Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
11/11/2020Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rhain wedi'u nodi ar yr agenda. Dwi eisiau atgoffa Aelodau hefyd fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau yn y Siambr ag ydyn nhw i'r Aelodau sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.
A warm welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitute Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda. I would also remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.
Felly, yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a'r gogledd, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mark Isherwood.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Economy, Transport and North Wales, and the first question is from Mark Isherwood.
1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith pandemig COVID-19 ar fusnesau yng ngogledd Cymru? OQ55812
1. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the COVID-19 pandemic on businesses in north Wales? OQ55812
The pandemic, along with the imminent end of the European Union transition period, is causing a very uncertain and worrying period for businesses across north Wales. The greatest risk, of course, to the economy is in not doing enough, soon enough, which is why our £1.7 billion package of support is the most generous anywhere in the United Kingdom.
Mae'r pandemig, ynghyd â diwedd cyfnod pontio'r Undeb Ewropeaidd sydd ar fin digwydd, yn golygu ei bod yn gyfnod ansicr a phryderus iawn i fusnesau ledled gogledd Cymru. Y risg fwyaf i'r economi wrth gwrs yw peidio â gwneud digon yn ddigon buan, a dyna pam mai ein pecyn cymorth gwerth £1.7 biliwn yw'r mwyaf hael yn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig.
Thank you. Last week, a survey on the impact of lockdowns on the tourism, hospitality, retail, leisure sectors and their supply chains in north Wales, conducted by North Wales Tourism with support from the North Wales Mersey Dee Business Council, was published. Carried out over four days, from 21 October, with 364 businesses responding from across the region, this found that 31 per cent would be making further staff redundancies before the end of March 2021, that 39 per cent would cease trading if there are any further national or local lockdowns before then, and that 81 per cent of respondents stated that their mental health had been negatively impacted running a business under pandemic circumstances. How do you therefore respond to their call for meaningful regional and local business engagement with you, across all sectors, before any more lockdowns come, to include the outlining of the process of entering the next new lockdowns, the evidence for the decision making, operational guidance for businesses and details of the business support available, before any lockdowns begin?
Diolch. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddwyd arolwg o effaith cyfyngiadau symud ar y sectorau twristiaeth, lletygarwch, manwerthu, hamdden a'u cadwyni cyflenwi yng ngogledd Cymru, arolwg a gynhaliwyd gan Twristiaeth Gogledd Cymru gyda chymorth Cyngor Busnes Gogledd Cymru a Merswy Dyfrdwy. Fe'i cynhaliwyd dros bedwar diwrnod, o 21 Hydref ymlaen, gyda 364 o fusnesau'n ymateb o bob rhan o'r rhanbarth, a chanfu y byddai 31 y cant yn diswyddo rhagor o staff cyn diwedd mis Mawrth 2021, y byddai 39 y cant yn rhoi'r gorau i fasnachu os oes unrhyw gyfnodau pellach o gyfyngiadau symud cyn hynny, a bod 81 y cant o ymatebwyr wedi dweud bod eu hiechyd meddwl wedi'i effeithio'n negyddol wrth redeg busnes o dan amgylchiadau pandemig. Sut rydych chi'n ymateb felly i'w galwad am ymgysylltiad busnes ystyrlon â chi, yn rhanbarthol a lleol, ar draws pob sector, cyn y daw rhagor o gyfyngiadau symud, i gynnwys amlinellu'r broses o fynd i mewn i gyfnodau newydd sydd i ddod o gyfyngiadau symud, y dystiolaeth ar gyfer gwneud penderfyniadau, canllawiau gweithredol i fusnesau a manylion y cymorth busnes sydd ar gael, cyn i unrhyw gyfnodau o gyfyngiadau symud ddechrau?
Can I thank Mark Isherwood for his supplementary question and say that we are acutely aware of the very severe effects of coronavirus not just in terms of public health, but also in terms of the mental and emotional resilience of citizens and, of course, those people in charge of businesses across the length and breadth of Wales? The survey does point to many factors that need to be addressed not just by the Welsh Government, but also, of course, by the UK Government. And in my engagement with representative organisations and businesses direct, the primary call in recent months has been for the furlough scheme to be extended through to March. That has now happened. We wish it would have happened earlier because, of course, businesses need certainty.
I can say, with regard to tourism and hospitality businesses in north Wales, that more than 1,200 micro- and small and medium-sized enterprise businesses in those sectors in north Wales have succeeded in drawing down funding from the first two phases of the economic resilience fund, and in north Wales, a further 105 businesses within tourism and hospitality have been successful in drawing down funding from the Development Bank of Wales. This points to the most comprehensive and generous package of support anywhere in the United Kingdom. Of course, the 17-day firebreak was difficult for businesses, there is no doubt about that, but it's better to have a 17-day firebreak than a four-week lockdown, which was necessitated by the UK Government delaying its actions.
A gaf fi ddiolch i Mark Isherwood am ei gwestiwn atodol a dweud ein bod yn ymwybodol iawn o effeithiau difrifol iawn coronafeirws nid yn unig o ran iechyd y cyhoedd, ond hefyd o ran cadernid meddyliol ac emosiynol dinasyddion ac wrth gwrs, y bobl sy'n gyfrifol am fusnesau ar hyd a lled Cymru? Mae'r arolwg yn cyfeirio at lawer o ffactorau y mae angen i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â hwy, a Llywodraeth y DU hefyd wrth gwrs. Ac wrth ymgysylltu'n uniongyrchol â sefydliadau a busnesau cynrychioliadol, y brif alwad yn ystod y misoedd diwethaf oedd i'r cynllun ffyrlo gael ei ymestyn hyd at fis Mawrth. Mae hynny wedi digwydd erbyn hyn. Byddai'n dda gennym pe bai wedi digwydd yn gynharach oherwydd, wrth gwrs, mae angen sicrwydd ar fusnesau.
O ran busnesau twristiaeth a lletygarwch yng ngogledd Cymru, gallaf ddweud bod dros 1,200 o ficrofusnesau a busnesau bach a chanolig eu maint yn y sectorau hynny yno wedi llwyddo i gael arian o ddau gam cyntaf y gronfa cadernid economaidd, ac yng ngogledd Cymru, mae 105 o fusnesau eraill ym maes twristiaeth a lletygarwch wedi llwyddo i gael cyllid gan Fanc Datblygu Cymru. Dyma'r pecyn cymorth mwyaf cynhwysfawr a hael yn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. Wrth gwrs, roedd y cyfnod atal byr o 17 diwrnod yn anodd i fusnesau, nid oes amheuaeth am hynny, ond mae'n well cael cyfnod atal byr o 17 diwrnod na chyfyngiadau symud am bedair wythnos, fel y bu'n rhaid i Lywodraeth y DU ei wneud ar ôl gohirio camau gweithredu.
Dwi'n croesawu'r arian sydd wedi cael ei roi i fusnesau ar draws y gogledd, ac yn fy etholaeth i, drwy wahanol gamau y gronfa cadernid economaidd. Ond dwi'n dal i weld busnesau sy'n methu â chael cymorth, er enghraifft oherwydd nad ydyn nhw wedi cofrestru ar gyfer treth ar werth neu dydyn nhw ddim yn cyflogi pobl drwy PAYE. Rŵan, dwi'n croesawu'r ffaith y bydd yna bedwerydd cam o'r gronfa cadernid economaidd, ond a all y Gweinidog ddweud wrthym ni pa asesiad y mae o am ei weld yn cael ei wneud o'r busnesau, neu'r sectorau o fusnesau, sydd wedi colli ar bob cyfle, mae'n ymddangos, i gael cymorth hyd yma? Ac a fydd yna fodd i newid y gofynion yn y dyfodol er mwyn i'r busnesau hynny allu gwneud cais am arian o'r rowndiau nesaf o gymorth sydd ar gael?
I welcome the funding provided to businesses across north Wales, and in my constituency, through the various phases of the economic resilience fund. But I still see businesses who can't access support because, for example, they aren't registered for VAT or because they don't employ people through PAYE. Now, I welcome the fact that there will be a fourth phase of the ERF, but can the Minister tell us what assessment he wants to see made of those businesses, or those business sectors, who have lost out on all opportunities to access support to date? And will it be possible to change the requirements in the future so that those businesses can bid for funding from the next rounds of support available?
Can I thank Rhun ap Iorwerth for his question? A number of Members have asked similar questions in recent weeks, and I can confirm that there is discretion within the third phase of the economic resilience fund, within that £200 million of lockdown business grants that are available across Wales, to enable those businesses that have fallen through the gap, so far, to get necessary support. I'm also pleased to be able to tell the Member for Ynys Môn today that, with regard to the third phase of the economic resilience fund, more than 940 awards have already been made to businesses in his constituency, supporting and securing work for more than 3,500 people. That shows the value of the latest phase of the economic resilience fund, a fund that is part of the most comprehensive and generous package of support for businesses anywhere in the UK.
A gaf fi ddiolch i Rhun ap Iorwerth am ei gwestiwn? Mae nifer o'r Aelodau wedi gofyn cwestiynau tebyg yn ystod yr wythnosau diwethaf, a gallaf gadarnhau bod disgresiwn yn nhrydydd cam y gronfa cadernid economaidd, o fewn y £200 miliwn o grantiau i fusnesau dan gyfyngiadau sydd ar gael ledled Cymru, i alluogi'r busnesau sydd wedi disgyn drwy'r rhwyd hyd yma i gael y cymorth angenrheidiol. Mewn perthynas â thrydydd cam y gronfa cadernid economaidd, rwy'n falch hefyd o allu dweud wrth yr Aelod dros Ynys Môn heddiw fod dros 940 o ddyfarniadau eisoes wedi'u gwneud i fusnesau yn ei etholaeth, er mwyn cefnogi a diogelu gwaith i fwy na 3,500 o bobl. Mae hynny'n dangos gwerth cam diweddaraf y gronfa cadernid economaidd, cronfa sy'n rhan o'r pecyn cymorth mwyaf cynhwysfawr a hael i fusnesau yn unrhyw ran o'r DU.
Minister, coronavirus has, quite clearly, taken its toll on businesses in north-east Wales, and I have been calling on the UK Government to support the industry in this area, and their failure and slowness to react has cost jobs. Now, the Welsh Government must do all it can to continue to help. Since being elected to this Senedd, I've been a big supporter of the Heathrow logistics hub, that could be sited at Tata steelworks in Shotton, and the advanced technology research area and the Northern Gateway at Sealand. Can you update the Chamber on how the Welsh Government can support projects such as these?
Weinidog, mae'n amlwg fod y coronafeirws wedi cael effaith ar fusnesau yng ngogledd-ddwyrain Cymru, ac rwyf wedi bod yn galw ar Lywodraeth y DU i gefnogi'r diwydiant yn yr ardal hon, ac mae eu methiant a'u harafwch i ymateb wedi costio mewn swyddi. Nawr, rhaid i Lywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i barhau i helpu. Ers cael fy ethol i'r Senedd hon, rwyf wedi bod yn gefnogwr mawr i ganolfan logisteg Heathrow, y gellid ei lleoli yng ngwaith dur Tata yn Shotton, a'r ardal ymchwil technoleg uwch a Phorth y Gogledd yn Sealand. A allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr ynglŷn â sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi prosiectau fel y rhain?
Well, can I thank Jack Sargeant for raising the potential of his constituency in important sectors within the Deeside and wider Flintshire area? I can also confirm to Jack Sargeant today that more than 3,500 awards have been made to businesses as part of our £1.7 billion package of support. That's a huge reach across Flintshire in supporting businesses and working people. There are a number of exciting projects that we are leading on as well. With regard to the advanced technology research centre, we are leading a cross-Government team. That team comprises of, obviously, Welsh Government, but also the Defence Electronics and Components Agency, the UK Government and the Defence Science and Technology Laboratory. A hugely important programme of work is under way there regarding ATRC. We're also working with Airbus on the Wing of Tomorrow programme, and Jack Sargeant will be aware of the value of the advanced manufacturing research centre in capturing that vitally important programme of work.
I am extremely excited by the proposed logistics hub at Tata in Shotton. A master plan of the Deeside site was commissioned by my officials to support the Heathrow development, and that's now being used by Tata Steel as a prospectus to attract investment not just from Heathrow, but from a number of investors across a number of different sectors. My officials are working very closely with Tata, I can tell Jack Sargeant, to understand some of the barriers to developing such a facility, and they're also looking at how they may be able to open up a third access to the site.
And, then, finally, with regard to the Northern Gateway site, we are working towards an agreement with landowners on the Northern Gateway site, with the intention of investing key infrastructure, which will facilitate access to 200 acres of commercial development land, and those negotiations are at a very advanced stage. It's expected that this agreement will then be followed, very swiftly indeed, by private investment and employment projects, and I'm looking forward to making a very positive statement regarding that in the near future.
Wel, a gaf fi ddiolch i Jack Sargeant am nodi potensial ei etholaeth mewn sectorau pwysig yn ardal Glannau Dyfrdwy ac ardal ehangach Sir y Fflint? Gallaf gadarnhau hefyd i Jack Sargeant heddiw fod dros 3,500 o ddyfarniadau wedi'u gwneud i fusnesau fel rhan o'n pecyn cymorth gwerth £1.7 biliwn. Mae hynny'n gyrhaeddiad enfawr ar draws Sir y Fflint i gefnogi busnesau a gweithwyr. Rydym yn arwain ar nifer o brosiectau cyffrous hefyd. O ran y ganolfan ymchwil technoleg uwch, rydym yn arwain tîm trawslywodraethol. Mae'r tîm hwnnw'n cynnwys Llywodraeth Cymru, yn amlwg, ond hefyd yr Asiantaeth Electroneg a Chydrannau Amddiffyn, Llywodraeth y DU a'r Labordy Gwyddoniaeth a Thechnoleg Amddiffyn. Mae rhaglen waith hynod bwysig ar y gweill yno gyda'r ganolfan ymchwil technoleg uwch. Rydym hefyd yn gweithio gydag Airbus ar raglen Adain Yfory, a bydd Jack Sargeant yn ymwybodol o werth y ganolfan ymchwil gweithgynhyrchu uwch yn cael y rhaglen waith hollbwysig honno.
Mae gennyf ddiddordeb enfawr yn y ganolfan logisteg arfaethedig yn Tata yn Shotton. Comisiynwyd prif gynllun safle Glannau Dyfrdwy gan fy swyddogion i gefnogi datblygiad Heathrow, ac mae Tata Steel bellach yn defnyddio hwnnw fel prosbectws i ddenu buddsoddiad nid yn unig gan Heathrow, ond gan nifer o fuddsoddwyr ar draws nifer o wahanol sectorau. Mae fy swyddogion yn gweithio'n agos iawn gyda Tata, gallaf ddweud wrth Jack Sargeant, i ddeall rhai o'r rhwystrau i ddatblygu cyfleuster o'r fath, ac maent hefyd yn edrych ar sut y gallent agor trydydd mynediad i'r safle.
Ac yn olaf, o ran safle Porth y Gogledd, rydym yn gweithio tuag at gytundeb â thirfeddianwyr ar safle Porth y Gogledd, gyda'r bwriad o fuddsoddi mewn seilwaith allweddol a fydd yn hwyluso mynediad i 200 erw o dir datblygu masnachol, ac mae'r trafodaethau hynny ar gam datblygedig iawn. Disgwylir y bydd y cytundeb hwn wedyn yn cael ei ddilyn, yn gyflym iawn, gan brosiectau buddsoddi preifat a chyflogaeth, ac rwy'n edrych ymlaen at wneud datganiad cadarnhaol iawn ynglŷn â hynny yn y dyfodol agos.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gymorth i fusnesau yng Nghanol De Cymru yn sgil pandemig y coronafeirws? OQ55825
2. Will the Minister make a statement on support for businesses in South Wales Central in light of the coronavirus pandemic? OQ55825
Yes, of course. We're doing everything possible to support businesses across all parts of Wales. In the Vale of Glamorgan, for example, 612 microbusinesses and small and medium-sized enterprises have been awarded funding through the Wales-only economic resilience fund, securing thousands of jobs, and, of course, our £200 million-package of lockdown business grants is still open for applications.
Gwnaf wrth gwrs. Rydym yn gwneud popeth posibl i gefnogi busnesau ar draws pob rhan o Gymru. Ym Mro Morgannwg, er enghraifft, mae 612 o ficrofusnesau a busnesau bach a chanolig eu maint wedi cael arian drwy'r gronfa cadernid economaidd i Gymru'n unig, gan sicrhau miloedd o swyddi, ac wrth gwrs, mae ein pecyn gwerth £200 miliwn o grantiau i fusnesau dan gyfyngiadau symud yn dal ar agor i geisiadau.
Thank you, Minister, for that answer. Obviously, regrettably, one line of support—the business development grant— was closed after 24 hours. In one message it said that it was for assessment of the bids, and the other message said that it had been fully subscribed. Can the Minister give any confidence today to the argument that this fund should be reopened, if it attracts additional funding from within Government, and that those that had applied and, sadly, had not been successful will get a second chance if the fund is reopened?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Yn anffodus wrth gwrs, caewyd un edefyn o gymorth—y grant datblygu busnes—ar ôl 24 awr. Dywedai un neges fod hynny wedi digwydd er mwyn asesu'r ceisiadau, a dywedai neges arall nad oedd rhagor o arian ar gyfer ceisiadau pellach. A all y Gweinidog roi unrhyw hyder heddiw i'r ddadl y dylid ailagor y gronfa hon, os yw'n denu cyllid ychwanegol gan y Llywodraeth, ac y bydd y rhai a wnaeth gais aflwyddiannus yn cael ail gyfle os caiff y gronfa ei hailagor?
Well, I can say to Andrew R.T. Davies that we are currently assessing the applications that have been made so far. Indeed, money has already been awarded. As part of the economic resilience fund, phase 3 has already delivered more than £40 million of awards to businesses. There was a need to act with urgency in each of the phases. That includes phase 3. That's why we paused the process of the development grant applications, so that we can assess them swiftly, so that we can get money out to businesses. There's been some misunderstanding as to the purpose of the development grants. These are development grants; they are not emergency cash awards. That's the local business lockdown fund that is available to all businesses still. Of course, we will be learning from the applications that have been submitted so that we can shape a fourth phase of the economic resilience fund to business needs, and if that means developing a new form of development grant funding, then that will be made available to businesses. We are currently working on a mechanism for expressions of interest to be made through the Business Wales website. So, I would say to any business that intended to apply, 'Hold on to your applications and, importantly, hold on to all of your supporting documentary evidence as well because that could be crucially important in the weeks to come as we move from economic resilience fund phase 3 through to economic resilience fund phase 4.'
Wel, gallaf ddweud wrth Andrew R.T. Davies ein bod ar hyn o bryd yn asesu'r ceisiadau sydd wedi'u gwneud hyd yma. Yn wir, mae arian eisoes wedi'i ddyfarnu. Fel rhan o'r gronfa cadernid economaidd, mae cam 3 eisoes wedi darparu dros £40 miliwn o ddyfarniadau i fusnesau. Roedd angen gweithredu ar frys ym mhob un o'r camau. Mae hynny'n cynnwys cam 3. Dyna pam y gwnaethom oedi proses y ceisiadau am grantiau datblygu, fel y gallwn eu hasesu'n gyflym, i ni allu cael arian i fusnesau. Mae camddealltwriaeth wedi bod ynghylch pwrpas y grantiau datblygu. Grantiau datblygu yw'r rhain; nid dyfarniadau arian brys ydynt. Y gronfa i fusnesau dan gyfyngiadau lleol sy’n cynnig hynny, cronfa sydd ar gael i bob busnes o hyd. Wrth gwrs, byddwn yn dysgu o'r ceisiadau a gyflwynwyd fel y gallwn deilwra pedwerydd cam y gronfa cadernid economaidd yn ôl anghenion busnesau, ac os yw hynny'n golygu datblygu ffurf newydd ar gyllid grantiau datblygu, bydd hwnnw ar gael i fusnesau. Ar hyn o bryd rydym yn gweithio ar fecanwaith ar gyfer mynegi diddordeb trwy wefan Busnes Cymru. Felly, hoffwn ddweud wrth unrhyw fusnes a oedd yn bwriadu gwneud cais 'Daliwch eich gafael ar eich ceisiadau ac yn bwysig, daliwch eich gafael ar eich holl dystiolaeth ddogfennol ategol hefyd oherwydd gallai fod yn hanfodol bwysig yn yr wythnosau i ddod wrth inni symud o gam 3 y gronfa cadernid economaidd i gam 4 y gronfa cadernid economaidd'.
Since COVID, the Royal Mail service in the Rhondda has deteriorated dramatically. Constituents have reported examples like a first-class letter taking eight days to get from Porth to Pentre, and another six days to get from Porth to Pontypridd. People are being told to make appointments with the sorting office in Clydach if they can't wait for urgent mail. Now, this would be bad enough in normal times, but with increasing numbers of people working from home, and increasing numbers of people waiting for urgent medical appointments, this is hampering the local economy, as well as people's health. I wrote to the Royal Mail almost a month ago, asking them for improvements and for an explanation, and I'm still waiting for a reply. In the light of the problems this is causing to so many people in so many communities in the Rhondda, what can the Government do to address this issue? Can you remind the Royal Mail of their responsibilities and their duties to our communities right throughout this country?
Ers COVID, mae gwasanaeth y Post Brenhinol yn y Rhondda wedi dirywio'n ddramatig. Mae etholwyr wedi adrodd am enghreifftiau fel llythyr dosbarth cyntaf yn cymryd wyth diwrnod i fynd o Porth i Pentre, a chwe diwrnod arall i fynd o Porth i Bontypridd. Dywedir wrth bobl am wneud apwyntiadau gyda'r swyddfa ddidoli yng Nghlydach os na allant aros am bost brys. Nawr, byddai hyn yn ddigon drwg ar adegau arferol, ond gyda niferoedd cynyddol o bobl yn gweithio gartref, a niferoedd cynyddol o bobl yn aros am apwyntiadau meddygol brys, mae’n amharu ar yr economi leol yn ogystal ag iechyd pobl. Ysgrifennais at y Post Brenhinol bron i fis yn ôl, yn gofyn iddynt am welliannau ac am esboniad, ac rwy'n dal i aros am ateb. Yng ngoleuni'r problemau y mae hyn yn eu hachosi i gynifer o bobl mewn cymaint o gymunedau yn Rhondda, beth y gall y Llywodraeth ei wneud i fynd i'r afael â'r mater hwn? A wnewch chi atgoffa'r Post Brenhinol am eu cyfrifoldebau a'u dyletswyddau i'n cymunedau ledled y wlad?
Can I say to Leanne Wood that I'm very, very disappointed to learn about the level of service that's being offered to her constituents in the Rhondda? And, of course, whilst businesses must operate in a COVID-safe way, which can sometimes lead to delays in terms of the services that are provided, this is disappointing news, and I will make enquiries on behalf of the local Member, taking up the issue with Royal Mail. As soon as I hear back, I will be in touch.
A gaf fi ddweud wrth Leanne Wood fy mod yn siomedig iawn o glywed am lefel y gwasanaethau sy'n cael eu cynnig i'w hetholwyr yn Rhondda? Ac wrth gwrs, er bod yn rhaid i fusnesau weithredu mewn ffordd sy'n ddiogel o ran COVID, sy’n gallu arwain weithiau at oedi yn y gwasanaethau a ddarperir, mae hyn yn newyddion siomedig, a byddaf yn gwneud ymholiadau ar ran yr Aelod lleol, ac yn dwyn y mater i sylw'r Post Brenhinol. Cyn gynted ag y clywaf ganddynt, fe gysylltaf â chi.
Minister, many tens of thousands of workers in Wales are employed on a self-employed basis, or as freelancers. Many of my constituents are in that situation, and, of course, the main source of support for them has been the self-employed income support scheme. Now, can I firstly say how important to those individual businesses the cultural resilience fund has been—the freelancers fund—and many people have benefitted from that. But the main source of support is obviously UK Government support. Now, there are five million self-employed people in the UK, which leads to about probably 250,000 to 300,000 or more within Wales, which means that, literally, 50,000, 60,000, 70,000 of them will be getting no support whatsoever. Many of them are my constituents, and I've had representations from them to this effect. What more can be done to actually support the self-employed and freelancers? What representations are being made to the UK Government in respect of the self-employed income support scheme? The Confederation of British Industry and the Institute of Directors described the fund as wasteful, misdirected and badly targeted. Do you agree with that, and do you agree that there's a need for a real new initiative to support self-employed workers within Wales?
Weinidog, mae llawer o ddegau o filoedd o weithwyr yng Nghymru yn cael eu cyflogi ar sail hunangyflogedig, neu fel gweithwyr llawrydd. Mae llawer o fy etholwyr yn y sefyllfa honno, ac wrth gwrs, y brif ffynhonnell o gymorth ar eu cyfer fu'r cynllun cymorth incwm i’r hunangyflogedig. Nawr, a gaf fi ddweud yn gyntaf pa mor bwysig i'r busnesau unigol hynny yw'r gronfa cydnerthedd diwylliannol—cronfa'r gweithwyr llawrydd—ac mae llawer o bobl wedi elwa ohoni. Ond y brif ffynhonnell o gymorth yn amlwg yw cymorth Llywodraeth y DU. Nawr, mae yna bum miliwn o bobl hunangyflogedig yn y DU, sy'n golygu bod tua 250,000 i 300,000 neu fwy yn ôl pob tebyg yng Nghymru, sy'n golygu, yn llythrennol, na fydd 50,000, 60,000, 70,000 ohonynt yn cael unrhyw gymorth o gwbl. Mae llawer ohonynt yn etholwyr i mi, a chefais sylwadau ganddynt i'r perwyl hwn. Beth arall y gellir ei wneud i gefnogi'r hunangyflogedig a'r gweithwyr llawrydd? Pa sylwadau sy'n cael eu gwneud i Lywodraeth y DU mewn perthynas â'r cynllun cymorth incwm i’r hunangyflogedig? Disgrifiodd Cydffederasiwn Diwydiant Prydain a Sefydliad y Cyfarwyddwyr y gronfa fel un wastraffus, ddigyfeiriad ac wedi'i thargedu'n wael. A ydych chi'n cytuno â hynny, ac a ydych chi'n cytuno bod angen cynllun newydd go iawn i gefnogi gweithwyr hunangyflogedig yng Nghymru?
I think there's always more that could be done in terms of being responsive and responsible. We are pressing UK Government to be more responsible and responsive to the needs of self-employed people and freelancers, to those people who continue to fall through the gaps, who have yet to receive support in the way that Mick Antoniw has identified. And, here in Wales, we have plugged many of those gaps with the creation, as has been noted already, of the culture recovery fund, the freelancer fund. The discretionary assistance fund has received additional financial support, and, of course, we've established discretionary awards for local authorities to make, amounting to £25 million, and those grants are available to sole traders, obviously subject to certain criteria. But this shows how we are stepping up, plugging gaps created by UK Government support schemes. But we continue to press the UK Government to do more to address the needs of self-employed people and freelancers.
Rwy'n credu y gellid gwneud mwy bob amser o ran bod yn ymatebol ac yn gyfrifol. Rydym yn pwyso ar Lywodraeth y DU i fod yn fwy cyfrifol ac ymatebol i anghenion pobl hunangyflogedig a gweithwyr llawrydd, i'r bobl sy'n parhau i ddisgyn trwy'r rhwyd nad ydynt eto wedi cael cymorth yn y ffordd y mae Mick Antoniw wedi'i nodi. Ac yma yng Nghymru, rydym wedi cau llawer o'r bylchau hynny, fel y nodwyd eisoes, drwy greu’r gronfa adferiad diwylliannol, cronfa i weithwyr llawrydd. Mae'r gronfa cymorth dewisol wedi cael cymorth ariannol ychwanegol, ac wrth gwrs, rydym wedi sefydlu dyfarniadau dewisol i awdurdodau lleol, sy'n werth cyfanswm o £25 miliwn. Ac mae'r grantiau hynny ar gael i unig fasnachwyr, ac yn amodol ar feini prawf penodol wrth gwrs. Ond mae hyn yn dangos sut rydym yn camu i’r adwy, gan gau bylchau a grëwyd gan gynlluniau cymorth Llywodraeth y DU. Ond rydym yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i wneud mwy i fynd i'r afael ag anghenion pobl hunangyflogedig a gweithwyr llawrydd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Helen Mary Jones.
Questions now from party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Helen Mary Jones.
Diolch yn fawr, Llywydd. If I can begin by returning the Minister to the third phase of the economic resilience fund—and we did, of course, have an opportunity to question him about the situation, about having to close early, last week. There is, of course, the saying that a week is a long time in politics, and I wonder if the Minister can tell us is he yet able to give us a timescale by when he expects his officials to have been able to process all those applications, to sort out, as he's already intimated in his reply to Andrew R.T. Davies, those that were, in fact, better suited to emergency support and those that are development opportunities. And does the Minister expect to be able to reopen that fund, or, given the scale of applications that he's already received, is it likely that, in fact, we'll be looking to a further tranche a little later on in the year?
Diolch yn fawr, Lywydd. Os caf ddechrau drwy fynd â'r Gweinidog yn ôl at drydydd cam y gronfa cadernid economaidd—ac wrth gwrs, cawsom gyfle i'w holi am y sefyllfa, am orfod cau'n gynnar, yr wythnos diwethaf. Wrth gwrs, mae wythnos yn amser hir mewn gwleidyddiaeth medd yr hen air, a tybed a all y Gweinidog ddweud wrthym a yw'n gallu rhoi amserlen i ni bellach i nodi erbyn pryd y mae'n disgwyl i'w swyddogion fod wedi gallu prosesu'r holl geisiadau, er mwyn didoli, fel y mae eisoes wedi awgrymu yn ei ateb i Andrew R. T. Davies, y rhai a oedd mewn gwirionedd yn fwy addas ar gyfer cymorth brys a'r rhai sy'n gyfleoedd datblygu. Ac a yw'r Gweinidog yn disgwyl gallu ailagor y gronfa honno, neu o ystyried faint o geisiadau y mae eisoes wedi'u cael, a yw'n debygol y byddwn yn edrych mewn gwirionedd ar rownd arall ychydig yn ddiweddarach yn y flwyddyn?
So, it does certainly look as though a further tranche of support is going to be required later on in the year, and I would, rather than give an indication that the third phase would be potentially reopened, rather state that a fourth phase of the fund is going to be available to businesses. I wouldn't want to create any artificial expectations that the third phase could be reopened. There may be underspend in the development grants fund. If there is underspend in that particular fund, then we would seek to utilise it for the fourth phase. But, as I've said to Andrew R.T. Davies, I'd urge any businesses that took the time to put together applications, with all of the supporting evidence, to hold on to those applications in readiness for the expression of interest mechanism going live on the Business Wales website later this autumn.
We have, of course, already begun the process of awarding funds to businesses seeking development grants. I've already identified, I think, in committee, some really good examples of businesses that submitted successful applications. And so far, as part of the ERF phase three, a total of 14,000 awards have been made, amounting to more than £43 million. So, speed is of the essence. We're meeting the demand in terms of speedy payments of emergency cash. But of course I do recognise that demand for development grants was overwhelming, which is why we're learning as fast as we possibly can so that we can shape the next round of support according to what businesses really need.
Mae'n sicr yn ymddangos y bydd angen rownd arall o gymorth yn ddiweddarach yn y flwyddyn, ac yn hytrach na rhoi arwydd y gallai'r trydydd cam gael ei ailagor, byddai'n well gennyf ddweud y bydd pedwerydd cam o'r gronfa ar gael i fusnesau. Ni fyddwn am greu unrhyw ddisgwyliadau artiffisial y gellid ailagor y trydydd cam. Efallai y bydd tanwariant yn y gronfa grantiau datblygu. Os oes tanwariant yn y gronfa honno, byddem yn ceisio ei ddefnyddio ar gyfer y pedwerydd cam. Ond fel y dywedais wrth Andrew R.T. Davies, byddwn yn annog unrhyw fusnesau a roddodd o'u hamser i lunio ceisiadau gyda'r holl dystiolaeth ategol, i ddal eu gafael ar y ceisiadau hynny'n barod ar gyfer y mecanwaith mynegi diddordeb a fydd yn mynd yn fyw ar wefan Busnes Cymru yn ddiweddarach yr hydref hwn.
Wrth gwrs, rydym eisoes wedi dechrau ar y broses o ddyfarnu arian i fusnesau sy'n gwneud cais am grantiau datblygu. Rwy'n credu fy mod eisoes wedi nodi yn y pwyllgor rai enghreifftiau gwirioneddol dda o fusnesau a gyflwynodd geisiadau llwyddiannus. A hyd yn hyn, fel rhan o gam 3 y gronfa cadernid economaidd, mae cyfanswm o 14,000 o ddyfarniadau wedi'u gwneud, gwerth mwy na £43 miliwn. Felly, mae cyflymder yn hanfodol. Rydym yn ateb y galw drwy dalu arian brys yn gyflym. Ond wrth gwrs rwy'n cydnabod bod y galw am grantiau datblygu yn aruthrol, a dyna pam ein bod yn dysgu mor gyflym ag y gallwn er mwyn inni allu llunio'r rownd nesaf o gymorth yn ôl yr hyn y mae busnesau ei angen mewn gwirionedd.
I'm grateful to the Minister for his answer and for some of the private conversations he's had with me, and I know with spokespeople of other parties, in this regard. I wonder if he can take the opportunity to just lay out a little bit more for us the lessons learnt from the issues that arose with phase 3 intimated in his answers already with regard, for example, to an expression of interest process, which may help weed out applications that are not suitable.
And with regard to what that fourth phase might address, the Minister will be aware that I've got ongoing concern about businesses that ought to, or have to, as it were, hibernate—those businesses that simply cannot trade, or cannot trade with any kind of profit, until we have a vaccine and until we can get back to some kind of normal. And that's everything from—I know I've mentioned to him in the past things like clothing hire, live music venues, which may be able to open with socially distanced gigs, but won't be able to make any money, and certain sorts of holiday businesses. Obviously, the fact that we now have furlough will be of huge assistance to those businesses, but they do have some ongoing costs for some other things, like rent, maintenance of equipment and loan servicing. Will the Minister undertake to give some consideration with the fourth phase as to whether there should be some targeted specific help to businesses in those sectors, bearing in mind what he said before about any business that was viable in February this year, we want it to be viable and contributing to the economy in the spring of next year?
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ateb ac am y sgyrsiau preifat a gafodd gyda mi, a chyda llefarwyr y pleidiau eraill ar y mater hwn. Tybed a all fanteisio ar y cyfle i ddweud mwy wrthym am y gwersi a ddysgwyd o'r materion a gododd gyda cham 3 ac y cyffyrddodd â hwy eisoes yn ei atebion, er enghraifft y broses mynegi diddordeb, a allai helpu i gael gwared ar geisiadau nad ydynt yn addas.
Ac o ran yr hyn y gallai'r pedwerydd cam fynd i'r afael ag ef, bydd y Gweinidog yn ymwybodol fod gennyf bryder parhaus am fusnesau a ddylai, neu sy'n gorfod 'gaeafgysgu', fel petai—busnesau na allant fasnachu, neu na allant fasnachu gydag unrhyw fath o elw, hyd nes y cawn frechlyn a hyd nes y gallwn ddychwelyd at ryw fath o fywyd normal. Ac mae'n cynnwys popeth o—gwn fy mod wedi sôn wrtho yn y gorffennol am bethau fel llogi dillad, lleoliadau cerddoriaeth fyw a allai agor gyda gigs dan fesurau cadw pellter cymdeithasol, ond na fyddant yn gallu gwneud unrhyw arian, a mathau penodol o fusnesau gwyliau. Yn amlwg, bydd y ffaith bod gennym ffyrlo nawr o gymorth enfawr i'r busnesau hynny, ond mae ganddynt gostau parhaus ar bethau eraill, fel rhent, cynnal a chadw cyfarpar a gwasanaethu benthyciadau. A wnaiff y Gweinidog ymrwymo i ystyried a ddylid cael cymorth penodol wedi'i dargedu i fusnesau yn y sectorau hynny yn y pedwerydd cam o gofio'r hyn a ddywedodd o'r blaen am unrhyw fusnesau a oedd yn hyfyw ym mis Chwefror eleni, ein bod am iddynt fod yn hyfyw ac yn cyfrannu at yr economi erbyn y gwanwyn nesaf?
Can I thank Helen Mary Jones for her question and also welcome the incredibly valuable conversations that we've had during the course of the pandemic, and that we've had with other opposition spokespeople as well? Your input has been hugely important in helping to shape the Welsh Government's response to the economic crisis. And, of course, some of those sectors and sub-sectors that you've identified to date will undoubtedly bounce back quite rapidly when—hopefully—an array of vaccines are deployed. What's required in the meantime is the support to cover various other fixed costs over and above labour costs. Of course, the furlough scheme's extension is very welcome, but the point of the local lockdown business fund is to make sure that we provide emergency cash to support businesses in paying those other costs, whether it be rent, heat and so forth, and we will utilise the fourth phase of the economic resilience fund to ensure that we create that bridge from now through to the point where we know businesses—viable, good businesses—can operate successfully again.
And in terms of some of the specific support that may be considered, as part of economic resilience fund phase 3, we did provide a ring-fenced fund of £20 million for tourism and hospitality businesses. We're going to be assessing how effective that has been. There have also been other interventions in other departments, for example, the culture recovery fund, which has been important for businesses within the arts and culture sector. Again, we'll be learning lessons from those in what will be, I think, a crucially important fourth round of support for businesses to see them through to the end of the first quarter of Q1, to that point when many scientific experts are suggesting that life could return to something of a norm.
A gaf fi ddiolch i Helen Mary Jones am ei chwestiwn a chroesawu hefyd y sgyrsiau hynod werthfawr a gawsom yn ystod y pandemig, ac a gawsom gyda llefarwyr y gwrthbleidiau eraill hefyd? Mae eich mewnbwn wedi bod yn hynod bwysig yn helpu i lunio ymateb Llywodraeth Cymru i'r argyfwng economaidd. Ac wrth gwrs, bydd rhai o'r sectorau a'r is-sectorau a nodwyd gennych hyd yma yn sicr o ymadfer yn eithaf cyflym—gobeithio—pan gawn amrywiaeth o frechlynnau at ein defnydd. Yr hyn sy'n ofynnol yn y cyfamser yw'r cymorth i dalu am gostau sefydlog amrywiol eraill yn ychwanegol at gostau llafur. Wrth gwrs, mae ymestyn y cynllun ffyrlo i'w groesawu'n fawr, ond diben y gronfa i fusnesau dan gyfyngiadau lleol yw sicrhau ein bod yn darparu arian brys i gynorthwyo busnesau i dalu'r costau eraill hynny, boed yn rhent, yn wres ac yn y blaen, a byddwn yn defnyddio pedwerydd cam y gronfa cadernid economaidd i sicrhau ein bod yn creu'r bont honno o nawr hyd at y pwynt lle gwyddom y gall busnesau—busnesau hyfyw, da—weithredu'n llwyddiannus eto.
Ac o ran peth o'r cymorth penodol y gellir ei ystyried, fel rhan o gam 3 y gronfa cadernid economaidd, gwnaethom ddarparu cronfa wedi'i chlustnodi o £20 miliwn ar gyfer busnesau twristiaeth a lletygarwch. Byddwn yn asesu pa mor effeithiol y mae honno wedi bod. Cafwyd ymyriadau eraill hefyd mewn adrannau eraill, er enghraifft, y gronfa adferiad diwylliannol, sydd wedi bod yn bwysig i fusnesau yn y sector celfyddydau a diwylliant. Unwaith eto, byddwn yn dysgu gwersi gan y rheini mewn pedwaredd rownd o gymorth hollbwysig, yn fy marn i, i fusnesau i'w cynnal hyd at ddiwedd y chwarter cyntaf, hyd at y pwynt pan fo llawer o arbenigwyr gwyddonol yn awgrymu y gallai bywyd ddychwelyd at ryw fath o normalrwydd
I'm grateful to the Minister for that. If I can take us in a slightly different, more medium-term direction, we were very grateful for the Minister's input to our discussions in committee this morning, and one of the areas that we touched on was the way in which—. Equality organisations have been saying to us as a committee that equality considerations, fairness, haven't always been easy to mainstream into economic development policy. There have been specific initiatives, but it's not necessarily been mainstreamed.
The Minister, I'm sure, will acknowledge that, in order to discover whether any future initiatives are working, there needs to be an effective monitoring system, but also that we don't want to make that too bureaucratic for businesses to respond to. So, can I ask the Minister this afternoon if he'll give consideration to working with partners who are experts in this field, both in terms of sex equality, race equality and thinking of the disability movements as well, to see if we can generate a simple system whereby he will be able to monitor, and therefore those of us on the appropriate committee will be able to monitor, whether his intentions with regard to mainstreaming a fair work agenda, really addressing some of the disparities between men and women in the job market, disparities between black people and people of colour—? Is it possible, and will he give consideration to creating a really robust and clear system that isn't too bureaucratic but whereby we can actually see what's happening when it comes to building back better in this regard?
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am hynny. Os caf fynd â ni i gyfeiriad ychydig yn wahanol, cyfeiriad mwy tymor canolig, roeddem yn ddiolchgar iawn am fewnbwn y Gweinidog i'n trafodaethau yn y pwyllgor y bore yma, ac un o'r meysydd a grybwyllwyd gennym oedd y ffordd—. Mae sefydliadau cydraddoldeb wedi bod yn dweud wrthym fel pwyllgor nad yw ystyriaethau cydraddoldeb, tegwch, bob amser wedi bod yn hawdd eu prif ffrydio mewn polisi datblygu economaidd. Cafwyd mentrau penodol, ond nid yw o reidrwydd wedi'i brif ffrydio.
Er mwyn canfod a fydd unrhyw fentrau yn y dyfodol yn gweithio, rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cydnabod bod angen system fonitro effeithiol, ond hefyd nad ydym am wneud hynny'n rhy fiwrocrataidd i fusnesau ymateb iddo. Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog y prynhawn yma a fydd yn ystyried gweithio gyda phartneriaid sy'n arbenigwyr yn y maes hwn, o ran cydraddoldeb rhywiol, cydraddoldeb hiliol a chan feddwl am y mudiadau anabledd hefyd, i weld a allwn gynhyrchu system syml lle bydd yn gallu monitro, ac felly bydd y rheini ohonom ar y pwyllgor priodol yn gallu monitro, a yw ei fwriadau o ran prif ffrydio agenda gwaith teg yn mynd i'r afael â rhai o'r gwahaniaethau rhwng dynion a menywod yn y farchnad swyddi, gwahaniaethau rhwng pobl dduon a phobl liw—? A yw'n bosibl, ac a wnaiff ystyried creu system wirioneddol gadarn a chlir nad yw'n rhy fiwrocrataidd ond lle gallwn weld beth sy'n digwydd pan ddaw'n fater o adeiladu nôl yn well yn hyn o beth?
Well, I really welcome the Member's question. I think it's worthy of further discussion, and I'll certainly be in touch to discuss this important proposition. I think refreshing the economic contract is hugely important—that's taking place right now, and it gives us an opportunity to look at how we can develop those monitoring systems in the most effective way. We're always open to challenge; we're always open to advice and support. That's why we've drawn in the Organisation for Economic Co-operation and Development to assess the future of regional investment. And, of course, the economic action plan was designed to drive inclusive growth, to narrow inequalities, and, at the same time, to invest or turbo-charge, if you like, the industries of tomorrow.
During the course of the pandemic, an important group that has met very regularly has been the socioeconomic black, Asian, minority ethnic COVID-19 advisory group, and, of course, we're really keen to make sure that the recommendations of that group are incorporated into the work of Welsh Government across all departments, within all portfolios, including within mine, and, crucially, the refresh of the economic contract. But, certainly, I'd very much welcome further discussions with the Member concerning the suggestion that she's made today.
Wel, rwy'n croesawu cwestiwn yr Aelod yn fawr. Rwy'n credu ei fod yn haeddu trafodaeth bellach, a byddaf yn sicr mewn cysylltiad i drafod yr argymhelliad pwysig hwn. Credaf fod adnewyddu'r contract economaidd yn eithriadol o bwysig—mae hynny'n digwydd ar hyn o bryd, ac mae'n rhoi cyfle inni edrych ar sut y gallwn ddatblygu'r systemau monitro hynny yn y ffordd fwyaf effeithiol. Rydym bob amser yn agored i her; rydym bob amser yn agored i gyngor a chymorth. Dyna pam rydym wedi tynnu'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i mewn i asesu dyfodol buddsoddi rhanbarthol. Ac wrth gwrs, cynlluniwyd y cynllun gweithredu economaidd i ysgogi twf cynhwysol, i leihau anghydraddoldebau, ac ar yr un pryd, i fuddsoddi neu, os mynnwch, i sbarduno diwydiannau yfory.
Yn ystod y pandemig, un grŵp pwysig sydd wedi bod yn cyfarfod yn rheolaidd iawn yw'r grŵp cynghori COVID-19 du, Asiaidd, lleiafrifol ethnig economaidd-gymdeithasol, ac wrth gwrs, rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod argymhellion y grŵp hwnnw'n cael eu hymgorffori yng ngwaith Llywodraeth Cymru ar draws pob adran, ym mhob portffolio, gan gynnwys fy mhortffolio i, ac yn hollbwysig, yn y broses o adnewyddu'r contract economaidd. Ond yn sicr, byddwn yn croesawu trafodaethau pellach gyda'r Aelod ynghylch yr awgrym a wnaeth heddiw.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
Conservative spokesperson, Russell George.
Diolch, Llywydd. I have to say, Minister, you look well-suited in that particular seat in the Chamber this afternoon.
Diolch, Lywydd. Rhaid imi ddweud, Weinidog, mae'r sedd arbennig honno yn y Siambr yn gweddu i chi y prynhawn yma.
Very kind.
Caredig iawn.
Minister, I would welcome the additional £600 million that was announced by the Chancellor last week in guaranteed consequentials to the Welsh Government, and that's, of course, on top of the £1.1 billion guaranteed earlier this year. That brings the total amount of additional funding by the UK Government to £5 billion to fight the pandemic here in Wales. Now, I realise the announcement was only last week, however can you tell me how much funding is still in the Welsh Government's coffers rather than being distributed to businesses to support them during this pandemic?
Weinidog, byddwn yn croesawu'r £600 miliwn ychwanegol a gyhoeddwyd gan y Canghellor yr wythnos diwethaf mewn symiau canlyniadol gwarantedig i Lywodraeth Cymru, ac mae hynny, wrth gwrs, ar ben yr £1.1 biliwn a warantwyd yn gynharach eleni. Daw hynny â chyfanswm y cyllid ychwanegol gan Lywodraeth y DU i £5 biliwn i ymladd y pandemig yma yng Nghymru. Nawr, rwy'n sylweddoli mai dim ond yr wythnos diwethaf y digwyddodd y cyhoeddiad, ond a allwch ddweud wrthyf faint o arian sy'n dal i fod yng nghoffrau Llywodraeth Cymru yn hytrach na'i fod wedi cael ei ddosbarthu i fusnesau i'w cefnogi yn ystod y pandemig hwn?
Can I thank Russell George for his question? I have to say that it rather worries me that so many Conservatives cheered when he suggested that I suit the First Minister's chair. [Laughter.]
First of all, I just want to say I don't want to be petty, I don't want to be political. At a time of national crisis, it's really important that parties set aside their differences and focus on what unites them as much as possible, focus on the common cause. So, I will start my answer by saying I very much welcome every penny that the UK Government makes available to combat the economic crisis that we face. I'm keen to work with UK Government Ministers wherever and whenever I can. I think that's what the public expects of us—to put aside partisan differences and to work in common unity.
With regard to the consequentials, I'm afraid it's probably a question best targeted at the finance Minister, and certainly I will ask her to respond to it in detail, but I can say that, in terms of the available funding for businesses, the finance Minister has already set aside £300 million of extra funding, should it be needed, and in all probability it will be. That will form the fourth phase of the economic resilience fund. And we're also looking at how we can utilise the underspend from the first phase of the economic resilience fund. Members will recall that, with the non-domestic rates related grants that were administered, there is an underspend of £35 million there, which we could repurpose, and we're looking at how we may do that. At the moment, I think we're favouring an expansion of the discretionary awards that local authorities make, because it's my view that local authorities know their areas, their communities, their businesses, extraordinarily well across Wales and therefore having that ability to invest more on a discretionary basis makes perfect sense.
A gaf fi ddiolch i Russell George am ei gwestiwn? Rhaid i mi ddweud fy mod braidd yn bryderus fod cymaint o Geidwadwyr wedi cymeradwyo pan awgrymodd fod cadair y Prif Weinidog yn gweddu i mi. [Chwerthin.]
Yn gyntaf oll, rwyf am ddweud nad wyf am fod yn bitw fy meddwl, nid wyf am fod yn wleidyddol. Ar adeg o argyfwng cenedlaethol, mae'n bwysig iawn fod pleidiau'n rhoi eu gwahaniaethau i'r naill ochr ac yn canolbwyntio ar yr hyn sy'n eu huno gymaint â phosibl, yn canolbwyntio ar yr achos cyffredin. Felly, dechreuaf fy ateb drwy ddweud fy mod yn croesawu pob ceiniog y mae Llywodraeth y DU yn ei darparu i fynd i'r afael â'r argyfwng economaidd sy'n ein hwynebu. Rwy'n awyddus i weithio gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU lle bynnag a phryd bynnag y gallaf. Rwy'n credu mai dyna mae'r cyhoedd yn ei ddisgwyl gennym—rhoi gwahaniaethau pleidiol o'r neilltu a gweithio mewn undod cyffredin.
O ran y symiau canlyniadol, mae arnaf ofn ei fod yn gwestiwn sy’n fwy addas i’w ofyn i’r Gweinidog cyllid, ac yn sicr, fe wnaf ofyn iddi ymateb iddo’n fanwl, ond o ran yr arian sydd ar gael i fusnesau, gallaf ddweud bod y Gweinidog cyllid eisoes wedi neilltuo £300 miliwn o arian ychwanegol os bydd ei angen, ac mae’n siŵr y bydd. Fe fydd yn ffurfio pedwerydd cam y gronfa cadernid economaidd. Ac rydym hefyd yn edrych ar sut y gallwn ddefnyddio’r tanwariant o drydydd cam y gronfa cadernid economaidd; bydd yr Aelodau’n cofio fod tanwariant o £35 miliwn gyda’r grantiau sy’n gysylltiedig ag ardrethi annomestig a weinyddwyd, arian y gallem ei addasu at ddibenion gwahanol, ac rydym yn edrych ar sut y gallem wneud hynny. Ar hyn o bryd, rwy'n credu ein bod yn ffafrio ymestyn y dyfarniadau dewisol y mae awdurdodau lleol yn eu rhoi, oherwydd yn fy marn i mae awdurdodau lleol yn adnabod eu hardaloedd, eu cymunedau, eu busnesau, yn hynod o dda ledled Cymru ac felly, mae cael y gallu hwnnw i fuddsoddi mwy ar sail ddewisol yn gwneud synnwyr perffaith.
Thank you for your answer, Minister. I align myself to your views as well. I think it's better that parties work together, where that can happen. It was a question I did raise last week, and perhaps you are right to say this is a question for the finance Minister, but Cardiff University has estimated more than £1 billion remains unallocated from existing Welsh Government budgets, so I'm really hoping that the Welsh Government, in terms of whether it's yourself or the finance Minister, can confirm, if this is the case, why the Welsh Government is not committing this money now to support businesses rather than holding it back. So, I appreciate part of that question is to the finance Minister, but certainly I would welcome your perspective in terms of that money that the Welsh Government has in its reserves being spent in your portfolio area. And, if you would agree with that, is this the kind of conversation that we can expect you to have with the finance Minister?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n cytuno â'ch safbwyntiau hefyd. Rwy'n credu ei bod yn well fod pleidiau'n gweithio gyda'i gilydd lle gall hynny ddigwydd. Roedd yn gwestiwn a ofynnais yr wythnos diwethaf, ac efallai eich bod yn iawn i ddweud bod hwn yn gwestiwn i'r Gweinidog cyllid, ond mae Prifysgol Caerdydd wedi amcangyfrif bod mwy na £1 biliwn yn parhau i fod heb ei ddyrannu o gyllidebau presennol Llywodraeth Cymru, felly rwy'n gobeithio'n fawr y gall Llywodraeth Cymru, naill ai chi'ch hun neu'r Gweinidog Cyllid, gadarnhau, os yw hyn yn wir, pam nad yw Llywodraeth Cymru'n ymrwymo'r arian hwn nawr i gefnogi busnesau yn hytrach na'i gadw’n ôl. Felly, rwy'n sylweddoli bod rhan o'r cwestiwn hwnnw i'r Gweinidog cyllid, ond yn sicr, byddwn yn croesawu eich persbectif chi o ran bod yr arian sydd gan Lywodraeth Cymru yn ei chronfeydd wrth gefn yn cael ei wario yn eich maes portffolio chi. Ac os ydych chi'n cytuno â hynny, ai dyma'r math o sgwrs y gallwn ddisgwyl i chi ei chael gyda'r Gweinidog cyllid?
Yes, and the First Minister has been very clear that consequentials that stem from an increase in spending on business support in England will be allocated to business support in Wales. The problem that we face within Welsh Government is continued uncertainty about the funds that are available. This is a marathon as well; this will go on for many months. This will go on, in many respects, for several years. There will be the economic aftermath of the immediate crisis, and we know that there will be increased costs associated with pretty much all public services, and therefore it's right and responsible to retain some firepower for later in the autumn and for into the new year. That's why think it's vitally important that the finance Minister has put into a reserve £300 million of business development support.
Ie, ac mae'r Prif Weinidog wedi bod yn glir iawn y bydd symiau canlyniadol sy'n deillio o gynnydd mewn gwariant ar gymorth busnes yn Lloegr yn cael eu dyrannu i gymorth busnes yng Nghymru. Y broblem sy'n ein hwynebu yn Llywodraeth Cymru yw ansicrwydd parhaus ynghylch yr arian sydd ar gael. Mae hon yn farathon hefyd; bydd yn para am fisoedd lawer. Bydd hyn yn para am sawl blwyddyn ar sawl ystyr. Bydd yna ganlyniad economaidd i'r argyfwng uniongyrchol, a gwyddom y bydd costau uwch yn gysylltiedig â bron bob gwasanaeth cyhoeddus ac felly, mae'n iawn ac yn gyfrifol i gadw rhywfaint o adnoddau ar gyfer yn nes ymlaen yn yr hydref ac i mewn i'r flwyddyn newydd. Dyna pam y credaf ei bod yn hanfodol bwysig fod y Gweinidog cyllid wedi rhoi £300 miliwn o gymorth datblygu busnes mewn cronfa wrth gefn.
Thank you for your answer. I'll perhaps move on from this point to my final point or question today. When we refer to supporting businesses, we're of course talking not so much about big businesses with mountains of reserves, we're talking about those small family firms, those small businesses, that are run by individuals. Businesses need clarity with urgency. Now, I know, Minister, you were due to make a statement on the ERF in this Chamber last week and that's now been put off til next month. From my perspective, this pandemic is damaging livelihoods and lives—I'm sure you'll agree with me in that regard. But we do need some clarity and I would like to see that funding and the next phase announced as soon as possible, because we know that people's livelihoods depend on that position.
I don't think it's entirely unfair to suggest that phase 3 of the economic resilience fund was not perhaps handled as best as it could have been, and surely—. From my perspective, if you tell businesses there is a limited fund, served on a first come, first served basis, then we shouldn't be surprised that the Government's website and Business Wales were overwhelmed within 24 hours. Now, Business Wales, of course, needs to be suitably resourced, and I do wonder what level of detail of conversations were held with them prior to the announcement to ensure that they were prepared as much as possible for the level of contact with them from small businesses. There was also some confusion from local authorities in regard to having different guidance and taking different approaches and various sets of guidance being received, so my final question, similar to Helen Mary's, but in the context I've just talked about: what lessons have you learned over the past two weeks that can be applied to the next round of funding that you are set to announce?
Diolch am eich ateb. Fe symudaf ymlaen efallai o'r pwynt hwn i fy nghwestiwn olaf heddiw. Pan gyfeiriwn at gefnogi busnesau, rydym yn siarad wrth gwrs nid yn gymaint am fusnesau mawr gyda phentwr o gronfeydd wrth gefn, rydym yn siarad am gwmnïau teuluol bach, busnesau bach sy'n cael eu rhedeg gan unigolion. Mae busnesau angen eglurder ar frys. Nawr, rwy'n gwybod, Weinidog, fod disgwyl i chi wneud datganiad ar y gronfa cadernid economaidd yn y Siambr hon yr wythnos diwethaf ac mae hwnnw bellach wedi'i ohirio tan fis nesaf. O’m rhan i, mae'r pandemig hwn yn niweidio bywoliaeth a bywydau pobl—rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno. Ond mae angen eglurder arnom a hoffwn weld y cyllid hwnnw a'r cam nesaf yn cael ei gyhoeddi cyn gynted â phosibl, oherwydd gwyddom fod bywoliaeth pobl yn dibynnu ar hynny.
Nid wyf yn credu ei bod yn gwbl annheg awgrymu na chafodd cam 3 y gronfa cadernid economaidd ei drefnu cystal ag y gallai fod ac yn sicr—. O'm rhan i, os dywedwch wrth fusnesau fod cronfa gyfyngedig ar gael, ar sail y cyntaf i’r felin, ni ddylem synnu bod gwefannau’r Llywodraeth a Busnes Cymru wedi eu gorlethu o fewn 24 awr. Nawr, mae angen adnoddau priodol ar Busnes Cymru wrth gwrs, a tybed pa mor fanwl oedd y sgyrsiau a gafwyd gyda hwy cyn y cyhoeddiad i sicrhau eu bod mor barod â phosibl ar gyfer lefel y cyswllt a gafwyd â busnesau bach. Roedd peth dryswch hefyd ymhlith awdurdodau lleol mewn perthynas â chael gwahanol ganllawiau a gwahanol ddulliau gweithredu a’r ffaith bod gwahanol setiau o ganllawiau wedi dod i law, felly fy nghwestiwn olaf, yn debyg i un Helen Mary, ond yn y cyd-destun rwyf newydd siarad amdano: pa wersi a ddysgwyd gennych dros y pythefnos diwethaf y gellir eu cymhwyso i'r rownd nesaf o gyllid rydych yn bwriadu ei gyhoeddi?
Can I thank Russell George for his questions? There were several questions there, all equally important, I think. Obviously, lessons will be learned from each of the phases of the economic resilience fund and from other funds that are operating in other portfolios. One of the clear lessons that we must learn from the development grant part of ERF phase 3 is to ensure that businesses are placing applications on the basis of the purpose of the fund, not in the hope of attracting funding for a different purpose. We know that there is a significant proportion of businesses applying for development grants who are actually looking for emergency cash. The emergency cash is still available through the £200 million lockdown fund that is still available. And so a very clear steer is going to be necessary in the future to ensure that businesses don't attempt to make multiple applications for emergency cash awards, and to ensure that businesses are clear in so far as what they are applying for and the criteria that need to be met as well, because there are strict criteria associated with the development grant scheme.
In terms of ERF and the statement on the recovery and reconstruction, the two are very different. ERF is the fund, which is in operation at the moment; it's still live. The £200 million part of that fund is still available to businesses, but the statement that was due to be made in the Chamber last week concerned the long-term economic reconstruction and recovery proposals from Welsh Government. It was felt, given where we were with the firebreak, given the immediate response that was necessary to support businesses through that difficult period, that a small delay in outlining the long-term ambitions for the economy was prudent and proper, and that last week the focus should have been entirely, as it rightly was, on the immediate support required for businesses.
I would agree that urgency and clarity are required at all times, and that's why we have that single point of contact for businesses, Business Wales. They were under pressure—immense pressure—during the course of the application process of the development grants being live. We are in constant dialogue with them in terms of capacity. We vary capacity according to demand, and they were obviously operating at maximum capacity when that grant fund went live. What I did not anticipate, unfortunately, were the very numerous cases of verbal abuse. That is simply unacceptable, and I'm sure every Member in this Chamber would agree that, no matter how stressed, no matter how difficult a businessperson is finding the operating environment, it's really important to show respect and courtesy to people who are helping them.
A gaf fi ddiolch i Russell George am ei gwestiynau? Roedd nifer o gwestiynau yno, bob un yr un mor bwysig, rwy'n meddwl. Yn amlwg, bydd gwersi'n cael eu dysgu o bob un o gamau'r gronfa cadernid economaidd ac o gronfeydd eraill sy'n gweithredu mewn portffolios eraill. Un o'r gwersi clir sy'n rhaid inni ei dysgu o ran grant datblygu cam 3 y gronfa cadernid economaidd yw sicrhau bod busnesau'n gwneud ceisiadau ar sail diben y gronfa, nid yn y gobaith o ddenu cyllid at ddiben gwahanol. Gwyddom fod cyfran sylweddol o'r busnesau sy'n gwneud cais am grantiau datblygu yn chwilio am arian brys mewn gwirionedd. Mae'r arian brys yn dal i fod ar gael drwy'r gronfa i fusnesau dan gyfyngiadau gwerth £200 miliwn sy'n dal ar gael. Ac felly bydd angen arweiniad clir iawn yn y dyfodol i sicrhau nad yw busnesau'n ceisio gwneud ceisiadau lluosog am ddyfarniadau arian brys, ac i sicrhau bod busnesau'n deall beth y maent yn gwneud cais amdano a'r meini prawf sydd angen eu bodloni hefyd, oherwydd mae meini prawf llym ynghlwm wrth gynllun y grantiau datblygu.
O ran y gronfa cadernid economaidd a'r datganiad ar adfer ac ailadeiladu, mae'r ddau'n wahanol iawn. Y gronfa cadernid economaidd yw'r gronfa sy'n weithredol ar hyn o bryd; mae'n dal yn fyw. Mae'r rhan £200 miliwn o'r gronfa honno ar gael o hyd i fusnesau, ond roedd y datganiad a oedd i fod i gael ei wneud yn y Siambr yr wythnos diwethaf yn ymwneud â'r cynigion hirdymor i ailadeiladu ac adfer yr economi gan Lywodraeth Cymru. O ystyried lle roeddem arni gyda'r cyfnod atal byr, ac o gofio'r ymateb uniongyrchol oedd ei angen i gefnogi busnesau drwy'r cyfnod anodd hwnnw, teimlwyd bod oedi bach cyn amlinellu'r uchelgeisiau hirdymor ar gyfer yr economi yn ddoeth ac yn briodol, ac y dylai'r ffocws yr wythnos diwethaf fod yn gyfan gwbl ar y cymorth uniongyrchol sydd ei angen ar fusnesau, ac mae'n briodol mai felly y bu.
Byddwn yn cytuno bod angen brys ac eglurder bob amser, a dyna pam y mae gennym un pwynt cyswllt ar gyfer busnesau, sef Busnes Cymru. Roeddent dan bwysau—pwysau aruthrol—yn ystod y broses ymgeisio pan oedd y grantiau datblygu'n fyw. Rydym mewn deialog gyson â hwy o ran capasiti. Rydym yn amrywio capasiti yn ôl y galw, ac roeddent yn amlwg yn gweithredu ar y capasiti mwyaf pan oedd y gronfa grantiau honno'n mynd yn fyw. Yr hyn na ragwelais, yn anffodus, oedd yr achosion niferus iawn o gam-drin geiriol. Mae hynny'n gwbl annerbyniol, ac rwy'n siŵr y byddai pob Aelod yn y Siambr hon yn cytuno ei bod hi'n bwysig iawn i bobl fusnes ddangos parch a chwrteisi at y bobl sy'n eu helpu, ni waeth pa mor anodd yw'r amgylchedd gweithredu iddynt.
3. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau gwella ffyrdd yn Sir Drefaldwyn? OQ55811
3. Will the Minister provide an update on road improvement schemes in Montgomeryshire? OQ55811
Yes, of course. Proposed pinch-point schemes in Montgomeryshire are progressing towards public consultation. We have now agreed a revised construction programme for the Dyfi bridge scheme, and I'll make an announcement on the start of work shortly.
Gwnaf, wrth gwrs. Mae cynlluniau mannau cyfyng arfaethedig yn Sir Drefaldwyn yn camu ymlaen tuag at ymgynghoriad cyhoeddus. Rydym bellach wedi cytuno ar raglen adeiladu ddiwygiedig ar gyfer cynllun Pont ar Ddyfi, a byddaf yn gwneud cyhoeddiad cyn bo hir ar ddechrau'r gwaith.
Thank you for that, Minister. So, I did put a written question in on this last week and you did provide me with an answer, so it would be good to know when you expect to make that revised consultation programme public in terms of—. There has been some delay on the Dyfi bridge due to the pandemic, so it would be good to know when we can expect to see further progress in that regard.
And if I could also raise with you questions around the A470 trunk road at Caersws. There were traffic signals placed on the bridge—the listed bridge—in Caersws over the weekend, and I understand that's due to structural problems with the bridge, which have recently been reported. So, perhaps you could update us on what those concerns are and when potential works could take place and, ultimately, when those traffic signals could be removed. In regards to that bridge, you will recall that we met on that bridge some years ago in regards to concerns of pedestrians crossing, and the Welsh Government is taking forward a proposal for a stand-alone bridge. In my view, it would be better to have a bridge located right next to the existing bridge, but there were problems with Cadw at the time in taking that approach, but maybe this existing problem and the new bridge could now be a project that links together. So, perhaps that needs to be re-examined.
And then just a few yards away up the road there are the proposals for a roundabout at the A470 junction—
Diolch, Weinidog. Cyflwynais gwestiwn ysgrifenedig ynglŷn â hyn yr wythnos diwethaf ac fe roesoch ateb i mi, felly byddai'n dda gwybod pryd rydych yn disgwyl gwneud y rhaglen ymgynghori ddiwygiedig honno'n gyhoeddus o ran—. Mae peth oedi wedi bod ar Bont ar Ddyfi oherwydd y pandemig, felly byddai'n dda gwybod pryd y gallwn ddisgwyl gweld cynnydd pellach yn hynny o beth.
Ac os caf hefyd ofyn cwestiynau i chi ynglŷn â chefnffordd yr A470 yng Nghaersŵs. Gosodwyd signalau traffig ar y bont—y bont restredig—yng Nghaersŵs dros y penwythnos, a deallaf fod hynny oherwydd y problemau strwythurol gyda'r bont yr adroddwyd yn eu cylch yn ddiweddar. Felly, efallai y gallech roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â beth yw'r pryderon hynny a phryd y gallai’r gwaith arfaethedig fynd rhagddo, ac yn y pen draw, pryd y gellid cael gwared ar y signalau traffig. O ran y bont honno, fe fyddwch yn cofio inni gyfarfod ar y bont honno rai blynyddoedd yn ôl mewn perthynas â phryderon cerddwyr sy’n ei chroesi, ac mae Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â chynnig am bont ar ei phen ei hun. Yn fy marn i, byddai'n well lleoli pont ochr yn ochr â’r bont sydd yno eisoes, ond roedd problemau gyda Cadw ar y pryd ynglŷn â bwrw ymlaen ar y trywydd hwnnw, ond efallai y gallai'r broblem bresennol hon a'r bont newydd fod yn brosiect sy'n cysylltu â'i gilydd. Felly, efallai fod angen ailedrych ar hynny.
Ac yna, ychydig lathenni i fyny'r ffordd, ceir cynigion ar gyfer cylchfan ar gyffordd yr A470—
Can you bring your question to a close? You've had a good bite of this cherry this afternoon.
A allwch ddod â'ch cwestiwn i ben? Rydych wedi cael hen ddigon o amser ar hyn y prynhawn yma.
So, at that roundabout, we're waiting for a further consultation to take place as well, so perhaps you could update us on that as well.
Felly, ar y gylchfan honno, rydym yn aros am ymgynghoriad pellach hefyd, felly efallai y gallech roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am hynny hefyd.
I think the number of schemes that the Member has pointed to demonstrates how keen we are to invest in the Member's constituency—[Laughter.]—and how keen we are to progress those schemes at maximum pace.
With regard to the new Dyfi bridge scheme on the A487, obviously, COVID-19 has had an impact, in terms of our ability to consult with the community, but my officials have been working closely with Alun Griffiths (Contractors) Limited to agree and finalise a revised construction programme. I'll be making, as I said, a further announcement on when the construction will start very shortly, but we are incredibly keen to progress that as a matter of urgency, because it could contribute towards the recovery from coronavirus—the economic recovery, that is.
In terms of the other projects, on the A470 Caersws bridge lane restriction the Member is right that there have been concerns about the condition of the bridge, specifically the condition of the three arch masonry points that we are looking at as a matter of urgency. We've got further analysis of the structure being commissioned as a matter of urgency, and the work, once completed, will inform the need for any further safety measures and works.
The Member is right that the footbridge proposal is progressing. Welsh transport appraisal guidance stage 2 has progressed in order to provide enough information on a preferred option for public consultation. Once the outline details of the crossing have been finalised, which is expected to take until the end of this year, we'll be in a position to consult with the public. I can inform the Member that, obviously, landowners have been approached and their comments are going to be taken into account wherever applicable. Once I've got the results of the public consultation, I'll be able to consider the next steps, and an announcement will be made at that time with an indication of the programme, going forward.
Then, in terms of the roundabout as well, I'm afraid I'm going to have to write to the Member regarding the latest on the WelTAG stage 2 programme of works for the A470 Caersws roundabout.
Credaf fod nifer y cynlluniau y mae'r Aelod wedi tynnu sylw atynt yn dangos pa mor awyddus yr ydym i fuddsoddi yn etholaeth yr Aelod—[Chwerthin.]—a pha mor awyddus yr ydym i fwrw ymlaen â’r cynlluniau hynny cyn gynted â phosibl.
O ran y cynllun newydd Pont ar Ddyfi ar yr A487, yn amlwg, mae COVID-19 wedi cael effaith, o ran ein gallu i ymgynghori â'r gymuned, ond mae fy swyddogion wedi bod yn gweithio'n agos gydag Alun Griffiths (Contractors) Limited i gwblhau a chytuno ar raglen adeiladu ddiwygiedig. Fel y dywedais, byddaf yn gwneud cyhoeddiad pellach ynglŷn â phryd y bydd y gwaith adeiladu yn cychwyn cyn bo hir iawn, ond rydym yn hynod o awyddus i fwrw ymlaen â hynny fel mater o frys, gan y gallai gyfrannu at yr adferiad ar ôl y coronafeirws—yr adferiad economaidd, hynny yw.
O ran y prosiectau eraill, a'r cyfyngiad lonydd ar yr A470 ar bont Caersŵs, mae'r Aelod yn llygad ei le y bu pryderon ynghylch cyflwr y bont, yn benodol cyflwr y tri bwa cerrig rydym yn edrych arnynt fel mater o frys. Rydym yn comisiynu dadansoddiad pellach o'r strwythur ar fyrder, a bydd y gwaith, wedi iddo gael ei gwblhau, yn llywio'r angen am unrhyw waith a mesurau diogelwch pellach.
Mae'r Aelod yn llygad ei le fod cynnig y bont droed yn dod yn ei flaen. Mae cam 2 yr arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru wedi symud ymlaen er mwyn darparu digon o wybodaeth am yr opsiwn a ffafrir ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus. Wedi i fanylion amlinellol y groesfan gael eu cwblhau, a disgwylir i hynny gymryd tan ddiwedd eleni, byddwn mewn sefyllfa i ymgynghori â'r cyhoedd. Gallaf roi gwybod i’r Aelod, yn amlwg, y cysylltwyd â pherchnogion tir a bod eu sylwadau'n cael eu hystyried lle bynnag y bo hynny'n berthnasol. Ar ôl i mi gael canlyniadau'r ymgynghoriad cyhoeddus, gallaf ystyried y camau nesaf, a bydd cyhoeddiad yn cael ei wneud bryd hynny gyda manylion am y rhaglen wrth symud ymlaen.
Wedyn, o ran y gylchfan hefyd, mae arnaf ofn y bydd yn rhaid i mi ysgrifennu at yr Aelod ynglŷn â'r wybodaeth ddiweddaraf ar raglen waith cam 2 WelTAG ar gyfer cylchfan Caersŵs ar yr A470.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am isadeiledd rheilffyrdd yn y gogledd? OQ55838
4. Will the Minister make a statement on rail infrastructure in north Wales? OQ55838
The north Wales metro is key in delivering an integrated, improved and efficient transport system for the region. This will include the need to improve rail infrastructure, provide new stations and, of course, introduce new services.
Mae metro gogledd Cymru yn allweddol i’r broses o ddarparu system drafnidiaeth integredig, effeithlon a gwell ar gyfer y rhanbarth. Bydd hyn yn cynnwys yr angen i wella’r seilwaith rheilffyrdd, darparu gorsafoedd newydd, ac wrth gwrs, cyflwyno gwasanaethau newydd.
Mi fydd y Gweinidog yn ymwybodol, dwi'n siŵr, o'r camau sydd ar y gweill i wneud cais i gronfa syniadau Llywodraeth y Deyrnas Unedig er mwyn edrych ar y posibilrwydd o ailagor y llinell rhwng Bangor ac Afonwen. Nawr, mi fyddai hynny, wrth gwrs, yn cwblhau loop pwysig iawn o safbwynt y gogledd-orllewin, a gyda datblygiad posibl y llinell o Aberystwyth i Gaerfyrddin, mi fyddai hynny yn trawsnewid yr isadeiledd rheilffyrdd yng ngorllewin Cymru. Ond, a gaf i ofyn yn benodol ynglŷn â Bangor ac Afonwen, pa waith y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i helpu i wireddu'r uchelgais hwnnw a pha gefnogaeth, yn ymarferol ac mewn egwyddor, wrth gwrs, y mae'r Llywodraeth yn ei rhoi i'r cynllun?
The Minister, I'm sure, will be aware of the steps that are in the pipeline to make a bid to the UK Government's ideas fund to look at the possibility of reopening the line between Bangor and Afonwen. Now, that would, of course, complete a very important loop in terms of the north-west, and with the possible development of the Carmarthen to Aberystwyth line, that would transform the rail infrastructure in the west of Wales. But, can I ask specifically about Bangor and Afonwen, what work the Government is doing to help deliver that ambition, and what practical and in-principle support the Government can provide for that scheme?
Can I thank Llyr Huws Gruffydd for his question? Obviously, the UK Government remains in control of rail infrastructure and is responsible for investment in it here in Wales. We, obviously, would wish that we had control, but, for the time being, it's the UK Government.
We have submitted a bid to the UK Government's new ideas fund for studies into the reopening of the Gaerwen to Amlwch line, alongside complementary active travel measures. We're also progressing, through Transport for Wales, the rail innovation study, phase 1 of which is expected early next year. That study is aimed at developing potential new rail route capabilities, which would lower costs and improve operations, and that's going to cover both localised and national level service offerings.
Geographically, the study is considering—and I know the Member will be interested in multiple projects here—local connectivity between Ynys Môn, the north Wales coast and the Cambrian coast, including the key settlements of Amlwch, Bangor, Caernarfon, Porthmadog, Dolgellau, Aberystwyth, Pwllheli, Barmouth and Blaenau Ffestiniog, including, of course, the Conwy valley line. The study is also looking at connectivity between Aberystwyth, Swansea bay and Carmarthen, and also north-south connectivity between Cardiff, Swansea, Bangor and Caernarfon.
Now, the report on that study will be published once completed, and we will consider it, but it is a hugely important study that will enable us to inform UK Government future spend as it seeks to level up the UK, and, obviously, therefore, increase its infrastructure spend within Wales.
A gaf fi ddiolch i Llyr Huws Gruffydd am ei gwestiwn? Yn amlwg, mae Llywodraeth y DU yn parhau i reoli'r seilwaith rheilffyrdd ac maent yn gyfrifol am fuddsoddi ynddo yma yng Nghymru. Yn amlwg, byddai’n well gennym pe bai gennym reolaeth drosto, ond am y tro, Llywodraeth y DU sy’n gyfrifol amdano.
Rydym wedi cyflwyno cais i gronfa syniadau newydd Llywodraeth y DU ar gyfer astudiaethau ar ailagor rheilffordd Gaerwen i Amlwch, ynghyd â mesurau teithio llesol ategol. Rydym hefyd yn bwrw ymlaen, drwy Trafnidiaeth Cymru, â’r astudiaeth arloesedd rheilffyrdd, a disgwylir cam 1 yr astudiaeth honno yn gynnar y flwyddyn nesaf. Nod yr astudiaeth honno yw datblygu galluoedd posibl ar gyfer llwybrau rheilffyrdd newydd, a fyddai'n lleihau costau ac yn gwella gweithrediadau, a bydd hynny'n effeithio ar wasanaethau lleol a chenedlaethol.
Yn ddaearyddol, mae'r astudiaeth yn ystyried—a gwn y bydd gan yr Aelod ddiddordeb mewn sawl prosiect yma—cysylltedd lleol rhwng Ynys Môn, arfordir gogledd Cymru ac arfordir y Cambrian, gan gynnwys aneddiadau allweddol Amlwch, Bangor, Caernarfon, Porthmadog, Dolgellau, Aberystwyth, Pwllheli, Abermaw a Blaenau Ffestiniog, a chan gynnwys, wrth gwrs, rheilffordd dyffryn Conwy. Mae'r astudiaeth hefyd yn edrych ar gysylltedd rhwng Aberystwyth, bae Abertawe a Chaerfyrddin, a hefyd cysylltedd gogledd-de rhwng Caerdydd, Abertawe, Bangor a Chaernarfon.
Nawr, bydd yr adroddiad ar yr astudiaeth honno’n cael ei gyhoeddi ar ôl iddo gael ei gwblhau, a byddwn yn ei ystyried, ond mae’n astudiaeth hynod bwysig a fydd yn ein galluogi i lywio gwariant Llywodraeth y DU yn y dyfodol wrth iddi geisio codi lefelau yn y DU, a chynyddu ei gwariant ar seilwaith yng Nghymru drwy hynny wrth gwrs.
5. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r effaith y mae pandemig COVID-19 yn ei chael ar fusnesau yng Ngorllewin De Cymru? OQ55827
5. What assessment has the Welsh Government made of the impact the COVID-19 pandemic is having upon businesses in South Wales West? OQ55827
Well, the Welsh Government is working with local authorities in South Wales West to deal with the immediate impact as well as plan for the recovery. Our regional teams are on standby to offer support to businesses and our Business Wales service also continues to provide support and advice to those who need it.
Wel, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol yng Ngorllewin De Cymru i ymdrin â'r effaith uniongyrchol yn ogystal â chynllunio ar gyfer yr adferiad. Mae ein timau rhanbarthol yn barod i gynnig cymorth i fusnesau ac mae ein gwasanaeth Busnes Cymru hefyd yn parhau i ddarparu cymorth a chyngor i'r rheini sydd ei angen.
Thank you, Minister. The pandemic has decimated the economy of my region, and while the virus can destroy lives, the measures to control it have destroyed livelihoods, and far too many of my constituents have lost their jobs and lost their businesses. I welcome the support given by both the UK and the Welsh Government. However, it has far too often fallen short of what is needed.
One of my constituents contacted me, dismayed by the economic resilience fund phase 3 business development grants process. The company spent days preparing a business plan to accompany their application, only to find that applications had closed early. They believe—and I agree with them—that applications should be processed on merit and not who got there first. So, Minister, will you please consider adopting this approach?
Diolch, Weinidog. Mae'r pandemig wedi difetha economi fy rhanbarth, ac er y gall y feirws ddinistrio bywydau, mae'r mesurau i'w reoli wedi dinistrio bywoliaeth pobl, ac mae gormod lawer o fy etholwyr wedi colli eu swyddi a'u busnesau. Rwy'n croesawu'r gefnogaeth a roddwyd gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, yn rhy aml o lawer, nid yw wedi bod yn ddigon.
Cysylltodd un o fy etholwyr â mi, ac roeddent yn gresynu at broses y grantiau datblygu busnes yng ngham 3 y gronfa cadernid economaidd. Treuliodd y cwmni ddyddiau'n paratoi cynllun busnes i’w gyflwyno gyda'u cais, cyn darganfod bod y ceisiadau wedi cau'n gynnar. Maent yn credu—ac rwy'n cytuno â hwy—y dylid prosesu ceisiadau yn ôl teilyngdod yn hytrach na'r cyntaf i'r felin. Felly, Weinidog, a wnewch chi ystyried mabwysiadu'r dull hwnnw o weithredu os gwelwch yn dda?
Can I thank Caroline Jones for the question and the opportunity that it's given me to assure all businesses, across Wales, that all of those applications for development grant funding will be assessed on a qualitative basis, on merit, and that we will not be awarding money simply on the basis of first come, first served, but on the quality of the applications? That's why we're already rejecting a number of applications, because they were not of sufficient quality or they were not accompanied by the necessary documentation that was outlined in the criteria pages of Business Wales.
I can say that in response to the economic crisis—and this has been unprecedented—in Swansea alone more than 8,500 awards have already been made to businesses through our £1.7 billion package of support, the most generous package of support anywhere in the United Kingdom. Crucially, in regard to a point that was raised by Russell George, the majority of those awards are going to micro and SME businesses that are right at the heart of our communities and local economies. So, our intervention has been unprecedented. It's been aligned and designed to complement the UK Government's furlough and self-employment support schemes. And, of course, as we look to the future round of ERF phase 4, we will be learning from each of the first three phases, as well as from the other funds that have been operated by my colleagues.
A gaf fi ddiolch i Caroline Jones am ei chwestiwn a'r cyfle y mae’n ei roi i mi ddarparu sicrwydd i bob busnes, ledled Cymru, y bydd yr holl geisiadau am gyllid grant datblygu yn cael eu hasesu ar sail ansoddol, yn ôl teilyngdod, ac na fyddwn yn dyfarnu arian ar sail y cyntaf i'r felin, ond yn ôl safon y ceisiadau? Dyna pam ein bod eisoes wedi gwrthod nifer o geisiadau, gan nad oeddent o safon ddigonol neu am nad oeddent wedi cynnwys y ddogfennaeth angenrheidiol a amlinellwyd yn nhudalennau meini prawf Busnes Cymru.
Gallaf ddweud, mewn ymateb i'r argyfwng economaidd—ac mae wedi bod yn ddigynsail—yn Abertawe yn unig, mae mwy nag 8,500 o ddyfarniadau eisoes wedi mynd i fusnesau drwy ein pecyn cymorth gwerth £1.7 biliwn, y pecyn cymorth mwyaf hael yn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. Yn hanfodol, mewn perthynas â phwynt a godwyd gan Russell George, mae’r rhan fwyaf o’r dyfarniadau hynny'n mynd i’r microfusnesau a’r busnesau bach a chanolig sydd wrth wraidd ein cymunedau a'n heconomïau lleol. Felly, mae ein hymyrraeth wedi bod yn ddigynsail. Fe'i lluniwyd i ategu cynlluniau cymorth ffyrlo a hunangyflogaeth Llywodraeth y DU. Ac wrth gwrs, wrth inni edrych ymlaen tuag at rownd cam 4 y gronfa cadernid economaidd yn y dyfodol, byddwn yn dysgu o bob un o'r tri cham cyntaf, yn ogystal ag o'r cronfeydd eraill a weithredir gan fy nghyd-Aelodau.
Minister, you've answered many questions on hospitality in north Wales and elsewhere, but I'd like to remind people that hospitality exists throughout Wales, and particularly in my constituency, which serves the visitor economy very much, and especially the fantastic mountain bike trails that are in the Afan valley. Businesses such as the Afan Lodge, which cater for those visitors, have seen a dramatic reduction in their business as a result of local restrictions here in Wales, and then the national lockdown here in Wales, but now the national lockdown in England as well. They are struggling as a consequence of these restrictions, and businesses as such are going to have a difficult time over the winter months. The extension of the furlough scheme came too late for them, unfortunately, because by the time the extension was given we were halfway through our own firebreak. What can the Welsh Government do to ensure that these businesses, which were very profitable before the pandemic, can remain in operation and survive the winter to be strong enough to resume operation next year?
Weinidog, rydych wedi ateb llawer o gwestiynau ar letygarwch yng ngogledd Cymru ac mewn mannau eraill, ond hoffwn atgoffa pobl fod lletygarwch yn bodoli ledled Cymru, ac yn enwedig yn fy etholaeth i, sy'n gwneud cryn dipyn i wasanaethu'r economi ymwelwyr, ac yn enwedig y llwybrau beicio mynydd gwych yng nghwm Afan. Mae busnesau fel yr Afan Lodge, sy'n darparu ar gyfer yr ymwelwyr hynny, wedi dioddef cwymp sylweddol yn eu busnes o ganlyniad i gyfyngiadau lleol yma yng Nghymru, ac yna'r cyfyngiadau symud cenedlaethol yma yng Nghymru, ond bellach y cyfyngiadau symud cenedlaethol yn Lloegr hefyd. Maent yn ei chael hi’n anodd o ganlyniad i'r cyfyngiadau hyn, ac mae busnesau fel y cyfryw yn mynd i’w chael hi’n anodd dros fisoedd y gaeaf. Cafodd y cynllun ffyrlo ei ymestyn yn rhy hwyr iddynt, yn anffodus, oherwydd erbyn i'r estyniad gael ei roi, roeddem hanner ffordd drwy ein cyfnod atal byr ein hunain. Beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau y gall y busnesau hyn, a oedd yn broffidiol iawn cyn y pandemig, barhau'n weithredol a goroesi drwy’r gaeaf er mwyn bod yn ddigon cryf i ailddechrau gweithredu y flwyddyn nesaf?
Well, can I thank Dai Rees for his question and recognise the value of the visitor economy to his constituency? It is very significant indeed. Right across Wales, the number of jobs that are secured within the tourism and hospitality sectors is hugely important and provides opportunities for communities to thrive. Therefore, during the period of the firebreak, we were concerned with the viability of businesses and that's why we made available £300 million of support, crucially including that £200 million of lockdown business grant support. And I can inform the Member that within Neath Port Talbot more than 1,000 awards have already been made as part of the lockdown business fund to businesses in his constituency, and that has secured 3,750 jobs—many, many of which are within the tourism and hospitality sectors.
Wel, a gaf fi ddiolch i Dai Rees am ei gwestiwn a chydnabod gwerth yr economi ymwelwyr i'w etholaeth? Mae'n sylweddol iawn yn wir. Ledled Cymru, mae nifer y swyddi sy'n cael eu diogelu yn y sectorau twristiaeth a lletygarwch yn hynod bwysig ac yn darparu cyfleoedd i gymunedau ffynnu. Felly, yn ystod y cyfnod atal byr, roeddem yn pryderu ynglŷn â hyfywedd busnesau, a dyna pam y gwnaethom ddarparu £300 miliwn o gefnogaeth, gan gynnwys y £200 miliwn hanfodol hwnnw o gymorth grant i fusnesau dan gyfyngiadau symud. A gallaf hysbysu’r Aelod fod mwy na 1,000 o ddyfarniadau eisoes wedi'u gwneud fel rhan o'r gronfa i fusnesau dan gyfyngiadau symud yn ei etholaeth, ac mae hynny wedi diogelu 3,750 o swyddi—gyda llawer iawn ohonynt yn y sectorau twristiaeth a lletygarwch.
6. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith cyfyngiadau symud ar economi gogledd Cymru? OQ55819
6. What assessment has the Welsh Government made of the impact of lockdown on the north Wales economy? OQ55819
As I mentioned in response to question 1, the pandemic and, of course, the imminent end of the EU transition period is causing deep uncertainty and a worrying period for businesses across north Wales, and that's why we continue to offer the most comprehensive and generous package of support for businesses anywhere in the United Kindgdom.
Fel y nodais mewn ymateb i gwestiwn 1, mae’r pandemig, ac wrth gwrs, diwedd cyfnod pontio’r UE sydd ar y gorwel, yn peri cryn ansicrwydd a chyfnod pryderus i fusnesau ledled gogledd Cymru, a dyna pam ein bod yn parhau i gynnig y pecyn cymorth mwyaf cynhwysfawr a hael i fusnesau yn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig.
Thank you, Minister. As you know, our region's economy relies heavily on tourism and the hospitality sector, as other people have said as well. Thanks to the hard work of the hospitality sector, test and trace data suggest that just 1 per cent of people who've caught COVID-19 have caught it in pubs, restaurants or cafes. So, it appears to me that pubs and restaurants are exceptionally low risk. I congratulate them on their fortitude and support during this time. Minister, will you please make the case that any further restrictions, including curfews, are based on solid evidence of transmissions? I suggest that your Government focuses its attention where it is warranted and not on businesses that really are doing everything possible to support your aims and make an honest living. Thank you.
Diolch, Weinidog. Fel y gwyddoch, mae economi ein rhanbarth yn dibynnu’n fawr ar dwristiaeth a’r sector lletygarwch, fel y mae pobl eraill wedi’i ddweud hefyd. Diolch i waith caled y sector lletygarwch, mae data profi ac olrhain yn awgrymu mai 1 y cant yn unig o’r bobl sydd wedi dal COVID-19 a’i daliodd mewn tafarndai, bwytai neu gaffis. Felly, ymddengys i mi fod risg eithriadol o isel ynghlwm wrth dafarndai a bwytai. Rwy'n eu llongyfarch ar eu dewrder a'u cefnogaeth yn ystod y cyfnod hwn. Weinidog, a wnewch chi ddadlau y dylai unrhyw gyfyngiadau pellach, gan gynnwys cyrffyw, fod yn seiliedig ar dystiolaeth gadarn o drosglwyddiadau? Awgrymaf fod eich Llywodraeth yn canolbwyntio ei sylw lle mae angen gwneud hynny ac nid ar fusnesau sydd o ddifrif yn gwneud popeth a allant i gefnogi eich nodau a gwneud bywoliaeth onest. Diolch.
Can I thank Mandy Jones for her question and say that I entirely agree that the fortitude and innovation and the responsibility of businesses within the tourism and hospitality sector has been quite astonishing during the course of this pandemic? We wish to support businesses in every way that we possibly can to remain viable, to get through this pandemic. Of course, the risk of transmission in a regulated space is now less than the risk within a domestic dwelling, where there is the risk of multiple households mixing. Nonetheless, there still is the risk. And during the firebreak in particular, we had to make sure that any areas of activity where there is a risk involved in transmitting the virus—that that risk was either eliminated or brought down to an absolute minimum. That's why we took action for a very short period of time. It was based on the scientific evidence from the technical advisory cell, which publishes the documents that provide the evidence to Ministers. And, of course, as we now move forward following the firebreak, those businesses that have shown responsibility are now back operating again, and we hope that that short firebreak has given us headroom to get through to the end of the year.
A gaf fi ddiolch i Mandy Jones am ei chwestiwn a dweud fy mod yn cytuno’n llwyr fod dewrder ac arloesedd a chyfrifoldeb busnesau yn y sector twristiaeth a lletygarwch wedi bod yn anhygoel yn ystod y pandemig hwn? Rydym yn dymuno cefnogi busnesau ym mhob ffordd y gallwn i barhau i fod yn hyfyw, i oroesi’r pandemig hwn. Wrth gwrs, mae'r risg o drosglwyddiad mewn gofod wedi'i reoli bellach yn llai na'r risg mewn annedd ddomestig, lle ceir risg y bydd nifer o aelwydydd yn cymysgu. Serch hynny, mae'r risg yn bodoli o hyd. Ac yn ystod y cyfnod atal byr yn enwedig, bu’n rhaid inni sicrhau bod unrhyw feysydd gweithgarwch lle ceir risg mewn perthynas â throsglwyddo'r feirws—fod y risg honno naill ai'n cael ei dileu neu ei gostwng i’r lefel isaf bosibl. Dyna pam y gwnaethom gymryd camau gweithredu am gyfnod byr iawn. Roedd yn seiliedig ar y dystiolaeth wyddonol o'r gell cyngor technegol, sy'n cyhoeddi'r dogfennau sy'n darparu'r dystiolaeth i Weinidogion. Ac wrth gwrs, wrth inni symud ymlaen nawr ar ôl y cyfnod atal byr, mae'r busnesau hynny sydd wedi dangos cyfrifoldeb yn ôl yn weithredol unwaith eto erbyn hyn, ac rydym yn gobeithio bod y cyfnod atal byr wedi rhoi hyblygrwydd i ni rhwng nawr a diwedd y flwyddyn.
Minister, those businesses may be allowed to operate, but 90 per cent of their customers live in a part of the UK from which they are not allowed to leave and come into Wales. Do you accept that the travel restrictions are having such an impact, particularly on our tourism-related businesses—and any business, in fact, that relies on the visitor economy such as those in my own constituency of Clwyd West? Do you accept that they do need specific additional and extra support, over and above that which is currently provided by the economic resilience fund? You'll be aware that those businesses in that particular corner of north-east Wales not only faced the firebreak lockdown, they also faced three weeks' worth of local restrictions on top. So, that's five weeks' worth of severe restrictions, travel restrictions, that have eaten into their businesses. They need all the support that they can get, and I'm afraid that, in spite of the generosity of the Welsh Government through its economic resilience fund, that support is not yet sufficient.
Weinidog, efallai y caniateir i'r busnesau hynny weithredu, ond mae 90 y cant o'u cwsmeriaid yn byw mewn rhan o'r DU na chaniateir iddynt ei gadael a dod i mewn i Gymru. A ydych yn derbyn bod y cyfyngiadau teithio yn cael cymaint o effaith, yn enwedig ar ein busnesau sy'n gysylltiedig â thwristiaeth—ac unrhyw fusnes, mewn gwirionedd, sy'n dibynnu ar yr economi ymwelwyr, fel y rheini yn fy etholaeth i yng Ngorllewin Clwyd? A ydych yn derbyn bod angen cymorth penodol ychwanegol arnynt, yn ychwanegol at yr hyn a ddarperir ar hyn o bryd gan y gronfa cadernid economaidd? Fe fyddwch yn ymwybodol fod y busnesau hynny yn y gornel honno o ogledd-ddwyrain Cymru nid yn unig wedi wynebu'r cyfnod atal byr, ond hefyd wedi wynebu tair wythnos o gyfyngiadau lleol ar ben hynny. Felly, dyna bum wythnos o gyfyngiadau difrifol, cyfyngiadau teithio, sydd wedi bwyta i mewn i’w busnesau. Mae arnynt angen yr holl gymorth y gallant ei gael, ac mae arnaf ofn, er gwaethaf haelioni Llywodraeth Cymru drwy ei chronfa cadernid economaidd, nad yw'r gefnogaeth honno'n ddigonol eto.
Can I thank the Member for his question? The problems highlighted could've been avoided had the Prime Minister agreed to a short firebreak alongside us, just as the scientific experts were recommending. It's my view that a 17-day firebreak is far more desirable for businesses than a four-week circuit break, which is now in action in England. I regret that the Prime Minister did not see fit to action a firebreak at the same time as the First Minister in Wales. But looking forward, I am pleased that discussions are under way regarding Christmas, and I think that that's absolutely vital that we adopt a common approach across the UK.
In terms of the financial support that's available to businesses, I've already said on numerous occasions now that we are delivering the most comprehensive and generous package of support to businesses anywhere in the United Kingdom. The latest phase of the economic resilience fund has included a ring-fenced £20 million fund for businesses in tourism and hospitality. And I also recognise that, in those border areas—the sort of area that I represent—there is difficulty for businesses that rely on custom from across the border. Equally, though, they now have a captive market within Wales as well, given that the firebreak is over in Wales and people can't travel to England in order to access pubs, cafes or restaurants. And so, there is an opportunity for those venues in Wales to thrive based on Welsh custom. But, of course, moving forward, we would wish to see the UK, the devolved administrations and the UK Government agree on a common approach, and that approach must be based on the science that is presented to Ministers.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Gallai’r problemau a nodwyd fod wedi’u hosgoi pe bai Prif Weinidog y DU wedi cytuno i gael cyfnod atal byr ar yr un pryd â ni, yn union fel roedd yr arbenigwyr gwyddonol yn ei argymell. Yn fy marn i, mae cyfnod atal byr 17 diwrnod yn llawer mwy dymunol i fusnesau na chyfnod atal pedair wythnos, fel sydd bellach ar waith yn Lloegr. Mae’n drueni na phenderfynodd Prif Weinidog y DU roi cyfnod atal byr ar waith ar yr un pryd â’r Prif Weinidog yng Nghymru. Ond wrth edrych tua’r dyfodol, rwy'n falch fod trafodaethau ynglŷn â'r Nadolig ar y gweill, a chredaf ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn mabwysiadu dull cyffredin o weithredu ledled y DU.
O ran y gefnogaeth ariannol sydd ar gael i fusnesau, rwyf eisoes wedi dweud ar sawl achlysur bellach ein bod yn cyflwyno'r pecyn cymorth mwyaf cynhwysfawr a hael i fusnesau yn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. Mae cam diweddaraf y gronfa cadernid economaidd wedi cynnwys cronfa o £20 miliwn wedi’i chlustnodi ar gyfer busnesau ym maes twristiaeth a lletygarwch. Ac rwyf hefyd yn cydnabod, yn yr ardaloedd ffiniol hynny—y math o ardal rwy’n ei chynrychioli—ei bod yn anodd i fusnesau sy'n dibynnu ar gwsmeriaid o'r ochr arall i'r ffin. I’r un graddau, serch hynny, mae ganddynt farchnad gaeth yng Nghymru ar hyn o bryd, o gofio bod y cyfnod atal byr wedi dod i ben yng Nghymru ac na all pobl deithio i Loegr i fynd i dafarndai, caffis neu fwytai. Ac felly, mae cyfle i'r lleoliadau hynny yng Nghymru ffynnu yn seiliedig ar gwsmeriaid o Gymru. Ond wrth gwrs, yn y dyfodol, byddem yn dymuno gweld y DU, y gweinyddiaethau datganoledig a Llywodraeth y DU yn cytuno ar ddull cyffredin o weithredu, ac mae’n rhaid i'r dull hwnnw fod yn seiliedig ar y wyddoniaeth a gyflwynir i Weinidogion.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gymorth i fusnesau lletygarwch ar ôl y cyfnod atal byr? OQ55818
7. Will the Minister make a statement on support for hospitality businesses post firebreak? OQ55818
Yes, of course. Our current £200 million package of lockdown business grants is open for applications. Meanwhile, we're assessing applications received for our £100 million business development grants fund, which included £20 million of ring-fenced funding for tourism and hospitality businesses. That fund is intended to support businesses in developing projects for longer-term prosperity.
Gwnaf, wrth gwrs. Mae ein pecyn presennol o £200 miliwn o grantiau i fusnesau dan gyfyngiadau symud yn agored i geisiadau. Yn y cyfamser, rydym yn asesu ceisiadau a wnaed i’n cronfa gwerth £100 miliwn ar gyfer grantiau datblygu busnes, a oedd yn cynnwys £20 miliwn o gyllid wedi'i glustnodi ar gyfer busnesau twristiaeth a lletygarwch. Bwriad y gronfa honno yw cefnogi busnesau i ddatblygu prosiectau er mwyn iddynt allu ffynnu yn y tymor hwy.
Minister, accommodation businesses are in utter despair in Aberconwy. The occupancy rate has collapsed to zero in some cases because it is fact that 80 per cent of trade is from England. Bearing in mind that Conwy had a local lockdown also, the reality is that businesses in Aberconwy will not have been able trade for some eight weeks by the end of England's restrictions. Seventy-five per cent of respondents to North Wales Tourism's survey did not make the sudden cut-off for ERF phase 3—that 75 per cent. What assistance does the Minister propose to support those that are now on a cliff edge? Will you provide financial grants to back tourism businesses that are experiencing a collapse in customer numbers this month? And is there any funding left over from the £20 million ring-fenced to support tourism and hospitality businesses as part of the ERF phase 3? Thank you.
Weinidog, mae busnesau lletygarwch mewn anobaith llwyr yn Aberconwy. Mae'r gyfradd o eiddo llety sy’n llawn wedi gostwng i ddim mewn rhai achosion, gan ei bod yn ffaith bod 80 y cant o'r fasnach yn dod o Loegr. O gofio bod Conwy wedi cael cyfyngiadau lleol hefyd, y gwir amdani yw na fydd busnesau yn Aberconwy wedi gallu masnachu ers oddeutu wyth wythnos erbyn i gyfyngiadau Lloegr ddod i ben. Ni wnaeth 75 y cant o'r ymatebwyr i arolwg Twristiaeth Gogledd Cymru lwyddo i wneud cais cyn y dyddiad cau sydyn ar gyfer cam 3 y gronfa cadernid economaidd—75 y cant. Pa gymorth y mae'r Gweinidog yn ei gynnig i gefnogi'r rheini sydd bellach ar ymyl y dibyn? A wnewch chi ddarparu grantiau ariannol i gefnogi busnesau twristiaeth sy'n dioddef cwymp yn nifer y cwsmeriaid y mis hwn? Ac a oes unrhyw arian yn weddill o'r £20 miliwn a glustnodwyd i gefnogi busnesau twristiaeth a lletygarwch fel rhan o gam 3 y gronfa cadernid economaidd? Diolch.
Can I thank Janet Finch-Saunders for her question? I'm sure that she would agree with me that the pressure that accommodation providers are under because there is the lockdown in England is regrettable, obviously, but it's necessary. It is necessary that the virus is brought under control in England, as we have been bringing it under control in Wales, in order to secure the rest of the 2020 season for businesses and to ensure that we give the NHS the headroom to get through to the new year. We have been providing, and we will continue to provide those businesses that have been severely affected, with financial support. There's the £200 million lockdown business grants fund that is still available to businesses—those businesses that were affected not just during the firebreak but also during the period preceding that, where there were local lockdown arrangements in place. That fund is still available. I'd encourage all Members to point to that fund when businesses get in touch with them. And whilst it's highly unlikely that there will be a significant underspend in terms of the ring-fenced £20 million development grants fund, we are looking, as I said in response to previous questions, at how we can utilise a £35 million underspend from the first phase of the economic resilience fund to support businesses, and I'm keen to make sure that we give local authorities the discretion to be able to make awards to businesses using that underspend, that £35 million. That's my preference.
A gaf fi ddiolch i Janet Finch-Saunders am ei chwestiwn? Rwy'n siŵr y byddai'n cytuno â mi fod y pwysau ar ddarparwyr llety o ganlyniad i’r cyfyngiadau symud yn Lloegr yn anffodus, yn amlwg, ond mae'n angenrheidiol. Mae’n angenrheidiol dod â'r feirws dan reolaeth yn Lloegr, fel y buom yn ei ddwyn dan reolaeth yng Nghymru, er mwyn diogelu gweddill tymor 2020 i fusnesau ac er mwyn sicrhau ein bod yn rhoi hyblygrwydd i’r GIG rhwng nawr a'r flwyddyn newydd. Rydym wedi bod yn darparu, a byddwn yn parhau i ddarparu cymorth ariannol i'r busnesau a effeithiwyd yn ddifrifol. Mae'r gronfa gwerth £200 miliwn i fusnesau dan gyfyngiadau symud yn dal i fod ar gael i fusnesau—y busnesau yr effeithiwyd arnynt nid yn unig yn ystod y cyfnod atal byr ond hefyd yn ystod y cyfnod cyn hynny, pan oedd trefniadau cyfyngiadau lleol ar waith. Mae'r gronfa honno ar gael o hyd. Byddwn yn annog pob Aelod i gyfeirio at y gronfa honno pan fydd busnesau'n cysylltu â hwy. Ac er ei bod yn annhebygol iawn y ceir tanwariant sylweddol yn y gronfa grantiau datblygu sydd wedi’i chlustnodi ac sy’n werth £20 miliwn, fel y dywedais mewn ymateb i gwestiynau blaenorol, rydym yn ystyried sut y gallwn ddefnyddio tanwariant o £35 miliwn o gam cyntaf y gronfa cadernid economaidd i gefnogi busnesau, ac rwy'n awyddus i sicrhau ein bod yn rhoi’r disgresiwn i awdurdodau lleol fel y gallant roi arian i fusnesau gan ddefnyddio'r tanwariant hwnnw, y £35 miliwn hwnnw. Dyna fyddai orau gennyf.
8. Pa gymorth sydd ar gael i fusnesau yng Nghaerffili yr effeithiwyd arnynt gan y cyfnod atal byr a'r cyfyngiadau lleol a oedd ar waith cyn hynny? OQ55824
8. What support is available for businesses in Caerphilly affected by the firebreak lockdown and the local restrictions in place beforehand? OQ55824
Thank you. As I've said to other Members, our current £200 million package of lockdown business grants is open for applications, and £40 million has already been paid to more than 14,000 business across Wales since the firebreak was introduced.
Diolch. Fel rwyf wedi’i ddweud wrth Aelodau eraill, mae ein pecyn presennol o £200 miliwn o grantiau i fusnesau dan gyfyngiadau symud yn agored i geisiadau, ac mae £40 miliwn eisoes wedi'i dalu i fwy na 14,000 o fusnesau ledled Cymru ers dechrau'r cyfnod atal byr.
Thank you, Minister. My signal here is absolutely appalling, so I haven't been able to follow what you've been saying up until now. So, I'm going to give you some cases that I've got and you can perhaps explain what these people can do. I've been contacted by many in the six weeks that Caerphilly was in lockdown and under restrictions—by businesses whose incomes have been severely affected. One guest house owner in Caerphilly town wasn't able to access support from phase 3 of the economic resilience fund because, he told us, Business Wales's grant eligibility checker excludes self-employed sole proprietors such as himself. A hairdresser in Bargoed who's self-employed and rents her premises—the first floor of a town-centre building—didn't receive any support earlier in the year and has not been able to obtain support from the ERF phase 3 either. These are just two businesses who've contacted me sharing their frustration at the process of applying for much-needed support from the ERF phase 3, which was fully subscribed in under 48 hours after going live. What is the Welsh Government going to do to ensure that these constituents and businesses don't fall through those gaps?
Diolch, Weinidog. Mae fy signal yma yn gwbl warthus, felly nid wyf wedi gallu dilyn yr hyn rydych chi wedi bod yn ei ddweud hyd yma. Felly, rwyf am nodi rhai achosion sydd gennyf, ac efallai y gallwch egluro beth y gall y bobl hyn ei wneud. Mae nifer wedi cysylltu â mi yn ystod y chwe wythnos y bu Caerffili dan gyfyngiadau lleol—busnesau yr effeithiwyd yn ddifrifol ar eu hincwm. Ni lwyddodd un perchennog tŷ llety yn nhref Caerffili i gael mynediad at gymorth drwy gam 3 y gronfa cadernid economaidd oherwydd, fel y dywedodd wrthym, mae gwiriwr cymhwysedd grantiau Busnes Cymru yn gwahardd unig berchnogion hunangyflogedig fel yntau. Ni chafodd triniwr gwallt ym Margoed sy'n hunangyflogedig ac sy’n rhentu ei heiddo—llawr cyntaf adeilad yng nghanol y dref—unrhyw gefnogaeth yn gynharach yn y flwyddyn ac nid yw wedi gallu cael cefnogaeth drwy gam 3 y gronfa cadernid economaidd chwaith. Dau fusnes yn unig yw'r rhain sydd wedi cysylltu â mi i rannu eu rhwystredigaeth gyda’r broses o wneud cais am gymorth mawr ei angen drwy gam 3 y gronfa cadernid economaidd, cronfa a oedd wedi’i dihysbyddu o fewn llai na 48 awr i agor. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud i sicrhau nad yw'r etholwyr a'r busnesau hyn yn cwympo drwy'r bylchau hynny?
I thank Hefin David for his questions. I'll be as succinct as I possibly can be. Those businesses that are registered to pay business rates will automatically receive grants. All they need to do is update their details. If they are looking towards receiving a discretionary top-up, then they'll need to make a very short application, but those awards are automatic once a business has updated their details, for any businesses that are registered for business rates up to the value of £50,000.
And then with regard to the businesses that he pointed to—those who are self-employed or sole traders—there's also the £25 million discretionary fund that's being operated by local authorities to assist those sorts of businesses. So, again, I would point them towards the local authority in Caerphilly, who are operating the discretionary fund. It's worth saying that in terms of the support that we've been able to get to Caerphilly so far as part of the economic resilience fund phase 3, more than 1,200 awards have already been made to businesses in Caerphilly. A huge number of businesses have received funding, and an astonishing 5,000 jobs have been supported through the third phase of the economic resilience fund in Caerphilly alone up to this point. That's an astonishing figure, given that the vast majority of financial support is still to get to businesses.
Diolch i Hefin David am ei gwestiynau. Byddaf mor gryno ag y gallaf. Bydd y busnesau sydd wedi cofrestru i dalu ardrethi busnes yn derbyn grantiau yn awtomatig. Y cyfan sydd angen iddynt ei wneud yw diweddaru eu manylion. Os hoffent dderbyn ychwanegiad disgresiynol, bydd angen iddynt wneud cais byr iawn, ond mae'r dyfarniadau hynny'n awtomatig pan fydd busnes wedi diweddaru eu manylion, ar gyfer unrhyw fusnesau sydd wedi cofrestru ar gyfer ardrethi busnes gwerth hyd at £50,000.
Ac yna o ran y busnesau y cyfeiriodd atynt—y rheini sy'n hunangyflogedig neu'n unig fasnachwyr—mae cronfa ddewisol o £25 miliwn ar gael sy'n cael ei gweithredu gan awdurdodau lleol i gynorthwyo'r mathau hynny o fusnesau. Felly, unwaith eto, byddwn yn eu cyfeirio tuag at yr awdurdod lleol yng Nghaerffili, sy'n gweithredu'r gronfa ddewisol. Mae'n werth dweud, o ran y cymorth rydym wedi gallu ei roi i Gaerffili hyd yn hyn fel rhan o gam 3 y gronfa cadernid economaidd, fod mwy na 1,200 o ddyfarniadau eisoes wedi'u gwneud i fusnesau yng Nghaerffili. Mae nifer enfawr o fusnesau wedi derbyn cyllid, ac mae 5,000 o swyddi, sy’n ffigur rhyfeddol, wedi cael eu cefnogi drwy drydydd cam y gronfa cadernid economaidd yng Nghaerffili yn unig hyd yn hyn. Mae hwnnw'n ffigur rhyfeddol, o ystyried nad yw’r rhan helaethaf o’r cymorth ariannol wedi cyrraedd busnesau eto.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd yn rhinwedd ei gyfrifoldebau am bontio Ewropeaidd. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Joyce Watson.
The next item is questions to the Counsel General and Minister for European Transition in respect of his European transition responsibilities. The first question is from Joyce Watson.
1. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch polisi masnach y DU fel y mae'n ymwneud â Chymru? OQ55823
1. What discussions has the Counsel General had with the UK Government regarding the UK's trade policy as it relates to Wales? OQ55823
I've already had an introductory meeting with the UK Minister of State for trade, Greg Hands. I plan to continue to build on the pattern of engagement that my predecessor established and will be holding regular bilateral discussions with the UK Government, including sitting on the ministerial forum for trade.
Rwyf eisoes wedi cael cyfarfod cychwynnol gyda Gweinidog Gwladol y DU dros fasnach, Greg Hands. Rwy'n bwriadu parhau i adeiladu ar y patrwm o ymgysylltu a sefydlwyd gan fy rhagflaenydd a byddaf yn cynnal trafodaethau dwyochrog rheolaidd gyda Llywodraeth y DU, gan gynnwys bod yn rhan o'r fforwm gweinidogol ar gyfer masnach.
I thank you for that answer, but there are specific concerns. Last month, the UK Government rejected the amendments to the Agriculture Bill that the House of Lords had laid requiring trade deals to at least meet UK food safety standards and animal welfare standards. I've had significant representation by farmers and their groups, and also from industries like the hospitality sector, who are really, really, genuinely concerned about what that might mean for UK food standards, and also unfair competition. The concerns are that if trade deals are reached with countries that have much lower food-producing standards than we currently have—what that might mean for them. So, I'm pleased that you said that you are having meetings, but what assessment have you made about the potential of that substandard food flooding the UK, but particularly Wales, and affecting our market and the production of our food, and the impact, the knock on, for those food producers here, particularly in my constituency?
Diolch am eich ateb, ond ceir pryderon penodol. Y mis diwethaf, gwrthododd Llywodraeth y DU y gwelliannau i’r Bil Amaethyddiaeth a osodwyd gan Dŷ’r Arglwyddi a oedd yn ei gwneud yn ofynnol i gytundebau masnach fodloni safonau diogelwch bwyd a safonau lles anifeiliaid y DU o leiaf. Rwyf wedi cael cryn dipyn o sylwadau gan ffermwyr a'u grwpiau, yn ogystal â diwydiannau fel y sector lletygarwch, sy'n wirioneddol bryderus am yr hyn y gallai hynny ei olygu i safonau bwyd y DU, a chystadleuaeth annheg hefyd. Y pryder yw, os gwneir cytundebau masnach â gwledydd a chanddynt safonau cynhyrchu bwyd is o lawer nag sydd gennym ni ar hyn o bryd—yr hyn y gallai hynny ei olygu iddynt hwy. Felly, rwy'n falch eich bod wedi dweud eich bod yn cael cyfarfodydd, ond pa asesiad a wnaethoch o’r posibilrwydd y bydd y bwyd is-safonol hwnnw'n llifo i’r DU, ac i Gymru'n benodol, gan effeithio ar ein marchnad a chynhyrchiant ein bwyd, a'r effaith, y sgil effaith, ar gynhyrchwyr bwyd yma, yn enwedig yn fy etholaeth i?
I thank the Member for that supplementary and for her continued advocacy on behalf of food producers in her region. We have made the case consistently to the UK Government in the context of the international trade negotiations about how important it is to maintain food standards in defence of our food producers here in Wales. It is, in fact, an important part, not least of the reassurance that we give to consumers in Wales and other parts of the UK, but also of the Welsh brand internationally, as we seek to take advantage of further export opportunities into the future. So, we are very concerned at any possibility of a reduction in standards and the undercutting that that would potentially entail. We must not put our producers in a position where they face unfair competition. So, I will reassure the Member that we continue to make that case to UK Government Ministers. She will also know, of course, that the threat of lower standards, possibly indirectly as a consequence of imports from other parts of the world, is one of the reasons we have been so concerned about the UK Government's proposals in the internal market Bill, which, as she will know, is pretty much designed to ensure that the lowest standards across any part of UK prevail. I know that she will share our serious concerns about the impact of that Bill and our resistance to its provisions.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn atodol ac am ei chefnogaeth barhaus i gynhyrchwyr bwyd yn ei rhanbarth. Rydym wedi dadlau’r achos yn gyson i Lywodraeth y DU yng nghyd-destun y trafodaethau masnach rhyngwladol o ran pa mor bwysig yw cynnal safonau bwyd er mwyn amddiffyn ein cynhyrchwyr bwyd yma yng Nghymru. Mae'n rhan bwysig, mewn gwirionedd, nid yn unig o'r sicrwydd a roddwn i ddefnyddwyr yng Nghymru a rhannau eraill o'r DU, ond hefyd o frand Cymru yn rhyngwladol, wrth inni geisio manteisio ar gyfleoedd pellach i allforio yn y dyfodol. Felly, rydym yn bryderus iawn ynghylch unrhyw bosibilrwydd o ostwng safonau a'r tandorri prisiau y gallai hynny ei olygu o bosibl. Mae'n rhaid inni beidio â rhoi ein cynhyrchwyr mewn sefyllfa lle maent yn wynebu cystadleuaeth annheg. Felly, rwy'n rhoi sicrwydd i’r Aelod ein bod yn parhau i ddadlau’r achos hwnnw i Weinidogion Llywodraeth y DU. Fe fydd hi hefyd yn gwybod, wrth gwrs, fod y bygythiad o safonau is, yn anuniongyrchol o bosibl o ganlyniad i fewnforion o rannau eraill o'r byd, yn un o'r rhesymau pam ein bod wedi bod mor bryderus ynghylch cynigion Llywodraeth y DU yn y Bil marchnad fewnol, sydd, fel y gŵyr, wedi’i gynllunio i raddau helaeth i sicrhau mai'r safonau isaf a fydd i'w gweld ar draws unrhyw ran o'r DU. Gwn y bydd yn rhannu ein pryderon difrifol ynglŷn ag effaith y Bil hwnnw a'n gwrthwynebiad i'w ddarpariaethau.
Counsel General, you seem to have indicated in your answer to Joyce Watson that it is the UK Government that should be leading on trade negotiations with whatever party is engaged. In the past, you've bemoaned the fact that Wales may not be able to impose its own divergence in rules and regulations from those of the UK in general. Do you not agree that it's imperative that the UK shows a united front in these negotiations, in particular with the rules and regulations with regard to the import and export of goods and, indeed, services? And we must not forget that there have been many instances of very poor food products coming from the EU over the years.
Gwnsler Cyffredinol, mae'n ymddangos eich bod wedi dweud yn eich ateb i Joyce Watson mai Llywodraeth y DU a ddylai fod yn arwain ar negodiadau masnach gyda pha barti bynnag sy'n cymryd rhan. Yn y gorffennol, rydych wedi cwyno nad yw Cymru'n gallu cyflwyno ei rheolau a'i rheoliadau gwahanol i rai'r DU yn gyffredinol. Onid ydych yn cytuno ei bod yn hanfodol fod y DU yn dangos safbwynt unedig yn y negodiadau hyn, yn enwedig gyda'r rheolau a'r rheoliadau mewn perthynas â mewnforio ac allforio nwyddau, a gwasanaethau yn wir? Ac mae'n rhaid inni beidio ag anghofio bod llawer o achosion wedi bod o gynhyrchion bwyd gwael iawn yn dod o'r UE dros y blynyddoedd.
Well, I'm sure the Member found that last comment quite hard to resist making. But I just want to be clear with the Member that our engagement with the UK Government in relation to the UK Government's negotiating position with regard to third countries, i.e. beyond the EU, has been positive. And as I mentioned in my answer to Joyce Watson, there is a pattern of engagement that we have been taking advantage of. And the reason that is so important is because it enables us as a Government, on behalf of Welsh food producers and consumers, to make the case to the UK Government for the sorts of standards that I've just been talking about in my previous answers.
The point that he makes about a united UK position—I quite agree with him that, when it comes to negotiations internationally, that is preferable, if it can be achieved. I regret, however, that the way that the negotiations with the EU have been conducted has not sought to achieve that UK-wide position. And I think, ultimately, that will have been a missed opportunity for the UK Government.
Wel, rwy'n siŵr fod yr Aelod wedi'i chael hi'n anodd ymatal rhag gwneud y sylw diwethaf hwnnw. Ond rwyf eisiau bod yn glir gyda'r Aelod fod ein hymgysylltiad â Llywodraeth y DU mewn perthynas â safbwynt negodi Llywodraeth y DU â thrydydd gwledydd, h.y. y tu hwnt i'r UE, wedi bod yn gadarnhaol. Ac fel y soniais yn fy ateb i Joyce Watson, mae yna batrwm o ymgysylltiad rydym wedi bod yn manteisio arno. A'r rheswm pam fod hwnnw mor bwysig yw oherwydd ei fod yn ein galluogi ni fel Llywodraeth, ar ran cynhyrchwyr a defnyddwyr bwyd Cymru, i gyflwyno'r achos i Lywodraeth y DU dros y mathau o safonau rwyf newydd fod yn sôn amdanynt yn fy atebion blaenorol.
O ran y pwynt y mae'n ei wneud am safbwynt unedig yn y DU—cytunaf yn llwyr ag ef fod hynny'n well, os gellir ei gyflawni, mewn trafodaethau rhyngwladol. Rwy'n gresynu, fodd bynnag, nad yw'r ffordd y cynhaliwyd y negodiadau gyda'r UE wedi ceisio cyflawni'r safbwynt DU gyfan hwnnw. A chredaf, yn y pen draw, y bydd hwnnw'n gyfle a gollwyd i Lywodraeth y DU.
2. Pa gynlluniau wrth gefn sydd gan Lywodraeth Cymru yn eu lle os bydd y DU yn gadael yr UE heb gytundeb? OQ55841
2. What contingency planning is the Welsh Government undertaking in the event that the UK leaves the EU without a deal being agreed? OQ55841
The 'End of Transition Action Plan 2020', which I published today, sets out the actions that the Welsh Government and partners can take to mitigate some of the challenges for Wales following the end of transition, including in the disastrous event of exiting the transition period without a trade deal.
Mae 'Cynllun Gweithredu Diwedd y Cyfnod Pontio 2020', a gyhoeddais heddiw, yn nodi'r camau y gall Llywodraeth Cymru a phartneriaid eu cymryd i liniaru rhai o'r heriau i Gymru ar ôl diwedd y cyfnod pontio, gan gynnwys yn yr amgylchiadau trychinebus ein bod yn gadael y cyfnod pontio heb gytundeb masnach.
Thank you. The risk of the UK leaving the transition period without a deal on our future relationship with the EU is very real, as acknowledged. All credible evidence suggests that there will be significant adverse economic consequences of any such abrupt and drastic change to our trading relationship within the EU. So, Minister, what assessment has the Welsh Government made of the potential damaging effect this could have on employment in Islwyn, and what mitigation is available to counter this, bearing in mind the damage the current internal market Bill proposals could have on Welsh control of Welsh spend?
Diolch. Mae'r risg y bydd y DU yn gadael y cyfnod pontio heb gytundeb, a'r effaith y bydd hynny'n ei chael ar ein perthynas â'r UE yn y dyfodol, yn real iawn, fel y cydnabuwyd. Mae'r holl dystiolaeth gredadwy yn awgrymu y bydd canlyniadau economaidd andwyol sylweddol yn sgil unrhyw newid sydyn a llym o'r fath i'n perthynas fasnachu o fewn yr UE. Felly, Weinidog, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r effaith niweidiol bosibl y gallai hyn ei chael ar gyflogaeth yn Islwyn, a pha fesurau lliniaru sydd ar gael i wrthdroi hyn, o gofio'r niwed y gallai cynigion presennol y Bil marchnad fewnol ei wneud i reolaeth Cymru dros wariant Cymru?
I agree with the Member that all the credible evidence shows that a 'no deal' outcome will have a very, very detrimental effect on the economy, and that, over the long term—so 10 to 15 years, perhaps—that could result in incomes being around 10 per cent lower than what they would otherwise have been. And by the way, the UK Government's own analysis is broadly consistent with that picture. There would be a really significant impact on major sectors of leaving the transition period without a deal. And that would be happening, and I don't need to remind her of this, at a time when the economy is already suffering the impact of the COVID pandemic. So, in that sense, choosing to leave on that basis could not come at a worse time.
She will be aware of the economic interventions the Welsh Government has already made, either through the European transition fund or, more latterly, through the later stages of the economic resilience fund, designed to help businesses be more resilient, and be resilient as employers, into the future. And there is a broad suite of business support available on the Welsh Government's websites, which seeks to assist employers to maintain their position. And, indeed, a number of the interventions that have been brought forward in the context of COVID, around employability and job support in particular will, of course, benefit her constituents in the context of leaving the transition period without a deal as well.
Cytunaf â'r Aelod fod yr holl dystiolaeth gredadwy yn dangos y bydd canlyniad 'heb gytundeb' yn cael effaith andwyol iawn ar yr economi, ac y gallai hynny, dros y tymor hir—10 i 15 mlynedd, efallai—arwain at incymau oddeutu 10 y cant yn is na'r hyn y byddent wedi bod fel arall. A gyda llaw, mae dadansoddiad Llywodraeth y DU ei hun yn gyson â'r darlun hwnnw ar y cyfan. Byddai gadael y cyfnod pontio heb gytundeb yn effeithio'n sylweddol iawn ar sectorau mawr. A byddai hynny'n digwydd, ac nid oes angen i mi ei hatgoffa o hyn, ar adeg pan fo'r economi eisoes yn dioddef effaith pandemig COVID. Felly, yn yr ystyr honno, ni allai dewis gadael ar y sail honno ddigwydd ar adeg waeth.
Fe fydd hi'n ymwybodol o'r ymyriadau economaidd y mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi'u gwneud, naill ai drwy'r gronfa bontio'r UE neu'n fwy diweddar, drwy gamau diweddarach y gronfa cadernid economaidd, a gynlluniwyd i helpu busnesau i fod yn fwy gwydn, ac i fod yn fwy gwydn fel cyflogwyr, yn y dyfodol. Ac mae ystod eang o gymorth busnes ar gael ar wefannau Llywodraeth Cymru, gyda'r nod o gynorthwyo cyflogwyr i gynnal eu sefyllfa. Ac yn wir, bydd nifer o'r ymyriadau sydd wedi'u cyflwyno yng nghyd-destun COVID, mewn perthynas â chyflogadwyedd a chymorth swyddi yn arbennig, o fudd i'w hetholwyr yng nghyd-destun gadael y cyfnod pontio heb gytundeb hefyd wrth gwrs.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party spokespeople, and the Conservatives' spokesperson, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. I'd like to ask some questions in relation to your COVID recovery responsibilities, if that's okay, Minister? Since we last spoke, our entire nation and the majority of local authority areas in Wales have been in, and now left, some sort of lockdown. Can you tell us what impact those lockdowns have had on the Welsh Government's long-term COVID recovery strategy?
Diolch, Lywydd. Hoffwn ofyn rhai cwestiynau mewn perthynas â'ch cyfrifoldebau adfer COVID, os yw hynny'n iawn, Weinidog? Ers inni siarad ddiwethaf, mae ein cenedl gyfan, a'r rhan fwyaf o ardaloedd awdurdodau lleol yng Nghymru, wedi bod dan ryw fath o gyfyngiadau, ac maent bellach wedi dod i ben. A allwch chi ddweud wrthym pa effaith y mae'r cyfyngiadau hynny wedi'i chael ar strategaeth adfer COVID hirdymor Llywodraeth Cymru?
Well, my responsibilities in relation to COVID recovery have concluded with the publication of the action plan at the beginning of October. So, I'm very happy to refer his question on to the relevant ministerial colleague, who is able to give the answer to his question.
Wel, mae fy nghyfrifoldebau mewn perthynas ag adfer COVID wedi dod i ben gyda chyhoeddi'r cynllun gweithredu ar ddechrau mis Hydref. Felly, rwy'n hapus iawn i gyfeirio ei gwestiwn at y cyd-Weinidog perthnasol a fydd yn gallu rhoi ateb iddo.
So, there is no COVID recovery Minister, then, at the moment? I wasn't aware that your COVID recovery responsibilities had been removed. But it's very helpful to have, at least, some confirmation of that for Members of this Senedd. I would have thought that we should have had that communicated to us well in advance of you appearing before us today.
Just in relation to the document that you did publish, then, can I ask what discussions have been had with your Cabinet colleagues in relation to the impact of COVID-19 on the reconstruction of Wales post the pandemic? Obviously, I've been very concerned, and I'm sure you have been too, to see that Wales has been seeing a rising unemployment count, which is rising more quickly than in other parts of the UK. What assessment has the Welsh Government done to determine whether that is linked to the length and severity of the local lockdowns, in conjunction with the period that we've just gone through with a national lockdown across Wales?
Felly, nid oes yna Weinidog adfer COVID ar hyn o bryd, Weinidog? Nid oeddwn yn ymwybodol fod eich cyfrifoldebau adfer COVID wedi dod i ben. Ond mae'n ddefnyddiol iawn cael o leiaf ryw fath o gadarnhad o hynny i Aelodau'r Senedd hon. Byddwn wedi meddwl y dylem fod wedi cael gwybod hynny ymhell cyn i chi ymddangos ger ein bron heddiw.
Mewn perthynas â'r ddogfen a gyhoeddwyd gennych, felly, a gaf fi ofyn pa drafodaethau a gafwyd gyda'ch cyd-Weinidogion yn y Cabinet ynglŷn ag effaith COVID-19 ar ailadeiladu Cymru ar ôl y pandemig? Yn amlwg, rwyf wedi bod yn bryderus iawn, ac rwy'n siŵr eich bod chithau hefyd, o weld bod lefel diweithdra yng Nghymru wedi bod yn codi, a hynny'n gyflymach nag y gwnaeth mewn rhannau eraill o'r DU. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i benderfynu a oes cysylltiad rhwng hynny a hyd a llymder y cyfyngiadau lleol, ar y cyd â'r cyfnod atal rydym newydd fod drwyddo gyda'r cyfyngiadau cenedlaethol ledled Cymru?
Well, I'm happy to repeat the point I made earlier, Llywydd. The question on the order paper will be absolutely clear in what capacity I'm answering questions today, and I direct the Member to the observations of the First Minister in relation to this in the committee appearance that he and I both made very recently.
But the point he makes, in relation to the document itself—I think the document outlines some of the significant risks that the Welsh economy faces as a consequence of COVID and anticipates significant job losses, in particular to certain cohorts of people in Wales. And that's exactly why one of the priorities in there is about ensuring the Government does all it can to ensure people stay in work, where they have work, or are best placed to get new work, when that's the route available to them. Some of that is about significant investment in jobs and employability of the sort that the economy Minister has already announced. Some of it is around stimulating the economy through initiatives that have other positive consequences in the context of COVID. So, some of the interventions around green housing and housing construction will be in that space. And that thread, I think, runs entirely through that document in a way that shows, I think, that the impact of COVID is, unfortunately, very multifaceted on our society.
Wel, rwy'n hapus i ailadrodd y pwynt a wneuthum yn gynharach, Lywydd. Bydd y cwestiwn ar y papur trefn yn dangos yn gwbl glir yn rhinwedd pa swyddogaeth rwy'n ateb y cwestiynau heddiw, a chyfeiriaf yr Aelod at sylwadau'r Prif Weinidog mewn perthynas â hyn yn y pwyllgor y gwnaethom ein dau fynychu yn ddiweddar iawn.
Ond y pwynt y mae'n ei wneud, mewn perthynas â'r ddogfen ei hun—rwy'n credu bod y ddogfen yn amlinellu rhai o'r risgiau sylweddol y mae economi Cymru yn eu hwynebu o ganlyniad i COVID ac mae'n rhagweld y bydd nifer sylweddol o swyddi'n cael eu colli, yn enwedig ymhlith carfannau penodol o bobl yng Nghymru. A dyna'n union pam fod un o'r blaenoriaethau a nodwyd ynddi'n ymwneud â sicrhau bod y Llywodraeth yn gwneud popeth yn ei gallu i sicrhau bod pobl yn aros mewn gwaith lle mae ganddynt waith, neu yn y sefyllfa orau i gael gwaith newydd, os mai dyna'r llwybr sydd ar gael iddynt. Mae rhywfaint o hynny'n ymwneud â buddsoddiad sylweddol mewn swyddi a chyflogadwyedd o'r math y mae Gweinidog yr economi eisoes wedi'i gyhoeddi. Mae rhywfaint ohono'n ymwneud ag ysgogi'r economi drwy fentrau sydd â chanlyniadau cadarnhaol eraill yng nghyd-destun COVID. Felly, bydd rhai o'r ymyriadau sy'n ymwneud â thai gwyrdd ac adeiladu tai yn digwydd yn y fan honno. Ac mae'r edefyn hwnnw, rwy'n credu, yn rhedeg drwy'r ddogfen i gyd mewn ffordd sy'n dangos, rwy'n credu, fod effaith COVID ar ein cymdeithas yn amlweddog iawn, yn anffodus.
It is indeed multifaceted, and I'm pleased that that document was drawn up. As you know, I had concerns about some elements that did not feature heavily in that document, particularly in relation to the absence of engagement with older people and with the Older People's Commissioner for Wales in the run-up to its publication. Can you tell me what discussions have taken place since that publication in order to reassure Members of the Senedd that the older people's commissioner and other older people's groups and stakeholders have actually been now engaged in a discussion on COVID recovery post the pandemic?
Mae'n amlweddog yn wir, ac rwy'n falch fod y ddogfen honno wedi'i llunio. Fel y gwyddoch, roedd gennyf bryderon am rai elfennau nad oeddent yn cael sylw helaeth yn y ddogfen honno, yn enwedig mewn perthynas ag absenoldeb ymgysylltiad â phobl hŷn a Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru yn y cyfnod cyn ei chyhoeddi. A allwch chi ddweud wrthyf pa drafodaethau a fu ers ei chyhoeddi er mwyn rhoi sicrwydd i'r Aelodau o'r Senedd fod y comisiynydd pobl hŷn a rhanddeiliaid a grwpiau pobl hŷn eraill bellach wedi bod yn rhan o drafodaeth ar adfer ar ôl y pandemig COVID?
Well, as when the Member last raised the question in the Chamber, I'm afraid I refute the assumption behind his question. The document describes, in a very practical way, a set of very substantive measures, many of which will have a very beneficial impact, particularly on the lives of older people, and, indeed, the older persons' commissioner, in her correspondence with me, I believe, outlines some of those. I think certainly the commissioner, certainly the groups who've been in touch, and I would hope the Member, are much more focused about the substantive impact of that strategy than particular references within it. As he knows—he previously mentioned to me that there weren't any references to older people in the document. I'm sure he will know, by now, having had the opportunity to read the document, that that isn't the case. I've had two very productive conversations—[Interruption.]—I've had two very productive conversations with the older people's commissioner in relation to the document, and I'm sure that he will be pleased to know that their interests are very fully reflected in the document, in a way, perhaps, I don't think they are in his own policy in relation to COVID response.
Wel, fel pan ofynnodd yr Aelod y cwestiwn hwn ddiwethaf yn y Siambr, mae arnaf ofn fy mod yn gwrthod y rhagdybiaeth sy'n sail i'w gwestiwn. Mae'r ddogfen yn disgrifio, mewn ffordd ymarferol iawn, cyfres o fesurau sylweddol iawn, y bydd llawer ohonynt yn cael effaith hynod o fuddiol, yn enwedig ar fywydau pobl hŷn, ac yn wir, rwy'n credu bod y comisiynydd pobl hŷn yn amlinellu rhai o'r rheini yn ei gohebiaeth â mi. Rwy'n credu'n bendant fod y comisiynydd, ac yn sicr y grwpiau sydd wedi bod mewn cysylltiad, a'r Aelod hefyd, byddwn yn gobeithio, yn canolbwyntio llawer mwy ar effaith sylweddol y strategaeth honno nag ar gyfeiriadau penodol o'i mewn. Fel y gŵyr—soniodd wrthyf o'r blaen nad oedd unrhyw gyfeiriadau at bobl hŷn yn y ddogfen. Rwy'n siŵr y bydd yn gwybod erbyn hyn, ar ôl cael cyfle i ddarllen y ddogfen, nad yw hynny'n wir. Rwyf wedi cael dwy sgwrs gynhyrchiol iawn—[Torri ar draws.]—Rwyf wedi cael dwy sgwrs gynhyrchiol iawn gyda'r comisiynydd pobl hŷn mewn perthynas â'r ddogfen, ac rwy'n siŵr y bydd yn falch o wybod bod eu buddiannau'n cael eu hadlewyrchu'n llawn yn y ddogfen, mewn ffordd nad wyf yn credu sy'n digwydd, efallai, yn ei bolisi ei hun mewn perthynas â'r ymateb i COVID.
Llefarydd Plaid Cymru, Dai Lloyd.
Plaid Cymru spokesperson, Dai Lloyd.
Diolch, Llywydd. [Anghlywadwy.]—yn dod rownd i feddwl na allai pethau fynd yn waeth efo'r trafodaethau Brexit, dyma ni'n cael Bil y farchnad fewnol, sy'n torri deddfwriaeth ryngwladol ynglŷn â Gogledd Iwerddon, yn ogystal â llwyr danseilio datganoli, a'r Senedd yn colli pwerau drwyddi draw. Mae'r Bil ar ei daith drwy San Steffan ar hyn o bryd, fel rydych chi'n gwybod, ond os bydd eich gwelliannau fel Llywodraeth Cymru yn ffaelu, fel y disgwyl, beth fydd ymateb Llywodraeth Cymru i ddinistr datganoli, ac i'r sarhad diweddaraf yma i'n Senedd a'n cenedl?
Thank you, Llywydd. We just were getting around to thinking that things couldn't get any worse with the Brexit negotiations, and we get the internal market Bill, which breaks international law on Northern Ireland, as well as totally undermining devolution, and the Senedd losing powers across the board. The Bill is on its journey through Westminster at the moment, as you will know, but if your amendments as Welsh Government fail, as is expected, what will the Welsh Government's response be to the destruction of devolution, and to this latest insult to our Senedd and our nation?
Wel, rŷch chi'n gwybod, fel mae Dai Lloyd yn gwybod, rŷn ni wedi gosod gwelliannau, ac mae'r Arglwyddi wedi cymryd yr awenau ar gyflwyno rhai o'r gwelliannau hynny, ond rwy'n credu, ar y cyfan, fod pob un wedi cael ei gyflwyno mewn rhyw ffordd. Mae'r memorandwm rŷn ni wedi gosod o flaen y Senedd ynglŷn â'r cydsyniad yn disgrifio yn fanwl, rwy'n credu, ein gofidiau ni yng nghyd-destun y Bil. Rŷn ni'n disgwyl i bob un o'r rheini gael eu delio â nhw. Os na ddigwyddith hynny, bydd dim newid ar y cyngor rŷn ni'n ei roi i'r Senedd i wrthod cydsyniad i'r Bil fel mae e wedi'i gyflwyno, ac rwy'n gobeithio, ac yn disgwyl, y bydd Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol ddim yn parhau gyda'r Bil yn wyneb gwrthwynebiad y Seneddau.
Well, as Dai Lloyd knows, we have laid amendments, and the Lords have taken the lead on introducing those amendments, and I think, on the whole, all of them have been introduced in some way. And the memorandum that we've laid before the Senedd in terms of consent describes in detail our concerns in the context of the Bill. We hope that all of those will be dealt with. And if that doesn't happen, there won't be any change to the advice that we give to the Senedd to reject consent for the Bill as it's been introduced, and I do hope, and I do expect, that the UK Government won't continue with the Bill in the face of opposition from the Parliaments.
Diolch am hynna, Gweinidog. Nawr, i droi at faterion a heriau diwedd y cyfnod pontio, ac, wrth gwrs, rydyn ni gyd wedi darllen yr ymateb rydych chi wedi ei gyflwyno heddiw yn y 'Cynllun Gweithredu Diwedd y Cyfnod Pontio 2020'—. Nawr, yn benodol ynghylch Brexit a phorthladdoedd Cymru, mae porthladd Dulyn wedi buddsoddi €30 miliwn i ddatblygu adnoddau tollau yno. Mewn cymhariaeth, bychan iawn ydy'r datblygiadau angenrheidiol yng Nghaergybi ac Abergwaun. Felly, pam fod trefniadau Brexit porthladdoedd Cymru gymaint ar ei hôl hi o gymharu efo'n cefndryd Gwyddelig?
Thank you for that, Minister. Turning to issues and challenges at the end of the transition period, and we've all read the response that you have presented today in the 'End of Transition Action Plan 2020'—. Now, specifically on Brexit and Welsh ports, the port of Dublin has invested €30 million in order to develop toll facilities there. In comparison, the necessary developments are few and far between in Fishguard and Holyhead. So, why are the Brexit arrangements of the Welsh ports so far behind as compared with our Irish cousins?
Mae'r newidiadau sy'n digwydd yn y porthladdoedd yn dod yn sgil penderfyniad Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol i chwilio am y math o gytundeb sy'n mynd i greu rhwystredigaethau i allforion a mewnforion yn ein porthladdoedd ni. Rŷn ni wedi bod yn galw ar y Llywodraeth yn San Steffan i'n cynnwys ni yn y trafodaethau maen nhw wedi bod yn cael ers dechrau'r flwyddyn. Dim ond yn ddiweddar iawn mae hynny wedi digwydd, er mae e wedi digwydd erbyn hyn. Ond rŷn ni wedi colli'r cyfnod yna o amser. Rŷn ni fel Llywodraeth yn awyddus i gydweithio â'r Llywodraeth yn San Steffan, wrth gwrs, ynglŷn â hyn.
Mae rhan o'r trafodaethau ynglŷn â'r isadeiledd sydd ei angen ger y porthladdoedd i ddelio â'r gwirio fydd ei angen o fis Ionawr o safbwynt y Llywodraeth yn San Steffan, a mis Gorffennaf o'n safbwynt ni. Dyna pryd fydd ein cyfrifoldebau ni fel Llywodraeth yn dod i rym, yng nghanol y flwyddyn nesaf. Rŷn ni'n dal yn aros am eglurder, gyda 50 o ddiwrnodau i fynd cyn diwedd y cyfnod pontio. Mae'r lleoliadau posib yn y gogledd wedi cael eu cyfyngu nawr i un neu ddau, ond does dim penderfyniad yn y pen draw wedi'i wneud gan y Llywodraeth yn San Steffan am hynny, felly rŷn ni'n dal yn aros am eglurder am hynny.
Mae hyn wrth gwrs yn cael effaith ar rai o'n cyfrifoldebau ni o ran cefnogi cymunedau, a hefyd o ran delio gyda thraffig at ati. Dwi wedi codi'r pethau yma mewn cyfarfodydd gyda'r Llywodraeth yn San Steffan, yn cynnwys y bore yma, ac rwy'n disgwyl gwneud hynny eto mewn cyfarfod penodol wythnos nesaf sy'n delio â'r porthladdoedd yma yng Nghymru.
The changes happening in the ports come in the wake of the decision by the UK Government to look for the kind of agreement or contract that's going to create barriers to exports and imports at our ports. Now, we've been calling on the UK Government to include us in the discussions that they've been having from the start of the year. And only very recently has that happened, although it has happened by now. But we've missed that opportunity, or that period of time. And as a Government we're eager to collaborate with the UK Government, of course, on that.
Part of the discussions focus on the infrastructure needed by the ports to deal with the checks that will be required from January in terms of the UK Government, and from July from our perspective. That's when our responsibilities as a Government will come into force, in the middle of next year. We're still waiting for clarity, with 50 days remaining before the end of the transition period. The possible locations in north Wales are limited to one or two, but there's no decision that's been made by the UK Government yet about that. So, we're still waiting for clarity on that.
This of course is having an impact on some of our responsibilities, in terms of supporting communities, and also in terms of dealing with traffic and so forth. I have raised these issues in meetings with the UK Government, including this morning, and I'm expecting to do so again in a specific meeting next week that will deal with ports here in Wales.
Diolch am yr ateb yna. Dwi'n gweld beth rydych chi'n ei ddisgrifio fel tipyn bach llai o gydweithredu na fuasai'n ddelfrydol rhwng Llywodraeth y Deyrnas Unedig a Llywodraeth Cymru, nid fy mod i'n eich beio chi yn y mater yna, Gweinidog. Rydyn ni hefyd yn gwybod bod porthladdoedd Iwerddon wedi bod yn buddsoddi'n drwm mewn llwybrau gwahanol i'w llongau i gyrraedd y cyfandir, drwy osgoi porthladdoedd y Deyrnas Unedig, gan osgoi llefydd fel Caergybi. A allaf i ofyn felly, pa asesiad ydych chi fel Llywodraeth Cymru nawr wedi ei wneud ar effaith unrhyw ostyngiad yn y traffig drwy borthladdoedd Cymru?
Thank you for that response. And I heard your words in terms of having a little less collaboration than would be desirable, not that I blame you in that context, Minister. We also know that Irish ports have been investing heavily in alternative routes for their carriers to reach the continent, avoiding UK ports, and avoiding ports such as Holyhead. So, can I ask you what assessment you as the Welsh Government have made on the impact of any reduction in traffic through Welsh ports?
Mae hwn yn gwestiwn pwysig iawn, os caf i ddweud, ac mae'r risg o arallgyfeirio masnach yn un lle mae lot o gonsyrn gyda ni fel Llywodraeth. Mae dau gwestiwn mawr ar hyn o bryd rŷn ni'n dal yn aros am eglurder ynglŷn â nhw, sy'n deillio'n rhannol o'r gweithgaredd ynglŷn â'r protocol yng Ngogledd Iwerddon. Hynny yw, y cwestiwn cyntaf yw nwyddau o Ogledd Iwerddon—maen nhw'n cael mynd i Loegr a'r Alban yn uniongyrchol, felly heb wirio. Ond os ydyn nhw'n dod trwy'r Weriniaeth, byddan nhw'n cael eu gwirio yn ein porthladdoedd ni yng Nghymru. Felly, mae risg yn fan yna o ran arallgyfeirio. A hefyd, ar nwyddau o'r Weriniaeth i Gymru, bydd checks fan yna, ond os ânt trwy Ogledd Iwerddon, mae'n debygol y bydd llai o checks, felly mae'r ddau gwestiwn hynny'n awgrymu bod y risg o arallgyfeirio yn risg go iawn. Rŷn ni'n dal i aros am eglurder, am ddadansoddiad o impact y rheini o'r Llywodraeth yn San Steffan, ac mae pwyllgor yn gweithio ar hyn o bryd i edrych ar yr impact ar fasnach. Rŷn ni'n dal i aros am ganlyniadau'r gwaith hynny.
Well, this is a very important question, if I may say so, and the risk of diverting trade is one that we are very concerned about as a Government. There are two major questions that we're still waiting for clarity on, stemming partly from the activity on the protocol in Northern Ireland. The first question is on goods from Northern Ireland—they can go to England and Scotland directly, without any checks. But if they come through the Republic of Ireland, they will be checked in Welsh ports. So, there is a risk there in terms of diversion. And also, on goods from the Republic of Ireland to Wales, there will be checks there, but if they go through Northern Ireland, it's likely that fewer checks will be undertaken. So, those two questions do suggest that the diversion risk is a very real one. We are still awaiting clarity and an impact assessment on that from the UK Government, and a committee is working on the impact on trade at present. We're still waiting for the results of that work.
3. Pa gamau y mae'r Cwnsler Cyffredinol yn eu cymryd i sicrhau bod ffermwyr yn ganolog i unrhyw gytundebau masnach rhyngwladol yn y dyfodol? OQ55817
3. What steps is the Counsel General taking to ensure that farmers are central to any future international trade agreements? OQ55817
We have been very clear with the UK Government that any future free trade agreements must not undermine our agriculture sector. Our farmers must not be undercut by unfair competition from imports that do not meet our standards on food safety, animal health and welfare or the environment.
Rydym wedi bod yn glir iawn gyda Llywodraeth y DU na ddylai unrhyw gytundebau masnach rydd yn y dyfodol danseilio ein sector amaethyddol. Mae'n rhaid sicrhau nad yw ein ffermwyr yn gweld eu prisiau'n cael eu tandorri yn sgil cystadleuaeth annheg ar fewnforion nad ydynt yn cyrraedd ein safonau diogelwch bwyd, iechyd a lles anifeiliaid neu'r amgylchedd.
Thank you. Of course, you'll be aware that the Prime Minister and Mrs von der Leyen have agreed to redouble efforts on the post-Brexit trade deal. Indeed, the UK-Japan comprehensive economic partnership agreement has now been signed, providing a boost for UK brands with protections for more iconic UK agricultural products, from just seven under the terms of the EU-Japan deal to over 70, including Welsh lamb. And, as you advised in the written statement on 3 November 2020, the UK Government has now signed 21 roll-over, continuity agreements so far and negotiations are ongoing with approximately 17 others. However, you have noted previously that many of these countries are small and have little trade with Wales. Now, devolved administrations have meaningful engagement with the UK Government, such as through the ministerial forum for trade. So, what steps are you taking to boost exports, especially of agricultural produce to countries with which we have an agreement so far but very little trade? Thank you.
Diolch. Wrth gwrs, fe fyddwch yn ymwybodol fod y Prif Weinidog a Mrs von der Leyen wedi cytuno i gadarnhau ymdrechion ar y cytundeb masnach ar ôl Brexit. Yn wir, mae'r cytundeb partneriaeth economaidd cynhwysfawr rhwng y DU a Japan bellach wedi'i lofnodi, gan roi hwb i frandiau'r DU gydag amddiffyniadau ar gyfer cynnyrch amaethyddol mwy eiconig y DU, o saith yn unig o dan delerau cytundeb yr UE-Japan i dros 70, gan gynnwys cig oen Cymru. Ac fel y dywedoch chi yn y datganiad ysgrifenedig ar 3 Tachwedd 2020, mae Llywodraeth y DU bellach wedi llofnodi 21 o gytundebau parhad hyd yma ac mae negodiadau'n mynd rhagddynt ar oddeutu 17 o rai eraill. Fodd bynnag, rydych wedi nodi yn y gorffennol fod llawer o'r gwledydd hyn yn fach ac nad oes ganddynt fawr o fasnach â Chymru. Nawr, mae gweinyddiaethau datganoledig yn ymgysylltu'n ystyrlon â Llywodraeth y DU, megis drwy'r fforwm gweinidogol ar gyfer masnach. Felly, pa gamau rydych yn eu cymryd i hybu allforion, yn enwedig cynnyrch amaethyddol i wledydd y mae gennym gytundeb â hwy hyd yma ond ychydig iawn o fasnach? Diolch.
Well, that's an important question from the Member. The reason that the trade levels are so low are because of the pattern of trade in terms of our red meat exports with the European Union, which means that 90 per cent of our lamb exports end up in the European Union, for example, and that is as a result of farmers in Wales making a perfectly rational decision to export to one of the largest markets in the world that is right on their doorstep. As I say, that's a perfectly rational economic decision. I would have thought they were probably assuming the UK Government would make perfectly rational economic decisions as well, which obviously they aren't making in this particular context. I know that she will join with me in regretting the remarks of Liz Truss, for example, which appeared to criticise Welsh farmers for putting their eggs in one basket. If Welsh farmers' interests are not protected in the context of these negotiations, that will not be their fault; it will be the fault of the UK Government.
In the context of trade agreements with other countries, we absolutely welcome any opportunity to enhance the markets available for Welsh farmers. There is no question about that. We will support food producers, we will support exporters in any way that we can, and we do that already of course. But the reality of the situation is that the contribution that those markets will make to the exports will be significantly smaller for basic economic reasons than the current level of exports to the EU. That's not to say we shouldn't pursue those opportunities—we should and we are, but I think there needs to be a sense of reality about the capacity of those agreements to replicate even a fraction of the trade that would be lost with the European Union.
Wel, mae hwnnw'n gwestiwn pwysig gan yr Aelod. Y rheswm pam fod y lefelau masnach mor isel yw oherwydd y patrwm masnachu o ran ein hallforion cig coch gyda'r Undeb Ewropeaidd, sy'n golygu bod 90 y cant o'n hallforion cig oen yn cyrraedd yr Undeb Ewropeaidd, er enghraifft, ac mae hynny o ganlyniad i ffermwyr yng Nghymru yn gwneud penderfyniad cwbl resymegol i allforio i un o'r marchnadoedd mwyaf yn y byd sydd ar garreg eu drws. Fel y dywedais, mae hwnnw'n benderfyniad economaidd cwbl resymegol. Byddwn wedi meddwl eu bod yn tybio yn ôl pob tebyg y byddai Llywodraeth y DU yn gwneud penderfyniadau economaidd cwbl resymegol hefyd, ac mae'n amlwg nad ydynt yn gwneud hynny yn y cyd-destun penodol hwn. Gwn y bydd hi'n ymuno â mi i resynu at sylwadau Liz Truss, er enghraifft, a oedd fel pe bai'n beirniadu ffermwyr Cymru am roi eu hwyau mewn un fasged. Os na chaiff buddiannau ffermwyr Cymru eu diogelu yng nghyd-destun y trafodaethau hyn, nid eu bai hwy fydd hynny; Llywodraeth y DU fydd ar fai.
Yng nghyd-destun cytundebau masnach â gwledydd eraill, rydym yn llwyr groesawu unrhyw gyfle i wella'r marchnadoedd sydd ar gael i ffermwyr Cymru. Nid oes amheuaeth am hynny. Byddwn yn cefnogi cynhyrchwyr bwyd, byddwn yn cefnogi allforwyr mewn unrhyw ffordd y gallwn, ac rydym eisoes yn gwneud hynny wrth gwrs. Ond realiti'r sefyllfa yw y bydd y cyfraniad y bydd y marchnadoedd hynny'n ei wneud i'r allforion gryn dipyn yn llai am resymau economaidd sylfaenol na'r lefel bresennol o allforion i'r UE. Nid yw hynny'n golygu na ddylem fynd ar drywydd y cyfleoedd hynny—dylem wneud hynny ac rydym yn gwneud hynny, ond credaf fod angen ymdeimlad o realiti ynglŷn â gallu'r cytundebau hynny i gymryd lle y tamaid lleiaf hyd yn oed o'r fasnach a fyddai'n cael ei cholli gyda'r Undeb Ewropeaidd.
Analysis from the Agriculture and Horticulture Development Board suggest that World Trade Organization tariffs could add anything from 38 per cent to 91 per cent to the price of British sheep meat for European buyers, as well as the non-tariff barriers for trade, which we all know. China, the world's largest importer of sheep meat, impose an ad valorem tariff of 12 per cent to 15 per cent on lamb and 23 per cent on mutton imports, but have a free trade agreement in place with both New Zealand and Australia, who are their main suppliers. Does the Counsel General share my concern regarding sheep farming if we have a 'no deal' exit from the European Union and we have to try and compete with New Zealand and Australia on price?
Mae dadansoddiadau gan y Bwrdd Datblygu Amaethyddiaeth a Garddwriaeth yn awgrymu y gallai tariffau Sefydliad Masnach y Byd ychwanegu unrhyw beth o 38 y cant i 91 y cant at bris cig defaid o Brydain i brynwyr Ewropeaidd, yn ogystal â'r rhwystrau heblaw am dariffau i fasnach, ac rydym i gyd yn gwybod hynny. Mae Tsieina, mewnforiwr cig defaid mwyaf y byd, yn gosod tariff ad valorem o 12 y cant i 15 y cant ar gig oen a 23 y cant ar fewnforion cig dafad, ond mae ganddynt gytundeb masnach rydd gyda Seland Newydd ac Awstralia, eu prif gyflenwyr. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn rhannu fy mhryder ynglŷn â ffermio defaid os byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb ac yn gorfod ceisio cystadlu â phrisiau Seland Newydd ac Awstralia?
I thank Mike Hedges for that question. I do share his concern. The end of transition action plan that we published this morning identifies the risks that he describes in his questions to the red meat sector should we end the transition period without the kind of trade deal that he talks about. That is why it's so important to ensure that we don't find ourselves in that position, and if we should find ourselves in that position, the plan describes the sort of support that farmers in Wales are going to need, which would be very significant support. Now, some of the work that we did in terms of the contingency planning at the end of last year, when we faced the risk of leaving without any kind of agreement, will have stood us, to some extent, in good stead this year, but it is certainly the case that if we leave without a deal, the kind of scale of intervention that will be required would need significant support on a cross-UK basis.
Diolch i Mike Hedges am y cwestiwn hwnnw. Rwy'n rhannu ei bryder. Mae cynllun gweithredu diwedd y cyfnod pontio a gyhoeddwyd gennym y bore yma yn nodi'r risgiau y mae'n eu disgrifio yn ei gwestiynau i'r sector cig coch pe baem yn dod â'r cyfnod pontio i ben heb y math o gytundeb masnach y mae'n sôn amdano. Dyna pam ei bod mor bwysig sicrhau nad ydym yn y sefyllfa honno, a phe baem yn mynd i'r sefyllfa honno, mae'r cynllun yn disgrifio'r math o gymorth y bydd ei angen ar ffermwyr yng Nghymru, a byddai hwnnw'n gymorth sylweddol iawn. Nawr, bydd rhywfaint o'r gwaith a wnaethom ar y cynlluniau wrth gefn y llynedd, pan oeddem yn wynebu'r risg o adael heb unrhyw fath o gytundeb, wedi ein rhoi mewn sefyllfa dda eleni i ryw raddau, ond os byddwn yn gadael heb gytundeb, mae'n sicr yn wir y byddai graddau'r ymyrraeth angenrheidiol yn galw am gymorth sylweddol ar draws y DU.
