DU. Nid yw hwnnw'n enw rydym am ei gadw, ac mae diffyg gweithredu yn gadael ein sector elusennol i ymdopi â'r canlyniadau. Am yr union reswm hwn mae'r Dogs Trust a'u tebyg am weithio gyda Llywodraeth Cymru i reoleiddio sefydliadau ailgartrefu a llochesau, er mwyn sicrhau y gellir olrhain pob ci bach sy'n cael ei fridio a'i werthu. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi fy nghlywed yn siarad am hyn droeon, ond rwy'n casáu gweld pobl ar Facebook sy'n bridio cŵn am elw ac yn ceisio'u gwerthu ar Facebook yn ifanc iawn. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y gefnogaeth heddiw i'r cynnig hwn gan y Ceidwadwyr Cymreig yn annog y Gweinidog i adolygu'r amserlen ar gyfer rheoliadau ac i weithio gyda rhanddeiliaid i ymladd y malltod hwn.
Diolch i Cefin Campbell am ei gyfraniad yn amlinellu pa mor hen ffasiwn yw'r ddeddfwriaeth anifeiliaid anwes bellach, a hefyd am addo cefnogaeth Plaid Cymru i'n cynnig. Talodd Natasha Asghar deyrnged i'r sefydliadau da hynny sy'n diogelu ein ffrindiau pedair coes. Soniodd Darren Millar am Blue, ei filgi bach o ganolfan achub, a soniodd hefyd am Achub Anifeiliaid Gogledd Clwyd—roedd fy niweddar rieni wrth eu boddau gyda'r ci bach a gawsant oddi yno—a soniodd am Sw Mynydd Cymru a'r RSPCA ym Mryn-y-maen. Siaradodd Jane Dodds am Arthur, milgi a arferai rasio, a budd canolfannau ailgartrefu da, ond bod hyfforddiant, cymorth a rheoleiddio yn hanfodol.
Gyda'r amcangyfrif fod 650,000 o gŵn yn byw mewn 440,000 o gartrefi yng Nghymru, a'r amcangyfrif fod 607,000 o gathod yn byw ar 26 y cant o aelwydydd Cymru, mae'n amlwg ein bod yn genedl falch o bobl sy'n dwli ar anifeiliaid. Carolyn Thomas, diolch am eich cyfraniad ac am siarad am y risgiau wrth dderbyn anifeiliaid ychwanegol, a bod yr holl resymau y mae'r bobl hyn yn dechrau arni gan obeithio y byddant yn diogelu anifeiliaid yn dod yn rhan o broblem fwy mewn gwirionedd.
Wrth i Siôn Corn ddechrau paratoi ei sled a chlychau ceirw'n dechrau canu uwchben, gadewch i bawb ohonom gofio bod anifail anwes i'w gadw am oes ac nid dros yr ŵyl yn unig. Maent yn aelodau gwastadol gariadus, ymdeimladol a ffyddlon o'n teuluoedd. Felly, gadewch inni sicrhau bod gennym y modd, yr amser, a'r adnoddau yn awr, Weinidog, y ddeddfwriaeth sydd ei hangen arnom, i sicrhau ein bod yn darparu'r bywyd hapus y maent yn ei haeddu mor enbyd. Diolch, Lywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.]
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? Does any Member object? [Objection.]
Okay, on the second time of asking.
Iawn, gofynnaf am yr eildro.
Felly, mae yna wrthwynebiad, ac fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
Therefore, there is an objection. We will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Felly, byddwn ni'n cymryd egwyl fer nawr i baratoi ar gyfer y cyfnod pleidleisio hynny.
So, we will take a short break now to prepare for voting time.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:48.
Plenary was suspended at 17:48.
Ailymgynullodd y Senedd am 17:52, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 17:52, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cychwyn y cyfnod pleidleisio, ac mae'r pleidleisiau cyntaf ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar reoleiddio canolfannau achub ac ailgartrefu anifeiliaid. A dwi'n galw am bleidlais, felly, ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
That brings us to voting time, and the first votes are on the Welsh Conservatives debate on the regulation of animal welfare and rehoming centres. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 27, no abstentions, 26 against. And, therefore, the motion is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig – Rheoleiddio canolfannau achub ac ailgartrefu anifeiliaid – Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 27, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. Welsh Conservatives debate – Regulation of animal rescue and rehoming centres – Motion without amendment: For: 27, Against: 26, Abstain: 0
Motion has been agreed
Felly, dyna ddiwedd ar y cyfnod pleidleisio.
That concludes voting time for today.
Fe fyddwn ni, felly, yn symud ymlaen i'r ddadl fer. Mae'r ddadl fer y prynhawn yma gan Jayne Bryant, ac fe wnaf i symud ymlaen yn syth felly i Jayne Bryant i fedru cyflwyno'i dadl fer. Jayne Bryant.
We will, therefore, now move on to the short debate. Today's short debate is to be presented by Jayne Bryant. We will move immediately to that short debate and Jayne Bryant.
Diolch, Llywydd. I've agreed to give James Evans and Peredur Owen Griffiths each a minute in this debate.
2021 marks 50 years since the Misuse of Drugs Act 1971 was passed in the UK Parliament. While that policy was designed to prevent drug use and reduce harm, we have witnessed instead an exceptional rise in illegal drug use, addiction, and drug-related deaths across the UK. Simultaneously, drugs are getting stronger, criminal gangs are growing in power, and the violence linked to drugs is increasing. Perhaps most worrying, thousands of children and young people are being exploited across county lines and borders in every corner of the country.
Today's situation represents a very serious failing in the drug laws, but in-depth and serious discussion on reform remains miles away. This urgently needs to change. We here must open a discussion about what's gone wrong and how we might do things differently: differently, by changing how we think about drugs and in what terms we discuss them; differently, by considering the conditions that are specific to Wales, and what influence we as a Senedd have; differently, by looking outward, learning from our friends and neighbours, taking inspiration from what the international community is doing to combat a serious problem.
Diolch, Lywydd. Rwyf wedi cytuno i roi munud i James Evans a Peredur Owen Griffiths yn y ddadl hon.
Mae'n 50 mlynedd eleni ers pasio Deddf Camddefnyddio Cyffuriau 1971 yn Senedd y DU. Er bod y polisi hwnnw wedi'i lunio i atal defnyddio cyffuriau a lleihau niwed, rydym wedi gweld cynnydd eithriadol yn y defnydd o gyffuriau anghyfreithlon, caethiwed a marwolaethau sy'n gysylltiedig â chyffuriau ledled y DU. Ar yr un pryd, mae cyffuriau'n cryfhau, mae grym gangiau troseddol yn cynyddu, ac mae'r trais sy'n gysylltiedig â chyffuriau ar gynnydd. Yn fwyaf pryderus o bosibl, caiff miloedd o blant a phobl ifanc eu hecsbloetio drwy linellau cyffuriau ym mhob cwr o'r wlad.
Mae'r sefyllfa heddiw yn arwydd o fethiant difrifol iawn y cyfreithiau cyffuriau, ond mae trafodaeth fanwl a difrifol ar ddiwygio yn dal i fod yn bell iawn i ffwrdd. Mae angen i hyn newid ar frys. Rhaid i ni yma agor trafodaeth ar yr hyn a aeth o'i le a sut y gallem wneud pethau'n wahanol: yn wahanol drwy newid y modd y meddyliwn am gyffuriau a'r modd rydym yn eu trafod; yn wahanol drwy ystyried yr amodau sy'n benodol i Gymru, a pha ddylanwad sydd gennym fel Senedd; yn wahanol drwy edrych tuag allan, dysgu oddi wrth ein ffrindiau a'n cymdogion, gan gymryd ysbrydoliaeth o'r hyn y mae'r gymuned ryngwladol yn ei wneud i fynd i'r afael â phroblem ddifrifol.
