National Assembly for Wales

Good afternoon, and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equitably. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and those are set out on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.

The first item this afternoon are questions to the Minister for Finance and Local Government, and the first question is from Jack Sargeant.

Mae ein cyllideb yn cefnogi ystod o fuddsoddiadau er mwyn atal profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, ond gwnaethom ddyrannu £1 filiwn ar gyfer 2021-22 ar gyfer cymorth wedi'i dargedu. Bydd hanner y cyllid yn cefnogi'r hyb cymorth profiadau niweidiol yn ystod plentyndod i Gymru a bydd yr hanner arall yn cefnogi gweithgarwch i atal, lliniaru ac ymdrin ag effaith profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, yn enwedig ar lefel gymunedol.

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hateb a'r cymorth hyd yn hyn? Mae hi wedi bod yn 18 mis anodd dros ben i blant ledled Cymru. Fodd bynnag, bydd y gwahaniaeth rhwng profiadau plant o’r pandemig yn sylweddol. Mae'n amlwg i mi y bydd plant sydd wedi cael sawl profiad niweidiol yn ystod plentyndod wedi wynebu mwy o heriau na llawer o'u cyfoedion. Mae cryn dipyn o waith wedi'i wneud eisoes ar sefydlu y bydd y trawma hwn yn effeithio arnynt am weddill eu hoes. Mae enghreifftiau da i’w cael o ble y gall dulliau sydd wedi’u llywio gan drawma i gefnogi'r plant hyn gael effaith fuddiol iawn. Weinidog, a gaf fi ofyn i chi felly pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i gynyddu’n sylweddol yr arian sy'n cael ei wario ar fynd i'r afael â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod a'u hatal?

Diolch am godi'r mater pwysig hwn, a gwn ei fod yn achos pryder enfawr i fy nghyd-Aelodau, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a’i thîm yn benodol. Mae cyllideb 2021-22 yn cynnwys £0.5 miliwn arall i gefnogi gwaith i atal, lliniaru ac ymdrin ag effaith profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, ac mae hyn yn ychwanegol at y cyllid blaenorol. Bydd penderfyniadau ynglŷn â sut y bydd y swm penodol hwn yn cael ei ddyrannu’n cael eu llywio gan y gwaith sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd gan yr hyb cymorth profiadau niweidiol yn ystod plentyndod sy’n ceisio mapio'r ddarpariaeth bresennol. A bydd y grŵp gorchwyl a gorffen arbenigol ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod hefyd yn cyfrannu at y gwaith hwnnw, i'n helpu i ddatblygu canfyddiadau adolygiad polisi profiadau niweidiol yn ystod plentyndod Llywodraeth Cymru. Felly, gwn fod cyngor yn cael ei baratoi ar gyfer fy nghyd-Aelodau ar hyn o bryd, a chyflwynir y cyngor hwnnw iddynt cyn diwedd mis Awst 2021, er mwyn nodi’r ffordd orau o ddefnyddio’r cyllid ychwanegol hwnnw.

Weinidog, er fy mod yn croesawu unrhyw adnoddau a glustnodir i helpu'r rhai sydd wedi cael profiadau niweidiol yn ystod plentyndod, mae'n gwbl amlwg nad yw Cymru'n gwneud digon i leihau adfyd yn y lle cyntaf. Er nad yw’n brofiad niweidiol yn ystod plentyndod ynddo'i hun, gwyddom fod tlodi'n ffactor ychwanegol sy'n peri straen a all arwain at esgeuluso neu gam-drin plentyn. Yn anffodus, mae bron i 30 y cant o'n plant yn byw mewn tlodi, a methodd Llywodraeth Cymru yn llwyr â chyflawni eu targed i ddileu tlodi plant erbyn 2020. Weinidog, beth y mae eich Llywodraeth yn mynd i'w wneud i drechu tlodi plant, a phryd y byddwch yn cyflawni eich targed i’w ddileu? Diolch yn fawr iawn.

Wel, yng nghyllideb Llywodraeth Cymru, gwnaethom nodi ystod eang o gamau y byddwn yn eu cymryd i drechu ac atal tlodi plant. Fe fyddwch wedi gweld ein cyllid ychwanegol ar gyfer prydau ysgol am ddim, er enghraifft, a Chymru oedd y wlad gyntaf yn y DU, wrth gwrs, i gyhoeddi y byddai prydau ysgol am ddim yn parhau drwy wyliau’r ysgol, tan y Pasg yn 2022. Ac mae gwaith yn mynd rhagddo gennym i edrych yn agosach ar brydau ysgol am ddim a'n polisi yn y cyswllt hwnnw, er mwyn sicrhau ein bod yn darparu ar gyfer plant sydd ei angen fwyaf.

Fe fyddwch hefyd yn deall ein bod wedi bod yn edrych ar beth arall y gallwn ei wneud mewn perthynas â'n cynllun mynediad at y grant datblygu disgyblion, er mwyn ei ehangu i gynnwys nifer ehangach o blant a theuluoedd yma yng Nghymru. Felly, rydym yn edrych ar y cynlluniau sydd gennym ar hyn o bryd a beth arall y gallwn ei wneud yn y maes pwysig hwn. Ac fel y dywedwch, nid yw tlodi ynddo'i hun yn un o'r profiadau niweidiol rydym yn meddwl amdanynt wrth sôn am brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, ond yn sicr, mae'n fater cwbl allweddol ac mae'n rhaid inni fynd i'r afael ag ef ochr yn ochr â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod.

Mae ein hegwyddorion treth, a gyhoeddwyd yn ein fframwaith polisi treth, yn sicrhau cysondeb a chydlyniaeth yn ein system dreth ehangach drwy sicrhau bod trethi Cymru yn codi refeniw yn deg, yn cefnogi amcanion polisi ehangach, yn glir, yn sefydlog ac yn syml, ac yn annog ymgysylltu eang er mwyn creu Cymru fwy cyfartal ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, ac rwyf wrthi’n adolygu'r egwyddorion ar hyn o bryd.

Weinidog, mae gormod lawer o anghydraddoldeb yn y DU, a gormod lawer o anghydraddoldeb yng Nghymru. Pan fyddwn yn teithio o gwmpas ein hetholaethau fel Aelodau o’r Senedd, gwelwn wahaniaethau mawr o ran ansawdd bywyd, cyfoeth ac incwm rhwng gwahanol rannau o'n hetholaethau. Felly, mae llawer o waith i'w wneud. Llywodraeth y DU sydd â rhai o'r ysgogiadau o ran treth a budd-daliadau, ond mae gan Lywodraeth Cymru ysgogiadau sylweddol, ac ar ôl treth incwm, un o'r rhai pwysicaf yw'r dreth gyngor. Y llynedd, nododd adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid fod y dreth gyngor yng Nghymru wedi dyddio, yn anflaengar ac yn afluniol, a bod angen ei hailwerthuso a’i diwygio, ac yn wir, cafwyd addewid ym maniffesto’r Blaid Lafur ar gyfer etholiadau’r Senedd i ddiwygio’r dreth gyngor. Felly, gallai diwygio'r dreth gyngor wneud gwahaniaeth sylweddol i wneud Cymru’n wlad decach. Felly, a allwch ddweud wrthym heddiw, Weinidog, a wneir gwaith ar frys i edrych ar system y dreth gyngor yng Nghymru, a sut y gellid ei diwygio i'w gwneud yn llawer mwy blaengar a theg? Ac a fydd y gwaith hwnnw hefyd yn ystyried dewisiadau amgen fel treth gwerth tir?

Diolch am eich cwestiwn pwysig. Mae dau beth yr hoffwn eu cynnig yn fy ymateb, a’r cyntaf yw fy mod yn falch iawn o'r hyn y bu modd i ni ei gyflawni yn ystod tymor diwethaf y Senedd o ran gwneud y dreth gyngor yn decach. Cawsom wared ar y gosb o garchar am beidio â thalu’r dreth gyngor gan y gwyddom na ddylai ei chael hi’n anodd talu'ch biliau fod yn drosedd. Gwnaethom sicrhau hefyd fod pobl sy'n gadael gofal hyd at 25 oed yn cael eu heithrio rhag baich y dreth gyngor, a buom hefyd yn gweithio'n agos iawn gyda MoneySavingExpert a Martin Lewis i sicrhau bod pobl â nam meddyliol difrifol yn gallu cael mynediad at yr ystod o gymorth sydd ar gael iddynt i dalu’r dreth gyngor yn arbennig. Felly, gwnaethom lawer o waith ar wneud y dreth gyngor yn decach, ond mae John Griffiths yn llygad ei le nad yw'r system ynddi'i hun yn system flaengar; mae'n system anflaengar, fel y nododd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn yr adroddiad a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru.

Yn ystod tymor diwethaf y Senedd, gwnaethom gynnal a chomisiynu cyfres o astudiaethau ymchwil, gan gynnwys gwaith gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, ond hefyd gwaith gan Brifysgol Bangor, Prifysgol Caerdydd, ac eraill, i archwilio sut beth fyddai system decach yn y dyfodol. Roedd yr opsiynau hynny’n cynnwys treth gwerth tir, treth incwm leol, a chadw ein system gyfredol ond ei hailbrisio a chynnwys bandiau ychwanegol o bosibl o fewn y system. Felly, casglwyd yr holl waith hwnnw mewn crynodeb o'r canfyddiadau a gyhoeddwyd gennym ym mis Chwefror, a'r dasg yn awr i Lywodraeth Cymru, gan weithio gyda phartneriaid ar draws y Siambr, gobeithio, yw penderfynu pa un o'r opsiynau hynny, os o gwbl, y dylem fwrw ymlaen â hwy, a sut i wneud hynny. Felly yn sicr, credaf fod gennym ffordd gyffrous o’n blaenau yn nhymor y Senedd hon o ran diwygio trethiant lleol i'w wneud yn decach.

Weinidog, mae llawer o bobl ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed yn cymudo o’r etholaeth i weithio yng Nghaerdydd, Abertawe, Casnewydd a thu hwnt, a'r unig ffordd y gall y bobl hynny fynd i'w gweithle yw drwy yrru oherwydd bod fy etholaeth mor wledig a'r diffyg trafnidiaeth gyhoeddus. Yn ystod tymor diwethaf y Senedd, cynigiodd Llywodraeth Cymru y syniad o dreth ffordd bosibl, a phe bai’n cael ei chyflwyno, gallai effeithio'n andwyol ar bobl weithgar fy etholaeth sydd eisoes yn talu eu trethi i ariannu ein gwasanaethau cyhoeddus er mwyn sicrhau bod economi Cymru’n parhau i dyfu. Weinidog, a allwch gadarnhau heddiw nad yw Llywodraeth Cymru’n bwriadu cyflwyno treth ffordd, gan y byddai hyn yn effeithio'n fawr ar bocedi pobl weithgar Brycheiniog a Sir Faesyfed? Diolch, Lywydd.

Roedd y gwaith y cyfeiriwch ato yn waith a wnaed gan Weinidog yr Economi yn nhymor diwethaf y Senedd i archwilio sut beth fyddai treth ffordd, ac nid yw hon yn un o'r trethi rydym yn ystyried bwrw ymlaen â hwy ar hyn o bryd yn y dyfodol agos. Fodd bynnag, mae'n rhywbeth rydym yn awyddus i’w archwilio, er mwyn deall ei rinweddau neu ei ddiffygion. Felly yn sicr, nid yw'n gynnig gweithredol ar hyn o bryd, ond mae’n un o amrywiaeth eang o feysydd rydym yn edrych arnynt er mwyn deall beth y gallai'r cyfleoedd neu'r risgiau fod. Felly, ar hyn o bryd, nid oes unrhyw gynigion uniongyrchol, ond yn amlwg, mae gennym ddiddordeb mewn syniadau.

Questions now from the party spokespeople. The Conservatives' spokesperson, Peter Fox. 

Diolch, Lywydd, a diolch i chithau, Weinidog, am ddod ger ein bron heddiw, ac edrychaf ymlaen at berthynas waith iach gyda chi dros y cyfnod i ddod.

Weinidog, mae penderfyniad Llywodraeth Cymru i ohirio’r broses o lacio cyfyngiadau yn sylweddol am oddeutu pedair wythnos wedi chwalu gobeithion llawer o sectorau, yn enwedig lletygarwch, a oedd yn amlwg wedi gobeithio gallu dychwelyd i fasnachu'n gynharach ar ôl y 15 mis anodd, trychinebus rydym wedi’u cael, ac er mwyn i fusnesau oroesi drwy gydol y cyfyngiadau cyfredol, mae'n hanfodol bellach fod cymorth ychwanegol yn dod ar gael yn gyflym. Fodd bynnag, sylwais yn y gyllideb atodol, a gawsom neithiwr, mai hyd at ddiwedd y mis hwn yn unig y mae cyllid wedi'i ddyrannu i fusnesau—hyd at fis Mehefin. Felly, Weinidog, fel mater o frys, a wnewch chi ateb fy ngalwad heddiw i ddarparu cymorth ariannol ychwanegol i fusnesau Cymru y tu hwnt i ddiwedd y mis hwn?

Diolch am eich cwestiwn, ac edrychaf ymlaen yn fawr at ddod o hyd i'r tir cyffredin y gallwn weithio'n gydweithredol arno yn y dyfodol, a llongyfarchiadau ar eich apwyntiad i bortffolio cwbl gyfareddol a rhyfeddol y gwn y byddwch yn ei fwynhau.

Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn awyddus iawn i ddarparu'r pecyn cymorth gorau posibl i fusnesau drwy gydol y pandemig, ac o ganlyniad, rydym eisoes wedi cyhoeddi ac wedi ymrwymo oddeutu £2.5 biliwn mewn cymorth ariannol, gan ddiogelu 160,000 o swyddi yng Nghymru. Yn amlwg, rydym yn ymwybodol iawn o effaith y cyfyngiadau parhaus ar rai sectorau o'r economi, a dyna pam y cyhoeddodd fy nghyd-Aelod, y Gweinidog addysg, yn ddiweddar fod £2.5 miliwn yn ychwanegol yn dod ar gael i ddigolledu'r busnesau hynny, megis atyniadau dan do a lleoliadau priodasau, sy'n dal i gael eu heffeithio gan y newid fesul cam i lefel rhybudd 1. Mae'r gyllideb atodol yn nodi'r dyraniadau a wnaed hyd yma. Fodd bynnag, fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi clustnodi hyd at £200 miliwn o gymorth ychwanegol i fusnesau yn y gyllideb derfynol. Felly yn sicr, mae rhywfaint o arian ar ôl i'w ddyrannu, a gwn fod fy nghyd-Aelod, Gweinidog yr Economi, yn siarad â swyddogion ynglŷn â sut bethau fydd cynlluniau yn y dyfodol, a gwn y bydd yn awyddus i ddarparu cymaint o wybodaeth â phosibl cyn gynted ag y bo modd.

Wel, diolch, Weinidog. Mae hynny'n galonogol, gan fod busnesau Cymru wedi fy rhybuddio’n blwmp ac yn blaen eu bod yn ofni mynd i’r wal. Mae llawer ohonynt yn ofni y byddant yn mynd i’r wal oni bai bod eich Llywodraeth yn rhoi mwy o gymorth ariannol ar unwaith. Gan gadw hynny mewn cof, nid yw’n gwneud unrhyw synnwyr pam fod y Llywodraeth efallai’n dewis gadael—. Wel, clywaf yr hyn a ddywedwch na fydd busnes yn cael ei adael ar ôl, ond edrychwn ymlaen at weld peth o'r cymorth hwnnw'n cael ei roi yn gynt yn hytrach na’n hwyrach. Awgrymodd yr ymchwil ddiweddar iawn a welsom drwy Dadansoddi Cyllid Cymru fod oddeutu £500 miliwn—a maddeuwch i mi os yw’r ffigur hwnnw’n anghywir gennyf—mewn cyllid COVID-19 heb ei ddyrannu y gellid ei ddefnyddio i roi hwb i adferiad ariannol Cymru drwy barhau i rewi ardrethi busnes y tu hwnt i'r flwyddyn ariannol hon—sy’n beth gwych, peidiwch â chamddeall, ond i ymestyn hynny ymhellach—ac efallai gyda chymhellion ychwanegol. Felly, Weinidog, mae'n hanfodol hefyd fod ein busnesau’n gallu ymadfer ar ôl y pandemig. Felly, beth a wnewch i sicrhau adferiad ariannol cynaliadwy hirdymor i fusnesau a chymunedau?

Wel, rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu darparu rhyddhad ardrethi busnes am 12 mis i fusnesau yn y sectorau manwerthu, hamdden a lletygarwch yma yng Nghymru, sydd, wrth gwrs, yn mynd ymhellach na'r hyn sydd ar gael i fusnesau dros y ffin, ac sydd wedi costio mwy i ni na’r hyn a gawsom gan Lywodraeth y DU mewn cyllid canlyniadol, ond mae hynny oherwydd ein bod yn cydnabod pwysigrwydd cefnogi busnesau yn y sectorau hynny, sy'n fentrau bach a chanolig yn bennaf.

Felly yn amlwg, byddwn yn ceisio parhau i gefnogi busnesau mewn unrhyw ffordd y gallwn, ac rydych yn llygad eich lle fod adnoddau sylweddol heb eu dyrannu yn y gronfa COVID wrth gefn. Fodd bynnag, bydd angen i'r rheini ddiwallu anghenion ym mhob agwedd ar fywyd Cymru. Felly, byddwn yn disgwyl gwneud cyhoeddiadau pellach yn y dyfodol eithaf agos ar gymorth i'r GIG a chymorth pellach i lywodraeth leol, pe bai ei angen drwy'r gronfa galedi ac ati. Mae cryn dipyn o bwysau ar y cyllid ychwanegol hwnnw, ond hoffwn roi sicrwydd y bydd cyhoeddiadau’n cael eu gwneud maes o law mewn perthynas â chyllid COVID mewn amryw feysydd.