4. Pa drefniadau sydd ar waith i gefnogi ffermwyr Cymru drwy'r broses bontio Ewropeaidd? OQ55828
4. What arrangements are in place to support Welsh farmers through the European transition process? OQ55828
We continue to provide guidance and financial support to farmers through Farming Connect, through the sustainable production grant and the farm business grant. We are also engaging with DEFRA and the other devolved Governments on plans for supporting the sheep sector in the event of no trade agreement with the European Union.
Rydym yn parhau i ddarparu arweiniad a chymorth ariannol i ffermwyr drwy Cyswllt Ffermio, drwy'r grant cynhyrchu cynaliadwy a'r grant busnes i ffermydd. Rydym hefyd yn ymgysylltu â DEFRA a'r Llywodraethau datganoledig eraill ar gynlluniau i gefnogi'r sector defaid os na cheir cytundeb masnach â'r Undeb Ewropeaidd.
Do you agree with me that it is essential for the export of magnificent Welsh lamb that we have a secure market, that we know as soon as possible that that market is there and, as you have said, is mostly in the European Union? And do you fear, as I do, that if we don't get lamb up front and centre of a deal, then less efficient markets in Italy, France and Spain will be serious competitors? So far, Welsh lamb has been very competitive against them, and those local markets could well come back.
A ydych yn cytuno â mi ei bod yn hanfodol, er mwyn allforio cig oen gwych o Gymru, fod gennym farchnad ddiogel, ein bod yn gwybod cyn gynted ag sy'n bosibl fod y farchnad honno yno ac fel y dywedoch chi, ei bod yn yr Undeb Ewropeaidd yn bennaf? Ac a ydych yn ofni, fel finnau, os na fyddwn yn sicrhau bod cig oen yn flaenllaw ac yn ganolog mewn cytundeb, bydd marchnadoedd llai effeithlon yn yr Eidal, Ffrainc a Sbaen yn gystadleuwyr difrifol? Hyd yn hyn, mae cig oen Cymru wedi bod yn gystadleuol iawn yn eu herbyn, a gallai'r marchnadoedd lleol hynny'n hawdd ddod yn ôl.
I do agree with David Melding's concern and his analysis. Welsh lamb is one of our great exports and it's exported to the European Union because there is a good market for it there. It's a near market and it's a significant scale, so protecting that export is absolutely fundamental. We've been advocating that sort of position—and I know that he knows this—for a very long time, and have identified that as one of the key risks. I was genuinely dismayed to hear the comments of the UK Government in relation to the focus that Welsh farmers have placed on the EU market. They've done that for very good economic reasons. It's a big market on the doorstep, so it makes perfect sense to do it, and they've done it exceptionally successfully. I agree with him that if the UK Government doesn't reach a deal that protects their interests, others will fill the market opportunity that that will create.
Rwy'n cytuno â phryder David Melding a'i ddadansoddiad. Cig oen Cymru yw un o'n hallforion mawr ac mae'n cael ei allforio i'r Undeb Ewropeaidd oherwydd bod marchnad dda ar ei gyfer yno. Mae'n farchnad agos ac mae ar raddfa sylweddol, felly mae diogelu'r cynnyrch allforio hwnnw'n gwbl hanfodol. Rydym wedi bod yn argymell y math hwnnw o safbwynt—a gwn ei fod yn gwybod hyn—ers amser maith iawn, ac rydym wedi nodi hyn fel un o'r risgiau allweddol. Roeddwn yn wirioneddol siomedig o glywed sylwadau Llywodraeth y DU ynglŷn â'r ffocws y mae ffermwyr Cymru wedi'i roi ar farchnad yr UE. Maent wedi gwneud hynny am resymau economaidd da iawn. Mae'n farchnad fawr ar garreg y drws, felly mae'n gwneud synnwyr perffaith i'w wneud, ac maent wedi gwneud hynny'n eithriadol o lwyddiannus. Os na fydd Llywodraeth y DU yn sicrhau cytundeb sy'n diogelu eu buddiannau, rwy'n cytuno ag ef y bydd eraill yn llenwi'r bwlch yn y farchnad y bydd hynny'n ei greu.
5. Beth yw asesiad diweddaraf Llywodraeth Cymru o'r siawns o gael cytundeb masnach â'r UE? OQ55820
5. What is the Welsh Government's latest assessment of the chances of a trade deal with the EU? OQ55820
A deal is still possible, but both sides now need to demonstrate political movement and flexibility. But even with a deal, there will be long-term damage to the economy and we certainly cannot afford the chaos that would result from leaving transition without a deal in the middle of a global health pandemic.
Mae cytundeb yn dal i fod yn bosibl, ond mae angen i'r ddwy ochr ddangos symudiad a hyblygrwydd gwleidyddol nawr. Ond hyd yn oed gyda chytundeb, bydd niwed hirdymor i'r economi ac yn sicr ni allwn fforddio'r anhrefn a fyddai'n deillio o adael y cyfnod pontio heb gytundeb yng nghanol pandemig iechyd byd-eang.
The election of Joe Biden makes it less likely the UK Government can count on the backing of Donald Trump for a go-it-alone strategy, but we saw in the past how difficult it was to negotiate with the United States with the failed transatlantic trade and investment partnership deal, which took over three years and was mainly around our concern that the United States wanted to be able to take over our national health service. Today, obviously we're more concerned with the undermining of our food and animal welfare standards. But I think one of the major barriers now to any deal, it seems, with the EU-27 looks as if it's the internal market Bill, because of the state-aid elements within the internal market Bill, which should be a huge cause for concern for any of the devolved Governments and anybody who is concerned about the future state of the union. I'm sure Joe Biden will spell this out for him, particularly in relation to the Good Friday agreement. But what, if anything, can we do to persuade the UK Government to abandon this very damaging legislation, which almost guarantees 'no deal'?
Mae ethol Joe Biden yn ei gwneud yn llai tebygol y gall Llywodraeth y DU ddibynnu ar gefnogaeth Donald Trump i strategaeth liwt-ei-hun, ond rydym wedi gweld yn y gorffennol pa mor anodd yw negodi gyda'r Unol Daleithiau gyda'r cytundeb partneriaeth masnach a buddsoddi trawsatlantig aflwyddiannus, a gymerodd dros dair blynedd a hynny'n bennaf oherwydd ein pryder fod yr Unol Daleithiau eisiau gallu cymryd rheolaeth ar ein gwasanaeth iechyd gwladol. Heddiw, mae'n amlwg ein bod yn poeni mwy am danseilio ein safonau bwyd a lles anifeiliaid. Ond rwy'n credu mai un o'r prif rwystrau i unrhyw gytundeb gyda 27 gwlad yr UE bellach, mae'n ymddangos, yw'r Bil marchnad fewnol, oherwydd yr elfennau cymorth gwladwriaethol o fewn y Bil marchnad fewnol, a ddylai fod yn achos pryder enfawr i unrhyw un o'r Llywodraethau datganoledig ac unrhyw un sy'n pryderu am gyflwr yr undeb yn y dyfodol. Rwy'n siŵr y bydd Joe Biden yn nodi hyn yn glir, yn enwedig yng nghyswllt cytundeb Gwener y Groglith. Ond beth, os unrhyw beth, y gallwn ei wneud i berswadio Llywodraeth y DU i roi'r gorau i'r ddeddfwriaeth hynod o niweidiol hon, sydd bron â bod yn gwarantu 'dim cytundeb'?
I thank the Member for her supplementary, and I will take this opportunity of saying how glad I was to see that Joe Biden was elected president with such a resounding result. It's a triumph for internationalism, principle and reason. So, I am very pleased that we're having this discussion in that context.
She's absolutely right to say that the prospects of a deal with the European Union have been set back by the introduction of the internal market Bill, because it raised the question of trust. And if you're in the middle of negotiating an international agreement, then having one party signal very unequivocally that it is perfectly content to break international agreements is obviously corrosive of trust in those discussions. And I think that has had a material effect on discussions.
She will have followed, as I have, the discussions in the House of Lords, which have demonstrated a very wide and deep coalition of opposition to the Bill, for the reasons that she gives. And I think we will continue—. We have discussed with peers the approach that the Welsh Government is taking and have advocated that approach, and we will continue to do that. I think a wise Government would respond to that by amending the legislation, in a very great number of ways, by the way. And I urge the UK Government to take the opportunity of responding to such a wide and deep coalition of opposition and taking steps to amend the legislation in the way that her question suggests.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn atodol, a hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddweud pa mor falch yr oeddwn o weld bod Joe Biden wedi'i ethol yn arlywydd gyda chanlyniad mor ysgubol. Mae'n fuddugoliaeth i ryngwladoliaeth, egwyddor a rheswm. Felly, rwy'n falch iawn ein bod yn cael y drafodaeth hon yn y cyd-destun hwnnw.
Mae'n llygad ei lle i ddweud bod y rhagolygon ar gyfer cytundeb gyda'r Undeb Ewropeaidd wedi cymryd cam yn ôl yn sgil cyflwyno'r Bil marchnad fewnol, oherwydd ei fod yn codi mater ymddiriedaeth. Ac os ydych ynghanol y broses o negodi cytundeb rhyngwladol, mae cael un parti'n dangos yn ddigamsyniol iawn ei bod yn gwbl barod i dorri cytundebau rhyngwladol yn amlwg yn niweidiol i ymddiriedaeth yn y negodiadau hynny. A chredaf fod hynny wedi cael effaith sylweddol ar drafodaethau.
Fel finnau, fe fydd hi wedi dilyn y trafodaethau yn Nhŷ'r Arglwyddi, sydd wedi dangos bod yna gynghrair eang a dwfn iawn o wrthwynebiad i'r Bil, am y rhesymau y mae'n eu rhoi. A chredaf y byddwn yn parhau—. Rydym wedi trafod gyda chymheiriaid y dull y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddilyn ac rydym wedi cefnogi'r dull hwnnw, a byddwn yn parhau i wneud hynny. Credaf y byddai Llywodraeth ddoeth yn ymateb i hynny drwy ddiwygio'r ddeddfwriaeth, mewn nifer fawr iawn o ffyrdd, gyda llaw. Ac rwy'n annog Llywodraeth y DU i fanteisio ar y cyfle i ymateb i gynghrair mor eang a dwfn o wrthwynebiad a chymryd camau i ddiwygio'r ddeddfwriaeth yn y ffordd y mae ei chwestiwn yn ei awgrymu.
6. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol amlinellu cylch gwaith y grŵp cynghori ar bolisi masnach a gyhoeddwyd yn ei ddatganiad ysgrifenedig ar 3 Tachwedd 2020? OQ55839
6. Will the Counsel General outline the remit of the trade policy advisory group announced in his written statement of 3 November 2020? OQ55839
Yes. The trade policy advisory group provides expert strategic advice to the Welsh Government on international trade matters and helps shape our positions in relation to free trade agreements.
Gwnaf. Mae'r grŵp cynghori ar bolisi masnach yn rhoi cyngor strategol arbenigol i Lywodraeth Cymru ar faterion masnach rhyngwladol ac yn helpu i lunio ein safbwyntiau mewn perthynas â chytundebau masnach rydd.
Thank you for that answer, Counsel General. For a number of years, the Scottish Government have had a trade board, which was one of the commitments in their trade and investment strategy, with the aim of identifying and supporting exports to new markets, bringing together a range of expertise to advise the Scottish Government. It's clear that the Scottish Government has made great strides in understanding its export market. It feels that we are some way behind in this regard. Could you tell us what evidence you can take from Scotland and how you can develop Welsh policy so we have an equally good trade policy here and relationship with that sector?
Diolch am yr ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol. Ers nifer o flynyddoedd, mae gan Lywodraeth yr Alban fwrdd masnach, a oedd yn un o'r ymrwymiadau yn eu strategaeth masnach a buddsoddi, gyda'r nod o nodi a chefnogi allforion i farchnadoedd newydd, gan ddod ag arbenigedd amrywiol ynghyd i gynghori Llywodraeth yr Alban. Mae'n amlwg fod Llywodraeth yr Alban wedi cymryd camau breision tuag at ddeall ei marchnad allforio. Mae'n teimlo fel pe baem ymhell ar ei hôl hi yn hyn o beth. A allech chi ddweud wrthym pa dystiolaeth y gallwch ei chael o'r Alban a sut y gallwch ddatblygu polisi Cymreig fel bod gennym bolisi masnach yr un mor dda yma yn ogystal â pherthynas â'r sector hwnnw?
Well, the work of the trade policy advisory group, of course, is only one of the ways in which the Welsh Government identifies opportunities to engage internationally. The First Minister is making a statement later today in relation to the international strategy more broadly. And, as I think the Member will know, we have invested significantly in supporting Welsh exporters to navigate the changes that lie ahead as a consequence of leaving the European transition period, including additional resources to give very specific, bespoke advice to exporters about managing that new landscape. And I think that very practical way of supporting our businesses and employers is one of the key areas in which we can support the economy here in Wales.
The point of TPAG, as we are calling it, it to help us exactly to identify some of those key areas that help shape our position in relation to those trade agreements. But it's part of a broad range of interventions that we have to understand the markets available to our exporters, including presence overseas, and that will become increasingly important in the years ahead, it seems to me.
Wel, nid yw gwaith y grŵp cynghori ar bolisi masnach ond yn un o'r ffyrdd y mae Llywodraeth Cymru yn nodi cyfleoedd i ymgysylltu'n rhyngwladol. Bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad yn ddiweddarach heddiw mewn perthynas â'r strategaeth ryngwladol yn fwy cyffredinol. Ac fel bydd yr Aelod yn gwybod, rwy'n credu, rydym wedi buddsoddi'n sylweddol i gefnogi allforwyr Cymru i lywio'r newidiadau sydd o'n blaenau o ganlyniad i adael y cyfnod pontio Ewropeaidd, gan gynnwys adnoddau ychwanegol i roi cyngor penodol, pwrpasol iawn i allforwyr ynglŷn â rheoli'r dirwedd newydd honno. A chredaf fod y ffordd ymarferol iawn honno o gefnogi ein busnesau a'n cyflogwyr yn un o'r meysydd allweddol lle gallwn gefnogi'r economi yma yng Nghymru.
Diben y grŵp cynghori ar bolisi masnach yw ein helpu i nodi rhai o'r meysydd allweddol sy'n helpu i lunio ein safbwynt mewn perthynas â'r cytundebau masnach hynny. Ond rhaid inni ddeall y marchnadoedd sydd ar gael i'n hallforwyr fel rhan o ystod eang o ymyriadau, yn cynnwys presenoldeb dramor, ac mae'n ymddangos i mi y daw hynny'n gynyddol bwysig yn y blynyddoedd i ddod.
7. Pa gynnydd sydd wedi'i wneud o ran nodi manylion y gronfa ffyniant gyffredin? OQ55831
7. What progress has been made in identifying the details of the shared prosperity fund? OQ55831
8. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch y gronfa ffyniant gyffredin a'i goblygiadau i Gymru? OQ55836
8. What discussions has the Counsel General had with the UK Government regarding the shared prosperity fund and its implications for Wales? OQ55836
Rwy'n deall, Llywydd, eich bod chi wedi cytuno i gyfuno hwn â chwestiwn 8.
I understand, Llywydd, that you have agreed to group this with question 8.
The UK Government has not shared any details yet of its shared prosperity fund with any of the devolved Governments, despite our attempts to engage. We expect some details to be announced during the spending review, which is, as he will know, one month before our EU funding begins to tail off.
Nid yw Llywodraeth y DU wedi rhannu unrhyw fanylion eto am ei chronfa ffyniant gyffredin ag unrhyw un o'r Llywodraethau datganoledig, er gwaethaf ein hymdrechion i ymgysylltu. Disgwyliwn i rai manylion gael eu cyhoeddi yn ystod yr adolygiad o wariant, sydd i'w gynnal, fel y bydd yn gwybod, fis cyn i'n cyllid UE ddechrau dod i ben.
Thank you for that answer, Counsel General, and, as you're aware, the Welsh Affairs Select Committee produced a report at the beginning of last month expressing their concern over the lack of details coming out for the shared prosperity fund. And since then, the internal market Bill has been laid and there have been clear indications that that might be a vehicle by which money from the shared prosperity fund will be used to fund infrastructure projects, completely avoiding access to the Welsh Government.
Now, there are many organisations across Wales that benefit from European funding and have employees who are dependent upon that funding. The lack of clarity at this point and stage is putting great uncertainty as to the continuation of those projects and those jobs. Would you now please urge the UK Government to actually get its act together, to actually come to the table with the detail, so that our communities and people working in those communities can have greater certainty on the future opportunities for those projects?
Diolch am yr ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol, ac fel y gwyddoch, cynhyrchodd y Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig adroddiad ddechrau'r mis diwethaf yn mynegi eu pryder ynghylch y diffyg manylion sy'n cael eu cyhoeddi ar gyfer y gronfa ffyniant gyffredin. Ac ers hynny, mae'r Bil marchnad fewnol wedi'i osod ac rydym wedi gweld arwyddion clir y gallai hwnnw fod yn gyfrwng i ddefnyddio arian o'r gronfa ffyniant gyffredin i ariannu prosiectau seilwaith, gan osgoi mynediad at Lywodraeth Cymru yn llwyr.
Nawr, mae llawer o sefydliadau ledled Cymru'n elwa o gyllid Ewropeaidd ac sydd â gweithwyr sy'n ddibynnol ar y cyllid hwnnw. Mae'r diffyg eglurder ar hyn o bryd ac ar y cam hwn yn creu ansicrwydd mawr ynghylch parhad y prosiectau a'r swyddi hynny. A wnewch chi annog Llywodraeth y DU nawr i gael trefn arni ei hun, i gyflwyno'r manylion, fel y gall ein cymunedau a'n pobl sy'n gweithio yn y cymunedau hynny gael mwy o sicrwydd ynghylch y cyfleoedd i'r prosiectau hynny yn y dyfodol?
I thank David Rees for that question, and I think he is right to say that the internal market Bill is clearly an attempt to give the UK Government powers to deliver parts of the shared prosperity fund, which otherwise it wouldn't be able to do. Though its financial assistance powers are described as being there to work with us, but plainly are there to work around us, and so I share his concern in relation to that.
Whatever one's view, as it where, of the politics of the situation, it is clearly not acceptable that, so near to the end of the point at which we have certainty of our funding, we still don't know what the picture looks like for the period ahead. There will be programmes that will fall by the wayside, loss of talent in our various programmes and interventions that will arise as a consequence of that, which needn't have happened, and wouldn't have happened had there been greater clarity earlier and had the UK Government been clearer sooner about its commitment to the promises it's made in the past.
As he will know, there's been consistent and significant work that we have led in Wales with stakeholders right across Wales to design a framework for successor programmes. I very much hope that the work of stakeholders in all sectors in all parts of Wales will be given the credit and weight that it should by the UK Government in its reflections on this, because they do genuinely offer a very constructive way of taking those programmes forward here in Wales into the future, and I'll be formally updating Members next week, via a written statement, on the progress we've been making in relation to regional investment with our stakeholders right across Wales.
Diolch i David Rees am y cwestiwn hwnnw, a chredaf ei fod yn iawn i ddweud bod y Bil marchnad fewnol yn amlwg yn ymgais i roi pwerau i Lywodraeth y DU allu darparu rhannau o'r gronfa ffyniant gyffredin, na fyddai'n gallu ei wneud fel arall. Caiff ei phwerau cymorth ariannol eu disgrifio fel pethau sydd yno i weithio gyda ni, ond mae'n amlwg eu bod yno i weithio o'n hamgylch, ac felly rhannaf ei bryder ynglŷn â hynny.
Beth bynnag fo barn rhywun ar wleidyddiaeth y sefyllfa, fel petai, mae'n amlwg nad yw'n dderbyniol, mor agos at ddiwedd y pwynt lle mae gennym sicrwydd o'n cyllid, nad ydym yn gwybod o hyd sut y mae pethau'n edrych ar gyfer y cyfnod sydd o'n blaenau. Bydd rhaglenni'n cael eu colli, bydd doniau yn ein gwahanol raglenni ac ymyriadau yn cael eu golli o ganlyniad i hynny, a hynny heb fod angen, ac ni fyddai wedi digwydd pe bai mwy o eglurder wedi bod yn gynharach a phe bai Llywodraeth y DU wedi bod yn gliriach yn gynt ynglŷn â'i hymrwymiad i'r addewidion y mae wedi'u gwneud yn y gorffennol.
Fel y bydd yn gwybod, rydym wedi arwain ar waith cyson a sylweddol yng Nghymru gyda rhanddeiliaid ledled Cymru i gynllunio fframwaith ar gyfer rhaglenni olynol. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd gwaith rhanddeiliaid ym mhob sector ym mhob rhan o Gymru yn cael y clod a'r pwysigrwydd y dylai ei gael gan Lywodraeth y DU wrth iddi fyfyrio ar hyn, oherwydd maent yn cynnig ffordd wirioneddol adeiladol o fwrw ymlaen â'r rhaglenni hynny yma yng Nghymru i'r dyfodol, a byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn ffurfiol i'r Aelodau yr wythnos nesaf, drwy ddatganiad ysgrifenedig, ar y cynnydd rydym wedi bod yn ei wneud mewn perthynas â buddsoddi rhanbarthol gyda'n rhanddeiliaid ledled Cymru.
Diolch, Llywydd. Minister, I hear your answer to David Rees there, and further to that, can I ask—? Obviously, our further education colleges are clearly concerned with regard to the loss of EU funds. That's been an important source of funding in order to support skills delivery, which is important for all our futures. Now, without the same replacement funding, it will be increasingly difficult for colleges to support local economies. So, can I push you further in terms of asking about any progress in discussion with UK Ministers relating to the future funding of skills and apprenticeships, especially in the further education sector?
Diolch, Lywydd. Weinidog, clywais eich ateb i David Rees yno, ac ymhellach, a gaf fi ofyn—? Yn amlwg, mae ein colegau addysg bellach yn pryderu am golli arian yr UE. Mae'r arian hwnnw wedi bod yn ffynhonnell bwysig o gyllid i gefnogi'r gwaith o ddarparu sgiliau, sy'n bwysig i ddyfodol pob un ohonom. Nawr, heb gyllid newydd, bydd yn fwyfwy anodd i golegau gefnogi economïau lleol. Felly, a gaf fi eich gwthio ymhellach a gofyn am unrhyw gynnydd mewn trafodaeth â Gweinidogion y DU ynghylch ariannu sgiliau a phrentisiaethau yn y dyfodol, yn enwedig yn y sector addysg bellach?
Well, I'm afraid I'm going to have to disappoint Dai Lloyd on that. We are waiting for clarity on these fundamental commitments in relation to successor EU funds, and I can hear the frustration in his voice, and I assure him that I share it entirely. He is right to say that a significant success that we've had in relation to using European Union funds has exactly been in the space of apprenticeships and further education, and indeed in making available to learners in a further education setting access to Erasmus+ and so on. I've met on many occasions learners in the workplace who've taken full advantage of that. We've been pressing the case with the UK Government. We hope to hear more before the spending review, and I'll be happy to update the Chamber when we do.
Wel, mae arnaf ofn y bydd yn rhaid i mi siomi Dai Lloyd ar hynny. Rydym yn aros am eglurder ynglŷn â'r ymrwymiadau sylfaenol hyn mewn perthynas â chronfeydd olynol yr UE, a gallaf glywed y rhwystredigaeth yn ei lais, a gallaf ei sicrhau fy mod yn ei rhannu'n llwyr. Mae'n gywir i ddweud mai ym maes prentisiaethau ac addysg bellach y cafwyd un o'r llwyddiannau arwyddocaol yn ein defnydd o gyllid yr Undeb Ewropeaidd, ac yn wir o ran darparu mynediad at Erasmus+ i ddysgwyr mewn lleoliadau addysg bellach ac yn y blaen. Rwyf wedi cyfarfod droeon â dysgwyr yn y gweithle sydd wedi manteisio'n llawn ar hynny. Rydym wedi bod yn dadlau'r achos gyda Llywodraeth y DU. Gobeithiwn glywed mwy cyn yr adolygiad o wariant, ac rwy'n hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr pan fydd hynny'n digwydd.
Ac yn olaf, cwestiwn 9—Neil Hamilton.
And finally, question 9—Neil Hamilton.
9. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r effaith y mae penderfyniadau a wneir yng Nghyd-bwyllgor y Gweinidogion (Negodiadau'r UE) yn ei chael ar bobl Cymru? OQ55829
9. What assessment has the Counsel General made of the impact that decisions made at the Joint Ministerial Committee (EU Negotiations) have on the people of Wales? OQ55829
Negotiations, preparedness, frameworks and the internal market have been the principal JMC(EN) topics—all are areas that greatly impact the people of Wales. Unfortunately, the UK Government’s inadequate commitment to co-operative working in these areas has undermined the contribution of the devolved Governments in all aspects of preparing to leave the European Union.
Mae prif bynciau'r Cyd-bwyllgor Gweinidogion (Negodiadau'r DU) yn cynnwys negodiadau, parodrwydd, fframweithiau a'r farchnad fewnol—mae pob un ohonynt yn feysydd sy'n effeithio'n fawr ar bobl Cymru. Yn anffodus, mae ymrwymiad annigonol Llywodraeth y DU i gydweithio yn y meysydd hyn wedi tanseilio cyfraniad y Llywodraethau datganoledig ym mhob agwedd ar baratoi i adael yr Undeb Ewropeaidd.
Well, doesn't the Counsel General see that he is not likely to get favourable response to this from the UK Government if he continues his root and branch opposition to delivering a real Brexit, in particular by supporting the EU's extraordinary demand that their legislative institutions and their court in Luxembourg should continue both to legislate for and to interpret that legislation to the disadvantage of Britain? No independent Government could ever accept such tutelage, and that's what the internal market Bill fundamentally is all about. So, if he wants to get co-operation from the UK Government and to win concessions, he's not likely to do it by continuing this atmosphere of political posturing that we've heard from him this afternoon in answer to numerous questions.
Wel, onid yw'r Cwnsler Cyffredinol yn gweld nad yw'n debygol o gael ymateb ffafriol i hyn gan Lywodraeth y DU os yw'n parhau â'i wrthwynebiad sylfaenol i sicrhau Brexit go iawn, yn enwedig drwy gefnogi galwad eithriadol yr UE y dylai eu sefydliadau deddfwriaethol a'u llys yn Lwcsembwrg barhau i ddeddfu a dehongli'r ddeddfwriaeth honno er anfantais Prydain? Ni allai'r un Lywodraeth annibynnol fyth dderbyn gwarchodaeth o'r fath, a dyna yw hanfod y Bil marchnad fewnol. Felly, os yw eisiau cydweithrediad gan Lywodraeth y DU ac ennill consesiynau, nid yw'n debygol o gael hynny drwy barhau â'r awyrgylch o ystumio gwleidyddol a glywsom ganddo y prynhawn yma yn ei atebion i nifer o gwestiynau.
Well, we are way beyond the point at which the UK Government's response ought to be coloured by political considerations—50 days before the end of the transition period—and we seek continuously to be collaborative in working with the UK Government to prepare Wales as best we can for the end of the transition period. But I'm not going to pretend for a moment that we have a very different view about our future relationship with the European Union. That is absolutely clear, and we think the UK Government needs to change course at this point and to prioritise jobs and livelihoods. I'm going to resist the invitation in the Member's question to take up the point about the European Union's role in this set of negotiations. UK citizens are entitled to look to the UK Government to protect their interests. UK Government took back control. The UK Government's in control, and if this deal doesn't happen, or happens on a weak basis, it's on them.
Wel, rydym ymhell y tu hwnt i'r pwynt lle dylai ymateb Llywodraeth y DU gael ei liwio gan ystyriaethau gwleidyddol—50 diwrnod cyn diwedd y cyfnod pontio—ac rydym yn ymdrechu'n barhaus i gydweithio â Llywodraeth y DU i baratoi Cymru gystal ag y gallwn ar gyfer diwedd y cyfnod pontio. Ond nid wyf am esgus am eiliad fod gennym farn wahanol iawn ar ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol. Mae hynny'n gwbl glir, ac rydym yn credu bod angen i Lywodraeth y DU newid trywydd ar pwynt hwn a blaenoriaethu swyddi a bywoliaeth pobl. Rwyf am wrthsefyll y gwahoddiad yng nghwestiwn yr Aelod i fynd i'r afael â'r pwynt am rôl yr Undeb Ewropeaidd yn y gyfres hon o negodiadau. Mae gan ddinasyddion y DU hawl i ddisgwyl i Lywodraeth y DU ddiogelu eu buddiannau. Fe wnaeth Llywodraeth y DU adfer ei rheolaeth. Llywodraeth y DU sy'n rheoli, ac os nad yw'r cytundeb hwn yn digwydd, neu os yw'n digwydd ar sail wan, hwy fydd yn gyfrifol.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
Thank you, Counsel General.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar gyflawni'r strategaeth ryngwladol, a dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud ei ddatganiad. Mark Drakeford.
The next item is the statement by the First Minister on delivering the international strategy, and I call on the First Minister to make his statement. Mark Drakeford.
Llywydd, diolch yn fawr. Rwy'n croesawu’r cyfle hwn heddiw i adrodd i’r Senedd ar strategaeth ryngwladol Llywodraeth Cymru. Ein bwriad yw meithrin cysylltiadau gyda gwledydd a rhanbarthau ar draws y byd er mwyn hyrwyddo allforion a buddsoddi yng Nghymru, ac felly cryfhau ein economi.
Ar yr un pryd, rydym yn gweithio i godi ymwybyddiaeth o'r holl gryfderau sydd gennym fel gwlad a'r cyfraniad y gallwn ni ei wneud wrth ymateb i heriau fel newid hinsawdd a chynaliadwyedd. Mae'r gwaith yma yn fwy pwysig nag erioed wrth inni ymadael â'r Undeb Ewropeaidd ar ddiwedd y flwyddyn.
Thank you, Llywydd. I welcome this opportunity today to report to the Senedd on the Welsh Government's international strategy. Our objective is to foster relationships with countries and regions across the world in order to promote exports and investment in Wales, and thus to strengthen our economy.
At the same time, we are working to raise awareness of the many strengths that we have as a country and the contribution that we can make in responding to challenges such as climate change and sustainability. This work is more important than ever as we leave the EU at the end of the year.
Llywydd, our international strategy was crafted in the Brexit context. Leaving the European Union means that we have to work even harder to sustain the profile and the reputation of Wales in the world. Now more than ever we have to do all we can to raise Wales’s international profile, grow our economy through increasing exports and attracting inward investment, and, as the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 requires, establish Wales as a globally responsible nation.
No-one could have predicted what would happen just a few short weeks after our international strategy was published in January. COVID-19 started to take hold in February, and of course the pandemic has had a direct impact on the delivery of our international ambitions, but we have still made positive use of our overseas networks, staying in touch with Governments across the world and gathering vital intelligence on their approaches to tackling the virus. They worked to identify sources of personal protective equipment in the early days, when supplies were scarce. Our China offices played a key role in securing the shipment of surgical masks manufacturing equipment for a company in Cardiff that produces up to 1 million face masks per day for key workers in Wales and the rest of the United Kingdom. Our Wales and Africa programme quickly issued 26 grants that focused on COVID-19 support.
We moved our international programmes online and used relationships set out in the international strategy to develop joint ambitions, not just to focus on the immediate crisis, but to build future resilience and rebuild our economies. Even in the depth of the crisis, we have held virtual and face-to-face meetings with ambassadors from Japan, Germany, the European Union, Canada and others.
Today, Llywydd, we publish four action plans derived from the international strategy, shaped by the context of the global pandemic and reflecting our engagement with friends around the world. I want to put on record my thanks to Eluned Morgan for all the work she invested in the strategy and the plans while ministerially responsible for international relations. The documents cover public diplomacy and soft power, regional relationships and networks, Wales and Africa, and our diaspora, and they are a tribute to the flair and commitment that Eluned brought to that work.
Our public diplomacy and soft power plan identifies how Wales will enhance our global profile. It sets out the global contribution we can make as a responsible nation, working internationally with partners on well-being, sustainability, youth education, culture, sport, science and the promotion of the Welsh language. It makes the links with supporting the Welsh economy, bolstering trade and tourism, as we did during last year's Rugby World Cup in Japan. Together with our Wales and Africa programme, it responds to the recent issues highlighted by the Black Lives Matter campaign to promote an ethos of fairness, equality and diversity. The Wales and Africa action plan also sets out how we will work with partners in sub-Saharan Africa and here in Wales to support delivery of the UN sustainable development goals, particularly in two areas: climate change and sustainability, where we're planting 25 million trees in Uganda by 2025, and, secondly, promoting Wales as a fair nation through support for fair trade and women's empowerment.
Following the signing of a declaration of intent with the Quebec Government earlier this year, our priority regional relationships plan brings focus to building and strengthening key regional relationships, in particular with three European regions—Brittany, the Basque Country and Flanders—as well as European and international networks.
Lywydd, cafodd ein strategaeth ryngwladol ei llunio yng nghyd-destun Brexit. Mae gadael yr Undeb Ewropeaidd yn golygu bod yn rhaid inni weithio hyd yn oed yn galetach i gynnal proffil ac enw da Cymru yn y byd. Nawr yn fwy nag erioed mae'n rhaid inni wneud popeth yn ein gallu i godi proffil rhyngwladol Cymru, tyfu ein heconomi drwy gynyddu allforion a denu mewnfuddsoddiad, ac fel mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn mynnu, sefydlu Cymru fel cenedl gyfrifol yn fyd-eang.
Ni allai neb fod wedi rhagweld beth fyddai'n digwydd ychydig wythnosau ar ôl i'n strategaeth ryngwladol gael ei chyhoeddi ym mis Ionawr. Dechreuodd COVID-19 ennill ei blwy ym mis Chwefror, ac wrth gwrs mae'r pandemig wedi cael effaith uniongyrchol ar gyflawniad ein huchelgeisiau rhyngwladol, ond rydym wedi gwneud defnydd cadarnhaol o'n rhwydweithiau tramor o hyd, gan gadw mewn cysylltiad â Llywodraethau ym mhob cwr o'r byd a chasglu gwybodaeth hanfodol am eu dulliau o fynd i'r afael â'r feirws. Fe wnaethant weithio i nodi ffynonellau o gyfarpar diogelu personol yn y dyddiau cynnar, pan oedd cyflenwadau'n brin. Chwaraeodd ein swyddfeydd yn Tsieina ran allweddol yn y gwaith o sicrhau bod cyfarpar gweithgynhyrchu masgiau llawfeddygol yn cael eu darparu i gwmni yng Nghaerdydd sy'n cynhyrchu hyd at filiwn o fasgiau wyneb y dydd i weithwyr allweddol yng Nghymru a gweddill y Deyrnas Unedig. Aeth ein rhaglen Cymru ac Affrica ati'n gyflym i gyhoeddi 26 o grantiau a ganolbwyntiai ar gymorth COVID-19.
Symudwyd ein rhaglenni rhyngwladol ar-lein a defnyddiwyd cysylltiadau a nodwyd yn y strategaeth ryngwladol i ddatblygu uchelgeisiau ar y cyd, nid yn unig i ganolbwyntio ar yr argyfwng uniongyrchol, ond i feithrin cadernid yn y dyfodol ac ailadeiladu ein heconomïau. Hyd yn oed yn nyfnder yr argyfwng, rydym wedi cynnal cyfarfodydd rhithwir a chyfarfodydd wyneb yn wyneb â llysgenhadon o Japan, yr Almaen, yr Undeb Ewropeaidd, Canada ac eraill.
Heddiw, Lywydd, rydym yn cyhoeddi pedwar cynllun gweithredu a ddeilliodd o'r strategaeth ryngwladol, wedi’u ffurfio gan gyd-destun y pandemig byd-eang ac sy'n adlewyrchu ein hymgysylltiad â ffrindiau ledled y byd. Hoffwn gofnodi fy niolch i Eluned Morgan am yr holl waith a wnaeth ar y strategaeth a'r cynlluniau tra oedd yn Weinidog cysylltiadau rhyngwladol. Mae'r dogfennau'n ymdrin â diplomyddiaeth gyhoeddus a chymell tawel, cysylltiadau a rhwydweithiau rhanbarthol, Cymru ac Affrica, a Chymry ar wasgar, ac maent yn deyrnged i'r ddawn a'r ymrwymiad a gyfrannodd Eluned i'r gwaith hwnnw.
Mae ein cynllun diplomyddiaeth gyhoeddus a chymell tawel yn nodi sut y bydd Cymru'n gwella ein proffil byd-eang. Mae'n nodi'r cyfraniad byd-eang y gallwn ei wneud fel cenedl gyfrifol, gan weithio'n rhyngwladol gyda phartneriaid ar lesiant, cynaliadwyedd, addysg ieuenctid, diwylliant, chwaraeon, gwyddoniaeth a hyrwyddo'r Gymraeg. Mae'n gwneud cysylltiadau â chefnogi economi Cymru, cryfhau masnach a thwristiaeth, fel y gwnaethom yn ystod Cwpan Rygbi'r Byd y llynedd yn Japan. Ynghyd â'n rhaglen Cymru ac Affrica, mae'n ymateb i'r materion diweddar a amlygwyd gan ymgyrch Black Lives Matter i hyrwyddo ethos o degwch, cydraddoldeb ac amrywiaeth. Mae cynllun gweithredu Cymru ac Affrica hefyd yn nodi sut y byddwn yn gweithio gyda phartneriaid yn Affrica Is-Sahara ac yma yng Nghymru i gefnogi'r gwaith o gyflawni nodau datblygu cynaliadwy'r Cenhedloedd Unedig, a hynny mewn dau faes yn arbennig: newid yn yr hinsawdd a chynaliadwyedd, lle byddwn yn plannu 25 miliwn o goed yn Uganda erbyn 2025, ac yn ail, hyrwyddo Cymru fel cenedl deg drwy gefnogi masnach deg a grymuso menywod.
Ar ôl llofnodi datganiad o fwriad gyda Llywodraeth Quebec yn gynharach eleni, mae ein cynllun perthnasoedd rhanbarthol sy’n cael blaenoriaeth yn canolbwyntio ar adeiladu a chryfhau cysylltiadau rhanbarthol allweddol, yn enwedig gyda thri rhanbarth Ewropeaidd—Llydaw, Gwlad y Basg a Fflandrys—yn ogystal â rhwydweithiau Ewropeaidd a rhyngwladol.
Llywydd, mae ein rhaglen rhyngwladol wedi symud ar-lein. Eleni, byddwn yn dathlu Diwali digidol am y tro cyntaf. Bydd hon yn raglen o ddigwyddiadau yng Nghymru ac India i ddathlu gŵyl y goleuni, yn ogystal â chysylltiadau busnes, addysgol a diwydiannol rhwng ein gwledydd. Y flwyddyn nesaf byddwn yn lawnsio Cymru yn yr Almaen 2021 i arddangos yr ystod eang o weithgaredd sy'n digwydd rhwng y ddwy wlad. Dyma'r gyntaf mewn cyfres o raglenni blynyddol fydd yn canolbwyntio ar ein perthynas gydag un partner allweddol bob blwyddyn dros y pum mlynedd nesaf.
A Llywydd, mae cyfle i'r diaspora Cymreig wneud cyfraniad pwysig i'r strategaeth drwy hyrwyddo enw da Cymru ar y llwyfan rhyngwladol. Wrth weithio gyda'n diaspora, byddwn yn cynnwys nid yn unig ein Cymry alltud ar draws y byd, ond hefyd pobl eraill sydd â chysylltiadau Cymreig ac sy'n awyddus i gyfrannu. Dyma'r bobl orau i adrodd stori Cymru ac i ledaenu'r stori honno. Ein targed yw recriwtio 0.5 miliwn o bobl at y gwaith erbyn 2025. Mae'r cynllun gweithredu diaspora yn amlinellu sut byddwn yn manteisio ar egni'r diaspora er mwyn codi proffil rhyngwladol Cymru.
Llywydd, our international programme has moved online. This year, we will be celebrating digital Diwali for the first time. This will be a programme of events in Wales and India to celebrate the festival of lights, as well as the business, education and cultural and industrial links between our countries. Next year, we will be launching Wales in Germany 2021 to showcase the breadth of activity happening between our two countries. This is the first in a series of annual programmes focusing on our relationship with one key partner over the course of each of the next five years.
And Llywydd, there's an opportunity for the Welsh diaspora to make an important contribution to the strategy by promoting Wales's reputation on the global stage. In working with the diaspora, we will be including not just the Welsh exiles across the world, but also other people who have Welsh links and who are eager to contribute. These are the people best placed to tell the story of Wales and to disseminate that story. Our target is to recruit 0.5 million people to this work by 2025. The diaspora action plan outlines how we will capitalise on the energy of the diaspora in order to raise Wales's international profile.
Llywydd, as part of our wider approach to support the growth of Welsh businesses, we continue to build the resilience of the Welsh economy in the face of COVID-19 and EU transition by providing advice and support to Welsh exporters through our network of international trade advisers, webinars and other export support programmes. We have enhanced online support delivering virtual trade missions to markets including Singapore, Qatar and Japan, and have launched a new online export hub providing comprehensive advice for exporters. At the same time, we have continued to strengthen our understanding of where Wales has international class capability, in areas such as compound semiconductors, cyber security and the life sciences, working with stakeholders and networks to promote these Welsh assets to a global audience.
Llywydd, the pandemic has reinforced the importance of our international connections. Now, more than ever, we have to appreciate the value of an outward-facing Wales. We must support our exporters and attract investment to help our domestic economy to recover. We must use culture, sport, education and research and development to support international collaboration. Our enthusiasm for strong mutually beneficial partnerships with Africa underpins our ambitions to be a globally responsible nation. Only by working together with our international partners can we help each other to recover, rebuild and reinforce Wales's reputation as an outward-facing nation, determined to play our part in the world and to benefit, in turn, from all the richness that that provides. Llywydd, diolch yn fawr.
Lywydd, fel rhan o'n dull ehangach o gefnogi twf busnesau Cymru, rydym yn parhau i feithrin cydnerthedd economi Cymru yn wyneb COVID-19 a chyfnod pontio'r UE drwy roi cyngor a chymorth i allforwyr Cymru drwy ein rhwydwaith o gynghorwyr masnach rhyngwladol, gweminarau a rhaglenni cymorth allforio eraill. Rydym wedi gwella cymorth ar-lein sy'n darparu teithiau masnach rhithwir i farchnadoedd sy'n cynnwys Singapôr, Qatar a Japan, ac rydym wedi lansio hyb allforio ar-lein newydd sy'n rhoi cyngor cynhwysfawr i allforwyr. Ar yr un pryd, rydym wedi parhau i gryfhau ein dealltwriaeth o ble mae gan Gymru allu dosbarth rhyngwladol, mewn meysydd fel lled-ddargludyddion, seiberddiogelwch a gwyddorau bywyd, gan weithio gyda rhanddeiliaid a rhwydweithiau i hyrwyddo'r asedau Cymreig hyn i gynulleidfa fyd-eang.
Lywydd, mae'r pandemig wedi atgyfnerthu pwysigrwydd ein cysylltiadau rhyngwladol. Nawr yn fwy nag erioed, mae'n rhaid inni werthfawrogi gwerth Cymru sy'n edrych tuag allan. Mae'n rhaid inni gefnogi ein hallforwyr a denu buddsoddiad i helpu ein heconomi ddomestig i wella. Mae'n rhaid inni ddefnyddio diwylliant, chwaraeon, addysg ac ymchwil a datblygu i gefnogi cydweithredu rhyngwladol. Mae ein brwdfrydedd ynghylch partneriaethau cryf, cydfuddiannol ag Affrica yn sail i'n huchelgeisiau i fod yn genedl gyfrifol yn fyd-eang. Dim ond drwy gydweithio â'n partneriaid rhyngwladol y gallwn helpu ein gilydd i ymadfer, ailadeiladu ac atgyfnerthu enw da Cymru fel cenedl sy'n edrych tuag allan, ac sy'n benderfynol o chwarae ein rhan yn y byd ac elwa, yn ei thro, o'r holl gyfoeth a ddaw yn sgil hynny. Lywydd, diolch yn fawr.
Can I thank the Minister for his statement this afternoon? Now, today's statement refers to a number of interesting reports and actions that the Welsh Government is taking forward with partners, and as Members will be aware, there have been some developments in working with others to strengthen the Welsh Government's response to tackling COVID-19. For example, the priority regional relationships and networks action plan outlines where the Welsh Government has been sharing information with others in relation to the impact of the virus, and exploring opportunities for the recovery phase. In the short term, the Welsh Government has committed to sharing its intelligence with other regional Governments across Europe, with a particular focus on economic resilience and mitigating vulnerabilities. So, in response to today's statement, perhaps the First Minister could tell us more on what information the Welsh Government has received from other Governments so far, and how that has had an impact on the Welsh Government's decision making and policies. And can he also tell us what information the Welsh Government is sharing with other regional Governments in relation to COVID-19?
Of course, the statement makes it clear that the Welsh Government's international strategy was initially crafted in response to Brexit and developing resilience for Wales and our economy. There's a clear commitment in terms of participating in some of the same European and international networks that Wales currently participates in, and the Welsh Government make it clear that there are brokerage opportunities for European programmes. However, neither the priority regional relationships and networks action plan nor the international relations through public diplomacy and soft power action plan provide actual concrete examples of what those brokerage opportunities have actually delivered so far for Wales. So, perhaps in responding to today's statement, the First Minister will publish a list of the brokerage opportunities highlighted in these action plans, alongside a list of where those opportunities have been taken, and what that has delivered for the people of Wales.
Of course, much of the impact of Brexit will come down to on what terms Britain will leave the European Union, and so it's more important than ever that the Welsh Government and the UK Government are working together where they can in the interests of the people of Wales. Therefore, following the recent joint ministerial committee meeting last week, I'd be grateful if the First Minister could tell us a bit more about any outcomes reached from that meeting, and for a general update on current inter-governmental relations at this time, as strong inter-governmental relations will certainly be of key importance in raising Wales and the UK's international profile post Brexit.
Today's statement refers to some interesting developments in relation to diaspora engagement, and it's clear from the 2020-25 action plan that the Welsh Government is making significant efforts to develop its diaspora and envoy networks in order to promote Wales on the international stage. However, in relation to the business diaspora network and the worldwide Welsh diaspora networks mentioned in the action plan, there's little detail about the contractors tasked with taking on the networks, and as a result, it's difficult to properly evaluate any initial outcomes. Therefore, will the First Minister tell us a bit more about the contractors chosen by the Welsh Government, and the reasons for their appointments? And can the First Minister also tell us how the Welsh Government is suitably evaluating the outcomes of those networks, and how it's determining their level of success?
The Welsh Government's international strategy commits to commissioning an independent rapid review of current international health activity and existing international health infrastructure in Wales, and that review is particularly important in light of the COVID-19 pandemic and informing the Welsh Government's direction of travel. So, can the First Minister provide an update on that rapid review, when it's to be conducted and when the conclusions of that review will be made publicly available?
Llywydd, today's statement refers to climate change and sustainability, and one way that we can achieve that is by addressing deforestation, which is a very significant driver of climate change and habitat loss, as well as pandemic risk. The WWF and Royal Society for the Protection of Birds' 'Riskier Business' report shows that many commodities that drive deforestation in places like the Amazon are imported into Wales and used in everyday items, including food. Therefore, can the First Minister confirm whether he supports the calls of Size of Wales, WWF Cymru and RSPB Cymru for Wales to be the first deforestation-free nation? If so, can he provide an update on the work being done to achieve that goal?
In closing, Llywydd, the First Minister knows that it's my view that whereas some Government departments rightly have to consider international trends and developments, the overarching strategy for international development should continue to lie with the UK Government, with collaboration from the Welsh Government. The people of Wales are, to my mind, best served as part of a strong United Kingdom, and I hope that the First Minister will continue to advocate that working with Governments across the UK, under a joint structure, delivers the best possible outcomes for the people of Wales. Diolch.
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Nawr, mae'r datganiad heddiw yn cyfeirio at nifer o adroddiadau a gweithgarwch diddorol y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddatblygu gyda phartneriaid, ac fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, mae rhai datblygiadau wedi bod o ran gweithio gydag eraill i gryfhau ymateb Llywodraeth Cymru i ymladd COVID-19. Er enghraifft, mae'r cynllun gweithredu perthnasoedd a rhwydweithiau rhanbarthol sy’n cael blaenoriaeth yn amlinellu lle mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhannu gwybodaeth ag eraill mewn perthynas ag effaith y feirws, ac yn archwilio cyfleoedd ar gyfer y cyfnod adfer. Yn y tymor byr, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i rannu ei gwybodaeth â Llywodraethau rhanbarthol eraill ledled Ewrop, gan ganolbwyntio'n benodol ar gydnerthedd economaidd a lliniaru gwendidau. Felly, mewn ymateb i'r datganiad heddiw, efallai y gallai'r Prif Weinidog ddweud rhagor wrthym ynglŷn â pha wybodaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i chael gan Lywodraethau eraill hyd yma, a sut y mae hynny wedi cael effaith ar benderfyniadau a pholisïau Llywodraeth Cymru. Ac a all ddweud wrthym hefyd pa wybodaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhannu gyda Llywodraethau rhanbarthol eraill mewn perthynas â COVID-19?
Wrth gwrs, mae'r datganiad yn dweud yn glir fod strategaeth ryngwladol Llywodraeth Cymru wedi'i llunio'n wreiddiol mewn ymateb i Brexit a datblygu cydnerthedd i Gymru a'n heconomi. Mae yna ymrwymiad clir o ran cymryd rhan yn rhai o'r un rhwydweithiau Ewropeaidd a rhyngwladol y mae Cymru'n cymryd rhan ynddynt ar hyn o bryd, ac mae Llywodraeth Cymru yn ei gwneud yn glir fod cyfleoedd broceriaeth ar gyfer rhaglenni Ewropeaidd. Fodd bynnag, nid yw'r cynllun gweithredu perthnasoedd a rhwydweithiau rhanbarthol sy’n cael blaenoriaeth na'r cynllun gweithredu cysylltiadau rhyngwladol drwy ddiplomyddiaeth gyhoeddus a chymell tawel yn rhoi enghreifftiau pendant o'r hyn y mae'r cyfleoedd broceriaeth hynny wedi'i ddarparu i Gymru hyd yma mewn gwirionedd. Felly, wrth ymateb i'r datganiad heddiw, efallai y gall y Prif Weinidog gyhoeddi rhestr o'r cyfleoedd broceriaeth a amlygwyd yn y cynlluniau gweithredu hyn, ochr yn ochr â rhestr o ble y manteisiwyd ar y cyfleoedd hynny, a beth y mae hynny wedi'i ddarparu i bobl Cymru.
Wrth gwrs, bydd llawer o effaith Brexit yn dibynnu ar ba delerau y bydd Prydain yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac felly mae'n bwysicach nag erioed fod Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn cydweithio lle gallant er budd pobl Cymru. Felly, yn dilyn cyfarfod diweddar cyd-bwyllgor y Gweinidogion yr wythnos diwethaf, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Prif Weinidog ddweud ychydig mwy wrthym am unrhyw benderfyniadau a wnaed yn y cyfarfod hwnnw, ac am ddiweddariad cyffredinol ar gysylltiadau rhynglywodraethol cyfredol ar hyn o bryd, gan y bydd cysylltiadau rhynglywodraethol cryf yn sicr yn allweddol bwysig i godi proffil rhyngwladol Cymru a'r DU ar ôl Brexit.
Mae'r datganiad heddiw yn cyfeirio at ddatblygiadau diddorol mewn perthynas ag ymgysylltiad â Chymry ar wasgar, ac mae'n amlwg o gynllun gweithredu 2020-25 fod Llywodraeth Cymru yn gwneud ymdrech sylweddol i ddatblygu ei rhwydweithiau Cymry ar wasgar a chenhadon er mwyn hyrwyddo Cymru ar y llwyfan rhyngwladol. Fodd bynnag, mewn perthynas â rhwydwaith busnes y Cymry ar wasgar a'r rhwydweithiau Cymry ar wasgar byd-eang a grybwyllir yn y cynllun gweithredu, nid oes llawer o fanylion am y contractwyr sydd â'r dasg o fynd i'r afael â'r rhwydweithiau, ac o ganlyniad, mae'n anodd gwerthuso unrhyw ganlyniadau cychwynnol yn briodol. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog ddweud ychydig mwy wrthym am y contractwyr a ddewiswyd gan Lywodraeth Cymru, a'r rhesymau dros eu penodi? Ac a all y Prif Weinidog ddweud wrthym hefyd sut y mae Llywodraeth Cymru yn gwerthuso canlyniadau'r rhwydweithiau hynny'n briodol, a sut y mae'n pennu lefel eu llwyddiant?
Mae strategaeth ryngwladol Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i gomisiynu adolygiad annibynnol cyflym o weithgarwch iechyd rhyngwladol presennol a'r seilwaith iechyd rhyngwladol presennol yng Nghymru, ac mae'r adolygiad hwnnw'n arbennig o bwysig yng ngoleuni pandemig COVID-19 a bydd yn llywio cyfeiriad teithio Llywodraeth Cymru. Felly, a all y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am yr adolygiad cyflym hwnnw, pryd y caiff ei gynnal a phryd y bydd casgliadau'r adolygiad hwnnw ar gael i'r cyhoedd?
Lywydd, mae'r datganiad heddiw'n cyfeirio at newid yn yr hinsawdd a chynaliadwyedd, ac un ffordd y gallwn gyflawni hynny yw drwy fynd i'r afael â datgoedwigo, sy'n sbardun sylweddol iawn i newid yn yr hinsawdd a cholli cynefinoedd, yn ogystal â risg pandemig. Mae adroddiad 'Riskier Business' y WWF a'r Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar yn dangos bod llawer o nwyddau sy'n gyrru datgoedwigo mewn lleoedd fel yr Amazon yn cael eu mewnforio i Gymru a'u defnyddio mewn eitemau bob dydd, gan gynnwys bwyd. Felly, a all y Prif Weinidog gadarnhau p'un a yw'n cefnogi galwadau Maint Cymru, WWF Cymru ac RSPB Cymru i sicrhau mai Cymru fydd y genedl dim datgoedwigo gyntaf? Os felly, a all roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith sy'n cael ei wneud i gyflawni'r nod hwnnw?
I gloi, Lywydd, er bod yn rhaid i rai adrannau Llywodraeth ystyried datblygiadau a thueddiadau rhyngwladol, mae'r Prif Weinidog yn gwybod fy mod o'r farn mai Llywodraeth y DU ddylai fod yn gyfrifol am y strategaeth drosfwaol ar gyfer datblygu rhyngwladol, gyda chydweithrediad Llywodraeth Cymru. Yn fy marn i, caiff pobl Cymru eu gwasanaethu'n well o fod yn rhan o Deyrnas Unedig gref, ac rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog yn parhau i ddadlau mai gweithio gyda Llywodraethau ledled y DU, dan strwythur ar y cyd, sy'n sicrhau'r canlyniadau gorau posibl i bobl Cymru. Diolch.
Can I thank Paul Davies for those questions? I'll do my best to address a number of them. He asked for some examples of the way in which our contacts in other parts of the world have been of advantage to us during this pandemic. Well, I noted in my opening remarks the way in which we were able to use our contacts in China to secure very important and scarce equipment for a company here in Cardiff, which has gone on to make a major contribution in terms of PPE, not just to Wales but to the whole of the United Kingdom.
I know the Member will remember the flights that came into Cardiff Airport in the early stages of the pandemic, bringing supplies of PPE from other parts of the world. We got those supplies—we got them into Wales—because of the presence we have here on the ground. We were given a gift of some very important masks early on, when they were in very short supply, from Vietnam. We got them from Vietnam because of the visit that the education Minister made to Vietnam and the links that have developed since with that country in the education field. Because of that relationship with Wales, we were able to secure that very important supply.
More generally, through Public Health Wales and through the connections of our chief medical officer, we have had a series of discussions with other nations who've had different and, in some ways, a more successful experience of dealing with coronavirus than has been true in Europe and in this country—so, discussions with South Korea and discussions with New Zealand, for example. We're very fortunate in Public Health Wales to have a body that is very well recognised internationally as a source of expertise. In exchange, we have been able to learn from others.
Mr Davies asked about the brokerage arrangements that we have and the opportunities that have come our way as a result. Well, Llywydd, let me just focus on one of the four priority regional relationships that we set out in our documents, and that's with the Basque Country. I received, in fact, a letter today from the President of the Basque Country, inviting us to visit the Basque Country again as soon as we are able to in 2021, and to take a trade mission to the Basque Country.
The Basque Country had identified Wales as one of its top-five international priority destinations before our own documents were ever published. As a result of that, we have been able to find opportunities to work with Mondragon, the world's largest co-operative series of businesses. We will have benefited by bringing Construcciones y Auxiliar de Ferrocarriles, the train manufacturing company, to Newport. I visited CAF myself when I was in the Basque Country discussing taxation matters with the Basque Government. We have cyber security links with the Basque Country; we have life sciences links; we have agri-food links with the Basque Country. And we were able, Llywydd, in a completely different way, to have a discussion with Basque Government officials, earlier this autumn, about the way in which they were able to conduct their regional elections in June of this year at the height of the coronavirus pandemic, thinking ahead to our own elections in May of next year, finding ways in which we can conduct those elections in ways that protect people from the virus and still maximise people's participation.
So, I could replicate that list in relation to the other regions on which we are focusing, but I hope that it gives an indication of the way in which, when you establish these relationships, you get a very strong return indeed in terms of the opportunities that then come Wales's way, in terms of cultural exchange, in terms of economic links, and in terms of long-standing relationships.
A gaf fi ddiolch i Paul Davies am y cwestiynau hynny? Fe wnaf fy ngorau i fynd i'r afael â nifer ohonynt. Gofynnodd am rai enghreifftiau o'r ffordd y mae ein cysylltiadau mewn rhannau eraill o'r byd wedi bod o fantais i ni yn ystod y pandemig hwn. Wel, nodais yn fy sylwadau agoriadol y ffordd y gallem ddefnyddio ein cysylltiadau yn Tsieina i sicrhau offer pwysig iawn a phrin i gwmni yma yng Nghaerdydd, sydd wedi mynd ymlaen i wneud cyfraniad mawr mewn perthynas â chyfarpar diogelu personol, nid yn unig i Gymru ond i'r Deyrnas Unedig gyfan.
Gwn y bydd yr Aelod yn cofio'r awyrennau a ddaeth i Faes Awyr Caerdydd yng nghamau cynnar y pandemig, gan ddod â chyflenwadau o gyfarpar diogelu personol o rannau eraill o'r byd. Cawsom y cyflenwadau hynny—cawsom hwy i Gymru—oherwydd y presenoldeb sydd gennym yma ar lawr gwlad. Cawsom rodd o rai masgiau pwysig iawn o Fiet-nam yn gynnar, pan oeddent yn brin iawn. Cawsom hwy o Fiet-nam oherwydd yr ymweliad a wnaeth y Gweinidog addysg â Fiet-nam a'r cysylltiadau sydd wedi datblygu ers hynny â'r wlad honno ym maes addysg. Oherwydd y berthynas honno â Chymru, roeddem yn gallu sicrhau'r cyflenwad pwysig hwnnw.
Yn fwy cyffredinol, drwy Iechyd Cyhoeddus Cymru a thrwy gysylltiadau ein prif swyddog meddygol, rydym wedi cael cyfres o drafodaethau gyda gwledydd eraill sydd wedi cael profiad gwahanol, a phrofiad mwy llwyddiannus mewn ffordd, o ymdrin â'r coronafeirws na llawer o wledydd Ewrop a'r wlad hon—felly, trafodaethau gyda De Korea a thrafodaethau gyda Seland Newydd, er enghraifft. Rydym yn ffodus iawn fod Iechyd Cyhoeddus Cymru yn gorff sy'n cael ei gydnabod yn dda iawn yn rhyngwladol fel ffynhonnell arbenigedd. Yn gyfnewid am hynny, rydym wedi gallu dysgu oddi wrth eraill.
Gofynnodd Mr Davies am y trefniadau broceriaeth sydd gennym a'r cyfleoedd rydym wedi'u cael o ganlyniad. Wel, Lywydd, gadewch i mi ganolbwyntio ar un o'r pedair perthynas ranbarthol sy'n cael blaenoriaeth a nodwyd gennym yn ein dogfennau, sef ein perthynas â Gwlad y Basg. Cefais lythyr heddiw gan Arlywydd Gwlad y Basg yn ein gwahodd i ymweld â Gwlad y Basg eto cyn gynted ag y gallwn yn 2021, ac i fynd â thaith fasnach i Wlad y Basg.
Roedd Gwlad y Basg wedi nodi Cymru fel un o'i phum cyrchfan ryngwladol â blaenoriaeth cyn i'n dogfennau ein hunain gael eu cyhoeddi. O ganlyniad i hynny, rydym wedi gallu dod o hyd i gyfleoedd i weithio gyda Mondragon, cyfres gydweithredol fwyaf y byd o fusnesau. Byddwn wedi elwa drwy ddod â Construcciones y Auxiliar de Ferrocarriles, y cwmni gweithgynhyrchu trenau, i Gasnewydd. Ymwelais â CAF fy hun pan oeddwn yng Ngwlad y Basg yn trafod materion trethiant gyda Llywodraeth Gwlad y Basg. Mae gennym gysylltiadau seiberddiogelwch â Gwlad y Basg; mae gennym gysylltiadau gwyddorau bywyd; mae gennym gysylltiadau bwyd-amaeth â Gwlad y Basg. A llwyddasom mewn ffordd gwbl wahanol, Lywydd, i gael trafodaeth gyda swyddogion Llywodraeth Gwlad y Basg yn gynharach yr hydref hwn am y ffordd roeddent yn gallu cynnal eu hetholiadau rhanbarthol ym mis Mehefin eleni ar anterth y pandemig coronafeirws, gan feddwl ymlaen at ein hetholiadau ein hunain ym mis Mai y flwyddyn nesaf, a chanfod sut y gallwn gynnal yr etholiadau hynny mewn ffyrdd sy'n diogelu pobl rhag y feirws a pharhau i gynyddu cyfranogiad pobl.
Felly, gallwn ailadrodd y rhestr honno mewn perthynas â'r rhanbarthau eraill rydym yn canolbwyntio arnynt, ond rwy'n gobeithio bod hynny'n rhoi syniad o'r manteision cadarn iawn sy'n deillio o'r cyfleoedd a ddaw i Gymru pan fyddwch yn sefydlu'r cysylltiadau hyn, o ran cyfnewid diwylliannol, o ran cysylltiadau economaidd, ac o ran cysylltiadau hirsefydlog.
The leader of the opposition asked about inter-governmental relations. Well, I'm not going to rehearse, this afternoon, Llywydd, the very many disappointments there have been in persuading the UK Government to set up inter-governmental relations within the United Kingdom. Let me be positive instead and say that we work very closely with the UK Government when promoting Wales abroad. We've always had a very good service from embassies abroad when Welsh Ministers are involved in meetings, trade delegations, and other ways of promoting Wales in other parts of the world. I've had the privilege, in the last two years, to represent Wales in St David's Day events in both Brussels and in Paris. On both of those occasions, we had very strong and positive engagement with the UK Government, using embassy premises and contacts in both those European capitals, and on this agenda, unlike some others, I think we can say that our efforts are there to supplement some of the things that the United Kingdom does, but also to speak up directly for Wales.
One of the things I think that the leader of the opposition would find is that businesses in Wales particularly look to the Welsh Government to do those things that help them to find markets for their products and new economic opportunities that come to people who work in Wales by promoting Wales in everything it does. When I was in Japan as part of the Rugby World Cup, there was a trade mission from Wales in Japan at the same time. We had a major event at the embassy in Tokyo, hosted by the UK ambassador, jointly with myself. We had literally hundreds of people at the reception, representing Japanese economic opportunities for Wales, and that's the way in which our international strategy sees us operating alongside those Welsh business interests.
We've underused the diaspora here in Wales, Llywydd. I don't think there's any doubt about that. I was the keynote speaker at the Belfast homecoming event in October of last year. Hundreds and hundreds of people of Irish descent, now prominent in the United States, coming home to Belfast—again, a celebration of cultural links but business opportunities. We've worked closely since with people who have helped the Northern Irish administration to make the most of its diaspora and want to take those opportunities now to do more here in Wales.
On health activity, I'm very pleased that we've been able to sign, this week, a new memorandum of understanding with the World Health Organization, again, making sure that the things that we can offer in the world are matched by the learning we take from the world in return, particularly in the field of health.
And as for deforestation, well of course the Welsh Government works very closely with the organisations that Paul Davies identified. It is through those organisations that we have developed the Mbale tree planting scheme, to which I referred in my opening remarks—10 million trees planted already in that part of Uganda. Again, I had the real privilege, before the coronavirus crisis began, of planting a tree here in Cardiff to mark that 10 millionth tree being planted in Uganda, and to see the young people with whom we are in partnership in that part of the world, the huge enthusiasm they bring to that project and the way in which their knowledge of Wales is absolutely part of their everyday experience. Llywydd, that's just one example of the work we are doing in that area. That's our contribution to the issue of climate change and deforestation. And there is more, I'm sure, that we will want to do in the future, including in the areas to which Paul Davies referred.
Gofynnodd arweinydd yr wrthblaid am gysylltiadau rhynglywodraethol. Wel, nid wyf am ailadrodd y prynhawn yma, Lywydd, y nifer fawr o siomedigaethau a gafwyd wrth geisio perswadio Llywodraeth y DU i sefydlu cysylltiadau rhynglywodraethol o fewn y Deyrnas Unedig. Gadewch i mi fod yn gadarnhaol yn lle hynny a dweud ein bod yn gweithio'n agos iawn gyda Llywodraeth y DU wrth hyrwyddo Cymru dramor. Rydym bob amser wedi cael gwasanaeth da iawn gan lysgenadaethau dramor pan fydd Gweinidogion Cymru yn cymryd rhan mewn cyfarfodydd, dirprwyaethau masnach, a ffyrdd eraill o hyrwyddo Cymru mewn rhannau eraill o'r byd. Cefais y fraint, yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, o gynrychioli Cymru mewn digwyddiadau Dydd Gŵyl Dewi ym Mrwsel ac ym Mharis. Ar y ddau achlysur hwnnw, cawsom ymgysylltiad cryf a chadarnhaol iawn â Llywodraeth y DU, gan ddefnyddio cysylltiadau ac adeiladau llysgenadaethau yn y prifddinasoedd Ewropeaidd hynny, ac ar yr agenda hon, yn wahanol i rai eraill, credaf y gallwn ddweud bod ein hymdrechion yno i ategu rhai o'r pethau y mae'r Deyrnas Unedig yn eu gwneud, ond hefyd i siarad yn uniongyrchol ar ran Cymru.
Un o'r pethau rwy'n credu y byddai arweinydd yr wrthblaid wedi ei nodi yw bod busnesau yng Nghymru yn troi at Lywodraeth Cymru yn arbennig i wneud y pethau hynny sy'n eu helpu i ddod o hyd i farchnadoedd ar gyfer eu cynnyrch a chyfleoedd economaidd newydd sy'n dod i bobl sy'n gweithio yng Nghymru drwy hyrwyddo Cymru ym mhopeth a wna. Pan oeddwn yn Japan fel rhan o Gwpan Rygbi'r Byd, cafwyd taith fasnach o Gymru yn Japan ar yr un pryd. Cawsom ddigwyddiad mawr yn y llysgenhadaeth yn Tokyo, a gynhaliwyd gan lysgennad y DU a minnau ar y cyd. Daeth cannoedd o bobl, yn llythrennol, i'r derbyniad, yn cynrychioli cyfleoedd economaidd Japan i Gymru, a dyna'r ffordd y mae ein strategaeth ryngwladol yn ein galluogi i weithredu ochr yn ochr â'r manteision busnes hynny yng Nghymru.
Rydym wedi tanddefnyddio'r Cymru ar Wasgar yma yng Nghymru, Lywydd. Nid wyf yn credu bod unrhyw amheuaeth ynglŷn â hynny. Fi oedd y prif siaradwr yn nigwyddiad croeso adref Belfast ym mis Hydref y llynedd. Cannoedd a channoedd o bobl o dras Gwyddelig, sy'n flaenllaw bellach yn yr Unol Daleithiau, yn dod adref i Belfast—unwaith eto, dathliad o gysylltiadau diwylliannol, a chyfleoedd busnes hefyd. Rydym wedi gweithio'n agos ers hynny gyda phobl sydd wedi helpu gweinyddiaeth Gogledd Iwerddon i fanteisio i'r eithaf ar ei diaspora ac rydym eisiau manteisio ar y cyfleoedd hynny nawr i wneud mwy yma yng Nghymru.
O ran gweithgarwch iechyd, rwy'n falch iawn ein bod, yr wythnos hon, wedi gallu llofnodi memorandwm cyd-ddealltwriaeth newydd gyda Sefydliad Iechyd y Byd, gan sicrhau unwaith eto fod y pethau y gallwn eu cynnig yn y byd yn cyd-fynd â'r hyn rydym yn ei ddysgu gan y byd yn gyfnewid am hynny, yn enwedig ym maes iechyd.
Ac o ran datgoedwigo, mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn gweithio'n agos iawn gyda'r sefydliadau a nododd Paul Davies. Drwy'r sefydliadau hynny rydym wedi datblygu cynllun plannu coed Mbale, y cyfeiriais ato yn fy sylwadau agoriadol—plannwyd 10 miliwn o goed eisoes yn y rhan honno o Uganda. Unwaith eto, cefais y fraint wirioneddol, cyn i argyfwng y coronafeirws ddechrau, o blannu coeden yma yng Nghaerdydd i nodi bod 10 miliwn o goed wedi cael eu plannu yn Uganda, ac i weld y bobl ifanc rydym mewn partneriaeth â hwy yn y rhan honno o'r byd, y brwdfrydedd enfawr y maent yn ei gyfrannu i'r prosiect hwnnw a'r ffordd y mae eu gwybodaeth am Gymru yn rhan o'u profiad bob dydd. Lywydd, un enghraifft yn unig yw honno o'r gwaith rydym yn ei wneud yn y maes hwnnw. Dyna ein cyfraniad at fater newid yn yr hinsawdd a datgoedwigo. Ac mae mwy, rwy'n siŵr, y byddwn eisiau ei wneud yn y dyfodol, gan gynnwys yn y meysydd y cyfeiriodd Paul Davies atynt.
Can I thank the First Minister very much indeed for this statement on the delivery of the international strategy? I was going to wax lyrical about the Basque Country as well, but, in view of time, I won't say quite so much, other than to mention in passing, obviously, that the Basque language, the Irish language and the Welsh language are always in friendly rivalry as regards which one is the oldest living language in Europe. We're in friendly competition all the time; all sorts of friendly international competitions like that are to be encouraged.
Now obviously, we've discussed the international strategy previously. Can I thank Eluned Morgan for all the meetings as regards that in her previous role? Now we're moving on to delivery rather than just describing—so important in these turbulent times. So there are a couple of specific issues. As regards the Welsh approach to trade and the Cymru-Wales brand, it's good to see Welsh Government pushing the Cymru-Wales brand. Obviously, with Brexit looming, it's more important than ever that we carry out a distinctive Welsh approach to trade, which can all too often be lost within the UK Government's Invest in GREAT Britain strategy. So, can I ask what role does the First Minister see Welsh small and medium-sized enterprises playing in this international strategy for Wales?
Moving on to the Welsh diaspora and the diaspora engagement part of this strategy, this has been described, as the First Minister mentioned, as an underutilised asset. I certainly agree with that, certainly as regards the United States of America. The First Minister, I think, will know that my son and grandson live in Oklahoma, as do around 2 million people of Welsh descent. I recall when I was out in the United States last the Governor of Wisconsin state led the celebrations on St David's Day to recognise the contribution of the 40,000 residents of Wisconsin—Wisconsin only—of Welsh descent. A terrific fuss was made of all things Welsh on 1 March. Now, years ago, there were 300 Welsh language chapels in Wisconsin. Frank Lloyd Wright, the internationally renowned architect, was born and bred into a Welsh-speaking family in a rural Welsh-speaking community—not in Ceredigion like his mother, but in rural Wisconsin.
So the trick is how to turn romantic history into increased trade, using our historic links. In addition to what is mentioned in detail in the documents, twinning is one way. I've mentioned it before to Eluned Morgan, and obviously we've had many formal and informal twinning arrangements over the years, involving towns and villages, and cities, indeed, here in Wales. Now, a couple of years ago, business leaders from Oklahoma were over here and met with Eluned Morgan and myself, wanting to forge links and actually pursue twinning arrangements with Wales—Oklahoma City twinned with Cardiff, and Tulsa, the second city, twinned with Swansea. So, does the First Minister envisage Government delivery involving building on such alliances?
While we're still on the diaspora, obviously, in the documentation, specific and targeted efforts to engage with Welsh diaspora are very welcome indeed, and I recognise the work that's going on. I do find it concerning that the Welsh Government feel that they need to contract out some of the responsibilities to fulfil the business diaspora network and worldwide Welsh diaspora scheme to an external third party, though. Will the First Minister agree with me that actually taking responsibility for engaging with the Welsh diaspora under the control of the Welsh Government directly would be better, in order to attract people back to Wales to work or visit, as well as enabling them to act as ambassadors in their adopted countries? You could replicate that Belfast homecoming, perhaps.
I'll just turn to a couple of final questions, before I finish, on being a globally responsible nation. The point has already been made about deforestation, but that is vitally important. Wales's contribution to the world—. We're all internationally looking outwards. Do you intend, First Minister, to take action on deforestation and eliminate products in global supply chains that are imported into Wales and cause significant damage to the environment elsewhere, such as the deforestation linked to the production of soya meal for livestock and palm oil found in everyday supermarket items? It's not just about planting trees elsewhere; it's also about what we do with damaging products.
My final point is on the arms trade. The action plans also note that Wales aspires to become a nation of sanctuary, committed to promoting human rights, as you've said, and promoting peace and ethical trade—peace particularly on a day such as this, 11 November. In September 2019, the First Minister said he would be reviewing the Welsh Government's presence at one of the world's biggest arms fairs. So, could I ask you, First Minister, to update us on that review of your presence at arms fairs, and also inform us how you will ensure that the international strategy for Wales and the Welsh economy in general don't contribute to global conflicts or to the arms trade, which causes devastation for communities in other parts of the world?
A gaf fi ddiolch yn fawr iawn i'r Prif Weinidog am y datganiad hwn ar gyflawniad y strategaeth ryngwladol? Roeddwn am ganu clodydd Gwlad y Basg hefyd, ond o ystyried yr amser, nid wyf am ddweud cymaint, heblaw am grybwyll, yn amlwg, fod yr iaith Fasgeg, y Wyddeleg a'r Gymraeg bob amser mewn cystadleuaeth gyfeillgar o ran pa un yw'r iaith fyw hynaf yn Ewrop. Rydym mewn cystadleuaeth gyfeillgar drwy'r amser; dylid annog pob math o gystadlaethau rhyngwladol cyfeillgar o’r fath.
Nawr, yn amlwg, rydym wedi trafod y strategaeth ryngwladol o'r blaen. A gaf fi ddiolch i Eluned Morgan am yr holl gyfarfodydd ynghylch hynny yn ei rôl flaenorol? Rydym bellach yn symud ymlaen i gyflawni yn hytrach na disgrifio yn unig—mor bwysig yn y cyfnod cythryblus hwn. Felly, ceir un neu ddau o faterion penodol. O ran ymagwedd Cymru tuag fasnach a brand Cymru-Wales, mae'n dda gweld Llywodraeth Cymru yn gwthio brand Cymru-Wales. Yn amlwg, gyda Brexit ar y gorwel, mae'n bwysicach nag erioed ein bod yn mabwysiadu ymagwedd Gymreig unigryw tuag at fasnachu, rhywbeth sy’n cael ei golli'n rhy aml o lawer yn strategaeth Invest in GREAT Britain Llywodraeth y DU. Felly, a gaf fi ofyn pa rôl y mae'r Prif Weinidog yn credu y bydd busnesau bach a chanolig Cymru yn ei chwarae yn y strategaeth ryngwladol hon ar gyfer Cymru?
Gan symud ymlaen at y Cymry ar wasgar a’r rhan o'r strategaeth hon sy’n ymwneud ag ymgysylltu â Chymry ar wasgar, fe’i disgrifiwyd, fel y nododd y Prif Weinidog, fel ased a danddefnyddiwyd. Rwy’n sicr yn cytuno â hynny, yn sicr mewn perthynas ag Unol Daleithiau America. Credaf y bydd y Prif Weinidog yn gwybod bod fy mab a fy ŵyr yn byw yn Oklahoma, fel oddeutu 2 filiwn o bobl eraill o dras Gymreig. Pan oeddwn allan yn yr Unol Daleithiau ddiwethaf, rwy'n cofio Llywodraethwr talaith Wisconsin yn arwain y dathliadau ar Ddydd Gŵyl Dewi i gydnabod cyfraniad 40,000 o drigolion Wisconsin—Wisconsin yn unig—a oedd o dras Gymreig. Gwnaed cryn dipyn o sioe o bopeth Cymreig ar 1 Mawrth. Nawr, flynyddoedd yn ôl, roedd 300 o gapeli Cymraeg eu hiaith yn Wisconsin. Cafodd Frank Lloyd Wright, y pensaer mawr ei fri, ei eni a'i fagu mewn teulu Cymraeg eu hiaith mewn cymuned wledig Gymraeg—nid yng Ngheredigion fel ei fam, ond yng nghefn gwlad Wisconsin.
Y gamp, felly, yw sut i droi hanes rhamantus yn rhagor o fasnach, gan ddefnyddio ein cysylltiadau hanesyddol. Yn ychwanegol at yr hyn a grybwyllir mewn cryn fanylder yn y dogfennau, mae gefeillio yn un ffordd. Rwyf wedi sôn am hyn o'r blaen wrth Eluned Morgan, ac yn amlwg, rydym wedi cael llawer o drefniadau gefeillio ffurfiol ac anffurfiol dros y blynyddoedd, yn cynnwys trefi a phentrefi, a dinasoedd, yn wir, yma yng Nghymru. Nawr, flwyddyn neu ddwy yn ôl, bu arweinwyr busnes o Oklahoma draw yma a chawsant gyfarfod ag Eluned Morgan a minnau, ac roeddent yn awyddus i greu cysylltiadau a mynd ar drywydd trefniadau gefeillio â Chymru—gefeilliodd Dinas Oklahoma â Chaerdydd, a gefeilliodd Tulsa, yr ail ddinas, ag Abertawe. Felly, a yw'r Prif Weinidog yn rhagweld y bydd y Llywodraeth yn adeiladu ar gysylltiadau o'r fath wrth gyflawni’r strategaeth?