In a period where the phrase 'listen to the science' has taken on a greater resonance than at any point in history, perhaps it's appropriate to look again at what scientific research is heading. For example, some cutting-edge contemporary research is being conducted on the use of psychedelics in medicine. Particularly encouraging is work being undertaken on their use in treating long-standing mental health conditions and post-traumatic stress disorder. Others focus their research on more well-known substances, such as medicinal cannabis.
Cannabis had become illegal 100 years ago, although it remained in use as a prescription drug in Britain until 1973. Evidence suggests that those suffering from the hardest-to-treat forms of epilepsy can see the number and intensity of seizures they suffer decrease substantially if treated with products derived from the core cannabinoid CBD. UK law changed in 2018 to allow medicinal cannabis use under particular, limited circumstances. This represented a welcome step forward, but, since the change, only a small number of prescriptions have been granted, and many families remain in limbo. The choice they've been left with is heartbreaking: either spend thousands to obtain illicit prescriptions or go without, leaving loved ones at risk of suffering the worst effects of their condition. This is not a situation any one of us would wish upon ourselves or our own families and friends.
The pandemic has taught us that scientists are among the very best of us. Without their ability to solve problems in an innovative, rapid way, we would be without our fantastic vaccination effort, and much else besides. We would do well to take this attitude and apply it to other fields. Because in this field—drugs policy—the UK is frustratingly, increasingly out of step with countries that we relate to. There is real-world evidence that other policies work, yet we continue to bury our heads in the sand.
In Europe, Portugal has set a positive example for what can be done when drug policies prioritise health over the criminalisation. At the turn of the century, Portugal was facing a crisis, including high levels of HIV infection among drug users. In 2001, Portugal decriminalised personal possession of all drugs as part of a wider reorientation of policy to a health-led approach. Possessing drugs for personal use is treated as an administrative offence, meaning it's no longer punishable by imprisonment and doesn't result in a criminal record and associated stigma. Many impacts of the reforms were felt immediately. New HIV infections, drug deaths and the prison population all fell sharply within the first decade. The second decade, admittedly, saw slower improvements. However, Portugal is in a much better position than it was in 2001, and recorded drug use and drug deaths as a proportion of the general population are both well below the European average, and the proportion of their prison population sentenced for drug offences has fallen from 40 per cent to 15 per cent.
Portugal's experience is a lesson that can be achieved when policy innovation and political will are aligned in response to a crisis. In comparison, the UK's 2019 annual report on drugs showed the highest prevalence of drug use in the last 10 years across England, Wales and Scotland. The current approach is not working—that is clear. Our zero-tolerance policy, the never-ending mindset of being permanently at war with drugs, criminalises and ostracises some of our most vulnerable, and it drives all trade underground, fuelling a deadly cycle of anti-social behaviour, violence, theft, and all other kinds of crime, most often in our poorest and most deprived communities.
Children are targeted by criminal gangs to act as dealers, vulnerable adults are cuckooed in their own homes, and whole areas can be blighted by drug paraphernalia as users look to take drugs out of sight in alleys and doorways. People living in neighbourhoods where drug dealing takes place will recognise the fear that comes with criminalised drug markets. Quite simply, they deserve better.
Mewn cyfnod pan fo'r ymadrodd 'gwrando ar y wyddoniaeth' wedi golygu mwy nag ar unrhyw adeg mewn hanes, efallai ei bod yn briodol inni edrych eto ar ba ymchwil wyddonol sy'n flaenllaw. Er enghraifft, mae ymchwil gyfoes arloesol ar y gweill i'r defnydd o gyffuriau seicedelig mewn meddygaeth. Mae gwaith a wneir ar eu defnydd i drin cyflyrau iechyd meddwl hirsefydlog ac anhwylder straen wedi trawma yn arbennig o galonogol. Mae eraill yn canolbwyntio eu hymchwil ar sylweddau mwy adnabyddus, megis canabis meddyginiaethol.
Gwnaed canabis yn anghyfreithlon 100 mlynedd yn ôl, er ei fod wedi parhau i gael ei ddefnyddio fel cyffur presgripsiwn ym Mhrydain tan 1973. Mae tystiolaeth yn awgrymu y gall y rhai sy'n dioddef o'r mathau anoddaf eu trin o epilepsi weld nifer a dwyster y trawiadau y maent yn eu dioddef yn gostwng yn sylweddol os cânt eu trin â chynhyrchion sy'n deillio o'r canabis craidd CBD. Newidiodd cyfraith y DU yn 2018 i ganiatáu defnyddio canabis meddyginiaethol o dan amgylchiadau penodol, cyfyngedig. Roedd hwn yn gam ymlaen i'w groesawu, ond ers y newid, dim ond nifer fach o bresgripsiynau sydd wedi'u rhoi, ac mae llawer o deuluoedd yn parhau i fod mewn limbo. Mae'r dewis a roddwyd iddynt yn dorcalonnus: naill ai gwario miloedd i gael presgripsiynau anghyfreithlon neu fynd hebddo, gan adael anwyliaid mewn perygl o ddioddef effeithiau gwaethaf eu cyflwr. Nid yw hon yn sefyllfa y byddai unrhyw un ohonom yn dymuno i ni ein hunain na'n teuluoedd a'n ffrindiau.
Mae'r pandemig wedi dysgu inni pa mor wych yw gwyddonwyr. Heb eu gallu i ddatrys problemau mewn ffordd arloesol a chyflym, byddem heb gael ein hymdrech frechu wych, a llawer o bethau eraill yn ogystal. Byddai'n werth inni fabwysiadu'r ymagwedd hon a'i chymhwyso i feysydd eraill. Oherwydd yn y maes hwn—polisi cyffuriau—mae'n rhwystredig fod y DU yn gynyddol ar ei hôl hi o gymharu â gwledydd rydym yn ymwneud â hwy. Mae tystiolaeth yn y byd go iawn fod polisïau eraill yn gweithio, ac eto rydym yn parhau i gladdu ein pennau yn y tywod.
Yn Ewrop, mae Portiwgal wedi gosod esiampl gadarnhaol o'r hyn y gellir ei wneud pan fydd polisïau cyffuriau yn rhoi blaenoriaeth i iechyd yn hytrach na throseddoli. Ar droad y ganrif, roedd Portiwgal yn wynebu argyfwng, gan gynnwys lefelau uchel o haint HIV ymhlith defnyddwyr cyffuriau. Yn 2001, fe wnaeth Portiwgal ddad-droseddoli meddiant personol ar unrhyw gyffuriau fel rhan o ailgyfeirio polisi ehangach tuag at ddull a arweinir gan iechyd. Mae meddu ar gyffuriau at ddefnydd personol yn cael ei drin fel trosedd weinyddol, sy'n golygu na chaiff ei chosbi mwyach drwy garcharu ac nid yw'n arwain at gofnod troseddol a'r stigma sy'n gysylltiedig â hynny. Teimlwyd llawer o effeithiau'r diwygiadau ar unwaith. Gostyngodd nifer yr heintiau HIV newydd, marwolaethau cyffuriau a phoblogaeth y carchardai i gyd yn sydyn o fewn y degawd cyntaf. Mae'n rhaid cyfaddef bod yr ail ddegawd wedi gweld gwelliannau arafach. Fodd bynnag, mae Portiwgal mewn sefyllfa lawer gwell nag yn 2001, ac mae'r defnydd o gyffuriau a marwolaethau cyffuriau a gofnodwyd fel cyfran o'r boblogaeth gyffredinol yn llawer is na'r cyfartaledd Ewropeaidd, ac mae'r gyfran o boblogaeth eu carchardai a ddedfrydwyd am droseddau cyffuriau wedi gostwng o 40 y cant i 15 y cant.