Croesawaf hynny’n fawr; diolch, Weinidog. Mae llawer o'n busnesau’n dal i fod yma heddiw, er gwaethaf y niwed enfawr a achoswyd gan COVID. Wrth gwrs, credaf fod hynny oherwydd y £6 biliwn mewn cymorth i Gymru gan Lywodraeth y DU. Heb y cymorth hwnnw, ni chredaf y byddai unrhyw un ohonom yn hoffi meddwl am y swyddi a'r busnesau na fyddent yma yn awr ac a fyddai wedi eu colli.

Nawr, gwn fod Llywodraeth Cymru wedi honni ei bod wedi darparu mwy o arian i fusnesau nag sydd wedi'i roi gan y DU. Clywsom Mrs Watson yn crybwyll hynny ddoe yn y Siambr hon, a chafodd ei ailddatgan gan y Prif Weinidog. Os yw hynny'n wir, yna, yn ddi-oed, mae’n rhaid rhoi'r darlun llawn i bobl Cymru. O ble y daeth yr arian hwn—y £400 miliwn ychwanegol? A gafodd ei addasu at ddibenion gwahanol a faint ohono a allai fod wedi ei addasu at ddibenion gwahanol? Beth y mae hynny wedi’i olygu i wasanaethau eraill, y gwasanaethau yr aethpwyd â’r arian hwn oddi arnynt er mwyn ei ddefnyddio at ddiben gwahanol? Sut y maent yn mynd i ymdopi wrth symud ymlaen? Yn amlwg, mae rhai cwestiynau i’w gofyn ac mae angen rhywfaint o eglurder mewn perthynas â hynny.

Ond mae un peth yn sicr: mae'n hanfodol nad yw teuluoedd sydd wedi’u taro'n galed, yn ogystal â busnesau bach a chanolig hanfodol bwysig, yn talu'r bil am yr ymrwymiad i wariant ychwanegol. Felly, er fy mod yn croesawu’r ffaith bod arian ychwanegol yn cael ei wario, mae cyfle’n cael ei golli bob amser yn sgil y gost o wneud hynny. Yr hyn sydd ei angen arnom yw dealltwriaeth glir. Yn sicr, nid ydym am i'r beichiau hynny, y costau ychwanegol hynny, gwympo ar deuluoedd a busnesau. Felly, a wnewch chi ateb y pryderon pwysig hyn heddiw, Weinidog, ac a wnewch chi hefyd ddiystyru unrhyw godiadau treth yn y dyfodol agos a fyddai’n llesteirio adferiad ariannol Cymru? Diolch.

Diolch am eich cwestiynau. Rwyf bob amser yn ceisio bod mor gwbl dryloyw ag y gallaf, ac rwy’n ymrwymo i fod mor dryloyw ag y gallaf drwy gydol tymor y Senedd hon hefyd. Dyna un o'r rhesymau pam y gwnaethom gyhoeddi tair cyllideb atodol y llynedd. Ni oedd yr unig ran o'r DU i wneud hynny, oherwydd roedd yn bwysig i mi fod pobl yn deall o ble roedd yr arian yn dod a ble roeddem yn ei ddyrannu.

O ran addasu cyllid at ddibenion gwahanol, yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, cyflawnais ymarfer gyda chyd-Aelodau ar draws y Llywodraeth i graffu ar eu cyllidebau ac archwilio’r hyn y gellid ei ddychwelyd i'r canol er mwyn cefnogi’r ymateb i COVID. Arweiniodd hynny at oddeutu £0.25 biliwn o gyllid wedi'i addasu at ddibenion gwahanol. Gallwch weld manylion hwnnw yn ein cyllidebau atodol blaenorol, ond i raddau helaeth, roedd yn ymwneud â gweithgarwch nad oedd modd ei gynnal mwyach oherwydd y cyfyngiadau. Felly, nid oeddent yn doriadau yn yr ystyr draddodiadol, os mynnwch.

Ond rydym hefyd wedi bod yn ffodus; oherwydd penderfyniadau a wnaed yma, mae pethau wedi costio llai inni eu cyflawni, sydd wedi golygu ein bod wedi gallu cyflawni mwy. Enghraifft dda, rwy'n credu, yw ein system profi, olrhain, diogelu, a ddarparwyd gan awdurdodau lleol, gan fyrddau iechyd a phartneriaid gwasanaethau cyhoeddus eraill yma yng Nghymru, ac mae wedi sicrhau gwerth rhagorol am arian yn ogystal â bod yn wasanaeth o’r radd flaenaf. Dyna'r mathau o benderfyniadau a wnaed gennym yma a ganiataodd inni gael gwasanaeth am lai o wariant ariannol, ond gwasanaeth da hefyd, a chaniatáu inni addasu cyllid ychwanegol at ddibenion gwahanol mewn mannau eraill wedyn.

Rydym wedi dweud yn glir iawn yn ein maniffesto na fyddem yn ceisio codi cyfraddau treth incwm Cymru cyhyd ag y bydd yr argyfwng economaidd yn parhau, ac yn sicr, rydym ynghanol yr argyfwng hwnnw ar hyn o bryd.

Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.

Thank you very much, Llywydd. May I take this opportunity to congratulate you and put on record my formal congratulations to you on your appointment as Minister in the current Government? I look forward very much to shadowing your work during this Senedd term.

Several layers of public administration have been created anew in Wales over the past few years. One of those is the public services boards, emerging from the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. One clear weakness in the framework of the Act and in the creation of the public services boards is the lack of consistent financial arrangements for these boards. Given the importance of the public services boards as the main vehicle of the delivery of the well-being Act on the ground in Wales, and bearing in mind that the membership of the boards is very similar, or is almost exactly the same, across Wales, and that they have the same statutory responsibility, the lack of a consistent, national financial approach and lack of access to joint funds is shocking. It's even stranger bearing in mind that some of the other entities, such as the regional partnership boards and the proposed corporate joint committees, also will be operating on a different basis. So, may I ask what your intention is, early in your term as Minister, to tackle this inconsistency?

Diolch am eich cwestiwn a'ch geiriau caredig yn fy nghroesawu i'r rôl benodol hon. Unwaith eto, edrychaf ymlaen yn fawr at ddod o hyd i'r tir cyffredin y gallwn weithio arno gyda'n gilydd.

O ran byrddau gwasanaethau cyhoeddus a'r byrddau statudol eraill sydd gennym yng Nghymru, fe fyddwch yn ymwybodol fod adolygiad wedi'i gynnal gan Lywodraeth Cymru, a adroddodd ei ganfyddiadau oddeutu diwedd y llynedd, ac roedd yr adolygiad hwnnw'n nodi rhai o'r heriau a ddisgrifiwyd gennych mewn perthynas â'r trefniadau cyllido a'r canfyddiad fod rhai o rolau'r byrddau yn cael eu dyblygu. Ond roedd yr adroddiad yn nodi’n glir iawn y dylai unrhyw newid ddod o'r gwaelod i fyny, yn hytrach na chael ei orfodi gan Lywodraeth Cymru.

Fy mlaenoriaethau uniongyrchol mewn perthynas ag elfen lywodraeth leol fy mhortffolio yw gweithredu’r penderfyniadau ar yr adolygiadau o ffiniau yn llwyddiannus, yna cyflawni'r is-ddeddfwriaeth o dan Ddeddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 yn llwyddiannus hefyd. Ond rwyf wedi bod yn meddwl beth fydd y blaenoriaethau wrth agosáu at ddiwedd y flwyddyn, ac yn sicr, bydd edrych ar rolau byrddau gwasanaethau cyhoeddus a'r byrddau eraill a sut y cânt eu cefnogi ac ati yn bwysig. Mae’n sgwrs nad wyf wedi’i chael eto gyda llywodraeth leol ac eraill, er imi gael cyfle i siarad ag Alun Michael am ei farn ynglŷn â hyn. Ond ar hyn o bryd, cyn imi ddisgrifio unrhyw ffordd ymlaen, teimlaf fod yn rhaid imi gael y sgyrsiau hynny a gwneud rhywfaint o wrando, gan ystyried popeth rydych wedi'i ddweud y prynhawn yma wrth gwrs.

Wel, mae Alun Michael yn ddyn lwcus. Dyna ni. Rwy'n siŵr y byddwch yn siarad â phobl eraill hefyd.

Of course, this point has come about as a result of the Public Accounts Committee, a cross-party committee, at the end of the last Senedd, which looked at the implementation of the well-being of future generations Act. The committee said that the

'inconsistent funding arrangements for Public Services Boards limit their effectiveness.'

It's 'inefficient', and there is no justification for that. So, whilst I appreciate and understand that you're eager to work from the bottom up, the nature of the Act was that the diktat came from the top down, in terms of creating these boards in the first place. So, I would very much hope that this would be something that you would take seriously and seek to address.

But, of course, it's only one part of the work that the Public Accounts Committee described as a 

'complex and bureaucratic landscape of partnership bodies and plethora of legislative and reporting requirements'

in terms of the PSBs. And, of course, the latest addition to this landscape will be the corporate joint committees, the CJCs. In providing evidence to the committee for that inquiry, one of the senior directors of your department stated, and I quote:

'yn y tymor hwy, byddem yn rhagweld y byddai rhai o'r partneriaethau hynny, rhai o'r strwythurau eraill, yn dod yn ddiangen mewn gwirionedd, gan y bydd gan y cyd-bwyllgorau corfforedig drosolwg llawer mwy pwerus—a throsolwg llawer ehangach wrth iddynt ymsefydlu—a fydd yn dechrau mynd i’r afael â rhywfaint o waith y partneriaethau eraill.'

You've perhaps touched on this in your previous response, but perhaps you could tell us what partnerships and structures you anticipate being made redundant over the ensuing period. And, indeed, the suggestion then is that the intention is to merge many of these structures into the CJCs ultimately, and that that is some sort of reorganisation of local government and public services through the back door.

Yn sicr, nid dyna'r bwriad. Fe wyddoch y bydd gwaith cychwynnol y cyd-bwyllgorau corfforedig, pan fyddant yn weithredol, yn digwydd ar ffurf datblygiad rhanbarthol a lleol—ar draws y ffiniau lleol hynny—o ran datblygu economaidd, a chynllunio hefyd. Mae'r rhain yn feysydd nad ydynt ar hyn o bryd yn rhan o gyfrifoldeb y byrddau gwasanaethau cyhoeddus, y byrddau partneriaeth rhanbarthol ac ati. Ond rwy'n wirioneddol awyddus ac agored i gael y trafodaethau hyn ynglŷn â sut y gellir sicrhau bod y byrddau’n gweithio'n fwy effeithiol yn y dyfodol ac i sicrhau y gwneir unrhyw newidiadau i'w cyfrifoldebau mewn partneriaeth â'r rheini sy'n aelodau o'r byrddau hynny. Ond nid yw cyd-bwyllgorau corfforedig yn fecanwaith ar hyn o bryd ar gyfer gwneud y mathau hynny o newidiadau a ddisgrifiwch, gan y credaf y byddant, yn gyntaf oll, yn ceisio mynd i'r afael â'r eitemau pwysig hynny, fel datblygu economaidd, y bydd angen iddynt weithio arnynt gyda’i gilydd. Felly, yn amlwg, byddaf yn awyddus i ymgyfarwyddo â gwaith y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ar hyn, ochr yn ochr â'r adroddiadau eraill, a chael y trafodaethau hynny gyda’r byrddau gwasanaethau cyhoeddus, byrddau partneriaeth rhanbarthol ac eraill cyn penderfynu ar ffordd ymlaen.

Thank you. The Government hasn't formally responded to the report as of yet. I think the intention was to ask the current Government to respond because the report was published at the end of the last Senedd. And given your key role now in the context of local services and finance, too, I would hope that you would be part of that discussion in responding to that. I hope that that's not gone missing in all of the work of the Government. 

Another thing that became clear in the committee's report on the delivery of the Act was that, although we legislated to create a way of working here in Wales that is based on sustainable development and the preventative approach, and so on and so forth, the truth of the matter is that the funding system is anything but sustainable. The report recognises the impact of a decade of austerity imposed by the UK Government, which has run many of our public services to the ground, to all intents and purposes. It states in the report:

'Mae deddfwriaeth sy’n ei gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus gynllunio ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol yn anos ei gweithredu’n briodol os caiff cyllidebau eu gwarantu am gyn lleied â blwyddyn ar y tro.’

Whilst recognising the clear challenges of the inadequate and deficient settlements that we've had from London, the committee does set a challenge to Government to do what it can to invest in our public services in order to deliver the ambitions of the Act. So, the question I'd like to close on is: will this Government, and will you as Minister, refuse to implement more austerity over the next five years and use creative approaches to lead a recovery that is driven by investment? That is, how will you as a Government protect the people of Wales from further cuts through your actions, not just through your words?

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn. Rwy'n rhannu eich pryder a'r pryderon rydych wedi'u disgrifio am setliadau un flwyddyn a’r hyn y mae hynny'n ei olygu o ran yr anhawster i gynllunio a chael dulliau cynaliadwy o ymdrin â gwasanaethau. Felly, rwy'n falch iawn o allu dweud o'r diwedd ein bod yn disgwyl yr adolygiad cynhwysfawr o wariant hirddisgwyliedig yn nes ymlaen eleni. Byddem yn disgwyl iddo fod yn adolygiad o wariant tair blynedd, a bydd hynny'n rhoi cyfle i Lywodraeth Cymru weithredu cyllideb tair blynedd wrth symud ymlaen a rhoi hyder tair blynedd i bartneriaid sydd ei angen, mewn llywodraeth leol ac mewn mannau eraill hefyd. Credaf fod hynny'n rhywbeth a all fod yn wirioneddol gadarnhaol yn y dyfodol.

Mae'n peri pryder i mi pan fyddwn yn ystyried yr hyn a ddywedodd y Canghellor yn ei gyllideb ym mis Mawrth ynglŷn â'r rhagolygon ariannol ar gyfer y dyfodol. Yn sicr, ar gyfer y flwyddyn nesaf yn enwedig, nid yw'n ymddangos y byddwn yn edrych ar setliad arbennig o gadarnhaol. Felly, gallai pethau newid. Yn anochel, bydd Llywodraeth y DU yn wynebu rhai o'r un heriau â ninnau o ran y pwysau ar y gwasanaeth iechyd, yr angen i gefnogi a pharhau i gefnogi busnesau ac ati. Amser a ddengys beth fydd Llywodraeth y DU yn ei wneud yn ei hadolygiad cynhwysfawr o wariant tair blynedd, ond yn sicr, ein bwriad yw darparu'r math hwnnw o sicrwydd a pharhau i ddarparu'r diogelwch hwnnw cyhyd ag y gallwn i'r GIG a llywodraeth leol, gan gydnabod y rôl y maent yn ei chwarae yn darparu gwasanaethau i bobl yn ein cymunedau.

Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at gyflwyno dadl cyn diwedd y tymor yn union fel rydym wedi’i wneud dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf. Ac wrth gwrs, fe fyddwch yn cofio iddi gael ei arwain gan y Pwyllgor Cyllid yn y blynyddoedd blaenorol fel y gallai'r pwyllgor fyfyrio ar y dystiolaeth a gasglwyd. Yn anffodus, eleni, nid ydym wedi cyrraedd y sefyllfa honno eto gyda'r pwyllgorau, ond rwy'n dal yn awyddus i gyflwyno'r ddadl honno er mwyn clywed blaenoriaethau fy nghyd-Aelodau am y tair blynedd i ddod.

Mae Deddf 2021 yn caniatáu i brif gynghorau ddewis naill ai system y cyntaf i’r felin, neu’r bleidlais sengl drosglwyddadwy. Egwyddor allweddol yn Neddf 2021 drwyddi draw yw y dylid gwneud penderfyniadau’n lleol. Ni ddylai Llywodraeth Cymru ymyrryd yn y dewis lleol hwnnw drwy geisio sicrhau bod cynghorau’n defnyddio’r naill system neu'r llall.

Well, if you expect local authorities to do this voluntarily, I think you're kidding yourself to some extent, Minister. I think that the Government needs to be proactive in encouraging the local authorities to adopt this new system. So, do you agree with, for example, the Electoral Reform Society that you need to work with some local authorities to pilot this, perhaps? Perhaps there's a need to create some sort of fund to give them that incentive. There's local educational work to be doing in terms of the new voting system and without those elements being in place, it's just not going to happen. So, what I want to hear from you is whether there is an intention for you to be proactive rather than sitting back and ultimately seeing there's nothing happening.

Wrth gwrs, mae Deddf 2021 yn dilyn yr un egwyddor ag y gwnaeth Deddf Cymru 2017 pan roddodd yr hawl i'r Senedd ddewis ei system bleidleisio, felly dilyn y broses sefydledig honno y byddem yn ei wneud yma. Ond cefais gyfarfod rhagorol gyda'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol yn gynharach yr wythnos hon, a dywedasant wrthyf am waith roeddent wedi'i wneud gyda chynghorwyr i ddeall yr awydd am y bleidlais sengl drosglwyddadwy ymhlith cynghorwyr yma yng Nghymru, ac un peth y gwnaethant roi cryn dipyn o sylw iddo oedd y ffaith nad oedd nifer eithaf sylweddol o gynghorwyr yn gwybod nac yn teimlo eu bod yn gwybod digon am y bleidlais sengl drosglwyddadwy nac am y goblygiadau, sut y gallai weithio ac ati, i wneud y penderfyniad hwnnw, felly cytunais fod yna waith y gallem ei wneud ar y cyd i ddarparu gwybodaeth i gynghorwyr ac i gefnogi'r gwaith addysgu y mae'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol yn awyddus i’w wneud i sicrhau o leiaf y gall cynghorwyr wneud dewis gwybodus am yr opsiynau sydd ar gael iddynt.