Gan ein bod yn trafod Cymry ar wasgar, yn amlwg, yn y ddogfennaeth, mae’r ymdrechion penodol ac wedi'u targedu i ymgysylltu â Chymry ar wasgar i’w croesawu’n fawr, ac rwy'n cydnabod y gwaith sy'n mynd rhagddo. Mae'n peri pryder i mi, serch hynny, fod Llywodraeth Cymru yn teimlo bod angen iddynt gontractio rhai o'r cyfrifoldebau i gyflawni'r rhwydwaith busnes Cymry ar wasgar a chynllun Cymry ar wasgar byd-eang i drydydd parti allanol. A yw’r Prif Weinidog yn cytuno â mi y byddai’n well pe bai’r cyfrifoldeb am ymgysylltu â'r Cymry ar wasgar o dan reolaeth uniongyrchol Llywodraeth Cymru, er mwyn denu pobl yn ôl i Gymru i weithio neu i ymweld, yn ogystal â'u galluogi i weithredu fel llysgenhadon yn eu gwledydd mabwysiedig? Gallech efelychu croeso adref Belfast, efallai.
Trof at un neu ddau o gwestiynau olaf, cyn imi gloi, ar fod yn genedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang. Mae'r pwynt eisoes wedi'i wneud ynglŷn â datgoedwigo, ond mae hynny'n hanfodol bwysig. Mae cyfraniad Cymru i'r byd—. Mae pob un ohonom yn edrych tuag allan yn rhyngwladol. A ydych yn bwriadu cymryd camau, Brif Weinidog, ar ddatgoedwigo a chael gwared ar gynhyrchion mewn cadwyni cyflenwi byd-eang sy'n cael eu mewnforio i Gymru ac yn achosi niwed sylweddol i'r amgylchedd mewn mannau eraill, megis y datgoedwigo sy'n gysylltiedig â chynhyrchu blawd ffa soia ar gyfer da byw a’r olew palmwydd a geir mewn eitemau cyffredin mewn archfarchnadoedd? Mae'n ymwneud â mwy na phlannu coed yn rhywle arall; mae’n ymwneud hefyd â'r hyn a wnawn gyda chynhyrchion niweidiol.
Mae fy mhwynt olaf yn ymwneud â’r fasnach arfau. Mae'r cynlluniau gweithredu hefyd yn nodi bod Cymru yn anelu at ddod yn genedl noddfa, sydd wedi ymrwymo i hyrwyddo hawliau dynol, fel rydych wedi'i ddweud, a hyrwyddo heddwch a masnach foesegol—heddwch yn enwedig ar ddiwrnod fel hwn, 11 Tachwedd. Ym mis Medi 2019, dywedodd y Prif Weinidog y byddai'n adolygu presenoldeb Llywodraeth Cymru yn un o ffeiriau arfau mwyaf y byd. Felly, Brif Weinidog, a gaf fi ofyn i chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â'r adolygiad hwnnw o'ch presenoldeb mewn ffeiriau arfau, a rhoi gwybod inni hefyd sut y byddwch yn sicrhau nad yw strategaeth ryngwladol Cymru ac economi Cymru yn gyffredinol yn cyfrannu at wrthdaro byd-eang neu at y fasnach arfau, sy'n achosi dinistr i gymunedau mewn rhannau eraill o'r byd?
Diolch yn fawr i Dai Lloyd.
Thank you to Dai Lloyd.
It was remiss of me not to mention the language in relation to the Basque Country, because some of our longest standing relationships with that country come from the help that Wales gave to the emerging Basque nation, after the death of Franco, in language planning. Now, in some ways, you could argue they've had more success in some aspects since in the revival of the Basque language. But I was lucky enough to make a visit to Mondrágon when I first became an Assembly Member, and when I was in Vitoria, the capital of the Basque country, I came across a group of people who I recognised from Cardiff, and they were there helping the Basque Government with language planning, drawing on our experience here in Wales. So, it is another very powerful link between us.
Dr Lloyd asked about Welsh SMEs and their role in exporting and the Cymru-Wales brand. These are very, very tough times for Welsh SMEs. They've been affected by coronavirus, and they now face the enormous new hurdles that will be put in their way as a result of leaving the European Union, particularly if we leave the European Union on the thinnest of terms or no terms at all. So, the help that we can offer those firms is even more important in that way. But their ability to trade, and to trade freely with our largest and nearest market, will have been compromised by what has taken place, and there's no denying that. Making them part of the Cymru-Wales brand is part of our effort to try and compensate them for the new barriers that are being placed in their path in terms of those trading relationships.
I thank Dr Lloyd for everything he was drawing attention to in relation to the Welsh-American experience and the way that we turn history into opportunity. I'll give one example to maybe not match but at least meet his example of Frank Lloyd Wright. Many Members here in the Senedd will know of what happened in Birmingham in Alabama back in the summer of 1963, when Dr Martin Luther King led a group of children into segregated public parks in that city, and how the Baptist church in Alabama was bombed by white separatists, killing four young black girls who were attending Sunday school. The Welsh artist John Petts raised money here in Wales, an appeal partly led by the Western Mail, to create a window in that church, a fantastic window from the people of Wales, as it says on the window.
Birmingham, Alabama was visited by our education Minister in September of last year. She visited the church. She made a gift on behalf of the people of Wales of a Welsh bible to go alongside what they call the Welsh window in that church. Very shortly afterwards, there was a ceremony, a major ceremony, at the church itself to reflect on all of that history. The head of our mission in the United States spoke from that platform that afternoon, and who did he share that platform with? Well, the other speaker at the event was no one less than the President-elect of the United States, Joe Biden. And that is how, in the way that Dr Lloyd put it, we can turn our history into opportunity. And that, I know, will be a building block in our ability to forge a relationship with the new administration in the USA.
Dai Lloyd asked about contracting out the work on the diaspora. Well, do you know, Dai, actually, the idea partly came from being at the Belfast homecoming event, because that's how they do it. They have companies there who have genuine expertise in how you build networks abroad, how you identify people of Welsh descent, how you interest them in becoming ambassadors for Wales in other parts of the world. And that's what we're trying to do. We're just trying to use expertise that others have alongside the Welsh Government, because we are starting from a different place, aren't we, than our Scottish or Irish contemporaries.
We want to do more in the deforestation area. I recognise entirely the points that Dr Lloyd made. We sometimes have to be realistic about the powers we have in the Welsh Government's own hands to take actions that can make a difference in terms of the matters that he and Paul Davies also identified this afternoon.
And finally, in terms of the arms trade, we did carry out a review. Our presence at such events will be different in the future as a result. But the term 'arms trade' is sometimes used as a bit of a spray-on term to cover a wide range of activities, some of which have a beneficial part that is played in the world, in offering security to populations that otherwise would be vulnerable to others. So, there are things that can be done that are positive and worthwhile, and there are Welsh workers who earn their living in these trades. I want the Welsh Government to be aligned with those positive purposes, and if we have a presence at trade fairs in the future, it will be to emphasise those things that can be done and would be in line with our ethical approach, and in line with the approach that we set out in the action plans that we've published today.
Rwyf ar fai am beidio â sôn am yr iaith mewn perthynas â Gwlad y Basg, gan fod rhai o'n cysylltiadau mwyaf hirsefydlog â'r wlad honno yn deillio o'r cymorth a roddodd Cymru i ddatblygiad Gwlad y Basg, ar ôl marwolaeth Franco, ym maes cynllunio ieithyddol. Nawr, mewn rhai ffyrdd, gallech ddadlau eu bod wedi cael mwy o lwyddiant mewn rhai ffyrdd ers adfywiad yr iaith Fasgeg. Ond bûm yn ddigon ffodus i ymweld â Mondrágon pan ddeuthum yn Aelod Cynulliad am y tro cyntaf, a phan oeddwn yn Vitoria, prifddinas Gwlad y Basg, cyfarfûm â grŵp o bobl roeddwn yn eu hadnabod o Gaerdydd, ac roeddent yno’n helpu Llywodraeth Gwlad y Basg gyda chynllunio ieithyddol, gan bwyso ar ein profiad yma yng Nghymru. Felly, dyna gysylltiad pwerus iawn arall rhyngom.
Gofynnodd Dr Lloyd am fusnesau bach a chanolig Cymru a'u rôl yn allforio a brand Cymru-Wales. Mae hwn yn gyfnod anodd iawn, iawn i fusnesau bach a chanolig Cymru. Mae’r coronafeirws wedi effeithio arnynt, ac maent bellach yn wynebu'r rhwystrau newydd enfawr a fydd yn cael eu rhoi yn eu ffordd o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd, yn enwedig os byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd ar y telerau gwannaf neu heb delerau o gwbl. Felly, mae'r cymorth y gallwn ei gynnig i'r cwmnïau hynny hyd yn oed yn bwysicach yn y ffordd honno. Ond bydd eu gallu i fasnachu, ac i fasnachu'n rhydd gyda'n marchnad fwyaf ac agosaf, wedi’i beryglu gan yr hyn sydd wedi digwydd, ac ni ellir gwadu hynny. Mae eu gwneud yn rhan o frand Cymru-Wales yn rhan o'n hymdrech i geisio gwneud iawn iddynt am y rhwystrau newydd sy'n cael eu rhoi yn eu ffordd mewn perthynas â'r cysylltiadau masnach hynny.
Diolch i Dr Lloyd am bopeth y tynnodd sylw ato mewn perthynas â'r profiad Cymreig-Americanaidd a'r ffordd rydym yn troi hanes yn gyfle. Rhoddaf un enghraifft nad yw’n cymharu efallai, ond sydd o leiaf yn ategu'r enghraifft a roddodd gyda Frank Lloyd Wright. Bydd llawer o’r Aelodau yma yn y Senedd yn gwybod am yr hyn a ddigwyddodd yn Birmingham yn Alabama yn ôl yn haf 1963, pan arweiniodd Dr Martin Luther King grŵp o blant i barciau cyhoeddus gwahanedig yn y ddinas honno, a sut y cafodd eglwys y Bedyddwyr yn Alabama ei bomio gan ymwahanwyr gwyn, gan ladd pedair merch ddu ifanc a oedd yn mynychu'r ysgol Sul. Cododd yr arlunydd o Gymro, John Petts, arian yma yng Nghymru, apêl a arweiniwyd yn rhannol gan y Western Mail, i greu ffenestr yn yr eglwys honno, ffenestr anhygoel gan bobl Cymru, fel y mae'n dweud ar y ffenestr.
Ymwelodd ein Gweinidog addysg â Birmingham, Alabama ym mis Medi y llynedd. Ymwelodd â'r eglwys. Rhoddodd feibl Cymraeg yn anrheg ar ran pobl Cymru i gyd-fynd â'r ffenestr Gymreig fel y’i gelwir, yn yr eglwys honno. Yn fuan iawn wedi hynny, cafwyd seremoni, seremoni fawr, yn yr eglwys ei hun i fyfyrio ar yr holl hanes hwnnw. Siaradodd arweinydd ein cenhadaeth yn yr Unol Daleithiau o’r platfform y prynhawn hwnnw, a phwy oedd yn rhannu'r platfform ag ef? Wel, y siaradwr arall yn y digwyddiad oedd neb llai na darpar-Arlywydd yr Unol Daleithiau, Joe Biden. A dyna sut, fel y dywedodd Dr Lloyd, y gallwn droi ein hanes yn gyfle. A gwn y bydd hwnnw’n floc adeiladu yn ein gallu i greu perthynas â'r weinyddiaeth newydd yn UDA.
Holodd Dai Lloyd ynghylch contractio'r gwaith ar y Cymry ar wasgar. Wel, wyddoch chi, Dai, daeth y syniad yn rhannol o fod yn nigwyddiad croeso adref Belfast, gan mai dyna sut y maent hwy’n ei wneud. Mae ganddynt gwmnïau yno a chanddynt arbenigedd gwirioneddol mewn adeiladu rhwydweithiau dramor, y modd rydych yn dod o hyd i bobl o dras Gymreig, sut i ennyn eu diddordeb mewn dod yn llysgenhadon dros Gymru mewn rhannau eraill o'r byd. A dyna rydym yn ceisio ei wneud. Rydym yn ceisio defnyddio arbenigedd sydd gan eraill ochr yn ochr â Llywodraeth Cymru, gan ein bod yn dechrau o le gwahanol, onid ydym, i’n cymheiriaid yn yr Alban neu Iwerddon.
Rydym am wneud mwy ym maes datgoedwigo. Rwy'n llwyr gydnabod y pwyntiau a wnaeth Dr Lloyd. Weithiau, mae'n rhaid inni fod yn realistig ynghylch y pwerau sydd gennym yn nwylo Llywodraeth Cymru i gymryd camau a all wneud gwahaniaeth o ran y materion a nodwyd gan Paul Davies ac yntau hefyd y prynhawn yma.
Ac yn olaf, ar y fasnach arfau, fe wnaethom gynnal adolygiad. Bydd ein presenoldeb mewn digwyddiadau o'r fath yn wahanol yn y dyfodol o ganlyniad i hynny. Ond mae'r term 'masnach arfau' weithiau'n cael ei ddefnyddio fel term cyffredinol i ddisgrifio ystod eang o weithgareddau, gyda rhai ohonynt yn chwarae rhan fuddiol yn y byd, drwy gynnig diogelwch i boblogaethau a fyddai fel arall yn agored i niwed gan eraill. Felly, mae pethau y gellir eu gwneud sy'n gadarnhaol ac yn werth chweil, ac mae yna weithwyr yng Nghymru sy'n ennill eu bywoliaeth yn y meysydd hyn. Rwyf am i Lywodraeth Cymru fod wedi’i halinio â'r dibenion cadarnhaol hynny, ac os bydd gennym bresenoldeb mewn ffeiriau masnach yn y dyfodol, bydd hynny er mwyn pwysleisio'r pethau y gellir eu gwneud ac a fyddai'n unol â'n hymagwedd foesegol, ac yn unol â’r ymagwedd a nodwyd gennym yn y cynlluniau gweithredu a gyhoeddwyd heddiw.
First Minister, firstly, can I commend the work undertaken by Eluned Morgan in developing our international strategy and the Welsh Government generally for recognising the fundamental importance of international engagement and social, cultural, economic relationships, and also in supporting the Wales for Africa programme? Those of us who have been engaged with it have seen the significant impact on the lives of many people in Uganda. And I think also about those who've engaged in a programme from Wales. The charity PONT, as you know based in Pontypridd, has played a significant role in the development of that programme, and I particularly wanted to put on record my support for the fantastic work that they do.
Can I also say that, if the last four years in the USA have shown us anything, it is how important these relations are and how important are our international institutions—the European Union, the United Nations, the World Health Organization and the international environmental networks, such as the Paris agreement and pact? The election of Joe Biden as the next President of the United States will, I think, renew some of our hopes and beliefs that it is through international engagement and a breaking down of international barriers that we will resolve some of the world's economic, environmental and social problems for the benefit of all citizens of the world.
Now, leaving the EU and the doubts over a trade deal do present, as you've said, many economic challenges. So, we therefore have to use every lever at our disposal. I wonder if you could update us on the current status of our links with the European Union and how these might develop. Engagement with the European Committee of the Regions is vitally beneficial to Wales and I know that there are negotiations on continuing those post our exit from the EU. Our membership of the Parliamentary Assembly of the Council of Europe is another. And I wonder if you could perhaps update us on the current status of the Wales Office in the European Union. This is a vital facility—it's an embassy for Wales in a relationship that, although set back, nevertheless presents many future opportunities for Wales.
Will you also be leading a delegation to the US when COVID permits, to build on our profile there, but also to ensure that we maximise our engagement with American businesses, such as General Electric in Cincinnati—of course, an important business and industry in my constituency—but also to engage with the new US Government to raise the profile of Wales and also our areas of concern about a future trade deal?
I wonder if you will also consider how to boost support, when COVID allows, for our renowned cultural ambassadors—our choirs, dance and folk ensembles and bands, such as the world champion Cory Band—when they travel the world to develop a comprehensive package of support that links in with culture, political and economic agendas.
And then, finally, on the political front internationally, it is the intention in the new year, to unveil a plaque commemorating the heroic deeds of Welsh Captain Archibald Dickson, who rescued thousands of men, women and children from the fascist blockade of Alicante during the Spanish civil war. Now, Captain Dickson is commemorated there as a hero—in Alicante—but as yet is largely unrecognised in Wales. So, it is intended to hold a joint civic event in Wales, with Spain and Wales. In Kiev, the capital of Ukraine, there is now a street named after Welsh journalist Gareth Jones, and I wonder if you'll consider ways of recognising these two important events, which are really a microcosm of some of the important contributions that Wales has made to the world and an indication of how much more we can do in the future. Diolch, First Minister.
Brif Weinidog, yn gyntaf, a gaf fi ganmol y gwaith a wnaed gan Eluned Morgan yn datblygu ein strategaeth ryngwladol a Llywodraeth Cymru yn gyffredinol am gydnabod pwysigrwydd sylfaenol ymgysylltu rhyngwladol a chysylltiadau cymdeithasol, diwylliannol, ac economaidd, a hefyd yn cefnogi rhaglen Cymru o Blaid Affrica? Mae'r rhai ohonom sydd wedi bod yn ymwneud â’r rhaglen honno wedi gweld yr effaith sylweddol y mae wedi’i chael ar fywydau llawer o bobl yn Uganda. Ac rwy’n meddwl hefyd am y rheini sydd wedi cymryd rhan mewn rhaglen o Gymru. Mae elusen PONT, sydd wedi'i lleoli ym Mhontypridd fel y gwyddoch, wedi chwarae rhan arwyddocaol yn natblygiad y rhaglen honno, ac roeddwn yn arbennig o awyddus i gofnodi fy nghefnogaeth i'r gwaith gwych a wnânt.
A gaf fi ddweud hefyd fod y pedair blynedd diwethaf yn UDA wedi dangos i ni pa mor bwysig yw'r cysylltiadau hyn a pha mor bwysig yw ein sefydliadau rhyngwladol yw hynny—yr Undeb Ewropeaidd, y Cenhedloedd Unedig, Sefydliad Iechyd y Byd a'r rhwydweithiau amgylcheddol rhyngwladol, fel cytundeb Paris? Credaf y bydd ethol Joe Biden yn Arlywydd nesaf yr Unol Daleithiau yn adnewyddu rhai o’n gobeithion a’n credoau mai drwy ymgysylltiad rhyngwladol a chwalu rhwystrau rhyngwladol y byddwn yn datrys rhai o broblemau economaidd, amgylcheddol a chymdeithasol y byd er budd holl ddinasyddion y byd.
Nawr, fel rydych wedi dweud, mae gadael yr UE a'r amheuon ynghylch cytundeb masnach yn cyflwyno llawer o heriau economaidd. Felly, mae'n rhaid inni ddefnyddio’r holl ysgogiadau sydd ar gael at ein defnydd. Tybed a allech roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am statws cyfredol ein cysylltiadau â'r Undeb Ewropeaidd a sut y gallent ddatblygu? Mae ymgysylltu â Phwyllgor Rhanbarthau Ewrop yn hanfodol i Gymru a gwn fod trafodaethau'n mynd rhagddynt ar barhau â hynny wedi inni adael yr UE. Mae ein haelodaeth o Gynulliad Seneddol Cyngor Ewrop yn un arall. A tybed a allech roi diweddariad i ni, efallai, ar statws cyfredol Swyddfa Cymru yn yr Undeb Ewropeaidd. Mae hwn yn gyfleuster hanfodol—mae'n llysgenhadaeth i Gymru mewn perthynas sydd, er ei bod yn wynebu rhwystr, yn cyflwyno llawer o gyfleoedd i Gymru yn y dyfodol serch hynny.
A fyddwch hefyd yn arwain dirprwyaeth i’r Unol Daleithiau pan fydd COVID yn caniatáu, i adeiladu ar ein proffil yno, ond hefyd i sicrhau ein bod yn ymgysylltu i’r graddau mwyaf posibl â busnesau Americanaidd, fel General Electric yn Cincinnati—wrth gwrs, busnes a diwydiant pwysig yn fy etholaeth i—ond hefyd i ymgysylltu â Llywodraeth newydd yr Unol Daleithiau i godi proffil Cymru yn ogystal â’r meysydd sy'n bwysig i ni ynghylch cytundeb masnach yn y dyfodol?
Tybed a wnewch chi ystyried hefyd sut i hybu cefnogaeth, pan fydd COVID yn caniatáu, i’n llysgenhadon diwylliannol adnabyddus—ein corau, ein ensemblau dawns a gwerin a’n bandiau, fel y Band y Cory, sy’n bencampwyr y byd—pan fyddant yn teithio’r byd i ddatblygu pecyn cynhwysfawr o gymorth sy'n cysylltu ag agendâu diwylliannol, gwleidyddol ac economaidd?
Ac yna, yn olaf, ar y maes gwleidyddol rhyngwladol, y bwriad yn y flwyddyn newydd yw dadorchuddio plac i goffáu gweithredoedd arwrol y Cymro, y Capten Archibald Dickson, a achubodd filoedd o ddynion, menywod a phlant o’r blocâd ffasgaidd yn Alicante yn ystod rhyfel cartref Sbaen. Nawr, mae'r Capten Dickson yn cael ei goffáu yno fel arwr—yn Alicante—ond hyd yn hyn, nid yw yr un mor gyfarwydd yng Nghymru. Felly, y bwriad yw cynnal digwyddiad dinesig ar y cyd yng Nghymru, gyda Sbaen a Chymru. Yn Kiev, prifddinas Ukrain, mae stryd wedi'i henwi nawr ar ôl y newyddiadurwr o Gymru, Gareth Jones, a tybed a wnewch chi ystyried ffyrdd o gydnabod y ddau ddigwyddiad pwysig hwn, sydd mewn gwirionedd yn ficrocosm o rai o'r cyfraniadau pwysig y mae Cymru wedi eu gwneud i'r byd ac sy'n arwydd o faint yn fwy y gallwn ei wneud yn y dyfodol. Diolch, Brif Weinidog.
Llywydd, I thank Mick Antoniw for all of those really interesting and important points. The Wales for Africa programme is, I think, one of the unsung jewels of the history of devolution. When I was health Minister, I had a series of opportunities to meet with people: both people coming from Africa to Wales to take part in events or to be trained in particular skills that they could then use in the health arena, and also to meet those fantastic people, those voluntary groups in all parts of Wales and those members of our health provision, who give their time during their leave. They work all year in the Welsh health service and they use the few weeks of leave they have to go to Africa and to take their skills and to train other people over there. It's some of the best stuff that we do, and all that voluntary effort through PONT and organisations, I'm sure, in all Members' constituencies is such a demonstration of a generosity of spirit that we see here in Wales.
Mick Antoniw makes a very important point, Llywydd, about the way in which the last four years have uncovered the vulnerability of some key international institutions that many of us had taken for granted, whether that's NATO or the World Health Organization, or the Paris climate accord. And let us hope that we can look forward to something far better than that now in the four years to come.
Wales may be leaving the European Union, but we're not leaving Europe, and all the things that Mick Antoniw said continue to be very important to people here in Wales. Llywydd, I didn't mention in my statement, but I could've done, all the international work that is done on the parliamentary side of the Senedd, and the importance of that—in the Committee of the Regions, through the parliamentary association and so on, as Mick said. Our Wales Office will remain open in Brussels. It will continue to be a vital hub for our higher education institutions when they are involved in collaborative research with other institutions in Europe. It will be a place where businesspeople can go. I spoke at a conference of cyber security businesses there myself only shortly before the coronavirus crisis hit us. It will continue to be a place where the new caucus that we are developing of parliamentarians at the European Parliament to take an interest in Wales will be able to meet and to interface with us.
In the United States, the caucus in the House of Representatives, the Welsh caucus, is being newly put together again, now that there have been fresh elections. We're very lucky to have the strong support of a number of congressmen and women. And my predecessor, Carwyn Jones, as you know, played a very active part in leading delegations to the United States, particularly around St David's Day, taking many opportunities to make sure that the diaspora we have there already have the full support of the Senedd and the Welsh Government, and cultural ambassadors, in the way that Mick Antoniw said, both in the arts, but in sport as well. What is Wales known for around the world? We're known for our cultural ambassadors, whether that's individuals or whether it's organisations like the Cory Band or the Welsh National Opera, but sport as well. Those are the things that draw the attention of the eyes of the world to Wales, and our international strategy is about maximising that to the benefit of Wales as a whole.
I look forward very much to being at the unveiling of the plaque to Captain Dickson. It's taken too long to get that to happen, but finally, with the strong support of a number of Senedd Members, myself and Mick Antoniw included, we will see that—a genuine memorial to someone who displayed in their own life all the qualities that we have been talking about and which make Wales a positive force for good in the international arena.
Lywydd, diolch i Mick Antoniw am bob un o'r pwyntiau diddorol a phwysig hynny. Credaf fod rhaglen Cymru o Blaid Affrica yn un o lwyddiannau di-glod hanes datganoli. Pan oeddwn yn Weinidog iechyd, cefais gyfres o gyfleoedd i gyfarfod â phobl: pobl a ddoi o Affrica i Gymru i gymryd rhan mewn digwyddiadau neu i gael eu hyfforddi mewn sgiliau penodol y gallent eu defnyddio wedyn yn yr arena iechyd, a hefyd i gyfarfod â'r bobl wych hynny, y grwpiau gwirfoddol hynny ym mhob rhan o Gymru a'r aelodau o'n gwasanaeth iechyd, sy'n rhoi eu hamser yn ystod eu gwyliau. Maent yn gweithio drwy'r flwyddyn yng ngwasanaeth iechyd Cymru ac maent yn defnyddio'r ychydig wythnosau o wyliau sydd ganddynt i fynd i Affrica ac i fynd â’u sgiliau ac i hyfforddi pobl eraill yno. Dyma rai o'r pethau gorau rydym yn eu gwneud, ac mae'r holl ymdrech wirfoddol honno drwy PONT a sefydliadau yn etholaethau'r holl Aelodau, rwy'n siŵr, yn enghraifft mor dda o’r ysbryd hael a welwn yma yng Nghymru.
Mae Mick Antoniw yn gwneud pwynt pwysig iawn, Lywydd, am y ffordd y mae'r pedair blynedd diwethaf wedi datgelu bregusrwydd rhai sefydliadau rhyngwladol allweddol roedd llawer ohonom wedi'u cymryd yn ganiataol, boed yn NATO neu'n Sefydliad Iechyd y Byd, neu gytgord hinsawdd Paris. A gadewch inni obeithio y gallwn edrych ymlaen at rywbeth llawer gwell na hynny yn y pedair blynedd i ddod.
Efallai fod Cymru yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, ond nid ydym yn gadael Ewrop, ac mae'r holl bethau a ddywedodd Mick Antoniw yn parhau i fod yn bwysig iawn i bobl yma yng Nghymru. Lywydd, ni soniais yn fy natganiad, ond gallwn fod wedi gwneud, am yr holl waith rhyngwladol a wneir ar ochr seneddol y Senedd, a phwysigrwydd hynny—ym Mhwyllgor y Rhanbarthau, drwy'r gymdeithas seneddol ac yn y blaen, fel y soniodd Mick. Bydd Swyddfa Cymru yn parhau i fod ar agor ym Mrwsel. Bydd yn parhau i fod yn ganolbwynt hanfodol i'n sefydliadau addysg uwch pan fyddant yn cymryd rhan mewn ymchwil gydweithredol â sefydliadau eraill yn Ewrop. Bydd yn lle y gall pobl fusnes fynd. Siaradais yno mewn cynhadledd i fusnesau seiberddiogelwch ychydig cyn i argyfwng y coronafeirws daro. Bydd yn parhau i fod yn fan lle gall y cawcws newydd rydym yn ei ddatblygu o seneddwyr yn Senedd Ewrop i ddangos diddordeb yng Nghymru gyfarfod a rhyngweithio â ni.
Yn yr Unol Daleithiau, mae'r cawcws yn Nhŷ'r Cynrychiolwyr, y cawcws Cymreig, yn cael ei roi at ei gilydd o’r newydd unwaith eto, gan fod yr etholiadau newydd eu cynnal. Rydym yn ffodus iawn i gael cefnogaeth gref nifer o gyngreswyr. Ac fe chwaraeodd fy rhagflaenydd, Carwyn Jones, ran weithgar iawn fel y gwyddoch yn arwain dirprwyaethau i’r Unol Daleithiau, yn enwedig o gwmpas Dydd Gŵyl Dewi, gan fanteisio ar lawer o gyfleoedd i sicrhau bod y Cymry ar wasgar sydd gennym yno eisoes yn cael cefnogaeth lawn y Senedd a Llywodraeth Cymru, a llysgenhadon diwylliannol, fel y dywedodd Mick Antoniw, yn y celfyddydau, ond ym maes chwaraeon hefyd. Am beth y mae Cymru'n adnabyddus ledled y byd? Rydym yn adnabyddus am ein llysgenhadon diwylliannol, boed yn unigolion neu’n sefydliadau fel Band y Cory neu Opera Cenedlaethol Cymru, ond yn y byd chwaraeon hefyd. Dyna'r pethau sy'n tynnu sylw’r byd at Gymru, ac mae ein strategaeth ryngwladol yn ymwneud â sicrhau cymaint o hynny â phosibl er budd Cymru gyfan.
Edrychaf ymlaen yn fawr at fod yn bresennol pan gaiff y plac i'r Capten Dickson ei ddadorchuddio. Mae wedi cymryd gormod o amser i sicrhau bod hynny'n digwydd, ond o’r diwedd, gyda chefnogaeth gref nifer o'r Aelodau o'r Senedd, gan gynnwys Mick Antoniw a minnau, fe welwn ni hynny—cofeb go iawn i rywun a ddangosodd yn eu bywyd eu hunain yr holl rinweddau rydym wedi bod yn sôn amdanynt ac sy'n gwneud Cymru yn rym cadarnhaol er daioni yn yr arena ryngwladol.
I thank the Minister for that statement today. I'm thrilled that the UK is on the threshold of becoming an independent sovereign nation, and I welcome the update on the strategy that will continue the journey to get Wales firmly on the world map and keep it there.
I would like to raise the issue of branding. I know that the old Welsh Development Agency brand was also seen as the brand of Wales, but I've never seen or understood what brand Wales actually looks like, since its demise. And if I don't know, how will businesses and people in the far reaches of the world know? So, my first question is: what does your strategy mean for a brand for Wales?
I do think that sport is a major key area, where we can build on our impressive reputation for excellence. But we need to be ready to grab unexpected opportunities, especially now, in post-pandemic times.
I mentioned in this Chamber a few weeks ago the likely victory of Elfyn Evans in the World Rally Championship series. This, to my mind, is one of those unexpected opportunities that need to be seized on. I did indeed get an answer from the Minister on the future for Wales Rally GB next year, but it was so non-committal, it was actually meaningless. First Minister, does your strategy allow Wales to be fleet of foot and able to react with speed to events and triumphs that may come along unexpectedly? I do appreciate the focus on Wales as a nation of creativity, innovation and technology. However, the closing down of Inner Space in Newport, an organisation set up to monopolise these very areas, does not appear to sit well with this part of the strategy. So, how will you make sure that policy decisions are joined up and meet all of your Government's own requirements, like future generations, sustainability and environment? Wales remains, for now, an integral part of the United Kingdom, and there are four Governments competing in the same space, all making, I imagine, similar claims about landscape, culture and history. How does the Welsh Government intend to work with the other UK Governments to ensure every nation gets a fair share of air time, for want of a better expression. And, alternatively, what steps are you taking to find the USP for Wales?
First Minister, I have seen the recent announcement of the envoy to the United Arab Emirates. I very much applaud this approach. It appears we have very impressive people with excellent credentials literally flying the flag for Wales. My final question, First Minister, is how will your Government assess the efficacy of your strategy? I'd be interested to know what success looks like to you and your Government at this moment in time. Thank you very much.
Diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw. Rwyf wrth fy modd fod y DU ar fin dod yn wlad sofran annibynnol, a chroesawaf y wybodaeth ddiweddaraf ar y strategaeth a fydd yn parhau â'r daith i roi Cymru ar fap y byd, a'i chadw yno.
Hoffwn godi mater brandio. Gwn fod hen frand Awdurdod Datblygu Cymru hefyd yn cael ei ystyried yn frand Cymru, ond nid wyf erioed wedi gweld na deall sut olwg sydd ar frand Cymru mewn gwirionedd, ers ei dranc. Ac os nad wyf i’n gwybod, sut y bydd busnesau a phobl ar ochr arall y byd yn gwybod? Felly, fy nghwestiwn cyntaf yw: beth y mae eich strategaeth yn ei olygu ar gyfer brand i Gymru?
Credaf fod chwaraeon yn faes allweddol bwysig, lle gallwn adeiladu ar ein henw da am ragoriaeth. Ond mae angen inni fod yn barod i fachu ar gyfleoedd annisgwyl, yn enwedig nawr, yn y cyfnod ar ôl y pandemig.
Soniais yn y Siambr hon ychydig wythnosau yn ôl am fuddugoliaeth debygol Elfyn Evans yng nghyfres Pencampwriaeth Rali'r Byd. Mae hyn, yn fy marn i, yn un o'r cyfleoedd annisgwyl hynny y mae angen bachu arnynt. Yn wir, cefais ateb gan y Gweinidog ar ddyfodol Rali Cymru GB y flwyddyn nesaf, ond roedd mor anymrwymol nes ei fod yn ddiystyr mewn gwirionedd. Brif Weinidog, a yw eich strategaeth yn caniatáu i Gymru fod yn chwim ac i allu ymateb yn gyflym i ddigwyddiadau a buddugoliaethau a allai ddigwydd yn annisgwyl? Rwy'n gwerthfawrogi'r ffocws ar Gymru fel cenedl o greadigrwydd, arloesedd a thechnoleg. Fodd bynnag, ymddengys nad yw cau Inner Space yng Nghasnewydd, sefydliad a grëwyd i fonopoleiddio'r union feysydd hyn, yn cyd-fynd yn dda â'r rhan hon o'r strategaeth. Felly, sut y byddwch yn sicrhau bod penderfyniadau polisi yn gydgysylltiedig ac yn bodloni holl ofynion eich Llywodraeth, fel cenedlaethau'r dyfodol, cynaliadwyedd a'r amgylchedd? Mae Cymru, am y tro, yn dal i fod yn rhan annatod o'r Deyrnas Unedig, ac mae pedair Llywodraeth yn cystadlu yn yr un gofod, pob un, rwy'n dychmygu, yn gwneud honiadau tebyg am dirwedd, diwylliant a hanes. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu gweithio gyda Llywodraethau eraill y DU i sicrhau bod pob gwlad yn cael cyfran deg o sylw? Ac fel arall, pa gamau rydych yn eu cymryd i ddod o hyd i bwynt gwerthu unigryw ar gyfer Cymru?
Brif Weinidog, gwelais y cyhoeddiad diweddar ynghylch y llysgennad i'r Emiraethau Arabaidd Unedig. Rwy'n canmol yr ymagwedd hon yn fawr. Ymddengys bod gennym bobl drawiadol a chanddynt gymwysterau rhagorol yn chwifio'r faner, yn llythrennol, dros Gymru. Fy nghwestiwn olaf, Brif Weinidog, yw sut y bydd eich Llywodraeth yn asesu effeithiolrwydd eich strategaeth? Byddai'n dda gennyf wybod sut olwg sydd ar lwyddiant i chi a'ch Llywodraeth ar hyn o bryd. Diolch yn fawr iawn.
I thank Mandy Jones for those questions. Well, I think Wales is the brand, and that the approach we take to the Cymru-Wales brand is exactly that—to make Wales itself the brand that we use to communicate with the rest of the world. I'm happy to supply the Member with the latest material that we are using in order to do that.
I agree with what the Member said about being able to look for opportunities where they emerge. We certainly did that in relation to cycling, for example, another sport where the rise to international prominence of a Welsh winner of the Tour de France has given us new opportunities to make sure that Wales is known in that sport, and that sport in its international dimension. We've brought more cycling events here to Wales. We're talking whether there are further opportunities we may be able to use, in the way that Mandy Jones suggested, looking for those opportunities as they happen. We have to work with others, that is for sure. I referred to the Belfast homecoming; that was a collaboration that we had with a member of the—well, there was no Executive at the time, but someone who'd been a member of the Northern Ireland Executive. And we've had discussions with Scotland. For example, we have presence in some parts of the world where they don't; they equally have presence in some parts of the world where Wales doesn't have an office. We've talked about how we can use those things collaboratively to promote one another's work where that would make sense for us both.
Thank you for what you said about the envoy initiative. I think colleagues who look at the list of names will see that, while some of them are people who come from Wales, brought up in Wales, now in other parts of the world, some of them are people who are from other parts of the world but have worked here in Wales, and that sense of the diaspora is very important. We're not simply talking about people who are from Wales themselves. We are talking about people who have a fondness for Wales, an association with Wales, an interest in being able to promote Wales in other parts of the world. When I was in Tokyo for the Rugby World Cup, I met the president of Clwb Hiraeth. So, Clwb Hiraeth is a group of Japanese businesspeople who have spent part of their careers here in Wales. They're now back in Japan. The president is in his 80s and worked in Sony Bridgend 40 years ago, but the warmth of his memory of being in Wales was absolutely palpable, and his presidency of Clwb Hiraeth is an example of how we can use not just people from Wales in other parts of the world, but people in other parts of the world who have experience of being here in Wales and bring all of that to wanting to promote and work alongside us, and our envoys will be drawn—some of them will be drawn from that group as well.
Diolch i Mandy Jones am ei chwestiynau. Wel, credaf mai Cymru yw'r brand, ac mai'r ymagwedd rydym yn ei mabwysiadu tuag at frand Cymru-Wales yw hynny’n union—defnyddio Cymru ei hun fel y brand rydym yn ei ddefnyddio i gyfathrebu â gweddill y byd. Rwy'n fwy na pharod i ddarparu’r deunydd diweddaraf rydym yn ei ddefnyddio i wneud hynny i’r Aelod.
Cytunaf â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am allu chwilio am gyfleoedd lle maent yn codi. Yn sicr, gwnaethom hynny mewn perthynas â beicio, er enghraifft, camp arall lle mae cynnydd Cymro i amlygrwydd rhyngwladol ar ôl ennill y Tour de France wedi rhoi cyfleoedd newydd inni sicrhau bod Cymru'n adnabyddus yn y gamp honno, a’r dimensiwn rhyngwladol ar y gamp honno. Rydym wedi dod â mwy o ddigwyddiadau beicio yma i Gymru. Rydym yn trafod a oes cyfleoedd pellach y gallem eu defnyddio, fel yr awgrymodd Mandy Jones, i edrych am y cyfleoedd hynny wrth iddynt godi. Mae'n rhaid inni weithio gydag eraill, mae hynny'n sicr. Cyfeiriais at y groeso adref Belfast; cydweithrediad oedd hwnnw a gawsom gydag aelod o'r—wel, nid oedd Gweithrediaeth ar y pryd, ond rhywun a oedd wedi bod yn aelod o Weithrediaeth Gogledd Iwerddon. Ac rydym wedi cael trafodaethau gyda'r Alban. Er enghraifft, mae gennym bresenoldeb mewn rhai rhannau o'r byd lle nad oes ganddynt hwy; yn yr un modd mae ganddynt hwythau bresenoldeb mewn rhai rhannau o'r byd lle nad oes swyddfa gan Gymru. Rydym wedi sôn ynglŷn â sut y gallwn ddefnyddio'r pethau hynny yn gydweithredol i hyrwyddo gwaith ein gilydd lle byddai hynny'n gwneud synnwyr i'r ddwy wlad.
Diolch am yr hyn a ddywedoch chi am fenter cennad Cymru. Credaf y bydd cyd-Aelodau sy'n edrych ar y rhestr o enwau yn gweld, er bod rhai ohonynt yn bobl sy'n dod o Gymru, wedi eu magu yng Nghymru, a bellach mewn rhannau eraill o'r byd, fod rhai ohonynt yn bobl sy'n dod o rannau eraill o'r byd ond wedi gweithio yma yng Nghymru, ac mae'r ymdeimlad hwnnw o fod yn Gymry ar wasgar yn bwysig iawn. Nid ydym yn sôn am bobl sy'n dod o Gymru eu hunain. Rydym yn sôn am bobl sy’n hoff o Gymru, sydd â chysylltiad â Chymru, sydd â diddordeb mewn gallu hyrwyddo Cymru mewn rhannau eraill o'r byd. Pan oeddwn yn Tokyo ar gyfer Cwpan Rygbi'r Byd, cyfarfûm â llywydd Clwb Hiraeth. Grŵp o bobl fusnes o Japan yw Clwb Hiraeth sydd wedi treulio rhan o'u gyrfaoedd yma yng Nghymru. Maent bellach yn ôl yn Japan. Mae'r llywydd yn ei 80au a bu’n gweithio yn Sony ym Mhen-y-bont ar Ogwr 40 mlynedd yn ôl, ond roedd ei atgofion melys o fod yng Nghymru yn gwbl amlwg, ac mae ei lywyddiaeth ar Glwb Hiraeth yn enghraifft o sut y gallwn ddefnyddio nid yn unig pobl o Gymru mewn rhannau eraill o'r byd, ond pobl mewn rhannau eraill o'r byd sydd â phrofiad o fod yma yng Nghymru ac sy'n awyddus oherwydd hynny i hyrwyddo a gweithio ochr yn ochr â ni, a bydd ein cenhadon yn dod—bydd rhai ohonynt yn dod o’r grŵp hwnnw hefyd.
I too would like to celebrate the work of Eluned Morgan and our fantastic Wales for Africa programme. So, one of Eluned's achievements was to secure a Welsh market for co-operatives of coffee growers from Mount Elgon in the Mbale region of eastern Uganda, and I'm told that 6,000 kg of their coffee is already on sale in the Fair Do's shop in your own constituency. That was why I and many others were privileged to meet Jenipher Wetaka Sambazi, who was one of those leaders of the coffee co-operatives from that area, in the Senedd in February during Fair Trade Fortnight. It seems an awful long time ago.
But she isn't just a coffee farmer, she's a community leader, as the chair of her local co-operative, and, during that visit, I spoke to her about period dignity and the campaign we were having in this country. I also gave her some reusable sanitary products, in the hope that some of the women from her community could reproduce them for sale by women in Uganda. I've since learned that another organisation that the Welsh Government is working with, Teams4U, is involved in distributing locally made reusable pads to schools in Uganda. So, I wondered if you can say a little bit more about how we could extend that work, as it's such incredibly important aspect of why girls drop out of school and one of the ways in which we can stop that happening.
Secondly—
Hoffwn innau hefyd ddathlu gwaith Eluned Morgan a'n rhaglen wych, Cymru o Blaid Affrica. Felly, un o gyflawniadau Eluned oedd sicrhau marchnad Gymreig ar gyfer mentrau cydweithredol tyfwyr coffi Mount Elgon yn rhanbarth Mbale yn nwyrain Uganda, a dywedir wrthyf fod 6,000 kg o'u coffi eisoes ar werth yn siop Fair Do's yn eich etholaeth chi. Dyna pam roedd yn fraint i mi a sawl un arall gael cyfarfod â Jenipher Wetaka Sambazi, a oedd yn un o arweinwyr y mentrau coffi cydweithredol o'r ardal honno, yn y Senedd ym mis Chwefror yn ystod Pythefnos Masnach Deg. Mae'n teimlo fel amser maith yn ôl.
Ond nid ffermwr coffi yn unig yw hi, mae hi'n arweinydd cymunedol, fel cadeirydd ei menter gydweithredol lleol, ac yn ystod yr ymweliad hwnnw, siaradais â hi am urddas mislif a'r ymgyrch a oedd gennym yn y wlad hon. Rhoddais rai cynhyrchion misglwyf y gellir eu hailddefnyddio iddi hefyd, yn y gobaith y gallai rhai o'r menywod o'i chymuned eu hatgynhyrchu i'w gwerthu gan fenywod yn Uganda. Ers hynny rwyf wedi dysgu bod sefydliad arall y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag ef, Teams4U, yn ymwneud â dosbarthu padiau y gellir eu hailddefnyddio a wnaed yn lleol i ysgolion yn Uganda. Felly, tybed a allwch ddweud ychydig mwy ynglŷn â sut y gallem ymestyn y gwaith hwnnw, gan ei fod yn agwedd mor eithriadol o bwysig o ran pam y mae merched yn gadael ysgol ac yn un o'r ffyrdd y gallwn atal hynny rhag digwydd.
Yn ail—
I'm sorry, we're way over time already on this—
Mae'n ddrwg gennyf, rydym ymhell dros yr amser ar hyn yn barod—
Okay, but Mandy Jones was given over three minutes and I've only got one further point.
Iawn, ond rhoddwyd dros dair munud i Mandy Jones a dim ond un pwynt arall sydd gennyf.
I'm not in the business of bargaining with individual Members as to how long you get to ask your question. You're already two minutes into what should have been a one-minute question.
Nid wyf yn mynd i fargeinio gydag Aelodau unigol ynglŷn â faint o amser a gewch i ofyn eich cwestiwn. Rydych eisoes ddwy funud i mewn i gwestiwn a oedd i fod yn gwestiwn un funud
Well, it was—
Wel, roedd yn—
I would sit down now, if I was you. Thank you, Jenny Rathbone. First Minister.
Byddwn yn eistedd nawr, pe bawn i'n chi. Diolch, Jenny Rathbone. Brif Weinidog.
Well, Llywydd, I thank Jenny Rathbone for pointing to some very important parts of the Wales for Africa programme. It was a privilege to meet with Jenipher and her team when they were in the Senedd, and it is great to see coffee from the co-operative that she leads on sale now here in Cardiff. But gender equality and women's empowerment has always been an integral theme of the Wales for Africa programme. It's certainly one that Eluned Morgan took a particular interest in promoting. Hub Cymru Africa has recently received a pilot grant from the Welsh Government to continue to work with women and girls in Uganda and Lesotho. It focuses on those everyday things that make a difference in the lives of young women in that part of the world in just the way that Jenny mentioned, and the programme is always on the look out for new ways in which we can make sure that the interest that we have here in Wales is focused on gender and equality programmes in those countries. I'm sure the suggestion that Jenny has made this afternoon will be of interest to others who are involved in the programme, and I'll make sure that it's drawn to their attention.
Wel, Lywydd, diolch i Jenny Rathbone am gyfeirio at rannau pwysig iawn o raglen Cymru o Blaid Affrica. Roedd yn fraint cyfarfod â Jenipher a'i thîm pan oeddent yn y Senedd, ac mae'n wych gweld coffi gan y cwmni cydweithredol y mae'n ei arwain ar werth yma yng Nghaerdydd bellach. Ond mae cydraddoldeb rhywiol a grymuso menywod bob amser wedi bod yn thema annatod o raglen Cymru o Blaid Affrica. Mae'n sicr yn un roedd gan Eluned Morgan ddiddordeb arbennig yn ei hyrwyddo. Mae Hub Cymru Affrica wedi derbyn grant peilot yn ddiweddar gan Lywodraeth Cymru i barhau i weithio gyda menywod a merched yn Uganda a Lesotho. Mae'n canolbwyntio ar y pethau bob dydd sy'n gwneud gwahaniaeth ym mywydau menywod ifanc yn y rhan honno o'r byd yn yr union ffordd y soniodd Jenny, ac mae'r rhaglen bob amser yn edrych am ffyrdd newydd y gallwn sicrhau bod y diddordeb sydd gennym yma yng Nghymru yn canolbwyntio ar raglenni rhyw a chydraddoldeb yn y gwledydd hynny. Rwy'n siŵr y bydd yr awgrym y mae Jenny wedi'i wneud y prynhawn yma o ddiddordeb i eraill sy'n ymwneud â'r rhaglen, a byddaf yn gwneud yn siŵr ei fod yn cael ei ddwyn i'w sylw.
Yn olaf, Rhun ap Iorwerth.
Finally, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Just some words from me as chair of the Wales international cross-party group, and we've found as a group there are so many facets, as reflected by the First Minister today, to Wales's international links—sporting, cultural, humanitarian—so many links to what we might call soft power, and, of course, diaspora. I'm pleased to hear the First Minister refer to all of those. On diaspora, I was a bit jealous of our Irish cousins, looking to the new President-elect of the United States as a descendant of Irish immigrants. He might not be of Welsh descent, but he knows plenty of people who are, being from Scranton at the heart of Welsh Pennsylvania there, and I'm certainly excited about the possibilities for building ever closer ties with the United States following his election. Like so many people who push for and campaign for Welsh independence, I consider myself to be an internationalist, and, whilst we haven't quite persuaded the First Minister on that front, it is good to hear his determination today to build on those international ties that Wales has for the benefit of generations to come here in Wales.
I thank Eluned Morgan for her work as Minister for international links. The benefit of having a dedicated Minister is the time that can be allocated to that, so, in thanking her, can I just seek an assurance from the First Minister that he will be making sure that he can dedicate the time necessary to build these international links that will be so important to us in years to come as we continue to flourish as a nation?
Diolch, Lywydd. Dim ond ychydig eiriau gennyf fi fel cadeirydd grŵp trawsbleidiol rhyngwladol Cymru, ac rydym wedi canfod fel grŵp fod cynifer o agweddau, fel y mynegwyd gan y Prif Weinidog heddiw, ar gysylltiadau rhyngwladol Cymru—chwaraeon, diwylliannol, dyngarol—cynifer o gysylltiadau â'r hyn y gallem ei alw'n gymell tawel, ac wrth gwrs, y Cymry ar wasgar. Rwy'n falch o glywed y Prif Weinidog yn cyfeirio at bob un o'r rheini. O ran y Cymry ar wasgar, roeddwn braidd yn eiddigeddus o'n cefndryd Gwyddelig, gan edrych ar Arlywydd etholedig newydd yr Unol Daleithiau fel un o ddisgynyddion mewnfudwyr o Iwerddon. Efallai nad yw o linach Gymreig, ond mae'n adnabod digon o bobl sydd, gan ei fod yn hanu o Scranton ynghanol Pennsylvania'r Cymry, ac rwy'n sicr yn gyffrous ynglŷn â'r posibiliadau o feithrin cysylltiadau agosach byth â'r Unol Daleithiau yn dilyn ei ethol. Fel cynifer o bobl sy'n pwyso am annibyniaeth Cymru ac yn ymgyrchu drosti, rwy'n ystyried fy mod yn gydwladolwr, ac er nad ydym wedi perswadio'r Prif Weinidog yn llwyr yn hynny o beth, mae'n dda clywed ei benderfyniad heddiw i adeiladu ar y cysylltiadau rhyngwladol sydd gan Gymru er budd cenedlaethau i ddod yma yng Nghymru.
Diolch i Eluned Morgan am ei gwaith fel Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol. Mantais cael Gweinidog penodol yw'r amser y gellir ei neilltuo i hynny, felly wrth ddiolch iddi, a gaf fi ofyn am sicrwydd gan y Prif Weinidog y bydd yn sicrhau y gall neilltuo'r amser sydd ei angen i adeiladu'r cysylltiadau rhyngwladol hyn a fydd mor bwysig inni yn y blynyddoedd i ddod wrth inni barhau i ffynnu fel cenedl?
Llywydd, diolch yn fawr i Rhun ap Iorwerth am y sylwadau yna.
Llywydd, thank you very much to Rhun ap Iorwerth for those comments.
And I thank him and those other members of the cross-party group for everything they do in this field as well. As we have heard this afternoon, Llywydd, there are so many facets to Wales's relationship with the world. I know we're way over time, but I'm sure we could have very profitably spent even longer exploring a whole range of things that we've touched on only this afternoon.
I do very much look forward to being able to take this agenda forward. There's never been a more important time to reinforce Wales as an outward-looking nation with a part to play in the world, and while we are, of course, sorry that Eluned has had to move to help us with another major challenge that we face in our mental health services and our response to coronavirus in that way, in taking the international responsibilities into the First Minister's office—and I was very keen to make this statement myself this afternoon—I hope that that does send a message to Members here, but to others who we have an interest in through our strategy, that international relationships and Wales in the world are at the very centre of the Welsh Government. Through my office, we are able to pull together the many different contributions that all ministerial colleagues make to this agenda to reinforce it, to underline its significance, and, as we've heard this afternoon, to make sure that we maximise the contribution that we're all able to make with all those many, many thousands of other people who have a place for Wales in their heart and are willing to speak up for us on that international stage. I hope that this afternoon's debate or discussion is a further reinforcement of our shared determination to go on doing so. Diolch yn fawr.
A diolch iddo ef ac aelodau eraill y grŵp trawsbleidiol am bopeth a wnânt yn y maes hwn hefyd. Fel y clywsom y prynhawn yma, Lywydd, mae cymaint o agweddau ar berthynas Cymru â'r byd. Rwy'n gwybod ein bod ymhell dros amser, ond rwy'n siŵr y gallem fod wedi treulio hyd yn oed yn hirach yn archwilio ystod eang o bethau rydym wedi cyffwrdd â hwy y prynhawn yma.
Edrychaf ymlaen yn fawr at allu bwrw ymlaen â'r agenda hon. Ni fu erioed adeg bwysicach i atgyfnerthu Cymru fel cenedl sy'n edrych tuag allan gyda rhan i'w chwarae yn y byd, ac er ein bod, wrth gwrs, yn drist fod Eluned wedi gorfod symud i'n helpu gyda her fawr arall a wynebwn yn ein gwasanaethau iechyd meddwl a'n hymateb i'r coronafeirws yn y ffordd honno, wrth fynd â'r cyfrifoldebau rhyngwladol i swyddfa'r Prif Weinidog—ac roeddwn yn awyddus iawn i wneud y datganiad hwn fy hun y prynhawn yma—gobeithio bod hynny'n anfon neges i'r Aelodau yma, ond i eraill y mae gennym ddiddordeb ynddynt drwy ein strategaeth, fod cysylltiadau rhyngwladol a Chymru yn y byd yn ganolog i Lywodraeth Cymru. Drwy fy swyddfa i, gallwn ddwyn ynghyd y gwahanol gyfraniadau niferus y mae pob cyd-Weinidog yn eu gwneud i'r agenda hon i'w hatgyfnerthu, i danlinellu ei harwyddocâd, ac fel y clywsom y prynhawn yma, i sicrhau ein bod yn gwneud y gorau o'r cyfraniad y gallwn i gyd ei wneud gyda'r holl filoedd o bobl eraill sydd â lle i Gymru yn eu calonnau ac sy'n barod i siarad drosom ar y llwyfan rhyngwladol. Rwy'n gobeithio fod y ddadl neu'r drafodaeth y prynhawn yma yn atgyfnerthu ymhellach ein penderfyniad ar y cyd i barhau i wneud hynny. Diolch yn fawr.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiwn amserol sydd i'w ofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae i'w holi gan Andrew R.T. Davies.
The next item is the topical question, which is to be answered by the Minister for Health and Social Services, and is to be asked by Andrew R.T. Davies.
1. Yn sgil y datganiad ar frechlyn COVID-19 gan Pfizer, pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch strategaeth ar gyfer cyflwyno'r brechlyn ledled Cymru? TQ503
1. In light of the statement on a COVID-19 vaccine by Pfizer, what discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding a roll-out strategy across Wales? TQ503
Can we have the Minister's microphone unmuted, please? Yes.
A gawn ni agor meicroffon y Gweinidog, os gwelwch yn dda? Iawn.
It's normally the other way round. As the Member will know from the two questions I answered last week to his colleague Nick Ramsay and the Member for Islwyn, Rhianon Passmore, the Welsh Government has been working closely for many months with the UK Government, other devolved nations, and on an all-Wales basis with key stakeholders such as Public Health Wales, health boards, trusts and local authorities on our plans to distribute a vaccine in Wales.
Fel arall rownd yw hi fel arfer. Fel y bydd yr Aelod yn gwybod o'r ddau gwestiwn a atebais yr wythnos diwethaf i'w gyd-Aelod Nick Ramsay a'r Aelod dros Islwyn, Rhianon Passmore, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio'n agos ers misoedd lawer gyda Llywodraeth y DU, gwledydd datganoledig eraill, ac ar sail Cymru gyfan gyda rhanddeiliaid allweddol megis Iechyd Cyhoeddus Cymru, byrddau iechyd, ymddiriedolaethau ac awdurdodau lleol ar ein cynlluniau i ddosbarthu brechlyn yng Nghymru.
Thank you, Minister, for that answer. Could I seek assurance from you on two fronts, and some availability of the planning to date? Yesterday, in First Minister's questions, the First Minister highlighted that the chief medical officer has been in discussions since June, and then in direct discussions with the health boards from July, about the availability and distribution of the vaccine here in Wales. Could I ask that those discussions are made available and the outcomes of those discussions are made available for Assembly Members to see, so that we can understand how prepared Wales is to make sure the logistics are in place when the vaccine becomes available? Are you confident enough to be in a position, like the UK health Secretary did yesterday in the House of Commons, to commit that, from 1 December, the Welsh NHS will be in a position, irrespective of when the vaccine will come, to be able to distribute and administer the vaccine here in Wales?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. A gaf fi ofyn am sicrwydd gennych ar ddau beth, a rhywfaint o'r cynllunio sydd ar gael hyd yma? Ddoe, yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog, tynnodd y Prif Weinidog sylw at y ffaith bod y prif swyddog meddygol wedi bod mewn trafodaethau ers mis Mehefin, ac yna mewn trafodaethau uniongyrchol gyda'r byrddau iechyd o fis Gorffennaf ymlaen, ynghylch argaeledd a dosbarthiad y brechlyn yma yng Nghymru. A gaf fi ofyn i'r trafodaethau hynny gael eu darparu a bod canlyniadau'r trafodaethau hynny ar gael i Aelodau'r Cynulliad eu gweld, fel y gallwn ddeall pa mor barod yw Cymru i sicrhau bod y logisteg ar waith pan fydd y brechlyn ar gael? A ydych yn ddigon hyderus i fod mewn sefyllfa, fel y gwnaeth Ysgrifennydd iechyd y DU ddoe yn Nhŷ'r Cyffredin, i ymrwymo y bydd GIG Cymru, o 1 Rhagfyr ymlaen, mewn sefyllfa, ni waeth pryd y daw'r brechlyn, i allu dosbarthu a gweinyddu'r brechlyn yma yng Nghymru?
In terms of the point about when will we be ready in Wales, we have had planning scenarios so that if a vaccine—and it is still an 'if'—is available before the end of this year, then we will be able to undertake that programme here in Wales. And if that was 1 December, then we could do so. That does depend on a number of factors, though. It depends on who we'd be delivering the vaccine to, and that depends on the allocation of that and the understanding of the advice that we and every other UK nation will have had from the Joint Committee on Vaccination and Immunisation, the expert committee that advises us on the effectiveness and prioritisation within the population for any new vaccination. It also, of course, depends on the vaccine being available in any event. Whilst the trials are promising, this is not ready and available to us. It also depends on the particular characteristics of this vaccine, which needs not just two deliveries, but requires storage at very, very low levels. So, yes, I can give the assurance that I gave last week as well, that, if we are in a position to have a vaccine delivered to us, then we can deliver it and distribute it across Wales this December.
In terms of the conversations and the range of conversations that are taking place with the chief medical officer and others, what I think would be more helpful would be if I provide a note to Members more generally, rather than a data dump, that sets out the nature of the arrangements we have. And I'd be happy to provide a written statement in the coming days to set out the nature of our planning and where we are with each of our organisations. And the Member will of course understand that those conversations do, as I said earlier, depend on the particular characteristics of each vaccine, and this one in particular, with its requirement for very low temperatures for storage.
Ar y pwynt ynglŷn â pha bryd y byddwn yn barod yng Nghymru, rydym wedi cael senarios cynllunio fel y gallwn sicrhau, os daw brechlyn—ac mae'n dal yn 'os'—ar gael cyn diwedd eleni, y byddwn yn gallu cyflawni'r rhaglen honno yma yng Nghymru. A phe bai hynny'n digwydd erbyn 1 Rhagfyr, yna gallem wneud hynny. Ond mae hynny'n dibynnu ar nifer o ffactorau. Mae'n dibynnu i bwy y byddem yn rhoi'r brechlyn, ac mae'n dibynnu ar ddyrannu hynny a'r ddealltwriaeth o'r cyngor y byddem ni a phob gwlad arall yn y DU wedi'i gael gan y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu, y pwyllgor arbenigol sy'n ein cynghori ar effeithiolrwydd a blaenoriaethau yn y boblogaeth ar gyfer unrhyw frechlyn newydd. Mae hefyd, wrth gwrs, yn dibynnu ar fod y brechlyn ar gael. Er bod y treialon yn addawol, nid yw'n barod ac ar gael i ni. Mae hefyd yn dibynnu ar briodoleddau penodol y brechlyn hwn, sy'n galw am ddau frechiad, ac sydd hefyd angen ei storio ar lefelau isel iawn. Felly, gallaf roi'r sicrwydd a roddais yr wythnos diwethaf hefyd, os ydym mewn sefyllfa i gael brechlyn wedi'i ddosbarthu i ni, gallwn ei ddarparu a'i ddosbarthu ledled Cymru ym mis Rhagfyr eleni.
O ran y sgyrsiau a'r ystod o sgyrsiau sy'n digwydd gyda'r prif swyddog meddygol ac eraill, yr hyn a fyddai'n fwy defnyddiol yn fy marn i fyddai pe bawn yn rhoi nodyn i'r Aelodau'n fwy cyffredinol, yn hytrach na dim ond rhyddhau data, i amlinellu natur y trefniadau sydd gennym. A byddwn yn hapus i ddarparu datganiad ysgrifenedig yn y dyddiau nesaf i nodi natur ein cynlluniau a ble rydym arni gyda phob un o'n sefydliadau. A bydd yr Aelod, wrth gwrs, yn deall bod y sgyrsiau hynny, fel y dywedais yn gynharach, yn dibynnu ar briodoleddau penodol pob brechlyn, a'r brechlyn hwn yn benodol, gyda'r angen i'w storio ar dymheredd isel iawn.
Rhun ap Iorwerth's microphone, can that be—? Yes, here we go.
Meicroffon Rhun ap Iorwerth, a allwch—? Ie, dyna ni.
Diolch yn fawr iawn. Diolch am yr ateb yna. Mi gawson ni gyfle yn y pwyllgor iechyd y bore yma, a dweud y gwir, i holi aelodau o'r grŵp cynghori technegol ynglŷn â'r camau nesaf. Tybed a allwch chi ddweud ychydig bach mwy wrthym ni, Weinidog, ynglŷn â pha bryd fydd y cyfleon sy'n cael eu cynnig gan y brechiad yn cael eu cynnwys mewn modelu ar gyfer patrwm tebygol y pandemig dros y misoedd i ddod? Dim ond datblygiad ydy hyn yr wythnos yma, wrth gwrs. Rydym ni'n falch o'i gael o, ond rydym ni ymhell iawn, fel rydych chi'n ei ddweud, o fod mewn sefyllfa lle bydd y brechlyn ar gael i'w roi i bobl. Ond hyd yn hyn, wrth gwrs, dydyn ni ddim yn gwybod beth ydy effaith disgwyliadwy cyflwyniad brechlyn ar batrwm y lledaeniad mewn misoedd i ddod. Felly tybed a oes yna ragor o fanylion ynglŷn â hynny, a rhagor o sicrwydd, os gallwch chi ei roi inni, ynglŷn â'r guarantee y bydd Cymru yn cael o leiaf ei siâr poblogaeth wrth i'r brechiad gael ei rannu, pa bynnag bryd fydd hynny?
Thank you very much, and thank you for that response. We had an opportunity at health committee this morning to question members of the technical advisory cell on the next steps, but I wonder if you could tell us a little more, Minister, as to when the opportunities provided by the vaccine will be included in modelling for the likely pattern of the pandemic over coming months. This is only a development, of course. We're very pleased to hear of it, but we're a very long way from being in a situation where a vaccine will be available to be administered to people. But to date, of course, we don't know what the expected impact of the introduction of a vaccine will be on the spread of the virus in months to come. So, I wonder if there's any modelling on that, and more assurances, perhaps, if you could provide them, on the guarantee that Wales will receive at least its population share as the vaccine is distributed, whenever that may be?
Yes, I'll happily deal with the last point first, as it were, on Wales receiving its fair share. That is absolutely going to happen. So, the advance procurement of this by the UK Government, there's already agreement as to how that will be distributed and there's a clear written agreement between the nations on that, and Wales, as other UK nations, will get a Barnett population share. So, we'll get 4.78 per cent of the total stock. And it will then be our responsibility and our choice as to how that is distributed to people here in Wales.
On your first point, I think it's helpful to, again, take a step back and remind ourselves that the vaccine isn't available today, and there are many other vaccine candidates as well. So, it is possible that there could be a potential hold-up in this gaining approval by regulators, and that's really important. So, we can't yet model that in, because we don't know that it's available. And so that will be both the safety and effectiveness of their safety data—that'll have to be published—then our medicines regulator will be able to make choices and make decisions about when or if it can become available.
We'll then need to try to model in what that looks like. We'll need to have a modelled understanding of how we go about not just the delivery, but the potential impact on the population. But, again, that depends on the exact characteristics of the vaccine, which we don't yet understand. It could be possible that this vaccine is highly effective in our most at-risk groups. It's also possible that the vaccine could be less effective in the groups at most risk of the greatest harm. So, we need to know all of those things before we provide some sort of modelled evidence. What I can say though is that, as we are providing weekly briefings to the Health, Social Care and Sport Committee and also providing regular information opportunities, we'll make sure that, as we're developing that and as we have some more certainty to provide, we'll share that with Members and with the public. We're not looking to keep secret the potential impacts of a vaccine, but we all need to take account of the fact that it is still some months away before it would have an impact.
What we should not do, given all of the hard work and sacrifice we've just gone through with the firebreak, is to potentially throw that away by acting as if the vaccine is here today. Our behaviour today and for the coming weeks will determine how many of us are here to celebrate with each other at the end of this year and going into the new year. A vaccine may have an impact going into the new year, but at this point in time, it's really important to continue to behave and to continue to change our behaviour to keep each other safe, and again, as we've said many times before, to think now about what we should do to keep each other safe.
Iawn, rwy'n hapus i ateb y pwynt olaf yn gyntaf, fel petai, ynglŷn â Chymru'n cael ei chyfran deg. Mae hynny'n bendant yn mynd i ddigwydd. Felly, o ran caffael hwn ymlaen llaw gan Lywodraeth y DU, mae cytundeb eisoes ynglŷn â sut y caiff ei ddosbarthu a cheir cytundeb ysgrifenedig clir rhwng y gwledydd ar hynny, a bydd Cymru, fel gwledydd eraill y DU, yn cael cyfran Barnett ar sail poblogaeth. Felly, byddwn yn cael 4.78 y cant o gyfanswm y stoc. Wedyn ein cyfrifoldeb ni a'n dewis ni fydd sut y caiff ei ddosbarthu i bobl yma yng Nghymru.
Ar eich pwynt cyntaf, rwy'n credu ei bod yn ddefnyddiol, unwaith eto, inni gymryd cam yn ôl ac atgoffa ein hunain nad yw'r brechlyn ar gael heddiw, ac mae llawer o frechlynnau eraill yn cael eu datblygu hefyd. Felly, mae'n bosibl y gallai fod rhwystr posibl i'r brechlyn hwn rhag cael ei gymeradwyo gan y rheoleiddwyr, ac mae hynny'n wirioneddol bwysig. Felly, ni allwn fodelu ar sail hynny eto, oherwydd nid ydym yn gwybod ei fod ar gael. Ac felly fe fydd diogelwch ac effeithiolrwydd eu data diogelwch—bydd yn rhaid cyhoeddi hwnnw—yna bydd ein rheoleiddiwr meddyginiaethau yn gallu gwneud dewisiadau a phenderfyniadau ynghylch pryd neu os yw'n mynd i allu bod ar gael.
Wedyn bydd angen i ni geisio modelu beth fydd hynny'n ei olygu. Bydd angen i ni gael dealltwriaeth wedi'i modelu o sut rydym yn mynd ati nid yn unig i'w ddarparu, ond yr effaith bosibl ar y boblogaeth. Ond unwaith eto, mae hynny'n dibynnu ar union briodoleddau'r brechlyn, nad ydym yn eu deall eto. Gallai fod yn bosibl fod y brechlyn hwn yn effeithiol iawn yn ein grwpiau sy'n wynebu'r perygl mwyaf. Mae hefyd yn bosibl y gallai'r brechlyn fod yn llai effeithiol yn y grwpiau sy'n fwyaf tebygol o wynebu'r niwed mwyaf. Felly, mae angen inni wybod yr holl bethau hynny cyn inni ddarparu rhyw fath o dystiolaeth wedi'i modelu. Ond gan ein bod yn darparu sesiynau briffio wythnosol i'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon a hefyd yn darparu cyfleoedd gwybodaeth rheolaidd, gallaf ddweud y byddwn yn sicrhau, wrth i ni ddatblygu hynny ac wrth i ni gael mwy o sicrwydd i'w ddarparu, y byddwn yn rhannu hynny gydag Aelodau a chyda'r cyhoedd. Nid ydym yn ceisio cadw effeithiau posibl brechlyn yn gyfrinachol, ond mae angen i bob un ohonom ystyried y ffaith bod rhai misoedd i fynd o hyd cyn y byddai'n cael effaith.
Yr hyn na ddylem ei wneud, o ystyried yr holl waith caled a'r aberth rydym newydd fynd drwyddo gyda'r cyfnod atal byr, yw difa hynny o bosibl drwy weithredu fel pe bai'r brechlyn yma heddiw. Bydd ein hymddygiad heddiw ac yn yr wythnosau nesaf yn penderfynu faint ohonom sydd yma i ddathlu gyda'n gilydd ar ddiwedd y flwyddyn hon ac i mewn i'r flwyddyn newydd. Efallai y bydd brechlyn yn cael effaith wrth fynd i mewn i'r flwyddyn newydd, ond ar hyn o bryd, mae'n bwysig iawn ein bod yn parhau i ymddwyn ac yn parhau i newid ein hymddygiad er mwyn cadw ein gilydd yn ddiogel, ac unwaith eto, fel rydym wedi dweud droeon o'r blaen, i feddwl nawr am yr hyn y dylem ei wneud i gadw ein gilydd yn ddiogel.
Minister, it is promising news about the Pfizer vaccine, and I hope that it does meet its potential. However, it will be some time before we can secure the nearly 6 million doses needed. Turning to the practicalities of roll-out, should this and other vaccines meet safety and efficacy standards, there have been reports in the media and GP newsletters that other GP services will be rolled back to accommodate the vaccination programme. Minister, will you assure the Welsh public that this will not happen, and that services will not be put on hold in Welsh primary care settings? Diolch.
Weinidog, mae'r newyddion am y brechlyn Pfizer yn addawol, ac rwy'n gobeithio y bydd yn cyflawni ei botensial. Fodd bynnag, bydd cryn amser cyn y gallwn sicrhau'r bron i 6 miliwn dos sydd eu hangen. Gan droi at ymarferoldeb cyflwyno'r rhaglen, os yw'r brechlyn hwn a brechlynnau eraill yn bodloni safonau diogelwch ac effeithiolrwydd, cafwyd adroddiadau yn y cyfryngau a chylchlythyrau meddygon teulu y bydd gwasanaethau meddygon teulu eraill yn cael eu gohirio er mwyn gwneud lle i'r rhaglen frechu. Weinidog, a wnewch chi sicrhau'r cyhoedd yng Nghymru na fydd hyn yn digwydd, ac na fydd gwasanaethau'n cael eu gohirio mewn lleoliadau gofal sylfaenol yng Nghymru? Diolch.
We have yet to conclude our discussions with primary care about the delivery of any vaccine, and again it's important to remember 'any vaccine', because there are other candidates, not just the Pfizer candidate, that again, at this point in time, is not approved. And that will affect how we would deliver those vaccines, because my recollection is that this vaccine would need to be stored at below -75 degrees centigrade and there are very few facilities able to do that. You don't find facilities like that in every general practice or in every community health centre. So, we've got to think about a different model and an ability to be able to distribute the vaccine depending on its characteristics, and that will then help to determine who delivers that and where they deliver that.
So, there's a range of things to work through and we'll then have to take a balanced view. If there is a vaccine that is effective and will avoid the significant amounts of harm that we have already seen coronavirus cause, and which it could add to significantly through this winter, we need to make a balanced judgment about offering that vaccine and offering it to the public with those at-risk groups coming first, and to then understand the impact of that on other health and care services. So, that's why it's so important not to get lost in wanting to have a hard-and-fast, detailed plan now for a vaccine that we don't yet have available, and each vaccine will bring different challenges as well, of course, as different opportunities to help protect the public.
Nid ydym eto wedi cwblhau ein trafodaethau gyda gofal sylfaenol ynglŷn â darparu unrhyw frechlyn, ac unwaith eto mae'n bwysig cofio 'unrhyw frechlyn', oherwydd mae brechlynnau eraill yn cael eu datblygu, nid dim ond yr un gan Pfizer, nad yw eto wedi'i gymeradwyo ar hyn o bryd. A bydd hynny'n effeithio ar sut y byddem yn darparu'r brechlynnau hynny, oherwydd yn ôl yr hyn rwy'n ei gofio byddai angen storio'r brechlyn hwn ar dymheredd is na -75 gradd canradd ac ychydig iawn o gyfleusterau sy'n gallu gwneud hynny. Nid ydych yn dod o hyd i gyfleusterau felly ym mhob practis nac ym mhob canolfan iechyd gymunedol. Felly, mae'n rhaid inni feddwl am fodel gwahanol a'r gallu i ddosbarthu'r brechlyn yn dibynnu ar ei briodoleddau, a bydd hynny wedyn yn helpu i benderfynu pwy sy'n ei ddarparu a ble maent yn ei ddarparu.
Felly, mae amrywiaeth o bethau i weithio drwyddynt a bydd yn rhaid inni edrych arno'n gytbwys wedyn. Os ceir brechlyn sy'n effeithiol ac a fydd yn osgoi'r niwed sylweddol rydym eisoes wedi gweld coronafeirws yn ei achosi, ac y gallai ei achos eto i raddau sylweddol drwy'r gaeaf hwn, mae angen inni ffurfio barn gytbwys ynghylch cynnig y brechlyn hwnnw a'i gynnig i'r cyhoedd gyda'r grwpiau sydd mewn perygl yn dod gyntaf, a deall effaith hynny ar wasanaethau iechyd a gofal eraill. Felly, dyna pam ei bod mor bwysig peidio â mynd ar goll yn ein hawydd i gael cynllun manwl a chyflym nawr ar gyfer brechlyn nad yw ar gael eto, a bydd pob brechlyn yn cyflwyno heriau gwahanol hefyd wrth gwrs, yn ogystal â chyfleoedd gwahanol i helpu i ddiogelu'r cyhoedd.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf yw'r datganiadau 90 eiliad, ac mae'r datganiad cyntaf gan Gareth Bennett.
The next item is the 90-second statements, and the first statement is from Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd. Hoffwn longyfarch tîm dartiau Cymru ar ennill cwpan dartiau'r byd. Yn Salzburg dros y penwythnos, enillodd Cymru fuddugoliaeth dros Loegr yn y rownd derfynol i ennill y tlws am y tro cyntaf. Felly, da iawn Gerwyn Price o Markham ger Caerffili a Jonny Clayton o Bontyberem, ger Llanelli, am chwarae'n ardderchog yn Awstria dros y penwythnos. Roedd Gerwyn Price yn arfer chwarae rygbi cyn iddo ddewis canolbwyntio ar chwarae dartiau. Caiff ei adnabod yn y byd dartiau fel 'The Ice Man', a chaiff ei bartner dartiau, Jonny Clayton, ei adnabod fel 'The Ferret'. Ddydd Sul roedd yr Ice Man a'r Ferret yn anorchfygol, a Chymru bellach yw pencampwyr y byd. Felly, unwaith eto, da iawn i'r Ice Man a'r Ferret. Diolch.
Thank you, Llywydd. I'd like to congratulate the Wales darts team on winning the world cup of darts. In Salzburg over the weekend, Wales beat England in the final in order to win the trophy for the very first time. Therefore, congratulations Gerwyn Price from Markham near Caerphilly and Jonny Clayton from Pontyberem, near Llanelli, for playing superbly well in Austria over the weekend. Gerwyn Price used to be a rugby player before he chose to focus on darts. He is known in the darts world as 'The Ice Man', and his darts partner, Jonny Clayton, is known as 'The Ferret'. On Sunday, the Ice Man and the Ferret were unbeatable, and Wales are now the world champions. Therefore, once again, congratulations to the Ice Man and the Ferret. Thank you.
Wythnos yma, hoffwn dynnu sylw at lwyddiant arbennig Coleg Elidyr, sydd wedi'i leoli yn Rhandirmwyn ger Llanymddyfri. Eleni, mae Coleg Elidyr wedi ennill gwobr Tes fel darparwr arbenigol y flwyddyn am eu gwaith arbennig yn cynorthwyo unigolion gydag anghenion dysgu cymhleth.
Yn wreiddiol, roedd y coleg wedi sefydlu fel cymuned Camphill ar sail athroniaeth Karl König a Rudolf Steiner gydag ymrwymiad canolog fod pob un yn haeddu parch a chyfle cyfartal mewn bywyd. Mae'r cwricwlwm wedi esblygu ar sail rhaglen o weithgareddau sy'n gallu gwella lles a sicrhau cyfle am dwf personol.