Mae profiad Portiwgal yn wers y gellir ei chyflawni pan fo arloesi gyda pholisi ac ewyllys wleidyddol yn cyd-fynd mewn ymateb i argyfwng. O gymharu, dangosodd adroddiad blynyddol y DU ar gyffuriau yn 2019 y nifer fwyaf o achosion o ddefnyddio cyffuriau yn ystod y 10 mlynedd diwethaf ledled Cymru, Lloegr a'r Alban. Nid yw'r dull presennol yn gweithio—mae hynny'n glir. Mae ein polisi dim goddefgarwch, y meddylfryd diddiwedd o fod mewn rhyfel parhaol yn erbyn cyffuriau, yn troseddoli ac yn eithrio rhai o'n pobl fwyaf agored i niwed, ac mae'n gyrru pob masnach yn danddaearol, gan ysgogi cylch marwol o ymddygiad gwrthgymdeithasol, trais, lladrata, a phob math arall o droseddu, yn amlach na pheidio yn ein cymunedau tlotaf a mwyaf difreintiedig.
Caiff plant eu targedu gan gangiau troseddol i weithredu fel gwerthwyr, caiff cartrefi oedolion sy'n agored i niwed eu meddiannu ar gyfer gwerthu cyffuriau, a gall paraffernalia cyffuriau fod yn falltod drwy ardaloedd cyfan wrth i ddefnyddwyr geisio cymryd cyffuriau allan o'r golwg yng nghysgod drysau ac mewn strydoedd cefn. Bydd pobl sy'n byw mewn cymdogaethau lle caiff cyffuriau eu gwerthu yn adnabod yr ofn a ddaw yn sgil marchnadoedd cyffuriau troseddol. Yn syml iawn, maent yn haeddu gwell.
The Kaleidoscope project, based in my constituency, has been operating in the UK since 1968. They're a charity methadone drug clinic that provides help and support clinics for alcohol abuse, drug abuse and drug addiction. When speaking with the director, Martin Blakebrough, on this subject, he had this to say: 'In Wales, as in the rest of the UK, we have a policy of incarcerating people with drug issues rather than offering them sustainable treatment. A prison place is much more expensive than a residential rehabilitation space. We need a policy that supports and does not punish people wherever possible. The majority of drug users with significant addiction issues have been victims of an adverse childhood experience, with a recent study showing that 84 per cent of drug users have been affected by an ACE. And yet the lack of help has led to their problems. The war on drugs has not been a war on the substance, as much as taking it out against individuals.'
In addition, Richard Lewis, recently appointed as chief constable of Dyfed-Powys Police, has also been arguing that the UK's current approach is failing. Last year, sadly, over 4,500 people died in England and Wales due to drug-related deaths. To these statistics, chief constable Lewis says:
'The vast majority of those deaths would have been entirely preventable. In 21 years of police service I have slowly, perhaps too slowly, come to the conclusion that framing this crisis as a criminal justice problem has not simply been unhelpful, but counterproductive. This nationwide epidemic is a public health crisis.'
Like Portugal and charities such as Kaleidoscope, chief constable Lewis advocates state intervention in the lives of addicts that looks to treat them not as criminals, but as patients. One way of helping is for drug treatment services, such as heroin-assisted treatment centres, to be given investment and wider coverage. Chief constable Lewis is not a lone voice in the police force when it comes to rethinking our drug policy. And the fact that his comments have not been seen as extraordinary highlights this.
Over the years, there has been a slowly changing mindset in the police. Many forces have openly indicated their unwillingness to target recreational cannabis growers and users, as they have bigger issues to deal with. This is despite the law being clear that cannabis remains illegal as a category B substance, which runs a sentence for possession of up to five years in prison, with an unlimited fine. Cannabis is the most prevalent illegal substance in the UK, and this will be a shock to no-one. Most people will have smelled its distinctive smell across the country's streets and parks. Every time you do, you know it's been bought or grown illegally. It doesn't have to be this way.
Across the Atlantic, Canada and many US states are now leading the world in advancing a new approach to cannabis, stepping away from decriminalisation alone and embracing instead full Government-owned regulation. In 2012, American states, led by Colorado, began to take dramatic cannabis reforms, whilst in October 2018, Canada witnessed wholesale legal regulation of cannabis for adult non-medical use. In Canada, provinces and territories were responsible for determining how cannabis is distributed and sold. Through its model of strong devolution, each Canadian province can also set an additional restriction. The Canadian Government's groundbreaking cannabis Act had three goals: protect public health and safety, protect young people from the negative impact of cannabis, and keep profits away from criminal gangs.
I've already spoken to the impressive public health impacts achieved in Portugal, so I'll focus on the third aim: the economic element of holding a national conversation on drug reform in the UK and Wales. In moving to legalisation and Government regulation, Canada has brought considerable profits from criminal pockets into the public purse. In the first year of legalisation, the legal cannabis retail market in Canada grew to a value of CA$908 million—over £0.5 billion. Canada created, in under a year, a billion-dollar industry with the twin effects of aiding local economies while driving down criminal behaviour. Both federal and provincial government have seen an economic pay-off. States at the forefront of this change in the US have demonstrated that the market matures, tax revenues increase and legally regulated cannabis trade oversteps illegal activity. This, of course, does not mean the illegal cannabis market has evaporated. In California, for example, the black market is still greater than the legal one. There are lessons to be learnt here in terms of implementation. Canada's policy shift is still in its infancy, but it has an encouraging record. But it is of benefit to the UK that we have so many lessons to learn.
In the 50 years since the Misuse of Drugs Act 1971 came into being, we as a nation have failed to move forward. In some legislative areas, Britain has moved with the times, yet under all parties, Westminster has upheld a 1970s era stance over drugs. Consequently, we've all seen a negative impact from substance abuse rise; we've put resources into combating an enemy that refuses to be defeated. We've sent thousands into a criminal justice system that not only fails to rehabilitate but has struggled to cope with even greater criminality. Nevertheless, there's another route. Countries around the world are showing us there's no reason for this Senedd not to open a conversation for Wales. Public health and the economy are both within our competence.
It's a sad truth that Westminster refuses to open up the conversation on drugs in the UK. This isn't solely the fault of the current administration, but a long-standing failure of all Governments. Wales may not yet have the full legislative ability, but as a member of this union, we must use our voice. As long as we frame the debate as one of criminality alone, we'll continue with the same aggressive, unhelpful outlook. To that end, it's incumbent on us to change how we think, to consider whether real impacts of drug reform take hold, to learn from others and face up to the reality of our situation. I'm not the first MS to raise these problems, and I'd like to acknowledge the work of Peredur Owen Griffiths and his efforts to establish a cross-party group on substance misuse.