Weinidog, yn ystod y cyfrif etholiadol ym mis Mai, bu swyddogion cynghorau a gwirfoddolwyr yn gwirio ac yn cyfrif pleidleisiau ar gyfer pleidlais etholaethol y Senedd, pleidlais ranbarthol y Senedd, etholiadau comisiynwyr heddlu a throseddu, a phleidleisiau ar gyfer isetholiadau cynghorau a chynghorau cymuned. Yn y dyfodol, nid yw'n afrealistig i ddisgwyl senario lle gallai pob un o'r pleidleisiau hyn gael eu cyfrif o dan system bleidleisio wahanol. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod hon yn senario y dylid ei hosgoi, oherwydd nid yn unig y bydd yn arwain at ddryswch ymhlith yr etholwyr, bydd hefyd yn llesteirio ymdrechion i gynyddu'r nifer sy'n cymryd rhan yn y prosesau democrataidd hynny megis etholiadau cynghorau lleol, lle ceir anhawster eisoes i annog pobl i bleidleisio?

Credaf efallai fod tuedd i orbwysleisio’r cymhlethdodau a'r tebygolrwydd o ddrysu pleidleiswyr, oherwydd fel y dywedwch, mae pleidleiswyr eisoes yn gallu ymdopi ag amrywiaeth o systemau pleidleisio, ac fel rydych wedi disgrifio, mae gan bleidleiswyr wahanol ymagweddau yn etholiadau’r Senedd, etholiadau seneddol y DU, ac etholiadau’r comisiynwyr heddlu a throseddu. Felly, efallai fod y system gyfrif o dan drefn y bleidlais sengl drosglwyddadwy yn gymhleth, ond yn sicr, nid yw'r broses bleidleisio’n gymhleth o ran gosod eich ymgeiswyr yn eu trefn gan ddefnyddio un, dau, tri ac ati, ac mae'n bwysig fod gan bapurau pleidleisio gyfarwyddiadau clir ar gyfer pleidleiswyr ynglŷn â sut i fwrw eu pleidleisiau. Felly, ni chredaf o reidrwydd y bydd defnyddio nifer o wahanol systemau wrth fwrw eu pleidleisiau y tu hwnt i allu’r pleidleiswyr.

A gaf fi ofyn i'r Gweinidog edrych ar nifer y papurau pleidleisio a ddifethwyd ledled Cymru pan gawsom etholiadau’r Senedd? Ond ni allaf feddwl am system etholiadol waeth na’r bleidlais sengl drosglwyddadwy. A gaf fi ofyn i'r Gweinidog edrych ar faint y wardiau a chanlyniadau etholiadau cyngor yr Alban, a gynhaliwyd o dan drefn y bleidlais sengl drosglwyddadwy? A all y Gweinidog ddarparu gwybodaeth i'r cyhoedd, nid i'r cynghorau yn unig, ynglŷn â sut yn union y mae’r bleidlais sengl drosglwyddadwy yn gweithio? Oherwydd credaf fod pobl yn sôn llawer am y bleidlais sengl drosglwyddadwy ac mae pawb yn dweud pa mor wych yw hi hyd nes y bydd pobl yn dechrau edrych arni.

O ran etholiadau cyngor yr Alban, nid wyf yn ymwybodol o unrhyw broblemau rydym wedi'u cael yn 2017 neu 2012, ond mae'n hollol wir fod 2007 yn flwyddyn anodd iawn o ran yr etholiadau hynny, a oedd yn cyfuno etholiadau ar gyfer Senedd yr Alban a llywodraeth leol ar yr un diwrnod. Ond credaf mai'r consensws yw bod y problemau hynny wedi codi'n bennaf oherwydd iddynt gael eu cyfuno ar un papur pleidleisio, a'u bod wedi cyflwyno cyfres o ddatblygiadau arloesol sylweddol ar yr un diwrnod, sef y papur pleidleisio seneddol un ochr, cyfrif electronig a system bleidleisio newydd y bleidlais sengl drosglwyddadwy ar gyfer llywodraeth leol. Felly, credaf ei bod yn ddyletswydd arnom i edrych ar brofiadau mewn mannau eraill i ddysgu o'r profiadau cadarnhaol, ond hefyd, yn amlwg, o'r profiadau anos y credaf fod yr Alban wedi llwyddo i'w datrys yn ôl pob golwg.

Mae fy nghyd-Weinidogion a minnau wedi cael trafodaethau rheolaidd gydag arweinwyr llywodraeth leol ar effaith y pandemig, gan gynnwys yr effeithiau ariannol. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi gweithio gyda chyfarwyddwyr cyllid llywodraeth leol i ddeall anghenion y sector, ac rydym wedi ymateb gyda chymorth sylweddol, a gwerth mwy na £1 biliwn o gyllid.

Diolch, Weinidog. Hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i weithwyr cynghorau lleol am fynd y tu hwnt i’r galw yn ystod y pandemig. Nid yn unig fod cyllideb Rhondda Cynon Taf wedi’i tharo gan gostau COVID—mae gennym fil o £12 miliwn hefyd am waith adfer wedi’r tirlithriad yn Tylorstown, ac nad anghofier y miliynau i wella cwlfertau a systemau draenio yn dilyn y llifogydd ofnadwy.

Gweithiodd ein cyndadau yn y Rhondda eu bysedd at yr asgwrn i wneud y wlad hon yn gyfoethog, gyda llawer yn talu'r pris eithaf ei gellid ei dalu am y glo. Ni fyddai'n deg disgwyl i'n cymunedau dalu costau sicrhau bod ein tomenni glo yn ddiogel. Roeddwn yn falch o sefyll ar faniffesto a oedd yn ymrwymo i Ddeddf diogelwch tomenni glo, ac rwy'n croesawu'r gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i'r gwaith hyd yn hyn. A wnaiff y Gweinidog barhau i weithio'n agos gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU i sicrhau ein bod yn cael y cymorth ariannol mawr ei angen?

Hoffwn adleisio edmygedd a diolch Buffy Williams i weithwyr llywodraeth leol sydd, fel y dywedodd, wedi mynd ymhell y tu hwnt i’r galw drwy gydol y pandemig, ac maent yn parhau i wneud hynny wrth inni geisio symud drwy'r cyfnod presennol hefyd.

Mae'n hollol wir fod cymunedau fel yr un y mae Buffy yn ei chynrychioli wedi chwarae rhan anhygoel o bwysig yn ein hanes, ac wedi aberthu llawer iawn o ganlyniad i hynny. Etifeddwyd y tomenni glo sydd gennym yma yng Nghymru, ac mae’r broblem yn rhywbeth y mae angen i Lywodraeth y DU hefyd chwarae ei rhan yn helpu i’w datrys. Mae cryn dipyn o waith yn mynd rhagddo i edrych ar ddiogelwch tomenni glo ledled Cymru ac adfer tomenni glo, i archwilio pa waith y mae angen ei wneud yn hynny o beth, ond mae'r gwaith hwnnw, mae'n rhaid imi ddweud, yn sylweddol iawn. Bydd yn cymryd 10 mlynedd i’w gwblhau ac yn galw am lawer o adnoddau ariannol hefyd, felly rydym yn ceisio gweithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau cyllid i'n cefnogi gyda'r gwaith hwnnw. Ysgrifennodd y Prif Weinidog at Brif Weinidog y DU ar 19 Mawrth i argymell ffyrdd y gallem symud ymlaen ar hynny. Mae’n dal i aros am ymateb ar hyn o bryd, ond mae'n rhywbeth y byddwn yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i weithio’n adeiladol arno gyda ni.

Gadewch i minnau hefyd dalu teyrnged i waith caled awdurdodau lleol yn ystod y cyfnod hwn, a rhoi clod am yr holl ymdrechion a wnaed gan y rheini ar y rheng flaen, ond hefyd i'r rheini y tu ôl i'r llenni yn y gwasanaethau cymorth sydd wedi bod yn gwneud pethau fel mantoli'r cyfrifon i sicrhau bod y gwasanaethau wedi gallu parhau i gefnogi ein cymunedau.

Un mater y mae'r pandemig hwn wedi taflu goleuni arno yw parodrwydd llywodraethau ar bob lefel ar gyfer argyfyngau cenedlaethol sylweddol. Felly, yng ngoleuni hyn, pa gyllid y byddwch yn ei ddarparu i awdurdodau lleol i'w galluogi i fod yn hollol barod ar gyfer digwyddiadau tebyg yn y dyfodol?

Diolch am godi'r mater hwn. Mae gennym uned argyfyngau sifil yn Llywodraeth Cymru, ac mae gwaith yn mynd rhagddo ar archwilio paratoadau a chynlluniau pob rhan o Lywodraeth Cymru mewn perthynas â'r hyn sydd angen i ni ei wneud ochr yn ochr â phartneriaid ar gyfer pandemigau yn y dyfodol, gan ddysgu o'n profiadau yn ystod y pandemig hwn. Wrth gwrs, mae cyllid yn rhan o'r ystyriaethau hynny, ond mae'n dibynnu ar yr adolygiad cynhwysfawr o wariant sydd ar y ffordd o ran darparu'r sicrwydd drwy gyllidebau aml-flwyddyn. Wrth symud ymlaen, credaf fod gennym seiliau cryf iawn i adeiladu arnynt. Mae'r gwaith a wnaethom mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol a thrwy ein cymorth gyda’r gronfa galedi COVID ar gyfer llywodraeth leol wedi bod yn rhagorol mewn sawl ffordd yn fy marn i o ran diwallu anghenion cymunedau lleol. Felly, bydd angen inni ddod o hyd i ffyrdd y gallwn barhau i adeiladu ar yr hyn sydd gennym fel ein bod yn barod am unrhyw beth sy'n galw am ymateb argyfwng sifil. Wrth gwrs, rydym yn mawr obeithio na fydd pandemig arall, ond yn sicr, mae angen inni baratoi ar gyfer popeth.

Heb os, mae COVID wedi cael effaith sylweddol ar gyllid cyhoeddus ac nid yw awdurdodau lleol wedi bod yn eithriad. Mae'r ffordd y mae'r sector cyhoeddus wedi dod at ei gilydd ac wedi darparu adnoddau i helpu gyda’r frwydr yn erbyn y pandemig wedi bod yn ysbrydoledig. Rwy'n ymwybodol hefyd nad yw rhai cynghorau yng Nghymru wedi gallu gwario peth o'u cyllidebau gan fod gweithgarwch wedi'i atal neu ei gwtogi mewn rhai sectorau. Er enghraifft, rwy'n ymwybodol fod gan rai cynghorau cymuned gronfeydd sylweddol wrth gefn gan nad ydynt wedi gallu gwario arian ar y pethau yr arferant wario arnynt am fod y rheini ar stop. A oes unrhyw gyngor y gall y Llywodraeth hon ei roi i gynghorau sir neu gymuned ynglŷn â defnyddio cronfeydd wrth gefn i liniaru effaith llai o incwm mewn meysydd eraill, a lleddfu'r baich ar y bobl sy’n talu’r dreth gyngor?

Diolch am godi'r mater pwysig hwn. Rydym wedi bod yn ymwybodol iawn o incwm a gollwyd gan awdurdodau lleol yn enwedig, ac o ganlyniad, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £190.5 miliwn i gefnogi llywodraeth leol gydag incwm a gollwyd. Ac mae hynny'n cynnwys incwm a gollwyd o wasanaethau cymdeithasol i oedolion y byddent fel arfer yn codi tâl amdanynt, gwasanaethau eraill fel cynllunio lle gallent fod yn disgwyl gwneud incwm, gwasanaethau fel theatrau, y mae llawer o awdurdodau lleol yn eu rhedeg, a gwasanaethau arlwyo ac ati. Felly, buom yn gweithio'n agos iawn gyda llywodraeth leol, a nodwyd y ffigur hwnnw o £190.5 miliwn. A bu modd inni ddarparu'r cymorth i dalu'r gost honno. Ac rydym hefyd wedi darparu cyllid ychwanegol i lywodraeth leol i gydnabod y ffaith nad ydynt wedi gallu casglu'r holl dreth gyngor y byddent fel arfer wedi'i chasglu ychwaith. Felly, rydym wedi gallu cefnogi awdurdodau lleol yn y ffordd honno.

Wrth gwrs, os oes incwm ychwanegol wrth gefn bellach, credaf y gallai fod yn gyfle i awdurdodau lleol a'r cynghorau tref a chymuned lleol ystyried beth y gallai eu cyfraniad fod wrth inni gychwyn ar yr adferiad, a beth y mae eu cymunedau lleol eu hunain yn dweud wrthynt yr hoffent weld buddsoddi ynddo.

Ein pecyn o gymorth i fusnesau yw'r mwyaf hael yn unrhyw le yn y DU, ac rydym wedi darparu mwy mewn cymorth i fusnesau nag a gawsom gan Lywodraeth y DU mewn perthynas â’r cymorth yn Lloegr. Rwyf wedi clustnodi hyd at £200 miliwn o gymorth ychwanegol i fusnesau yn 2021-22 i ymateb i newidiadau sy'n esblygu o'r pandemig.

Diolch. O ystyried bod datblygu busnes yn un o gyfrifoldebau Llywodraeth Cymru, byddech yn disgwyl i Lywodraeth Cymru gyfrannu peth o’i harian ei hun hefyd yn ychwanegol at y cyllid ychwanegol gan Lywodraeth y DU. Er bod y Prif Weinidog yn gwadu hynny, dywedodd perchennog bwyty yng ngogledd Cymru, nad oedd yn gymwys i gael cyllid diweddaraf Llywodraeth Cymru, ei fod wedi eu bradychu. E-bostiodd busnes lletygarwch arall i ddweud: 'Siaradais â Mark Drakeford pan ymwelodd â bragdy Wrexham Lager. Dywedodd wrthyf y byddai grant ailgychwyn ar gael pan fyddai fy nhafarn yn ailagor, grant arall am na allai fy nhafarn agor oherwydd nad oedd ganddi ofod yn yr awyr agored, a grant pellach ar gyfer gweithredu ar 17 Mai. Rwyf newydd wirio gwefan Busnes Cymru a darganfod nad wyf yn gymwys i gael unrhyw grantiau o gwbl'. Darganfu wedi hynny y gallai wneud cais am grant o £2,500, gan ddweud nad yw hynny'n cymharu â’r grant cyfatebol o £8,000 yn Lloegr.

Disgrifiodd un arall gyhoeddiad Llywodraeth Cymru am y grantiau fel slap yn ei wyneb. Dywedodd un arall wrthyf: ‘Cawsom addewid gan Mark Drakeford fod arian wedi'i neilltuo ac y byddai'n cael ei ddosbarthu'n gyflym cyn gynted ag y byddai’r Llywodraeth wedi'i hethol, ond nid ydym wedi derbyn unrhyw gyllid.’ Dywedodd un arall: 'Roedd y rownd ddiweddaraf o grantiau yn ein cefnogi tan ddiwedd mis Mawrth. Mae'r grantiau diweddaraf ar gyfer mis Mai i fis Mehefin. Beth ddigwyddodd i fis Ebrill, pan oeddem yn dal ar gau?' Mae dim ond ailadrodd honiad y Prif Weinidog fod Llywodraeth Cymru wedi darparu’r pecyn mwyaf hael o gymorth i fusnesau yn y DU yn sarhad ar y rhain a’r llu o fusnesau eraill sydd wedi cysylltu â mi ac Aelodau eraill. Beth, os unrhyw beth, sydd gennych i'w ddweud wrthynt? Beth rydych chi'n mynd i'w wneud yn ei gylch?

Mae'n rhaid imi ddweud wrth Mark Isherwood ei fod yn fwy na honiad—mae'n ffaith. Llywodraeth Cymru sydd wedi darparu’r pecyn mwyaf hael o gymorth i fusnesau, ac mae busnesau yng ngogledd Cymru wedi derbyn dros £475 miliwn o gymorth drwy’r gronfa cadernid economaidd ers ei sefydlu ym mis Ebrill 2020. A’r cymorth rydym wedi’i roi i’r diwydiant twristiaeth yng Nghymru yw'r mwyaf hael yn y DU, ac mae hynny oherwydd y trefniadau pwrpasol rydym wedi'u rhoi ar waith. Nawr, yn anochel, ni fyddwn yn gallu cyrraedd pob busnes. Fodd bynnag, ni allaf ymateb i fusnesau dienw rydych wedi'u disgrifio yn y Siambr heb wybod yr holl ffeithiau. Ond yn ddiweddar, mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi dolen i’r holl gymorth y mae busnesau wedi’i gael yng Nghymru, a chredaf y bydd fy nghyd-Aelodau o’r farn fod hwnnw’n eithaf addysgiadol a chadarnhaol, o ran gallu edrych ar y busnesau sydd wedi derbyn cyllid Llywodraeth Cymru yn eu cymunedau a’u hetholaethau eu hunain. Felly, fel y dywedaf, Llywodraeth Cymru sydd wedi darparu'r pecyn mwyaf hael o gymorth i fusnesau. Fe'i cynlluniwyd i ategu cymorth Llywodraeth y DU drwy'r cynllun ffyrlo, ac rydym yn awyddus iawn i’r cynllun ffyrlo gael ei ymestyn cyhyd ag y bo angen, yn hytrach na’i fod yn dod i ben yn fuan.

Weinidog, llongyfarchiadau ar eich rôl newydd. Hoffwn ofyn i chi:

Mae mynd i'r afael â’r newid yn yr hinsawdd yn ganolog i waith llunio polisi'r Llywodraeth hon. Er enghraifft, eleni, rydym wedi darparu £275 miliwn o gyllid cyfalaf i gefnogi’r gwaith parhaus o gyflawni ein rhwydweithiau metro, cynyddu buddsoddiad mewn teithio llesol i oddeutu £55 miliwn, a dyrannu £38 miliwn i gefnogi’r broses o gyflawni seilwaith gwefru ceir trydan, tacsis, cerbydau hurio preifat a bysiau dim allyriadau.