Yn fwy diweddar, mae'r coleg wedi ehangu ei ddarpariaeth er mwyn cefnogi gwell annibyniaeth i'w ddysgwyr drwy'r rhaglen bywydau cynhwysol. Mae'r coleg wedi ennill clod gan gylchgrawn Tes am ei gwricwlwm amrywiol sydd yn darparu canlyniadau arbennig, gyda ffocws ar ddinasyddiaeth, sgiliau cartref, hunan-eiriolaeth, sgiliau hanfodol a llythrennedd digidol. Roedd ei broses o hunan-werthuso a'r lefel o ymgynghori gyda dysgwyr a'u teuluoedd a rhanddeiliaid eraill hefyd yn cael eu nodi fel ffactorau allweddol i ennill y wobr. Mae'r cyfleoedd am brofiad gwaith ymarferol uniongyrchol ar y campws yn sicrhau bod modd i'r disgyblion wneud ystod eang o bethau, o waith pensaer i gynhyrchu canhwyllau. Hoffwn estyn llongyfarchiadau gwresog i Goleg Elidyr ar eu llwyddiant a'u canmol am y gwaith arbennig sy'n cael ei wneud yno i weithio gyda phobl ifanc.
This week, I'd like to highlight the particular success of Coleg Elidyr, located in Rhandirmwyn near Llandovery. This year, Coleg Elidyr has won the Tes award as the specialist provider of the year for their particular work in supporting individuals with complex learning needs.
Originally, the college was established as the Camphill community on the basis of the Karl König and Rudolf Steiner principles, with the central principle that everyone deserves respect and equal opportunity in life. The curriculum has evolved on the basis of a programme of activities that can improve well-being and secure opportunities for personal growth.
More recently, the college has expanded its provision in order to support more independence for its learners through the inclusive lives programme and skills for life. The college has been praised by Tes magazine for its varied curriculum that provides excellent results and outcomes, with a focus on citizenship, home skills, self-advocacy, key skills and digital literacy. Their process of self-evaluation and the level of consultation with learners and their families and other stakeholders were also noted as key factors in achieving the award. The opportunities for practical, direct work experience on the campus mean that students can experience a broad range of activities, from architecture to candle making. I'd like to extend warmest congratulations to Coleg Elidyr on their success and to praise them for the excellent work that is done there, working with young people.
Nawr fe fyddwn ni'n cymryd egwyl fer tra bod newidiadau’n cael eu gwneud yn y Siambr. Diolch.
Now we will take a short break while we allow changeovers in the Chamber.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:21.
Plenary was suspended at 16:21.
Ailymgynullodd y Senedd am 16:29, gyda'r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 16:29, with the Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.
We move on with our agenda this afternoon to a motion to elect Members to committees, and in accordance with Standing Order 17.3, I propose that the motions to elect Members to committees are grouped for debate and for voting. Can I now call on a member of the Business Committee to move the motions formally? Caroline Jones.
Symudwn ymlaen â'n hagenda y prynhawn yma at gynnig i ethol Aelodau i bwyllgorau, ac yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod ac ar gyfer pleidleisio. A gaf fi alw nawr ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion yn ffurfiol? Caroline Jones.
Cynnig NDM7471 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol David Rowlands (Y Gynghrair Annibynnol dros Ddiwygio) yn aelod o’r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol.
Motion NDM7471 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects David Rowlands (Independent Alliance for Reform) as a member of the External Affairs and Additional Legislation Committee.
Cynnig NDM7472 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol David Rowlands (Y Gynghrair Annibynnol dros Ddiwygio) yn aelod o Bwyllgor y Llywydd.
Motion NDM7472 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects David Rowlands (Independent Alliance for Reform) as a member of the Llywydd's Committee.
Cynnig NDM7473 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Mandy Jones (Y Gynghrair Annibynnol dros Ddiwygio) yn aelod o’r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau.
Motion NDM7473 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects Mandy Jones (Independent Alliance for Reform) as a member of the Equality, Local Government and Communities Committee.
Cynnig NDM7474 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:
1. David Rowlands (Y Gynghrair Annibynnol dros Ddiwygio) yn aelod o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad.
2. Caroline Jones (Y Gynghrair Annibynnol dros Ddiwygio) yn aelod amgen o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad.
Motion NDM7474 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects:
1. David Rowlands (Independent Alliance for Reform) as a member of the Standards of Conduct Committee.
2. Caroline Jones (Independent Alliance for Reform) as an alternate member of the Standards of Conduct Committee.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Moved formally.
Cynigiwyd yn ffurfiol.
Thank you. The proposal is to agree the motions. Does any Member object? I don't see any objections, therefore in accordance with Standing Order 12.36, the motions are agreed.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynigion. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf yn gweld unrhyw wrthwynebiadau, felly yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbynnir y cynigion.
Derbyniwyd y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motions agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 6 on the agenda this afternoon is a motion to approve the Senedd Commission's budget 2021-22. I call on Suzy Davies to move the motion. Suzy.
Eitem 6 ar yr agenda y prynhawn yma yw cynnig i gymeradwyo cyllideb Comisiwn y Senedd ar gyfer 2021-22. Galwaf ar Suzy Davies i wneud y cynnig. Suzy.
Cynnig NDM7458 Suzy Davies
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 20.16:
Yn cytuno ar gyllideb Comisiwn y Senedd ar gyfer 2021-22, fel y pennir yn Nhabl 1 o Gyllideb Comisiwn y Senedd ar gyfer 2021-22, a osodwyd gerbron y Senedd ar 4 Tachwedd 2020 a’i bod yn cael ei hymgorffori yn y Cynnig Cyllidebol Blynyddol o dan Reol Sefydlog 20.26(ii).
Motion NDM7458 Suzy Davies
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 20.16:
Agrees the budget of the Senedd Commission for 2021-22, as specified in Table 1 of the Senedd Commission Budget 2021-22, laid before the Senedd on 4 November 2020 and that it be incorporated in the Annual Budget Motion under Standing Order 20.26(ii).
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. I move the Commission's budget motion for 2021-22, which is, of course, the first year of the sixth Senedd, which will apply from April next year. I ask as part of the motion that this to be incorporated into the annual budget motion.
As you will have seen from the budget document, the Commission is seeking a total budget of £62 million, nine hundred and fourteen—£62.914 million. There we are, it's probably easier to understand that way. It comprises £39.445 million for Commission services, so that's our operational budget here, £16.819 million for the remuneration board's determination, £2.6 million for election-related expenditure and £4.05 million for non-cash items, such as depreciation and pension finance costs. As a legislature, we may be small in number, but we have the same challenges and pressures as other Parliaments, and they are significant. The Commission exists to ensure that we have the tools to do our job, and I want to make it plain that the budget reflects those demands, whilst acknowledging that these are difficult economic times.
The pressure on the 2021-22 budget is significant, as I say, but we have limited the operational budget increase to 1 per cent. This has been particularly difficult with competing demands that are facing us next year, but has been possible by careful stewardship of this year's current budget, thereby reducing demand on next year's. The rise, such as it is, is due primarily to staffing costs, which are baked in as a result of a pay deal reached previously, and some existing contract obligations—and I'll come back to this in a minute—but the overriding aim has been to budget as tightly as we possibly can for a year in which public expenditure will be under great pressure. Had this not been an election year, the budget as you are used to seeing it, including the remuneration board's determination and non-cash amounts, is 2.1 per cent. However, it is an election year, so the Commission budget includes an additional line of £2.6 million of election-related costs, which means that the overall rise to the budget is 5.4 per cent.
The draft Commission budget was laid on 1 October 2020 and the Finance Committee's scrutiny session took place shortly afterwards on 5 October. It outlines the financial requirement for the first year of the sixth Senedd, as well as indicative figures for the second and third years, setting out how this budget supports the incoming Commission. And even though we've been very strict with our assumptions, we have tried to give the new Commission some flexibility within the budget to drive forward their own goals and ambitions, bearing in mind, of course, that the budget is presented in the context of a very different world to the one we were in when I was standing here this time last year.
We considered freezing the budget to challenge and validate our assumptions. Since our hands are tied with many of the staffing costs, that was virtually impossible, and as it is, a 1 per cent increase means that we're cutting back on our project fund and making some tough decisions on other operational budget lines. And we think that this is right and proper considering the expected additional pressures on public finances.
I'd like to draw your attention to two major changes between this budget and the last budget that I presented: firstly, the inclusion of that large election year budget, as I mentioned earlier, and an adjustment as a result of the IFRS 16 leases. The election in 2021 will incur additional costs, including resettlement and redundancy payments for outgoing Members and support staff, and replacing Members' ICT equipment that has reached the end of its serviceable life. And as in every election year, a separate ring-fenced budget line for these costs is clear and has been included in the budget. As I said earlier, it's set at £2.6 million, which is £100,000 more than approved for 2016. And just to reassure Members that any unused funds from that budget line will be returned to the Welsh consolidated fund.
I don't know if you remember the IFRS 16 lease issue, which is the international financial reporting standard 16 leases. This is a requirement for organisations to account for lease assets as if they owned, and the implementation was delayed from its original implementation date of 1 April 2020 due to COVID. I don't know if you remember, Members, but that meant that the impact had to be removed from the current year's Commission budget by a supplementary budget earlier this year. And while we're expected to account under this IFRS 16 from April 2021, in line with the Welsh Government, we are omitting the impact of that from the 2021-22 budget and, instead, will adjust the budget to reflect IFRS 16 by way of a supplementary budget motion during 2021, because, obviously, we're still in a period of uncertainty about how COVID will impact on us. So, once that implementation date is confirmed, then the impact can be quantified and a supplementary budget put forward. As with previous adjustments for IFRS 16, just again to reassure Members, there are no cash implications for us to consider.
I mentioned earlier that we'd spoken to the Finance Committee, and we thank them, as ever, for their scrutiny of this budget and their continued commitment to ensuring that the Senedd has adequate resources to do its work, whilst continuing to ask questions that help us drive performance and deliver excellence. This year, the committee has made eight recommendations, which we've addressed in our response, which is attached to the papers that you will have seen. Those include a request for more information on how we've responded to the COVID crisis. Obviously, we're only halfway through this current year, so there will be more information to come.
One impact we can already report on is that we have seen an increase in the amount of annual leave accrued by staff, partly because some staff have worked longer hours, including through the summer recess, when in normal times leave would have been taken. We highlighted this to the Finance Committee, and we also highlighted the fact that we're likely to need a supplementary budget for the current year to account for this additional provision, but, again, I just want to reassure Members there's no cash implication from this. The Finance Committee were keen that we provide an update on sickness absence rates and staff welfare, as, clearly, these have been very challenging times and the health and well-being of our staff are equally as important as the health and well-being of our finances. The committee also asked for an update on how we are planning project expenditure in the medium and long term.
In the meantime, I'm happy to put this budget forward on behalf of the Commission, reiterate our commitment to working in a way that's open and transparent, and to deliver the best possible value for money for the people of Wales. Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud cynnig cyllideb y Comisiwn ar gyfer 2021-22, sef blwyddyn gyntaf y chweched Senedd wrth gwrs, a fydd yn gymwys o fis Ebrill y flwyddyn nesaf. Gofynnaf fel rhan o'r cynnig i hyn gael ei ymgorffori yn y cynnig cyllidebol blynyddol.
Fel y byddwch wedi gweld o ddogfen y gyllideb, mae'r Comisiwn yn gofyn am gyfanswm cyllidebol o £62 miliwn, naw cant a phedair punt ar ddeg, £62.914 miliwn. Dyna ni, mae'n debyg ei bod yn haws ei ddeall felly. Mae'n cynnwys £39.445 miliwn ar gyfer gwasanaethau'r Comisiwn, felly dyna ein cyllideb weithredol yma, £16.819 miliwn i'w bennu gan y bwrdd taliadau, £2.6 miliwn ar gyfer gwariant sy'n gysylltiedig ag etholiadau a £4.05 miliwn ar gyfer eitemau nad ydynt yn arian parod, megis dibrisiant a chostau cyllid pensiwn. Fel deddfwrfa, efallai ein bod yn fach o ran nifer, ond rydym yn wynebu'r un heriau a phwysau â Seneddau eraill, ac maent yn sylweddol. Mae'r Comisiwn yn bodoli er mwyn sicrhau bod gennym offer i wneud ein gwaith, ac rwyf am ei gwneud yn glir bod y gyllideb yn adlewyrchu'r galwadau hynny, gan gydnabod bod hwn yn gyfnod economaidd anodd.
Mae'r pwysau ar gyllideb 2021-22 yn sylweddol fel y dywedais, ond rydym wedi cyfyngu'r cynnydd yn y gyllideb weithredol i 1 y cant. Mae hyn wedi bod yn arbennig o anodd gyda'r galwadau sy'n ymrafael am ein sylw y flwyddyn nesaf, ond bu'n bosibl drwy stiwardiaeth ofalus ar y gyllideb gyfredol eleni, gan leihau'r galw ar gyllideb y flwyddyn nesaf. Mae'r cynnydd fel y mae yn deillio'n bennaf o gostau staffio, sy'n cael eu cynnwys o ganlyniad i gytundeb cyflogau a gyrhaeddwyd o'r blaen, a rhwymedigaethau contract presennol—a dof yn ôl at hyn mewn munud—ond y prif nod oedd cyllidebu mor dynn ag y gallwn am flwyddyn pan fydd gwariant cyhoeddus o dan bwysau mawr. Pe na bai hon wedi bod yn flwyddyn etholiad, y gyllideb fel rydych wedi arfer ei gweld, gan gynnwys penderfyniad y bwrdd taliadau a symiau nad ydynt yn arian parod, yw 2.1 y cant. Fodd bynnag, mae'n flwyddyn etholiad, felly mae cyllideb y Comisiwn yn cynnwys llinell ychwanegol o £2.6 miliwn o gostau sy'n gysylltiedig ag etholiad, sy'n golygu bod cyfanswm y cynnydd yn y gyllideb yn 5.4 y cant.
Gosodwyd cyllideb ddrafft y Comisiwn ar 1 Hydref 2020 a chynhaliwyd sesiwn graffu'r Pwyllgor Cyllid yn fuan wedyn ar 5 Hydref. Mae'n amlinellu'r gofyniad ariannol ar gyfer blwyddyn gyntaf y chweched Senedd, yn ogystal â ffigurau dangosol ar gyfer yr ail a'r drydedd flwyddyn, sy'n nodi sut y mae'r gyllideb hon yn cefnogi'r Comisiwn newydd. Ac er ein bod wedi bod yn llym iawn gyda'n rhagdybiaethau, rydym wedi ceisio rhoi rhywfaint o hyblygrwydd i'r Comisiwn newydd o fewn y gyllideb i hybu eu nodau a'u huchelgeisiau eu hunain, o gofio, wrth gwrs, fod y gyllideb yn cael ei chyflwyno yng nghyd-destun byd gwahanol iawn i'r un roeddem ynddo pan oeddwn yn sefyll yma yr adeg hon y llynedd.
Fe fuom yn ystyried rhewi'r gyllideb i herio a dilysu ein rhagdybiaethau. Gan fod ein dwylo wedi'u clymu â llawer o'r costau staffio, roedd hynny bron yn amhosibl, ac fel y mae, mae cynnydd o 1 y cant yn golygu ein bod yn torri ein cronfa brosiectau ac yn gwneud penderfyniadau anodd ar linellau cyllideb gweithredol eraill. A chredwn fod hyn yn iawn ac yn briodol o ystyried y pwysau ychwanegol disgwyliedig ar gyllid cyhoeddus.
Hoffwn dynnu eich sylw at ddau newid mawr rhwng y gyllideb hon a'r gyllideb ddiwethaf a gyflwynais: yn gyntaf, cynnwys y gyllideb fawr honno ar gyfer blwyddyn etholiad, fel y soniais yn gynharach, ac addasiad o ganlyniad i brydlesi dan Safonau Adrodd Ariannol Rhyngwladol (IFRS) 16. Bydd yr etholiad yn 2021 yn arwain at gostau ychwanegol, gan gynnwys taliadau ymaddasu a diswyddo i Aelodau a staff cymorth sy'n ymadael, ac offer TGCh newydd i'r Aelodau yn lle offer sydd wedi cyrraedd diwedd ei oes. Ac fel ym mhob blwyddyn etholiad, mae llinell gyllideb ar wahân ar gyfer y costau hyn yn glir ac mae wedi'i chynnwys yn y gyllideb. Fel y dywedais yn gynharach, mae wedi'i gosod ar £2.6 miliwn, sydd £100,000 yn fwy na'r hyn a gymeradwywyd ar gyfer 2016. A hoffwn sicrhau'r Aelodau y bydd unrhyw arian nas defnyddir o'r llinell gyllideb honno'n cael ei ddychwelyd i gronfa gyfunol Cymru.
Nid wyf yn gwybod a ydych yn cofio mater prydlesi dan IFRS 16, sef y prydlesi dan safon 16 yn yr adroddiadau ariannol rhyngwladol. Gofyniad yw hwn i sefydliadau roi cyfrif am asedau prydles fel pe baent yn berchen arnynt, a gohiriwyd ei weithrediad o'i ddyddiad gweithredu gwreiddiol, 1 Ebrill 2020, oherwydd COVID. Nid wyf yn gwybod a ydych yn cofio, Aelodau, ond golygai hynny fod yn rhaid dileu'r effaith o gyllideb y Comisiwn ar gyfer y flwyddyn gyfredol drwy gyllideb atodol yn gynharach eleni. Ac er bod disgwyl inni roi cyfrif o dan IFRS 16 o fis Ebrill 2021, yn unol â Llywodraeth Cymru, rydym yn hepgor effaith hynny o gyllideb 2021-22 ac yn lle hynny, byddwn yn addasu'r gyllideb i adlewyrchu IFRS 16 drwy gynnig cyllideb atodol yn ystod 2021, oherwydd, yn amlwg, rydym yn dal mewn cyfnod o ansicrwydd ynglŷn â sut y bydd COVID yn effeithio arnom. Felly, pan fydd y dyddiad gweithredu wedi'i gadarnhau, gellir meintioli'r effaith a chyflwyno cyllideb atodol. Fel gydag addasiadau blaenorol ar gyfer IFRS 16, i dawelu meddwl yr Aelodau unwaith eto, nid oes unrhyw oblygiadau ariannol i ni eu hystyried.
Soniais yn gynharach ein bod wedi siarad â'r Pwyllgor Cyllid, ac rydym yn diolch iddynt, fel arfer, am eu gwaith craffu ar y gyllideb hon a'u hymrwymiad parhaus i sicrhau bod gan y Senedd ddigon o adnoddau i wneud ei gwaith, gan barhau i ofyn cwestiynau sy'n ein helpu i wella perfformiad a sicrhau rhagoriaeth. Eleni, mae'r pwyllgor wedi gwneud wyth argymhelliad, ac rydym wedi mynd i'r afael â hwy yn ein hymateb, sydd ynghlwm wrth y papurau y byddwch wedi'u gweld. Mae'r rheini'n cynnwys cais am ragor o wybodaeth ynglŷn â sut rydym wedi ymateb i argyfwng COVID. Yn amlwg, nid ydym ond hanner ffordd drwy'r flwyddyn gyfredol, felly bydd mwy o wybodaeth i ddod.
Un effaith y gallwn adrodd yn ei chylch eisoes yw ein bod wedi gweld cynnydd yn y gwyliau blynyddol a gronnwyd gan staff, yn rhannol am fod rhai o'r staff wedi gweithio oriau hwy, gan gynnwys drwy doriad yr haf, pan fyddent wedi cymryd gwyliau ar adegau arferol. Tynnwyd sylw'r Pwyllgor Cyllid at hyn, a hefyd at y ffaith ei bod yn debygol y bydd arnom angen cyllideb atodol ar gyfer y flwyddyn gyfredol i wneud iawn am y ddarpariaeth ychwanegol hon, ond unwaith eto, hoffwn dawelu meddwl yr Aelodau nad oes unrhyw oblygiadau ariannol yn deillio o hyn. Roedd y Pwyllgor Cyllid yn awyddus inni roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyfraddau absenoldeb oherwydd salwch a lles staff, oherwydd, yn amlwg, mae hwn wedi bod yn gyfnod heriol iawn ac mae iechyd a lles ein staff yr un mor bwysig ag iechyd a lles ein harian. Gofynnodd y pwyllgor hefyd am y wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â sut rydym yn cynllunio gwariant prosiectau yn y tymor canolig a'r tymor hir.
Yn y cyfamser, rwy'n hapus i gyflwyno'r gyllideb hon ar ran y Comisiwn, ailadrodd ein hymrwymiad i weithio mewn ffordd sy'n agored ac yn dryloyw, ac i sicrhau'r gwerth gorau posibl am arian i bobl Cymru. Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd.
Thank you. I now call on the Chair of the Finance Committee, Llyr Gruffydd. Llyr.
Diolch. Galwaf yn awr ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Llyr Gruffydd. Llyr.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o gael siarad yn y ddadl yma heddiw. Yn ystod tymor y Senedd yma, mae’r Comisiwn a’r prif weithredwr wedi gweithio gyda’r pwyllgor i baratoi gwybodaeth ariannol dryloyw, a dwi yn gobeithio y bydd y berthynas waith effeithiol yna yn parhau, wrth gwrs, i mewn i'r chweched Senedd.
Mae'r pwyllgor yn croesawu'r newyddion fod y prosiect i gaffael meddalwedd deddfwriaeth yn mynd rhagddo o fewn yr amserlen wreiddiol a bod y gost yn is na’r gyllideb wreiddiol, sydd yn beth positif iawn, wrth gwrs. Fodd bynnag, rydyn ni’n dal yn pryderu nad yw’r Comisiwn wedi rhoi digon o wybodaeth am y prosiect i osod ffenestri newydd yn Nhŷ Hywel. Does dim penderfyniad eto ynglŷn â’r cyllid cyffredinol sydd ei angen ar gyfer hynny, nac am y ffordd y bydd y prosiect yn cael ei roi ar waith fesul cam, er bod hynny, wrth gwrs, yn cael ei ystyried yn rhan o’r gwaith o graffu ar y gyllideb flynyddol ers mis Medi 2018.
Er bod y pwyllgor yn cydnabod y byddai’n bosib defnyddio cyllidebau gweithredol i dalu am y costau hyn, ac yn cytuno o ran egwyddor â phenderfyniad y Comisiwn i fwrw ymlaen â phrosiectau cynnal a chadw hanfodol fesul cam, mae’r pwyllgor yn credu y dylai prosiectau o’r maint yma fod yn destun proses graffu gyhoeddus. Felly, dwi'n falch o weld bod y Comisiwn wedi derbyn ein hargymhelliad ni i ddod i sesiwn dystiolaeth gyda’r pwyllgor ym mis Chwefror i’n helpu ni i ddeall sut y gall roi ei gynlluniau tymor hir ar gyfer prosiectau fel hyn ar waith fesul cam, a sut, wrth gwrs, y gall ariannu’r gwaith hwnnw.
Mae'r pwyllgor yn croesawu'r newidiadau i'r ffordd y mae'r costau sy’n cynorthwyo’r comisiynydd safonau yn cael eu cyflwyno yn y gyllideb ddrafft yma, ac mae hynny, wrth gwrs, yn dilyn un o argymhellion blaenorol y pwyllgor. Fodd bynnag, er bod y pwyllgor wedi gofyn am adroddiad ar y cynllun ymadael gwirfoddol, mae’n siomedig nad oedd yr adroddiad hwnnw yn barod erbyn y sesiwn graffu flynyddol, ond rydyn ni yn cydnabod, wrth gwrs, fod blaenoriaethau wedi gorfod newid oherwydd effaith COVID-19. Er bod y pwyllgor yn cydnabod nad ffordd o dorri costau’n unig oedd y cynllun ymadael gwirfoddol, mae angen i'r pwyllgor ddeall sut mae’r Comisiwn wedi cyflawni’r nod a osodwyd, wrth gwrs, o sicrhau arbedion hirdymor pan fo modd.
Yn ei ymateb, mae’r Comisiwn yn dweud bod pob un swydd heblaw un wedi’i hailsefydlu neu ei hailddosbarthu ac y bydd arbedion ariannol yn y dyfodol yn codi wrth recriwtio staff ar bwyntiau is o fewn y strwythur cyflogau. Felly, dydy’r Comisiwn ddim yn bwriadu rhoi rhagor o fanylion am yr arbedion ariannol. Ond mae’n anarferol cynnig cynllun ymadael gwirfoddol na fydd yn sicrhau arbedion ariannol, ac mae'n siomedig nad yw cynllun o’r gwerth hwn yn cynnig unrhyw arbedion hirdymor.
Mae'r cyfnod ers mis Mawrth eleni, wrth gwrs, wedi bod yn un anodd iawn, fel roeddwn i'n awgrymu yn gynharach, ac mae'r pwyllgor yn cydnabod yr hyn mae’r Comisiwn a’i staff wedi’i gyflawni, gan lwyddo i gynnal busnes y Senedd, trefnu i staff weithio o adref, a chefnogi lles staff drwy gydol y pandemig. Er bod salwch a throsiant staff wedi bod yn is nag arfer yn ystod y flwyddyn, fe glywsom ni fod cynnydd cyffredinol wedi bod yn y gwyliau blynyddol y mae staff wedi’u cronni—cyfeiriodd Suzy Davies ato fe yn gynharach—ac mae hynny’n peri pryder i’r pwyllgor, wrth gwrs, o safbwynt llesiant staff yn enwedig. Os bydd angen i'r Comisiwn gyflwyno cyllideb atodol oherwydd yr holl wyliau blynyddol sydd wedi’u cronni, yna mi fyddai'r Pwyllgor yn disgwyl iddo asesu a oes unrhyw risgiau ynghlwm wrth gario costau ychwanegol drosodd i 2021-22, a rhoi gwybodaeth am lefelau salwch ac absenoldebau eraill, ac absenoldeb arbennig, wrth gwrs, yn benodol.
Mae'r pwyllgor yn cydnabod bod y Comisiwn wedi gorfod newid ffocws ei waith ymgysylltu yn gyflym iawn, gan wneud llai o ryngweithio wyneb yn wyneb a mwy o waith ymgysylltu digidol oherwydd COVID-19, ac rydyn ni'n canmol y Comisiwn am ei ymdrechion i ymgysylltu yn ystod y pandemig. Fodd bynnag, nid pawb, wrth gwrs, sydd yn ymgysylltu’n ddigidol, ac mae'r pwyllgor yn annog y Comisiwn i wneud yn siŵr nad yw’n anghofio am anghenion y rhain pan fydd yn ystyried llwyddiant y gwaith ymgysylltu digidol hwnnw. Rydyn ni’n cydnabod nad dim ond drwy ddulliau digidol mae’r Comisiwn wedi bod yn ymgysylltu, ac rydyn ni wedi cyfeirio at hyn yn ein hadroddiad, ond rydyn ni’n argymell ei fod yn adeiladu ar y gwaith hwn i liniaru effaith y pandemig o ran y ffordd y mae wedi ymwneud â rhyngweithio wyneb yn wyneb.
Gan fod y gwaith ymgysylltu digidol wedi cynyddu’n gyflym, fe ddywedodd y Comisiwn ei fod yn buddsoddi mewn uwch staff i gynorthwyo'r cyfarwyddwr cyfathrebu ac ymgysylltu newydd. Nid oedd y dystiolaeth yn dangos yn glir sut roedd strwythur y gwasanaeth cyfathrebu ac ymgysylltu’n cyd-fynd ag amcanion y cynllun ymadael gwirfoddol, a gofynnodd y pwyllgor am ragor o wybodaeth am hyn, ynghyd â manylion ychwanegol am y modd y mae cynllun cyfathrebu’r Comisiwn yn pennu blaenoriaethau, yn mesur effaith, ac yn ceisio codi proffil gwaith y pwyllgorau a’r Senedd, wrth gwrs. Mae'r pwyllgor yn ddiolchgar am y wybodaeth ychwanegol a gafodd gan y Comisiwn mewn perthynas â’r mater hwn, ond nid oedd yn cynnwys digon o fanylion am y modd y mae’r cynllun ymgysylltu yn gweithio i godi proffil pwyllgorau'r Senedd, ac mae hyn yn siomedig.
Mae'r pwyllgor yn gefnogol o’r modd y mae buddsoddiad y Comisiwn yn y gwaith o feithrin gallu yng nghyd-destun Brexit a chyfnod pontio’r Undeb Ewropeaidd nawr wedi’i brif-ffrydio yn y gyllideb. Mae hynny yn beth positif, yn ein barn ni. Mae’r pwyllgor eisoes wedi cydnabod, wrth gwrs, gwaith staff y Comisiwn wrth iddynt ymateb i’r gwaith sydd ynghlwm wrth Brexit, a hoffwn i gloi heddiw drwy gydnabod ac ategu hyn, gan nodi bod staff y Comisiwn wedi gorfod cyflawni eu gwaith yn 2020 o dan yr anawsterau a’r cyfyngiadau anodd sydd wedi dod oherwydd COVID-19. Diolch.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'm pleased to be speaking in today’s debate. Over the course of this Senedd term, the Commission and chief executive have worked with the committee to produce transparent financial information, and I do hope that this effective working relationship will continue into the sixth Senedd.
The committee welcomes the news that the project to procure legislation software is progressing to the original timescale and is well within the cost originally budgeted, which is very positive. However, we are still concerned that the Commission has not provided sufficient information on the project to replace windows in Tŷ Hywel. No resolution has yet been reached on the overall funding required for replacement windows, or on the phased implementation of the project, even though this has been considered as part of the scrutiny of the annual budget since September 2018.
While the committee recognises that operational budgets may be used to meet these costs, and supports, in principle, the Commission’s decision to implement essential maintenance projects through a phased approach, the committee believes that projects of this magnitude should be subjected to public scrutiny. Therefore, I am pleased to see that the Commission has accepted our recommendation to attend an evidence session with the Finance Committee in February to help us understand how it can implement its long-term plans for projects in a phased way and how, of course, it can fund this work.
The committee welcomes the changes made to the way in which the costs of the staff supporting the commissioner for standards have been presented in this draft budget, and that follows one of the previous recommendations of the committee. However, although the committee had requested a report on the voluntary exit scheme, it is disappointed that the report was not provided in time for the annual scrutiny session, but we acknowledge that priorities have shifted due to the impact of COVID-19. While the committee recognises that cost saving was not the only purpose of the VES, the committee needs to understand how the Commission has achieved the aim that was set of delivering long-term savings, where possible.
In its response, the Commission says that all posts, aside from one, have been re-established or redistributed, and that financial savings will accrue in future as staff are recruited at lower points within the salary structure. Therefore, the Commission does not intend to provide any further detail on financial savings. It is unusual, however, to offer a VES scheme that does not lead to financial savings, and it is disappointing that a scheme of this value offers no long-term savings.
The period since March 2020 has been very challenging, as I suggested earlier, and the committee does recognise what the Commission and its staff have achieved in successfully running Senedd business, arranging for staff to work from home, and supporting staff well-being throughout the pandemic. While staff sickness and staff churn have been lower than usual on an in-year basis, we heard that there has been an overall increase in the annual leave accrued by staff—Suzy Davies mentioned this—and this does raise concerns for the committee in terms of staff well-being in particular. If the Commission does need to bring forward a supplementary budget as a result of all the annual leave that's been accrued, then the committee would expect it to assess whether there are any risks related to carrying additional costs forward into 2021-22, and to provide an update on sickness levels and other absences, specifically special leave.
The committee recognises that the Commission needed to change the focus of its engagement work very rapidly, moving away from face-to-face interactions to digital engagement in light of COVID-19, and we commend the Commission on its engagement efforts during the pandemic. However, not everyone engages digitally and the committee urges the Commission to ensure that it does not forget about the needs of those people when considering the success of digital engagement. We acknowledge that it's not only through digital means that the Commission has undertaken engagement activity, and we’ve referred to this in our report, but we do recommend that it builds on this work to mitigate the impact of the pandemic in terms of the difficulties it has caused in relation to face-to-face interaction.
Given that the digital engagement work has accelerated quickly, the Commission said that it was investing in senior staff to support the new director of communications and engagement. The evidence did not demonstrate clearly how the structure of the communications and engagement service was aligned with the aims of the voluntary exit scheme, and the committee requested more information on this, as well as additional details on how the Commission’s communication plan sets priorities, measures impact, and seeks to raise the profile of the work of committees and the Senedd. The committee is grateful for the additional information that it received from the Commission on this matter, but it did not include adequate detail about how the engagement plan is working to raise the profile of Senedd committees, and this is disappointing.
The committee supports how the Commission’s investment in building capability in the context of Brexit and the EU transition period has now been mainstreamed within the budget. That's very positive, in our opinion. The committee has previously acknowledged the work of Commission staff in responding to the work generated by Brexit, and I would like to close today by reiterating this sentiment, and by noting that Commission staff have carried out their work in 2020 under the constraints and difficult limitations that have arisen as a result of COVID-19. Thank you very much.
I just want to make two very brief points and ask three questions. I think it's important that the Commission, excluding items outside of their control set by the remuneration committee, are not treated more favourably than the public sector as a whole. This is a presentation issue, but I do not understand why we cannot receive the costs set by the remuneration committee separately to agreeing the budget of the Commission. Neither the Commission nor we as Members have control over the decisions of the remuneration committee, so all either the Commission or the Senedd can do is accept the costs and budget for them. The questions I've got are these. A number of people employed by the Commission are currently working from home. After the pandemic is over, which hopefully will be in the next financial year, what proportion of staff do you expect to continue working from home, and what are the expected monthly costs and savings? As the Commissioner knows, it is a policy of the Conservatives to freeze expenditure on the Commission's services. What work has the Commission done to calculate a budget on the proposals of the Conservative Party, and will they share the areas that would be cut in year to meet the Conservative Party proposals? Finally, the Commission quite rightly publishes the postage cost of each Member on a monthly basis, but for comparison can they publish the postage cost of each Commission cost centre on a monthly basis?
Rwyf am wneud dau bwynt byr iawn a gofyn tri chwestiwn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig nad yw'r Comisiwn, ac eithrio eitemau y tu allan i'w rheolaeth a bennwyd gan y pwyllgor cyflogau, yn cael eu trin yn fwy ffafriol na'r sector cyhoeddus yn ei gyfanrwydd. Mater o gyflwyniad yw hwn, ond nid wyf yn deall pam na allwn gael y costau a bennwyd gan y pwyllgor cyflogau ar wahân i gytuno ar gyllideb y Comisiwn. Nid oes gan y Comisiwn na ninnau fel Aelodau reolaeth dros benderfyniadau'r pwyllgor cyflogau, felly y cyfan y gall y Comisiwn a'r Senedd ei wneud yw derbyn y costau a'r gyllideb ar eu rhan. Y cwestiynau sydd gen i yw'r rhain. Mae nifer o bobl a gyflogir gan y Comisiwn yn gweithio gartref ar hyn o bryd. Ar ôl i'r pandemig ddod i ben, yn y flwyddyn ariannol nesaf gobeithio, pa gyfran o staff y disgwyliwch iddynt barhau i weithio gartref, a beth yw'r costau a'r arbedion misol disgwyliedig? Fel y gŵyr y Comisiynydd, polisi'r Ceidwadwyr yw rhewi gwariant ar wasanaethau'r Comisiwn. Pa waith y mae'r Comisiwn wedi'i wneud i gyfrifo cyllideb ar gynigion y Blaid Geidwadol, ac a fyddant yn rhannu'r meysydd a fyddai'n cael eu torri yn ystod y flwyddyn i fodloni cynigion y Blaid Geidwadol? Yn olaf, mae'r Comisiwn yn ddigon priodol yn cyhoeddi cost postio pob Aelod bob mis, ond er cymhariaeth a allant gyhoeddi cost postio pob canolfan gostau Comisiwn bob mis?
Thank you. Can I call Suzy Davies to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw ar Suzy Davies i ymateb i'r ddadl?
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. A diolch yn fawr i Llyr ac i Mike hefyd.
Thank you, Deputy Presiding Officer. And I thank Llyr and Mike as well.
I'll just start with Llyr, if that's okay. Thank you very much for acknowledging, as we do, actually, as the Finance Committee, that, by working together, we're getting an increasingly transparent presentation of the budget that's possible. We're always happy to take recommendations on how to do that better. That might be something that Mike was referring to right at the end there, but I actually missed his last question—I'll come back to that.
Yes, as I explained in my opening presentation, we've worked very hard here. We started from a zero-budget position to identify what we needed to spend money on, or what we thought that the next Commission would need to spend money on, and, as ever, a significant amount of our costs are pretty much—you know, we're already committed to them, leaving us with a minimum amount of discretion for where we can be innovative, if you like.
The point about the windows, obviously we've flagged this up with you before, and you're quite right, Llyr, there's a feasibility study that's been done on this, but regrettably, the Commissioners themselves haven't seen that yet, and as soon as we have, then obviously we'll be in a position to make the suitable reports to the Finance Committee about what they say. You're right that it's a—. The feasibility study itself is not so expensive, but the overall costs will be. But I think it's worth us bearing in mind that this is not just about getting some new windows; this is, in no small part, to do with health and safety—some of these windows are verging on the dangerous. But also, we have a commitment, as a Senedd, to work towards our sustainability goals, and it's pretty clear that the windows that we have at the moment aren't helping us do that. So, there's more than one reason for changing the windows, if you like. However, it is going to be a big expense and your comments about whether this should receive public scrutiny have certainly been noted, and obviously we'll take that back to the Commission.
The standards commissioner—yes, I think you were given apologies in the Finance Committee for that report not being ready, and we're grateful to you for acknowledging that it's effectively COVID priorities that have just bumped that down the list of things to do. But you'll definitely be receiving that.
With the long-term savings, part of what we do, in presenting the budget, certainly at the beginning of a Commission, is to try and look across the five years, but certainly the three years, and give indicative figures of what we would expect next year's budget to look like. And in-built into that is a level of looking ahead to see what savings we can make, or, sadly, as is more frequently the case, what things might actually cost. But, for example—we've been in this cycle before—we're looking ahead at the moment to some contracts coming to an end, and whether whoever takes the new contract on, or even if it's the same individuals—to see if we can make savings there.
I think you mentioned the voluntary exit scheme. I think we were pretty clear right at the beginning that that was about reshaping the workforce in order to respond to the challenges that the Commission now has, and that includes new skills being brought in. Some staff, of course, were able to be retained with different types of training. But in particular—I only mention this because you mentioned engagement a little bit later on—what that directorate now looks like and what it's trying to do is completely different from what we were doing before, and it needs the new skills to do that. All the directorates are aligned with the three strategic goals now, and they are of equal importance.
I might have missed something here, so apologies if—. Oh, yes, the committees—
Fe ddechreuaf gyda Llyr, os yw hynny'n iawn. Diolch yn fawr am gydnabod, fel y gwnawn ni, fel y mae'r Pwyllgor Cyllid yn ei wneud, ein bod, drwy gydweithio, yn cael cyflwyniad mor gynyddol dryloyw o'r gyllideb ag sy'n bosibl. Rydym bob amser yn hapus i gymryd argymhellion ar sut i wneud hynny'n well. Efallai fod hynny'n rhywbeth roedd Mike yn cyfeirio ato ar y diwedd, ond collais ei gwestiwn olaf mewn gwirionedd—dof yn ôl at hynny.
Ie, fel yr eglurais yn fy nghyflwyniad agoriadol, rydym wedi gweithio'n galed iawn yma. Dechreuasom o ddim cyllideb i nodi'r hyn roedd angen inni wario arian arno, neu'r hyn roeddem yn credu y byddai angen i'r Comisiwn nesaf wario arian arno, ac fel arfer, mae swm sylweddol o'n costau'n eithaf—wyddoch chi, rydym eisoes wedi ymrwymo iddynt, gan ein gadael gydag isafswm o ddisgresiwn ynglŷn â lle gallwn fod yn arloesol, os mynnwch.
Y pwynt am y ffenestri, mae'n amlwg ein bod wedi tynnu sylw at hyn gyda chi o'r blaen, ac rydych chi'n llygad eich lle, Llyr, mae astudiaeth ddichonoldeb wedi'i gwneud ar hyn, ond yn anffodus, nid yw'r Comisiynwyr eu hunain wedi gweld honno eto, a chyn gynted ag y byddwn wedi gwneud hynny, mae'n amlwg y byddwn mewn sefyllfa i wneud yr adroddiadau addas i'r Pwyllgor Cyllid ynglŷn â'r hyn a ddywedant. Rydych chi'n iawn ei fod—. Nid yw'r astudiaeth ddichonoldeb ei hun mor ddrud â hynny, ond fe fydd y costau cyffredinol. Ond rwy'n credu ei bod yn werth inni gofio nad yw hyn yn ymwneud â chael ffenestri newydd yn unig; mae hyn, i raddau helaeth, yn ymwneud ag iechyd a diogelwch—mae rhai o'r ffenestri yn ymylu ar fod yn beryglus. Ond hefyd, mae gennym ymrwymiad, fel Senedd, i weithio tuag at ein nodau cynaliadwyedd, ac mae'n eithaf clir nad yw'r ffenestri sydd gennym ar hyn o bryd yn ein helpu i wneud hynny. Felly, mae mwy nag un rheswm dros newid y ffenestri, os mynnwch. Fodd bynnag, bydd yn gost fawr ac mae eich sylwadau ynglŷn ag a ddylai'r cyhoedd allu craffu ar hyn yn sicr wedi'u nodi, ac mae'n amlwg y byddwn yn mynd â hynny'n ôl i'r Comisiwn.
Y comisiynydd safonau—ie, credaf i chi gael ymddiheuriadau yn y Pwyllgor Cyllid am nad oedd yr adroddiad hwnnw'n barod, ac rydym yn ddiolchgar i chi am gydnabod mai blaenoriaethau COVID i bob pwrpas sydd wedi gwthio hynny i lawr y rhestr o bethau i'w gwneud. Ond byddwch yn sicr yn ei gael.
Gyda'r arbedion hirdymor, rhan o'r hyn a wnawn wrth gyflwyno'r gyllideb, ar ddechrau Comisiwn yn sicr, yw ceisio edrych ar draws y pum mlynedd, ond yn sicr y tair blynedd, a rhoi ffigurau dangosol o'r hyn y byddem yn disgwyl i gyllideb y flwyddyn nesaf ei gynnwys. Ac yn rhan o hynny ceir lefel o edrych ymlaen i weld pa arbedion y gallwn eu gwneud, neu'n anffodus, fel sy'n digwydd yn amlach, beth yw cost pethau. Ond er enghraifft—rydym wedi bod yn y cylch hwn o'r blaen—rydym yn edrych ymlaen ar hyn o bryd at weld rhai contractau'n dod i ben, ac at weld pwy sy'n cael y contract newydd, neu hyd yn oed os mai'r un unigolion ydynt—i weld a allwn wneud arbedion yno.
Credaf ichi sôn am y cynllun ymadael gwirfoddol. Rwy'n credu ein bod yn eithaf clir ar y dechrau fod hynny'n ymwneud ag ail-lunio'r gweithlu er mwyn ymateb i'r heriau sy'n wynebu'r Comisiwn nawr, ac mae hynny'n cynnwys cyflwyno sgiliau newydd. Roedd modd cadw rhai aelodau o staff, wrth gwrs, gyda gwahanol fathau o hyfforddiant. Ond yn fwy arbennig—nid wyf ond yn sôn am hyn oherwydd eich bod wedi sôn am ymgysylltu ychydig yn nes ymlaen—mae'r olwg sydd ar y gyfarwyddiaeth honno nawr a'r hyn y mae'n ceisio'i wneud yn gwbl wahanol i'r hyn roeddem yn ei wneud o'r blaen, ac mae angen y sgiliau newydd arni i wneud hynny. Mae pob cyfarwyddiaeth yn cyd-fynd â'r tri nod strategol nawr, ac maent yr un mor bwysig.
Efallai fy mod wedi methu rhywbeth, felly ymddiheuriadau—. O, ie, y pwyllgorau—
Can I just ask you to think about winding up as well, please?
A gaf fi ofyn i chi feddwl am ddirwyn i ben hefyd, os gwelwch yn dda?
Absolutely.
Yn bendant.
You're already well over.
Rydych ymhell dros yr amser yn barod.
Oh, right, sorry, I wasn't watching. Forgive me, Dirprwy Lywydd.
O, iawn, mae'n ddrwg gennyf, nid oeddwn yn cadw llygad. Maddeuwch i mi, Ddirprwy Lywydd.
No, no, it's fine.
Na, na. Mae'n iawn.
Just basically, the whole principle of the engagement strategy is about the people of Wales, and, of course, the committees are part of that. If we're going to get people to engage with us, it needs to be about them, rather than what we call ourselves.
Brexit was mainstreamed—yes, that was a good point.
Mike—just if you'll allow me this last one, Dirprwy Lywydd—on the working from home, the work that's been done on this suggests that it would be possible for 30 per cent of staff to work at home. However, don't take that as a—[Inaudible.]—figure, because how that looks is an important question. You can't have just 30 per cent of people working at home and never coming in, so it would be how to accommodate that in a way that responds primarily to the running of this place in a sensible way and the well-being of our staff. Thank you.
Yn y bôn, mae holl egwyddor y strategaeth ymgysylltu'n ymwneud â phobl Cymru, ac wrth gwrs, mae'r pwyllgorau'n rhan o hynny. Os ydym am gael pobl i ymgysylltu â ni, mae angen iddo fod amdanynt hwy, yn hytrach na'r hyn rydym yn galw ein hunain.
Cafodd Brexit ei brif ffrydio—ie, roedd hwnnw'n bwynt da.
Mike—os caniatewch i mi'r un olaf hwn, Ddirprwy Lywydd—ar weithio gartref, mae'r gwaith sydd wedi'i wneud ar hyn yn awgrymu y byddai'n bosibl i 30 y cant o'r staff weithio gartref. Fodd bynnag, peidiwch â chymryd hwnnw fel ffigur—[Anghlywadwy.]—oherwydd mae sut y mae hynny'n edrych yn gwestiwn pwysig. Ni allwch gael 30 y cant o bobl yn unig yn gweithio gartref a byth yn dod i mewn, felly mae'n ymwneud â sut i ddarparu ar gyfer hynny mewn ffordd sy'n ymateb yn bennaf i weithrediad y lle hwn mewn ffordd synhwyrol a lles ein staff. Diolch.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? You're objecting? I do see an objection, therefore we will defer this vote until voting time.
Diolch yn fawr iawn. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Rydych chi'n gwrthwynebu? Rwy'n gweld gwrthwynebiad, felly gohiriwn y bleidlais hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 7 is a debate on the petition P-05-1060, 'Allow supermarkets to sell "non-essential" items during movement restrictions'. And I call on the Chair of the committee to move the motion—Janet Finch-Saunders.
Eitem 7 yw dadl ar y ddeiseb P-05-1060, 'Caniatewch i archfarchnadoedd werthu eitemau "nad ydynt yn hanfodol" yn ystod y cyfyngiadau symud'. A galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Janet Finch-Saunders.
Cynnig NDM7460 Janet Finch-Saunders
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi’r ddeiseb ‘P-05-1060 Caniatewch i archfarchnadoedd werthu eitemau "nad ydynt yn hanfodol" yn ystod y cyfyngiadau symud’ a gasglodd fwy na 67,000 o lofnodion.
Motion NDM7460 Janet Finch-Saunders
To propose that the Senedd:
Notes the petition ‘P-05-1060 Allow supermarkets to sell "non-essential" items during lockdown’ which received more than 67,000 signatures.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. And thank you very much, on behalf of the Petitions Committee, for the opportunity to hold a debate on this petition today. I particularly want to thank the Business Committee for agreeing to schedule this debate at short notice.
This petition was submitted by Gareth Howell. It concerns the restrictions placed on the type of goods that could be sold by shops during the recent firebreak lockdown. This petition collected 67,940 signatures, making it the largest single petition that we have ever received here in the Senedd. Now, before I come to discuss the petition further, I want to briefly note the recent growth in both the numbers and size of petitions that we are now receiving. The Petitions Committee is on track to consider the same number of new petitions during 2020 than it did for the previous three and a half years of this Senedd combined. In recent months, we've also considered many of the largest petitions received since the process was established in 2007. Clearly, there are specific circumstances that have made 2020 an exceptional year in so many respects. About half of the petitions we are currently receiving relate directly or indirectly to this pandemic. However, it is also clearly the case that increasing numbers of people are engaging with the Senedd and devolved politics through the petitions process. I believe that this can only be a positive thing for our democracy.
In relation to this petition, I'm aware that questions have been asked about where some people who signed it live. So, for the record, it is important to note that 92 per cent, more than 62,000 of these signatures, were from people in Wales. The majority of signatures were also gathered over the course of a single weekend at the start of the firebreak. And, of course, because this coincided with the autumn half-term recess, it just hasn't proved possible to hold this debate during the two-week firebreak period. However, given the strength of support for the petition and the relevance of the subject matter to possible future lockdowns, we feel that it remains a worthwhile subject for discussion by the Senedd in Plenary.
The controversy over the range of goods that were able to be sold during the recent firebreak will likely be familiar to everyone watching today and, indeed, to our Members. Therefore, in the interest of time, I will leave those concerns to be outlined by other speakers. I am also not going to outline any views from the Petitions Committee on this issue as, due to the timescales involved, the merits or otherwise of the petition, and the Welsh Government's approach, have not yet been discussed in our usual committee meeting setting. The committee has simply agreed to refer the petition for a debate in this forum as the most appropriate way of airing the issues it raises. As I referred to earlier, whilst I am sure it is the hope of everyone here today that we will be able to control this terrible virus without any further lockdowns, none of us knows exactly what the future will hold. As such, we need to ensure that measures that must be taken to limit the spread of the virus are proportionate and that the reasoning behind them is trusted and, indeed, understood by the people of Wales.
I am sure that a range of views on the specific measures covered by this petition will be heard during the debate today. Indeed, that is the very purpose behind this debate. It is also the purpose behind providing the petitions process and a mechanism through which the Welsh public can raise issues here in our Senedd. I look forward, Deputy Presiding Officer, to listening to the rest of the contributions made this afternoon. Diolch yn fawr.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A diolch yn fawr iawn i chi, ar ran y Pwyllgor Deisebau, am y cyfle i gynnal dadl ar y ddeiseb hon heddiw. Hoffwn ddiolch yn arbennig i'r Pwyllgor Busnes am gytuno i amserlennu'r ddadl hon ar fyr rybudd.
Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Gareth Howell. Mae'n ymwneud â'r cyfyngiadau a osodir ar y math o nwyddau y gallai siopau eu gwerthu yn ystod y cyfnod atal byr yn ddiweddar. Casglodd y ddeiseb 67,940 o lofnodion, sy'n golygu mai hon yw'r ddeiseb unigol fwyaf a gawsom erioed yma yn y Senedd. Nawr, cyn i mi drafod y ddeiseb ymhellach, hoffwn nodi'n fyr y twf diweddar yn niferoedd a maint y deisebau rydym yn eu cael nawr. Mae'r Pwyllgor Deisebau ar y trywydd i ystyried yr un nifer o ddeisebau newydd yn ystod 2020 ag y gwnaeth yn nhair blynedd a hanner flaenorol y Senedd hon gyda'i gilydd. Yn ystod y misoedd diwethaf, rydym hefyd wedi ystyried llawer o'r deisebau mwyaf a gyflwynwyd ers sefydlu'r broses yn 2007. Yn amlwg, mae amgylchiadau penodol wedi gwneud 2020 yn flwyddyn eithriadol mewn cynifer o ffyrdd. Ar hyn o bryd, mae tua hanner y deisebau rydym yn eu derbyn yn ymwneud yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol â'r pandemig hwn. Fodd bynnag, mae'n amlwg hefyd fod niferoedd cynyddol o bobl yn ymgysylltu â'r Senedd a gwleidyddiaeth ddatganoledig drwy'r broses ddeisebu. Ni all hyn ond bod yn gadarnhaol i'n democratiaeth yn fy marn i.
Mewn perthynas â'r ddeiseb hon, rwy'n ymwybodol fod cwestiynau wedi'u gofyn ynglŷn â ble mae rhai o'r bobl a'i llofnododd yn byw. Felly, ar gyfer y cofnod, mae'n bwysig nodi bod 92 y cant, dros 62,000 o'r llofnodion hyn, wedi dod gan bobl yng Nghymru. Casglwyd y rhan fwyaf o'r llofnodion hefyd dros gyfnod o un penwythnos ar ddechrau'r cyfnod atal byr. Ac wrth gwrs, oherwydd bod hyn yn cyd-daro â thoriad hanner tymor yr hydref, nid yw wedi bod yn bosibl cynnal y ddadl hon yn ystod y cyfnod atal byr o bythefnos. Fodd bynnag, o ystyried cryfder y gefnogaeth i'r ddeiseb a pherthnasedd y pwnc i gyfnodau o gyfyngiadau posibl yn y dyfodol, teimlwn ei fod yn parhau i fod yn bwnc gwerth chweil i'r Senedd ei drafod yn y Cyfarfod Llawn.
Bydd y ddadl ynghylch yr ystod o nwyddau y gellid eu gwerthu yn ystod y cyfnod atal byr yn ddiweddar yn debygol o fod yn gyfarwydd i bawb sy'n gwylio heddiw ac yn wir, i'n Haelodau. Felly, oherwydd amser, gadawaf i siaradwyr eraill amlinellu'r pryderon hynny. Nid wyf ychwaith yn mynd i amlinellu unrhyw sylwadau gan y Pwyllgor Deisebau ar y mater hwn oherwydd, o ganlyniad i'r amserlenni dan sylw, nid yw rhinweddau neu wendidau'r ddeiseb, ac ymagwedd Llywodraeth Cymru, wedi'u trafod eto yn ein cyfarfod pwyllgor arferol. Mae'r pwyllgor wedi cytuno i gyfeirio'r ddeiseb ar gyfer dadl yn y fforwm hwn fel y ffordd fwyaf priodol o wyntyllu'r materion y mae'n eu codi. Fel y nodais yn gynharach, er fy mod yn siŵr mai gobaith pawb yma heddiw yw y byddwn yn gallu rheoli'r feirws ofnadwy hwn heb unrhyw gyfyngiadau pellach, nid oes yr un ohonom yn gwybod yn union beth fydd y dyfodol. Felly, mae angen inni sicrhau bod mesurau sy'n rhaid eu cymryd i gyfyngu ar ledaeniad y feirws yn gymesur a bod pobl Cymru yn ymddiried yn y rhesymeg sy'n sail iddynt ac yn wir, yn eu deall.
Rwy'n siŵr y bydd amrywiaeth o safbwyntiau ar y mesurau penodol a gwmpesir gan y ddeiseb hon yn cael eu clywed yn ystod y ddadl heddiw. Yn wir, dyna union bwrpas y ddadl hon. Dyna hefyd yw diben darparu'r broses ddeisebu a mecanwaith y gall y cyhoedd yng Nghymru ei ddefnyddio i godi materion yma yn ein Senedd. Edrychaf ymlaen, Ddirprwy Lywydd, at wrando ar weddill y cyfraniadau y prynhawn yma. Diolch yn fawr.
Thank you. Huw Irranca-Davies.
Diolch. Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. We're in a slightly odd position here today. We're debating a petition, as we've just been told, that arose primarily on one weekend on a small but very controversial aspect of a 17-day firebreak that was designed to protect our NHS and to save lives, and which the early indications suggest has indeed had a dampening effect on the spiralling increases in the rise of coronavirus. We're debating a petition that covered a 17-day period, a 17-day period that is now over and that was pretty definitely and obviously going to be over by the time it would be debated. But here we are. So, let's debate it, as it does raise some very important issues, and let's look at this in context.
In my area, covered by the Cwm Taf Morgannwg University Health Board, I know, as does my colleague the Conservative shadow health spokesman, who has railed against the firebreak measures in their entirety in true Trumpian style, and he has sat in on the same Cwm Taf briefings and listened and heard, though never challenged what he heard from those on the front line of our health service, that in the final week of the firebreak, out of six available intensive care COVID beds in the Royal Glamorgan, six were occupied, out of 10 intensive COVID beds in Prince Charles, nine were occupied, and of four at Princess of Wales, two were occupied, or that 69 of the 84 non-intensive COVID beds in the Royal Glam were taken, 97 of the 120 in Prince Charles, 110 of the 115 in the Princess of Wales. And this is the context in which the attacks on the firebreak were being mounted by the Conservative Party and by the Brexit Party, UKIP and assorted others, as well as massive interventions online from outside of the borders of Wales—let alone the people who signed the petition, those attacks from outside. It is curious how much of this was excited and whipped up by London-centric anti-Labour media. I don't complain about that, I just note it as a fact. People complaining about this policy from outside Wales, mocking Wales, indeed, whilst Boris Johnson's Government dithered and delayed until finally compelled by unarguable science to enter a much delayed four-week lockdown that, because of the delay and the result of increasing COVID there, may well have unnecessarily cost lives in England.
At one point, the Conservative health spokesman in Wales, the former leader of the Welsh Conservatives, in the midst of a stream of diatribes against the firebreak supported by the Welsh Conservatives' social media account, actually described the measures as a 'socialist's wet dream'. Now, I assume these splenetic utterances are sanctioned by the leader of the Conservatives in Wales, Paul Davies. I politely ask Andrew R.T. Davies and Paul Davies to reflect on their approach to this and to their constructive opposition generally in times of a national public health crisis. Is this sort of language and approach from frontbench spokespersons unbecoming and undignified? Do you know, I really don't care? It's up to the individual Members. Is it wise? Not if it undermines public confidence in science-based measures to tackle coronavirus, which it definitely does. Is it hypocritical? Well, only if it is in direct contravention of the very policy supported by the Conservatives as part of a UK-wide set of measures to save lives. So, as Boris Johnson belatedly imposed the four-week lockdown in England, including a ban on the sale of non-essential goods from shops that are allowed to stay open, I ask the Conservative frontbench whether their UK leader and Prime Minister of the United Kingdom can now be described as in any way being in the midst of a 'socialist's wet dream', in the words of the former Conservative leader in Wales.
But let me be clear, as a backbench Member of this Senedd, I know that lessons will be learnt about the clarity of communication and the implementation of the detail of the firebreak by Welsh Government. Children's clothes, by the way, could be sold, urgent items could be accessed. And I look forward, by the way, to future meetings with the Wales Retail Consortium to explore their approach to this and how they and their members might work more effectively with the medical and scientific advice during a public health emergency, with guidance and legislation aimed to protect lives and control the spread of the disease.
But let me close, Deputy Presiding Officer, by reflecting on an interesting remembrance event I attended this morning. The vicar who led the service noted that whilst our soldiers in the first world war faced sniper bullets and mortar bombs whilst huddling in shell holes, we faced 17 days without shopping for non-essential consumer goods when there was a public health emergency raging. I ask Members to consider that. Thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rydym mewn sefyllfa braidd yn rhyfedd yma heddiw. Rydym yn trafod deiseb, fel y dywedwyd wrthym nawr, a gododd yn bennaf ar un penwythnos ar un agwedd fach ond dadleuol iawn o'r cyfnod atal byr 17 diwrnod a gynlluniwyd i ddiogelu ein GIG ac i achub bywydau, cyfnod y mae'r arwyddion cynnar yn awgrymu ei fod wedi cael effaith lesteiriol ar y cynnydd sydyn mewn achosion o'r coronafeirws. Rydym yn trafod deiseb a oedd yn ymwneud â chyfnod o 17 diwrnod, cyfnod o 17 diwrnod sydd bellach ar ben ac a oedd yn eithaf amlwg yn mynd i fod drosodd erbyn iddi gael ei thrafod. Ond dyma ni. Felly, gadewch i ni ei thrafod, gan ei bod yn codi rhai materion pwysig iawn, a gadewch inni edrych ar hyn yn ei gyd-destun.
Yn fy ardal i, a wasanaethir gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, rwy'n gwybod, fel y mae fy nghyd-Aelod, llefarydd y Ceidwadwyr ar iechyd, sydd wedi cwyno yn erbyn y mesurau atal byr yn eu cyfanrwydd mewn modd Trumpaidd, ac mae wedi eistedd yn yr un sesiynau briffio yng Nghwm Taf ac wedi gwrando a chlywed, er nad yw erioed wedi herio'r hyn a glywodd gan y rhai ar reng flaen ein gwasanaeth iechyd, yn wythnos olaf y cyfnod atal byr, o'r chwe gwely COVID gofal dwys sydd ar gael yn Ysbyty Frenhinol Morgannwg, fod y chwech mewn defnydd, o'r 10 gwely COVID dwys yn Ysbyty'r Tywysog Siarl, roedd naw mewn defnydd, ac o bedwar yn Ysbyty Tywysoges Cymru, roedd dau mewn defnydd, neu fod 69 o'r 84 o welyau COVID nad ydynt yn welyau dwys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg mewn defnydd, fod 97 o'r 120 yn Ysbyty'r Tywysog Siarl, a 110 o'r 115 yn Ysbyty Tywysoges Cymru mewn defnydd. A dyma'r cyd-destun lle roedd yr ymosodiadau ar y cyfnod atal byr yn digwydd gan y Blaid Geidwadol a chan Blaid Brexit, UKIP ac amrywiol rai eraill, yn ogystal ag ymyriadau enfawr ar-lein o'r tu allan i ffiniau Cymru—heb sôn am y bobl a lofnododd y ddeiseb, yr ymosodiadau o'r tu allan. Mae'n rhyfedd faint o hyn a gafodd ei ysgogi a'i gymell gan gyfryngau gwrth-Lafur Llundain-ganolog. Nid wyf yn cwyno am hynny, dim ond ei nodi fel ffaith. Mae pobl sy'n cwyno am y polisi hwn o'r tu allan i Gymru, yn gwawdio Cymru, yn wir, tra bod Llywodraeth Boris Johnson wedi petruso ac oedi nes cael ei gorfodi yn y diwedd gan wyddoniaeth na ellir dadlau yn ei herbyn i gychwyn ar gyfnod o gyfyngiadau hwyr yn y dydd o bedair wythnos a allai, oherwydd yr oedi a chanlyniad y cynnydd yn yr achosion o COVID yno, fod wedi arwain yn ddiangen at farwolaethau yn Lloegr.
Ar un adeg, disgrifiodd llefarydd iechyd y Ceidwadwyr yng Nghymru, cyn arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, mewn cenllif o eiriau hallt yn erbyn y cyfnod atal byr a gefnogwyd gan gyfrif cyfryngau cymdeithasol y Ceidwadwyr Cymreig, y mesurau fel 'breuddwyd wlyb sosialydd'. Nawr, rwy'n cymryd bod y sylwadau chwerw hyn wedi'u cymeradwyo gan arweinydd y Ceidwadwyr yng Nghymru, Paul Davies. Gofynnaf yn gwrtais i Andrew R.T. Davies a Paul Davies ystyried eu hymagwedd at hyn a'u gwrthwynebiad adeiladol yn gyffredinol yn ystod argyfwng iechyd cyhoeddus cenedlaethol. A yw'r math hwn o iaith ac ymagwedd gan lefarwyr y fainc flaen yn anweddus ac yn ddiurddas? Wyddoch chi, nid oes ots gennyf o gwbl. Mater i'r Aelodau unigol yw hyn. A yw'n ddoeth? Nid os yw'n tanseilio hyder y cyhoedd mewn mesurau sy'n seiliedig ar wyddoniaeth i fynd i'r afael â'r coronafeirws, ac mae'n sicr yn gwneud hynny. A yw'n rhagrithiol? Wel, dim ond os yw'n mynd yn groes i'r union bolisi a gefnogir gan y Ceidwadwyr fel rhan o set o fesurau ledled y DU i achub bywydau. Felly, gan fod Boris Johnson yn hwyr yn y dydd wedi gosod y cyfyngiadau pedair wythnos yn Lloegr, gan gynnwys gwaharddiad ar werthu nwyddau nad ydynt yn hanfodol o siopau y caniateir iddynt aros ar agor, gofynnaf i fainc flaen y Ceidwadwyr a ellir disgrifio eu harweinydd yn y DU a Phrif Weinidog y DU nawr fel rhywun sydd mewn rhyw ffordd yng nghanol 'breuddwyd wlyb sosialydd' yng ngeiriau'r cyn arweinydd Ceidwadol yng Nghymru.
Ond gadewch i mi fod yn glir, fel Aelod ar y meinciau cefn yn y Senedd hon, gwn y bydd gwersi'n cael eu dysgu am eglurder cyfathrebu a gweithrediad manylion y cyfnod atal byr gan Lywodraeth Cymru. Gellid gwerthu dillad plant, gyda llaw, gellid cael gafael ar eitemau brys. Ac edrychaf ymlaen, gyda llaw, at gyfarfodydd yn y dyfodol gyda Chonsortiwm Manwerthu Cymru i archwilio eu dull o ymdrin â hyn a sut y gallent hwy a'u haelodau weithio'n fwy effeithiol gyda'r cyngor meddygol a gwyddonol yn ystod argyfwng iechyd cyhoeddus, gyda chanllawiau a deddfwriaeth wedi'u hanelu at ddiogelu bywydau a rheoli lledaeniad y clefyd.
Ond gadewch i mi gloi, Ddirprwy Lywydd, drwy fyfyrio ar ddigwyddiad coffa diddorol a fynychais y bore yma. Nododd y ficer a arweiniodd y gwasanaeth, er bod ein milwyr yn y rhyfel byd cyntaf wedi wynebu bwledi saethwyr cudd a bomiau morter wrth wasgu at ei gilydd yn y ffosydd, roeddem ni'n wynebu 17 diwrnod heb allu siopa am nwyddau traul nad ydynt yn hanfodol ar adeg o argyfwng iechyd cyhoeddus. Gofynnaf i'r Aelodau ystyried hynny. Diolch.
I'm grateful to contribute briefly to this today. I'm not a member of the committee, but I, like many Senedd Members, received many queries over that two-week firebreak, certainly during the first week of it, regarding the ban on supermarkets selling non-essential goods, so I speak from that point of view. I can certainly say, in response to Huw Irranca-Davies, that over that period I certainly wasn't a Member who used any sort of inflammatory language, and I certainly didn't talk about the position of the UK Government either, during that time. As a Member of this Senedd, I received more queries from constituents on this than anything else over the last several months, and I think we do need to recognise that, aside from the politics of this, which I think have been thrown around from both sides, actually, to a certain extent—I think, besides all that, there was an issue here that should be dealt with.
I'll be frank—I think that, at the start of this, this started out as a well-meaning attempt by the Welsh Government to create an even playing field and to make sure that small shops weren't suffering compared with supermarkets. Now, whether or not that happened in practice, I think a review will reveal that. I suspect that what actually happened is that the big beneficiaries of this process were the online consumers, the Amazons of this world and the like. That was my concern, and that was certainly the concern of constituents who contacted me.
Huw Irranca-Davies, you're right to say that, of course, this was a short period of time, and we're in the odd position now of discussing it in the lee, in the period following it. That said, of course, we may be looking at another lockdown, or firebreak as we call it here, in the new year; I hope that that isn't necessary, but we may be. So, I think what we need to do moving forward is to reassure our constituents that the steps that were taken during that firebreak—and many of them I support and think were going in the right direction—but to reassure our constituents that these measures are necessary. Yes, we are in an unusual position, yes, we do need to all pull together and make sure we combat the pandemic, but we also have to carry the public with us. I think the UK Government also are facing these challenges and struggles in carrying the public with them on the lockdown that they're engaged in, and, certainly in the future, if we have future lockdowns here, it's going to be difficult for us to fully reassure people that these measures are necessary. Let's all work together to make sure that that happens.
I'm glad that this has been discussed today, and I want to see a review to make sure that, in the future—. The term 'non-essential goods', for instance—I think that 'convenience goods' wasn't mentioned at all, and yet retailers understand what is meant by 'convenience goods'. I think that that was missing from the argument early on, so let's all work together to combat this pandemic.
Rwy'n ddiolchgar am gael cyfrannu'n fyr at hyn heddiw. Nid wyf yn aelod o'r pwyllgor, ond cefais i, fel llawer o Aelodau'r Senedd, lawer o ymholiadau dros y cyfnod atal byr pythefnos o hyd hwnnw, yn sicr yn ystod yr wythnos gyntaf, ynglŷn â gwahardd archfarchnadoedd rhag gwerthu nwyddau nad ydynt yn hanfodol, felly rwy'n siarad o safbwynt hynny. Gallaf ddweud yn bendant, mewn ymateb i Huw Irranca-Davies, nad oeddwn i yn sicr yn Aelod a ddefnyddiodd unrhyw fath o iaith ymfflamychol dros y cyfnod hwnnw, ac yn sicr ni siaradais am safbwynt Llywodraeth y DU ychwaith, yn ystod y cyfnod hwnnw. Fel Aelod o'r Senedd hon, cefais fwy o ymholiadau gan etholwyr am hyn na dim byd arall dros y sawl mis diwethaf, a chredaf fod angen inni gydnabod, ar wahân i wleidyddiaeth hyn, sydd, yn fy marn i, wedi'i daflu o gwmpas o'r ddwy ochr mewn gwirionedd, i ryw raddau—credaf, ar wahân i hynny i gyd, fod yna broblem yma y dylid mynd i'r afael â hi.
Fe fyddaf yn onest—rwy'n credu, ar ddechrau hyn, fod hyn wedi dechrau fel ymgais yn llawn bwriadau da gan Lywodraeth Cymru i gael tegwch ac i sicrhau nad oedd siopau bach yn dioddef o'u cymharu ag archfarchnadoedd. Nawr, p'un a ddigwyddodd hynny'n ymarferol ai peidio, credaf y bydd adolygiad yn datgelu hynny. Rwy'n tybio mai'r hyn a ddigwyddodd mewn gwirionedd oedd mai'r rhai a gafodd fwyaf o fudd o'r broses hon oedd y defnyddwyr ar-lein, Amazons y byd hwn a'u tebyg. Dyna oedd fy mhryder, a dyna'n sicr oedd pryder yr etholwyr a gysylltodd â mi.
Huw Irranca-Davies, rydych chi'n iawn i ddweud, wrth gwrs, mai cyfnod byr oedd hwn, ac rydym yn y sefyllfa ryfedd nawr o'i drafod o gyfeiriad arall, yn y cyfnod a'i dilynodd. Wedi dweud hynny, wrth gwrs, efallai ein bod yn edrych ar gyfnod arall o gyfyngiadau, neu gyfnod atal byr fel rydym yn ei alw yma, yn y flwyddyn newydd; gobeithio na fydd angen hynny, ond efallai y byddwn. Felly, credaf mai'r hyn y mae angen inni ei wneud wrth symud ymlaen yw sicrhau ein hetholwyr fod y camau a gymerwyd yn ystod y cyfnod atal byr hwnnw—ac rwy'n cefnogi llawer ohonynt ac yn credu eu bod yn mynd i'r cyfeiriad iawn—ond i dawelu meddwl ein hetholwyr fod angen y mesurau hyn. Rydym mewn sefyllfa anarferol, mae angen i ni i gyd ddod at ein gilydd a sicrhau ein bod yn ymladd y pandemig, ond rhaid inni hefyd ddod â'r cyhoedd gyda ni. Rwy'n credu bod Llywodraeth y DU hefyd yn wynebu'r heriau hyn ac yn ei chael hi'n anodd dod â'r cyhoedd gyda hwy gyda'r cyfyngiadau y maent yn eu hwynebu, ac yn sicr yn y dyfodol, os cawn gyfyngiadau yma yn y dyfodol, bydd yn anodd i ni dawelu meddwl pobl yn llwyr fod angen y mesurau hyn. Gadewch i bawb ohonom weithio gyda'n gilydd i wneud yn siŵr fod hynny'n digwydd.
Rwy'n falch fod hyn wedi'i drafod heddiw, ac rwyf am weld adolygiad i sicrhau yn y dyfodol—. Mae'r term 'nwyddau nad ydynt yn hanfodol', er enghraifft—credaf na soniwyd am 'nwyddau cyfleus' o gwbl, ac eto mae manwerthwyr yn deall beth a olygir wrth 'nwyddau cyfleus'. Credaf fod hynny ar goll yn gynnar yn y ddadl, felly gadewch i bawb ohonom weithio gyda'n gilydd i ymladd y pandemig hwn.
Dim ond ychydig o sylwadau gen i ar hwn. Mae'n braf, wastad, gweld cymaint o ymgysylltu efo'r Senedd, ac dwi'n llongyfarch y deisebydd yn hynny o beth. O ran y ddeiseb benodol yma, dwi'n meddwl mai'r ffaith bod cymaint o bobl wedi'i llofnodi yn dangos bod hwn wir yn fater roedd yna ddiddordeb gwirioneddol ynddo fo. Mi ddaeth hi yn drafodaeth genedlaethol. Mae hefyd yn brawf, dwi'n meddwl, fod Llywodraeth Cymru wedi methu â gwneud beth oedd ei angen i sicrhau bod (1) y bwriad ei pholisi ei hun yn glir, a bod y cyfathrebu o gwmpas hyn yn effeithiol. Mi ddywedais i hynny droeon ar ddechrau'r cyfnod clo—fy mod i'n gallu gweld beth oedd y Llywodraeth yn trio ei wneud o ran y polisi ar nwyddau allweddol yn unig, a fy mod i'n deall pam fod y Ceidwadwyr wedi mynd ar ôl yr agenda o geisio gwarchod masnachwyr llai, ond mi oeddwn i'n meddwl bod yna rywbeth wedi mynd o'i le o ddifrif yn y ffordd y cafodd hyn ei wneud. Mi wnaeth y Llywodraeth ymateb wedyn efo rhywfaint rhagor o eglurder. Rydym ni'n gweld y broblem yng ngeiriau'r ddeiseb:
'nid ydym yn cytuno y dylai rhieni gael eu gwahardd rhag prynu dillad ar gyfer eu plant yn ystod y cyfyngiadau symud wrth siopa.'
Beth ddywedodd Gweinidogion wedyn oedd, 'Gwrandewch, os oes rhywun wir angen rhywbeth, wrth gwrs y gallan nhw brynu dillad i'w plant.' Mi oedd angen y math yna o neges cyn hyn, ac eglurder hefyd ar sut y byddai hynny'n digwydd, yn hytrach na roi pwysau ar weithwyr siopau. Felly, mae yna wersi, dwi'n gobeithio, sydd wedi cael eu dysgu o hyn. Ond mae'n rhaid dweud hyn hefyd: mi oedd agwedd y Ceidwadwyr yn gwbl, gwbl haerllug trwy'r cyfan.
Just a few comments from me on this. It's always good to see so much engagement with the Senedd, and I congratulate the petitioner in that sense. In terms of this petition, I think the fact that so many people did sign it shows that this is an issue that did generate genuine interest. It became a national debate. It's also evidence that Welsh Government failed to do what they needed to do to ensure that (1) their policy intentions were clear, and that communication around this was effective. I said that previously, at the start of the firebreak period—I could see what the Government was trying to do in terms of this policy on essential goods only, and I understood why the Conservatives pursued the issue of protecting smaller retailers, but I thought that something had gone seriously wrong in the way that this was done. The Government did respond then with some clarity. We see the problem in the wording of the petition:
'We do not agree for example that parents should be barred from buying clothes for their children during lockdown while out shopping.'
Ministers then said, 'Listen, if somebody really needs something, of course they can buy clothes for their children'. That kind of message was needed before this, and clarity as well on how that would happen, rather than putting the pressure on shop workers. So, there are lessons, I hope, that have been learned from that. But we have to say this as well: the attitude of the Conservatives was very insulting throughout all of this.
I think the Conservatives just forgot, as they so often do, that dealing with this pandemic is actually quite a serious matter. I've been critical of Government—very critical of Government at times— during this pandemic. I've tried to do it in a pretty constructive way. Just looking at Andrew R.T. Davies's Twitter feed, talking about the 'barmy ban', the 'ludicrous, insane lockdown', 'lockdown madness', referring to 'trolley cops', that fake news about the sale of sanitary products—I'm afraid none of that aged well, did it, for the Welsh Conservatives, given the almost identical rules on supermarkets and the lockdown, twice as long, which the Conservatives themselves introduced in England just days later. Now, I know that you are inspired by the world's most-celebrated runner up, Donald Trump, and trying to replicate him in any way you can, but it's not a good look to be seen to be scaremongering for such blatant right-wing populist reasons at a time of national crisis.
Credaf fod y Ceidwadwyr newydd anghofio, fel y gwnânt mor aml, fod ymdrin â'r pandemig hwn yn fater go ddifrifol mewn gwirionedd. Rwyf wedi bod yn feirniadol o'r Llywodraeth—yn feirniadol iawn o'r Llywodraeth ar adegau— yn ystod y pandemig hwn. Rwyf wedi ceisio gwneud hynny mewn ffordd eithaf adeiladol. Mae edrych ar ffrwd Twitter Andrew R.T. Davies, yn sôn am y 'barmy ban', 'the ludicrous, insane lockdown', 'lockdown madness', ac yn cyfeirio at 'trolley cops', y newyddion ffug hwnnw am werthu cynhyrchion mislif—mae arnaf ofn nad oes dim o hynny wedi dyddio'n dda i'r Ceidwadwyr Cymreig, o ystyried y rheolau bron yn union yr un fath i archfarchnadoedd a'r cyfnod o gyfyngiadau ddwywaith mor hir a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr eu hunain yn Lloegr ychydig ddyddiau'n ddiweddarach. Nawr, gwn eich bod yn cael eich ysbrydoli gan Donald Trump, y collwr mwyaf enwog yn y byd, ac yn ceisio ei efelychu mewn unrhyw ffordd y gallwch, ond nid yw'n edrych yn dda i gael eich gweld yn codi bwganod am resymau poblyddol mor amlwg asgell dde ar adeg o argyfwng cenedlaethol.
I've got just a few things to say in this debate. Firstly, I think it is important that Government recognises the difficulties that sometimes its policies create. I met a number of people who simply did not understand and were not prepared for the reality of the policy that had been announced a week earlier and weren't ready or prepared, in the messages they'd received from Government, to understand what this meant for them and what it meant for their own community.
Now, we know that the policy itself was actually very popular. Polling has told us that the policy of the firebreak and the policy approach, the policy framework taken by the Welsh Government, was very popular, but I think there was a feeling that people didn't understand the rationale for this particular element of it. It wasn't explained sufficiently well by Government, and the people therefore did not understand why this was happening in their local supermarket and how that then had an impact on the wider public health message. So, I think there are issues there where Government needs to learn.