I'm also not the first representative of Newport West to push this stance, and I hope I'll not be the last. My close friend Paul Flynn MP was ahead of his time on this campaign. A courageous, relentless advocate for drug reform before it was popular, he challenged Ministers, both Labour and Conservative, to do better. I'd like to finish by quoting Paul, with a contribution he gave to the Commons in 2008. In his customary erudite way, Paul said:
'We are missing something and we are failing. We need to get to the point where we recognise that, despite all our self-satisfaction as politicians—our desire to get good headlines to get ourselves re-elected—we are failing a generation whose lives are being destroyed by drugs. That is the lesson of today.'
Diolch yn fawr.
Mae prosiect Kaleidoscope, sydd wedi'i leoli yn fy etholaeth i, wedi bod yn gweithredu yn y DU ers 1968. Clinig cyffuriau methadon elusennol ydyw sy'n darparu help a chlinigau cymorth i rai sy'n camddefnyddio alcohol, yn camddefnyddio cyffuriau neu'n gaeth i gyffuriau. Wrth siarad â'r cyfarwyddwr, Martin Blakebrough, ar y pwnc hwn, roedd ganddo hyn i'w ddweud: 'Yng Nghymru, fel yng ngweddill y DU, mae gennym bolisi o garcharu pobl sydd â phroblemau cyffuriau yn hytrach na chynnig triniaeth gynaliadwy iddynt. Mae lle mewn carchar yn ddrutach o lawer na lle adsefydlu preswyl. Mae arnom angen polisi sy'n cefnogi, nid yn cosbi, pobl lle bynnag y bo modd. Mae'r rhan fwyaf o ddefnyddwyr cyffuriau sydd â phroblemau caethiwed sylweddol wedi dioddef profiad niweidiol yn ystod plentyndod, gydag astudiaeth ddiweddar yn dangos bod profiadau niweidiol yn ystod plentyndod wedi effeithio ar 84 y cant o ddefnyddwyr cyffuriau. Ac eto y diffyg cymorth sydd wedi arwain at eu problemau. Nid yw'r rhyfel yn erbyn cyffuriau wedi bod yn rhyfel yn erbyn y sylwedd, ond yn hytrach yn erbyn unigolion.'
Yn ogystal, mae Richard Lewis, a benodwyd yn ddiweddar yn brif gwnstabl Heddlu Dyfed-Powys, hefyd wedi bod yn dadlau bod dull gweithredu presennol y DU yn methu. Y llynedd, yn anffodus, collwyd dros 4,500 o bobl yng Nghymru a Lloegr oherwydd marwolaethau'n gysylltiedig â chyffuriau. Ar yr ystadegau hyn, dywed y prif gwnstabl Lewis:
'Byddai wedi bod modd atal y mwyafrif llethol o'r marwolaethau hynny'n llwyr. Mewn 21 mlynedd o wasanaeth i'r heddlu, deuthum yn araf i'r casgliad, efallai'n rhy araf, fod fframio'r argyfwng hwn fel problem cyfiawnder troseddol nid yn unig yn ddi-fudd, ond yn wrthgynhyrchiol hefyd. Mae'r epidemig cenedlaethol hwn yn argyfwng iechyd cyhoeddus.'
Fel Portiwgal ac elusennau fel Kaleidoscope, mae'r prif gwnstabl Lewis yn argymell ymyrraeth y wladwriaeth ym mywydau pobl sy'n gaeth i gyffuriau i geisio eu trin nid fel troseddwyr, ond fel cleifion. Un ffordd o helpu yw i wasanaethau trin cyffuriau, megis canolfannau triniaeth â chymorth heroin, gael mwy o fuddsoddiad a bod mwy ohonynt ar gael. Nid y prif gwnstabl Lewis yw'r unig lais yn yr heddlu sy'n ailystyried ein polisi cyffuriau. Ac mae'r ffaith nad yw ei sylwadau wedi cael eu hystyried yn rhai eithriadol yn cadarnhau hyn.
Dros y blynyddoedd, mae meddylfryd yr heddlu wedi newid yn araf. Mae llawer o heddluoedd wedi nodi'n agored eu bod yn amharod i dargedu tyfwyr a defnyddwyr canabis at ddibenion hamdden, gan fod ganddynt broblemau mwy i ymdrin â hwy. Mae hyn er bod y gyfraith yn glir fod canabis yn parhau'n anghyfreithlon fel sylwedd categori B, sy'n cario dedfryd am feddiant o hyd at bum mlynedd yn y carchar, gyda dirwy ddigyfyngiad. Canabis yw'r sylwedd anghyfreithlon mwyaf cyffredin yn y DU, ac ni fydd hynny'n syndod i neb. Bydd y rhan fwyaf o bobl wedi arogli ei arogl unigryw ar draws strydoedd a pharciau'r wlad. Bob tro y byddwch chi'n gwneud hynny, rydych chi'n gwybod ei fod wedi cael ei brynu neu ei dyfu'n anghyfreithlon. Nid oes raid iddi fod fel hyn.
Ar draws yr Iwerydd, mae Canada a llawer o daleithiau'r Unol Daleithiau bellach yn arwain y byd wrth hyrwyddo dull newydd o ymdrin â chanabis, gan gamu oddi wrth ddad-droseddoli'n unig a chroesawu rheoleiddio llawn yn enw'r Llywodraeth yn lle hynny. Yn 2012, dechreuodd taleithiau America, dan arweiniad Colorado, gyflwyno diwygiadau canabis dramatig, ac ym mis Hydref 2018, dechreuodd Canada reoleiddio canabis yn gyfreithlon at ddefnydd anfeddygol i oedolion. Yng Nghanada, y taleithiau a'r tiriogaethau a oedd yn gyfrifol am benderfynu sut y caiff canabis ei ddosbarthu a'i werthu. Drwy ei model datganoli cryf, gall pob talaith yng Nghanada osod cyfyngiad ychwanegol hefyd. Roedd tair nod i Ddeddf canabis arloesol Llywodraeth Canada: diogelu iechyd a diogelwch y cyhoedd, diogelu pobl ifanc rhag effaith negyddol canabis, a chadw elw rhag gangiau troseddol.
Rwyf eisoes wedi siarad am yr effeithiau trawiadol ar iechyd y cyhoedd a welwyd ym Mhortiwgal, felly rwyf am ganolbwyntio ar y trydydd nod: yr elfen economaidd o gynnal sgwrs genedlaethol ar ddiwygio cyffuriau yn y DU a Chymru. Wrth symud tuag at gyfreithloni a rheoleiddio gan y Llywodraeth, mae Canada wedi mynd ag elw sylweddol o bocedi troseddwyr i'r pwrs cyhoeddus. Yn y flwyddyn gyntaf ar ôl ei gyfreithloni, tyfodd y farchnad manwerthu canabis gyfreithlon yng Nghanada i fod yn werth CA$908 miliwn—dros £0.5 biliwn. Mewn llai na blwyddyn, creodd Canada ddiwydiant gwerth biliwn o ddoleri gan arwain at ddwy effaith, sef cynorthwyo economïau lleol tra'n lleihau ymddygiad troseddol. Mae llywodraeth ffederal a thaleithiol wedi gweld budd economaidd. Dangosodd taleithiau sydd ar flaen y gad yn y newid hwn yn yr Unol Daleithiau fod y farchnad yn aeddfedu, mae refeniw treth yn cynyddu ac mae masnach canabis a reoleiddir yn gyfreithlon yn trechu gweithgarwch anghyfreithlon. Nid yw hyn yn golygu, wrth gwrs, fod y farchnad canabis anghyfreithlon wedi diflannu. Yng Nghaliffornia, er enghraifft, mae'r farchnad ddu yn dal i fod yn fwy na'r un gyfreithlon. Mae gwersi i'w dysgu yma ynghylch gweithredu. Mae'n dal i fod yn ddyddiau cynnar ar y newid polisi yng Nghanada, ond mae'r cyflawniad yn galonogol. Ond mae o fudd i'r DU fod gennym gymaint o wersi i'w dysgu.