Diolch, Weinidog. Rhwng 2013 a 2014, sefydlodd Llywodraeth Cymru y grant cynnal gwasanaethau bysiau yn lle'r grant gweithredwyr gwasanaethau bysiau, gyda lefel y cyllid wedi'i gosod ar £25 miliwn. Nid yw'r pot sefydlog hwn o £25 miliwn wedi newid ers sefydlu'r grant cynnal gwasanaethau bysiau, gyda 10 y cant yn mynd i drafnidiaeth gymunedol a £100,000 yn ychwanegol yn cael ei gymryd fel cyfraniad y gweithredwyr at y gwaith o redeg Traveline Cymru, gan adael £22.4 miliwn net ar gyfer gwasanaethau bysiau cofrestredig lleol yng Nghymru. Mewn cyferbyniad, mae grant gweithredwyr gwasanaethau bysiau Llywodraeth yr Alban yn cynnwys taliad craidd a chymhelliad i weithredu bysiau gwyrdd, ecogyfeillgar. Nod y taliad craidd yw cefnogi gweithredwyr i gadw prisiau ar lefelau fforddiadwy, ac mae’r rhwydweithiau'n fwy helaeth nag y byddent fel arall. Ac mae'r cymhelliad gwyrdd yn helpu gyda chostau ychwanegol rhedeg bysiau allyriadau isel, i sicrhau bod gweithredwyr yn eu defnyddio. Hoffwn wybod, Weinidog, pa drafodaethau rydych wedi'u cael gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd i ddarparu cymhelliant drwy'r grant gweithredwyr gwasanaethau bysiau i gwmnïau bysiau yng Nghymru ddatgarboneiddio eu stoc gerbydau.

Diolch am godi'r mater hwn, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod gennym ddadl ar fysiau yn nes ymlaen y prynhawn yma wrth gwrs lle gellir archwilio rhai o'r materion hyn yn fanylach gyda'r Gweinidog sy’n gyfrifol am drafnidiaeth. Ond mae datgarboneiddio trafnidiaeth yn hollbwysig, ac fel rwyf wedi disgrifio, mae peth o'r buddsoddiad a wnawn mewn bysiau dim allyriadau yn benodol, fel bod y gwasanaethau'n gallu gweithredu mewn ffordd sy'n cyd-fynd yn well â'n huchelgeisiau ar gyfer mynd i'r afael â’r newid hinsawdd. A thrwy gydol y pandemig, rydym wedi darparu cyllid sylweddol i'r diwydiant bysiau yma yng Nghymru i sicrhau ei fod yn parhau i weithredu yn ystod y pandemig, gan y gwyddom pa mor bwysig yw'r gwasanaeth hwnnw i lawer o weithwyr allweddol allu cyrraedd eu gweithle. Felly, mae ein cymorth i'r diwydiant bysiau wedi bod yn sylweddol. Mae'n dal i fod yma heddiw, diolch i'r cymorth rydym wedi'i roi drwy gydol y pandemig, ond nid yw hynny'n golygu na ellir ac na ddylid gwneud newidiadau yn y dyfodol, mewn perthynas â sicrhau gwasanaeth mwy effeithlon o ran carbon, ond hefyd gwasanaeth sydd ychydig yn fwy ymatebol i ofynion ein cymunedau penodol ac un sy’n cyd-fynd â'n huchelgeisiau ar gyfer cyfiawnder cymdeithasol mewn gwirionedd. Felly, mae'r system bresennol, o ganlyniad i ddadreoleiddio'r diwydiant bysiau, yn golygu nad yw rhai o'r lleoedd lle mae fwyaf o angen bysiau yn cael eu gwasanaethu'n dda, ond mae ardaloedd lle gall pobl dalu mwy yn tueddu i gael gwell gwasanaeth, yn anffodus.

Minister, constituents have been in touch with me saying that they find it very difficult, in Canton in Cardiff, to travel by bike back and forth to school, because of an absence of cycle lanes. What assessment has the Welsh Government made, in terms of decarbonising transport, of funding for Safe Routes to School for councils such as Cardiff council? Thank you.

Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf i gynghorau ar gyfer Llwybrau Diogel i'r Ysgol, Llwybrau Diogel mewn Cymunedau, yn ogystal â’n cyllid teithio llesol. Ar ddechrau’r Senedd flaenorol, oddeutu £16 miliwn y flwyddyn yn unig a fuddsoddid gennym mewn teithio llesol, ond fel y dywedais, mae buddsoddiad bellach wedi cynyddu i oddeutu £55 miliwn, gan ddangos y flaenoriaeth gyson a chynyddol rydym yn ei rhoi i deithio llesol am yr holl resymau a nodwyd gennych, ond hefyd mewn perthynas â’n huchelgeisiau aer glân hefyd.

Gwnaf. Mae'r fformiwla ariannu’n cael ei datblygu a'i chynnal ar y cyd â llywodraeth leol. Os oes gan lywodraeth leol, drwy lais cyfunol Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, gynigion ar gyfer gwahanol ddulliau neu os ydynt yn awyddus i gael adolygiad ffurfiol o'r fformiwla, mae croeso iddynt gynnig hyn.

Diolch, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi'r ymateb. Codaf hyn gyda chi gan fod gennyf rai pryderon difrifol nad yw'r fformiwla ariannu gyfredol yn addas at y diben mwyach. Fe'i rhoddwyd ar waith sawl blwyddyn yn ôl—gwyddom hanes hynny—ac efallai ei bod yn iawn bryd hynny, ond ni chredaf ei bod yn iawn ar gyfer y sefyllfa rydym ynddi bellach.

Fel rhywun a fu’n arweinydd cyngor am amser maith, rwyf wedi gweld y gwahaniaeth cynyddol rhwng cyllid a chronfeydd wrth gefn amryw o gynghorau ac rwyf wedi dadlau bod y system wedi dyddio a bod angen ei hadolygu. Ar hyn o bryd, rydym yn gweld amrywio cyllid y pen o'r boblogaeth o £1,000 i dros £1,700 y pen, gyda disgwyl y bydd cynghorau sy’n cael llai o gyllid yn parhau i droi at godiadau yn y dreth gyngor i wneud iawn am y diffygion, ac nid yw hyn yn gynaliadwy. Weinidog, a ydych yn credu y bydd cydnabod natur wledig, teneurwydd poblogaeth a chost uned uwch darparu gwasanaethau mewn awdurdodau gwledig mawr yn hollbwysig mewn unrhyw fformiwla neu ddull diwygiedig o ariannu awdurdodau lleol?

Wel, mae'r fformiwla ariannu hon yn cael ei datblygu mewn ymgynghoriad â llywodraeth leol i sicrhau bod gwahanol ffactorau'n cael eu trin yn deg, ac wrth gwrs, mae aelodau annibynnol yr is-grŵp dosbarthu yno i sicrhau nad oes tuedd o blaid neu yn erbyn buddiannau unrhyw awdurdod penodol, ac maent, wrth gwrs, yn nodi materion technegol. Ond mae'n wir fod y fformiwla'n ceisio ystyried ystod o bethau. Felly, fe fyddwch yn gwybod yn sir Fynwy mai un o'r rhesymau pam fod sir Fynwy'n cael setliad grant is nag eraill yw oherwydd y gallu mwy yn gymharol sydd gennych i godi’r dreth gyngor o gymharu â chynghorau eraill, a bod y data a ddefnyddir yn y setliad yn adlewyrchu’r ffaith bod gan sir Fynwy lai o amddifadedd o gymharu ag ardaloedd eraill o Gymru, a chredaf fod ystyried amddifadedd mewn ardaloedd a'n hangen i ddarparu gwasanaethau yn gwbl allweddol i'r fformiwla. Ond golyga hefyd, yn 2021-22, fod setliad sir Fynwy wedi cynyddu 3.9 y cant, ac roedd hynny’n uwch na chyfartaledd Cymru. Felly, pan fyddwch yn tynnu nifer o ffactorau ynghyd, rydych yn cael yr ymatebion gwahanol hyn. Ond credaf fod mynd i'r afael ag amddifadedd yn gwbl allweddol ac ni fyddwn yn dymuno gweld unrhyw newid i fformiwla yn symud oddi wrth hynny.

Finally, question 8, Janet Finch-Saunders.

Dim ond yn unol â'r blaenoriaethau y mae pobl Cymru yn pleidleisio drostynt y mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi. Mae hyn wedi cynnwys yr angen i fuddsoddi i fynd i'r afael â thanfuddsoddi hanesyddol a chyson gan Lywodraeth y DU mewn meysydd hanfodol fel band eang a’r seilwaith rheilffyrdd.

Diolch, Weinidog. Ar 19 Mai 2021, cyfaddefodd y Prif Weinidog ei hun wrth y Senedd:

'Nid oes gennym yr holl bwerau a fyddai’n angenrheidiol, heb sôn am yr holl arian a fyddai’n angenrheidiol i gynnwys incwm sylfaenol cyffredinol i Gymru gyfan'.

Felly, maddeuwch fy syndod fod Llywodraeth Cymru, mor gynnar yn nhymor y Senedd newydd hon eisoes wedi dechrau gwario adnoddau ar faes polisi nad yw wedi’i ddatganoli. Nawr, er efallai fod y Prif Weinidog yn meddwl bod ganddo'r gallu i lunio arbrawf a fydd yn caniatáu ichi brofi'r honiadau a wneir am incwm sylfaenol cyffredinol, ni ellir cyfiawnhau ceiniog a fuddsoddir a munud o'r amser a dreulir gan swyddogion ar drywydd yr iwtopia sosialaidd hon. Mewn gwirionedd, byddai Cymru gam yn nes at fod yn wladwriaeth gomiwnyddol pe bai eich cysyniad o roi swm sefydlog o arian i bob unigolyn bob mis yn dod yn realiti. Felly, a wnewch chi fel Gweinidog nodi faint o adnoddau rydych wedi caniatáu iddynt gael eu dyrannu i ariannu gwaith sy'n gysylltiedig ag incwm sylfaenol cyffredinol yn y flwyddyn ariannol hon? Diolch.

Wel, wrth gwrs, mae incwm sylfaenol cyffredinol yn ymwneud â lleddfu tlodi, ac mae hynny’n sicr yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i’w wneud. Mae hefyd yn ymwneud â rhoi mwy o reolaeth i bobl dros eu bywydau a chael effaith gadarnhaol ar eu hiechyd meddwl a'u lles—pob un ohonynt yn bethau y byddem am eu cyflawni yma yng Nghymru. Rydym wedi dilyn cynlluniau peilot ledled y byd yn agos iawn a chyda chryn ddiddordeb, a chredwn fod cyfle i brofi fersiwn ohono yma.

Wrth gwrs, nid ydym yn profi fersiwn ar gyfer y boblogaeth gyfan. Rydym yn meddwl am garfan o bobl, pobl sy'n gadael gofal o bosibl, sydd, yn fy nhyb i, yn rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed a'r bobl sydd fwyaf teilwng o’n cymorth, a dod o hyd i ffyrdd creadigol a ffyrdd arloesol o gefnogi'r unigolion hynny. Felly, rydym yn edrych yn agos ar fodelau sydd wedi'u llunio mewn mannau eraill; rydym yn edrych ar brofiad yr Alban a gwledydd eraill ar draws y byd. Ond mae'r holl waith hwn yn cael ei wneud ym mhortffolio’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, a hi fydd yn rheoli’r gwaith penodol hwn yn ei phrif grŵp gwariant.

I thank the Minister.

Cyn inni symud ymlaen, a gaf fi ddweud fy mod wedi sylwi ar dueddiad i chwifio baneri y tu ôl i’r Aelodau ar Zoom yr wythnos hon? Mae'n edrych fel pe bai'r gyfradd R ar faneri yn fwy nag 1 ar hyn o bryd. Felly, o'r wythnos nesaf ymlaen, dim mwy o faneri. Fel arall, byddaf yn cael fy nhemtio i chwifio baner gweriniaeth drofannol annibynnol Ceredigion y tu ôl i mi yma. [Torri ar draws.] Yn union. Felly, symudwn ymlaen i wythnos ddi-faner yr wythnos nesaf, os gwelwch yn dda.

Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau i'r Gweinidog materion gwledig, y gogledd a’r Trefnydd, Lesley Griffiths, a daw’r cwestiwn cyntaf gan Rhun ap Iorwerth.

Y mis diwethaf, cyhoeddwyd y gwaith ehangu gwerth £20 miliwn yn Mona Island Dairy, gyda chymorth cyllid gan Lywodraeth Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i hyrwyddo'r sector bwyd a diod, a bydd cynhyrchwyr o Ynys Môn yn cael cyfle i gymryd rhan yn ein harddangosfa ryngwladol, Blas Cymru, yn nes ymlaen eleni.

Thank you, Minister. You'll know that I have drawn attention on several occasions to the lack of appropriate property for food production in Ynys Môn. I've pushed for investment of that kind, and I've appreciated meetings with you and officials on this in the past. But we are still seeing company after company having to retrofit business units to make them appropriate for food production.

This is a sector that's very exciting on Ynys Môn. I visited Mona Island Dairy's new factory last week, and I'm very grateful to the Government for the support for that initiative. But let's use this as a springboard for the kind of investment that I'm calling for in premises where we can grow this sector—producing food and generating jobs in a sector that is so exciting in Ynys Môn. I offer again to collaborate with the Government to turn this into a reality.

Diolch. Ac fel y gwyddoch, cawsom sgwrs fer y tro diwethaf inni gyfarfod yn y Senedd, rwy’n credu; rwy’n fwy na pharod i gael cyfarfod pellach gyda chi. Yn amlwg, mae'r Ganolfan Technoleg Bwyd yn Llangefni yn rhywle lle rydym wedi archwilio hyn, ac mae'n gwbl hanfodol fod gennych yr unedau pwrpasol y cyfeiriwch atynt fel y gallwn annog arloesi pellach. Mae honno’n sgwrs y byddaf yn parhau i'w chael gyda'n tair canolfan technoleg bwyd yma yng Nghymru.

Diolch. Mae arweinwyr masnach a diwydiant wedi croesawu dychweliad porthladdoedd rhydd i'r DU, ac mae'n bosibl mai’r sectorau prosesu bwyd, melysion, diodydd alcoholig a thecstilau fydd fwyaf ar eu hennill. Mae cytundebau masnach y DU yn cynnig hwb i fusnesau Cymru, lle mae halen môr Ynys Môn, cig oen o Gymru, cregyn gleision Conwy ac eirin Dinbych Dyffryn Clwyd er enghraifft ymhlith y 15 o gynhyrchion eiconig o Gymru a allai gael eu diogelu yn Japan am y tro cyntaf fel rhan o gytundeb masnach y DU-Japan.

Mae Llywodraeth y DU yn sefydlu 10 neu fwy o borthladdoedd rhydd ledled y DU, ac mae'n awyddus i sefydlu porthladd rhydd ym mhob un o wledydd y DU. Er mwyn gwneud hyn, bydd angen dull cydgysylltiedig, gyda busnesau, cymunedau, awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru oll yn chwarae eu rhan. Mae model porthladdoedd rhydd y DU yn cwmpasu set eang o fesurau i ysgogi gweithgarwch economaidd, gan greu swyddi a chael effaith adfywiol ar borthladdoedd, cymunedau lleol ac economïau. Sut felly y byddech yn ymgysylltu â grŵp llywio porthladd rhydd Ynys Môn, gydag aelodau o Ynys Môn a phob rhan o ogledd Cymru yn gweithio i ddatblygu cynnig ar gyfer porthladd rhydd Ynys Môn Caergybi?

Wel, ar hyn o bryd, nid oes unrhyw gynnig ffurfiol wedi’i gyflwyno i Lywodraeth Cymru ar borthladd rhydd arfaethedig yng Nghymru. Ond rydym wedi nodi’n gwbl glir na allwn dderbyn y cynnig y byddai porthladd rhydd yng Nghymru yn derbyn £8 miliwn yn unig mewn cymorth ariannol tra bo pob porthladd rhydd yn Lloegr yn cael £25 miliwn. Rwy'n siŵr y byddai'r Aelod yn cytuno bod hynny'n gwbl annerbyniol. Ac ysgrifennodd Gweinidogion Cymru at Drysorlys y DU, yn ôl ym mis Chwefror, i nodi hynny'n glir iawn. A gwnaethom nodi amodau hefyd lle gellid gwneud pethau ar y cyd, ond nid ydym wedi derbyn ymateb i'r llythyr hwnnw eto. Felly, ni ellir gwneud penderfyniad ar y mater oni bai ein bod yn cael ymateb gan Lywodraeth y DU.

Rwy'n siŵr, unwaith eto, y byddwch yn cytuno bod awgrym yr Ysgrifennydd Gwladol y gallai Llywodraeth y DU ddewis gweithredu porthladd rhydd yng Nghymru, heb ein cydsyniad, yn enghraifft arall o adlais o'r brig i lawr o bolisi economaidd cyn datganoli, pan fyddem yn clywed y neges, 'Yng Nghymru, fe gewch chi'r hyn a roddir i chi.' Ac mae angen i Lywodraeth y DU weithio gyda ni, nid yn ein herbyn.

Diolch. Rydym wedi gweithio'n agos gyda rhanddeiliaid y diwydiant i nodi unrhyw effeithiau posibl ar sector amaethyddol Cymru. Roedd y gwaith hwn yn sail i'n sylwadau i Lywodraeth y DU, pan ddywedasom na ddylai unrhyw gytundeb masnach roi ffermwyr Cymru dan anfantais na pheryglu ein safonau uchel.

Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mae cytuno 'o ran egwyddor' ar y cytundeb masnach rydd newydd gydag Awstralia, a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU, yn gwneud cam â ffermwyr Prydain yn yr un modd ag y mae wedi gwneud cam â diwydiant pysgota Prydain. Byddai'n caniatáu i Awstralia gynyddu ei lefelau allforio cig eidion i'r DU fwy na 60 gwaith y lefelau yn 2020 yn y flwyddyn gyntaf, cyn y byddai unrhyw dariffau'n dechrau. Mae hyn yn gosod cynsail peryglus iawn ar gyfer cytundebau masnach pellach â gwledydd fel yr UDA a Canada. A gwn fod ffermwyr ar draws rhanbarth Gogledd Cymru a gynrychiolir gennyf yn pryderu'n fawr am hyn.