But I also think we need to be very clear about this as well, because supermarkets also have a responsibility to play their part in all of this. For too long, supermarkets have exploited a near monopoly position in the marketplace. All of us know, and know of, smaller producers and suppliers who have seen supermarkets abuse their market position. And that has been a constant theme of policy, and Huw Irranca, as a former agriculture Minister, will know how, for many, many years, smaller producers and suppliers have been abused by supermarkets. And we also know that supermarkets in some ways sought to actively undermine this policy, rather than to support it. And I think we need to be very clear with supermarkets there, because they either were unable to manage a new regulation, which raises significant questions about their management, or they didn't want to. And I suspect it's the latter, and I suspect that they also—it was a case of putting their profits before the people and the customers they serve. And I think we need to be very clear about those actions of supermarkets.
Thirdly, and finally, Deputy Presiding Officer, I also echo the words of Rhun ap Iorwerth and Huw Irranca-Davies. It was refreshing to listen to Nick Ramsay, contributing to the debate this afternoon from an intelligent and rational position that puts the people that he represents in Monmouthshire first. We did not hear enough of that, and we have not heard enough of that. Whilst Conservative leaders in Wales were being abusive on social media, whipping up a storm on social media, what they were really doing was undermining a critical public health message. A week later, their policy in England collapsed. It completely collapsed, with the humiliation of the Prime Minister being forced onto television to announce a change in policy, with the timing dictated by Strictly Come Dancing and not by the needs of the people he's supposed to represent—a humiliating climbdown from a Prime Minister out of control of the situation.
And it is important that we recognise what happened there, because people were deliberately misled, were deliberately misinformed, and were deliberately driven in a direction of undermining public health by the Conservatives and their friends on the far right, all of whom contributed towards creating a situation where people that I represent, and people that Nick represents just down the road in Monmouthshire, did not and were not able to understand what the policy actually was. And I notice that those same people are today silent on the situation in England—nothing to say. All the special interest groups that Huw Irranca-Davies described from London now have nothing to say about what is happening in their own supermarkets—nothing to say about the failure of policy in England; nothing to say about their ability to drive this policy across the border. So, we need, certainly, to ensure that we're all able to learn lessons from this, but one of them has to be for Conservative politicians, whether in the Conservative Party or just fellow travellers on the far right—it's time you got out of the gutter and put people first, put public health first, and partisan advantage second. Thank you.
Dim ond ychydig o bethau sydd gennyf i'w dweud yn y ddadl hon. Yn gyntaf, credaf ei bod yn bwysig i'r Llywodraeth gydnabod yr anawsterau y mae ei pholisïau'n eu creu weithiau. Cyfarfûm â nifer o bobl nad oeddent yn deall ac nad oeddent yn barod ar gyfer realiti'r polisi a gyhoeddwyd wythnos ynghynt ac nad oeddent yn barod, yn y negeseuon roeddent wedi'u cael gan y Llywodraeth, i ddeall beth oedd hyn yn ei olygu iddynt hwy a'r hyn a olygai i'w cymuned.
Nawr, gwyddom fod y polisi ei hun mewn gwirionedd yn boblogaidd iawn. Mae arolygon barn wedi dweud wrthym fod polisi'r cyfnod atal byr a'r dull polisi, y fframwaith polisi a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru, yn boblogaidd iawn, ond rwy'n credu bod teimlad nad oedd pobl yn deall y rhesymeg dros yr elfen benodol hon ohono. Ni chafodd ei egluro'n ddigon da gan y Llywodraeth, ac felly nid oedd y bobl yn deall pam oedd hyn yn digwydd yn eu harchfarchnad leol a sut oedd hynny wedyn yn effeithio ar y neges iechyd y cyhoedd ehangach. Felly, credaf fod materion yn codi yn hynny o beth y mae angen i'r Llywodraeth ddysgu ohonynt.
Ond rwy'n credu hefyd fod angen inni fod yn glir iawn ynglŷn â hyn hefyd, oherwydd mae gan archfarchnadoedd gyfrifoldeb i chwarae eu rhan yn hyn i gyd. Ers gormod o amser, mae archfarchnadoedd wedi manteisio ar statws sydd bron yn fonopoli yn y farchnad. Mae pob un ohonom yn adnabod ac yn gwybod am gynhyrchwyr a chyflenwyr llai sydd wedi gweld archfarchnadoedd yn camddefnyddio eu statws yn y farchnad. Ac mae honno wedi bod yn thema gyson mewn polisi, a bydd Huw Irranca, fel cyn Weinidog amaeth, yn gwybod sut y mae cynhyrchwyr a chyflenwyr llai wedi cael eu cam-drin gan archfarchnadoedd ers blynyddoedd lawer. A gwyddom hefyd fod archfarchnadoedd mewn rhai ffyrdd wedi ceisio tanseilio'r polisi hwn yn weithredol, yn hytrach na'i gefnogi. A chredaf fod angen inni fod yn glir iawn gydag archfarchnadoedd yno, oherwydd naill ai ni allent reoli rheoliadau newydd, sy'n codi cwestiynau sylweddol am eu systemau rheoli, neu nid oeddent am wneud hynny. Ac rwy'n amau mai'r olaf sy'n wir, ac rwy'n tybio eu bod hwy hefyd—roedd yn fater o roi eu helw o flaen y bobl a'r cwsmeriaid y maent yn eu gwasanaethu. A chredaf fod angen inni fod yn glir iawn am y gweithredoedd hynny gan archfarchnadoedd.
Yn drydydd, ac yn olaf, Ddirprwy Lywydd, rwyf am ategu geiriau Rhun ap Iorwerth a Huw Irranca-Davies. Roedd yn braf gwrando ar Nick Ramsay, a gyfrannodd at y ddadl y prynhawn yma gyda safbwynt deallus a rhesymegol sy'n rhoi'r bobl y mae'n eu cynrychioli yn Sir Fynwy yn gyntaf. Ni chlywsom ddigon o hynny, ac nid ydym wedi clywed digon o hynny. Er bod arweinwyr Ceidwadol yng Nghymru'n bod yn ddifrïol ar gyfryngau cymdeithasol, yn cymell storm ar gyfryngau cymdeithasol, yr hyn roeddent yn ei wneud mewn gwirionedd oedd tanseilio neges iechyd cyhoeddus hollbwysig. Wythnos yn ddiweddarach, chwalodd eu polisi yn Lloegr. Chwalodd yn llwyr, gyda'r gwaradwydd o weld y Prif Weinidog yn cael ei orfodi ar y teledu i gyhoeddi newid polisi, a'r amseriad wedi ei bennu gan Strictly Come Dancing ac nid gan anghenion y bobl y mae i fod i'w cynrychioli—newid cyfeiriad a oedd yn destun cywilydd i Brif Weinidog nad oes ganddo reolaeth ar y sefyllfa.
Ac mae'n bwysig ein bod yn cydnabod beth ddigwyddodd yno, oherwydd cafodd pobl eu camarwain yn fwriadol, a'u gyrru'n fwriadol i gyfeiriad a oedd yn tanseilio iechyd y cyhoedd gan y Ceidwadwyr a'u ffrindiau ar yr asgell dde eithafol y cyfrannodd pob un ohonynt at greu sefyllfa lle nad oedd y bobl rwy'n eu cynrychioli, a'r bobl y mae Nick yn eu cynrychioli ychydig i lawr y ffordd yn Sir Fynwy, yn deall beth oedd y polisi mewn gwirionedd. A sylwaf fod y bobl hynny heddiw'n ddistaw ynglŷn â'r sefyllfa yn Lloegr—dim i'w ddweud. Nid oes gan yr holl grwpiau diddordeb arbennig a ddisgrifiodd Huw Irranca-Davies yn Llundain ddim i'w ddweud nawr am yr hyn sy'n digwydd yn eu harchfarchnadoedd eu hunain—dim i'w ddweud am fethiant polisi yn Lloegr; dim i'w ddweud am eu gallu i yrru'r polisi hwn dros y ffin. Felly, yn bendant mae angen inni sicrhau ein bod i gyd yn gallu dysgu gwersi o hyn, ond rhaid i un ohonynt fod ar gyfer gwleidyddion Ceidwadol, boed yn y Blaid Geidwadol neu gyd-deithwyr ar y dde eithafol—mae'n bryd i chi ddod allan o'r gwter a rhoi pobl yn gyntaf, rhoi iechyd y cyhoedd yn gyntaf, a mantais ddallbleidiol yn ail. Diolch.
Can I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, Lesley Griffiths?
A gaf fi alw ar Lesley Griffiths, Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig?
Thank you, Deputy Presiding Officer. Last month, with coronavirus rising and spreading rapidly in every part of Wales, and acting on the clear advice of our medical and scientific advisers, the Welsh Government introduced a 17-day firebreak to help bring coronavirus under control, prevent the NHS from being overwhelmed and, ultimately, save lives.
The consensus was, in order to regain control of the virus, the best way for this to be achieved was by people staying home as much as possible. The aim of the restrictions was to reduce the numbers of people going out, the amount of unnecessary travel, and the time that people spent when they were shopping. It was necessary to close all leisure and non-essential retail, and Members will be aware that similar policies have been pursued in other parts of the UK and other countries, as we've just heard from several contributions. Because the Welsh Government acted quickly and decisively, we've been able to limit the firebreak to 17 days, which is considerably shorter than that of our neighbour.
Shops were allowed to remain open—that included supermarkets and other food retailers, pharmacies, banks and post offices—and the approach required large multiple retailers to stop selling non-essential items. The regulations and guidance enabled items essential for a person's welfare or the welfare of a vulnerable person—and that did include children—to be sold, including necessities such as children's clothing.
It is a matter of regret that there was some initial confusion, and Members have referred to the fact that we do need to learn lessons, and I absolutely agree with that, and the feedback I've had from the retail sector was that it's really important to engage earlier around these regulations. But protecting public health has to be done quickly at times, and we don't always have the luxury of time to do that.
I also think matters weren't helped by images that were circulated on social media that caused distress when it appeared that certain products were not available. So, I really want to be clear that many of these problems occurred due to uncontrollable factors. One of them was that there had been a robbery that forced closure of a supermarket aisle, and then people maliciously were moving in-shop signage to deliberately cause confusion, and I think it's a real shame that a thoughtless minority sought entertainment through causing alarm and distress to others. But I am grateful that the overwhelming majority of the public were calm, they were understanding, and they continued to show concern for others.
In the days immediately before the firebreak, and throughout it, the Welsh Government engaged extensively with trade organisations and with a wide range of individual retailers to explain the regulations and the action that they were required to take. We published guidance for retailers and we answered queries from them. This enabled them to take a pragmatic approach to managing their shops, and I was very pleased to be able to agree a joint statement with them that stressed the critical issue of staff safety. One of the worst features, I think, of COVID-19 has been an increase in anti-social behaviour by retail customers towards each other and, especially, towards retail staff. I have previously written to the Home Office about this subject, and I've also written to all Wales's police forces, seeking their strong support for retailers in addressing this problem. I'd like to put again on record the Welsh Government's thanks to the retail sector and their many employees across Wales for managing a difficult situation very well. They faced significant challenges, and they worked hard to make those changes quickly.
Now the firebreak is over, it's really important that we sustain the gains that we've made in fighting COVID-19. The public are being urged to continue to avoid unnecessary travel and crowded spaces, and in most circumstances, the absolute maximum number of people who can gather together is four. That is a maximum, it's not a target, and the smaller the number of people who gather, obviously, the lower the risk. Through taking these commonsense steps, everyone can help keep Wales safe, protect our NHS, and, of course, protect ourselves and our loved ones. The firebreak has been a tough experience for many, many people, and we do have to learn lessons. I also accept that this petition was the biggest one ever accepted, but I think that's because COVID-19 is the biggest challenge that we've faced for many, many years. Thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Fis diwethaf, gyda'r coronafeirws ar gynnydd ac yn lledaenu'n gyflym ym mhob rhan o Gymru, a chan weithredu ar gyngor clir ein cynghorwyr meddygol a gwyddonol, cyflwynodd Llywodraeth Cymru gyfnod atal byr 17 diwrnod o hyd i helpu i reoli'r coronafeirws, i atal y GIG rhag cael ei lethu ac yn y pen draw, i achub bywydau.
Er mwyn adfer rheolaeth ar y feirws, y consensws oedd mai'r ffordd orau o gyflawni hyn oedd i bobl aros adref gymaint â phosibl. Nod y cyfyngiadau oedd lleihau nifer y bobl a oedd yn mynd allan, faint o deithio diangen a wnaed, a'r amser a dreuliai pobl yn siopa. Roedd angen cau'r holl fannau hamdden a manwerthu nad yw'n hanfodol, ac fe fydd yr Aelodau'n gwybod bod polisïau tebyg wedi'u dilyn mewn rhannau eraill o'r DU a gwledydd eraill, fel rydym newydd glywed mewn sawl cyfraniad. Gan fod Llywodraeth Cymru wedi gweithredu'n gyflym ac yn bendant, rydym wedi gallu cyfyngu'r cyfnod atal byr i 17 diwrnod, sydd gryn dipyn yn fyrrach na chyfnod atal byr ein cymydog.
Caniatawyd i siopau aros ar agor—roedd hynny'n cynnwys archfarchnadoedd a manwerthwyr bwyd eraill, fferyllfeydd, banciau a swyddfeydd post—ac roedd y dull o weithredu'n ei gwneud hi'n ofynnol i fanwerthwyr lluosog mawr roi'r gorau i werthu eitemau nad ydynt yn hanfodol. Roedd y rheoliadau a'r canllawiau'n ei gwneud hi'n bosibl gwerthu eitemau sy'n hanfodol er lles unigolyn neu les person agored i niwed—ac roedd hynny'n cynnwys plant—gan gynnwys eitemau angenrheidiol fel dillad plant.
Mae'n destun gofid fod yna beth dryswch cychwynnol, ac mae'r Aelodau wedi cyfeirio at y ffaith bod angen inni ddysgu gwersi, ac rwy'n cytuno'n llwyr â hynny, a'r adborth rwyf wedi'i gael gan y sector manwerthu oedd ei bod yn bwysig iawn ymgysylltu'n gynharach ynglŷn â'r rheoliadau hyn. Ond mae'n rhaid diogelu iechyd y cyhoedd yn gyflym ar adegau, ac nid oes gennym foethusrwydd amser i wneud hynny bob amser.
Credaf hefyd nad oedd delweddau a ddosbarthwyd ar gyfryngau cymdeithasol wedi helpu pethau gan iddynt achosi gofid pan oedd hi'n ymddangos nad oedd rhai cynhyrchion ar gael. Felly, rwyf am fod yn glir iawn fod llawer o'r problemau hyn wedi digwydd oherwydd ffactorau na ellid eu rheoli. Un ohonynt oedd bod lladrad wedi arwain at gau eil mewn archfarchnad, ac roedd pobl yn symud arwyddion yn y siop gyda bwriad maleisus i achosi dryswch, a chredaf ei bod yn drueni mawr fod lleiafrif difeddwl wedi ceisio difyrru eu hunain drwy achosi braw a gofid i eraill. Ond rwy'n ddiolchgar fod y mwyafrif llethol o'r cyhoedd heb gynhyrfu, roeddent yn deall, ac wedi parhau i ddangos gofal am eraill.
Yn y dyddiau yn union cyn y cyfnod atal byr, a thrwy gydol y cyfnod, ymgysylltodd Llywodraeth Cymru yn helaeth â sefydliadau masnach a chydag ystod eang o fanwerthwyr unigol i esbonio'r rheoliadau a'r camau gweithredu roedd gofyn iddynt eu cymryd. Cyhoeddwyd canllawiau gennym i fanwerthwyr ac atebwyd ymholiadau ganddynt. Galluogodd hyn iddynt fod yn bragmatig wrth reoli eu siopau, ac roeddwn yn falch iawn o allu cytuno ar ddatganiad ar y cyd â hwy a bwysleisiai fater hollbwysig diogelwch staff. Un o nodweddion gwaethaf COVID-19 yn fy marn i yw'r cynnydd mewn ymddygiad gwrthgymdeithasol gan gwsmeriaid manwerthu tuag at ei gilydd ac yn enwedig tuag at staff manwerthu. Rwyf wedi ysgrifennu at y Swyddfa Gartref ar y mater hwn o'r blaen, ac rwyf hefyd wedi ysgrifennu at holl heddluoedd Cymru, i ofyn am eu cefnogaeth gadarn i fanwerthwyr wrth fynd i'r afael â'r broblem hon. Hoffwn gofnodi diolch Llywodraeth Cymru unwaith eto i'r sector manwerthu a'u gweithwyr niferus ledled Cymru am reoli sefyllfa anodd yn dda iawn. Roeddent yn wynebu heriau sylweddol, ac fe wnaethant weithio'n galed i wneud y newidiadau hynny'n gyflym.
Gan fod y cyfnod atal byr bellach ar ben, mae'n bwysig iawn ein bod yn cynnal y cynnydd a wnaethom yn ymladd COVID-19. Anogir y cyhoedd i barhau i osgoi teithio diangen a mannau gorlawn, ac yn y rhan fwyaf o amgylchiadau, y nifer uchaf o bobl sy'n cael ymgynnull yw pedwar. Uchafswm yw hwnnw, nid targed, a pho leiaf y nifer o bobl a ddaw at ei gilydd, y lleiaf yw'r risg wrth gwrs. Drwy gymryd y camau synnwyr cyffredin hyn, gall pawb helpu i gadw Cymru'n ddiogel, diogelu ein GIG, ac wrth gwrs, amddiffyn ein hunain a'n hanwyliaid. Mae'r cyfnod atal byr wedi bod yn brofiad anodd i lawer iawn o bobl, ac mae'n rhaid inni ddysgu gwersi. Rwy'n derbyn hefyd mai'r ddeiseb hon oedd yr un fwyaf a gyflwynwyd erioed, ond rwy'n credu mai'r rheswm am hynny yw mai COVID-19 yw'r her fwyaf rydym wedi'i hwynebu ers blynyddoedd lawer. Diolch.
Thank you. I have no indication that Members requested to make any interventions, therefore I'll call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate.
Diolch. Ni chefais unrhyw arwydd fod Aelodau wedi gofyn am wneud ymyriad, felly galwaf ar Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to the Minister for responding to this debate and to Members for their contributions. Sadly, the time remaining does not allow me to refer back to your contributions individually, however, in concluding today's debate, I wish once again to thank the petitioner and all the others who have contacted our committee about this matter. This debate has enabled some important issues to be raised and I hope the points raised today will be able to contribute in some form to future decision making. We will return to consider this petition at a future meeting of our committee, when we seek the reflections of the petitioner on the points that have been made. Thank you very much. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i'r Gweinidog am ymateb i'r ddadl ac i'r Aelodau am eu cyfraniadau. Yn anffodus, nid yw'r amser sy'n weddill yn caniatáu imi gyfeirio'n ôl at eich cyfraniadau'n unigol, ond wrth gloi'r ddadl heddiw, hoffwn ddiolch unwaith eto i'r deisebydd a'r holl bobl eraill sydd wedi cysylltu â'n pwyllgor ar y mater. Mae'r ddadl hon wedi ei gwneud hi'n bosibl codi materion pwysig a gobeithio y bydd y pwyntiau a godwyd heddiw yn gallu cyfrannu mewn rhyw fodd at wneud penderfyniadau yn y dyfodol. Byddwn yn dychwelyd i ystyried y ddeiseb hon mewn cyfarfod o'n pwyllgor yn y dyfodol, pan fyddwn yn gofyn am sylwadau'r deisebydd ar y pwyntiau a wnaed. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. The proposal is to note the petition. Does any Member object? I don't see any objections, therefore the petition is noted in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw nodi'r ddeiseb. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf yn gweld unrhyw wrthwynebiad, felly nodir y ddeiseb yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 8 on the agenda this afternoon is a debate on the Culture, Welsh Language and Communications Committee's report on the impact of the COVID-19 outbreak on the creative industries. I call on the Chair of the committee to move the motion, Helen Mary Jones.
Eitem 8 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu ar effaith yr achosion o COVID-19 ar y diwydiannau creadigol. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig, Helen Mary Jones.
Cynnig NDM7461 Helen Mary Jones
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi adroddiad Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, 'Effaith yr achosion Covid-19 ar y diwydiannau creadigol', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Gorffennaf 2020.
Motion NDM7461 Helen Mary Jones
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Culture, Welsh Language and Communications Committee, 'Impact of the COVID-19 outbreak on the creative industries', laid in the Table Office on 17 July 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'm very pleased to rise today to recommend this report to the Senedd. It is undoubtedly the case that COVID-19 has had a terrible, devastating effect across our national life, and it's had that effect nowhere worse than on the creative industries, which depend so much on face-to-face communication, whether that is to record a television programme or to undertake some element of investigative journalism or to be responsible for the hair and make-up in a television studio. The committee responded quickly to the situation, and I'm grateful to all the witnesses who came forward. I'm very grateful too, actually, to the Deputy Minister, who has maintained a positive dialogue with the committee throughout this crisis.
I'm very conscious of time, Dirprwy Lywydd, and I want to hear from others in this debate, so I just want to touch on a few headlines, given, of course, that the report is available to Members, and to begin by concentrating on the pressures that the crisis has brought onto a very vulnerable workforce, the performers, of course, but also the technicians, the hair and make-up artists, all the people who work in this very important industry. Many of them, of course, are freelancers, and one of the things that the committee considered was the very real risk of losing them. This is a very mobile workforce; these are people who can work, many of them, anywhere in the world, and the impact on our ability to build back our cultural life, and indeed our economy, were that to have happened would have been devastating.
We're very grateful for the funding that has already been provided by Welsh Government to freelancers and were very pleased to see extra resources announced today for the cultural sector partly for that purpose. I'm hoping that the Deputy Minister can confirm in his contribution to this debate that those are additional new resources into his budget line. But I also hope that he'll acknowledge that there have been some issues with problems in the distribution of the freelancing fund, and I hope that he can reassure us that lessons have been learned for the next phase.
We also identified in the course of our work real issues with diversity in the whole cultural sector, including in the workforce, and this was acknowledged broadly across the sector and many witnesses highlighted it to us, hence our recommendation 18—recommendation 8, I apologise. Creative Wales funding must support changing that lack of diversity, and organisations need to be able to demonstrate what they are doing to address this deep-seated challenge.
We looked in the course of our inquiry at the role of public sector broadcasters and, of course, that was thrown into very sharp relief, the importance of accurate reporting about different situations as the crisis has proceeded, different perspectives from different Governments within the UK. It really has shown how important effective public broadcasting is. We're glad that the Welsh Government has agreed, as we have recommended, to respond to the Ofcom consultation on the future of public service broadcasting. I'm hoping that the Deputy Minister may be able to tell us a little more this afternoon about what that response to that consultation is likely to say, but if he's unable to do so today, we will of course have further dialogue with him on that matter.
The committee has taken further evidence since this report on the impact of the crisis on live arts and live music venues. The additional support from Welsh Government for music venues has been really warmly welcomed, and we as a committee very much appreciate that. But there have been some issues with paying those grants out in a timely way and I hope, again, that the Deputy Minister may be able to report back to us on progress there. That sector is also asking for a framework on how reopening can happen—a route map, a plan—similar to that which has of course been provided for the television and film sector. We will be preparing a further report on this matter, and I hope that when we do so, the Deputy Minister will be able to respond to that request so that people can see the way out of the crisis.
I want to share with the Chamber, Dirprwy Lywydd, some very positive messages that we received in our evidence about Creative Wales and how it's responded to the crisis. This of course was a very new body; it had literally only just come into being when the crisis hit, and witnesses have said that it's responded very innovatively, very flexibly and very responsively. Welsh Government must continue to interrogate how it works with stakeholders to ensure that co-production, working with the sector, is embedded. This is not about consultation; it needs to be about working with the organisations most affected, and as a committee, we very much hope that the Government will ensure that the voices of smaller cultural organisations are heard in the process. We realise that it is more of a challenge, but we feel that it is essential.
So, with those few brief remarks, Dirprwy Lywydd, I would like to commend this report to the Senedd. I look forward to the contributions of others and I hope I will have a little time to respond to the debate. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o godi heddiw i argymell yr adroddiad hwn i'r Senedd. Mae'n sicr yn wir fod COVID-19 wedi cael effaith ofnadwy a dinistriol ar draws ein bywyd cenedlaethol, ac mae'r effaith honno ar ei gwaethaf yn y diwydiannau creadigol, sy'n dibynnu cymaint ar gyfathrebu wyneb yn wyneb, boed i recordio rhaglen deledu neu i gyflawni rhyw elfen o newyddiaduraeth ymchwiliol neu fod yn gyfrifol am y gwallt a'r colur mewn stiwdio deledu. Ymatebodd y pwyllgor yn gyflym i'r sefyllfa, ac rwy'n ddiolchgar i'r holl dystion. Rwy'n ddiolchgar iawn hefyd i'r Dirprwy Weinidog, sydd wedi cynnal deialog gadarnhaol gyda'r pwyllgor drwy gydol yr argyfwng hwn.
Rwy'n ymwybodol iawn o'r amser, Ddirprwy Lywydd, ac rwyf am glywed gan eraill yn y ddadl hon, felly hoffwn sôn am ychydig o brif bethau, o gofio, wrth gwrs, fod yr adroddiad ar gael i'r Aelodau, a dechrau drwy ganolbwyntio ar y pwysau y mae'r argyfwng wedi'u rhoi ar weithlu bregus iawn, y perfformwyr, wrth gwrs, ond hefyd y technegwyr, yr artistiaid gwallt a colur, yr holl bobl sy'n gweithio yn y diwydiant pwysig hwn. Mae llawer ohonynt, wrth gwrs, yn weithwyr llawrydd, ac un o'r pethau a ystyriodd y pwyllgor oedd y risg wirioneddol o'u colli. Mae hwn yn weithlu symudol iawn; mae'r rhain yn bobl sy'n gallu gweithio, lawer ohonynt, yn unrhyw le yn y byd, a byddai'r effaith ar ein gallu i adeiladu ein bywyd diwylliannol yn ôl, ac yn wir ein heconomi, pe bai hynny wedi digwydd wedi bod yn ddinistriol.
Rydym yn ddiolchgar iawn am y cyllid sydd eisoes wedi'i ddarparu gan Lywodraeth Cymru i weithwyr llawrydd ac roeddem yn falch iawn o weld adnoddau ychwanegol yn cael eu cyhoeddi heddiw ar gyfer y sector diwylliannol yn rhannol at y diben hwnnw. Rwy'n gobeithio y gall y Dirprwy Weinidog gadarnhau yn ei gyfraniad i'r ddadl hon fod y rheini'n adnoddau newydd ychwanegol i'w linell gyllideb. Ond rwy'n gobeithio hefyd y bydd yn cydnabod y bu rhai problemau gyda dosbarthu'r gronfa i weithwyr llawrydd, a gobeithio y gall ein sicrhau bod gwersi wedi'u dysgu ar gyfer y cam nesaf.
Yn ystod ein gwaith hefyd, nodwyd problemau gwirioneddol gydag amrywiaeth yn y sector diwylliannol cyfan, gan gynnwys yn y gweithlu, a chydnabuwyd hyn yn fras ar draws y sector a thynnodd llawer o dystion ein sylw at hyn, a dyna'r rheswm dros ein hargymhelliad 18—argymhelliad 8, mae'n ddrwg gennyf. Rhaid i gyllid Cymru Greadigol gefnogi newid y diffyg amrywiaeth hwnnw, ac mae angen i sefydliadau allu dangos beth y maent yn ei wneud i fynd i'r afael â'r her fawr hon.
Edrychasom yn ystod ein hymchwiliad ar rôl darlledwyr y sector cyhoeddus ac wrth gwrs, daeth hynny'n amlwg yn sydyn iawn, pwysigrwydd adrodd yn gywir am wahanol sefyllfaoedd wrth i'r argyfwng fynd rhagddo, safbwyntiau gwahanol gan wahanol Lywodraethau yn y DU. Mae wedi dangos o ddifrif pa mor bwysig yw darlledu cyhoeddus effeithiol. Rydym yn falch fod Llywodraeth Cymru wedi cytuno, fel gwnaethom argymell, i ymateb i ymgynghoriad Ofcom ar ddyfodol darlledu gwasanaeth cyhoeddus. Rwy'n gobeithio y gall y Dirprwy Weinidog ddweud ychydig mwy wrthym y prynhawn yma am yr hyn y mae'r ymateb i'r ymgynghoriad yn debygol o'i ddweud, ond os na all wneud hynny heddiw, byddwn yn cael trafodaethau pellach gydag ef ar y mater hwnnw wrth gwrs.
Mae'r pwyllgor wedi cymryd rhagor o dystiolaeth ers yr adroddiad hwn ar effaith yr argyfwng ar leoliadau celfyddydau byw a cherddoriaeth fyw. Mae'r gefnogaeth ychwanegol gan Lywodraeth Cymru ar gyfer lleoliadau cerddoriaeth wedi cael ei chroesawu'n fawr, ac rydym ni fel pwyllgor yn gwerthfawrogi hynny'n fawr. Ond bu rhai problemau gyda thalu'r grantiau hynny mewn modd amserol ac rwy'n gobeithio, unwaith eto, y gall y Dirprwy Weinidog adrodd yn ôl wrthym ar y cynnydd yno. Mae'r sector hwnnw hefyd yn gofyn am fframwaith ar sut y gall ailagor ddigwydd—map llwybr, cynllun—tebyg i'r hyn sydd wedi'i ddarparu ar gyfer y sector teledu a ffilm wrth gwrs. Byddwn yn paratoi adroddiad pellach ar y mater hwn, ac rwy'n gobeithio, pan wnawn hynny, y bydd y Dirprwy Weinidog yn gallu ymateb i'r cais hwnnw fel y gall pobl weld y ffordd allan o'r argyfwng.
Rwyf am rannu gyda'r Siambr, Ddirprwy Lywydd, rai negeseuon cadarnhaol iawn a gawsom yn ein tystiolaeth am Cymru Greadigol a sut y mae wedi ymateb i'r argyfwng. Roedd hwn, wrth gwrs, yn gorff newydd iawn nad oedd ond newydd ddod i fodolaeth pan ddaeth yr argyfwng, ac mae tystion wedi dweud ei fod wedi ymateb yn arloesol iawn, yn hyblyg iawn ac yn ymatebol iawn. Rhaid i Lywodraeth Cymru barhau i holi sut y mae'n gweithio gyda rhanddeiliaid i sicrhau bod cydgynhyrchu, gan weithio gyda'r sector, yn cael ei ymgorffori. Nid yw hyn yn ymwneud ag ymgynghori; mae angen iddo ymwneud â gweithio gyda'r sefydliadau yr effeithir arnynt fwyaf, ac fel pwyllgor, gobeithiwn yn fawr y bydd y Llywodraeth yn sicrhau bod lleisiau sefydliadau diwylliannol llai yn cael eu clywed yn y broses. Sylweddolwn ei bod yn fwy o her, ond teimlwn ei bod yn hanfodol.
Felly, gyda'r ychydig sylwadau byr hynny, Ddirprwy Lywydd, hoffwn gymeradwyo'r adroddiad hwn i'r Senedd. Edrychaf ymlaen at gyfraniadau pobl eraill a gobeithio y bydd gennyf ychydig o amser i ymateb i'r ddadl. Diolch yn fawr iawn.
I think this is a very important report. Our creative industries are a growth area for us and an area where we have a track record of excellence going back at least to the 1980s, when S4C was established. And it's something that we were on the verge of taking to another level as well, and focusing it was one of our key growth areas to bring greater prosperity to our economy. So, there's no doubt that COVID has been a real setback to the potential. Helen Mary mentioned that there is a danger that some of the structural capacity could be lost, and I think that for an economy like Wales, having developed this sector so carefully over the years, and done so much to attract many producers here, it would be a great pity if, when we recover from COVID, we find that we're not in the best position to take advantage of the return to some level of normality.
So, I think it's very important that the committee and the Government and the whole sector, as Helen Mary said, work together to ensure that we have an excellent plan to get back and take advantage of the opportunities that will come as soon we move on from COVID. I think a key element is the need to work. There are generous schemes in place—the furlough scheme, the Welsh Government has invested a lot of money, and used money as well from the UK Government that's come in addition—and there are some schemes that do seem to be very effective, delivered with a minimum of bureaucracy, and that's to be welcomed, but people need to work. And it's when productions are in operation, for instance, that the whole chain then works, down to the freelance make-up artists and everyone in between—the actors that also do other jobs, but if they're performing, they need these opportunities. So, all those things are really, really important.
One of the problems is the lack of insurance, or at least insurance at a reasonable cost, and we've heard this is not only a problem for productions—tv productions and film productions—but it's also a problem for music venues and theatres. This is another area where I think the Welsh Government and the UK Government obviously, at that scale, need to look at what can be done to perhaps enable that some of the resources that we are providing are done to enable work, rather than to be able to protect people and keep them at home, and at least not force them into another area of work where they may permanently then leave the creative industries. So, I think that's really important.
I just want to make one final point, and this goes right across our evidence gathering in terms of creative industries, our great cultural organisations and the various theatre companies out there. Those that have diversified their income base most in the last five or six years, often in response to Government urging, have found themselves often in the most vulnerable position, whilst those that are reliant most on public grants have tended to have those grants preserved, and we're thankful for that. But, of course, it's people that have shifted more to commercial income and a range of income sources that have been hit because of the lack of activity. This is true also in areas of publishing where the advertising revenue has been lost. So, I will conclude my remarks and just say I'm really pleased with the way the committee works very cross party, and itself engages with the sector very well, and that's why we have such an excellent evidence base for this and our other reports.
Rwy'n credu bod hwn yn adroddiad pwysig iawn. Mae ein diwydiannau creadigol yn faes twf i ni ac yn faes lle mae gennym hanes o ragoriaeth yn mynd yn ôl o leiaf i'r 1980au, pan sefydlwyd S4C. Ac mae'n rhywbeth roeddem ar fin ei godi i lefel arall hefyd, a'i ffocysu oedd un o'n meysydd twf allweddol i ddod â mwy o ffyniant i'n heconomi. Felly, nid oes amheuaeth nad yw COVID wedi bod yn gam yn ôl gwirioneddol i'r potensial. Soniodd Helen Mary fod perygl y gellid colli rhywfaint o'r capasiti strwythurol, ac i economi fel Cymru, ar ôl datblygu'r sector hwn mor ofalus dros y blynyddoedd, a gwneud cymaint i ddenu llawer o gynhyrchwyr yma, credaf y byddai'n drueni mawr os gwelwn, pan fyddwn yn ymadfer ar ôl COVID, nad ydym yn y sefyllfa orau i fanteisio ar y dychweliad i ryw lefel o normalrwydd.
Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod y pwyllgor a'r Llywodraeth a'r sector cyfan, fel y dywedodd Helen Mary, yn cydweithio i sicrhau bod gennym gynllun rhagorol i ddychwelyd a manteisio ar y cyfleoedd a ddaw cyn gynted ag y byddwn yn symud ymlaen o COVID. Rwy'n credu mai elfen allweddol yw'r angen i weithio. Mae cynlluniau hael ar waith—y cynllun ffyrlo, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi llawer o arian, ac wedi defnyddio arian yn ogystal gan Lywodraeth y DU sydd wedi dod yn ychwanegol—a cheir rhai cynlluniau sy'n ymddangos yn effeithiol iawn, wedi'u darparu gydag isafswm o fiwrocratiaeth, ac mae hynny i'w groesawu, ond mae angen i bobl weithio. A phan fydd cynyrchiadau ar waith, er enghraifft, mae'r gadwyn gyfan yn gweithio wedyn, i lawr i'r artistiaid colur llawrydd a phawb yn y canol—yr actorion sydd hefyd yn gwneud swyddi eraill, ond os ydynt yn perfformio, mae angen y cyfleoedd hyn arnynt. Felly, mae'r holl bethau hynny'n wirioneddol bwysig.
Un o'r problemau yw'r diffyg yswiriant, neu o leiaf yswiriant am gost resymol, a chlywsom fod hyn yn broblem i gynyrchiadau—cynyrchiadau teledu a chynyrchiadau ffilm—a hefyd i leoliadau cerddoriaeth a theatrau. Mae hwn yn faes arall lle credaf fod angen i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, ar y raddfa honno, edrych ar yr hyn y gellir ei wneud i sicrhau efallai fod rhai o'r adnoddau rydym yn eu darparu yn cael eu gwneud i alluogi gwaith, yn hytrach na gallu diogelu pobl a'u cadw gartref, ac o leiaf beidio â'u gorfodi i faes gwaith arall lle byddant o bosibl yn gadael y diwydiannau creadigol yn barhaol wedyn. Felly, rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn.
Hoffwn wneud un pwynt olaf, ac mae hyn yn mynd ar draws ein gwaith yn casglu tystiolaeth ar y diwydiannau creadigol, ein sefydliadau diwylliannol gwych a'r gwahanol gwmnïau theatr sydd ar gael. Y rhai sydd wedi arallgyfeirio eu sylfaen incwm fwyaf yn y pum neu chwe blynedd diwethaf, yn aml mewn ymateb i anogaeth y Llywodraeth, sydd yn y sefyllfa fwyaf agored i niwed yn aml, tra bod y rhai sy'n dibynnu fwyaf ar grantiau cyhoeddus wedi tueddu i weld y grantiau hynny'n cael eu cadw, ac rydym yn ddiolchgar am hynny. Ond wrth gwrs, y bobl a symudodd fwy tuag at incwm masnachol ac amrywiaeth o ffynonellau incwm a gafodd eu taro oherwydd y diffyg gweithgarwch. Mae hyn yn wir hefyd mewn meysydd cyhoeddi lle mae'r refeniw hysbysebu wedi'i golli. Felly, rwyf am gloi fy sylwadau a dweud fy mod yn falch iawn o'r ffordd y mae'r pwyllgor yn gweithio'n drawsbleidiol iawn, ac yn ymgysylltu'n dda iawn â'r sector, a dyna pam y mae gennym sylfaen dystiolaeth mor ardderchog ar gyfer yr adroddiad hwn a'n hadroddiadau eraill.
I would like to congratulate you on a really excellent report, blessedly short as well at only 19 pages—fantastic—but really, really packed with information. This is really excellent work.
I'd like to pay tribute to the public service broadcasters for keeping going throughout the pandemic, and providing the crucial information we all need to find out exactly what is happening. If we compare what's happened in this country with what happened in the United States, where all sorts of wild rumours and false news were allowed to take off because there isn't a core public broadcasting service that everybody can draw on, and that is potentially very, very dangerous. We have to acknowledge that ITV and Channel 4 have been seriously affected by the loss of advertising revenue. We are at risk of losing them, simply because they could be overwhelmed by these big brothers, Amazon and Netflix, which have, obviously, cleaned up with everybody being forced to stay at home. So, that is a really serious problem for our cultural future.
But, I do also pay tribute to Creative Wales, because that's a consistent line through it, that they have really reacted well in the way that they used the small amount of grant money that they were given to really put the money where it was going to be really effectively used. So, I think that's really great.
I think the film industry and, indeed, television drama production is rolling back, and that's very good news for everybody who's involved in film and television, and there are lots of indications of that. And that's very good, because they're better able to function within the regulations. But, there's a huge amount of desperation out there.
The £7 million the Welsh Government made available to fill the massive gaps that the UK Government failed to offer freelancers who couldn't prove that they'd been freelancers for two or three years is very, very serious. As Mick Antoniw said earlier in a question to the Minister, if we're talking about 250,000 people, somebody's worked out that if we gave them each £2,500 it would add up to £40 million, and we clearly haven't got those sorts of resources. There have always been people who drift off out of the industry when they haven't got work, the so-called resting actors who are brickies or taxi drivers, but that work doesn't exist either, so I think it is really, really desperate for those who haven't got work and can't turn to alternative sources of work. For people like musicians, there is no light at the end of the tunnel at the moment, there really isn't, and that is a very, very serious problem, particularly with the amount that we really applaud our music and our musical culture—it's very, very serious indeed.
I think that there are very good examples, which I spoke about in a previous debate, of organisations changing the way they do things, like the Sherman and Rubicon Dance, but how possible is it? It seems totally impossible for musicians at the moment to operate at all, unless we can get them into providing entertainment in care homes and other places like that, where people are depressed for different reasons. Maybe that is a way in which we could give people work rather than just grants, which won't go very far. Thank you very much.
Hoffwn eich llongyfarch ar adroddiad gwirioneddol ragorol, a byr hefyd drwy drugaredd, gyda dim ond 19 tudalen—gwych—ond yn wirioneddol lawn o wybodaeth. Mae hwn yn waith rhagorol iawn.
Hoffwn dalu teyrnged i ddarlledwyr gwasanaeth cyhoeddus am ddal i fynd drwy'r pandemig, a darparu'r wybodaeth hollbwysig sydd ei hangen arnom i gyd i ddarganfod beth yn union sy'n digwydd. Os cymharwn yr hyn sydd wedi digwydd yn y wlad hon â'r hyn a ddigwyddodd yn yr Unol Daleithiau, lle caniatawyd i bob math o sïon gwallgof a newyddion ffug ledaenu am nad oes gwasanaeth darlledu cyhoeddus craidd y gall pawb droi ato, ac mae hynny o bosibl yn beryglus iawn. Rhaid inni gydnabod bod colli refeniw hysbysebu wedi effeithio'n ddifrifol ar ITV a Channel 4. Rydym mewn perygl o'u colli, yn syml oherwydd y gallent gael eu llethu gan y brodyr mawr hyn, Amazon a Netflix, sy'n amlwg wedi elwa ar y ffaith bod pawb wedi'u gorfodi i aros gartref. Felly, mae honno'n broblem wirioneddol ddifrifol i'n diwylliant yn y dyfodol.
Ond rwyf hefyd yn talu teyrnged i Cymru Greadigol, oherwydd mae honno'n llinell gyson drwyddo, eu bod wedi ymateb yn dda iawn yn y ffordd yr aethant ati i ddefnyddio'r swm bach o arian grant a roddwyd iddynt i roi'r arian lle byddai'n cael ei ddefnyddio'n effeithiol iawn. Felly, rwy'n credu bod hynny'n wych iawn.
Rwy'n credu bod y diwydiant ffilm, a chynhyrchu dramâu teledu yn wir, yn dechrau dod yn ôl, ac mae hynny'n newyddion da iawn i bawb sy'n ymwneud â ffilm a theledu, ac mae llawer o arwyddion o hynny. Ac mae hynny'n dda iawn, oherwydd gallant weithredu'n well o fewn y rheoliadau. Ond mae yna lawer iawn o anobaith allan yno.
Mae'r £7 miliwn a roddwyd gan Lywodraeth Cymru i lenwi'r bylchau enfawr y methodd Llywodraeth y DU ei gynnig i weithwyr llawrydd na allent brofi eu bod wedi bod yn llawrydd am ddwy neu dair blynedd yn ddifrifol iawn. Fel y dywedodd Mick Antoniw yn gynharach mewn cwestiwn i'r Gweinidog, os ydym yn sôn am 250,000 o bobl, mae rhywun wedi cyfrifo pe baem yn rhoi £2,500 iddynt y byddai'n dod yn gyfanswm o £40 miliwn, ac mae'n amlwg nad oes gennym y mathau hynny o adnoddau. Mae yna bobl sydd bob amser yn llithro allan o'r diwydiant pan nad oes ganddynt waith, actorion sy'n gorffwys, fel y'u gelwir, sy'n fricis neu'n yrwyr tacsi, ond nid yw'r gwaith hwnnw'n bodoli ychwaith, felly rwy'n credu ei bod yn sefyllfa wirioneddol ddiobaith i'r rhai nad oes ganddynt waith ac na allant droi at ffynonellau gwaith amgen. I bobl fel cerddorion, nid oes golau o gwbl ym mhen draw'r twnnel ar hyn o bryd, ac mae honno'n broblem ddifrifol iawn, yn enwedig o gofio cymaint rydym yn cymeradwyo ein cerddoriaeth a'n diwylliant cerddorol—mae'n ddifrifol iawn.
Credaf fod enghreifftiau da iawn, y siaradais amdanynt mewn dadl flaenorol, o sefydliadau'n newid y ffordd y maent yn gwneud pethau, fel Sherman a Rubicon Dance, ond pa mor bosibl yw hynny? Mae'n ymddangos yn gwbl amhosibl i gerddorion weithredu o gwbl ar hyn o bryd, oni allwn eu cael i ddarparu adloniant mewn cartrefi gofal a lleoedd eraill fel hynny, lle mae pobl yn ddigalon am wahanol resymau. Efallai fod honno'n ffordd y gallem roi gwaith i bobl yn hytrach na dim ond grantiau na fyddant yn mynd yn bell iawn. Diolch yn fawr iawn.
Rydyn ni'n croesawu casgliadau ac argymhellion yr adroddiad yma, ac yn ddiolchgar bod Llywodraeth Cymru yn derbyn yr argymhellion, er bod yna lawer iawn o waith i'w wneud o hyd, wrth gwrs. Does dim amheuaeth bod y diwydiannau creadigol wedi cael eu taro'n galed iawn gan COVID-19 a bod yn rhaid i'r Llywodraeth helpu'r sector i ailadeiladu. Dwi, felly, yn croesawu'r datganiad gawson ni yn gynharach heddiw yn amlinellu rhagor o gymorth i'r sector. Dyma ni ddiwydiant cyflog uchel sydd wedi'i wreiddio yn ein cymunedau ni. Mae'r diwydiannau creadigol yn un o'r sectorau sy'n tyfu gyflymaf yng Nghymru, efo throsiant blynyddol o £1.9 biliwn, ac mae'n bwysig cofio'r cyfraniad aruthrol mae'r sector yn ei wneud i fywyd ac economi ein gwlad ni.
A gaf i jest droi at dair agwedd benodol y prynhawn yma? I ddechrau, yr agwedd o ddarlledwyr gwasanaeth cyhoeddus yng Nghymru. Yn sicr, mae'r argyfwng wedi dangos eu gwerth nhw, fel y mae eraill wedi sôn yn barod. Er hyn, maen nhw'n wynebu heriau digynsail wrth iddyn nhw weld lleihad incwm a refeniw, ac mae angen ymdrech enfawr i sicrhau bod y sefydliadau yma ar gyfer y dyfodol. Dwi yn croesawu'r ffaith y bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i ymgynghoriad Ofcom ar ddyfodol darlledu gwasanaeth cyhoeddus, ac rwy'n edrych ymlaen at weld beth yn union fydd yn yr ymateb yna. Mae'r pandemig wedi amlygu'r angen i ddatganoli darlledu. Mae yna lawer o ddadleuon dros hynny, ac mae lles iechyd cyhoeddus wedi dod i'r amlwg fel un o'r dadleuon—dadl na chafodd lawer o sylw tan yr argyfwng presennol.
I droi at y cyfryngau digidol, hoffwn i sôn am Golwg360. Dyma chi wefan sy'n cael ei hariannu drwy'r cyngor llyfrau, gyda swm o £200,000 y flwyddyn dros gyfnod o bedair blynedd. Mae'r swm yma wedi aros yn gyson, ar yr un lefel, ers cychwyn y gwasanaeth yn ôl yn 2009—dim cynnydd yn y grant, er, yn amlwg, bod costau wedi cynyddu ac mae yna ddisgwyliad iddyn nhw wneud mwy wrth i dechnoleg a'r tirlun newyddiadurol newid a datblygu. Dwi yn credu bod angen sicrhau bod digon o gefnogaeth ar gael iddyn nhw wrth symud ymlaen a chofio am eu cyfraniad annibynnol amhrisiadwy at newyddiaduraeth yng Nghymru.
Rwy'n troi, yn olaf, at un agwedd arall sydd yn peri pryder ar hyn o bryd. Mae'n siomedig iawn clywed unwaith eto, tra bod sinemâu, neuaddau bingo, amgueddfeydd ac orielau yn gallu agor, dydy'n theatrau ni ddim yn gallu gwneud—maen nhw'n parhau i fod ar gau. Mae angen cynllun clir arnom ni ar frys gan Lywodraeth Cymru ar gyfer ailagor ein theatrau yng Nghymru, a hynny mewn ffordd ddiogel, wrth gwrs. Mi gawson ni ddigwyddiadau awyr agored, arbrofol llwyddiannus iawn, fel yr un gan Theatr Clwyd dros yr haf, ac mae'r sector yn teimlo ei bod hi'n bwysig cadw'r momentwm yma i fynd dros y misoedd nesaf a chwblhau'r fframwaith llawn ar gyfer ailagor. Dydy hi ddim yn bosibl aros tan y gwanwyn i ailgychwyn digwyddiadau arbrofol.
Rydyn ni'n gwybod bod hawl i 15 unigolyn gwrdd tu fewn, a 30 tu allan, am ddigwyddiad sydd wedi ei gynllunio, ac mae staff proffesiynol theatrau'n ymwybodol iawn o'r canllawiau. Gellid dadlau bod theatrau mewn safle da i allu rheoli'n effeithiol ddigwyddiad tu fewn neu tu allan, ac mae yna chwant yna ar gyfer hyn. Mae yna arolwg yn dangos y buasai 67 y cant o bobl sy'n arfer mynd i'r theatr yn ystyried mynychu digwyddiadau pe bai lleoliadau'n ailagor efo ymbellhau cymdeithasol, a 94 y cant wedi dangos diddordeb mewn digwyddiadau'n cael eu cynnal y tu allan, hyd yn oed yn y gaeaf. Felly, mae'n amlwg bod yna alw i ailagor ein theatrau, a hoffwn i gael eich sylwadau chi ar hynny y prynhawn yma os ydy hynny'n bosib.
Does yna ddim dwywaith bod yna waith ardderchog yn digwydd. Mae yna waith positif yn digwydd. Mae Dawns i Bawb yn un enghraifft o hwnnw sydd wedi'i leoli yn fy etholaeth i. Mae yna gymaint o gwmnïau ac unigolion yn cyfrannu'n egnïol i gynnal ein bywyd diwylliannol ni er gwaethaf yr heriau di-ri, ac mae angen cofio hynny.
We welcome the conclusions and recommendations of this report, and we're grateful that the Welsh Government accepts the recommendations within it, although there is still much work to be done, of course. There is no doubt that the creative industries have been hit very hard by COVID-19, and that the Government must help the sector to rebuild. I do, therefore, welcome the statement made earlier today outlining further support for the sector. This is a high-salary industry that is rooted in our communities. The creative industries are one of the fastest growing sectors in Wales, with an annual turnover of £1.9 billion, and it's important to bear in mind the huge contribution that the sector makes to Welsh life and the Welsh economy.
If I could just turn to three specific aspects this afternoon—first of all, public service broadcasters in Wales. Now, certainly, the crisis has demonstrated their value, as others have already mentioned. However, they are facing unprecedented challenges as they see reductions in income and revenue, and huge efforts are required to ensure that these institutions are there for the future. I do welcome the fact that the Welsh Government will be responding to the Ofcom consultation on the future of public service broadcasting, and I look forward to seeing exactly what will be contained within that response. The pandemic has highlighted the need to devolve broadcasting. There are many arguments for that, and well-being and public health have come to the fore as strong arguments—things that weren't given much attention until the current crisis struck.
To turn to digital media, I would like to mention Golwg360. This is a news website that is funded through the Welsh Books Council, with a figure of £200,000 available per annum over a period of four years. Now, this figure has remained static since the service was established back in 2009. There's been no increase in the grant, although costs have, clearly, increased and there's an expectation for them to do more as technology and the journalistic landscape change and develop. I do think that we need to ensure that there is sufficient support available to them in moving forward. We do need to bear in mind their invaluable, independent contribution to journalism in Wales.
Turning, finally, to another aspect that is a cause of concern at the moment. It's very disappointing to hear once again that whilst cinemas, bingo halls, museums and galleries are all able to reopen, our theatres can't do so—they remain closed. We need a clear plan as a matter of urgency in order to reopen our theatres in Wales, and that needs to be done safely, of course. We saw open-air events that were very successful, such as the one held by Theatr Clwyd over the summer months, and the sector does feel that it's important that we maintain that momentum over the next few months and that we do put in place a full framework for reopening. We can't wait until the spring to restart these experimental events.
We know that there is a right for 15 individuals to meet indoors, and 30 outdoors, for a planned event, and professionals within theatres are very aware of the guidance. One could argue that theatres are well placed to effectively manage events, be that indoors or outdoors, and there's a real desire there for this. A survey has indicated that 67 per cent of people who usually go to the theatre would consider attending events if theatres were to reopen with social distancing, and 94 per cent had shown an interest in events being staged in the open air, even in the winter months. So, it's clear that there is demand to reopen our theatres, and I would like your comments on that, if that's possible.
There is no doubt that excellent work is ongoing. There is some positive work happening. Dawns i Bawb is one example of that that's located in my constituency. There are so many companies and individuals contributing energetically to maintain and sustain our cultural lives, despite the numerous challenges, and we need to bear that in mind.
Rhianon Passmore.
Rhianon Passmore.
Sorry, Llywydd—can you hear me?
Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd—a allwch chi fy nghlywed?
I'm having internet difficulties. I welcome, of course, the work of the committee, the Chair, and also, hopefully, the response from the Minister, Dafydd Elis-Thomas. As Members of the Senedd will know, the value of the live music industry across Wales, in all its genres, is £5.2 billion across the UK, and its equivalency in Wales is of equal importance to both Wales's creativity internationally, as brand Wales, and also the economy. So, I do very much welcome this report by Professor Paul Carr of the University of South Wales, and I suggest Members also read his previous report, 'Land of Song'.
I agree both with recommendations 2 and 3 wholeheartedly—that we have a co-ordinated approach and, as across Europe and New Zealand, a dedicated performance reopening strategy, alongside a sustainable development strategy for all of the music industries in our music sector. I am in no doubt that Wales, the land of song, would then be well placed. We need to start to co-construct together, as it states within this report, with our stakeholders also, a new national music strategy for Wales with an underpinning music education plan and a funded network of music support services across Wales, to safeguard the music performers of the future. And so there has never been a more important time, as we approach this perfect storm of COVID-19 impacts on the sector and the looming issues of EU exit. As has been said by Siân Gwenllian, if cinemas can open, then I'm sure that limited and mitigated reopening of theatres and halls is also needing careful consideration.
The sector has been facing real challenges for some time, let us not forget, and after a decade of UK Government austerity, this has also severely impacted the musical and cultural hinterland of Wales. And of course, the pandemic has given us more agony with the economically regressive consequences of the COVID-19 pandemic. So, I also welcome the £53 million and the £18 million that the Welsh Government has put in place within the cultural recovery fund, and I also welcome the £3.5 million announcement from today in regard to the support that has just been announced. But I would also like to state briefly, if I may, Deputy Llywydd, that this is all very well and good; what we will have to have as well is an ability to be able to rehearse at ground level. It's been very difficult approaching the different guidance and documents that have come out of Welsh Government, so I very much welcome any amendment and clarification within those pieces of guidance, which I believe is now going to be happening.
It is absolutely imperative, to close, that our male voice choirs, that our choral societies, that our historic brass bands, who currently are unable to perform, whilst the likes of those in education, within the Royal Welsh College of Music and Drama and across our professional orchestras, are able to rehearse—I would plead with Welsh Government: please look at the evidence in regard to performance around singing and around wind instrumentation. We have to do this, not just for Wales, but for the whole amount of the sector that is there, desperately looking for us, now, to lead the way, and I'm sure that that can be done. Thank you.
Rwy'n cael anawsterau gyda'r rhyngrwyd. Rwy'n croesawu gwaith y pwyllgor wrth gwrs, y Cadeirydd, a hefyd, gobeithio, ymateb y Gweinidog, Dafydd Elis-Thomas. Fel y gŵyr yr Aelodau o'r Senedd, gwerth y diwydiant cerddoriaeth fyw ledled Cymru, yn ei holl ffurfiau, yw £5.2 biliwn ledled y DU, ac mae ei werth cyfatebol yng Nghymru yr un mor bwysig i greadigrwydd Cymru yn rhyngwladol, fel brand Cymru, a hefyd yr economi. Felly, rwy'n croesawu'n fawr yr adroddiad hwn gan yr Athro Paul Carr o Brifysgol De Cymru, ac awgrymaf fod yr Aelodau hefyd yn darllen ei adroddiad blaenorol, 'Gwlad y Gân'.
Rwy'n cytuno'n llwyr ag argymhellion 2 a 3—fod gennym ddull cydgysylltiedig ac fel ledled Ewrop a Seland Newydd, strategaeth benodol ar gyfer ailagor perfformio, ochr yn ochr â strategaeth datblygu cynaliadwy ar gyfer yr holl ddiwydiannau cerddoriaeth yn ein sector cerddoriaeth. Nid oes gennyf amheuaeth na fyddai Cymru, gwlad y gân, mewn sefyllfa dda wedyn. Fel y mae'r adroddiad hwn yn ei nodi, mae angen inni fynd ati ar y cyd gyda'n rhanddeiliaid hefyd i ddechrau llunio strategaeth gerddoriaeth genedlaethol newydd i Gymru gyda chynllun addysg cerddoriaeth yn sail iddi a rhwydwaith wedi'i ariannu o wasanaethau cymorth cerddoriaeth ledled Cymru, i ddiogelu perfformwyr cerddoriaeth y dyfodol. Ac felly ni fu erioed amser pwysicach, wrth i ni wynebu'r storm berffaith hon o effeithiau COVID-19 ar y sector a'r materion sy'n codi yn sgil gadael yr UE. Fel y dywedodd Siân Gwenllian, os gall sinemâu agor, rwy'n siŵr fod angen ystyried ailagor theatrau a neuaddau hefyd mewn modd cyfyngedig.
Gadewch inni beidio ag anghofio bod y sector wedi bod yn wynebu heriau gwirioneddol ers peth amser, ac ar ôl degawd o gyni Llywodraeth y DU, mae hyn hefyd wedi effeithio'n ddifrifol ar gefnwlad gerddorol a diwylliannol Cymru. Ac wrth gwrs, mae'r pandemig wedi rhoi mwy o ofid i ni gyda chanlyniadau economaidd atchwel pandemig COVID-19. Felly, rwyf hefyd yn croesawu'r £53 miliwn a'r £18 miliwn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi yn ei le o fewn y gronfa adferiad diwylliannol, ac rwyf hefyd yn croesawu'r cyhoeddiad o £3.5 miliwn heddiw ynglŷn â'r gefnogaeth sydd newydd ei chyhoeddi. Ond hoffwn ddatgan yn fyr hefyd, os caf, Ddirprwy Lywydd, fod hyn i gyd yn iawn, ond yr hyn y bydd yn rhaid inni ei gael hefyd yw'r gallu i ymarfer ar lawr gwlad. Mae wedi bod yn anodd iawn dilyn y gwahanol ganllawiau a'r dogfennau a ddaeth gan Lywodraeth Cymru, felly rwy'n croesawu'n fawr unrhyw welliant ac eglurhad o fewn y canllawiau hynny, a chredaf fod hynny'n mynd i ddigwydd nawr.
I gloi, mae'n gwbl hanfodol fod ein corau meibion, ein cymdeithasau corawl, ein bandiau pres hanesyddol, nad ydynt yn gallu perfformio ar hyn o bryd, tra bod pobl fel y rhai mewn addysg, yng Ngholeg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru ac ar draws ein cerddorfeydd proffesiynol, yn gallu ymarfer—hoffwn erfyn ar Lywodraeth Cymru: edrychwch ar y dystiolaeth mewn perthynas â pherfformio o ran canu ac offerynnau chwyth. Rhaid inni wneud hyn, nid yn unig i Gymru, ond i'r holl sector sydd yno, sy'n taer obeithio y gwnawn ni arwain y ffordd nawr, ac rwy'n siŵr y gellir gwneud hynny. Diolch.
Can I now call the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, Dafydd Elis-Thomas?
A gaf fi alw nawr ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth, Dafydd Elis-Thomas?
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Beth gwnaf i'n gyntaf yw rhoi ymrwymiad i bawb ohonoch chi sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl ac wedi codi nifer fawr o bwyntiau y gwnawn ni ymateb yn ysgrifenedig i chi yn briodol, yn hytrach na fy mod i'n mynd dros fy amser—rhyw bum munud sydd gen i, rwy'n credu, i ymyrryd yn y ddadl yma—os yw hwnna'n dderbyniol gennych chi, ac yna, gallwn ni barhau'r drafodaeth. Gaf i ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor, yn arbennig, am ei haraith agoriadol? Mi garwn i gadarnhau beth mae hi wedi'i ddweud—a dwi'n dweud hyn, wrth gwrs, gan fy mod i'n ymddangos ger bron y pwyllgor yma'n eithaf cyson—i ddiolch am y cwrteisi, bob amser, ac i ddiolch am y cydweithrediad.
Felly, fe wnaf i ymateb i un mater a gododd hi. Dwi wedi edrych eto dros y datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd y bore yma gan Lywodraeth Cymru, ac mae'r gair 'ychwanegol', mae'n dda gennyf i ddweud, yn digwydd bedair gwaith yn y datganiad yna. Felly, mae'r cyllid o £10.7 miliwn yn ychwanegol at yr hyn rydyn ni wedi'i ddarparu'n barod. Ac mae hynny'n bwysig iawn i mi, fel Gweinidog â chyfrifoldeb yn y maes, ac mae'n bwysig iawn i'r Llywodraeth, oherwydd fel y dywedodd y Prif Weinidog mor glir wrth drafod materion rhyngwladol mewn datganiad blaenorol heddiw, mae diwylliant yn rhan allweddol o frand Cymru, ac mae cynnal a datblygu'r brand yna'n ddyletswydd arnon ni i gyd.
Mae yna nifer o gyfeiriadau caredig wedi'u gwneud hefyd am Cymru Greadigol. Roeddwn i'n falch iawn pan ges i gynnig y swydd yma dair blynedd yn ôl bod yna gyfle i mi weithredu ar argymhelliad a oedd yn rhan o faniffesto Llafur Cymru ac yn cael ei gefnogi ar draws y pleidiau, sef i greu Cymru Greadigol ac i'w weithredu fo a'i greu o fel corff a oedd yn lled annibynnol, ond o fewn y Llywodraeth, gan ddefnyddio, fel dwi wedi esbonio o'r blaen wrth y Senedd, y model yr oeddem ni wedi'i ddatblygu ar gyfer Cadw—eto, tair blynedd yn ôl—sef, ei fod o'n gorff gweithredol, a'i fod o'n lled annibynnol, gyda bwrdd a chadeirydd. Ac mae'r cyfarfod cyntaf wedi bod—yn anffodus, methais i i fynd i'r cyfarfod, oherwydd roedd yna argyfwng mewn twristiaeth mewn cyfarfod arall, ond dwi'n gobeithio y gallaf i ymuno â nhw yn eu cyfarfod nesaf. Mae yna fwrdd o bobl o ddoniau amrywiol o bob rhan o Gymru ac o gydbwysedd o safbwynt cefndir cenedligol ac ethnig, ac yn y blaen, ar y bwrdd yna. Mae hynny'n bwysig iawn i sicrhau bod y creadigrwydd sydd yn ein cymunedau ni i gyd yn cael ei adlewyrchu.
Nawr, mae pawb sydd wedi siarad wedi cyfeirio at effaith andwyol arbennig y pandemig ar y sector diwylliannol, ac mae'r hyn sydd wedi digwydd ar lawr gwlad, fel y gwyddom ni, wedi bod yn boenus i unigolion ac yn boenus i gynulleidfaoedd. Ac mae rhywun yn gofidio sut y gallwn ni adfer cynulleidfaoedd pan fydd hynny'n bosib. Ond, beth sydd yn ddiddorol iawn ac yn bwysig iawn i mi ydy bod yna ddatblygiadau sydd wedi dangos pa mor gydnerth ydy sefydliadau Cymru, hyd yn oed yn yr argyfwng hwn. Mae cyfeiriad wedi'i wneud yn bositif iawn tuag at y cyfryngau Cymreig. Os buodd yna erioed ddadl dros bwysigrwydd sicrhau cyfryngau lle mae pobl Cymru a newyddiadurwyr a sylwebwyr Cymru yn gallu siarad â chynulleidfaoedd Cymreig, dyma'r cyfnod sydd wedi dangos pwysigrwydd hynny.
Dwi'n nodi'r sylwadau a wnaed ynglŷn â Golwg360, ond dwi hefyd, fel y gŵyr rhai ohonoch chi'n sicr, erbyn hyn, wedi bod yn ystyried sut y gallwn ni ddatblygu trefn gyfatebol yn Saesneg, fel bod yna fframwaith newyddiadurol lled annibynnol ar gael yn yr iaith Saesneg, yn ogystal â beth sydd gyda ni yn Gymraeg—nid yn cael ei ariannu'n uniongyrchol gan y Llywodraeth, dwi'n boenus am hynny, ond yn cael ei gynnal o led braich.
Ac felly, dau bwynt arall roeddwn i eisiau ei wneud: rydyn ni'n gweithredu drwy'r gronfa adferiad diwylliannol, ac mi fydd y gronfa yma yn parhau i gefnogi gweithwyr llawrydd yn arbennig. Roedden ni'n sylweddoli ein bod ni ddim wedi darparu'n ddigonol tuag at y llif o weithwyr llawrydd, a gweithwyr llawrydd yn arbennig yma yng Nghaerdydd, oherwydd mae yna gynifer o bobl yn y dinasoedd sydd wedi bod yn gweithio yn llawrydd dros y blynyddoedd ac yn gweithio i bob math o gwmnïau yn yr holl sectorau gwahanol sydd yn rhan o'n diwylliant ni. Ac felly, dyna pam mae'r £3.5 miliwn wedi cael ei ychwanegu at y gronfa yma, cronfa gweithwyr llawrydd, er mwyn inni fynd â'r cyfanswm sydd wedi'i dargedu i weithwyr llawrydd i £10.5 miliwn. Ac mae'r cyllid yma, rydyn ni'n gobeithio, yn mynd i barhau i drawsnewid y sefyllfa.
A gaf i bwysleisio hefyd beth arall rydyn ni wedi ei wneud, sef sefydlu'r contract diwylliannol? Y mae hwn yn rhywbeth a oedd wedi bod ar fy meddwl i ers blynyddoedd, oherwydd mae'n bwysig iawn, os ydyn ni'n rhoi arian cyhoeddus, ein bod ni hefyd yn gallu disgwyl ymateb sydd yn greadigol am yr arian yna, nid jest cynnal sefydliadau, nid jest cynnal adeiladau, er mor bwysig ydy hynny, ond sicrhau bod gyda ni gontract diwylliannol sy'n gweithio ochr yn ochr â'r addewid i weithwyr llawrydd fel ein bod ni yn gallu gweld materion sydd yn cael eu trin yn greadigol yn tyfu allan o'r sefyllfa argyfyngus yma.
Rydyn ni'n gweithio’n agos gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig—
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. First of all, I will make a commitment to all of you who have taken part in the debate and have raised a great number of points that we will respond in writing in an appropriate fashion, rather than I go over my time—I think I have five minutes to respond to this debate—if that's acceptable to you, and then we can continue that discussion. Could I thank the Chair of the Committee, particularly, for her opening speech? I would like to confirm what she has said—and I say this, of course, because I appear before the committee on a regular basis—and thank her for the courtesy, every time, and for the co-operation.
So, I will respond to one issue that she raised. I have looked again over the written statement that was published this morning by the Welsh Government, and the word 'additional', I am pleased to say, occurs four times in that statement. So, the £10.7 million in funding is additional to what we had provided previously. And that's very important to me, as Deputy Minister with responsibility in this area, and it's very important to the Government, because as the First Minister said so clearly in discussing international issues in a previous statement today, culture is a key part of the Welsh brand, and maintaining and developing that brand is a duty for all of us.
There were a number of kind references made to Creative Wales. I was very pleased when I was offered this post three years ago that it was an opportunity for me to act on a recommendation that was part of the manifesto of Welsh Labour, and was supported across the parties, namely to create Creative Wales and to create it as a body that was independent, but within the Government, using, as I've explained previously to the Senedd, the model that we had developed for Cadw—again, three years ago—namely, that it was an executive body, but it was independent, with a board and a chair. The first meeting has been held—I couldn't attend because there was a tourism crisis in another direction, but I hope I can join in their next meeting. There is a board of people who have diverse talents from every part of Wales and with balanced backgrounds in terms of ethnicity and so forth on that board, and that's very important to ensure that the creativity in our communities is reflected.
Now, everyone who has spoken has referred to the detrimental impact of the pandemic on the cultural sector, and what's happened on the ground, as we know, has been very painful for individuals and for audiences. One is concerned about how we can recover audiences when that is possible. But what's very important and interesting to me is the fact that there are developments that have shown how resilient our Welsh organisations are, even during this emergency. Reference was made very positively to the Welsh media, and if there was ever an argument for the importance of ensuring media where the people of Wales, journalists and commentators can speak to Welsh audiences, this is the period that has shown the importance of that.
I do note the comments made about Golwg360, and as some of you know, I have been considering how we can develop a corresponding medium in English so that there is a new framework for independent journalism available in English, as well as what we have in Welsh—not funded directly by the Government, but at arm's length.
And two further points I wanted to make: we are operating through the cultural recovery fund, and this fund will continue to support freelancers in particular. We realised that we hadn't provided adequately for the flow of freelancers, particularly here in Cardiff, because there are so many people in the cities who have been working on a freelance basis over the years, and working for all kinds of companies in all the different kinds of sectors that are part of our culture. And therefore, that's why the £3.5 million has been added to this fund, the freelancers' fund, so that we can take the total targeted at freelancers to £10.5 million. And this funding, we hope, will continue to transform the situation.
Could I emphasise another thing that we've done, namely to establish the cultural contract? This is something that has been on my mind for many years, because it's very important that, if we do provide public funding, we can also expect a response that is creative for that funding, not just maintaining organisations and not just maintaining buildings, even though that's important, but ensuring that we do have a cultural contract that works alongside the pledge to freelance workers so that we can see issues that are treated creatively growing out of this crisis.
We are working very closely with the UK Government—
Could I ask the Minister to wind up, please?
A gaf fi ofyn i'r Gweinidog ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
Yes, I'm winding up now.
Iawn, rwy'n dirwyn i ben nawr.
Thank you.
Diolch.
I just want to confirm this £500 million.
Rwyf am gadarnhau'r £500 miliwn hwn, dyna i gyd.
Mae £500 miliwn ar gyfer cynllun ailddechrau cynhyrchu ffilm a theledu, sydd yn amlwg yn allweddol. A chan fy mod i unwaith wedi bod yn y swydd y mae'r Dirprwy Lywydd ynddi ar hyn o bryd, mi gaeaf fy ngheg. Diolch yn fawr.
There's £500 million for the restarting film and television productions scheme, which is vital. And because I was once in the role that the Deputy Presiding Officer currently holds, I will be quiet. Thank you very much.
Thank you very much. [Laughter.] Can I call on Helen Mary Jones to reply to the debate?
Diolch yn fawr iawn. [Chwerthin.] A gaf fi alw ar Helen Mary Jones i ymateb i'r ddadl?
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I think the number and the breadth of responses to this debate, the contributions, show that there's a broad consensus across this Chamber about how important the creative industries are to our national life and about how very important it is that we continue to support and maintain them through this difficult time.
I can't possibly respond to everything that everybody has said. I think it's interesting that a number of contributors have commented on the need for a path back to live performance, and that's something that I hope that the Minister will take from this debate today. Nobody is thinking that we can go back to live performances right now, but the sector needs to understand what that path back looks like. And the points that have been made by Rhianon Passmore, Jenny and others about the possibility of socially distanced gigs—there are ways to do things safely. And this ties into the points that David Melding made about people in the sector wanting to work. They need to work, they need to use their skills. These are not people, on the whole, who go into their jobs to make a fortune; they go into it to do what they love and to contribute to our cultural life. And while it is important that we support them financially, the clear message coming to us as a committee is that those people want to be active again.
David Melding was right, of course, again to highlight the insurance issues. And I'm glad, in the Government's response to our report, that those are being seriously looked at, because that will be, potentially, one of the biggest blockages to getting the sector open again. And David's point about those organisations that have diversified, that have sought other sources of income and, actually, ironically, being more fragile now than perhaps those who haven't succeeded, is I know something that the Minister will wish to respond to.
I wanted to thank Jenny Rathbone for her kind words about the committee's work, and that's very much appreciated. And a number of people have also commented, as Jenny did, about how well Creative Wales has responded. It's a huge challenge to a new organisation and a new way of working, and those positive comments were definitely borne out by what we heard in our evidence.
Siân Gwenllian touched on a number of very important issues. She's right to highlight how much work there is to do and the importance of this sector to the economy. I think we all know that it's important for many other reasons, but it is important to our economy, and David Melding mentioned that too. And a number of contributors commented on the importance of public broadcasting, and we will look to see how the Minister responds to the Ofcom consultation.
Siân mentioned Golwg360, and then the Minister, of course, refers to that as a potential model for support for the press in Wales more broadly, and that's certainly something that we as a committee will wish to pursue.
It is clear—Rhianon Passmore's contribution and Siân Gwenllian's—there is an audience out there. Not everybody is ready to go back to live performances, but some people most certainly are, and we need to have that road map, and I ask the Minister again for that.
I'm grateful to the Minister for his commitment today to provide a detailed response to some of the issues that have been raised. I am very pleased that it is new money. I like the word 'ychwanegol'—'extra'. I'm very, very pleased that that's confirmed, and his comments about the importance of the creative industries to the Welsh brand and how we are seen internationally.
I will bring my remarks to a close now, Dirprwy Lywydd; I can see that I'm running out of time. There is so much more that one could say, but I will just end by commending this report to the Senedd and committing to the sector that we as a committee will continue to work with them through this difficult time to make sure, as David Melding said, that an industry that's so important to us is there when this is all over. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n credu bod nifer ac ehangder yr ymatebion i'r ddadl hon, y cyfraniadau, yn dangos bod consensws eang ar draws y Siambr ynglŷn â pha mor bwysig yw'r diwydiannau creadigol i'n bywyd cenedlaethol ac ynglŷn â pha mor bwysig yw hi ein bod yn parhau i'w cefnogi a'u cynnal drwy'r cyfnod anodd hwn.
Ni allaf ymateb i bopeth y mae pawb wedi'i ddweud. Rwy'n credu ei bod yn ddiddorol fod nifer o gyfranwyr wedi gwneud sylwadau ar yr angen am lwybr yn ôl at berfformiadau byw, ac mae hynny'n rhywbeth rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn ei gymryd o'r ddadl hon heddiw. Nid oes neb yn meddwl y gallwn fynd yn ôl at berfformiadau byw ar hyn o bryd, ond mae angen i'r sector ddeall sut olwg fydd ar y llwybr hwnnw. A'r pwyntiau a wnaeth Rhianon Passmore, Jenny ac eraill am y posibilrwydd o gigs gan gadw pellter cymdeithasol—mae ffyrdd o wneud pethau'n ddiogel. Ac mae hyn yn cyd-fynd â'r pwyntiau a wnaeth David Melding am bobl yn y sector sydd am weithio. Mae angen iddynt weithio, mae angen iddynt ddefnyddio eu sgiliau. At ei gilydd, nid pobl yw'r rhain sy'n mynd i'w swyddi i wneud ffortiwn; maent yn ei wneud er mwyn gwneud yr hyn y maent yn ei garu ac er mwyn cyfrannu at ein bywyd diwylliannol. Ac er ei bod yn bwysig ein bod yn eu cefnogi'n ariannol, y neges glir sy'n dod i ni fel pwyllgor yw bod y bobl hyn am fod yn weithgar eto.
Roedd David Melding yn iawn wrth gwrs i dynnu sylw unwaith eto at y materion yswiriant. Ac rwy'n falch, yn ymateb y Llywodraeth i'n hadroddiad, fod y rheini'n cael eu hystyried o ddifrif, oherwydd dyna, o bosibl, fydd un o'r rhwystrau mwyaf i agor y sector eto. A gwn y bydd y Gweinidog eisiau ymateb i bwynt David am y sefydliadau sydd wedi arallgyfeirio, sydd wedi chwilio am ffynonellau incwm eraill ac sydd efallai'n fwy bregus nawr na'r rhai nad ydynt wedi gwneud hynny, yn eironig ddigon.
Roeddwn am ddiolch i Jenny Rathbone am ei geiriau caredig am waith y pwyllgor, ac mae hynny'n cael ei werthfawrogi'n fawr. Ac mae nifer o bobl hefyd wedi dweud, fel y gwnaeth Jenny, pa mor dda y mae Cymru Greadigol wedi ymateb. Mae'n her enfawr i sefydliad newydd a ffordd newydd o weithio, ac roedd y sylwadau cadarnhaol hynny'n bendant yn cael eu cadarnhau gan yr hyn a glywsom yn ein tystiolaeth.
Cyfeiriodd Siân Gwenllian at nifer o faterion pwysig iawn. Mae'n iawn i dynnu sylw at faint o waith sydd i'w wneud a phwysigrwydd y sector hwn i'r economi. Rwy'n credu ein bod i gyd yn gwybod ei fod yn bwysig am lawer o resymau eraill, ond mae'n bwysig i'n heconomi, a soniodd David Melding am hynny hefyd. A soniodd nifer o gyfranwyr am bwysigrwydd darlledu cyhoeddus, a byddwn yn edrych i weld sut y mae'r Gweinidog yn ymateb i ymgynghoriad Ofcom.
Soniodd Siân am Golwg360, ac mae'r Gweinidog, wrth gwrs, yn cyfeirio at hwnnw fel model posibl ar gyfer cefnogi'r wasg yng Nghymru yn fwy cyffredinol, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth y byddwn ni fel pwyllgor am fynd ar ei drywydd.