Yn yr 50 mlynedd ers i Ddeddf Camddefnyddio Cyffuriau 1971 ddod i rym, rydym ni fel gwlad wedi methu symud ymlaen. Mewn rhai meysydd deddfwriaethol, mae Prydain wedi symud gyda'r oes, ac eto o dan arweiniad pob plaid, mae San Steffan wedi cynnal safbwynt ar gyffuriau sy'n tarddu o'r 1970au. O ganlyniad, rydym i gyd wedi gweld effaith negyddol y cynnydd mewn camddefnyddio sylweddau; rydym wedi rhoi adnoddau tuag at fynd i'r afael â gelyn sy'n gwrthod cael ei drechu. Rydym wedi gyrru miloedd i mewn i system cyfiawnder troseddol sydd nid yn unig yn methu adsefydlu ond sydd wedi cael trafferth ymdopi â mwyfwy o droseddolrwydd. Serch hynny, mae yna lwybr arall. Mae gwledydd ledled y byd yn dangos i ni nad oes rheswm i'r Senedd hon beidio ag agor sgwrs dros Gymru. Mae iechyd y cyhoedd a'r economi o fewn ein cymhwysedd.
Mae'n wirionedd drist fod San Steffan yn gwrthod agor y sgwrs ar gyffuriau yn y DU. Nid bai'r weinyddiaeth bresennol yn unig yw hyn, ond methiant hirsefydlog pob Llywodraeth. Efallai nad oes gan Gymru allu deddfwriaethol llawn eto, ond fel aelod o'r undeb hwn, rhaid inni ddefnyddio ein llais. Tra'n bod yn fframio'r ddadl fel un sy'n ymwneud â throseddolrwydd yn unig, byddwn yn parhau â'r un agwedd ymosodol, ddi-fudd. I'r perwyl hwnnw, mae'n ddyletswydd arnom i newid y ffordd y meddyliwn, i ystyried a yw effeithiau gwirioneddol diwygio cyffuriau yn dwyn ffrwyth, i ddysgu gan eraill a wynebu realiti ein sefyllfa. Nid fi yw'r Aelod cyntaf o'r Senedd i fynegi'r problemau hyn, a hoffwn gydnabod gwaith Peredur Owen Griffiths a'i ymdrechion i sefydlu grŵp trawsbleidiol ar gamddefnyddio sylweddau.
Nid fi ychwaith yw cynrychiolydd cyntaf Gorllewin Casnewydd i hyrwyddo'r safbwynt hwn, a gobeithio nad fi fydd yr olaf. Roedd fy nghyfaill agos, Paul Flynn AS, o flaen ei amser gyda'r ymgyrch hon. Roedd yn ddadleuwr dewr a di-baid dros ddiwygio cyffuriau cyn i hynny ddod yn boblogaidd, ac fe heriodd Weinidogion, Llafur a Cheidwadol, i wneud yn well. Hoffwn orffen drwy ddyfynnu Paul, gyda chyfraniad a wnaeth i Dŷ'r Cyffredin yn 2008. Yn ei ffordd hyddysg arferol, dywedodd Paul:
'Rydym yn colli rhywbeth ac rydym yn methu. Mae angen inni gyrraedd y pwynt lle rydym yn cydnabod, er gwaethaf ein holl hunanfodlonrwydd fel gwleidyddion—ein hawydd i gael penawdau da er mwyn cael ein hailethol—ein bod yn gwneud cam â chenhedlaeth y mae eu bywydau'n cael eu dinistrio gan gyffuriau. Dyna'r wers heddiw.'
Diolch yn fawr.
The title of this important debate is 'drug policy', and I think the time is right now that we take a detailed look at drug policy in Wales. Let me be clear: I would like to see a country where drug use is eradicated, but, sadly, I don't think that's going to be achievable. Some people take drugs for a number of reasons: experimental, recreational, and for some people, to improve their quality of life. I have seen first-hand how cannabis oil has helped someone living with MS live a pain-free life. The current criminal justice system treats all people who use drugs as criminals, but in reality, some people use them to remove the pain of a serious trauma in their life, to give them that slight moment of relief from their suffering. Not all drug users are criminals but individuals who need help and support to deal with the root cause of their pain. Last year, 2,883 people died of drug-related use. How many more deaths will it take before both Governments, both here and in Westminster, do something to tackle this problem? Diolch, Llywydd.
Teitl y ddadl bwysig hon yw 'polisi cyffuriau', a chredaf fod yr amser yn iawn i ni edrych yn fanwl yn awr ar bolisi cyffuriau yng Nghymru. Gadewch imi fod yn glir: hoffwn weld gwlad lle caiff y defnydd o gyffuriau ei ddileu, ond yn anffodus, nid wyf yn credu y bydd modd cyflawni hynny. Mae rhai pobl yn cymryd cyffuriau am nifer o resymau: er mwyn arbrofi, at ddibenion hamdden, ac i rai pobl, i wella ansawdd eu bywydau. Gwelais yn uniongyrchol sut y mae olew canabis wedi helpu rhywun sy'n byw gydag MS i fyw bywyd di-boen. Mae'r system cyfiawnder troseddol bresennol yn trin pawb sy'n defnyddio cyffuriau fel troseddwyr, ond mewn gwirionedd, mae rhai pobl yn eu defnyddio er mwyn cael gwared ar boen trawma difrifol yn eu bywyd, i roi eiliad fach o ryddhad iddynt o'u dioddefaint. Nid troseddwyr yw pob un sy'n defnyddio cyffuriau, ond unigolion sydd angen help a chefnogaeth i ymdrin ag achos sylfaenol eu poen. Y llynedd, bu farw 2,883 o bobl o achosion yn gysylltiedig â chyffuriau. Faint yn rhagor o farwolaethau y bydd yn ei gymryd cyn i'r ddwy Lywodraeth, yma ac yn San Steffan, wneud rhywbeth i fynd i'r afael â'r broblem hon? Diolch, Lywydd.
I thank Jayne for granting me some time in this short debate this evening. I want to echo the points that she so eloquently made this evening, because I fundamentally believe it's time for a national conversation on substance misuse. As I said during my short debate earlier this term, the status quo just isn't working. It's failing families, it's failing communities and it's causing irreparable harm. I'm pleased that we're having this kind of conversation here in the Senedd. I long for the days when we can make decisions on justice policy under this roof. Until that day comes, I want us to carry on influencing Westminster as much as we can to arrive at a justice system that has more compassion and less draconian punishments. To that end, I am pleased that Jayne has agreed to join the cross-party group, and I will be launching that in the new year. I look forward to us working together more on this by hearing the experiences of people on the ground who deal with the consequences of the status quo daily. I know we can get better at understanding what needs to change and why change is needed. Diolch yn fawr.