Mae'r cytundeb hefyd yn bygwth safonau bwyd, rheoliadau lles anifeiliaid ac amddiffyniadau amgylcheddol, ar ben milltiroedd bwyd astronomegol, y dylem fod yn gweithio i'w lleihau yng ngoleuni'r argyfwng hinsawdd. Mae'n hanfodol fod cynnyrch o Awstralia wedi'i labelu'n glir, fel y gallwn ni fel defnyddwyr wneud dewisiadau gwybodus am y bwyd a brynwn a'r sgil-effeithiau. Pa sylwadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cyflwyno i Lywodraeth y DU ar y mater hwn, yn galw am amddiffyniadau i ffermwyr Cymru a'r safonau diwydiant sydd gennym ar hyn o bryd? Diolch.

Diolch. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi gweithio'n agos iawn gyda'n rhanddeiliaid yn y diwydiant a gweinyddiaethau datganoledig eraill fel ein bod wedi gallu asesu effeithiau posibl yr holl negodiadau masnach sydd ar y gweill, ac yn amlwg mae hynny'n cynnwys y cytundeb ag Awstralia. Mae'n rhaid i mi ddweud, yn y pum mlynedd ers refferendwm yr Undeb Ewropeaidd, yn ôl ym mis Mehefin 2016, ein bod wedi cyflwyno'r pwyntiau hyn dro ar ôl tro ac wedi cyflwyno sylwadau clir iawn i Lywodraeth y DU yn galw am fesurau diogelu amaethyddol priodol fel nad oes gennym gystadleuaeth anghyfartal iawn o'r fath yn y dyfodol. Nid wyf yn credu bod unrhyw amheuaeth gan Lywodraeth y DU ynglŷn â'n safbwynt ar bwysigrwydd cadw tariffau a chwotâu ar ein nwyddau amaethyddol sensitif iawn, megis cig oen a chig eidion. Rwyf hefyd wedi tynnu sylw Llywodraeth y DU droeon at sut y gallai'r cytundeb hwn osod cynsail. Rwy'n credu eich bod yn gwneud pwynt pwysig iawn: nid yw'n ymwneud â chytundeb Awstralia yn unig, mae'n ymwneud â'r cytundebau masnach eraill hefyd.

Mewn perthynas â'ch cwestiwn ynghylch safonau, unwaith eto, nid ydym eisiau i'n safonau uchel iawn gael eu tanseilio gan wledydd nad oes ganddynt yr un safonau uchel â'n rhai ni. Rwy'n mynychu grŵp rhyngweinidogol gydag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig a gweinyddiaethau datganoledig eraill. Rydym wedi eu cynnal bob chwe wythnos yn ôl pob tebyg drwy gydol tymor diwethaf y Llywodraeth. Bydd y cyfarfod nesaf ddydd Llun nesaf—hwn fydd y cyntaf y tymor hwn—a byddwn yn gallu ailadrodd hynny. Os caiff ei ystyried, fe gawn weld.

Ar labelu, unwaith eto, credaf fod hynny'n bwysig iawn, oherwydd mae pobl yn deall tarddiad yn iawn bellach, ac maent eisiau gwybod o ble y daw eu bwyd. Felly, mae'n bwysig iawn fod unrhyw gig o Awstralia wedi ei labelu'n glir wrth ei werthu, fel y gall pobl wneud y penderfyniadau hynny ac fel y gellir gwahaniaethu rhwng y cynnyrch hwnnw a chynnyrch o safon uwch a fydd ar y silffoedd hefyd.

Ar ymweliad diweddar â fferm gydag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr a nifer o ffermwyr, roedd yn ddiddorol nad cytundebau masnach oedd yn peri pryder sylweddol iddynt ond yn hytrach y meysydd rydych chi'n eu rheoli, Weinidog, megis parthau perygl nitradau a bygythiad cynyddol TB i'w da byw ac felly i'w bywoliaeth. Ond ar wahân i hynny, yng ngoleuni'r cyfleoedd y mae'r cytundeb hwn a chytundebau masnach y dyfodol yn eu cynnig, pa ymdrechion ychwanegol rydych yn eu gwneud i hyrwyddo cig eidion a chig oen Cymru dramor?

Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid sylweddol i Hybu Cig Cymru. Rydym wedi gweithio'n agos iawn gyda hwy i sicrhau ein bod yn gallu hyrwyddo ein cig eidion a'n cig oen ledled y byd. Yn amlwg, ers pandemig COVID-19, nid ydym wedi gallu cynnal y nifer o ymweliadau masnach y byddem yn eu cynnal fel arfer, er ein bod wedi cynnal rhai digwyddiadau rhithwir. Ond gobeithio y gallwn barhau â'r ymweliadau masnach yn y dyfodol, wrth inni allu teithio.

Unwaith eto, rydym yn gweithio'n agos iawn gyda rhanddeiliaid eraill i wneud hynny, ac rydym hefyd—. Efallai eich bod wedi fy nghlywed yn dweud mewn ateb cynharach i Rhun ap Iorwerth y byddwn, yn ddiweddarach eleni, yn cynnal Blas Cymru a ohiriwyd yn anffodus. Mae hwnnw'n denu miliynau o bunnoedd yn llythrennol, a bydd cig oen a chig eidion Cymreig yn amlwg iawn yno hefyd.

Conservative spokesperson, Samuel Kurtz. 

Diolch, Lywydd. Yn gyntaf, a gaf fi longyfarch y Gweinidog ar ei hailbenodiad, ac edrychaf ymlaen at weithio tuag at Gymru wledig decach a ffyniannus? Weinidog, mewn digwyddiad yng Nghaerdydd fel rhan o Wythnos Bwyd Môr yn 2016, fe gyhoeddoch chi eich bwriad i ddyblu cynhyrchiant dyframaethu morol erbyn 2020. Gan fod cynllun morol 2019 ac adroddiad dilynol 2020 wedi methu cyfeirio at yr amcan hwn, a chan fod y ffigurau flwyddyn a hanner ar ei hôl hi, a yw'r polisi hwn wedi suddo heb adael ei ôl?

Croeso i Samuel Kurtz ar ei benodiad, ac edrychaf ymlaen at eich cael yn gweithio gyferbyn â mi. Ni waeth beth y mae Rebecca yn ei ddweud, rwy'n credu bod hwn yn bortffolio cyffrous iawn hefyd ac rwy'n siŵr y byddwch yn ei fwynhau.

Nac ydy; mae'r polisi hwnnw gennym o hyd. Yn amlwg, rydym wedi cael rhai problemau gyda'n hallforion bwyd môr, ac fe fyddwch yn fwyaf ymwybodol o'r problemau'n ymwneud â molysgiaid dwygragennog byw, a'r anawsterau rydym wedi'u cael ers inni adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae hynny'n sicr yn flaenoriaeth inni ar hyn o bryd oherwydd, yn llythrennol, mae'r diwydiant allforio ar ymyl dibyn. Felly, rydym yn canolbwyntio ar hynny, ond na, mae'r polisi yno o hyd.

Diolch. Un mater sy'n parhau i achosi straen a gofid i ffermwyr ledled Cymru yw TB buchol, sy'n fater y mae Gweinidogion olynol wedi methu mynd i'r afael ag ef yn iawn. Yr wythnos diwethaf, wrth ymateb i gwestiwn gan fy nghyd-Aelod Janet Finch-Saunders, rhoddodd y Prif Weinidog y bai ar ffermwyr Cymru am ledaenu TB, gan ddweud,

'y rheswm pam mae statws ardal isel wedi symud i fyny yw oherwydd mewnforio TB gan ffermwyr sy'n prynu gwartheg heintiedig a dod â nhw i'r ardal.'

Achosodd y datganiad hwn ddicter ymhlith ffermwyr yma yng Nghymru, sy'n gwneud popeth y mae Llywodraeth Cymru yn gofyn iddynt ei wneud er mwyn mynd i'r afael â TB buchol. Gwyddom fod angen prawf cyn symud clir cyn y gellir symud gwartheg. Ddoe, cafodd y Prif Weinidog a chithau a minnau lythyr gan y Gymdeithas Cig Eidion Genedlaethol, a alwodd ar y Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru i

'ddysgu'r ffeithiau gwyddonol a phrofedig sy'n ymwneud â TB buchol ac yna ymddiheuro i'r diwydiant am y niwed a achoswyd gan eich datganiad anghywir.'

Weinidog, a wnewch chi naill ai gynnig yr ymddiheuriad hwn i ddiwydiant amaethyddol Cymru, neu a ydych am gofnodi eich cymeradwyaeth i'r safbwyntiau a rannwyd gan y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf?

Rwy'n credu ei fod yn un o'r llythyrau mwyaf haerllug imi fod yn ddigon anffodus i'w dderbyn, a bod yn berffaith onest gyda chi. Credaf fod yr hyn a ddywedwch yn anghywir ynglŷn ag ystadegau. Os edrychwch ar y duedd sy'n sicr wedi bod yn digwydd dros y 33 mis diwethaf, rwy'n credu, rydym wedi gweld gostyngiad yng nghyfanswm 12 mis y buchesi ag achosion newydd ac rydym wedi cael gostyngiad o 2 y cant yn nifer yr achosion newydd yn y 12 mis hyd at fis Mawrth 2021. Ac yn amlwg, yn ôl y wybodaeth a gawsom, mae'n ymddangos bod y cynnydd mewn TB yn ardaloedd dyffryn Conwy, sir Ddinbych a Phennal, sef yr ardaloedd y tynnodd Janet Finch-Saunders sylw'r Prif Weinidog atynt rwy'n credu, wedi'u hachosi i gychwyn gan symudiadau i'r ardal o ddaliadau mewn ardaloedd lle ceir mwy o achosion o TB, ac yna gan symudiadau lleol o fewn yr ardal honno, yn enwedig o fewn daliadau o dan yr un rheolaeth fusnes.

Diolch, ond mae'r canlyniadau negyddol ffug sy'n deillio o'r prawf croen TB buchol presennol yn dangos, os yw symud yn digwydd o dan bolisi Llywodraeth Cymru, fod y polisi'n methu yma.

Cyhoeddwyd yn ddiweddar, fodd bynnag, fod Cyngor Sir Caerfyrddin wedi gwario'r swm enfawr o £136,000 ar eu harwydd Caerfyrddin Hollywood-aidd ar ochr y gerbytffordd A40 tua'r dwyrain gydag arian yn dod o gynllun datblygu gwledig Llywodraeth Cymru. Mae hyn, ynghyd â chanfyddiadau Swyddfa Archwilio Cymru nad oedd Llywodraeth Cymru wedi rhoi camau priodol ar waith i sicrhau gwerth am arian yn niffyg cystadleuaeth, yn dangos nad yw'r cynllun datblygu gwledig yn addas at y diben ar ei ffurf bresennol. Weinidog, a allwch chi gadarnhau mai bwriad Llywodraeth Cymru yw ymrwymo i adolygiad annibynnol llawn o'r cynllun datblygu gwledig er mwyn sicrhau nad yw prosiectau rhodres a ffafriaeth bellach yn cymylu barn y Llywodraeth ynghylch gweinyddu grantiau'r cynllun datblygu gwledig?

Nid oes unrhyw gynlluniau i gynnal adolygiad pellach o gynlluniau datblygu gwledig 2014-20. Mae swyddogion wedi cydnabod nad oedd y dull o brofi gwerth am arian nifer o brosiectau hanesyddol y cynllun datblygu gwledig yn arfer gorau. Felly, credaf na fydd adolygiad pellach o hynny.

Plaid Cymru spokesperson, Cefin Campbell. 

Thank you very much, Llywydd. And may I congratulate you too on your reappointment as Minister? And I look forward to developing a constructive relationship with you over the coming years. I too am going to continue the theme of the RDP, if I may? There's been a great deal of coverage over the past few months to fully funding the rural development plan, and that plan, as we all know, is crucially important to rural Wales, supporting farms directly and also in developing economic and environmental projects.

However, there is concern in the sector that the Welsh Government will fail to spend the full budget for this plan by the end of the financial period in 2023. Based on the latest figures published, only a little over 60 per cent of the funding for this programme has been spent to date. If the Government is to spend all of the funding available, namely £838 million by December 2023, then we will need to see a substantial increase in the monthly spend rate from £6 million to £10 million, which is quite a leap. So, what measures does the Welsh Government intend to put in place to ensure that all of this funding is spent in order to support our rural areas? And does the Minister accept that, if the Welsh Government doesn't spend the funding in full, this will give the Westminster Government another excuse to provide less funding for agriculture in Wales in coming years, putting at risk the economic stability and viability of our agricultural industry? 

Diolch. Hoffwn eich croesawu i'ch rôl fel llefarydd yr wrthblaid, ac edrychaf ymlaen yn fawr at weithio gyda chithau hefyd. Rydym yn parhau i wneud cynnydd da iawn mewn perthynas â chyflawni rhaglen ein cynllun datblygu gwledig. Mae dros £512 miliwn eisoes wedi'i wario. Fel y dywedwch, mae £362 miliwn pellach i'w wario dros y tair blynedd nesaf, ac yn sicr rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â fy swyddogion sy'n monitro'r cynllun datblygu gwledig, ac ar hyn o bryd rydym yn hyderus iawn y bydd y cyllid hwnnw'n cael ei wario.

Thank you very much. I hope that you won't be like John Redwood, taking pride in the fact that we would be sending Welsh funding back to the Treasury. 

The second question: tree planting on farmland. Another important issue for our rural communities is plans for tree planting on farmland. Recently, I met with representatives from Myddfai Community Council in Carmarthenshire and some local farmers in that area to hear increasing evidence of whole farms, as much as 300 acres, being purchased by rich businesspeople and major international companies for the planting of trees for carbon offsetting. And they gave me examples of farms in Carmarthenshire, Ceredigion and south Powys that have recently been purchased for this end. And it seems that Glastir funding is being used to support these plans. In one case, this had prevented a young farmer, who had intended to return and buy land close to the family farm, and he was prevented from doing that because this farm had been bought for carbon-offsetting purposes.

Now, I am sure you would agree with me that once our family farms are lost and covered in trees, they won't be returned to agricultural usage. And this is a disaster, of course, not just for food production in Wales, but also for the sustainability of our rural communities, as it leads to more rural depopulation and a damaging impact on the sustainability of our rural schools and public services in rural areas too.

Nobody doubts the importance of tree planting in delivering against our environmental policies, but we must do this while safeguarding the viability of our agricultural businesses. So, the question for the Minister is this: do you agree with me that it is entirely absurd that companies and wealthy people from outside of Wales, for example, can get hold of farming support payments through the Glastir scheme to plant trees when that policy should ensure that the funding remains in Wales? And will the Government ensure that it's only active farmers who can access support payments through this scheme and that we cap the percentage of farm acres that can be allocated for tree planting and that planning permission is needed in order to do so? Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Rydych wedi codi nifer o bwyntiau pwysig, ac mae'r cyntaf, rwy'n credu, yn ymwneud â ffermwr ifanc yn methu rhentu na phrynu tir fferm na fferm. Ac rwyf wedi gwneud cryn dipyn o waith gyda ffermwyr ifanc, ynghyd â Llyr Huws Gruffydd, pan oedd yn eich rôl chi, i sicrhau eu bod yn cael cyfle i ddechrau eu fferm eu hunain, neu os na allant brynu un, eu bod yn cael cyfle o leiaf i rentu un. Felly, credaf eich bod yn codi pwynt pwysig iawn. Ac rwy'n credu bod diogelu ein ffermydd yn rhywbeth sydd, yn amlwg, yn hanfodol yn fy rôl i. Ac yn y dyfodol, wrth inni ddatblygu ein polisi amaethyddol, unwaith eto, efallai eich bod yn ymwybodol fod y geiriau 'ffermwr gweithredol' yn ymddangos yn aml, os edrychwch ar y Papur Gwyn a gyhoeddais yn ôl ym mis Rhagfyr, ac mae sicrhau mai ffermwyr gweithredol sy'n cael eu gwobrwyo am y gwaith yn uchel iawn yn y rhestr o flaenoriaethau ynddo.

Mae plannu coed yn amlwg yn bwysig iawn. Os ydym am gyflawni ein huchelgeisiau allyriadau carbon, os ydym am gyflawni ein huchelgeisiau newid hinsawdd, mae angen inni blannu mwy o goed. Rwyf bob amser wedi dweud—ac mae plannu coed bellach yn rhan o'r weinyddiaeth ar newid hinsawdd—pan oeddwn yn gyfrifol amdano, nad oeddem yn plannu digon o goed. Felly, mae'n bwysig inni blannu coed, ond yn amlwg, mae pwy sy'n cael y cyllid ar gyfer gwneud hynny hefyd yn bwysig.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n cytuno'n llwyr fod plannu coed yn bwysig, ond mae'n ymwneud â phlannu'r goeden gywir yn y lle cywir ac am y rheswm cywir.

Felly, fy nghwestiwn olaf—

—in Welsh: clearly, the main focus of the work of Government and the Senedd over the next few years in relation to rural issues will be the introduction of a new agriculture Bill for Wales. The multiple challenges facing rural areas in Wales and the agricultural sector mean that we need to draw a new context for agriculture in Wales and to ensure a far more prosperous future for farming. That has to happen in a way that provides resilience for our family farms and that should be at the heart of the regeneration of the industry. And I'm sure you would agree that we as a Senedd must support Welsh farmers in their aim of being one of the most environmentally sustainable agricultural sectors in the world. But we must also recognise that in order for those farms to be environmentally sustainable, they must also be economically viable and sustainable. Therefore, with the need for time to develop, pilot, model and assess the appropriate impact of the contribution of your proposed plans for the economic, environmental, social and cultural well-being of Wales, does the Minister agree that the basic payment should be safeguarded at current levels—particularly in the context of post-COVID recovery and damaging trade policies imposed by the UK Government, as we've heard mention of already—in order to promote greater economic stability for the industry during this challenging time?