Mae'n amlwg—cyfraniad Rhianon Passmore a Siân Gwenllian—fod yna gynulleidfa allan yno. Nid yw pawb yn barod i ddychwelyd at berfformiadau byw, ond mae rhai pobl, yn sicr, ac mae angen inni gael y cynllun hwnnw, a gofynnaf eto i'r Gweinidog amdano.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ymrwymiad heddiw i roi ymateb manwl i rai o'r materion a godwyd. Rwy'n falch iawn ei fod yn arian newydd. Rwy'n hoffi'r gair 'ychwanegol'. Rwy'n falch iawn fod hynny wedi'i gadarnhau, a'i sylwadau am bwysigrwydd y diwydiannau creadigol i frand Cymru a sut y cawn ein gweld yn rhyngwladol.
Dof â fy sylwadau i ben nawr, Ddirprwy Lywydd; gallaf weld fy mod yn brin o amser. Mae cymaint mwy y gellid ei ddweud, ond rwyf am orffen drwy gymeradwyo'r adroddiad hwn i'r Senedd ac ymrwymo i'r sector y byddwn ni fel pwyllgor yn parhau i weithio gyda hwy drwy'r cyfnod anodd hwn i sicrhau, fel y dywedodd David Melding, fod diwydiant sydd mor bwysig i ni yno pan fydd hyn i gyd ar ben. Diolch yn fawr.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? I don't see any objections, therefore, in accordance with Standing Order 12.36, the committee's report is noted.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf yn gweld unrhyw wrthwynebiadau, felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, nodir adroddiad y pwyllgor.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 9 on our agenda this afternoon is a debate on the Economy, Infrastructure and Skills Committee report, 'Procurement in the Foundational Economy', and I call on the Chair of the committee to move the motion—Russell George.
Eitem 9 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, 'Caffael yn yr Economi Sylfaenol', a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Russell George.
Cynnig NDM7459 Russell George
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar ei Ymchwiliad 'Caffael yn yr Economi Sylfaenol' a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 5 Chwefror 2020.
Motion NDM7459 Russell George
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Economy, Infrastructure and Skills Committee on its Inquiry 'Procurement in the Foundational Economy' which was laid in the Table Office on 5 February 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion in my name. We issued this report in February, however the Government's response was understandably delayed due to the pandemic, and we received this in July. Our inquiry focused on how the Welsh Government would fulfil its long-term commitments to increase local procurement as part of the drive to create stronger local supply chains and build wealth in communities across Wales. Our recommendations contained a large number of questions, because we found that the Government had no published strategy and no clear position on its definition of local procurement.
When giving evidence, the Deputy Minister was unapologetic about taking an experimental approach and not yet having all the answers. The committee was pointed towards the success of the Better Jobs Closer to Home pilot in the Valleys, but against the scale of current unemployment projections, the number of jobs created is relatively small. As the Welsh Government tries to build back better, the scaling up of job creation across Wales I think will be vital.
Our first recommendation asked for clarity on how Ministers would define success, what their concrete plans were and where they intended to focus most effort. The later recommendations asked about the how. For example, how will the Welsh Government monitor the work of public services boards to drive the economic benefits of local procurement? How will it answer the concerns of small businesses that they still can't access overly complex procurement processes? How will greater collaboration on joint bids be supported and incentivised? How can engagement with supply chains be improved? How will the Welsh Government monitor and measure success and collect and share data? And how will best practice be shared and scaled up, something that hasn't been possible to achieve, it seems, in 20 years of devolution?
Much of the Government's response is encouraging. In March the Government's direction of travel was set out in a National Procurement Service report called 'Progress towards the development of a new procurement landscape in Wales', and it's clear that work is progressing, including commissioning the Centre for Local Economic Strategies, or CLES in short, to work with public services boards to improve the understanding of local value of procurement activity and refine their definition of local procurement. I think it is high time that analysing procurement spend went beyond the traditional postcode classification of just counting invoices of companies listed at a Welsh address. And I hope that, in responding to this debate today, the Government can say more about when we'll see measurable, positive outcomes from the work with public services boards.
The current phase of work is set to run beyond this fifth Assembly, with a mid-term review due in April 2021, so it will fall to Members of the sixth Senedd to monitor long-term success. This is a long game. In the foreword in our report I said that our predecessor committee back in 2012 had called on Welsh Government to take specific actions to boost the benefits of public procurement for the Welsh economy, and despite those actions, we still see the same thorny and ingrained problems eight years later. There are still cultural attitudes to risk management in the public sector that work against innovation and change. There is a persistent lack of skills capacity and failure to have early and sustained engagement with local supply chains.
Experts from academia and the private sector told us that the answers are already in Wales. Our inquiry identifies some excellent procurement practices in the housing sector, but good practice is just not translating across to other sectors of the economy. Now more than ever, public money needs to circulate in Wales around the economy rather than leaking out, to create apprenticeships and jobs and community wealth and other community benefits, and to feed into local supply chains. Professor Karel Williams said that effort should focus on key strategic sectors with potential for the most positive impact from local procurement decisions, sectors like care, construction and food. However, the Government says it's still pursuing a sector-neutral approach, and that any sector focus will be decided by analysing historical procurement spend and up-and-coming contracts, taken forward in collaboration with stakeholders. Obviously, data should inform decision making, but how confident are Ministers that a more broad-brush and hands-off approach will yield results?
Stronger engagement with the private sector is also needed. The Federation of Small Businesses Wales proposed that Welsh Government should broaden its engagement with anchor institutions, to include larger private sector companies. The Government says that this is happening and that its approach to anchors is still evolving. A factor in the success of the Preston model of procurement was said to be the signing of statements of intent with local procurement sector anchor institutions, but the Government's response suggests that public services boards are still some way from being ready to sign up to any such agreements.
We find a mixed picture in how public services boards are engaging with the goal of maximising local spend, and the future generations commissioner was actually quite negative about the extent to which future generations legislation is informing procurement decisions. So, the work of public services boards and the development of a community of practice are welcomed, and as this is a continued investment in people and skills, and a concerted effort to try to change the culture within public procurement, hopefully these latest initiatives will finally start to bear some fruit. I look forward to hearing Members' contributions and the Minister's reply, and my very short conclusion at the end, Deputy Presiding Officer.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig yn fy enw i. Cyhoeddwyd yr adroddiad hwn gennym ym mis Chwefror, ond yn ddealladwy, gohiriwyd ymateb y Llywodraeth oherwydd y pandemig, a daeth hwn i law ym mis Gorffennaf. Canolbwyntiodd ein hymchwiliad ar sut y byddai Llywodraeth Cymru yn cyflawni ei hymrwymiadau hirdymor i gynyddu caffael lleol fel rhan o'r ymgyrch i greu cadwyni cyflenwi lleol cryfach ac adeiladu cyfoeth mewn cymunedau ledled Cymru. Roedd ein hargymhellion yn cynnwys nifer fawr o gwestiynau, oherwydd gwelsom nad oedd gan y Llywodraeth strategaeth wedi'i chyhoeddi na safbwynt clir ar ei diffiniad o gaffael lleol.
Wrth roi tystiolaeth, nid oedd y Dirprwy Weinidog yn ymddiheuro am fabwysiadu ymagwedd arbrofol ac am nad oedd eto'n meddu ar yr holl atebion. Cyfeiriwyd y pwyllgor at lwyddiant y cynllun peilot Swyddi Gwell yn Nes at Adref yn y Cymoedd, ond yn erbyn maint yr amcanestyniadau diweithdra presennol, mae nifer y swyddi a grëwyd yn gymharol fach. Wrth i Lywodraeth Cymru geisio adeiladu nôl yn well, bydd cynyddu'r broses o greu swyddi ledled Cymru yn hanfodol yn fy marn i.
Gofynnai ein hargymhelliad cyntaf am eglurder ynglŷn â sut y byddai Gweinidogion yn diffinio llwyddiant, beth oedd eu cynlluniau pendant a ble roeddent yn bwriadu canolbwyntio fwyaf o ymdrech. Gofynnai'r argymhellion diweddarach sut y bwriadent wneud hynny. Er enghraifft, sut y bydd Llywodraeth Cymru'n monitro gwaith byrddau gwasanaethau cyhoeddus i ysgogi manteision economaidd caffael lleol? Sut y bydd yn ateb pryderon busnesau bach sy'n dal i fethu dod yn rhan o brosesau caffael rhy gymhleth? Sut y bydd mwy o gydweithio ar geisiadau ar y cyd yn cael ei gefnogi a'i gymell? Sut y gellir gwella ymgysylltiad â chadwyni cyflenwi? Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn monitro ac yn mesur llwyddiant ac yn casglu a rhannu data? A sut y caiff arferion gorau eu rhannu a'u datblygu, rhywbeth na fu'n bosibl ei gyflawni, mae'n ymddangos, mewn 20 mlynedd o ddatganoli?
Mae llawer o ymateb y Llywodraeth yn galonogol. Ym mis Mawrth, nodwyd cyfeiriad teithio'r Llywodraeth mewn adroddiad gan y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol o'r enw 'Cynnydd tuag at ddatblygu tirwedd caffael newydd yng Nghymru', ac mae'n amlwg fod gwaith yn mynd rhagddo, gan gynnwys comisiynu'r Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol, neu CLES yn fyr, i weithio gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus i wella dealltwriaeth o werth lleol gweithgarwch caffael a mireinio eu diffiniad o gaffael lleol. Credaf ei bod yn hen bryd i ddadansoddi gwariant caffael fynd y tu hwnt i ddosbarthiad cod post traddodiadol dim ond cyfrif anfonebau cwmnïau a restrir mewn cyfeiriad yng Nghymru. A gobeithio, wrth ymateb i'r ddadl hon heddiw, y gall y Llywodraeth ddweud mwy ynglŷn â pha bryd y gwelwn ganlyniadau mesuradwy a chadarnhaol o'r gwaith gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus.
Disgwylir i'r cyfnod gwaith presennol redeg y tu hwnt i'r pumed Cynulliad hwn, a disgwylir adolygiad canol tymor ym mis Ebrill 2021, felly mater i Aelodau'r chweched Senedd fydd monitro llwyddiant hirdymor. Mae hon yn broses hir. Yn y rhagair i'n hadroddiad dywedais fod y pwyllgor blaenorol yn ôl yn 2012 wedi galw ar Lywodraeth Cymru i gymryd camau penodol i hybu manteision caffael cyhoeddus i economi Cymru, ac er gwaethaf y camau hynny, rydym yn dal i weld yr un problemau dyrys ac annatod wyth mlynedd yn ddiweddarach. Mae'n dal i fod agweddau diwylliannol tuag at reoli risg yn y sector cyhoeddus sy'n gweithio yn erbyn arloesedd a newid. Ceir diffyg capasiti sgiliau cyson a methiant i ymgysylltu'n gynnar ac yn barhaus â chadwyni cyflenwi lleol.
Dywedodd arbenigwyr o'r byd academaidd a'r sector preifat wrthym fod yr atebion eisoes i'w cael yng Nghymru. Mae ein hymchwiliad yn nodi rhai arferion caffael rhagorol yn y sector tai, ond nid yw arferion da'n trosglwyddo i sectorau eraill o'r economi. Nawr yn fwy nag erioed, mae angen i arian cyhoeddus gylchredeg yng Nghymru o gwmpas yr economi yn hytrach na'i fod yn llifo allan, er mwyn creu prentisiaethau a swyddi a chyfoeth cymunedol a manteision cymunedol eraill, a bwydo i mewn i gadwyni cyflenwi lleol. Dywedodd yr Athro Karel Williams y dylai ymdrechion ganolbwyntio ar sectorau strategol allweddol gyda'r potensial ar gyfer yr effaith fwyaf cadarnhaol yn deillio o benderfyniadau caffael lleol, sectorau fel gofal, adeiladu a bwyd. Fodd bynnag, dywed y Llywodraeth ei bod yn dal i ddilyn dull sector-niwtral, ac y penderfynir ar unrhyw ffocws sector drwy ddadansoddi gwariant caffael hanesyddol a chontractau sydd ar y gweill, a'u datblygu mewn cydweithrediad â rhanddeiliaid. Yn amlwg, dylai data lywio'r broses o wneud penderfyniadau, ond pa mor hyderus yw Gweinidogion y bydd dull mwy eang ac ymarferol yn arwain at ganlyniadau?
Mae angen ymgysylltu cryfach â'r sector preifat hefyd. Cynigiodd Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru y dylai Llywodraeth Cymru ehangu ei hymgysylltiad â sefydliadau angori, i gynnwys cwmnïau mwy o faint o'r sector preifat. Dywed y Llywodraeth fod hyn yn digwydd a bod ei hymagwedd at gwmnïau angori yn dal i esblygu. Un ffactor yn llwyddiant model caffael Preston oedd llofnodi datganiadau o fwriad gyda sefydliadau angori'r sector caffael lleol yn ôl y sôn, ond mae ymateb y Llywodraeth yn awgrymu bod byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn dal i fod ymhell o fod yn barod i ymrwymo i unrhyw gytundebau o'r fath.
Gwelwn ddarlun cymysg o'r ffordd y mae byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn anelu tuag at y nod o sicrhau'r gwariant lleol mwyaf posibl, ac roedd comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn eithaf negyddol ynglŷn ag i ba raddau y mae deddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol yn llywio penderfyniadau caffael. Felly, mae gwaith byrddau gwasanaethau cyhoeddus a datblygiad cymuned o ymarfer yn cael ei groesawu, a chan fod hwn yn fuddsoddiad parhaus mewn pobl a sgiliau, ac yn ymdrech ar y cyd i geisio newid y diwylliant ym maes caffael cyhoeddus, gobeithio y bydd y mentrau diweddaraf hyn yn dechrau dwyn rhywfaint o ffrwyth o'r diwedd. Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau'r Aelodau ac ateb y Gweinidog, a fy nghasgliad byr iawn ar y diwedd, Ddirprwy Lywydd.
I'm looking forward to your very short conclusion at the end of the debate as well. [Laughter.] Thank you. Helen Mary Jones.
Rwy'n edrych ymlaen at eich casgliad byr iawn ar ddiwedd y ddadl hefyd. [Chwerthin.] Diolch. Helen Mary Jones.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm very pleased to be able to take part in this debate. The inquiry, of course, took place before I joined the committee, although I was there just about in time to participate in signing off the report, and I really enjoyed reading what I think is an excellent report. I'm very happy to commend it to the Senedd. It's a strong and detailed set of recommendations and, as Russell George has already said, what it does is to ask all the right questions. I don't think that, in the meantime, we've had all the answers yet, as Russell George has said, and it will be interesting to hear Welsh Government's further response today.
I'm glad the Government has accepted all the recommendations, but it comes back to the question of how, because there is a huge shift needed if this is to be delivered. It's a cultural shift in the way the public sector engages with the private sector. And this pandemic has made it even more pressing that we crack this, that we get it right. I'll just give one example. At the beginning of the crisis, as we will all remember, a large company from over the border was given the contract to provide food boxes for people who were isolating. Now, this was not a universal success. You can understand it was something that needed to be done quickly, but I certainly had constituents in the region that I represent receiving food that was unsuitable for them, and sometimes food that was off, that was actually out of date because it had come from too far away. Now, in the second phase of providing support for those who were isolating, those food boxes were then provided through the county councils, and that made a huge difference. Carmarthenshire was able to work with the Cross Hands-based company Castell Howell, along with other local suppliers. That not only improved the quality of the provision, but it also meant that Welsh public money was being recycled into our economy to preserve local jobs and support local businesses at a crucial time.
Now, this progressive approach has got to be a local approach, and it has to inform how we spend public money with the private sector from now on. The default position—and Russell George has already touched on this—must be to recycle the Welsh public pound within our own economy. We hear all the time from Welsh Government that they haven't got enough money, and I'm sure that that's true, and I would be the first one to say that they should have more economic levers at their disposal, but every penny that we have got, whether it's in our health sector, whether it's in our local authorities, whether it's Welsh Government directly procuring, needs to be spent in our economy. Welsh Government need to do more to demonstrate how they will bring that about. This is a huge transformation and they need to set out for us how they will monitor and evaluate the actions that they take—how will they know that this has worked? Because now more than ever, at this very difficult time for our communities and for our economy, we don't need to be wasting a single penny of Welsh public money outside our communities. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o allu cymryd rhan yn y ddadl hon. Wrth gwrs, digwyddodd yr ymchwiliad cyn i mi ymuno â'r pwyllgor, er fy mod yno mewn pryd i gymryd rhan yn y broses o gymeradwyo'r adroddiad, a mwynheais ddarllen yr hyn sy'n adroddiad rhagorol yn fy marn i. Rwy'n hapus iawn i'w gymeradwyo i'r Senedd. Mae'n gyfres gref a manwl o argymhellion ac fel y dywedodd Russell George eisoes, mae'n gofyn yr holl gwestiynau cywir. Yn y cyfamser, nid wyf yn credu ein bod wedi cael yr holl atebion eto, fel y dywedodd Russell George, a bydd yn ddiddorol clywed ymateb pellach Llywodraeth Cymru heddiw.
Rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi derbyn yr holl argymhellion, ond mae'n dod yn ôl at y cwestiwn sut, oherwydd mae angen newid enfawr er mwyn cyflawni hyn. Mae'n newid diwylliannol yn y ffordd y mae'r sector cyhoeddus yn ymgysylltu â'r sector preifat. Ac mae'r pandemig wedi'i gwneud yn bwysicach fyth ein bod yn datrys hyn, ein bod yn ei gael yn iawn. Fe roddaf un enghraifft. Ar ddechrau'r argyfwng, fel y cofiwn i gyd, rhoddwyd contract i gwmni mawr o dros y ffin i ddarparu blychau bwyd i bobl a oedd yn hunanynysu. Nawr, nid oedd hyn yn llwyddiant diwahân. Gallwch ddeall ei fod yn rhywbeth roedd angen ei wneud yn gyflym, ond yn sicr roedd gennyf etholwyr yn y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli yn cael bwyd a oedd yn anaddas iddynt, a hen fwyd weithiau, bwyd a oedd wedi pasio'i ddyddiad am ei fod wedi dod o fannau rhy bell i ffwrdd. Nawr, yn yr ail gam o ddarparu cymorth i'r rhai a oedd yn hunanynysu, darparwyd y blychau bwyd wedyn drwy'r cynghorau sir, ac fe wnaeth hynny wahaniaeth enfawr. Roedd Sir Gaerfyrddin yn gallu gweithio gyda chwmni Castell Howell sydd wedi'i leoli yn Cross Hands, ynghyd â chyflenwyr lleol eraill. Roedd hynny nid yn unig yn gwella ansawdd y ddarpariaeth, ond golygai hefyd fod arian cyhoeddus Cymru'n cael ei ailgylchu yn ein heconomi i ddiogelu swyddi lleol a chefnogi busnesau lleol ar adeg dyngedfennol.
Nawr, rhaid i'r dull blaengar hwn fod yn ddull gweithredu lleol, a rhaid iddo lywio'r ffordd rydym yn gwario arian cyhoeddus gyda'r sector preifat o hyn ymlaen. Rhaid mai ailgylchu punt gyhoeddus Cymru yn ein heconomi ein hunain yw'r safbwynt rhagosodedig—ac mae Russell George eisoes wedi crybwyll hyn. Clywn drwy'r amser gan Lywodraeth Cymru nad oes ganddynt ddigon o arian, ac rwy'n siŵr bod hynny'n wir, a fi fyddai'r cyntaf i ddweud y dylent gael mwy o ysgogiadau economaidd at eu defnydd, ond mae angen i bob ceiniog sydd gennym, boed yn ein sector iechyd, yn ein hawdurdodau lleol, neu'n gaffael uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, gael ei gwario yn ein heconomi ni. Mae angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy i ddangos sut y byddant yn sicrhau hynny. Mae hwn yn newid enfawr ac mae angen iddynt nodi inni sut y byddant yn monitro ac yn gwerthuso'r camau a gymerant—sut y byddant yn gwybod bod hyn wedi gweithio? Oherwydd nawr yn fwy nag erioed, ar yr adeg anodd hon i'n cymunedau ac i'n heconomi, nid oes angen inni wastraffu un geiniog o arian cyhoeddus Cymru y tu allan i'n cymunedau. Diolch yn fawr iawn.
Obviously, it's really, really important that we're focusing on the foundational economy at this time, because we are about to enter a really, really difficult economic recession. Local procurement is absolutely key to keeping whatever money is circulating in any particular community in that community, because there's going to be a real shortage of it. So, I read with slight despair that procurement is part of evolving policy across Welsh Government, because it seems to me that we really do need to get on with this. And it is where the public services boards have really got to step up to the plate, because if they're not worrying about how much money is being spent locally with local companies and therefore staying within that local area, nobody else is going to be. It really is get-on-with-it time, because in the meantime, all the other large companies that are based somewhere else will be more than happy to take people's money, and then all the profits go elsewhere.
You won't be surprised to know that I, obviously, would like to see many more local food networks, as we are on the eve of the abyss of a possible 'no deal' with the European Union. We have no idea just how much disruption to our food supplies there's going to be. And it seems to me that this is absolutely urgent, but it was at least five years ago that Rachel Lewis-Davies, a leading light in the NFU, said to me that farmers will produce anything as long as there's a market, but it's up to the procurement side to specify exactly what they need in that market so that farmers can plan and then produce it, knowing that it is going to be used. There's an awful lot we could take from Puffin Produce, which is one of the most successful Welsh businesses and has actually developed horticulture on a mechanised scale. They've practically collared the whole of the market for potatoes and many other vegetables as well, but we need small businesses involved to produce the sorts of things that are not easy to mechanise, like salads and fruit, in order for us to be able to be delivering fresh food in our schools to our children, who so desperately need it.
So, baby steps have been taken by the Welsh Government with farm business grants of between £3,000 and £12,000 to enable increased horticulture production and use of new equipment and technology for field-scale horticulture, but, really, this has got to be scaled up as a matter of urgency, because we really do not know what's going to be happening around the corner. So, I do hope that the Deputy Minister is going to shed some light on exactly what the public services boards are going to be up to in the next period, which is, obviously, going to be extremely challenging.
Yn amlwg, mae'n wirioneddol bwysig ein bod yn canolbwyntio ar yr economi sylfaenol ar hyn o bryd, oherwydd rydym ar fin mynd i mewn i ddirwasgiad economaidd gwirioneddol anodd. Mae caffael lleol yn gwbl allweddol i gadw pa arian bynnag sy'n cylchredeg mewn unrhyw gymuned benodol o fewn y gymuned honno, oherwydd bydd prinder gwirioneddol ohono. Felly, darllenais gydag ychydig o anobaith fod caffael yn rhan o bolisi sy'n esblygu ar draws Llywodraeth Cymru, oherwydd mae'n ymddangos i mi fod gwir angen inni fwrw ymlaen â hyn. A dyma lle mae'n rhaid i'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus gamu i'r adwy, oherwydd os nad ydynt hwy'n poeni faint o arian sy'n cael ei wario'n lleol gyda chwmnïau lleol ac felly'n aros o fewn yr ardal leol honno, nid oes neb arall yn mynd i wneud hynny. Mae'n bryd bwrw iddi, oherwydd yn y cyfamser, bydd yr holl gwmnïau mawr eraill sydd wedi'u lleoli yn rhywle arall yn fwy na pharod i gymryd arian pobl, a bydd yr holl elw'n mynd i rywle arall wedyn.
Ni fyddwch yn synnu clywed y byddwn i, yn amlwg, yn hoffi gweld llawer mwy o rwydweithiau bwyd lleol, gan ein bod ar fin wynebu'r posibilrwydd enbyd y byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb. Nid oes gennym syniad faint o darfu a fydd ar ein cyflenwadau bwyd. Ac mae'n ymddangos i mi fod angen gwneud hyn ar frys mawr, ond o leiaf bum mlynedd yn ôl dywedodd Rachel Lewis-Davies sy'n flaenllaw gydag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr wrthyf y bydd ffermwyr yn cynhyrchu unrhyw beth cyn belled â bod marchnad ar ei gyfer, ond mater i'r ochr gaffael yw nodi'n union beth sydd ei angen arnynt yn y farchnad honno fel y gall ffermwyr gynllunio a'i gynhyrchu wedyn gan wybod y bydd yn cael ei ddefnyddio. Mae llawer iawn y gallem ei ddysgu gan Puffin Produce, sy'n un o fusnesau mwyaf llwyddiannus Cymru ac sydd wedi datblygu garddwriaeth ar raddfa fecanyddol. Maent wedi cornelu'r farchnad datws yn ei chyfanrwydd fwy neu lai a llawer o lysiau eraill hefyd, ond mae angen busnesau bach arnom i gynhyrchu'r mathau o bethau nad ydynt yn hawdd eu ffermio'n fecanyddol, fel llysiau salad a ffrwythau, er mwyn inni allu darparu bwyd ffres yn ein hysgolion i'n plant, sydd cymaint o angen bwyd o'r fath.
Felly, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi camau bach ar waith gyda grantiau i fusnesau fferm o rhwng £3,000 a £12,000 i alluogi mwy o gynhyrchu garddwriaethol a defnydd o offer a thechnoleg newydd ar gyfer garddwriaeth ar raddfa cae, ond mewn gwirionedd, rhaid gwneud hyn ar raddfa fwy fel mater o frys, oherwydd nid ydym yn gwybod beth fydd yn digwydd rownd y gornel. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Dirprwy Weinidog yn taflu rhywfaint o oleuni ar beth yn union y bydd y byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn ei wneud yn y cyfnod nesaf, sy'n mynd i fod yn heriol dros ben wrth gwrs.
Can I thank the economy and skills committee for producing this excellent report and its attempt to analyse what constitutes the foundational economy? I would also like to note the Government's overall positive response to the recommendations made. I believe that what comes out of this report is the clear need to define what constitutes the foundational economy. Perhaps a fair description could be said to be the activities that provide the essential goods and services to sustain everyday life, this regardless of the social status of the consumers. The delivery functions would be carried out be a number of local participants—local authorities, health, education, welfare services and local infrastructure projects—together with utility providers. All should be major contributors to the foundational economy. If we add to these food production and processing, together with the retail and distribution, perhaps we have a complete picture of what we would call the foundational economy. So, how do we make sure that these constituent parts are brought together to sustain a particular locality? Well, this in itself begs the question of on what form would any particular locality be based—local area authorities, local regions, or some other carefully defined geographical entity?
One of the stark realities identified in the report is the lack of the skills needed within local authorities with regard to implementing local procurement policies. Does this mean we should move to larger entities in order to capture these skills, or does the Government create the funds so that these skills can be bought in or developed in-house by local authorities? Other factors affecting a well-structured, local procurement strategy are the difficulties in measuring outcomes and the sharing of best practice. So, will public services boards be instrumental in establishing the principles that govern the criteria for adoption by local anchor institutions and lead on establishing scrutiny boards to collect and analyse data for the foundational economy?
There's little doubt that local procurement by the public sector will play, or to a large extent is already playing, a major role in creating a local foundational economy. Whilst the public sector will provide the anchor support for the foundational economy, manufacturing and food supply chains will also play a substantial part in making it work. Locally sourced food is not only desirable economically, it should also have the benefit of being fresh and, of course, would avoid long-haul transportation costs. Manufacturing on a local basis is more complicated due to the necessity of having economies of scale. These, of course, can be partly overcome by having a Wales-wide market or perhaps an export market to England and the rest of the UK, and even foreign exports. There's no doubt that the expansion of the foundational economy could bring many advantages, particularly to communities that have for far too long been locked in poor economic growth. I'm convinced that both the Minister and Deputy Minister for the economy are dedicated to improving the performance of the Welsh economy, but it is time that the Welsh Government begins to deliver on the many promises made over the last 20 years. The Welsh public demands as much.
A gaf fi ddiolch i'r pwyllgor economi a sgiliau am gynhyrchu'r adroddiad rhagorol hwn a'i ymgais i ddadansoddi beth yw'r economi sylfaenol? Hoffwn nodi hefyd ymateb cyffredinol gadarnhaol y Llywodraeth i'r argymhellion a wnaed. Credaf mai'r hyn sy'n amlwg o'r adroddiad hwn yw'r angen clir i ddiffinio beth yw'r economi sylfaenol. Efallai y gellid dweud mai un disgrifiad teg yw'r gweithgareddau sy'n darparu'r nwyddau a'r gwasanaethau sy'n hanfodol i gynnal bywyd bob dydd, ni waeth beth fo statws cymdeithasol y defnyddwyr. Byddai'r swyddogaethau cyflenwi'n cael eu cyflawni gan nifer o gyfranogwyr lleol—awdurdodau lleol, iechyd, addysg, gwasanaethau lles a phrosiectau seilwaith lleol—ynghyd â darparwyr cyfleustodau. Dylai pob un ohonynt fod yn cyfrannu'n sylweddol at yr economi sylfaenol. Os ychwanegwn gynhyrchu a phrosesu bwyd at y rhain, ynghyd â manwerthu a dosbarthu bwyd, efallai fod gennym ddarlun cyflawn o'r hyn y byddem yn ei alw'n economi sylfaenol. Felly, sut rydym yn sicrhau bod y rhannau cyfansoddol hyn yn cael eu dwyn ynghyd i gynnal ardal benodol? Wel, mae hyn ynddo'i hun yn codi'r cwestiwn ynglŷn â pha ffurf a fyddai i unrhyw ardal benodol—ardaloedd awdurdodau lleol, rhanbarthau lleol, neu ryw endid daearyddol arall wedi'i ddiffinio'n ofalus?
Un o'r gwirioneddau amlwg a nodwyd yn yr adroddiad yw prinder y sgiliau sydd eu hangen o fewn yr awdurdodau lleol mewn perthynas â gweithredu polisïau caffael lleol. A yw hyn yn golygu y dylem symud at endidau mwy o faint er mwyn sicrhau'r sgiliau hyn, neu a yw'r Llywodraeth yn creu'r cyllid fel y gall awdurdodau lleol brynu'r sgiliau o'r tu allan neu eu datblygu'n fewnol? Ffactorau eraill sy'n effeithio ar strategaeth gaffael leol wedi'i strwythuro'n dda yw'r anawsterau wrth fesur canlyniadau a rhannu arferion gorau. Felly, a fydd byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn allweddol wrth sefydlu'r egwyddorion sy'n rheoli'r meini prawf ar gyfer mabwysiadu gan sefydliadau angori lleol ac yn arwain y gwaith o sefydlu byrddau craffu i gasglu a dadansoddi data ar gyfer yr economi sylfaenol?
Nid oes fawr o amheuaeth fod caffael lleol gan y sector cyhoeddus yn mynd i chwarae, neu i raddau helaeth eisoes yn chwarae, rôl bwysig yn creu economi sylfaenol leol. Er y bydd y sector cyhoeddus yn darparu cymorth angori i'r economi sylfaenol, bydd cadwyni gweithgynhyrchu a chyflenwi bwyd hefyd yn chwarae rhan sylweddol yn y gwaith o wneud iddo weithio. Mae bwyd lleol nid yn unig yn ddymunol yn economaidd, dylai hefyd gael y fantais o fod yn ffres ac wrth gwrs, byddai'n osgoi costau cludo o bell. Mae gweithgynhyrchu ar sail leol yn fwy cymhleth oherwydd yr angen i gael arbedion maint. Gellir goresgyn y rhain yn rhannol wrth gwrs drwy gael marchnad i Gymru gyfan neu farchnad allforio i Loegr a gweddill y DU efallai, a hyd yn oed allforion tramor. Nid oes amheuaeth na allai ehangu'r economi sylfaenol ddod â llawer o fanteision yn ei sgil, yn enwedig i gymunedau sydd wedi'u caethiwo'n rhy hir o lawer gan dwf economaidd gwan. Rwy'n argyhoeddedig fod y Gweinidog a Dirprwy Weinidog yr economi wedi ymrwymo i wella perfformiad economi Cymru, ond mae'n bryd i Lywodraeth Cymru ddechrau cyflawni'r addewidion niferus a wnaed dros yr 20 mlynedd diwethaf. Mae'r cyhoedd yng Nghymru yn mynnu hynny.
When we first published our findings, way back in February, no-one could have foreseen how the emerging pandemic would rip through the economy, nor how our perception and appreciation of employment would shift, and key workers in foundational sectors on the front line. They were the people who couldn't work from home. They were part of the economy that couldn't be shut down. They were delivering essential goods and services that kept the clogs in everyday life turning when so much else ground to a halt—in our food shops, childcare facilities, construction sites and so on. And yet, they are often on the lowest wage. So, now, more than ever, and going forward, public procurement must be used as a catalyst for change, to help build community wealth and resilience through strong, local supply chains.
Other Members have spoken about what 'local' does and what 'local' means, and I'm not going to repeat those points, but I do look forward to the Minister's reply. I'm going to focus here on childcare, and I'm also going to refocus the debate around the social model and the respectability and the pay scales that people should have, and how that has to be built into local procurement. This wasn't prominent in our inquiry, but, as I said, the pandemic has reshaped the debate and childcare is part of that debate. The primary role of public procurement is to secure goods and services for all citizens—and this is the important part—in a socially responsible way, and if we didn't already appreciate it, the pandemic has revealed just how vital a public good childcare is, as essential as our physical and telecommunications infrastructure.
In August, the Welsh Government allocated £4 million to the childcare provider grant, and that helped more nurseries to stay open. In the same month, a survey by the Social Mobility Commission found that one in eight childcare workers in the UK earns less than £5 an hour, and that the average hourly wage in the sector is £7.42, and that is less, of course, than the living wage of £8.72. But if you contrast that, even though those nursery staff are among the lowest-paid workers, UK parents still face the highest childcare costs in the OECD, spending on average a third of their earnings on childcare. So, if procurement does anything, it has to level up those inconsistencies. At the same time, many families will have felt the sting of paying those nursery fees upfront only for their children to miss days or weeks whilst self-isolating or waiting for coronavirus test results. So, of course the Welsh Government's childcare offer is a lifeline for families across Wales, and that UK average is just that: Wales's policy is much more generous than other parts of the UK.
But, going forward and looking at what is important within a community, procurement clearly has to look at the wider experience of those people delivering the services for which the Welsh pound is spent on, and it must absolutely ensure equality within that stream when it comes to the pay scales of those people who are delivering what we all now recognise are the front-line jobs that kept the economy and kept Wales going at a time of crisis.
Pan gyhoeddasom ein canfyddiadau am y tro cyntaf, ymhell yn ôl ym mis Chwefror, ni allai neb fod wedi rhagweld sut y byddai'r pandemig a oedd yn datblygu yn rhwygo drwy'r economi, na sut y byddai ein canfyddiad a'n gwerthfawrogiad o gyflogaeth yn newid, a gweithwyr allweddol mewn sectorau sylfaenol yn y rheng flaen. Hwy oedd y bobl na allent weithio gartref. Roeddent yn rhan o'r economi na ellid ei chau. Roeddent yn darparu nwyddau a gwasanaethau hanfodol a oedd yn cadw olwynion bywyd bob dydd i droi pan ddaeth stop ar gymaint o bethau eraill—yn ein siopau bwyd, cyfleusterau gofal plant, safleoedd adeiladu ac yn y blaen. Ac eto, maent yn aml ar y cyflogau isaf. Felly, nawr, yn fwy nag erioed, ac wrth symud ymlaen, rhaid defnyddio caffael cyhoeddus fel catalydd ar gyfer newid, er mwyn helpu i feithrin cyfoeth a chadernid cymunedol drwy gadwyni cyflenwi lleol cryf.
Mae Aelodau eraill wedi sôn am yr hyn y mae 'lleol' yn ei wneud a beth y mae 'lleol' yn ei olygu, ac nid wyf am ailadrodd y pwyntiau hynny, ond edrychaf ymlaen at ateb y Gweinidog. Rwy'n mynd i ganolbwyntio yma ar ofal plant, ac rwyf hefyd yn mynd i ailffocysu'r ddadl o gwmpas y model cymdeithasol a'r parch a'r graddfeydd cyflog y dylai pobl eu cael, a sut y mae'n rhaid cynnwys hynny mewn caffael lleol. Nid oedd hyn yn amlwg yn ein hymchwiliad, ond fel y dywedais, mae'r pandemig wedi ail-lunio'r ddadl ac mae gofal plant yn rhan o'r ddadl honno. Prif rôl caffael cyhoeddus yw sicrhau nwyddau a gwasanaethau i bob dinesydd—a dyma'r rhan bwysig—mewn ffordd gyfrifol yn gymdeithasol, ac os nad oeddem eisoes yn sylweddoli hynny, mae'r pandemig wedi datgelu nwydd cyhoeddus mor hanfodol yw gofal plant, yr un mor hanfodol â'n seilwaith ffisegol a thelathrebu.
Ym mis Awst, dyrannodd Llywodraeth Cymru £4 miliwn tuag at y grant darparwyr gofal plant, a helpodd hynny fwy o feithrinfeydd i aros ar agor. Yn yr un mis, canfu arolwg gan y Comisiwn Symudedd Cymdeithasol fod un o bob wyth gweithiwr gofal plant yn y DU yn ennill llai na £5 yr awr, ac mai £7.42 yw'r cyflog cyfartalog yr awr yn y sector, ac mae hynny'n llai, wrth gwrs, na'r cyflog byw o £8.72. Ond er bod staff meithrin ymhlith y gweithwyr sy'n ennill y cyflogau isaf, os ydych yn cyferbynnu hynny, rhieni'r DU sy'n dal i wynebu'r costau gofal plant uchaf yn y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, gan wario traean ar gyfartaledd o'u henillion ar ofal plant. Felly, os yw caffael yn gwneud unrhyw beth, rhaid iddo godi'r anghysondebau i'r un lefel. Ar yr un pryd, bydd llawer o deuluoedd wedi teimlo ergyd talu'r ffioedd meithrinfa hynny ymlaen llaw dim ond i'w plant golli dyddiau neu wythnosau tra'n hunanynysu neu'n aros am ganlyniadau profion coronafeirws. Felly, wrth gwrs, mae cynnig gofal plant Llywodraeth Cymru yn achubiaeth i deuluoedd ledled Cymru, a dim ond cyfartaledd yw cyfartaledd y DU: mae polisi Cymru'n llawer mwy hael na rhannau eraill o'r DU.
Ond wrth symud ymlaen ac edrych ar yr hyn sy'n bwysig o fewn cymuned, mae'n amlwg fod yn rhaid i gaffael edrych ar brofiad ehangach y bobl sy'n darparu'r gwasanaethau y gwerir y bunt Gymreig arnynt, a rhaid iddo sicrhau cydraddoldeb o fewn y ffrwd honno o ran graddfeydd cyflog y bobl sy'n darparu'r hyn rydym i gyd yn cydnabod erbyn hyn yw'r swyddi rheng flaen a gadwodd yr economi, ac a gadwodd Gymru i fynd ar adeg o argyfwng.
Thank you. Can I now call on the Deputy Minister for Economy and Transport, Lee Waters?
Diolch. A gaf fi alw nawr ar Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Lee Waters?
Yes, thank you very much, Dirprwy Llywydd. It's been an illuminating debate because I'd forgotten how simple all this was to sort. My last 23 months in Government have taught me it's a little more complicated, but it's good to be reminded that it's much simpler than that.
I thought it was a very useful report, and I found the hearings themselves a really helpful way of illuminating the issues and getting them exposed and debated, and I'm not going to repeat the Government's response and read it into the Record. It attempted to be a full response, although I was sorry to hear some Members thought that it was still silent on some matters, so I'd be happy to return to that after the debate because I do think this is a cross-party issue. There's clearly a lot of consensus about the sentiment of what we're trying to do here. This has proven to be complex and tricky to implement.
I thought Russell George managed to make a rather arid and consensual report into a rather spiky affair with his contribution. And I think it's right that we are challenged, because this is vitally important to the Welsh economy and the urgency we now face both with the pandemic and also the economic collapse—vitally important. As Helen Mary rightly said, we need to make sure that as many Welsh pounds as possible are recycled through to the Welsh economy.
Ie, diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Mae wedi bod yn ddadl ddadlennol oherwydd roeddwn wedi anghofio pa mor syml oedd hyn i gyd i'w ddatrys. Mae fy 23 mis diwethaf yn y Llywodraeth wedi fy nysgu ei fod ychydig yn fwy cymhleth, ond mae'n dda cael eich atgoffa ei fod yn llawer symlach na hynny.
Roeddwn i'n meddwl ei fod yn adroddiad defnyddiol iawn, ac roedd y gwrandawiadau eu hunain yn ffordd hynod o ddefnyddiol o amlygu'r materion a'u cael wedi'u gwyntyllu a'u trafod, ac nid wyf am ailadrodd ymateb y Llywodraeth a'i ddarllen ar gyfer y Cofnod. Ceisiodd fod yn ymateb llawn, er ei bod yn ddrwg gennyf glywed bod rhai Aelodau'n meddwl ei fod yn dal yn dawedog ar rai materion, felly rwy'n hapus i ddychwelyd at hynny ar ôl y ddadl oherwydd rwy'n credu bod hwn yn fater trawsbleidiol. Mae'n amlwg fod llawer o gonsensws ynglŷn ag ysbryd yr hyn rydym yn ceisio'i wneud yma. Mae hyn wedi bod yn gymhleth ac yn anodd ei weithredu.
Roeddwn yn meddwl bod Russell George wedi llwyddo i wneud adroddiad braidd yn ddiflas a chydsyniol yn rhywbeth go bigog gyda'i gyfraniad. Ac rwy'n credu ei bod yn iawn inni gael ein herio, oherwydd mae hyn yn hanfodol bwysig i economi Cymru a'r brys a wynebwn nawr gyda'r pandemig a hefyd y cwymp economaidd—hanfodol bwysig. Fel y dywedodd Helen Mary yn gywir, mae angen inni sicrhau bod cynifer o bunnoedd Cymru ag sy'n bosibl yn cael eu hailgylchu drwodd i economi Cymru.
And we are having some successes, but there are also frustrations, there's no doubt about it. And I think Jenny Rathbone was right to challenge the public services boards in this. The thrust of the comments so far have been directed at the Welsh Government, but this is a whole-system approach that we need, and all public bodies have a responsibility to make sure they use their spending to benefit their communities. But let us not be under any illusion as to how difficult this is. Again, as Helen Mary said, this is a cultural shift that is needed. We have baked into the system the idea that we should always be delivering at the lowest price, and to shift that to a sense of social value is not a simple or quick thing to do, and I think Russell George, in challenging us, saying, 'Why hasn't it been possible to achieve this in 20 years of devolution?'—well, I've got to tell him, it hasn't been achieved anywhere else in the UK either. And that's because it is going against the grain of decades of practice—practice, it must be said, pursued by his Government too.
But I think there are opportunities through the crisis. So, just to give the Senedd one example, and that's the procurement of PPE through the pandemic. Well, we have been able to use the crisis to cut through some red tape that might normally slow things down to secure at least 20 per cent of PPE from Welsh suppliers, and the pandemic has also shown us that, when it comes to well-being-critical goods—and that's what the foundational economy, the everyday economy, is about; it's about well-being-critical services—we need not just supply, but we need resilience. Because, when the pandemic hit, it was all very well buying things for the cheapest cost in China, but, when we couldn't get it out of China, we were in trouble, and it was Welsh manufacturers who helped us out of a tough spot there. And we need to make sure, as we rebuild out of the pandemic, that resilience and local supply and shortening those international supply chains are at the front of our minds as we build new systems. And that is something that we are working on.
But, just to give you an example, we've been working with an engineering firm in Pontardawe who have transferred their activity to producing masks. But it's not as simple as being able to produce the masks at a competitive price—competitive with China—they also need to make sure that it can be procured within the regulations and that it meets the certification standards. You can't simply do any old thing and call it a mask and sell it into the NHS; it has to meet regulatory standards and there's a long process to go through to get those certificates. Now we've been working very intensively with these firms to get them through those barriers, and we're hopeful of getting a successful outcome. Where you simply wouldn't be getting another factory to open in Pontardawe, we can use what's there through public spending to make sure value is achieved within the Welsh economy. But I give that as an example to Members, just to understand the process that has to be gone through—all the ducks in the row that need to be lined up to pull this off. You need the willingness from procurement policy and from the professionals to procure locally. You need to be able to get a price at a point that is within the appetite of the public sector to spend. You need to make sure that the regulatory and the certification measures are all there.
And that's equally as true with food. I met yesterday with Castell Howell, as it happens, with officials, to go through an understanding of how we can encourage more food to be purchased within the Welsh economy. The work that has been mentioned by Russell George in the beginning, by the Centre for Local Economic Strategies, has done an analysis for us on food spend within the Welsh economy, and we know around half of all the money spent on food in Wales through the NHS goes to Welsh suppliers, but about half leaks out of Wales, and, in nearly all of those cases, there are Welsh suppliers that could take up those contracts. So, what's stopping us shifting that into the local economy? Well, there are a number of things, and that's what we're systematically working through now with clients, with public services boards, and we have made progress. COVID has slowed things down, it has interrupted us—understandably, I think, because the public services boards have been focused on dealing with the day-to-day crisis, and not what comes the other side of it. But we've picked that back up; we are now making progress with five PSB clusters.
To address the point of Jenny Rathbone on this food point, I think she's absolutely right about making sure that we have horticulture produced in Wales that can be supplied into Welsh schools and hospitals. We have a project through the experimental challenge fund in Carmarthenshire of getting local food on local plates, but also, in terms of the horticulture, we have funded—she mentioned small amounts of money, but we've funded just shy of £0.5 million in a project using controlled environment agriculture for three sites across Wales to try and grow crops in a non-conventional method, which we think has real potential, and that work has started, and I'd be happy to update her further on what's going on there.FootnoteLink
Ac rydym yn cael rhai llwyddiannau, ond mae rhwystredigaethau hefyd, nid oes amheuaeth ynglŷn â hynny. A chredaf fod Jenny Rathbone yn iawn i herio'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn hyn o beth. Mae byrdwn y sylwadau hyd yma wedi'u cyfeirio at Lywodraeth Cymru, ond rydym angen dull system gyfan, ac mae gan bob corff cyhoeddus gyfrifoldeb i sicrhau eu bod yn defnyddio eu gwariant er budd eu cymunedau. Ond gadewch inni beidio â bod o dan unrhyw gamargraff ynglŷn â pha mor anodd yw hyn. Unwaith eto, fel y dywedodd Helen Mary, mae angen newid diwylliannol. Rydym wedi cynnwys o fewn y system y syniad y dylem bob amser fod yn cyflawni am y pris isaf, ac nid yw newid hynny'n ymdeimlad o werth cymdeithasol yn rhywbeth y gellir ei wneud yn syml nac yn gyflym, a chredaf fod Russell George, wrth ein herio gan ddweud, 'Pam na fu'n bosibl cyflawni hyn mewn 20 mlynedd o ddatganoli?'—wel, mae'n rhaid i mi ddweud wrtho, nid yw wedi'i gyflawni yn unrhyw ran arall o'r DU ychwaith. A'r rheswm am hynny yw ei fod yn mynd yn groes i raen degawdau o ymarfer—ymarfer ei Lywodraeth ef hefyd, rhaid dweud.
Ond rwy'n credu bod cyfleoedd drwy'r argyfwng. Felly, i roi un enghraifft i'r Senedd, sef caffael cyfarpar diogelu personol drwy'r pandemig. Wel, rydym wedi gallu defnyddio'r argyfwng i dorri drwy fiwrocratiaeth a allai fel arfer arafu pethau i sicrhau o leiaf 20 y cant o gyfarpar diogelu personol gan gyflenwyr o Gymru, ac mae'r pandemig hefyd wedi dangos i ni, o ran nwyddau sy'n hanfodol i les—ac ymwneud â hynny y mae'r economi sylfaenol, yr economi bob dydd; mae'n ymwneud â gwasanaethau sy'n hanfodol i les—rhaid i ni gael gwytnwch yn ogystal â chyflenwad. Oherwydd, pan drawodd y pandemig, roedd yn ddigon hawdd prynu pethau am y gost rataf yn Tsieina, ond pan na allem ei gael allan o Tsieina, roeddem mewn trafferth, a gweithgynhyrchwyr yng Nghymru a'n helpodd i godi o'r twll hwnnw. Ac mae angen inni sicrhau, wrth inni ailadeiladu allan o'r pandemig, fod gwytnwch a chyflenwad lleol a byrhau'r cadwyni cyflenwi rhyngwladol ar flaen ein meddyliau wrth inni adeiladu systemau newydd. Ac mae hynny'n rhywbeth rydym yn gweithio arno.
Ond i roi un enghraifft i chi, rydym wedi bod yn gweithio gyda chwmni peirianneg ym Mhontardawe sydd wedi trosglwyddo eu gweithgarwch i gynhyrchu masgiau. Ond nid yw mor syml â gallu cynhyrchu'r masgiau am bris cystadleuol—cystadleuol â Tsieina—mae angen iddynt hefyd sicrhau y gellir eu caffael o fewn y rheoliadau a'u bod yn bodloni'r safonau ardystio. Ni allwch greu unrhyw hen beth a'i alw'n fasg a'i werthu i'r GIG; rhaid iddo fodloni safonau rheoleiddio ac mae proses hir i fynd drwyddi i gael y tystysgrifau hynny. Nawr rydym wedi bod yn gweithio'n brysur iawn gyda'r cwmnïau hyn i'w cael drwy'r rhwystrau hynny, ac rydym yn gobeithio cael canlyniad llwyddiannus. Lle na fyddech yn cael ffatri arall i agor ym Mhontardawe, gallwn ddefnyddio'r hyn sydd yno drwy wariant cyhoeddus i sicrhau bod gwerth yn cael ei sicrhau o fewn economi Cymru. Ond rwy'n rhoi honno fel enghraifft i'r Aelodau, dim ond er mwyn deall y broses y mae'n rhaid mynd drwyddi—yr holl elfennau sy'n rhaid eu rhoi yn eu lle i lwyddo. Mae angen parodrwydd polisi caffael a gweithwyr proffesiynol i gaffael yn lleol. Mae angen i chi allu cael pris ar bwynt sydd o fewn awydd y sector cyhoeddus i wario. Mae angen i chi sicrhau bod y mesurau i gyd ar waith o ran rheoleiddio ac ardystio.
Ac mae hynny yr un mor wir gyda bwyd. Cyfarfûm â Castell Howell ddoe, gyda swyddogion fel mae'n digwydd, i geisio deall sut y gallwn annog prynu mwy o fwyd o fewn economi Cymru. Mae'r gwaith y soniodd Russell George amdano yn y dechrau, gan y Ganolfan Strategaethau Economaidd Lleol, wedi gwneud dadansoddiad i ni ar wariant ar fwyd yn economi Cymru, a gwyddom fod tua hanner yr holl arian a werir ar fwyd yng Nghymru drwy'r GIG yn mynd i gyflenwyr o Gymru, ond mae tua hanner yn llifo allan o Gymru, ac ym mron pob un o'r achosion hynny, mae yna gyflenwyr o Gymru a allai gyflawni'r contractau hynny. Felly, beth sy'n ein hatal rhag symud hynny i mewn i'r economi leol? Wel, mae nifer o bethau, ac rydym yn gweithio drwyddynt yn systematig nawr gyda chleientiaid, gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus, ac rydym wedi gwneud cynnydd. Mae COVID wedi arafu pethau, mae wedi torri ar ein traws—yn ddealladwy, rwy'n credu, oherwydd mae'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi bod yn canolbwyntio ar ymdrin â'r argyfwng o ddydd i ddydd, ac nid yr hyn sy'n dod yr ochr arall iddo. Ond rydym wedi ailafael ynddi; rydym bellach yn gwneud cynnydd gyda phum clwstwr byrddau gwasanaethau cyhoeddus.
I fynd i'r afael â phwynt Jenny Rathbone ynglŷn â bwyd, credaf ei bod yn llygad ei lle ynglŷn â sicrhau bod gennym arddwriaeth a gynhyrchwyd yng Nghymru y gellir ei chyflenwi i ysgolion ac ysbytai Cymru. Mae gennym brosiect drwy'r gronfa her arbrofol yn sir Gaerfyrddin i gael bwyd lleol ar blatiau lleol, ond hefyd, o ran garddwriaeth, rydym wedi ariannu—soniodd am symiau bach o arian, ond rydym wedi rhoi ychydig llai na £0.5 miliwn o arian tuag at brosiect sy'n defnyddio amaethyddiaeth amgylcheddol reoledig ar gyfer tri safle ledled Cymru i geisio tyfu cnydau mewn dull anghonfensiynol, prosiect sydd â photensial gwirioneddol yn ein barn ni, ac mae'r gwaith hwnnw wedi dechrau, a byddwn yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddi am yr hyn sy'n digwydd yno.FootnoteLink
Can I ask you to draw your remarks to a conclusion, please?
A gaf fi ofyn i chi ddod â'ch sylwadau i ben, os gwelwch yn dda?
That was uncanny, because I was going to ask you how much time I had left.
Mae hynny'n anhygoel, oherwydd roeddwn ar fin gofyn i chi faint o amser oedd ar ôl gennyf.
You're well over, but—.
Rydych chi ymhell dros yr amser, ond—.
Okay. So, just to sum up, then, Dirprwy Lywydd, we are making progress. The pace is not to my satisfaction; this is proving to be very frustrating, because the barriers, both cultural and practical in a pandemic, are significant, but I would encourage you to hold our feet to the fire, because we do need to keep pushing forward on this. This is not going to be a short-term agenda; this is going to take time to turn the culture around. But the measures in the report are helpful, and I'd be happy to return to the subject with the committee at a future date.
O'r gorau. Felly, i grynhoi, Ddirprwy Lywydd, rydym yn gwneud cynnydd. Nid yw'r cyflymder yn foddhaol i mi; mae'n peri rhwystredigaeth fawr, oherwydd mae'r rhwystrau, yn ddiwylliannol ac yn ymarferol mewn pandemig, yn sylweddol, ond byddwn yn eich annog i'n dwyn i gyfrif, oherwydd mae angen inni barhau i fwrw ymlaen â hyn. Nid agenda ar gyfer y tymor byr fydd hon; bydd yn cymryd amser i drawsnewid y diwylliant. Ond mae'r camau yn yr adroddiad yn ddefnyddiol, a byddwn yn hapus i ddychwelyd at y pwnc gyda'r pwyllgor yn y dyfodol.
Thank you. I now call Russell George to reply to the debate.
Diolch. Galwaf ar Russell George nawr i ymateb i'r ddadl.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I only blame myself, because I agreed to the request of the Business Committee to reduce the time for this debate, so I blame myself—I've only 50 seconds, or 45, now. Helen Mary was focused on recycling the public pound in Wales. Jenny Rathbone argued that—well, was concerned that the policy is still developing at this stage. David Rowlands was correct, I think, in that we need a good definition of the foundational economy, and also concerned—correctly, I think—about skills within the local authorities. Joyce Watson was raising issues around childcare and how we can level up in that regard. The Deputy Minister—I was a little bit unsure about some of his comments; I'm perplexed by his remarks. I can assure the Deputy Minister that my comments were not my personal comments, they were the views of the committee, the cross-party committee, and I'm disappointed that he thinks otherwise, it appears. I was pleased to hear his comment about masks, and I think that demonstrates that, actually, this is achievable, so I think that's positive. I'm very grateful to all those who gave evidence to the committee, including Mohammad Asghar, who was a member of the committee at the time. Thanks also to our great clerking team and integrated team, who support us. I'm sure, Deputy Presiding Offer, this will not be the last time we discuss public procurement in this Chamber, but I hope, by the next time we discuss it, the dial and pace will have moved on a bit. Thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n beio fy hun, oherwydd cytunais i gais y Pwyllgor Busnes i leihau'r amser ar gyfer y ddadl hon, felly rwy'n beio fy hun—dim ond 50 eiliad sydd gennyf, neu 45 nawr. Roedd Helen Mary yn canolbwyntio ar ailgylchu'r bunt gyhoeddus yng Nghymru. Dadleuodd Jenny Rathbone—wel, ei bod yn pryderu bod y polisi'n dal i ddatblygu ar y cam hwn. Roedd David Rowlands yn gywir, rwy'n credu, fod arnom angen diffiniad da o'r economi sylfaenol, a hefyd yn pryderu—yn gywir, rwy'n credu—ynglŷn â sgiliau o fewn yr awdurdodau lleol. Roedd Joyce Watson yn codi materion yn ymwneud â gofal plant a sut y gallwn godi lefelau yn hynny o beth. Y Dirprwy Weinidog—roeddwn ychydig yn ansicr ynglŷn â rhai o'i sylwadau; mae'r hyn a ddywedodd yn peri dryswch i mi. Gallaf sicrhau'r Dirprwy Weinidog nad fy sylwadau personol i oeddent, ond barn y pwyllgor, y pwyllgor trawsbleidiol, ac rwy'n siomedig ei fod i'w weld yn meddwl fel arall. Roeddwn yn falch o glywed ei sylw ynglŷn â masgiau, a chredaf fod hynny'n dangos, mewn gwirionedd, fod hyn yn gyraeddadwy, felly rwy'n credu bod hynny'n gadarnhaol. Rwy'n ddiolchgar iawn i bawb a roddodd dystiolaeth i'r pwyllgor, gan gynnwys Mohammad Asghar, a oedd yn aelod o'r pwyllgor y pryd hwnnw. Diolch hefyd i'n tîm clercio gwych a'n tîm integredig, sy'n ein cefnogi. Rwy'n siŵr, Ddirprwy Lywydd, nad dyma'r tro olaf y byddwn yn trafod caffael cyhoeddus yn y Siambr hon, ond rwy'n gobeithio, erbyn y tro nesaf y byddwn yn ei drafod, y bydd y brys a'r cyflymder wedi symud ymlaen ychydig. Diolch.
Thank you very much. And the proposal is to note the committee's report. Does any Member object? I don't see any objections, therefore, in accordance with Standing Order 12.36, the committee's report is noted.
Diolch yn fawr iawn. A'r cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf yn gweld unrhyw wrthwynebiad, felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, nodir adroddiad y pwyllgor.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Chamber.
Byddwn yn atal y trafodion yn awr i ganiatáu ar gyfer newid staff yn y Siambr.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:22.
Ailymgynullodd y Senedd am 18:29, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 18:22.
The Senedd reconvened at 18:29, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 2 yn enw Siân Gwenllian. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.23(iii), ni ddewiswyd gwelliant 1 a gyflwynwyd i’r cynnig.
The following amendment has been selected: amendment 2 in the name of Siân Gwenllian. In accordance with Standing Order 12.23(iii), amendment 1 tabled to the motion has not been selected.
So, we'll reconvene with item 10, which is the Welsh Conservative debate on the armed forces. Before I call Mark Isherwood to move the motion, I have looked at the number of speakers that we have and I have reduced speaking times down to three minutes. That does not affect the Minister or those moving or closing the debate, but all of the speakers will be required to stick to three minutes and I will cut you off at three minutes. That way, we will get everybody in the debate. So, I call on Mark Isherwood to move the motion. Mark.
Felly, rydym yn ailymgynnull gydag eitem 10, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar y lluoedd arfog. Cyn i mi alw ar Mark Isherwood i wneud y cynnig, rwyf wedi edrych ar nifer y siaradwyr sydd gennym ac rwyf wedi torri'r amser siarad i lawr i dair munud. Nid yw hynny'n effeithio ar y Gweinidog na'r rhai sy'n cynnig neu'n cloi'r ddadl, ond bydd yn ofynnol i'r holl siaradwyr gadw at dair munud a byddaf yn eich torri i ffwrdd ar dair munud. Drwy wneud hynny, cawn bawb yn y ddadl. Felly, galwaf ar Mark Isherwood i wneud y cynnig. Mark.
Cynnig NDM7456 Darren Millar, Rebecca Evans, Siân Gwenllian, Caroline Jones
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi mai heddiw yw Diwrnod y Cadoediad.
2. Yn cofio ac yn anrhydeddu pawb sydd wedi colli eu bywydau ac wedi aberthu wrth wasanaethau ein gwlad, gan gynnwys clwyfedigion sifil gwrthdaro.
3. Yn diolch i'r holl sefydliadau hynny ledled Cymru sy'n gweithio i gefnogi cymuned y Lluoedd Arfog a'n cyn-filwyr.
4. Yn mynegi diolch am gyfraniad sylweddol y Lluoedd Arfog i'r ymateb COVID-19 cenedlaethol yng Nghymru.
5. Yn cydnabod y cyfraniad parhaus sylweddol y mae'r fyddin yn ei wneud i Gymru.
6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i barhau i ymgysylltu â rhanddeiliaid wrth iddi geisio cynnal Cyfamod y Lluoedd Arfog.
Motion NDM7456 Darren Millar, Rebecca Evans, Siân Gwenllian, Caroline Jones
To propose that the Senedd:
1. Notes that today is Armistice Day.
2. Remembers and honours all those who have lost their lives and made sacrifices in the service of our country, including civilian casualties of conflict.
3. Thanks all those organisations across Wales working to support the Armed Forces community and our veterans.
4. Expresses gratitude for the significant contribution made by the Armed Forces to the national COVID-19 response in Wales.
5. Acknowledges the significant ongoing contribution that the military makes to Wales.
6. Calls upon the Welsh Government to continue to engage with stakeholders as it seeks to uphold the Armed Forces Covenant.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. This morning, at the eleventh hour of the eleventh day of the eleventh month, we remembered the sacrifice of those who have served in the armed forces, and those in the civilian population whose lives were lost or irreversibly changed by conflicts since 1914. This cross-party motion proposes that we remember and honour all those who have lost their lives and made sacrifices in service to our country, including civilian casualties of conflict.
Diolch. Y bore yma, ar yr unfed awr ar ddeg o unfed diwrnod ar ddeg yr unfed mis ar ddeg, roeddem yn cofio aberth y rhai a wasanaethodd yn y lluoedd arfog, a'r rhai yn y boblogaeth sifil a gollodd eu bywydau neu y newidiwyd eu bywydau'n barhaol gan ryfeloedd ers 1914. Mae'r cynnig trawsbleidiol hwn yn cynnig ein bod yn cofio ac yn anrhydeddu pawb sydd wedi colli eu bywydau ac wedi aberthu wrth wasanaethu ein gwlad, gan gynnwys sifiliaid a anafwyd mewn rhyfeloedd.
This year has marked the eightieth anniversaries of Dunkirk and the battle of Britain and 75 years since VE Day and VJ Day. It’s also 60 years since the Malayan emergency ended; 38 years since the Falklands war; 30 years since our armed forces were deployed to the Gulf, following the invasion of Kuwait; and 25 years since the first phase of UK operations in support of peacekeeping missions in the former Yugoslavia ended.
During the retreat to Dunkirk, both John Edwards and his cousin Llewellyn Lewis fought in the rearguard defence with the first Royal Welch Fusiliers—or RWF. John Edwards was born in Ruthin in 1911 and was an officer’s groom. Llewellyn Lewis was born near Dolgellau in 1919 and was called up at the start of the war. He was 20 when he was captured. Edwards was 28.
On 26 May 1940, Edwards and Lewis were far from the beaches of Dunkirk. They’d been ordered to stand and fight until the last round and the last man in an effort to slow the German advance, whilst others were evacuated. The first RWF fought at the small town of Saint-Venant and nearby villages, retaking bridges over important waterways. However, with the Germans still holding other bridges, the company was surrounded, suffered heavy casualties and the final men were captured in an attempted breakout that night. Edwards, Lewis and the other captured soldiers were marched towards Germany with little food and water, and were eventually taken to Toruń in Poland. Edwards spent the rest of the war in captivity, working as a prisoner of war farmer. He returned to Britain in 1945 skeletal and was unrecognisable to those who knew him. Lewis died in Stalag XX-A in 1941, aged 21.
Eighty years after the battle of Britain, we remember the Welsh few, 67 men from all corners of Wales who served with distinction in the air and made a significant and gallant contribution to the battle of Britain. They were part of the 2,947 air crew from Britain, the Commonwealth and many other countries that fought in the battle. We remember, too, the vital part played by RAF bases in Wales in supplying pilots and aircraft in that desperate struggle during the long, hot summer of 1940.
On 5 September 1940, Sergeant Glyn Griffiths from Llandudno, flying Hurricanes with 17 squadron, shot down a Heinkel He 111 bomber over Chatham. He’d attended John Bright School in Llandudno before joining the RAF as a pilot in 1938. He became a battle of Britain ace—a pilot with five confirmed victories—shooting down 10 enemy aircraft during the battle, for which he was awarded the distinguished flying medal. His medals and flying logbook are now on display in the National Museum of Wales in Cardiff.
St Asaph pilot officer Denis Crowley-Milling, flying spitfires with 242 squadron, shot down a Messerschmitt 110 fighter bomber over east London. Later in the war, he shot down a number of enemy aircraft and was awarded the distinguished service order, the distinguished flying cross and bar. In August 1941, he was shot down over France, but he evaded capture and, with the help of the French underground, managed to escape back to Britain and rejoin his squadron. In the years after the war, Denis Crowley-Milling had a distinguished RAF career, rising to the rank of air marshal and also being knighted.
For Polish Heritage Day on 9 May this year, I recorded a message for Wrexham’s Polish integration centre, referring to the key role played by Polish fighter squadron 303, flying Hawker Hurricanes, which claimed the largest number of aircraft shot down of the 66 allied fighter squadrons engaged in the battle of Britain. Thirty-one out of the 145 Polish pilots who took part in the battle of Britain died in action.
The role played by the RAF in Wales in protecting the skies above Britain continues today. The crews of our Typhoon jets, which defend our skies 24/7, are all trained at RAF Valley on Anglesey, and St Athan performs a vital role in training engineering technicians for the RAF’s front line.
On 8 May, we commemorated the historic seventy-fifth anniversary of VE Day—Victory in Europe Day—the day on which allied forces formally announced the surrender of Germany, bringing the second world war to a close in Europe. However, many thousands of armed forces personnel were still involved in bitter fighting in the far east. On 15 August, we remembered the seventy-fifth anniversary of VJ Day, commemorating both the surrender of Japan and the end of the second world war.
Eleni mae'n 80 mlynedd ers Dunkirk a brwydr Prydain a 75 mlynedd ers Diwrnod VE a Diwrnod VJ. Mae hefyd yn 60 mlynedd ers i argyfwng Malaya ddod i ben; 38 mlynedd ers rhyfel y Falklands; 30 mlynedd ers i'n lluoedd arfog gael eu hanfon i'r Gwlff yn dilyn yr ymosodiad ar Kuwait; a 25 mlynedd ers i gam cyntaf gweithrediadau'r DU i gynnal yr heddwch yn yr hen Iwgoslafia ddod i ben.
Yn ystod y cilio i Dunkirk, ymladdodd John Edwards a'i gefnder Llewellyn Lewis yn yr amddiffyniad enciliol gyda'r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig—neu'r RWF—cyntaf. Ganed John Edwards yn Rhuthun yn 1911 ac roedd yn was i swyddog. Ganed Llewellyn Lewis ger Dolgellau yn 1919 ac fe'i galwyd i wasanaethu ar ddechrau'r rhyfel. Roedd yn 20 pan gafodd ei ddal. Roedd Edwards yn 28.
Ar 26 Mai 1940, roedd Edwards a Lewis ymhell o draethau Dunkirk. Roeddent wedi cael eu gorchymyn i sefyll ac ymladd i'r pen ac i'r dyn olaf mewn ymdrech i arafu cynnydd yr Almaen, tra bod eraill yn cael eu tynnu allan. Ymladdodd yr RWF cyntaf yn nhref fach Saint-Venant a phentrefi cyfagos, gan ail-gymryd pontydd dros ddyfrffyrdd pwysig. Fodd bynnag, gyda'r Almaenwyr yn parhau i ddal pontydd eraill, cafodd y cwmni ei amgylchynu, dioddefodd golledion gwael a chafodd y dynion olaf eu dal wrth iddynt ymdrechu i ddianc y noson honno. Gorymdeithiodd Edwards, Lewis a'r milwyr eraill a ddaliwyd tuag at yr Almaen heb fawr o fwyd a dŵr, ac aethpwyd â hwy yn y pen draw i Toruń yng Ngwlad Pwyl. Treuliodd Edwards weddill y rhyfel mewn caethiwed, gan weithio fel carcharor rhyfel ar fferm. Dychwelodd i Brydain yn 1945 yn edrych fel ysgerbwd ac yn ddieithr i'r sawl a'i hadwaenai. Bu farw Lewis yn Stalag XX-A yn 1941, yn 21 oed.
Wyth mlynedd ar ôl brwydr Prydain, cofiwn yr ychydig o Gymru, 67 o ddynion o bob cwr o Gymru a wasanaethodd gyda rhagoriaeth yn yr awyr ac a wnaeth gyfraniad sylweddol a dewr i frwydr Prydain. Roeddent yn rhan o'r criw awyr o 2,947 o Brydain, y Gymanwlad a llawer o wledydd eraill a ymladdodd yn y frwydr. Cofiwn hefyd y rhan hanfodol a chwaraewyd gan ganolfannau'r Llu Awyr Brenhinol yng Nghymru yn darparu peilotiaid ac awyrennau yn y frwydr enbyd honno yn ystod haf hir a phoeth 1940.
Ar 5 Medi 1940, saethodd Sarjant Glyn Griffiths o Landudno, a oedd yn hedfan awyrennau Hurricane gyda sgwadron 17, awyren fomio Heinkel He 111 i lawr dros Chatham. Roedd wedi mynychu Ysgol John Bright yn Llandudno cyn ymuno â'r Llu Awyr Brenhinol fel peilot yn 1938. Daeth yn un o 'aces' brwydr Prydain—peilot gyda phump o fuddugoliaethau a gadarnhawyd—a saethodd 10 o awyrennau'r gelyn i lawr yn ystod y frwydr, a dyfarnwyd y fedal hedfan nodedig iddo. Mae ei fedalau a'i lyfr log hedfan i'w gweld yn Amgueddfa Genedlaethol Cymru yng Nghaerdydd erbyn hyn.
Swyddog peilot o Lanelwy oedd Denis Crowley-Milling, a fu'n hedfan awyrennau spitfire gyda sgwadron 242, a saethodd awyren ryfel Messerschmitt 110 i lawr dros ddwyrain Llundain. Yn ddiweddarach yn y rhyfel, saethodd nifer o awyrennau'r gelyn i lawr a dyfarnwyd fedal hedfan nodedig y groes a'r bar iddo. Ym mis Awst 1941, cafodd ei saethu i lawr dros Ffrainc, ond llwyddodd i osgoi cael ei ddal a chyda chymorth gwrthryfelwyr tanddaearol Ffrainc, llwyddodd i ddianc yn ôl i Brydain ac ailymuno â'i sgwadron. Yn y blynyddoedd ar ôl y rhyfel, cafodd Denis Crowley-Milling yrfa nodedig gyda'r Awyrlu Brenhinol, gan godi i safle marsial yr awyrlu a chael ei urddo'n farchog hefyd.
Ar gyfer Diwrnod Treftadaeth Gwlad Pwyl ar 9 Mai eleni, recordiais neges ar gyfer canolfan integreiddio Bwylaidd Wrecsam, gan gyfeirio at y rôl allweddol a chwaraewyd gan sgwadron ymladd Bwylaidd 303 a hedfanai awyrennau Hawker Hurricane, y saethwyd y nifer fwyaf o awyrennau i lawr o'r 66 sgwadron a gymerodd ran ym mrwydr Prydain. Bu farw 31 o'r 145 o beilotiaid Pwylaidd a gymerodd ran ym mrwydr Prydain tra'n gwasanaethu.
Mae'r rôl a chwaraewyd gan yr RAF yng Nghymru yn diogelu'r awyr uwchben Prydain yn parhau hyd heddiw. Mae criwiau ein hawyrennau jet Typhoon, sy'n amddiffyn ein hawyr bob dydd o'r flwyddyn, i gyd wedi'u hyfforddi yn RAF y Fali ar Ynys Môn, ac mae Sain Tathan yn chwarae rhan hanfodol yn hyfforddi technegwyr peirianneg ar gyfer rheng flaen yr RAF.
Ar 8 Mai, buom yn coffáu 75 mlynedd ers Diwrnod VE—Diwrnod Buddugoliaeth yn Ewrop—y diwrnod y cyhoeddodd lluoedd y cynghreiriaid yn ffurfiol fod yr Almaen wedi ildio, gan ddod â'r ail ryfel byd i ben yn Ewrop. Fodd bynnag, roedd miloedd lawer o bersonél y lluoedd arfog yn dal i ymladd brwydrau chwerw yn y dwyrain pell. Ar 15 Awst, roedd yn 75 mlynedd ers Diwrnod VJ, i goffáu'r diwrnod y bu i Japan ildio a diwedd yr ail ryfel byd.
This year, we must also thank our armed forces for the significant peacetime contribution they've made to ensure vital NHS services still run and supplies are distributed to our important front-line services during the COVID-19 pandemic. As this cross-party motion states, the Welsh Parliament expresses its gratitude for the significant contribution made by the armed forces to the national COVID-19 response in Wales. However, we should also ensure that they continue to receive our support by upholding the armed forces covenant.
We welcomed last month's confirmation from the Welsh Government that military veterans in Wales will benefit from a new railcard offering discounted rail travel, after the scheme was announced by the UK Government in England earlier this year. Following a campaign, led by the Royal British Legion and Poppy Scotland, which I've previously raised here, we welcomed the UK Government's announcement in July that the 2021 census will now include a question to provide information on whether someone has served in our armed forces. This will provide the legion, public bodies and other military charities with valuable information to ensure that they can best meet the needs of serving personnel, veterans and their families.
The Great Place to Work for Veterans initiative was recently launched by the Office for Veterans' Affairs in the UK Cabinet Office to encourage more veterans to join the civil service when they leave the armed forces, ensuring the civil service benefits from the wide range of skills and talents in our armed forces community. We therefore also welcomed last weekend's Welsh Government announcement that they will be joining this initiative. Leaving the armed forces can be particularly challenging for veterans, who often find it difficult to settle into civilian life and find a job. As well as benefiting the civil service, this initiative boosts the employment prospects of people who have served, helping them to advance their careers beyond the armed forces.
It's imperative that the hard work of Veterans NHS Wales both continues and continues to expand, providing veterans living in Wales with assessment and psychological treatment for mental health problems, including post-traumatic stress disorder. Between April 2010, when its service was launched, and March 2019, they've received 4,319 referrals. In 2018-19 alone, 808 referrals were received. Veterans NHS Wales's business case for increased funding now is inarguable, and I therefore ask the Welsh Government when a decision will be made, where several therapists have uncertain employment post March 2021.
The scale of the need was again emphasised to me during a call in September with the charity Icarus Online, in its third year after being established in response to the issues faced by veterans who are suffering from post-traumatic stress disorder and the severity of their symptoms. Icarus provides immediate care, assessment and rehabilitation for military veterans, uniformed services and their families. A team of just 16 people, all volunteers, are treating 1,100 people annually, plugging a gap in access to treatment. They receive three new cases every day via their answering service, provided by Moneypenny in Wexham.
As amendment 2 states, we must strive for peaceful resolutions to all conflicts and for an end to war, and we therefore welcome the establishment of Academi Heddwch Cymru. We will be supporting amendment 2 accordingly.
Welsh Conservatives would also appoint an armed forces commissioner for Wales, accountable to the Welsh Parliament, to champion the needs of the armed forces community and ensure that Wales upholds the armed forces covenant; establish an armed forces card to provide free bus travel, priority access to NHS treatment, and home adaptations for service-related injuries or illness; free access to leisure centres and Cadw heritage sites; introduce a service people premium for the children of those serving in the armed forces; bring 150 empty social housing properties back into use, specifically for military veterans at risk of homelessness; and ensure the maintenance of war memorials. We will remember them.
Eleni, rhaid i ni hefyd ddiolch i'n lluoedd arfog am y cyfraniad sylweddol y maent wedi'i wneud ar adegau o heddwch i sicrhau bod gwasanaethau hanfodol y GIG yn dal i redeg a bod cyflenwadau'n cael eu dosbarthu i'n gwasanaethau rheng flaen pwysig yn ystod pandemig COVID-19. Fel y dywed y cynnig trawsbleidiol hwn, mae Senedd Cymru yn mynegi ei diolch am gyfraniad sylweddol y lluoedd arfog i'r ymateb cenedlaethol i COVID-19 yng Nghymru. Fodd bynnag, dylem hefyd sicrhau eu bod yn parhau i gael ein cefnogaeth drwy gynnal cyfamod y lluoedd arfog.
Croesawyd y cadarnhad gan Lywodraeth Cymru y mis diwethaf y bydd cyn-filwyr milwrol yng Nghymru yn elwa o gerdyn rheilffordd newydd sy'n cynnig teithio rhatach ar y rheilffyrdd, ar ôl i Lywodraeth y DU yn Lloegr gyhoeddi'r cynllun yn gynharach eleni. Yn dilyn ymgyrch dan arweiniad y Lleng Brydeinig Frenhinol a Poppy Scotland y soniais amdani yma o'r blaen, croesawyd cyhoeddiad Llywodraeth y DU ym mis Gorffennaf y bydd cyfrifiad 2021 bellach yn cynnwys cwestiwn i ddarparu gwybodaeth i ddynodi a yw rhywun wedi gwasanaethu yn ein lluoedd arfog. Bydd hyn yn rhoi gwybodaeth werthfawr i'r lleng, cyrff cyhoeddus ac elusennau milwrol eraill er mwyn sicrhau y gallant ddiwallu anghenion personél sy'n gwasanaethu, cyn-filwyr a'u teuluoedd yn y ffordd orau.
Lansiwyd menter Great Place to Work for Veterans yn ddiweddar gan y Swyddfa Materion Cyn-filwyr yn Swyddfa Cabinet y DU i annog mwy o gyn-filwyr i ymuno â'r gwasanaeth sifil pan fyddant yn gadael y lluoedd arfog, gan sicrhau bod y gwasanaeth sifil yn elwa o'r ystod eang o sgiliau a doniau yng nghymuned ein lluoedd arfog. Felly, roeddem hefyd yn croesawu cyhoeddiad Llywodraeth Cymru y penwythnos diwethaf y byddant yn ymuno â'r fenter hon. Gall gadael y lluoedd arfog fod yn arbennig o heriol i gyn-filwyr, sy'n aml yn ei chael yn anodd ymdopi â bywyd sifil a dod o hyd i waith. Yn ogystal â bod o fudd i'r gwasanaeth sifil, mae'r fenter hon yn rhoi hwb i ragolygon cyflogaeth pobl sydd wedi gwasanaethu, gan eu helpu i ddatblygu eu gyrfaoedd y tu hwnt i'r lluoedd arfog.