Diolch i Jayne am roi ychydig o amser imi yn y ddadl fer hon heno. Rwyf am adleisio'r pwyntiau a wnaeth mor huawdl heno, oherwydd credaf yn sylfaenol ei bod yn bryd cael sgwrs genedlaethol ar gamddefnyddio sylweddau. Fel y dywedais yn ystod fy nadl fer yn gynharach y tymor hwn, nid yw'r status quo yn gweithio. Mae'n gwneud cam â theuluoedd, mae'n gwneud cam â chymunedau ac mae'n achosi niwed na ellir ei ddadwneud. Rwy'n falch ein bod yn cael sgwrs fel hon yma yn y Senedd. Rwy'n ysu am y dyddiau pan allwn wneud penderfyniadau ar bolisi cyfiawnder yn y lle hwn. Hyd nes y daw'r diwrnod hwnnw, rwyf am inni barhau i ddylanwadu ar San Steffan gymaint ag y gallwn i gyrraedd system gyfiawnder sydd â mwy o dosturi a chosbau llai didostur. I'r perwyl hwnnw, rwy'n falch fod Jayne wedi cytuno i ymuno â'r grŵp trawsbleidiol, a byddaf yn ei lansio yn y flwyddyn newydd. Edrychaf ymlaen at gydweithio mwy ar hyn drwy glywed profiadau pobl ar lawr gwlad sy'n ymdrin â chanlyniadau'r status quo yn ddyddiol. Rwy'n gwybod y gallwn wella ein dealltwriaeth o beth sydd angen ei newid a pham y mae angen newid. Diolch yn fawr.
Galwaf nawr ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant i ymateb i'r ddadl—Lynne Neagle.
I now call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being to reply to the debate—Lynne Neagle.
Thank you, Llywydd. I'd like to thank Jayne Bryant for tabling this debate today and for the points she had made, and also to thank James Evans and Peredur Owen Griffiths for their contributions. Whilst Wales does not have the powers on many aspects of drug legislation and the classification of drugs, tackling the harms associated with substance misuse is a key priority for me, and an area of work that is very important within my portfolio. With both mental health and offender health also sitting with me, I will be seeking to make a difference across these areas that all too frequently come together, alongside substance misuse, to have adverse impacts on the most vulnerable in our society. In my role as Deputy Minister for Mental Health and Well-being, I have met a number of people and organisations involved in the substance misuse field, and have been really impressed at the level of work and commitment there is in this area and the passion many have to see reform.
Substance misuse is a major health issue that affects individuals, families and communities. In Wales, our drugs policy is routed in a harm-reduction approach, which recognises substance misuse as a health and social care issue, as opposed to one that is solely related to criminal justice. In this respect, our approach differs considerably from the approach in England, and indeed it is the approach taken by all the devolved administrations. Our substance misuse delivery plan 2019-22 was revised in response to COVID-19 to reflect the work that has been and continues to be undertaken as a result of the pandemic. The revised plan was published in January 2021. The overall aim of the delivery plan continues to be to ensure that people in Wales are aware of the dangers and the impact of substance misuse, and to know where they can seek information, help and support. Our area planning boards and other partners continue to work to deliver the actions within the plan.
The Welsh Government has a strong record of commitment to this area, and we invest almost £55 million in our substance misuse agenda every year. Over £25 million of this is allocated to our substance misuse area planning boards, and almost £21 million is ring-fenced to health boards in Wales. In 2020-21, we also made a further £4.8 million available to support our response to COVID-19. Over £3 million of this supported the rapid implementation of long-lasting injectable buprenorphine for at-risk ex-heroin users. Wales is now at the forefront of implementing this new treatment across the UK, if not the world. We have not only protected the substance misuse budget, but we have also taken the opportunity to increase resources in Wales, unlike the experience of substance misuse services elsewhere in the UK.
On this point, it is worth noting that the Dame Carol Black review of treatment services in England was published in July. It is also worth noting that the UK Government were clear in the terms of reference for the review that it would not look at legislation. However, unlike the position in England, here in Wales we are already at an advanced stage with many of her recommendations. Our substance misuse delivery plan is firmly based within a health and harm-reduction approach. We've also, as I said, protected and ring-fenced our substance misuse funding, and we're working closely with housing and across mental health to address the challenge of co-occurring and complex needs. I fully agree with the review's observation that substance misuse is a chronic health condition that requires long-term follow up. In Wales, our approach remains that of harm reduction and building strong recovery communities. We are committed to tackling the issues of trauma, much of it based in adverse childhood experiences and the mental health issues faced by so many in our substance misuse services.
In Wales, we are also acutely aware that the harms of substance misuse fall disproportionately on our most deprived communities, driving health inequalities for the poorest and criminalising the vulnerable who need support and treatment. For this reason, tackling stigma and looking at substance misuse as a health issue must continue to be our focus. I strongly believe that tackling the harms of substance misuse is best achieved through supporting people into treatment, not criminalising them.
Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i Jayne Bryant am gyflwyno'r ddadl hon heddiw ac am y pwyntiau a wnaeth, a diolch hefyd i James Evans a Peredur Owen Griffiths am eu cyfraniadau. Er nad oes gan Gymru bwerau dros sawl agwedd ar ddeddfwriaeth cyffuriau a dosbarthu cyffuriau, mae mynd i'r afael â'r niwed sy'n gysylltiedig â chamddefnyddio sylweddau yn flaenoriaeth allweddol i mi, ac yn faes gwaith sy'n bwysig iawn yn fy mhortffolio. Gydag iechyd meddwl ac iechyd troseddwyr hefyd o fewn fy mhortffolio, byddaf yn ceisio gwneud gwahaniaeth ar draws y meysydd hyn sy'n dod gyda'i gilydd yn rhy aml, ochr yn ochr â chamddefnyddio sylweddau, i effeithio'n niweidiol ar y rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Yn fy rôl fel Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, cyfarfûm â nifer o bobl a sefydliadau sy'n ymwneud â'r maes camddefnyddio sylweddau, ac mae lefel y gwaith a'r ymrwymiad sydd yn y maes a'r angerdd sydd gan lawer i weld diwygio wedi creu argraff fawr arnaf.
Mae camddefnyddio sylweddau yn broblem iechyd o bwys sy'n effeithio ar unigolion, teuluoedd a chymunedau. Yng Nghymru, mae ein polisi cyffuriau wedi'i wreiddio mewn dull o weithredu sy'n seiliedig ar leihau niwed, sy'n cydnabod camddefnydd o sylweddau fel problem iechyd a gofal cymdeithasol, yn hytrach nag un sy'n ymwneud â chyfiawnder troseddol yn unig. Yn hyn o beth, mae ein dull o weithredu yn wahanol iawn i'r dull o weithredu yn Lloegr, ac yn wir, dyma yw dull o weithredu yr holl weinyddiaethau datganoledig. Diwygiwyd ein cynllun cyflawni ar gyfer camddefnyddio sylweddau 2019-22 mewn ymateb i COVID-19 i adlewyrchu'r gwaith sydd wedi'i wneud ac sy'n parhau i gael ei wneud o ganlyniad i'r pandemig. Cyhoeddwyd y cynllun diwygiedig ym mis Ionawr 2021. Nod cyffredinol y cynllun cyflawni o hyd yw sicrhau bod pobl Cymru'n ymwybodol o beryglon ac effaith camddefnyddio sylweddau, ac i wybod ble y gallant gael gwybodaeth, cymorth a chefnogaeth. Mae ein byrddau cynllunio ardal a phartneriaid eraill yn parhau i weithio i gyflawni'r camau gweithredu o fewn y cynllun.