Diolch. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod wedi cynnal taliadau cynllun y taliad sylfaenol ar yr un lefel ar gyfer 2021. Os cawn y cyllid y dylem ei gael gan Lywodraeth y DU, byddwn yn ceisio gwneud hynny ar gyfer 2022 hefyd. Wrth inni ddatblygu'r cynllun ffermio cynaliadwy sydd wedi'i nodi yn y Papur Gwyn ac wrth inni gyflwyno'r Bil amaethyddiaeth, rwyf wedi dweud yn glir iawn na fyddwn yn cyflwyno'r cynllun newydd hyd nes ei fod yn gwbl barod. Felly, ni fydd unrhyw bryder ynghylch disgyn drwy'r bylchau nac unrhyw beth felly, oherwydd rwy'n credu ei bod yn gwbl hanfodol fod y cynllun hwnnw wedi'i sefydlu ac yn weithredol. Ac rydym wedi cael dau ymgynghoriad. Rydym bellach wedi cael y Papur Gwyn, felly, dros dair blynedd, mae gennym ymatebion sylweddol i ymgynghoriadau y gallwn weithio arnynt gyda dadansoddiad manwl yn parhau ar hyn o bryd. Ond rwy'n credu, er mwyn rhoi'r sicrwydd y credaf fod ffermwyr ei angen yn y cyfnod ansicr hwn, cyn belled â'n bod yn cael yr un cyllid gan Lywodraeth y DU, byddwn yn gwneud hynny ar gyfer 2022.

Nid ydym wedi asesu effaith anifeiliaid fferm sy'n crwydro ar les anifeiliaid. Mae gan berchnogion a cheidwaid anifeiliaid ddyletswydd gyfreithiol i ofalu am yr anifeiliaid y maent yn gyfrifol amdanynt.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Byddwn yn awgrymu efallai y dylai'r Llywodraeth wneud hynny. Mae'r rheini ohonom sy'n byw ac sydd wedi cael ein magu ym Mlaenau'r Cymoedd wedi hen arfer gweld defaid o amgylch ein cymunedau fel rhan o natur y lle. Ond yr hyn a welsom yn ddiweddar yw methiant yr awdurdod lleol ym Mlaenau Gwent i gynnal ffensys a chynnal yr ardaloedd tir comin lle mae ganddynt gyfrifoldebau, sydd wedi golygu bod gennym broblem sylweddol o ran lles anifeiliaid yn y fwrdeistref. Cafodd saith anifail eu lladd mewn un ddamwain ar drothwy'r etholiad ym mis Mai, ac mae hyn yn peri gofid eithriadol i'r ceidwaid a'r ffermwyr, ond hefyd i bobl sy'n gorfod tystio i hynny. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod bod yna gyrff statudol yma gyda chyfrifoldebau, a byddwn yn ddiolchgar pe gallai Llywodraeth Cymru, yn gyntaf oll, gynnal yr asesiad y soniais amdano, ac yna sicrhau bod awdurdodau lleol yn cyflawni eu rhwymedigaethau a'u cyfrifoldebau yn y materion hyn.

Diolch, ac fel y dywedwch, ym mis Mai eleni, adroddwyd bod nifer anarferol o uchel o ddefaid yn crwydro o amgylch y trefi yn eich etholaeth. Roedd pobl yn amlwg yn pryderu am y posibilrwydd y byddai damweiniau'n cael eu hachosi, a hefyd wrth gwrs am les yr anifeiliaid eu hunain, fel y dywedwch. Rwy'n credu ei bod yn iawn i dynnu sylw at y ffaith y dylai unrhyw un sydd â phryderon gysylltu â Chyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent. Cyfrifoldeb perchnogion tir yw cynnal ffiniau, ond os caiff ffensys eu difrodi'n fwriadol, er enghraifft, dylid rhoi gwybod i'r heddlu. Rydych yn awgrymu bod angen inni wneud gwaith pellach gyda'r awdurdod lleol, ac rwy'n ymrwymo i wneud hynny, ac yn amlwg, i hysbysu'r Aelod pan fydd hwnnw wedi'i gwblhau.

Weinidog, mae lles anifeiliaid yn flaenoriaeth i'r holl Aelodau a llawer o bobl mewn cymdeithas. Mae da byw sy'n crwydro'n broblem, yn ogystal â phobl sy'n crwydro cefn gwlad a'r peryglon y mae hynny'n eu hachosi i dda byw, a pheryglon y mae da byw yn eu hachosi i bobl, ac rydym wedi gweld damweiniau trasig yn y blynyddoedd diwethaf. A ydych yn ymwybodol o gynlluniau a gyflwynwyd yn ne-orllewin Lloegr sydd wedi rhoi caniatâd dros dro i ddargyfeirio llwybrau cerdded er mwyn diogelu cerddwyr a phobl sy'n mwynhau cefn gwlad, yn ogystal â da byw? Ac os ydych yn ymwybodol ohonynt, a gaf fi eich annog i gael trafodaeth gyda'r Gweinidog newid hinsawdd, sy'n gyfrifol am hawliau tramwy cyhoeddus, i annog mwy o bobl i fanteisio ar y mathau hyn o gynlluniau er mwyn osgoi damweiniau trasig yng nghefn gwlad a gwella lles anifeiliaid?

Diolch. Nid wyf yn ymwybodol o'r cynlluniau—credaf ichi ddweud de-ddwyrain Lloegr—ond mae'n sicr yn rhywbeth y byddaf yn gofyn i swyddogion edrych arno ac archwilio i weld a oes unrhyw wersi y gallwn eu dysgu.

Lywydd, rwy'n deall eich bod wedi rhoi eich caniatâd i gwestiynau 4, 5 ac 8 gael eu grwpio. Mae iechyd a lles anifeiliaid yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru ac i grŵp fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru. Mae'r grŵp fframwaith, a lansiwyd yn 2014, yn nodi ein cynllun trosfwaol 10 mlynedd ar gyfer gwella safonau iechyd a lles anifeiliaid.

Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Ers dechrau'r pandemig, bu cynnydd mawr yn nifer y bobl sy'n berchen ar anifeiliaid anwes yng Nghymru. Mae llawer o'r anifeiliaid hyn wedi dod o hyd i gartrefi cariadus am oes. Fodd bynnag, mae rhai sefydliadau fel y Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid yn pryderu y gallai diwedd y pandemig yn storm berffaith pan fydd llawer o bobl yn cael gwared ar yr anifeiliaid anwes hynny. Gallai'r cyfuniad o ymchwydd yn nifer y bobl sy'n cael anifail anwes yng ngwres y foment, y newid yn amgylchiadau pobl ac effeithiau economaidd y pandemig i gyd daro ac arwain at ymchwydd yn nifer y bobl nad ydynt yn gallu gofalu am eu hanifeiliaid anwes mwyach. Gwyddom fod ymchwydd o'r fath yn digwydd. Cynyddodd y chwiliadau Google am gyngor ar brynu cŵn bach yn y DU bedair gwaith yn ystod canol mis Mawrth y llynedd, cyn dyblu eto ar ddechrau mis Mai. Yna, ym mis Tachwedd, gwelwyd cynnydd sydyn yn y chwiliadau'n gysylltiedig â gwerthu cŵn bach a chŵn ar-lein ar Google.

Wrth i'r pandemig lacio'i afael, a all Llywodraeth Cymru weithio gydag elusennau, megis yr RSPCA a Dogs Trust, yn ogystal ag awdurdodau lleol, ar ymgyrch wybodaeth i sicrhau bod pobl yn cael eu cyfeirio i'r mannau cywir i gael cymorth os ydynt yn cael trafferth gyda'u hanifeiliaid anwes, ac i dynnu sylw at y llwybrau gorau a mwyaf diogel ymlaen fel nad oes rhaid i unrhyw anifail ddioddef heb fod unrhyw fai arnynt hwy?

Diolch. Credaf eich bod yn codi pwynt pwysig iawn, a chredaf y bydd llawer o bobl yn wynebu'r broblem hon, efallai wrth iddynt ddychwelyd i'r gwaith, yn ôl i'r swyddfa neu yn ôl i'w man cyflogaeth, oherwydd eu bod wedi prynu'r anifail yn ystod pandemig COVID. Gallai'r newid cwmni yn ystod y dydd gael effaith fawr ar yr anifail anwes, ond ar y perchnogion hefyd. Felly, credaf fod angen iddynt gynllunio sut y maent yn bwriadu gwneud y trawsnewid hwnnw a bod allan o'r tŷ am gyfnodau hir o amser. Yn amlwg, gall cynllunio a sefydlu trefn arferol helpu anifeiliaid i addasu i ffyrdd newydd o fyw. Fel Llywodraeth Cymru, rydym bob amser wedi gweithio'n agos gyda'r grŵp fframwaith y soniais amdano, yn ogystal â'r rhwydwaith lles anifeiliaid sydd gennym yng Nghymru, ac rydym wedi bod yn cynhyrchu canllawiau perthnasol a chymorth perthnasol i bobl allu gwneud hynny, ac mae llawer ohono'n gysylltiedig â gwefan Llywodraeth Cymru, felly gall pobl gael gafael ar honno'n hawdd iawn.

Rydym hefyd wedi cefnogi gwaith y Grŵp Cynghori ar Hysbysebu Anifeiliaid Anwes. Sefydlwyd hwnnw yn ôl yn 2001 i fynd i'r afael â phryderon cynyddol ynghylch hysbysebu anghyfrifol wrth geisio gwerthu, ailgartrefu a chyfnewid anifeiliaid anwes, ac unwaith eto, roedd hwnnw'n rhywbeth a grybwyllwyd wrthyf ar ddechrau'r pandemig mae'n debyg wrth inni sylweddoli bod pobl yn prynu—gwelsom gynnydd enfawr yn nifer y bobl sy'n prynu cŵn, yn enwedig. Mae gwir angen i bobl feddwl yn galed am yr ymrwymiad sy'n gysylltiedig â bod yn berchen ar anifail anwes, ac mae'n bwysig iawn dweud—ac mae'n gyfle gwych i allu dweud hyn eto—y dylai anifail anwes newydd gael ei brynu mewn modd cyfrifol.

Rwy'n siŵr nad fi yw'r unig Aelod sydd â ffrindiau pedair coes. Mae gen i Jack Russell o'r enw Poppy a chath o'r enw Binx. Ni allwn ddychmygu fy mywyd hebddynt. Nid anifeiliaid anwes yn unig ydynt, maent yn rhan o'r teulu. Nid yw hynny'n golygu eu bod bob amser yn ymddwyn yn dda, ac er mor anodd y gallant fod ar adegau, byddwn yn arswydo pe baent yn cael eu niweidio neu eu dwyn. Yn fy etholaeth yn y Rhondda, yn anffodus rydym wedi gweld cynnydd yn nifer y cŵn sy'n cael eu dwyn a nifer y cŵn y ceisir eu dwyn. Mae Heddlu De Cymru yn gwneud popeth yn eu gallu i adfer cŵn sydd wedi eu dwyn. Sut y gall Llywodraeth Cymru gynorthwyo'r heddlu i atal lladradau cŵn rhag digwydd yn y dyfodol?

Rwy'n cytuno'n llwyr â chi—credaf yn gryf fod anifeiliaid anwes yn gwella bywyd teuluol, ac yn anffodus rydym yn sicr wedi gweld cynnydd mewn lladradau cŵn yn enwedig dros y blynyddoedd diwethaf. Mae'n drosedd o dan Ddeddf Dwyn 1968, sydd, yn amlwg, yn ddeddfwriaeth a gadwyd yn ôl, a'r gosb uchaf yw saith mlynedd o garchar. Mae swyddogion ledled y DU wedi bod yn ystyried yn ofalus beth yw'r ffordd orau o fynd i'r afael â phobl sy'n dwyn anifeiliaid anwes, ac mae Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, y Swyddfa Gartref a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder wedi dod at ei gilydd yn Llywodraeth y DU ac wedi cyflwyno tasglu. Cafodd ei gyhoeddi, rwy'n credu, yn llythrennol ychydig ar ôl yr etholiad ym mis Mai, neu ar ddiwrnod ein hetholiad hyd yn oed, a bydd hwnnw'n edrych ar yr holl wybodaeth sydd gan bob heddlu mewn perthynas â'r mater hwn. Byddant yn adrodd ar eu canfyddiadau'n fuan iawn, mewn gwirionedd, dros doriad yr haf.

Yma yng Nghymru, rwyf ar fin cyhoeddi—wel, rwy'n credu fy mod newydd gyhoeddi—y byddaf yn cyfarfod â'n cydgysylltydd troseddau cefn gwlad a bywyd gwyllt Cymru yr wythnos nesaf. Mae gennym dimau troseddau cefn gwlad gwych yma yng Nghymru; rwy'n credu bod heddluoedd Lloegr yn genfigennus ohonynt. Felly, rwyf wedi cytuno i ariannu treial 12 mis ar gyfer y cydgysylltydd hwn—comisiynydd, mewn gwirionedd—a bydd yn arwain ac yn hwyluso cyswllt a chydgysylltu effeithiol â'r pedwar heddlu yma yng Nghymru. Felly, rwy'n edrych ymlaen at gyfarfod ag ef yr wythnos nesaf. Rwy'n credu ei bod yn rôl gyffrous iawn ar gyfer y dyfodol.

Weinidog, roeddwn yn falch iawn o weld cyfeiriad yn y rhaglen lywodraethu at wahardd defnyddio maglau, mater rwyf wedi ymgyrchu drosto ers i mi gael fy ethol am y tro cyntaf yn 2016. Fel y gwyddom, mae maglau'n achosi dioddefaint diwahân i anifeiliaid anwes, anifeiliaid fferm a rhywogaethau a warchodir fel ei gilydd. A allwch chi roi unrhyw fanylion pellach ynglŷn â phryd y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno ei chynigion?

Ni allaf roi llinell amser i chi ar gyfer hynny. Yn amlwg, mae wedi'i gynnwys yn ein rhaglen lywodraethu, felly bydd yn digwydd yn ystod tymor y Senedd hon, ond mae'n rhywbeth rwy'n ceisio ei wneud ar y cyfle cyntaf posibl. Rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth rydych yn teimlo'n angerddol iawn yn ei gylch, felly roeddwn yn falch iawn ei fod wedi'i gynnwys yn y rhaglen lywodraethu. Fe fyddwch yn ymwybodol fod gennym gynlluniau mewn perthynas â hyn yn y Papur Gwyn—y Papur Gwyn ar amaethyddiaeth y soniais amdano—a gyhoeddwyd gennyf yn ôl ym mis Rhagfyr. Felly, mae'n sicr yn dda iawn fod y gwaharddiad hwnnw'n cael ei gyflwyno.

Weinidog, mae Llywodraeth Geidwadol y DU eisoes wedi dechrau'r broses yn Senedd y DU o wahardd primatiaid rhag cael eu cadw fel anifeiliaid anwes ac eithrio mewn amgylchiadau penodol iawn. Mae RSPCA Cymru wedi mynegi pryder fod Llywodraeth Cymru wedi nodi na fydd yn cyflwyno gwaharddiad tebyg yma yng Nghymru. Weinidog, hoffwn ofyn i chi: a allech chi egluro eich polisi ar gadw primatiaid fel anifeiliaid anwes? Os na fyddwch yn cyflwyno gwaharddiad yng Nghymru, pa gamau y byddwch yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r mater lles sy'n gysylltiedig â chadw primatiaid mewn amgylcheddau domestig anaddas?

Diolch. Ni chaiff neb gadw unrhyw anifail gwyllt peryglus, ac mae hynny'n cynnwys llawer o brimatiaid, heb gael trwydded gan ei awdurdod lleol yn gyntaf o dan Ddeddf Anifeiliaid Gwyllt Peryglus 1976. Fel rhan o hynny, byddai awdurdodau lleol, yn amlwg, yn archwilio safleoedd ac yn ystyried gofynion lles. Rydym yn gweithio gyda Rhwydwaith Lles Anifeiliaid Cymru i ddrafftio cod ymarfer newydd yma yng Nghymru ar gyfer primatiaid, sy'n disgrifio eu hanghenion cymhleth. Yn anffodus, cafodd y gwaith ei oedi yr haf diwethaf, rwy'n credu, oherwydd pandemig COVID-19. Bydd y Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid a Gedwir), sy'n Fil gan Lywodraeth y DU, yn gwahardd cadw, bridio, gwerthu a throsglwyddo primatiaid yn Lloegr heb drwydded primatiaid benodol. Rydym yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU fel y gallwn ymestyn y ddarpariaeth honno yma yng Nghymru. Gosodais femorandwm cydsyniad deddfwriaethol yr wythnos hon mewn perthynas â hynny.

Esgusodwch y llun aneglur braidd. Gobeithio nad yw'n effeithio ar ansawdd y sain o gwbl. Weinidog, rwy'n croesawu camau gan eich Llywodraeth i wella iechyd a lles anifeiliaid. Mae'n rhaid inni wneud popeth yn ein gallu i sicrhau ein bod yn cynnal y safonau lles uchaf yma yng Nghymru. Mae un o fy etholwyr yn Nyffryn Clwyd wedi mynegi pryderon ynghylch cadw da byw mewn lleoliad preswyl. Mae'n siŵr bod cadw a magu da byw yn gofyn am sgiliau a gwybodaeth arbenigol y tu hwnt i'r hyn sydd ei angen i gadw anifeiliaid anwes fel cŵn neu gathod. Mae'r rhai sy'n cadw da byw yn destun gwiriadau lles anifeiliaid a llu o ofynion sy'n ymwneud ag iechyd a lles anifeiliaid. A wnaiff eich Llywodraeth sicrhau bod y bobl sy'n cadw da byw mewn mannau preswyl yn ddarostyngedig i'r un gofynion lles anifeiliaid trwyadl â ffermwyr?