Mae gan Lywodraeth Cymru hanes cryf o ymrwymiad i'r maes hwn, ac rydym yn buddsoddi bron i £55 miliwn yn ein hagenda camddefnyddio sylweddau bob blwyddyn. Dyrennir dros £25 miliwn o hwn i'n byrddau cynllunio ardal camddefnyddio sylweddau, ac mae bron i £21 miliwn wedi'i neilltuo ar gyfer byrddau iechyd yng Nghymru. Yn 2020-21 hefyd, gwnaethom sicrhau bod £4.8 miliwn arall ar gael i gefnogi ein hymateb i COVID-19. Roedd dros £3 miliwn ohono'n cefnogi gweithredu bwprenorffin chwistrelladwy hirhoedlog yn gyflym ar gyfer cyn-ddefnyddwyr heroin sy'n wynebu risg. Mae Cymru bellach ar flaen y gad gyda gweithredu'r driniaeth newydd hon ledled y DU, os nad y byd. Rydym nid yn unig wedi diogelu'r gyllideb camddefnyddio sylweddau, ond rydym hefyd wedi manteisio ar y cyfle i gynyddu adnoddau yng Nghymru, yn wahanol i brofiad gwasanaethau camddefnyddio sylweddau mewn rhannau eraill o'r DU.
Ar y pwynt hwn, mae'n werth nodi bod adolygiad y Fonesig Carol Black o wasanaethau triniaeth yn Lloegr wedi cael ei gyhoeddi ym mis Gorffennaf. Mae'n werth nodi hefyd fod Llywodraeth y DU yn dweud yn glir yn y cylch gorchwyl ar gyfer yr adolygiad na fyddai'n edrych ar ddeddfwriaeth. Fodd bynnag, yn wahanol i'r sefyllfa yn Lloegr, yma yng Nghymru rydym eisoes wrthi'n datblygu llawer o'i hargymhellion. Mae ein cynllun cyflawni ar gyfer camddefnyddio sylweddau wedi'i seilio'n gadarn ar ddull yn seiliedig ar iechyd a lleihau niwed. Rydym hefyd, fel y dywedais, wedi diogelu ac wedi neilltuo ein cyllid camddefnyddio sylweddau, ac rydym yn gweithio'n agos gyda'r maes tai ac ar draws iechyd meddwl i fynd i'r afael â her anghenion cymhleth sy'n cyd-ddigwydd. Cytunaf yn llwyr â sylw'r adolygiad fod camddefnyddio sylweddau yn gyflwr iechyd cronig sy'n galw am sylw hirdymor. Yng Nghymru, ein dull o weithredu o hyd yw lleihau niwed ac adeiladu cymunedau cryf ar gyfer gwella. Rydym wedi ymrwymo i fynd i'r afael â phroblemau trawma, gyda llawer ohono'n seiliedig ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod a'r problemau iechyd meddwl a wynebir gan gynifer yn ein gwasanaethau camddefnyddio sylweddau.
Yng Nghymru, rydym hefyd yn ymwybodol iawn fod niwed camddefnyddio sylweddau yn disgyn yn anghymesur ar ein cymunedau mwyaf difreintiedig, gan ysgogi anghydraddoldebau iechyd i'r tlotaf a throseddoli'r rhai agored i niwed sydd angen cymorth a thriniaeth. Am y rheswm hwn, rhaid i fynd i'r afael â stigma ac edrych ar gamddefnyddio sylweddau fel mater iechyd barhau i fod yn ffocws i ni. Credaf yn gryf mai'r ffordd orau o fynd i'r afael â niwed camddefnyddio sylweddau yw drwy gynorthwyo pobl i gael triniaeth, nid eu troseddoli.
In October, I attended a second UK drugs ministerial meeting, alongside my counterparts in the devolved administrations. The meeting was hosted by the Rt Hon Kit Malthouse MP, Minister of State in the Home Office and Ministry of Justice, and the purpose of the meeting was to hear from a number of expert speakers and provide an opportunity to share good practice, challenges and lessons learned across each of the administrations. The meeting also provided me with the opportunity to show the commitment of the Welsh Government to the substance misuse agenda, including our strong emphasis on harm reduction and the work being taken forward through our delivery plan. At the meeting, I welcomed the UK Government's renewed commitment to this agenda and the development of a new UK drug strategy. However, given that criminal justice is not devolved, I stressed the importance of the need to be fully involved in any changes impacting in Wales, and this is something my officials are in contact with the Home Office about.
Based on our harm-reduction approach here in Wales, we do not believe that further criminalisation of vulnerable individuals would be effective. We await the publication of this strategy, but I do believe, at this point, that the UK Government do not intend to change from their current position of this being led through a criminal justice response.
We have fully engaged with colleagues from the devolved administrations and the UK Government, which provides the opportunity for joint working and learning where we have common goals in reducing substance misuse harm. In Swansea bay, we have worked with local partners and the Home Office, developing project ADDER alongside areas in England. Project ADDER—addiction, diversion, disruption, enforcement and recovery—is a Home Office project designed to support a whole-system approach to substance misuse, bringing together both treatment and policing, with support for interventions both at local level and targeted national work on supply. Project ADDER involves co-ordinated law enforcement activities, alongside expanded diversionary activity and treatment and recovery provision, and is focused on areas of high levels of drug-related deaths.
We see this as an opportunity to develop new ways of working, including working with the criminal justice partners on responding to substance misuse through treatment and breaking the cycle for some of the most vulnerable of going in and out of prison. The approach set out in project ADDER fits well with the Welsh Government's work through the area planning boards, in particular, Swansea bay APB, where there has been a high number of drug-related deaths in recent years. However, I have expressed my disappointment to the UK Government that Swansea bay has not benefited from the additional HM Treasury funding for health that the project ADDER areas in England have received.
A key part of our harm-reduction agenda is our national naloxone initiative, where we have made excellent progress. An important development in naloxone is the work we are undertaking with the police to enable officers to carry nasal naloxone on duty. We have also funded a pilot whereby peers distribute take-home naloxone on the streets, and also provide harm-reduction advice that puts people with lived experience at the forefront of our work, something I very much welcome. This has been highly successful and has resulted in all areas of Wales looking at replicating this model.
Following agreement by Ministers from all four nations that the current legislation on naloxone needed to be reviewed, we've engaged with colleagues from the Department of Health and Social Care, the Department of Health in Northern Ireland and the Scottish Government on the development of a joint consultation about expanding access to naloxone. The UK-wide consultation closed at the end of September and sought views on widening the services that are able to supply naloxone, a move that would support our harm-reduction approach in Wales. My officials are now working with colleagues in terms of next steps and will be considering the impact of the response to the consultation in a Welsh context.
I welcome the opportunity to respond to this debate, as I am passionate about making a difference in this area. Whilst we do not hold all the legislative powers, there is much we can do to progress a distinctive Welsh response to substance misuse. I recognise the Member's comments, but, as she also recognises, these powers do lie with the UK Government, and it's important for me as Minister to focus on where we can make a difference. And as I said in responding to the debate by Peredur Owen Griffiths, I'd be very happy to engage with his cross-party group on the important issues raised this evening.
We will continue to progress our commitments in the substance misuse delivery plan and, of course, to continue to engage with colleagues from the devolved administrations and the UK Government in order to work together with the aim of reducing the harms from substance misuse. Diolch yn fawr.
Ym mis Hydref, mynychais ail gyfarfod i weinidogion y DU ar gyffuriau, gyda fy swyddogion cyfatebol yn y gweinyddiaethau datganoledig. Cynhaliwyd y cyfarfod gan y Gwir Anrhydeddus Kit Malthouse AS, Gweinidog Gwladol yn y Swyddfa Gartref a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, a diben y cyfarfod oedd clywed gan nifer o siaradwyr arbenigol a rhoi cyfle i rannu arferion da, heriau a gwersi a ddysgwyd ar draws pob un o'r gweinyddiaethau. Hefyd, rhoddodd y cyfarfod gyfle i mi ddangos ymrwymiad Llywodraeth Cymru i'r agenda camddefnyddio sylweddau, gan gynnwys ein pwyslais cryf ar leihau niwed a'r gwaith sy'n cael ei wneud drwy ein cynllun cyflawni. Yn y cyfarfod, croesawais ymrwymiad newydd Llywodraeth y DU i'r agenda hon a'r gwaith ar ddatblygu strategaeth gyffuriau newydd ar gyfer y DU. Fodd bynnag, gan nad yw cyfiawnder troseddol wedi'i ddatganoli, pwysleisiais bwysigrwydd yr angen i gymryd rhan lawn mewn unrhyw newidiadau sy'n effeithio ar Gymru, ac mae hyn yn rhywbeth y mae fy swyddogion mewn cysylltiad â'r Swyddfa Gartref yn ei gylch.
Ar sail ein dull o weithredu sy'n seiliedig ar leihau niwed yma yng Nghymru, nid ydym yn credu y byddai troseddoli unigolion sy'n agored i niwed ymhellach yn effeithiol. Rydym yn aros i'r strategaeth hon gael ei chyhoeddi, ond credaf ar y pwynt hwn nad yw Llywodraeth y DU yn bwriadu newid eu safbwynt presennol o arwain hyn drwy ymateb cyfiawnder troseddol.
Rydym wedi ymgysylltu'n llawn â chydweithwyr o'r gweinyddiaethau datganoledig a Llywodraeth y DU, sy'n rhoi cyfle i gydweithio a dysgu lle mae gennym nodau cyffredin i leihau niwed camddefnyddio sylweddau. Ym mae Abertawe, rydym wedi gweithio gyda phartneriaid lleol a'r Swyddfa Gartref, gan ddatblygu prosiect ADDER ochr yn ochr ag ardaloedd yn Lloegr. Prosiect gan y Swyddfa Gartref yw ADDER—caethiwed, dargyfeirio, tarfu, gorfodi ac adferiad—a gynlluniwyd i gefnogi dull system gyfan o fynd i'r afael â chamddefnyddio sylweddau, gan ddod â thriniaeth a phlismona at ei gilydd, gyda chymorth ar gyfer ymyriadau ar lefel leol a gwaith cenedlaethol wedi'i dargedu ar gyflenwi. Mae prosiect ADDER yn cynnwys gweithgareddau cydgysylltiedig ar gyfer gorfodi'r gyfraith, ynghyd â gweithgarwch dargyfeiriol estynedig a darparu triniaeth ac adferiad, ac mae'n canolbwyntio ar ardaloedd lle ceir lefelau uchel o farwolaethau sy'n gysylltiedig â chyffuriau.
Rydym yn gweld hwn fel cyfle i ddatblygu ffyrdd newydd o weithio, gan gynnwys gweithio gyda'r partneriaid cyfiawnder troseddol ar ymateb i gamddefnyddio sylweddau drwy driniaeth a thorri'r cylch i rai o'r bobl fwyaf agored i niwed sy'n mynd i mewn ac allan o'r carchar. Mae'r dull o weithredu a nodir yn y prosiect ADDER yn cyd-fynd yn dda â gwaith Llywodraeth Cymru drwy'r byrddau cynllunio ardal, yn enwedig bwrdd cynllunio ardal bae Abertawe, lle bu nifer fawr o farwolaethau'n gysylltiedig â chyffuriau yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Fodd bynnag, rwyf wedi mynegi fy siom wrth Lywodraeth y DU nad yw bae Abertawe wedi elwa o gyllid ychwanegol Trysorlys EM ar gyfer iechyd y mae ardaloedd y prosiect ADDER yn Lloegr wedi'i gael.
Rhan allweddol o'n hagenda lleihau niwed yw ein menter naloxone genedlaethol, lle rydym wedi gwneud cynnydd rhagorol. Datblygiad pwysig gyda naloxone yw'r gwaith a wnawn gyda'r heddlu i alluogi swyddogion i gario naloxone trwynol tra'u bod ar ddyletswydd. Rydym hefyd wedi ariannu cynllun peilot lle mae cyfoedion yn dosbarthu naloxone ar y strydoedd, a hefyd yn darparu cyngor ar leihau niwed sy'n rhoi pobl â phrofiad bywyd ar flaen ein gwaith, rhywbeth rwy'n ei groesawu'n fawr. Mae hyn wedi bod yn llwyddiannus iawn ac wedi arwain at ystyried efelychu'r model hwn ym mhob rhan o Gymru.
Wedi i Weinidogion o bob un o'r pedair gwlad gytuno bod angen adolygu'r ddeddfwriaeth bresennol ar naloxone, rydym wedi ymgysylltu â chydweithwyr o'r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol, yr Adran Iechyd yng Ngogledd Iwerddon a Llywodraeth yr Alban ar ddatblygu ymgynghoriad ar y cyd ar ehangu mynediad at naloxone. Daeth yr ymgynghoriad ledled y DU i ben ddiwedd mis Medi a gofynnai am farn ar ymestyn y gwasanaethau sy'n gallu darparu naloxone, rhywbeth a fyddai'n cefnogi ein dull o leihau niwed yng Nghymru. Mae fy swyddogion wrthi'n gweithio gyda chydweithwyr ar y camau nesaf a byddant yn ystyried effaith yr ymateb i'r ymgynghoriad mewn cyd-destun Cymreig.
Rwy'n croesawu'r cyfle i ymateb i'r ddadl hon, gan fy mod yn teimlo'n angerddol ynglŷn â gwneud gwahaniaeth yn y maes hwn. Er nad yw'r holl bwerau deddfwriaethol gennym at ein defnydd, mae llawer y gallwn ei wneud i ddatblygu ymateb unigryw Gymreig i gamddefnyddio sylweddau. Rwy'n cydnabod sylwadau'r Aelod, ond fel y mae hi hefyd yn cydnabod, yn nwylo Llywodraeth y DU y mae'r pwerau hyn, ac mae'n bwysig i mi fel Gweinidog ganolbwyntio ar lle gallwn wneud gwahaniaeth. Ac fel y dywedais wrth ymateb i'r ddadl gan Peredur Owen Griffiths, byddwn yn hapus iawn i ymgysylltu â'i grŵp trawsbleidiol ar y materion pwysig a godwyd heno.
Byddwn yn parhau i ddatblygu ein hymrwymiadau yn y cynllun cyflawni ar gyfer camddefnyddio sylweddau ac yn parhau, wrth gwrs, i ymgysylltu â chydweithwyr o'r gweinyddiaethau datganoledig a Llywodraeth y DU er mwyn gweithio gyda'n gilydd gyda'r nod o leihau'r niwed sy'n deillio o gamddefnyddio sylweddau. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr i'r Dirprwy Weinidog, a dyna ddod â thrafodion heddiw i ben. Diolch yn fawr i chi i gyd.
Thank you very much to the Deputy Minister, and that brings us to the end of today's proceedings. Thank you very much, everyone.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:20.
The meeting ended at 18:20.