Yn sicr, cyfrifoldeb y perchnogion yw sicrhau iechyd a lles yr anifeiliaid y maent yn eu cadw. Byddem yn disgwyl i bobl gydnabod hynny'n llwyr ac ymddwyn yn unol â hynny.

Weinidog, mae rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i'w gwneud yn ofynnol i ladd-dai yng Nghymru gael teledu cylch cyfyng, cam y mae pob plaid wedi'i gefnogi a'i godi gyda chi yn y Siambr hon ers sawl blwyddyn bellach. Mae'r defnydd o'r dechnoleg hon wedi cael ei ystyried ers tro yn gam pwysig tuag at sicrhau bod gennym y lefelau uchaf o ddiogelwch mewn perthynas â lles anifeiliaid yng Nghymru. Felly, a allwch chi ddweud wrthym pam nad yw teledu cylch cyfyng mewn lladd-dai eisoes yn orfodol, ac o ystyried yr ewyllys wleidyddol glir o bob ochr, pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi datrys y mater hwn eisoes?

Bydd yr Aelod yn ymwybodol o'r gwaith sylweddol a wnaed yn nhymor blaenorol y Senedd mewn perthynas â theledu cylch cyfyng. Roedd gennym ddull gwirfoddol lle'r oeddem yn darparu cyllid sylweddol ar gyfer y lladd-dai llai o faint. Mae gan bob lladd-dy mwy o faint yng Nghymru deledu cylch cyfyng ac maent yn glynu wrth brotocol a ddatblygwyd ac y cytunwyd arno ar y cyd â'r Asiantaeth Safonau Bwyd. Darparwyd cyllid gennym ar gyfer y rhai llai i helpu i brynu teledu cylch cyfyng. Ni all teledu cylch cyfyng gymryd lle goruchwyliaeth uniongyrchol gan reolwyr lladd-dai; rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cofio hynny—neu filfeddygon swyddogol, yn enwedig mewn safleoedd bach. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Ond rydym wedi ymrwymo i'w gwneud yn ofynnol i bob lladd-dy gael teledu cylch cyfyng yn ystod tymor y Llywodraeth hon.

Question 6 is next, therefore. Sioned Williams.

Diolch. Mae'r rhaglen datblygu gwledig yn parhau i gyflawni ledled Cymru, gan gynnwys yn ne-orllewin Cymru. Mae prosiectau'n cael eu cyflawni sydd o fudd i'n hamgylchedd naturiol, ein busnesau a'n cymunedau gwledig ledled y wlad.

Thank you, Minister. Despite the fact that the rural development programme has run for a number of years, with the aim of promoting economic growth and sustainable growth in rural areas, we still see income levels in some of our rural areas of South Wales West being stubbornly low. Of course, programmes such as the Swansea bay city deal have the potential to support growth in rural areas, with a focus on better provision digitally that could lead to economic development, but rural poverty is multifaceted and it's something that we have to get to grips with across Government. The lack of public transport in particular arises time and time again as a factor that impacts economic opportunities and quality of life. Cuts to bus services in particular, as a result of the pressure on local government budgets and COVID, are a major problem. So, I'd like to ask you what discussions you are having at the moment with your fellow Ministers, particularly the Ministers for the economy and social justice, with regard to developing an economic and poverty eradication strategy tailored to rural communities over the coming years. Thank you. 

Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau gyda'r ddau Weinidog y cyfeirioch chi atynt yn ystod y mis neu fwy diwethaf o'r Llywodraeth newydd, ond yn amlwg, ar ôl bod yn gyfrifol am y portffolio yn y tymor blaenorol, rwyf wedi cael y trafodaethau ynglŷn â sicrhau bod ein hardaloedd gwledig yn cael y cyllid sydd ei angen arnynt, oherwydd mae'n amlwg bod gan ardaloedd gwledig ofynion ac anghenion gwahanol. Fe sonioch chi am drafnidiaeth gyhoeddus, er enghraifft; yn sicr, rydym wedi cael y trafodaethau hynny o'r blaen.

Mewn perthynas â'r rhaglen datblygu gwledig, mae'n bwysig iawn fod y prosiectau a ariennir yn sicrhau'r manteision angenrheidiol i'r ardaloedd y maent yno ar eu cyfer a bod y rhaglenni a'r prosiectau hynny'n cael eu monitro. Mae rhai arfarniadau sylweddol ar y gweill yn eich rhanbarth ar hyn o bryd mewn perthynas â phrosiectau'r rhaglen datblygu gwledig yno. Mae adferiad COVID yn amlwg yn faes lle rydym yn ceisio sicrhau nad yw ardaloedd gwledig yn cael eu gadael ar ôl. Ac mae gennym y cynlluniau buddsoddi mewn busnesau gwledig ar gyfer prosiectau bwyd a phrosiectau anamaethyddol, ac rydych newydd gyfeirio at rai ohonynt.

Un o amcanion y rhaglen datblygu gwledig yw hyrwyddo twf economaidd cryf a chynaliadwy yng Nghymru. I lawer o ffermydd a busnesau gwledig, mae hyn yn rhywbeth y gellir ei gyflawni drwy arallgyfeirio eu busnesau. Mae rhai yn fy rhanbarth i, yn enwedig yng Ngŵyr, wedi ystyried arallgyfeirio i dwristiaeth, ond mae llawer wedi dweud wrthyf ei bod yn broses eithaf hir a biwrocrataidd. A gaf fi ofyn i'r Gweinidog amlinellu'r cymorth sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru i fusnesau eraill sy'n awyddus i wneud yr un peth yn y dyfodol?

Mae'n fy synnu eich bod yn dweud hynny am arallgyfeirio i dwristiaeth, oherwydd credaf fod hwnnw'n faes lle'r ydym wedi gweld arallgyfeirio sylweddol. Mae llawer o'r ceisiadau a gawsom mewn perthynas ag arallgyfeirio'n ddiweddar wedi ymwneud ag ynni, er enghraifft—hoffai pobl osod un felin wynt ar eu fferm efallai i sicrhau bod ganddynt ynni. Felly, mae'n fy synnu eich bod yn dweud eu bod yn rhy fiwrocrataidd, oherwydd credaf mai twristiaeth yw'r prif faes lle mae'r arallgyfeirio hwnnw eisoes wedi digwydd. Ond mae amrywiaeth o gynlluniau y gall ffermwyr wneud cais amdanynt. Ac mae Cyswllt Ffermio hefyd, sy'n amlwg yn unigryw i Gymru, yn darparu gwasanaeth lle gall unrhyw ffermwr sydd eisiau trafod arallgyfeirio o unrhyw fath ffonio am gymorth a chyngor arbenigol.

Ychydig iawn o fudd a gawn o gynhyrchu bwyd y tu hwnt i werthu'r deunyddiau crai. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen inni ddatblygu'r diwydiant prosesu bwyd yng Nghymru, ac a wnaiff y Gweinidog edrych ar safle Felindre yn etholaeth fy nghyd-Aelod Rebecca Evans fel lleoliad ar gyfer prosesu bwyd gan nifer fawr o gwmnïau fel y caiff yr elw a wneir o brosesu bwyd ei gadw yng Nghymru yn hytrach na chael ei allforio allan?

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn ehangu'r sector prosesu bwyd sydd gennym yma. Mae'n bwysig iawn i economi Cymru, fel y dywedwch. Byddwn yn sicr yn hapus iawn i edrych yn gyffredinol ar yr hyn y gallwn ei wneud mewn perthynas â hynny yn Felindre.

Pan ail-lansiais y rhaglen dileu TB yn 2017, ymrwymais i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Senedd yn flynyddol. Y datganiad ysgrifenedig diweddaraf a gyhoeddais oedd ym mis Tachwedd 2020 a byddaf yn rhyddhau'r datganiad nesaf ar gynnydd ein rhaglen dileu TB tuag at ddiwedd y flwyddyn.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Hoffwn eich holi am eich profion a'ch strategaeth profi. Fel y mae ar hyn o bryd, nid yw rhai gwartheg sydd wedi'u heintio â TB yn cael eu canfod gan brofion Llywodraeth Cymru ei hun, ac mae hyn yn amlwg yn destun rhwystredigaeth fawr i'r diwydiant ffermio pan fydd y Prif Weinidog ei hun yn ceisio rhoi'r bai ar ffermwyr, fel y soniwyd yn gynharach yn y sesiwn hon gan fy nghyd-Aelod Samuel Kurtz. Ni fyddwn yn datrys y problemau os bydd profion Llywodraeth Cymru ei hun yn methu canfod gwartheg sydd wedi'u heintio â TB. Felly, a gaf fi ofyn, Weinidog, a ydych yn cydnabod y broblem? Pam nad yw gwartheg sydd wedi'u heintio â TB yn cael eu canfod gan brofion Llywodraeth Cymru ei hun, a beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella'r canlyniadau negyddol ffug er mwyn atal TB rhag lledaenu?

Nid wyf yn credu mai dyna a wnaeth y Prif Weinidog o gwbl. Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud yn fy ateb cynharach i Samuel mai'r hyn y cyfeiriai ato oedd y wybodaeth a roddwyd i ni mewn perthynas ag achosion tebygol y cynnydd mewn ardal lle na cheir llawer o achosion o TB. Rwy'n credu bod M. bovis yn organeb anodd iawn i'w chanfod. Nid oes un prawf na chyfuniad o brofion ar gael sydd â phenodolrwydd 100 y cant, nad yw'n canfod unrhyw ganlyniadau cadarnhaol ffug ac sydd â sensitifrwydd 100 y cant. Ni allant ganfod yr holl anifeiliaid sydd wedi'u heintio â TB. Felly, rydym yn defnyddio profion gwaed ychwanegol, er enghraifft, megis y prawf gama interfferon a'r prawf gwrthgyrff IDEXX, ac rydym yn darllen y prawf croen o dan amodau llym fel bod y risg o fethu canfod gwartheg heintiedig yn llai. Dyna'r dull rydym wedi'i fabwysiadu mewn ardaloedd TB isel a chanolradd yng Nghymru.

Mae'n peri pryder imi, fel pawb yma, pan fydd ffermydd yn cael achosion o TB. Gwyddom ei fod yn greulon, yn drawmatig, ac yn glefyd rydym eisiau ei ddileu. Yr unig adeg rwyf wedi anghytuno gydag Aelodau o'r Senedd yw ar ddifa moch daear; mae llawer o foch daear wedi'u difa dros ddegawdau lawer, ac eto mae TB yn dal i fodoli. Fodd bynnag, Weinidog, rydym wedi gwneud cynnydd da a bu gostyngiad o 44 y cant yn nifer yr achosion yn ystod y degawd diwethaf. Fe sonioch chi am raglen brechu gwartheg a oedd ar y gweill—roedd yn arloesol—a hoffwn glywed a oes gennych unrhyw ddiweddariad ynglŷn â'r rhaglen frechu honno.

Diolch. Yn sicr, mae'n gyfnod gofidus iawn i ffermwyr. Gwn pa mor dorcalonnus yw cael achos o TB. Fe fyddwch yn ymwybodol fod gennym y cynlluniau gweithredu pwrpasol hynny hefyd, lle rydym yn ymdrin â'r achosion anodd hynny. Fe sonioch chi am y profion maes rydym yn eu cynnal mewn perthynas â'r brechlyn hwn. Nod y prosiect, pan fyddwn wedi cael y treialon maes llwyddiannus hynny, yw gwneud cais i'r Gyfarwyddiaeth Meddyginiaethau Milfeddygol fel y gallwn gael awdurdodiadau marchnata ar gyfer y brechlyn BCG i wartheg a phrofion croen DIVA erbyn 2025. Nid oes gennyf ddiweddariad, mae'n debyg, ers yr un olaf a roddais, ond rydym yn gobeithio cwblhau'r treialon maes erbyn diwedd 2024. Ond yr hyn y byddwn yn ei wneud yw cyflwyno adroddiadau cynnydd dros y ddwy i dair blynedd nesaf.

I thank the Minister. We will now take a short break to allow for changeovers in the Chamber.

Welcome back. No topical questions were received.

So, item 4 is the 90-second statements. Mike Hedges.

Thank you. This year, Morriston Ladies Choir is celebrating 80 years since its formation, and I’m very proud to be president of the choir.

The choir was formed in 1941 by Miss Lillian Abbott and members of the local first aid defence group. At the time, there were many popular male voice choirs in the area, as there are today, such as the world-famous Morriston Orpheus.

The choir’s current director of music, Anthony Williams, has been with the choir since 1974, and they have been gradually expanding their musical repertoire, from folk songs and hymns to showtunes and pop music.

The choir is based at the Tabernacle Chapel in Morriston. They rehearse in the vestry, and have their concerts in the chapel itself. They have performed with a number of choirs, soloists and military bands. The choir is also known around the globe, having performed at the Parliament buildings in Toronto and Ottawa during their tour of Canada in 1991.

Canada isn’t the only country where the choir has left a mark. They have also performed in Germany, the Netherlands, Spain, Finland, Ireland, Tuscany and Poland, and have performed many concerts in England. Congratulations.

Yr wythnos hon yw Wythnos y Lluoedd Arfog ar draws y Deyrnas Unedig, a bydd llawer ohonom yn nodi Diwrnod y Lluoedd Arfog ddydd Sadwrn yma. Ond heddiw yw Diwrnod y Milwyr Wrth Gefn—diwrnod a neilltuwyd gennym i dalu teyrnged i'r rhai sy'n rhoi eu hamser hamdden i wasanaethu fel rhan annatod o allu amddiffyn y DU. Mae dros 2,000 o filwyr wrth gefn yng Nghymru yn gwirfoddoli i gydbwyso eu swyddi a'u bywyd teuluol â gyrfa filwrol ac eleni, cawn gyfle i fyfyrio ar y rôl anhygoel y mae milwyr wrth gefn wedi'i chwarae yn ystod pandemig COVID-19 ac i ddiolch iddynt. Mae'r gwaith hwn wedi cynnwys cynorthwyo ein GIG i gyflawni ei rhaglen frechu flaengar, cefnogi ein canolfannau profi, a helpu Gwasanaeth Ambiwlans Cymru. Felly, heddiw, gadewch i ni fanteisio ar y cyfle i ddiolch i filwyr wrth gefn a chymuned gyfan y lluoedd arfog yng Nghymru am eu gwaith yn ystod y 18 mis diwethaf, ac i gydnabod eu cyfraniad gwerthfawr i'n cenedl a'r manteision y maent yn eu creu i'w cyflogwyr, gadewch inni wneud popeth yn ein gallu i annog cyflogwyr ledled y wlad, gan gynnwys Comisiwn y Senedd a Llywodraeth Cymru, i fabwysiadu polisïau sy'n cefnogi recriwtio milwyr wrth gefn a rhoi'r hyblygrwydd sydd ei angen arnynt i ymgymryd â'u rolau hanfodol a phwysig. Diolch.

Yesterday afternoon, we learnt of the death of a man who played such a crucial role in the lives of so many of us. David R. Edwards died at 56 years old. Dave formed the band Datblygu when at school in Cardigan in 1982, and the band developed to be one of the most influential in the history of modern Welsh music. He was a composer and a poet, and his poetry was witty, tender, funny and profound. But he wasn't a man of the establishment. Indeed, he would laugh in thinking that we were commemorating him here today. Dave had no time for anyone or any class of people who looked down their noses and judged others.

Dave's lyrics reflected life in Wales, which wasn't reflected in the mass media. He held a mirror up to real life in Wales—the 'Sgymraeg' life of ordinary people—and through his music it meant that we also knew what life was like for the people of Wales. He created a new counter-culture with a sound that was unique to Wales. It wasn't music that was trying to emulate the Anglo-American culture, but a sound that belonged to a particular time and a particular place, all through the medium of Welsh. In telling the story of real Wales, he gave confidence to a generation of Welsh people to get out there and express themselves. Dave inspired a number of musicians and bands, and that developed into 'Cool Cymru', as it was known at the turn of the century. And, of course, he continues to inspire young people today. Yes, the feelings and lives of young people were very important to Dave. Our thanks are great to him. His music will be an everlasting part of the soundtrack of my generation. We think of this very special man's friends and family in their grief today. Thank you, Dave.

The next item is a motion to suspend Standing Orders in order to allow a debate on the next item of business. I call on a member of the Business Committee to formally move the motion. Darren Millar.

Rwy'n cynnig.

The proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object? I don't see any objections. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Cynigion o dan Reolau Sefydlog 16.1 a 16.3 i gytuno teitlau a chylchoedd gorchwyl pwyllgorau. Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i gyflwyno'r cynigion yn ffurfiol.

Rwy'n cynnig.

Diolch, Darren. Y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynigion. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Ni welaf unrhyw wrthwynebiadau. Felly, derbynnir y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Cynnig i ddyrannu cadeiryddion pwyllgorau i'r grwpiau plaid. A galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i gyflwyno'r cynnig yn ffurfiol. Darren.

Cynnig.

Y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Cynnig i benodi Comisiwn y Senedd. Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i gyflwyno'r cynnig yn ffurfiol. Darren.

Rwy'n cynnig.

Diolch. Y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The next item is the motion to appoint the Senedd Commission—

O, rwyf wedi gwneud hynny. [Chwerthin.] Dim ond gwneud yn siŵr.

The next item is a Member debate under Standing Order 11.21(iv). It's a debate on bus services. And I call on Huw Irranca-Davies to move the motion.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ac a gaf fi ddiolch i'r Pwyllgor Busnes am ddewis y cynnig hwn i'w drafod a'r llu o Aelodau trawsbleidiol a gefnogodd y cais hefyd?

Mae bysiau a thrafnidiaeth gyhoeddus wedi'u hintegreiddio'n briodol yn amlwg yn bwysig iawn i'r Senedd ac i'r etholwyr a wasanaethwn. Nawr, mae'n siŵr heddiw y bydd gan yr Aelodau hanesion i'w hadrodd am ein gwasanaethau lleol ein hunain. Bydd rhai'n sôn am wasanaethau a gollwyd yn ystod neu hyd yn oed cyn y pandemig; bydd rhai'n sôn am ffyrdd newydd creadigol o ddarparu atebion trafnidiaeth, yn enwedig i bobl sy'n dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus a chymunedol mewn ardaloedd anghysbell a gwledig. A byddwn hefyd yn clywed, gobeithio, am ddewrder gyrwyr a staff a gadwodd wasanaethau bws hanfodol i fynd pan oedd y pandemig ar ei waethaf ac ers hynny. Bydd y profiadau hyn yn lleol a thrwy Gymru yn dda i'w clywed yn y Senedd.

Ond rwy'n gobeithio y cawn amser hefyd i ganolbwyntio ar y ffordd ymlaen i Gymru, ar gyfer pob rhan o Gymru, sy'n galw am ddiwygio a buddsoddi'n wirioneddol radical yn ein bysiau, bysiau rheolaidd a bysiau Fflecsi ac ar alw, ond hefyd am lawer mwy o integreiddio gwahanol fathau o drafnidiaeth gyhoeddus a chymunedol, amserlenni a systemau tocynnau symlach, newid dulliau teithio yn sylweddol o drafnidiaeth unigolion i drafnidiaeth gymunedol ac i deithio llesol lle bynnag y bo modd i helpu i fynd i'r afael â newid hinsawdd, lleihau'r angen am deithiau hwy hefyd, drwy greu cymunedau lleol gyda swyddi a gwasanaethau a siopau a chyfleoedd i gymdeithasu o fewn pellter hawdd ei deithio ar droed neu ar feic.

Ond gadewch inni ddechrau gyda bysiau, oherwydd rwy'n tybio mai dyna y bydd llawer o bobl eisiau clywed amdano. Nid fi'n unig sydd wedi gweld y toriadau helaeth i wasanaethau dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae effaith y toriadau'n aml wedi bod waethaf ar y cymunedau mwyaf anghysbell, a chymunedau sydd dan anfantais sylweddol eisoes. Mae blaenau'r cymoedd hardd yn fy etholaeth—pen y bryniau yn fy nghymoedd—yn aml yn gyn-gymunedau glofaol ac ystadau tai cymdeithasol. Yn aml, ni cheir darpariaeth dda o siopau a chyfleusterau iechyd a chyfleoedd swyddi a chlybiau a chanolfannau cymunedol i allu cymysgu a chymdeithasu ynddynt. Dyma'r mannau sydd â'r cyfraddau isaf o bobl yn berchen ar geir a lle mae'r preswylwyr yn aml yn hŷn ac yn llai iach a llai symudol. Ac eto, dyma'r union gymunedau—mor aml, y rhai lle gwelir y toriadau gyntaf. Ac yn aml daw'r toriadau hynny yn gyntaf fel rhai dros dro, oherwydd problemau a nodir ynghylch gyrru bysiau ar strydoedd cul gyda cheir wedi'u parcio, neu ddifrod i fysiau neu ymddygiad gwrthgymdeithasol, neu oherwydd y pandemig. Ond mor aml, daw'r toriadau hyn yn rhai parhaol, er gwaethaf gwrthwynebiad y bobl leol a chynrychiolwyr lleol. Weithiau dywedir wrthym fod y toriadau'n digwydd am nad yw'r llwybr yn broffidiol. Ac eto, mae gan fysiau a thrafnidiaeth gyhoeddus ddiben cymdeithasol ac economaidd go iawn. Maent yn cysylltu pobl a chymunedau. Heb fysiau, mae gennym gymunedau ynysig a phobl ynysig, gyda'r holl broblemau a ddaw yn sgil hynny i unigolion ac i gymdeithas. Ni allwn ddarostwng bysiau i fod yn ddim mwy na thrafodiad ariannol am docyn neu gyfrifiad oer o broffidioldeb tymor byr gwahanol lwybrau. Maent yn fwy na hynny. Fel y dywedodd Marion a Keith yng Nghaerau wrth y BBC neithiwr, maent yn achubiaeth i bobl allu cyfarfod â'u ffrindiau, cyrraedd y meddyg neu'r ysbyty, cyrraedd y gwaith a bod yn rhan o'u cymuned ehangach. Hebddynt, mae cymunedau wedi'u hynysu ac ar eu pen eu hunain ac mae hynny'n wir am yr unigolion yn ogystal.

Felly, yn y chweched Senedd hon, mae gennym gyfle yn awr i wneud pethau'n wahanol iawn. Gan fod gennym y pwerau bellach, mae angen inni adfer y diben cyhoeddus a chymdeithasol sy'n graidd i bob trafnidiaeth gyhoeddus a chymunedol fel rydym eisoes wedi dechrau ei wneud gyda threnau. Ac mae hyn yn golygu adfer rheolaeth ar y bysiau a'r oruchwyliaeth ehangach ar drafnidiaeth gyhoeddus i bobl, defnyddwyr trafnidiaeth a chynrychiolwyr a etholir yn lleol, fel bod bysiau a threnau a bysiau Fflecsi a bysiau ar alw a thrafnidiaeth gymunedol yn gweithio'n effeithiol gyda'i gilydd, a lle nad oes neb—neb—yn cael ei adael heb gysylltiad â'u cymuned ehangach a'r byd gwaith a byd eu ffrindiau a chymdeithas.  

Er gwaethaf y pandemig, neu efallai o'i herwydd, mae'r gwaith hwnnw eisoes wedi dechrau. Mae'r cytundeb gwasanaethau bysiau ym mis Mawrth 2021 wedi ymrwymo dros £37 miliwn o gyllid i barhau i gefnogi'r diwydiant bysiau yn y flwyddyn ariannol sydd i ddod, ond mae hyn yn amodol ar

'ail-lunio gwasanaethau bysiau lleol yn sylfaenol, gan ddiwallu anghenion teithwyr yn well.'

Ac mae hefyd yn ceisio ailddatblygu defnydd ar ôl COVID, gan annog niferoedd cynyddol i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus dros amser ar gyfer ystod eang o deithiau. Mae hynny'n dda, ac mae'n galonogol gweld Gweinidogion yn manteisio ar y cyfle i ailsiapio trafnidiaeth bysiau. Roedd y cyhoeddiad beiddgar ddoe ar oedi ac adolygu'r gwaith adeiladu ffyrdd hefyd yn canolbwyntio'n galonogol ar symud buddsoddiad tuag at fysiau a thrafnidiaeth gyhoeddus. Mae hynny'n dda, ond mae llawer mwy i'w wneud—llawer mwy. 

Mae 'Llwybr Newydd: Strategaeth Drafnidiaeth Cymru 2021', yn gosod cyfeiriad radical eglur a newydd i ymgymryd â thrafnidiaeth bysiau a chysylltedd trafnidiaeth leol. Mae'n cynnwys amrywiaeth o ymrwymiadau, sy'n cynnwys ymestyn cyrhaeddiad gwasanaethau bysiau—nid crebachu, ond ymestyn—datblygu'r ddeddfwriaeth bysiau newydd, deddfwriaeth rydym wedi ymgynghori arni eisoes, i roi mwy o reolaeth i'r sector cyhoeddus dros wasanaethau bysiau lleol, gan ddarparu gwasanaethau bysiau arloesol a mwy hyblyg mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol, gyda sectorau masnachol a'r trydydd sector, meddai cadeirydd y Blaid Gydweithredol, a sicrhau bod gwasanaethau a chyfleusterau bysiau yn hygyrch, yn ddeniadol ac yn ddiogel i bawb. Hwy yw'r opsiwn y bydd pobl yn ei ddewis gyntaf, yn hytrach nag opsiwn sbâr.

Nawr, mae hyn yn wirioneddol gyffrous i lawer ohonom. Mae'n cynnig dyfodol newydd i fysiau sy'n eu rhoi wrth wraidd polisi trafnidiaeth lleol a rhanbarthol, ac mae'n rhoi pobl yn ôl wrth wraidd y gwasanaethau lleol hynny, gyda mwy o reolaeth dros lwybrau ac amseroedd lleol a mwy, gyda'r pwynt o egwyddor

'bod gwasanaethau a chyfleusterau bysiau yn hygyrch, yn ddeniadol ac yn ddiogel i bawb'.

Felly, sut y mae rhoi pobl a defnyddwyr bysiau yn ôl wrth wraidd trafnidiaeth gyhoeddus? Rydym yn ei wneud drwy ddefnyddio'r pwerau newydd sydd gan y Senedd hon yn awr, drwy weithredu dull modern, Cymreig o ailreoleiddio bysiau a thrafnidiaeth gyhoeddus, a thrwy gydnabod bod gan fysiau a thrafnidiaeth gyhoeddus ddiben cymdeithasol a chyhoeddus sylfaenol. Rydym yn democrateiddio bysiau eto. Nawr, nid ydym yn dechrau o'r dechrau. Rydym yn dechrau o'r byd go iawn o sawl degawd o wasanaethau bysiau ar ôl dadreoleiddio, ac rydym yn dechrau drwy gydnabod y sgiliau a'r arbenigedd sydd ar gael gan y gweithredwyr presennol, a rhywfaint o'r buddsoddiad, er ei fod wedi'i lywio'n fawr gan fuddsoddiad a threfn reoleiddio'r Llywodraeth, mewn cerbydau modern a hygyrch mewn rhannau o'r rhwydwaith, ac rydym hefyd yn cydnabod ymrwymiad a phrofiad y gyrwyr a'r staff sydd wedi cadw'r gwasanaeth hwn i fynd drwy'r pandemig hefyd.

Ond os gall Llundain a Lerpwl gael mwy o reolaeth ddemocrataidd ar fysiau a mathau eraill o drafnidiaeth gyhoeddus, a'u hintegreiddio'n well, gan integreiddio systemau tocynnau a thocynnau rhatach, llwybrau a gwasanaethau'n mynd yn amlach pan a lle mae'r cyhoedd am iddynt fynd, ni welaf pam na allwn ninnau wneud hynny hefyd. Ac os gall gweithredwyr masnachol ddarparu'r gwasanaethau hyn, fel yn yr ychydig leoedd dethol yn y DU a llawer yn fyd-eang mewn gwirionedd, gall awdurdodau lleol a rhanbarthol a threfol a chydfuddiannol di-elw a mentrau cymdeithasol wneud hynny hefyd. Os gallant gael mwy o fuddsoddiad mewn bysiau gyda gorwel ariannu mwy hirdymor, bysiau allyriadau isel iawn, sy'n gwbl hygyrch ar hynny, os gallwn droi cyllid a theithwyr at drafnidiaeth dorfol sy'n ystyriol o'r hinsawdd, yn hytrach na thrafnidiaeth unigolion, ac os gallwn wella amodau gwaith ac atyniad y sector i yrwyr—. Os yw'n ddigon da i Lundain ac yn ddigon da i Lerpwl, yn fy marn i mae'n ddigon da i Lewistown yn Ogwr, ac mae'n ddigon da i Drelales ym Mhen-y-bont ar Ogwr, neu i Lanelli a Llandudno, ac i unrhyw le arall yng Nghymru o ran hynny. Felly, gadewch inni fod yn feiddgar ac ailddychmygu dyfodol bysiau a thrafnidiaeth integredig yng Nghymru. 

Rwy'n edrych ymlaen yn y ddadl hon at glywed barn Aelodau eraill y Senedd ar ddyfodol bysiau a thrafnidiaeth integredig yng Nghymru, ac ymateb y Gweinidog i'r ddadl hon cyn bo hir, gan fy mod yn gobeithio y bydd yn nodi amserlen bysiau ar gyfer cyflawni'r trawsnewid cyffrous a radical hwn. A Ddirprwy Lywydd, dim ond amser byr fydd ei angen arnaf ar gyfer ymateb ar y diwedd. Diolch. 

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i wneud fy araith gyntaf yn y Senedd hon wasanaethau bysiau yng Nghymru, a hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod am godi hyn a'i gyflwyno fel testun dadl. Nawr, nid oes amheuaeth fod hwn yn fater sy'n peri pryder mawr i bobl ledled Cymru, a chaiff hynny ei ddangos yn glir gan y gefnogaeth i'r cynnig gan Aelodau o bob grŵp gwleidyddol a gynrychiolir yma heddiw. 

Mae gwella gwasanaethau bysiau yn gwneud synnwyr economaidd, drwy wella mynediad at nwyddau a gwasanaethau. Mae hefyd yn gwneud synnwyr yn gymdeithasol, drwy ganiatáu i bobl fyw bywydau llawnach a mwy boddhaol. Fodd bynnag, mae'n ffaith—a gwn ein bod i gyd yn hoffi ffeithiau yma—fod nifer y teithwyr wedi bod yn gostwng yn ddiweddar. Mae'n sicr bod nifer o resymau dros hyn: yn gyntaf, cynnydd yn y defnydd o geir preifat; yn ail, tagfeydd, sy'n naturiol yn cynyddu amseroedd teithio, gan wneud gwasanaethau'n llai rhagweladwy; yn drydydd, gostyngiad mewn cymorth ariannol i'r sector, gan wneud llawer o lwybrau'n aneconomaidd.

Mewn ardaloedd gwledig, mae poblogaethau mwy gwasgaredig, llai dwys yn ei gwneud yn anodd darparu gwasanaethau amserlen eang sy'n cael eu rhedeg gan fysiau traddodiadol. Yn aml, mae gwasanaethau'n teithio ar lwybrau hir ac anuniongyrchol i wasanaethu cynifer o bobl â phosibl, ond maent yn dod yn ddewis amgen nad yw'n ddeniadol i deithwyr sydd â char at eu defnydd. Caiff ei wneud yn fwy heriol gan effaith COVID-19 ar y sector bysiau. Mae'r grant brys ar gyfer gwasanaethau bysiau a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru yn ystod y pandemig wedi darparu'r gwasanaethau hanfodol i bobl sydd wedi bod angen parhau i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, gan gynnwys gweithwyr allweddol. Ond mae'r effaith barhaol ar y defnydd o fysiau yn parhau'n anhysbys, gyda disgwyl i nifer y teithwyr ostwng hyd yn oed ymhellach nag y maent wedi'i wneud eisoes. Felly, y cwestiwn yw: sut y mae gwrthdroi'r dirywiad hwn?

Yn gyntaf, mae angen inni fuddsoddi mewn gwasanaethau bysiau. Rwyf eisoes wedi sôn am y grant brys ar gyfer gwasanaethau bysiau, ond cyn y pandemig, roedd cymorth uniongyrchol Llywodraeth Cymru i'r rhwydwaith bysiau yn canolbwyntio'n bennaf ar y grant cynnal gwasanaethau bysiau. Chwe blynedd yn ôl, cafodd Cymru wared ar y grant gweithredwyr gwasanaethau bysiau a sefydlu'r grant cynnal gwasanaethau bysiau yn ei le, gyda chyllid o £25 miliwn. Mae'n frawychus felly nad yw'r pot sefydlog hwn o £25 miliwn wedi newid ers sefydlu'r grant cynnal gwasanaethau bysiau. Mae'r cyllid fesul teithiwr ar gyfer gwasanaethau bysiau yn annigonol ac yn cymharu'n wael â'r hyn a ddarperir ar gyfer teithwyr rheilffyrdd. Gall y Dirprwy Weinidog dynnu sylw at y gwahanol gynlluniau tocynnau teithio rhatach sy'n bodoli, ond cymorthdaliadau y mae'r teithiwr yn eu mwynhau yw'r rhain, ac nid ydynt yn gwneud iawn am wasanaethau bysiau wedi'u hariannu'n wael. 

Yn ail, rhaid inni annog bysiau glanach a gwyrddach. Yn yr Alban, mae grant gweithredwyr gwasanaethau bysiau Llywodraeth yr Alban yn cynnwys taliad craidd a chymhelliant i weithredu bysiau gwyrdd economaidd. Nod y taliad craidd yw cefnogi gweithredwyr i gadw prisiau tocynnau ar lefelau fforddiadwy a rhwydweithiau'n fwy eang nag a fyddent fel arall, ac mae'r cymhelliant gwyrdd yn helpu gyda chostau rhedeg ychwanegol bysiau allyriadau isel i gefnogi eu defnydd gan weithredwyr. Rhaid i Lywodraeth Cymru ddarparu cymhellion i gwmnïau bysiau yng Nghymru ddatgarboneiddio eu stoc o gerbydau.

Mae tagfeydd yn parhau i fod yn ddatgymhelliad mawr i bobl sy'n defnyddio bysiau, a bydd gweithredu terfyn cyflymder o 20 milltir yr awr mewn ardaloedd preswyl yn gwaethygu hyn. Mae'n amlwg fod angen rhaglen o fesurau blaenoriaeth ar gyfer bysiau, megis lonydd bysiau effeithiol ac effeithlon, goleuadau traffig blaenoriaethol a chysgodfannau bysiau gwell, i annog pobl allan o'u ceir ac yn ôl ar fysiau, oherwydd, fel y mae, nid wyf eto wedi cyfarfod ag unrhyw un sy'n teimlo bod y system fysiau yma yng Nghymru yn werth aberthu eu ceir drosti. 

Yn olaf, mae angen inni ei gwneud yn haws i bobl deithio ledled Cymru gan ddefnyddio un cwmni bysiau i'r llall, drwy gyflwyno cerdyn teithio i Gymru gyfan. Roeddwn wrth fy modd pan gafodd fy awgrym—fod ymateb mor gadarnhaol wedi dod gan y Prif Weinidog ychydig wythnosau'n ôl. Ddirprwy Lywydd, rwy'n cefnogi'r cynnig hwn, ac edrychaf ymlaen yn ddiffuant at weithio gyda phawb yma i ddarparu gwell gwasanaeth bws i bawb yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.