Mae'n hanfodol fod gwaith caled GIG Cymru i Gyn-filwyr yn parhau ac yn parhau i ehangu, gan roi asesiadau a thriniaeth seicolegol i gyn-filwyr sy'n byw yng Nghymru ar gyfer problemau iechyd meddwl, gan gynnwys anhwylder straen wedi trawma. Rhwng mis Ebrill 2010, pan lansiwyd ei wasanaeth, a mis Mawrth 2019, maent wedi derbyn 4,319 o atgyfeiriadau. Yn 2018-19 yn unig, derbyniwyd 808 o atgyfeiriadau. Mae achos busnes GIG Cymru i Gyn-filwyr dros fwy o arian bellach yn ddiymwad, ac felly gofynnaf i Lywodraeth Cymru pa bryd y gwneir penderfyniad, lle mae cyflogaeth nifer o therapyddion yn ansicr ar ôl mis Mawrth 2021.
Pwysleisiwyd maint yr angen i mi unwaith eto yn ystod galwad ym mis Medi gyda'r elusen Icarus Online, sydd yn ei thrydedd flwyddyn ar ôl cael ei sefydlu mewn ymateb i'r problemau a wynebir gan gyn-filwyr sy'n dioddef o anhwylder straen wedi trawma a difrifoldeb eu symptomau. Mae Icarus yn darparu gofal, asesiadau a gwasanaeth adsefydlu uniongyrchol i gyn-filwyr milwrol, y gwasanaethau mewn lifrai a'u teuluoedd. Mae tîm o ddim ond 16 o bobl, pob un yn wirfoddolwr, yn trin 1,100 o bobl bob blwyddyn, gan lenwi bwlch o ran mynediad at driniaeth. Maent yn derbyn tri achos newydd bob dydd drwy eu gwasanaeth ateb a ddarperir gan Moneypenny yn Wexham.
Fel y dywed gwelliant 2, rhaid inni ymdrechu i gael penderfyniadau heddychlon i bob gwrthdaro ac i roi diwedd ar ryfeloedd, ac felly rydym yn croesawu sefydlu Academi Heddwch Cymru. Byddwn yn cefnogi gwelliant 2 yn unol â hynny.
Byddai'r Ceidwadwyr Cymreig hefyd yn penodi comisiynydd lluoedd arfog ar gyfer Cymru i fod yn atebol i Senedd Cymru, i hyrwyddo anghenion cymuned y lluoedd arfog a sicrhau bod Cymru'n cynnal cyfamod y lluoedd arfog; sefydlu cerdyn y lluoedd arfog i ddarparu teithio am ddim ar fysiau, mynediad â blaenoriaeth i driniaeth y GIG, ac addasiadau yn y cartref ar gyfer anafiadau neu salwch sy'n gysylltiedig â gwasanaeth; mynediad am ddim i ganolfannau hamdden a safleoedd treftadaeth Cadw; cyflwyno premiwm i bobl y lluoedd arfog ar gyfer plant y rhai sy'n gwasanaethu yn y lluoedd arfog; dod â 150 eiddo tai cymdeithasol gwag yn ôl i ddefnydd, yn benodol ar gyfer cyn-filwyr milwrol sydd mewn perygl o fynd yn ddigartref; a sicrhau bod gwaith cynnal a chadw'n digwydd ar gofebau rhyfel. Ni â'u cofiwn hwy.
In accordance with Standing Order 12.23, I have not selected amendment 1 tabled to the motion, and therefore, I call on Dai Lloyd to move amendment 2, tabled in the name of Siân Gwenllian. Dai.
Yn unol â Rheol Sefydlog 12.23, nid wyf wedi dethol gwelliant 1 a gyflwynwyd i'r cynnig, ac felly, galwaf ar Dai Lloyd i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Dai.
Gwelliant 2—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn cefnogi'r angen i ymdrechu i gael datrysiad heddychlon i bob gwrthdaro a rhoi terfyn ar ryfel.
Yn credu bod yn rhaid i Gymru, ar adeg o heriau cenedlaethol a byd-eang na welwyd eu tebyg o'r blaen, chwarae ei rhan wrth lunio dyfodol heddychlon ac felly yn croesawu sefydlu Academi Heddwch Cymru.
Amendment 2—Siân Gwenllian
Add as new points at end of motion:
Supports the need to strive for peaceful resolutions to all conflicts and for an end to war.
Believes that at a time of unprecedented national and global challenges Wales must play its role in shaping a peaceful future and therefore welcomes the establishment of Academi Heddwch Cymru.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Heddiw, ar yr unfed awr ar ddeg, ar yr unfed dydd ar ddeg, o'r unfed mis ar ddeg, bu i bawb dawelu, fel ar y Dydd Cadoediad cyntaf. Wrth gofio aberth y rhai a gollwyd, rydym ni hefyd yn cofio dioddefaint y rhai sydd wedi goroesi.
Bu fy nhaid yn ymladd ym mrwydr y Somme yn y rhyfel byd cyntaf ym 1916 ac, yn rhyfeddol, bu iddo oroesi, neu buaswn i ddim yma yn naturiol, ond goroesi mewn cryn ddioddefaint byth wedyn, tan ei farwolaeth gynamserol, yn wir, pan oeddwn i'n fachgen bach iawn. Wrth gwrs, mae aeolau a chyn aelodau ein lluoedd arfog ni wedi gweld pethau erchyll ac mae'n anodd iawn fyth ymdopi efo hynna, ac mae eisiau cefnogaeth yn wastadol ac mae yna lu o fudiadau yn darparu hynna, achos mae pobl wedi eu creithio am oes.
Wrth gofio taid, rhaid cael cynnydd hefyd ar waith heddwch. Rydym ni'n croesawu sefydlu Academi Heddwch Cymru, sef testun ein gwelliant, a gofynnaf yn garedig am eich cefnogaeth mewn ysbryd trawsbleidiol, a dwi'n croesawu cefnogaeth Mark Isherwood.
Mae Dydd y Cadoediad eleni yn dra wahanol—y cofio yn digwydd ar wahân, y fintai fechan o'r rhai sy'n goroesi yn lleihau bob blwyddyn, a'r cofio yng nghanol unigrwydd didostur y pandemig. Mae'n dyled yn enfawr i genhedlaeth taid a chenedlaethau mwy diweddar, eu haberth yn ingol.
Collwyd y bardd Hedd Wyn ym 1917, a'i eiriau iasol am ryfel, fel dwi wedi eu hadrodd o'r blaen mewn sawl gwasanaeth cadoediad:
'Mae'r hen delynau genid gynt / Ynghrog ar gangau'r helyg draw, / A gwaedd y bechgyn lond y gwynt, / A'u gwaed yn gymysg efo'r glaw.'
Felly, i gloi, yn ein dagrau, Dirprwy Lywydd, ac fel cyd-gyflwynwyr y cynnig, yn naturiol yr ydym yn cefnogi'r cynnig gerbron y Senedd heddiw ac yn diolch i bawb fu ynghlwm yn ei gyflwyno gerbron. Yn dechnegol, er mwyn cael pleidlais ar ein gwelliant ni, byddwn yn ymatal ar y cynnig cychwynnol, a dwi yn diolch yn fawr iawn am arweiniad Mark Isherwood, fel y byddan nhw hefyd yn cefnogi ein gwelliant. Mi fyddwn ni'n mynd am bleidlais ar ein gwelliant cyn cefnogi yn frwd y cynnig terfynol wedi ei wella. Diolch yn fawr.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Today, on the eleventh hour of the eleventh day of the eleventh month, we all fell silent as they did on the first Armistice Day. In remembering the sacrifice of those lost, we also remember the suffering of those who survived.
My grandfather fought in the battle of the Somme in the first world war in 1916 and, incredibly, he survived, or I wouldn’t be here of course. But he survived suffering until his untimely death when I was a very young boy. And, of course, members and veterans of our armed forces have seen terrible sights and it’s very difficult to cope with that, and they need ongoing support. There are all sorts of organisations providing that support because people can be scarred for life.
In remembering my own grandfather, we need to look to peace. We welcome the establishment of Academi Heddwch Cymru, which is the subject of our amendment, and I seek your support in a cross-party spirit, and I welcome Mark Isherwood’s support.
Armistice Day today is very different. We are separated, the small group of those who still survive reducing every time, and we are remembering them in the midst of a pandemic. Our debt is huge to the generation of my grandfather and more recent generations, their sacrifice poignant.
We lost the poet Hedd Wyn in 1917, with his words about war, as I have quoted many times before, in many remembrance services:
The harps to which we sang are hung / On willow boughs, and their refrain / Drowned by the anguish of the young / Whose blood is mingled with the rain.
Therefore, to conclude, through our tears, Deputy Llywydd, and as joint signatories to the motion, naturally we support the motion before the Senedd today and thank everyone who was involved with bringing it forward and tabling it. Technically, in order to have a vote on our amendment, we will abstain on the initial motion, and I do thank Mark Isherwood for indicating that the Conservatives will support our amendment too. So, we will move to a vote on our amendment before enthusiastically supporting the motion as amended. Thank you.
As Monmouthshire County Council's armed forces champion and as a granddaughter of a major myself, I know the importance of recognising the works, needs and commitment of our armed forces. It is appropriate, therefore, that today, on Armistice Day, we recognise the enormous debt we owe to those serving and who have served in our armed forces. They serve our country with dedication, at the risk of their own lives, and we owe it to them to provide the care and support they so richly deserve.
Remembrance this year, unfortunately, has had to be very different: no march past, no big parades, no festivals. The very fact that remembrance this year is different demonstrates why it's more important. British military personnel have and are continuing to play, as Mark Isherwood has already pointed out, a key role in this country's response to the pandemic. During the peak of the military's response, 20,000 troops were at the ready as part of a COVID support force, with more than 4,000 deployed at a time. In Wales, military personnel helped to build the field hospital at the Principality Stadium. Armed forces personnel were mobilised to help the Welsh ambulance service, as already outlined, and military operations in Brecon worked alongside the Welsh Government to provide planning support.
We have a duty to ensure our armed forces, past, present and future are not forgotten and are appreciated. I believe that Wales needs an armed forces commissioner, accountable to this Parliament, to champion the needs of our service personnel and to ensure that we uphold the armed forces covenant. There needs to be more work done to ensure their needs are thought about and embedded in all policy areas, and money needs to follow to the councils in order for them to meet those requirements.
Leaving the military, often after a long period of service, presents former service personnel with many challenges. It often means their having to relocate, move home, find new employment and undergo a change of lifestyle. Veterans can often struggle to obtain information about the services available to them when returning to civilian life. The armed forces covenant employer recognition scheme has gone a long way to embed and highlight their needs when delivering services on a county council level, and I want to take this opportunity to congratulate Monmouthshire County Council for recently receiving their gold award, and other councils and employers across my area of South Wales East that have done a lot of hard work in changing minds and attitudes in relation to veterans and their needs.
We would introduce an armed forces card, which would be available to veterans and existing services personnel. This would offer a wide range of benefits including free bus travel and free entry to swimming pools and Cadw heritage sites. I welcome that military veterans of every generation will soon be able to benefit from cut-price rail travel thanks to a UK Government initiative. The veterans railcard is aimed at supporting veterans after their service, providing up to a third off off-peak fares for adults, companions and children. At this point, I wish to just pay tribute to all the hard work of Johnny Mercer MP, the Minister for defence people and veterans, whose task it is to pull together all functions of the Government to ensure veterans are looked after in the manner they deserve. His hard work and determination, often drawing on his own experiences, that he puts into his work has been exemplary. He started the Great Place to Work for Veterans initiative, helping veterans to join the civil service, and it's great to see the Welsh Government backing this.
Presiding Officer, Wales has a long, proud relationship with the armed forces. Our military makes huge sacrifices to keep this country safe. It's only right we continue to show how much we value their efforts once they leave the armed forces. There's been a lot done, but there's a lot more we can do and should do. Thank you.
Fel hyrwyddwr lluoedd arfog Cyngor Sir Fynwy ac fel wyres i uwchgapten fy hun, gwn am bwysigrwydd cydnabod gwaith, anghenion ac ymrwymiad ein lluoedd arfog. Mae'n briodol, felly, ein bod heddiw, ar Ddiwrnod y Cadoediad, yn cydnabod y ddyled enfawr sydd arnom i'r rhai sy'n gwasanaethu ac sydd wedi gwasanaethu yn ein lluoedd arfog. Maent yn gwasanaethu ein gwlad gydag ymroddiad, er gwaethaf y perygl i'w bywydau eu hunain, a'n dyletswydd iddynt yw darparu'r gofal a'r cymorth y maent yn eu haeddu i'r fath raddau.
Yn anffodus, mae'r cofio eleni wedi gorfod bod yn wahanol iawn: dim gorymdeithio, dim parêd, dim gŵyl. Mae'r ffaith bod y cofio eleni'n wahanol yn dangos pam ei fod yn bwysicach. Fel y mae Mark Isherwood eisoes wedi nodi, mae personél milwrol Prydain wedi chwarae ac yn parhau i chwarae rôl allweddol yn ymateb y wlad hon i'r pandemig. Ar anterth ymateb y lluoedd arfog, roedd 20,000 o filwyr yn barod fel rhan o lu cymorth COVID, gyda mwy na 4,000 yn cael eu defnyddio ar y tro. Yng Nghymru, helpodd personél milwrol i adeiladu'r ysbyty maes yn Stadiwm y Principality. Cafodd personél y lluoedd arfog eu cynnull i helpu gwasanaeth ambiwlans Cymru, fel yr amlinellwyd eisoes, a gweithiodd lluoedd milwrol yn Aberhonddu ochr yn ochr â Llywodraeth Cymru i ddarparu cymorth cynllunio.
Mae gennym ddyletswydd i sicrhau nad anghofir ein lluoedd arfog yn y gorffennol, y presennol a'r dyfodol a'u bod yn cael eu gwerthfawrogi. Credaf fod ar Gymru angen comisiynydd y lluoedd arfog sy'n atebol i'r Senedd hon i hyrwyddo anghenion personél ein lluoedd arfog ac i sicrhau ein bod yn cynnal cyfamod y lluoedd arfog. Mae angen gwneud mwy o waith i sicrhau bod eu hanghenion yn cael eu hystyried a'u hymgorffori ym mhob maes polisi, ac mae angen i arian ddilyn i'r cynghorau er mwyn iddynt fodloni'r gofynion hynny.
Mae gadael y fyddin, yn aml ar ôl cyfnod hir o wasanaeth, yn cyflwyno llawer o heriau i gyn-bersonél y lluoedd arfog. Mae'n aml yn golygu eu bod yn gorfod adleoli, symud cartref, dod o hyd i waith newydd a newid ffordd o fyw. Yn aml, gall cyn-filwyr ei chael hi'n anodd cael gwybodaeth am y gwasanaethau sydd ar gael iddynt wrth ddychwelyd i fywyd sifil. Mae cynllun adnabod cyflogwyr cyfamod y lluoedd arfog wedi gwneud llawer i ymgorffori a thynnu sylw at eu hanghenion wrth ddarparu gwasanaethau ar lefel cyngor sir, ac rwyf am fanteisio ar y cyfle hwn i longyfarch Cyngor Sir Fynwy ar dderbyn eu gwobr aur yn ddiweddar, a chynghorau a chyflogwyr eraill ar draws fy ardal i yn Nwyrain De Cymru sydd wedi gwneud llawer o waith caled i newid meddyliau ac agweddau yng nghyswllt cyn-filwyr a'u hanghenion.
Byddem yn cyflwyno cerdyn y lluoedd arfog a fyddai ar gael i gyn-filwyr a phersonél presennol y lluoedd arfog. Byddai'n cynnig amrywiaeth eang o fanteision gan gynnwys teithio am ddim ar fysiau a mynediad am ddim i byllau nofio a safleoedd treftadaeth Cadw. Rwy'n croesawu'r ffaith y bydd cyn-filwyr milwrol o bob cenhedlaeth yn gallu elwa cyn bo hir ar deithio ar y rheilffyrdd am bris is diolch i fenter gan Lywodraeth y DU. Nod y cerdyn rheilffordd i gyn-filwyr yw cefnogi cyn-filwyr ar ôl eu gwasanaeth, gan ddarparu hyd at draean o docynnau adegau tawel i oedolion, cymdeithion a phlant. Ar y pwynt hwn, hoffwn dalu teyrnged i holl waith caled Johnny Mercer AS, y Gweinidog dros bobl amddiffyn a chyn-filwyr, sydd â'r gorchwyl o ddwyn ynghyd holl swyddogaethau'r Llywodraeth i sicrhau bod cyn-filwyr yn cael y gofal y maent yn ei haeddu. Mae ei waith caled a'i benderfyniad yn ei waith, gan dynnu ar ei brofiadau ei hun yn aml, wedi bod yn rhagorol. Dechreuodd y fenter Great Place to Work for Veterans, i helpu cyn-filwyr i ymuno â'r gwasanaeth sifil, ac mae'n wych gweld Llywodraeth Cymru yn cefnogi hyn.
Lywydd, mae gan Gymru berthynas hir a balch â'r lluoedd arfog. Mae ein lluoedd arfog yn gwneud aberth enfawr i gadw'r wlad hon yn ddiogel. Mae'n iawn ein bod yn parhau i ddangos cymaint rydym yn gwerthfawrogi eu hymdrechion ar ôl iddynt adael y lluoedd arfog. Mae llawer wedi'i wneud, ond mae llawer mwy y gallwn ac y dylem ei wneud. Diolch.
I think all of us take time to reflect and take time to look again at the service and sacrifice that members of the armed forces have made, both today and in the past. For me, something I found particularly poignant this year was the centenary of the burial of the unknown warrior in Westminster Abbey, and Members may have heard the story of that being told on Radio 4 in the mornings at the moment. It really is an extraordinary way to pay tribute to all those young people who were lost in the first world war, but the story itself and the way in which that happened is also an inspiration to us today.
There's going to be broad agreement, I think, across the Chamber on the central importance of the military covenant, and paying our debt to veterans and to service families. I'm very proud of the work that the Welsh Government has done over the years on this, and as veterans Minister, I certainly wanted to ensure that the Government—and, to be fair, as a Senedd we've always had cross-party support on all of these issues—ensured that service families and veterans in Wales receive the very best support, and that their needs are met on an ongoing basis.
What I'd like to hear more about from the Welsh Government is how we can ensure that we support our existing armed forces as well. Wales already punches above its weight in terms of the contribution of people and resources to UK armed forces, and many of us would like to see a far greater number of serving personnel based in Wales, and a strategy that links support for the wider armed forces community with support for those serving today. That means investment in and support for the defence industries, which are an important part of our economy already, and we want to see the Welsh Government working more closely with the MOD on procurement and developing the resources that we can provide for the armed forces of today.
I think we all also want to see the headquarters in Brecon retained and strengthened at the heart of a new network and infrastructure, sustaining a new and expanded role for the armed forces in Wales, with bases certainly for the Welsh regiments and formations, but also playing a bigger role in sustaining and supporting the wider military establishment. I would like to see the Queen's regulations, for example, amended to provide a place for Wales on the management of our armed forces. There's a seat for London on the army board—why not for Wales as well? There is an agenda, I believe, that requires vision and ambition, working together with today's serving personnel to ensure that in remembering the sacrifice of the past, we also invest in the people and families of today, and for the future.
Credaf fod pob un ohonom yn cymryd amser i fyfyrio a chymryd amser i edrych eto ar y gwasanaeth a'r aberth y mae aelodau o'r lluoedd arfog wedi'i wneud, heddiw ac yn y gorffennol. I mi, rhywbeth y teimlwn ei fod yn arbennig o ingol eleni oedd canmlwyddiant claddu'r milwr dienw yn Abaty Westminster, ac efallai fod Aelodau wedi clywed hanes hynny'n cael ei adrodd ar Radio 4 yn y boreau ar hyn o bryd. Mae'n ffordd ryfeddol o dalu teyrnged i'r holl bobl ifanc a gollwyd yn y rhyfel byd cyntaf, ond mae'r stori ei hun a'r ffordd y digwyddodd hefyd yn ysbrydoliaeth inni heddiw.
Bydd cytundeb cyffredinol, rwy'n meddwl, ar draws y Siambr ynglŷn â phwysigrwydd canolog y cyfamod milwrol, a thalu ein dyled i gyn-filwyr ac i deuluoedd y rhai sy'n gwasanaethu. Rwy'n falch iawn o'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud dros y blynyddoedd ar hyn, ac fel Gweinidog cyn-filwyr, yn sicr roeddwn am sicrhau bod y Llywodraeth—ac a bod yn deg, fel Senedd rydym bob amser wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol ar yr holl faterion hyn—yn sicrhau bod teuluoedd a chyn-filwyr y lluoedd arfog yng Nghymru yn cael y gefnogaeth orau, a bod eu hanghenion yn cael eu diwallu'n barhaus.
Yr hyn yr hoffwn glywed mwy amdano gan Lywodraeth Cymru yw sut y gallwn sicrhau ein bod yn cefnogi ein lluoedd arfog presennol hefyd. Mae Cymru eisoes yn gwneud mwy na'r disgwyl o ran cyfrannu pobl ac adnoddau i luoedd arfog y DU, a hoffai llawer ohonom weld nifer lawer mwy o bersonél sy'n gwasanaethu wedi'u lleoli yng Nghymru, a strategaeth sy'n cysylltu cymorth i gymuned ehangach y lluoedd arfog â chymorth i'r rheini sy'n gwasanaethu heddiw. Mae hynny'n golygu cefnogi a buddsoddi yn y diwydiannau amddiffyn, sy'n rhan bwysig o'n heconomi eisoes, ac rydym am weld Llywodraeth Cymru'n gweithio'n agosach gyda'r weinyddiaeth amddiffyn ar gaffael a datblygu'r adnoddau y gallwn eu darparu ar gyfer y lluoedd arfog heddiw.
Credaf ein bod i gyd hefyd am weld y pencadlys yn Aberhonddu yn cael ei gadw a'i gryfhau ynghanol rhwydwaith a seilwaith newydd, gan gynnal rôl newydd ac estynedig i'r lluoedd arfog yng Nghymru, gyda chanolfannau'n sicr ar gyfer y catrodau a'r trefniannau Cymreig, ond gan chwarae mwy o ran hefyd yn cynnal a chefnogi'r sefydliad milwrol ehangach. Hoffwn weld rheoliadau'r Frenhines, er enghraifft, yn cael eu diwygio i ddarparu lle i Gymru yn nhrefniadau rheoli ein lluoedd arfog. Mae sedd i Lundain ar fwrdd y fyddin—pam ddim i Gymru hefyd? Credaf fod yna agenda sy'n gofyn am weledigaeth ac uchelgais, gan gydweithio â phersonél sy'n gwasanaethu heddiw i sicrhau, wrth gofio aberth y gorffennol, ein bod hefyd yn buddsoddi mewn pobl a theuluoedd heddiw, ac ar gyfer y dyfodol.
I'd like to start by paying tribute to all men and women who've lost their lives in conflict. There is a fundamental distinction between celebrating war and marking the sacrifice of individuals. It is the latter that I would wish to do. When I worked as a researcher in Westminster, I worked closely with Elfyn Llwyd and our much-missed friend, the late Harry Fletcher, on a manifesto for veterans of the armed forces. This was published in 2014, and followed years of work from our party, including establishing an all-party parliamentary group for veterans and, in January 2010, publishing a working paper with the aim of strengthening the welfare provisions for veterans.
As has been said, although the vast majority of veterans readjust to life on civvy street, a considerable minority will face difficulties with homelessness, substance abuse and a breakdown in relationships. There is no automatic signposting for help in the army debriefing process. Our manifesto called for the military covenant to include social services, for mental health assessments to be part of the debriefing procedure, as well as welfare support, including advice on housing, employment and money management, and we called for a system of veterans' courts to be established. Too many of the recommendations have still not been listened to six years later, so I'm glad to support the motion today. But I also commend the Plaid Cymru amendment to the Chamber. It says that we support the need to strive for peaceful resolutions to all conflicts.
I said at the start of my remarks that there is a distinction between supporting and thanking individuals and glorifying the conflicts in which they fought. On Armistice Day, the collective consciousness of Europe focuses on the end of a particular war, that war that was meant to end all wars. In Good-bye to All That, Robert Graves says of the armistice,
'The news sent me out walking alone along the dyke above the marshes of Rhuddlan...cursing and sobbing and thinking of the dead.'
The peace had been won, but it could not eclipse the futility of war or the senseless pity of so many dead. I'll end my remarks with an englyn by William Ambrose, or 'Emrys':
Hoffwn ddechrau drwy dalu teyrnged i bob dyn a menyw sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfeloedd. Mae gwahaniaeth sylfaenol rhwng dathlu rhyfel a nodi aberth unigolion. Yr olaf y byddwn i'n dymuno ei wneud. Pan oeddwn yn gweithio fel ymchwilydd yn San Steffan, gweithiais yn agos gydag Elfyn Llwyd a'n cyfaill rydym yn gweld ei golli'n fawr, y diweddar Harry Fletcher, ar faniffesto ar gyfer cyn-filwyr y lluoedd arfog. Cyhoeddwyd hwn yn 2014, a dilynai flynyddoedd o waith gan ein plaid, gan gynnwys sefydlu grŵp seneddol hollbleidiol ar gyfer cyn-filwyr ac ym mis Ionawr 2010, cyhoeddi papur gwaith gyda'r nod o gryfhau'r darpariaethau lles i gyn-filwyr.
Fel y dywedwyd, er bod y mwyafrif helaeth o gyn-filwyr yn ymaddasu nôl i fywyd sifil, bydd lleiafrif sylweddol yn wynebu anawsterau gyda digartrefedd, camddefnyddio sylweddau a chwalu perthynas. Nid oes unrhyw gyfeirio awtomatig at gymorth yn y broses gyfarwyddo wrth adael y fyddin. Galwodd ein maniffesto am i'r cyfamod milwrol gynnwys gwasanaethau cymdeithasol, am i asesiadau iechyd meddwl fod yn rhan o'r weithdrefn drafod, yn ogystal â chymorth lles, gan gynnwys cyngor ar dai, cyflogaeth a rheoli arian, a galwasom am sefydlu system o lysoedd cyn-filwyr. Mae gormod o'r argymhellion heb gael gwrandawiad o hyd chwe blynedd yn ddiweddarach, felly rwy'n falch o gefnogi'r cynnig heddiw. Ond rwyf hefyd yn cymeradwyo gwelliant Plaid Cymru i'r Siambr. Mae'n dweud ein bod yn cefnogi'r angen i ymdrechu i sicrhau atebion heddychlon i bob gwrthdaro.
Dywedais ar ddechrau fy sylwadau fod gwahaniaeth rhwng cefnogi a diolch i unigolion a mawrygu'r rhyfeloedd roeddent yn ymladd ynddynt. Ar Ddiwrnod y Cadoediad, mae ymwybyddiaeth gyfunol Ewrop yn canolbwyntio ar ddiwedd rhyfel penodol, y rhyfel a oedd i fod i roi diwedd ar bob rhyfel. Yn Goodbye to All That, dywed Robert Graves am y cadoediad,
Achosodd y newyddion i mi fynd allan i gerdded ar fy mhen fy hun ar hyd y gorglawdd uwchben morfeydd Rhuddlan... gan regi ac wylo a meddwl am y meirw.
Enillwyd yr heddwch, ond ni allai guddio oferedd rhyfel na thrueni disynnwyr y ffaith bod cynifer wedi marw. Rwyf am orffen fy sylwadau ag englyn gan William Ambrose, neu 'Emrys':
'Celfyddyd o hyd mewn hedd—aed yn uwch / O dan nawdd tangnefedd; / Segurdod yw clod y cledd, / A rhwd yw ei anrhydedd.'
Skill always in peace—may it increase / under the patronage of peace; / Idleness is the glory of the sword / and rust is its distinction.
The closing couplet translates loosely as,
'Idleness is the glory of the sword / and its rust is its distinction.'
Gellir aralleirio'r cwpled olaf yn llac fel,
Mae cleddyf ar ei orau pan fo'n segur a'r rhwd arno sy'n ei wneud yn wych.
Wyndham Davies, Arthur Jenkins, Richard Jones, David Lumley, Edward Meredith, Albert Metcalfe, Thomas Shelton and William Davies—the names of the fallen from the second world war that were read out at the remembrance service that I attended in Raglan this morning. And in towns and villages across the country, countless more names were being read out at the same time—names of servicemen probably known now only to their families, but without whom we would almost certainly not be in this Chamber today with the freedom to debate the subjects we want to debate today.
Wales has a proud military heritage—men and women in our recent past called upon to defend, advance and, in some cases, lay down their lives for the cause of freedom. These past few months have been exceptionally challenging for all of us and, once again, the armed forces have continued to show their contribution to Wales in the face of the adversity of the global pandemic. As a nation, we've always been proud of our armed forces for what they've sacrificed and for the role they now play in supporting the interests of the UK around the world. On a personal note, I became particularly aware of issues faced by armed forces families when I married into one. My father-in-law is himself a veteran.
My own constituency of Monmouth is home to the Royal Monmouthshire Royal Engineers, the most senior regiment in the British Army reserve, and it has given continuous loyal service to the Crown since 1539. It is part of our reserve forces and is the only remaining militia unit in the British army. As Members will, I'm sure, appreciate, in this debate I could not fail to mention our links with HMS Monmouth in the constituency. This impressive ship is the seventh bearing that name in the Royal Navy, with a heritage that spans 354 years. As of 2018, it had the greatest number of battle honours of any ship currently serving in the fleet.
Now, the importance of our war memorials dotted around Wales has been mentioned previously by Paul Davies and by other Members in the Chamber today. In villages, towns and cities across Wales, they are part of our shared history, linking families and places in their past common endeavours on behalf of the country. They are not just a reminder of what has happened, but of what shapes our futures. We are lucky to live in a liberal democracy, where we enjoy the sort of freedom and opportunity that so many other people are denied. These memorials remind me of the fact that what was defended in the face of adversity in the last century is so very precious, but also, we must continue to cherish, respect and defend those freedoms each day, not just for ourselves, but for each other.
We should be rightly proud and thankful for the support our armed forces have given to Wales over the last seven months, but it is not good enough just to be thankful. We need to show a passion for all our armed services for their dedication, and for what they continue to do on all our behalfs.
Wyndham Davies, Arthur Jenkins, Richard Jones, David Lumley, Edward Meredith, Albert Metcalfe, Thomas Shelton a William Davies—enwau'r rhai a fu farw yn yr ail ryfel byd a ddarllenwyd yn y gwasanaeth coffa a fynychais yn Rhaglan y bore yma. Ac mewn trefi a phentrefi ledled y wlad, roedd nifer dirifedi'n fwy o enwau'n cael eu darllen ar yr un pryd—enwau rhai a wasanaethodd na fyddai neb ond eu teuluoedd yn eu hadnabod bellach mae'n debyg, ond hebddynt, mae hi bron yn sicr na fyddem yn y Siambr hon heddiw gyda'r rhyddid i drafod y pynciau rydym am eu trafod heddiw.
Mae gan Gymru dreftadaeth filwrol falch—dynion a menywod yn ein gorffennol diweddar a alwyd i amddiffyn, ymosod ac mewn rhai achosion, i roi eu bywydau yn enw rhyddid. Mae'r misoedd diwethaf wedi bod yn eithriadol o heriol i bob un ohonom ac unwaith eto, mae'r lluoedd arfog wedi parhau i ddangos eu cyfraniad i Gymru yn wyneb adfyd y pandemig byd-eang. Fel cenedl, rydym bob amser wedi bod yn falch o'n lluoedd arfog am yr hyn y maent wedi'i aberthu ac am y rôl y maent bellach yn ei chwarae yn cefnogi buddiannau'r DU o gwmpas y byd. Ar nodyn personol, deuthum yn arbennig o ymwybodol o'r pethau a wynebir gan deuluoedd y lluoedd arfog pan briodais i mewn i deulu o'r fath. Mae fy nhad-yng-nghyfraith ei hun yn gyn-filwr.
Mae fy etholaeth i, Mynwy, yn gartref i Beirianwyr Brenhinol Sir Fynwy, y gatrawd uchaf ym myddin Prydain o filwyr wrth gefn, ac mae wedi rhoi gwasanaeth ffyddlon parhaus i'r Goron ers 1539. Mae'n rhan o'n lluoedd wrth gefn a dyma'r unig fyddin sirol sydd ar ôl ym myddin Prydain. Fel y bydd yr Aelodau'n deall rwy'n siŵr, yn y ddadl hon ni allwn beidio â sôn am ein cysylltiadau ag HMS Monmouth yn yr etholaeth. Y llong drawiadol hon yw'r seithfed i dwyn yr enw hwnnw yn y Llynges Frenhinol, ac mae iddi hanes sy'n rhychwantu 354 o flynyddoedd. Yn 2018, hi oedd y llong gyda'r nifer fwyaf o anrhydeddau brwydr o'r holl longau sy'n gwasanaethu yn y llynges ar hyn o bryd.
Nawr, mae Paul Davies ac Aelodau eraill yn y Siambr heddiw wedi sôn yn flaenorol am bwysigrwydd ein cofebau rhyfel ledled Cymru. Mewn pentrefi, trefi a dinasoedd ledled Cymru, maent yn rhan o'n hanes cyffredin, gan gysylltu teuluoedd a lleoedd yn eu hymdrechion cyffredin yn y gorffennol ar ran y wlad. Y maent yn ein hatgoffa o'r hyn sydd wedi digwydd, a hefyd yr hyn sy'n siapio ein dyfodol. Rydym yn ffodus i gael byw mewn democratiaeth ryddfrydol, lle rydym yn mwynhau'r math o ryddid a chyfle nad yw cynifer o bobl eraill yn eu cael. Mae'r cofebau hyn yn fy atgoffa o'r ffaith bod yr hyn a amddiffynnwyd yn wyneb adfyd yn y ganrif ddiwethaf mor hynod o werthfawr, ond hefyd, rhaid inni barhau i werthfawrogi, parchu ac amddiffyn y rhyddid hwnnw bob dydd, nid yn unig i ni ein hunain, ond i'n gilydd.
Dylem fod yn falch ac yn ddiolchgar iawn am y gefnogaeth y mae ein lluoedd arfog wedi'i rhoi i Gymru dros y saith mis diwethaf, ond nid yw'n ddigon i ni fod yn ddiolchgar. Rhaid inni ddangos angerdd dros ein holl wasanaethau arfog am eu hymroddiad, ac am yr hyn y maent yn parhau i'w wneud ar ein rhan ni oll.
As has been said before, as was the case for many communities across Wales, Remembrance Sunday was very different in Alyn and Deeside, and it was the same across the United Kingdom. But I was very grateful for the opportunity to lay a wreath in remembrance of those who made the ultimate sacrifice to preserve our freedoms. I did, however, miss seeing friends and neighbours on what is usually a big occasion in the civic calendar. However, it was right that veterans remained at the very heart of Sunday's and today's events, and I know the Minister will be delighted to know that 94-year-old Tom Oldfield was present at the service, and did his family, as he always does, very, very proud. The Minister will know we are immensely grateful to Tom in Connah's Quay.
Llywydd, we did have some sad news in Alyn and Deeside this week. We lost a true hero. Gilbert Butler was 19 when he took part in the D-day landings. At 91 years of age, Gilbert received France's highest honour for his bravery—the Légion d'honneur. And that was presented to Gilbert by my dad four years ago. I'd like to take the opportunity today to say, 'Rest in peace, Gilbert, thank you for all you gave us'. My thoughts are very much with Gilbert's loved ones at this sad time.
Llywydd, if I may, I would also like to put on record my thanks to the armed forces for the way they have worked to tackle the challenge of the coronavirus, and all the work that they will continue to do in the years ahead. This debate is an opportunity to remember, and to put on record our cross-party tribute to all those who gave so much so that we could be free. In closing, Llywydd, I would like to say: at the going down of the sun, and in the morning, we will remember them.
Fel y dywedwyd o'r blaen, fel yn achos llawer o gymunedau ledled Cymru, roedd Sul y Cofio yn wahanol iawn yn Alun a Glannau Dyfrdwy, ac roedd yr un fath ar draws y Deyrnas Unedig. Ond roeddwn yn ddiolchgar iawn am y cyfle i osod torch i gofio'r rhai a wnaeth yr aberth eithaf i gadw ein rhyddid. Fodd bynnag, gwelais golli gweld ffrindiau a chymdogion ar yr hyn sydd fel arfer yn achlysur mawr yn y calendr dinesig. Fodd bynnag, roedd hi'n iawn fod cyn-filwyr yn parhau i fod yn ganolog yn nigwyddiadau dydd Sul a heddiw, a gwn y bydd y Gweinidog wrth ei fodd yn gwybod bod Tom Oldfield, sy'n 94 oed, yn bresennol yn y gwasanaeth, er mawr falchder i'w deulu, fel bob amser. Bydd y Gweinidog yn gwybod ein bod yn hynod ddiolchgar i Tom yng Nghei Connah.
Lywydd, cawsom newyddion trist yn Alun a Glannau Dyfrdwy yr wythnos hon. Collasom wir arwr. Roedd Gilbert Butler yn 19 oed pan gymerodd ran yng nglaniadau D-day. Yn 91 mlwydd oed, cafodd Gilbert anrhydedd uchaf Ffrainc am ei ddewrder—y Légion d'honneur. Ac fe'i cyflwynwyd i Gilbert gan fy nhad bedair blynedd yn ôl. Hoffwn fanteisio ar y cyfle heddiw i ddweud, 'Gorffwyswch mewn hedd, Gilbert, diolch am bopeth a roesoch i ni'. Rwy'n meddwl am anwyliaid Gilbert ar yr adeg drist hon.
Lywydd, os caf, hoffwn gofnodi hefyd fy niolch i'r lluoedd arfog am y ffordd y maent wedi gweithio i fynd i'r afael â her y coronafeirws, a'r holl waith y byddant yn parhau i'w wneud yn y blynyddoedd i ddod. Mae'r ddadl hon yn gyfle i gofio, ac i gofnodi ein teyrnged drawsbleidiol i bawb a roddodd gymaint fel y gallem fod yn rhydd. Wrth gloi, Lywydd, hoffwn ddweud: pan elo'r haul i lawr, ac ar wawr y bore, ni â'u cofiwn hwy.
Today's newsreels talk of the new wars—Afghanistan and Iraq—and our charities and Governments look to rebuild the current young lives that are wounded, and support the families that have lost in recent conflicts. I want to talk about the veterans of the forgotten wars—people like my father, because he represents the essence of the very ordinary men and women of the armed forces who have served since world war two in conflicts less remembered. Like many of his generation, an ordinary man who did some extraordinary things.
At an age younger than any Member of the Senedd ever, he was one of the few who led men into the jungles of Myanmar during the communist insurgency, and led most of them back out again. An ordinary man who worked undercover in dangerous situations that his family are only now learning of as age wins its battle. An ordinary man involved in the Falklands, and whose contemporaries saw action in forgotten wars like the Korean war, the Suez crisis, Kenya, Nigeria, Sierra Leone, Cyprus, Dhofar, Lebanon, Bosnia, Kosovo, Ireland. And too many times, when they returned, it was to public hostility and an indifferent employer. Yet, the rights and wrongs of our involvement in a conflict rest with us as politicians making policy, and us as citizens who vote those politicians in, not the armed forces personnel, which is why I welcome the UK Government's introduction of the Overseas Operations (Service Personnel and Veterans) Bill, in order to tackle the endless pursuit of armed forces personnel making life and death decisions under extraordinary pressure in hostile environments.
I also wish to recognise and thank the many charities and organisations that support armed forces personnel, but the reality is that these charities should not be relied on as the main support mechanisms for veterans. I know that's a constant refrain heard by Government, but we should remember that ex-forces personnel have a different set of experiences from most of us. They've been part of a very singular community, in which trust, order and respect are founding blocks, the chain of command is strong, and to enter civvy street for some is a break with all they know, and it breaks them. Many become jobless, homeless and feel worthless. And that is why the Welsh Conservatives would bring 150 empty social housing properties back into use, specifically for military veterans at risk of homelessness.
Llywydd, armed forces personnel are truly extraordinary ordinary people. They serve and sacrifice and seek no reward, and I ask that Members of the Senedd recognise that and support this motion.
Mae'r newyddion heddiw'n sôn am y rhyfeloedd newydd—Affganistan ac Irac—ac mae ein helusennau a'n Llywodraethau'n ceisio ailadeiladu'r bywydau ifanc presennol sydd wedi'u clwyfo, a chefnogi'r teuluoedd sydd wedi colli anwyliaid mewn rhyfeloedd diweddar. Rwyf am sôn am gyn-filwyr y rhyfeloedd anghofiedig—pobl fel fy nhad, oherwydd mae'n cynrychioli hanfod y dynion a'r menywod cyffredin iawn yn y lluoedd arfog sydd wedi gwasanaethu ers yr ail ryfel byd mewn rhyfeloedd llai adnabyddus. Fel llawer o'i genhedlaeth, dyn cyffredin a wnaeth bethau eithriadol.
Yn iau nag unrhyw Aelod o'r Senedd erioed, ef oedd un o'r ychydig bobl a arweiniodd ddynion i jyngl Myanmar yn ystod y gwrthryfel comiwnyddol, ac arweiniodd y rhan fwyaf ohonynt yn ôl allan eto. Dyn cyffredin a weithiai'n gudd mewn sefyllfaoedd peryglus nad yw ei deulu ond yn dysgu amdanynt yn awr wrth i'w oed ennill y frwydr. Dyn cyffredin a gymerodd ran yn y Falklands, ac y gwelodd ei gyfoeswyr wasanaeth mewn rhyfeloedd a anghofiwyd fel rhyfel Korea, argyfwng Suez, Kenya, Nigeria, Sierra Leone, Cyprus, Dhofar, Lebanon, Bosnia, Kosovo, Iwerddon. Ac yn rhy aml, pan fyddent yn dychwelyd, byddent yn wynebu gelyniaeth gyhoeddus a chyflogwyr di-hid. Ac eto, nid personél y lluoedd arfog sy'n gyfrifol am yr hyn sy'n iawn a'r hyn sy'n anghywir am ein hymwneud mewn rhyfel, ond ni fel gwleidyddion yn llunio polisïau, a ni fel dinasyddion sy'n pleidleisio dros y gwleidyddion hynny, a dyna pam rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth y DU yn cyflwyno'r Bil Gweithrediadau Tramor (Personél a Chyn-filwyr y Lluoedd Arfog), er mwyn mynd i'r afael â'r ymlid diddiwedd ar bersonél y lluoedd arfog sy'n gwneud penderfyniadau bywyd a marwolaeth o dan bwysau eithriadol mewn amgylcheddau gelyniaethus.
Hoffwn hefyd gydnabod a diolch i'r elusennau a'r sefydliadau niferus sy'n cefnogi personél y lluoedd arfog, ond y realiti yw na ddylid dibynnu ar yr elusennau hyn fel y prif fecanweithiau cymorth i gyn-filwyr. Gwn fod honno'n bregeth gyson a glywir gan y Llywodraeth, ond dylem gofio bod gan gyn-bersonél y lluoedd arfog set wahanol o brofiadau i'r rhan fwyaf ohonom. Maent wedi bod yn rhan o gymuned unigryw iawn, lle mae ymddiriedaeth, trefn a pharch yn gerrig sylfaen, mae'r gadwyn reoli'n gryf, ac mae cychwyn ar fywyd sifil i rai yn mynd yn groes i'r cyfan y maent yn ei wybod, ac mae'n eu torri. Mae llawer yn mynd yn ddi-waith, yn ddigartref ac yn teimlo'n ddiwerth. A dyna pam y byddai'r Ceidwadwyr Cymreig yn sicrhau bod 150 o dai cymdeithasol gwag yn cael eu defnyddio unwaith eto, yn benodol ar gyfer cyn-filwyr milwrol sydd mewn perygl o fod yn ddigartref.
Lywydd, pobl gyffredin wirioneddol ryfeddol yw personél y lluoedd arfog. Maent yn gwasanaethu ac yn aberthu heb ddisgwyl gwobr, a gofynnaf i Aelodau'r Senedd gydnabod hynny a chefnogi'r cynnig hwn.
On this day we commemorate the day the guns fell silent in the war to end all wars. Sadly, this wasn't the end of conflict, but we mark the end of this bloodiest conflict each year and commemorate all those who lost their lives in armed conflict throughout the twentieth and twenty-first centuries. Sadly, it is sometimes necessary to take up arms in order to defeat evil and protect the innocent. Thankfully for us, there are men and women prepared to lay down their lives to defend our lives and our freedoms. On this day we remember that sacrifice.
The tradition of marking Armistice Day began in 1919. The following year, unknown British servicemen were exhumed from four battle areas. Their remains were brought to the chapel at St Pol. Brigadier General L. J. Wyatt went into the chapel where the bodies lay on stretchers, covered by union flags. He had no idea from which area the bodies had come. General Wyatt selected one, which was placed in a plain coffin and sealed. The other three bodies were reburied. The destroyer HMS Verdun transported the coffin to Dover, and it was then taken by train to Victoria station, to London, where it rested overnight. On the morning of 11 November, the coffin was placed by the bearer party from the third battalion Coldstream Guards on a gun carriage, drawn by six black horses of the Royal Horse Artillery. It then began its journey through the crowd-lined streets, making its first stop in Whitehall, where the Cenotaph was unveiled by King George V. The King placed his wreath of red roses and bay leaves on the coffin, and his card read, 'In proud memory of those Warriors who died unknown in the Great War. Unknown, and yet well-known.' The coffin was then taken to Westminster Abbey, and the body of this poor unnamed soldier was laid to rest in the west end of the nave. This is the grave of the unknown soldier.
So, each year, on Remembrance Day, I give thanks and pay tribute to those unknown soldiers who laid down their lives for us. And even today, 102 years on, servicemen and women are still making sacrifices to protect our freedoms. And we remember the sacrifices made and honour the survivors, and we do this by honouring the armed forces covenant. We will honour them, we will remember them. Diolch yn fawr.
Ar y diwrnod hwn rydym yn coffáu'r diwrnod y distawodd y gynau yn y rhyfel i roi diwedd ar bob rhyfel. Yn anffodus, nid dyma oedd diwedd rhyfeloedd, ond nodwn ddiwedd y rhyfel mwyaf enbyd hwn bob blwyddyn a choffáu pawb a gollodd eu bywydau mewn rhyfeloedd arfog drwy gydol yr ugeinfed ganrif a'r unfed ganrif ar hugain. Yn anffodus, mae angen mynd i ryfel weithiau er mwyn trechu'r drwg a diogelu'r diniwed. Diolch byth, mae dynion a menywod yn barod i roi eu bywydau i amddiffyn ein bywydau a'n rhyddid ni. Ar y diwrnod hwn cofiwn yr aberth hwnnw.
Dechreuodd y traddodiad o nodi Diwrnod y Cadoediad yn 1919. Y flwyddyn ganlynol, datgladdwyd cyrff milwyr dienw o Brydain o bedair ardal lle bu brwydro. Daethpwyd â'u gweddillion i'r capel yn St Pol. Aeth y Brigadydd L. J. Wyatt i mewn i'r capel lle gorweddai'r cyrff ar stretsieri wedi'u gorchuddio â baneri'r undeb. Nid oedd ganddo syniad o ba ardal y daethai'r cyrff. Dewisodd y Brigadydd Wyatt un, a oedd wedi'i osod mewn arch blaen wedi'i selio. Cafodd y tri chorff arall eu hailgladdu. Cludodd y llong ryfel, HMS Verdun, yr arch i Dover, ac yna fe'i cludwyd ar drên i orsaf Victoria, yn Llundain, lle bu'n gorffwys dros nos. Ar fore 11 Tachwedd, gosodwyd yr arch gan y cludwyr o drydydd bataliwn y Coldstream Guards ar gerbyd gwn a dynnwyd gan chwe cheffyl du o Fagnelau'r Ceffylau Brenhinol. Yna dechreuodd ar ei thaith drwy'r torfeydd ar y strydoedd, gan aros yn gyntaf yn Whitehall, lle dadorchuddiwyd y Senotaff gan y Brenin George V. Gosododd y Brenin ei dorch o rosynnau coch a dail llawryf ar yr arch, ac ar ei gerdyn roedd y geiriau, Er cof balch am y rhyfelwyr a fu farw'n ddienw yn y Rhyfel Mawr. Dienw, ac eto'n enwog. Yna aethpwyd â'r arch i Abaty Westminster, a gosodwyd corff y milwr dienw i orffwys ym mhen gorllewinol yr eglwys. Dyma fedd y milwr dienw.
Felly, bob blwyddyn, ar Ddiwrnod y Cofio, rwy'n diolch ac yn talu teyrnged i'r milwyr dienw a roddodd eu bywydau ar ein rhan. A hyd yn oed heddiw, 102 mlynedd yn ddiweddarach, mae milwyr yn dal i aberthu i ddiogelu ein rhyddid. A chofiwn yr aberth a wnaed ac anrhydeddwn a oroesodd, a gwnawn hyn drwy anrhydeddu cyfamod y lluoedd arfog. Ni â'u hanrhydeddwn, ni â'u cofiwn. Diolch yn fawr.
All around the world, countries commemorate an Armistice Day and an Armed Forces Day. It is a recognition of the sacrifices made by servicemen and women, wherever they are, in support of freedom and democracy, in whichever country they belong to. Amongst the countries of the world, war has sadly been the most common event between us throughout our modern history. Different cultures, often very different forms of Government, but all with a common belief in the importance of defending common freedoms. Millions of people have sacrificed their lives in this way, and in Wales, and the UK, and throughout the world, we pay recognition to the ultimate sacrifices made by so many in the past, the present and, sadly, those in the future.
We all come from different backgrounds and different heritages, but all have a common respect. My father was a refugee from Ukraine, a country that lost 10 million people during the second world war, and a country that, sadly, is still at war. My one uncle died in the Red Army, as he crossed the River Oder, marching on Berlin. Another uncle died in the partisan war against Stalin, in October 1951. And we see today protests in Belarus, where people are fighting for democracy—a country that lost around 6 million people during the second world war and we can also look to our friends in Europe who have similar experiences. All of us in this Parliament have our own family histories to reflect upon and it is a duty of all of us to remember those thousands of people and their families who served their country, who have sacrificed their lives or their well-being, either through physical or mental illness. And I am pleased that this is an issue that is one that is so frequently in our minds and in our debates in this Senedd.
One final unifying factor for all those who serve in the armed forces of their country, in whichever part of the world they are in, is a recognition of the horrors of war and that the most important victory for them, for them all, would be to achieve the legacy of a world where we are all able to live together in peace, freedom and prosperity. Diolch, Deputy Llywydd.
Ledled y byd, mae gwledydd yn coffáu Diwrnod y Cadoediad a Diwrnod y Lluoedd Arfog. Mae'n gydnabyddiaeth o'r aberth a wneir gan filwyr, lle bynnag y bônt, i gefnogi rhyddid a democratiaeth, ym mha wlad bynnag y maent yn byw. Ymhlith gwledydd y byd, yn anffodus, rhyfel fu'r digwyddiad mwyaf cyffredin rhyngom drwy gydol ein hanes modern. Gwahanol ddiwylliannau, ffurfiau gwahanol iawn ar Lywodraeth yn aml, ond i gyd â chred gyffredin ym mhwysigrwydd amddiffyn rhyddid cyffredinol. Mae miliynau o bobl wedi aberthu eu bywydau fel hyn, ac yng Nghymru a'r DU a ledled y byd, rydym yn cydnabod yr aberth eithaf a wnaed gan gynifer yn y gorffennol, y presennol ac yn anffodus, y rheini a ddaw yn y dyfodol.
Rydym i gyd yn dod o gefndir a threftadaeth wahanol, ond mae gan bob un ohonynt barch cyffredin. Roedd fy nhad yn ffoadur o Ukrain, gwlad a gollodd 10 miliwn o bobl yn ystod yr ail ryfel byd, a gwlad sydd, yn anffodus, yn dal i ryfela. Bu farw un o fy ewythrod yn y Fyddin Goch, wrth iddo groesi Afon Oder, yn y cyrch ar Berlin. Bu farw ewythr arall yn y rhyfel pleidiol yn erbyn Stalin, ym mis Hydref 1951. A gwelwn heddiw brotestiadau ym Melarws, lle mae pobl yn ymladd dros ddemocratiaeth—gwlad a gollodd tua 6 miliwn o bobl yn ystod yr ail ryfel byd a gallwn hefyd edrych ar ein ffrindiau yn Ewrop sydd â phrofiadau tebyg. Mae gan bob un ohonom yn y Senedd hon ein hanesion teuluol ein hunain i fyfyrio arnynt ac mae'n ddyletswydd ar bob un ohonom i gofio'r miloedd o bobl a'u teuluoedd a wasanaethodd eu gwlad, pobl sydd wedi aberthu eu bywydau neu eu lles, naill ai drwy salwch corfforol neu feddyliol. Ac rwy'n falch fod hwn yn fater sydd mor aml yn ein meddyliau ac yn ein dadleuon yn y Senedd hon.
Un ffactor sy'n uno'n derfynol i bawb sy'n gwasanaethu yn lluoedd arfog eu gwlad, ym mha ran bynnag o'r byd y maent ynddi, yw cydnabyddiaeth o erchyllterau rhyfel ac mai'r fuddugoliaeth bwysicaf iddynt hwy, iddynt i gyd, fyddai sicrhau gwaddol o fyd lle gallwn i gyd fyw gyda'n gilydd mewn heddwch, rhyddid a ffyniant. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Members frequently begin a contribution by thanking or congratulating the Member who has moved the motion for debate. In that vein, I will thank both Mark Isherwood as the introducer of the motion, and Darren Millar as its tabler. I would like, though, to go beyond that standard formula today to recognise the very substantial work that Darren Millar has done over many years in a number of different capacities to support the armed forces in Wales and so strongly link this institution with their work. Thank you, Darren.
Of course, the work that any of us as Members do does not compare with the risks and sacrifices that members of all our armed forces bear on our behalf. That is why it's so important both that we remember the ultimate sacrifice given by so many for the freedom and relative peace we enjoy today and the work today of our armed forces to help maintain that.
Mick before me spoke of our different heritages, and my mother is Irish and my grandfather served as a Fianna Fáil member in the Dáil in Dublin, yet he only served one term. And we believe, at least I understand from family, that this was in part at least because he thought that Ireland should have adopted a more pro-British policy during the second world war rather than a strict neutrality, which ended with that message on Hitler's death from the Irish President.
I think it's so welcome now that, in Ireland, people who did serve in the British armed forces, whether in the first world war or the second world war or otherwise, are now remembered and given their just due. I find that as something that is very welcome and so important to their families.
We also today recognise the support that our armed forces give to civil authorities in other key respects, including potentially now a COVID vaccination programme. Because of COVID many of us have been unable to attend remembrance services this year in the way we normally do. I therefore conclude with that familiar refrain, never dimmed by repetition:
'They shall grow not old, as we that are left grow old: / Age shall not weary them, nor the years condemn. / At the going down of the sun and in the morning / We will remember them.'
Mae'r Aelodau'n aml yn dechrau cyfraniad drwy ddiolch neu longyfarch yr Aelod sydd wedi gwneud y cynnig i'w drafod. Yn y modd hwnnw, diolch i Mark Isherwood fel y sawl a gyflwynodd y cynnig, a Darren Millar am ei osod. Fodd bynnag, hoffwn fynd y tu hwnt i'r fformiwla safonol honno heddiw i gydnabod y gwaith sylweddol iawn y mae Darren Millar wedi'i wneud dros flynyddoedd lawer mewn nifer o wahanol ffyrdd i gefnogi'r lluoedd arfog yng Nghymru ac i gysylltu'r sefydliad hwn mor gryf â'u gwaith. Diolch, Darren.
Wrth gwrs, nid yw'r gwaith y bydd unrhyw un ohonom fel Aelodau yn ei wneud yn cymharu â'r risgiau a'r aberth y mae aelodau o'n holl luoedd arfog yn ei wneud ar ein rhan. Dyna pam ei bod mor bwysig ein bod yn cofio'r aberth eithaf a wnaed gan gynifer dros y rhyddid a'r heddwch cymharol a fwynhawn heddiw a gwaith ein lluoedd arfog heddiw i helpu i gynnal hynny.
Soniodd Mick cyn i mi siarad am ein gwahanol dreftadaethau, ac mae fy mam yn Wyddeles a bu fy nhad-cu yn gwasanaethu fel aelod o Fianna Fáil yn y Dáil yn Nulyn, ac eto dim ond un tymor a wasanaethodd. A chredwn, neu o leiaf dyma rwy'n ei ddeall gan y teulu, fod hyn yn rhannol o leiaf am ei fod yn credu y dylai Iwerddon fod wedi mabwysiadu polisi mwy cefnogol i Brydain yn ystod yr ail ryfel byd yn hytrach na niwtraliaeth lem a ddaeth i ben gyda'r neges honno ar farwolaeth Hitler gan Arlywydd Iwerddon.
Rwy'n falch nawr bod pobl yn Iwerddon a wasanaethodd yn lluoedd arfog Prydain, boed yn y rhyfel byd cyntaf neu'r ail ryfel byd neu fel arall, bellach yn cael eu cofio ac yn cael eu haeddiant. Mae hynny'n rhywbeth sydd i'w groesawu'n fawr ac yn bwysig iawn i'w teuluoedd.
Rydym hefyd yn cydnabod heddiw y gefnogaeth y mae ein lluoedd arfog yn ei rhoi i awdurdodau sifil mewn ffyrdd allweddol eraill, gan gynnwys rhaglen frechu COVID nawr o bosibl. Oherwydd COVID, nid yw llawer ohonom wedi gallu mynychu gwasanaethau coffa eleni yn y ffordd y gwnawn fel arfer. Felly rwy'n cloi gyda'r geiriau cyfarwydd hynny, nad ydynt byth yn pylu o'u hailadrodd:
Ni heneiddiant hwy, fel ni, a adawyd: / Ni ddwg oed iddynt ludded, na’r blynyddoedd gollfarn mwy. / Pan elo’r haul i lawr ac ar wawr y bore, / Ni â’u cofiwn hwy.
On this Armistice Day we mark the ultimate sacrifice of those who gave their lives so that we today can live our lives free from tyranny, racism and fascism. We will not forget all those who have died in the call of serving their country or those who have been impacted in so many ways still today in war and conflict. We will also not forget the millions of Jewish families—children and babies, brothers and sisters—systematically and horrifically tortured and murdered, alongside other ethnic groups, the disabled and political prisoners. We will not forget you.
This morning, I marked the historic moment of armistice on the eleventh hour of the eleventh day of the eleventh month at Penallta House, the headquarters of Caerphilly County Borough Council, where, in a socially distanced ceremony, representatives of the armed forces and civic life met to honour the fallen.
Today the use of the armed forces during this pandemic crisis reminds us of the sacrifices still being made, but many have paid and will continue to pay the ultimate price. And this is something many cannot or do not contemplate as a consequence of the work that we do. That we honour those who have fallen in battle and that we honour those who are willing to do battle in our name is right and is proper. Today schools across Islwyn did the same, as did Blackwood Primary School, who also honoured all those who have given their lives, with a virtual whole-school assembly. And I want to place on record my appreciation for schools such as Blackwood primary, who, in this the strangest of years, commemorated with the next generation of the school community coming together to mark this special occasion. These children are our future, and we will remember them.
Deputy Llywydd, to conclude, I do also know how much Darren Millar puts into his advocacy of our armed forces. He is an able chair of the cross-party group, and so, on this matter, I wish to wholeheartedly echo his call, and that of the Welsh Government, for the continued and ongoing support for the armed forces covenant. I know, personally, it is so highly valued by the armed forces community, the authorities implementing it, their armed forces champions and, of course, veterans and their families. It is a coming together, where there is so much to divide us. So, today, tomorrow and for ever, we shall remember the fallen of Islwyn and of Wales and all those who continue to serve to keep us free.
Ar Ddiwrnod y Cadoediad, nodwn aberth eithaf y rhai a roddodd eu bywydau fel y gallwn heddiw fyw ein bywydau ni yn rhydd o orthrwm, hiliaeth a ffasgaeth. Ni fyddwn yn anghofio'r holl rai sydd wedi marw yn sgil eu galw i wasanaethu eu gwlad na'r rhai yr effeithir arnynt mewn cynifer o ffyrdd o hyd heddiw mewn rhyfel a gwrthdaro. Ni fyddwn ychwaith yn anghofio'r miliynau o deuluoedd Iddewig—plant a babanod, brodyr a chwiorydd—a arteithiwyd ac a lofruddiwyd yn systematig ac yn erchyll, ynghyd â grwpiau ethnig eraill, yr anabl a charcharorion gwleidyddol. Ni fyddwn yn eich anghofio.
Y bore yma, nodais foment hanesyddol y cadoediad ar yr unfed awr ar ddeg ar yr unfed diwrnod ar ddeg o'r unfed mis ar ddeg yn Nhŷ Penallta, pencadlys Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, lle cyfarfu cynrychiolwyr y lluoedd arfog a bywyd dinesig mewn seremoni gan gadw pellter cymdeithasol i anrhydeddu'r rhai a fu farw.
Heddiw, mae'r defnydd o'r lluoedd arfog yn ystod argyfwng y pandemig hwn yn ein hatgoffa o'r aberth sy'n dal i gael ei wneud, ond mae llawer wedi talu a byddant yn parhau i dalu'r pris eithaf. Ac mae hyn yn rhywbeth na all neu nad yw llawer o bobl yn ei ystyried yn ganlyniad i'r gwaith a wnawn. Mae'n iawn ac yn briodol ein bod yn anrhydeddu'r rheini sydd wedi marw mewn brwydrau a'n bod yn anrhydeddu'r rhai sy'n barod i frwydro yn ein henw. Heddiw gwnaeth ysgolion ar draws Islwyn yr un peth, fel y gwnaeth Ysgol Gynradd y Coed Duon, a oedd hefyd yn anrhydeddu pawb sydd wedi rhoi eu bywydau, gyda gwasanaeth rhithwir i'r ysgol gyfan. Ac rwyf am gofnodi fy ngwerthfawrogiad i ysgolion fel ysgol gynradd y Coed Duon, a oedd, yn y flwyddyn ryfedd hon, yn coffáu gyda'r genhedlaeth nesaf o gymuned yr ysgol yn dod at ei gilydd i nodi'r achlysur arbennig hwn. Y plant hyn yw ein dyfodol, a byddwn yn eu cofio.
Ddirprwy Lywydd, i gloi, gwn hefyd faint y mae Darren Millar yn ei wneud i gefnogi ein lluoedd arfog. Mae'n gadeirydd galluog ar y grŵp trawsbleidiol, ac felly, ar y mater hwn, hoffwn adleisio ei alwad yn llwyr, a galwad Llywodraeth Cymru, am gefnogaeth barhaus i gyfamod y lluoedd arfog. Gwn, yn bersonol, fod cymuned y lluoedd arfog yn gwerthfawrogi'r cyfamod yn fawr, fel y mae'r awdurdodau sy'n ei weithredu, eu hyrwyddwyr lluoedd arfog ac wrth gwrs, cyn-filwyr a'u teuluoedd. Mae'n arwydd o ddod ynghyd, lle mae cymaint yn ein rhannu. Felly, heddiw, yfory ac am byth, byddwn yn cofio'r rhai a fu farw o Islwyn a Chymru a phawb sy'n parhau i wasanaethu er mwyn ein cadw'n rhydd.
Thank you. Can I now call the Deputy Minister for Housing and Local Government, Hannah Blythyn?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol, Hannah Blythyn?
Diolch. Each November, as we pause for Remembrance Sunday and Armistice Day, we are reminded of the tremendous bravery and sacrifices of our past and present armed forces and their families. It's a testament to that service and sacrifice that the motion before us was tabled with cross-party support and it's right that we collectively reflect and recognise our armed forces communities here today on Armistice Day. I'm pleased to be able to respond on behalf of the Welsh Government and it's a privilege to lead on our work to support those who have served and continue to serve in Wales.
Remembrance this year takes place under very different circumstances. At a time when everyone in Wales is being asked to make sacrifices, we remember the generations before us who made sacrifices—many the ultimate sacrifice—to keep us safe. The Royal British Legion led the campaign to encourage people to put poppies in their window and to join in with a collective act of remembrance marking the two-minute silence on our doorsteps. Local and national media have carried many superb stories of how people and communities have found safe and innovative ways to remember and also continue to raise funds for the poppy appeal.
When flicking through social media, I was moved to tears to spot a familiar figure, albeit in a face covering, in the background of a slimmed-down service in Connah's Quay, behind the Member for Alyn and Deeside. And I thank my colleague for his kind tribute to my great-uncle Tommy Oldfield, now aged 94, and a proud veteran of the D-day landings. Many of us here today also took the opportunity to mark the occasion appropriately in our own communities, and I was honoured to attend a small socially distanced service in Mold, outside St Mary's church, as well as paying my respects safely and separately in Holywell, Flint and Northop Hall.
Deputy Presiding Officer, it's right that we remember the scale and devastation that can be caused by conflict. World war two alone was one of the deadliest military conflicts in history that also saw many civilian lives cut short. The courageous sacrifice of those who fought for our freedom and gave their lives for our country must not be forgotten. This year, we've seen significant anniversaries. Whilst they may have been marked differently due to COVID-19, it by no means diminished our appreciation, recognition and respect.
We commemorated the eightieth anniversary of the battle of Britain and we also celebrated the seventy-fifth anniversaries of VE Day and VJ Day. This year I was honoured and privileged to speak with veterans of the second world war and was moved and inspired by their experiences. One of these was Mr Ronald Jones. Despite injuries during the French invasion, Mr Jones, an ex-sergeant from the Second Platoon 17th Field Company of the Royal Engineers, bravely returned to operations on two separate occasions. Many of us will be aware of other similar remarkable stories, and we've heard those shared in contributions today—memories that should and must be shared and preserved for generations to come.
We are rightly proud of that remarkable generation that came before us, and I am proud of all that we are doing today in Wales to support our veterans and wider armed forces community, working together in common cause, through both the armed forces expert group and the cross-party group, collectively providing a voice for the armed force community.
Our annual report sets out the breadth of support available and the collaborative progress we have made, from the continued support of £700,000 a year for Veterans NHS Wales; providing £120,000 to tackle loneliness and social isolation, funding that has enabled Blesma to establish its brunch and digital inclusion project; championing the Supporting Service Children in Education, SSCE Cymru programme, which, in collaboration with the army in Wales, secured covenant trust funding for four regional school liaison officers; and I was pleased to be able to confirm an additional £275,000 per year for two years from 2021 to enable the excellent and instrumental armed forces liaison officers to continue in their roles. We continue to meet and work with our key stakeholders collectively, considering and resolving any issues that are identified. Working alongside the UK Government, we are supporting and participating in the veterans railcard scheme, enabling veterans and their family members to receive discounted travel across the UK.
We will always strive to go further in our support for those who have served and continue to serve and their families. That's why the Welsh Government has now introduced the Great Place to Work for Veterans initiative within Government here, recognising the skills and abilities veterans bring to the workplace. On 30 November, I will be launching our 'Capitalising on Military Family Talent' document. Created in partnership with the Scottish Government and Business in the Community Cymru, the document is aimed at spouses and partners of serving personnel and sets out available employer support. Newly formed action groups have been set up to address matters relating to employment, transition, information and awareness, and finance, following our comprehensive armed forces scoping exercise. The groups are already meeting and making progress and include representatives from organisations that support veterans and their families.
Whilst the remembrance period naturally offers the chance to pay tribute to past service, it would be remiss of me not to take the opportunity today to pay tribute to current members of our armed services, who this year have stepped up and stepped in to support our communities and our country as we faced the challenges of the coronavirus pandemic. Their assistance has been integral to supporting our NHS and the most vulnerable in our communities by providing vital expertise, knowledge and skills to help tackle COVID-19, but we know that their contribution goes much further, and this Government recognises not simply the primary role our armed forces play, but the broader social and economic benefits they bring to the communities in which they're situated.
We welcome the establishment of Academi Heddwch Cymru, and we should always strive for peaceful resolutions and recognise the role our armed forces have played in peacekeeping operations around the world. Peace, like progress, is not inevitable. We've come so far in progressing our work in this area and, by continuing to work in partnership in Wales, we will build on our support for those who have served and those who continue to serve. We will not forget, we will remember, and we will always support our armed forces community. Diolch yn fawr.
Diolch. Bob mis Tachwedd, wrth inni oedi ar gyfer Sul y Cofio a Diwrnod y Cadoediad, cawn ein hatgoffa o ddewrder ac aberth aruthrol ein lluoedd arfog blaenorol a phresennol ynghyd â'u teuluoedd. Mae'n dyst i'r gwasanaeth a'r aberth hwnnw fod y cynnig sydd ger ein bron wedi'i gyflwyno gyda chefnogaeth drawsbleidiol ac mae'n iawn ein bod gyda'n gilydd yn cofio ac yn cydnabod cymunedau ein lluoedd arfog yma heddiw ar Ddiwrnod y Cadoediad. Rwy'n falch o allu ymateb ar ran Llywodraeth Cymru ac mae'n fraint cael arwain ar ein gwaith i gefnogi'r rhai sydd wedi gwasanaethu ac sy'n parhau i wasanaethu yng Nghymru.
Cynhelir digwyddiadau'r cofio eleni o dan amgylchiadau gwahanol iawn. Ar adeg pan ofynnir i bawb yng Nghymru aberthu, cofiwn y cenedlaethau o'n blaenau a aberthodd—yr aberth eithaf yn achos llawer ohonynt—i'n cadw'n ddiogel. Arweiniodd y Lleng Brydeinig Frenhinol yr ymgyrch i annog pobl i roi pabi yn eu ffenestri ac ymuno â gweithred goffa gyfunol i nodi'r ddwy funud o ddistawrwydd ar garreg ein drws. Mae'r cyfryngau lleol a chenedlaethol wedi darlledu llawer o straeon gwych ynglŷn â sut y mae pobl a chymunedau wedi dod o hyd i ffyrdd diogel ac arloesol o gofio a pharhau i godi arian ar gyfer apêl y pabi.
Wrth fwrw golwg ar y cyfryngau cymdeithasol, bu bron i mi grio wrth weld ffigur cyfarwydd, mewn gorchudd wyneb, yn y cefndir mewn gwasanaeth llai na'r arfer yng Nghei Connah, y tu ôl i'r Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy. A diolch i fy nghyd-Aelod am ei deyrnged garedig i fy hen ewythr Tommy Oldfield, sydd bellach yn 94 oed, ac yn un o gyn-filwyr balch glaniadau D-day. Manteisiodd llawer ohonom yma heddiw hefyd ar y cyfle i nodi'r achlysur yn briodol yn ein cymunedau ein hunain, a chefais y fraint o fynychu gwasanaeth bach gan gadw pellter cymdeithasol yn yr Wyddgrug, y tu allan i eglwys y Santes Fair, yn ogystal â thalu teyrnged yn ddiogel ac ar wahân yn Neuadd Treffynnon, y Fflint a Llaneurgain.
Ddirprwy Lywydd, mae'n iawn ein bod yn cofio maint y dinistr y gall rhyfel ei achosi. Roedd yr ail ryfel byd ei hun yn un o'r rhyfeloedd mwyaf angheuol mewn hanes, a chollodd llawer o pobl gyffredin eu bywydau hefyd. Ni ddylid anghofio aberth dewr y rhai a ymladdodd dros ein rhyddid ac a roddodd eu bywydau dros ein gwlad. Eleni, rydym wedi coffáu digwyddiadau arwyddocaol. Er eu bod efallai wedi'u nodi mewn ffordd wahanol oherwydd COVID-19, ni wnaeth leihau ein gwerthfawrogiad, ein cydnabyddiaeth a'n parch mewn unrhyw fodd.
Buom yn nodi 80 mlynedd ers brwydr Prydain a dathlwyd 75 mlynedd ers Diwrnod VE a Diwrnod VJ hefyd. Eleni cefais y fraint o siarad â chyn-filwyr o'r ail ryfel byd a chefais fy nghyffwrdd a fy ysbrydoli gan eu profiadau. Un o'r rhain oedd Mr Ronald Jones. Er gwaethaf anafiadau yn ystod yr ymosodiad ar Ffrainc, dychwelodd Mr Jones, cyn-sarjant o Ail Blatŵn 17eg Cwmni Maes y Peirianwyr Brenhinol, yn ddewr i faes y gad ar ddau achlysur gwahanol. Bydd llawer ohonom yn ymwybodol o straeon rhyfeddol eraill tebyg, ac rydym wedi clywed y rheini'n cael eu rhannu mewn cyfraniadau heddiw—atgofion y dylid eu rhannu a'u cadw am genedlaethau i ddod.
Rydym yn falch iawn o'r genhedlaeth hynod honno a ddaeth o'n blaenau, ac rwy'n falch o'r cyfan a wnawn heddiw yng Nghymru i gefnogi ein cyn-filwyr a chymuned ehangach y lluoedd arfog, gan gydweithio tuag at achos cyffredin, drwy grŵp arbenigol y lluoedd arfog a'r grŵp trawsbleidiol, gan fynd ati ar y cyd i roi llais i gymuned y lluoedd arfog.
Mae ein hadroddiad blynyddol yn nodi ehangder y cymorth sydd ar gael a'r cynnydd cydweithredol rydym wedi'i wneud, o'r gefnogaeth barhaus o £700,000 y flwyddyn i GIG Cymru i Gyn-filwyr; darparu £120,000 i fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd cymdeithasol, cyllid sydd wedi galluogi Blesma i sefydlu eu prosiect brecinio a chynhwysiant digidol; hyrwyddo rhaglen Cefnogi Addysg Plant y Lluoedd Arfog, SSCE Cymru, a sicrhaodd gyllid ymddiriedolaeth y cyfamod mewn cydweithrediad â'r fyddin yng Nghymru ar gyfer pedwar swyddog cyswllt ysgolion rhanbarthol; ac roeddwn yn falch o allu cadarnhau £275,000 ychwanegol y flwyddyn am ddwy flynedd o 2021 ymlaen er mwyn galluogi swyddogion cyswllt rhagorol a gweithredol y lluoedd arfog i barhau yn eu rolau. Rydym yn parhau i gyfarfod a gweithio gyda'n rhanddeiliaid allweddol gyda'i gilydd, gan ystyried a datrys unrhyw faterion a nodir. Gan weithio ochr yn ochr â Llywodraeth y DU, rydym yn cefnogi ac yn cymryd rhan yn y cynllun cerdyn rheilffordd i gyn-filwyr, i alluogi cyn-filwyr ac aelodau o'u teuluoedd i deithio am bris gostyngol ar draws y DU.
Byddwn bob amser yn ymdrechu i fynd ymhellach yn ein cefnogaeth i'r rhai sydd wedi gwasanaethu ac sy'n parhau i wasanaethu a'u teuluoedd. Dyna pam y mae Llywodraeth Cymru bellach wedi cyflwyno'r fenter Great Place to Work for Veterans o fewn y Llywodraeth yma, i gydnabod y sgiliau a'r galluoedd y mae cyn-filwyr yn eu cynnig i'r gweithle. Ar 30 Tachwedd, byddaf yn lansio ein dogfen 'Manteisio ar Dalent Filwrol'. Wedi'i chreu mewn partneriaeth â Llywodraeth yr Alban a Busnes yn y Gymuned Cymru, mae'r ddogfen wedi'i hanelu at wŷr a gwragedd priod a phartneriaid personél sy'n gwasanaethu ac mae'n nodi'r cymorth sydd ar gael i gyflogwyr. Sefydlwyd grwpiau gweithredu newydd i fynd i'r afael â materion yn ymwneud â chyflogaeth, pontio, gwybodaeth ac ymwybyddiaeth, a chyllid, yn dilyn ein hymarfer cwmpasu cynhwysfawr ar y lluoedd arfog. Mae'r grwpiau eisoes yn cyfarfod ac yn gwneud cynnydd ac yn cynnwys cynrychiolwyr o sefydliadau sy'n cefnogi cyn-filwyr a'u teuluoedd.
Er bod cyfnod y cofio yn naturiol yn cynnig cyfle i dalu teyrnged i wasanaeth blaenorol, byddai'n esgeulus ohonof i beidio â manteisio ar y cyfle heddiw i dalu teyrnged i aelodau presennol ein lluoedd arfog, sydd wedi camu i'r adwy eleni i gefnogi ein cymunedau a'n gwlad wrth inni wynebu heriau'r pandemig coronafeirws. Mae eu cymorth wedi bod yn ganolog i gefnogi ein GIG a'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau drwy ddarparu arbenigedd, gwybodaeth a sgiliau hanfodol i helpu i fynd i'r afael â COVID-19, ond gwyddom fod eu cyfraniad yn mynd yn llawer pellach, ac mae'r Llywodraeth hon yn cydnabod nid yn unig y rôl flaenllaw y mae ein lluoedd arfog yn ei chwarae, ond y manteision cymdeithasol ac economaidd ehangach a roddant i'r cymunedau lle maent wedi'u lleoli.
Rydym yn croesawu sefydlu Academi Heddwch Cymru, a dylem bob amser ymdrechu i sicrhau atebion heddychlon a chydnabod y rôl y mae ein lluoedd arfog wedi'i chwarae mewn gweithrediadau i gadw'r heddwch ledled y byd. Fel cynnydd, nid yw heddwch yn anochel. Rydym wedi dod mor bell wrth ddatblygu ein gwaith yn y maes hwn a thrwy barhau i weithio mewn partneriaeth yng Nghymru, byddwn yn adeiladu ar ein cefnogaeth i'r rhai sydd wedi gwasanaethu a'r rhai sy'n parhau i wasanaethu. Ni fyddwn yn anghofio, byddwn yn cofio, a byddwn bob amser yn cefnogi cymuned ein lluoedd arfog. Diolch yn fawr.
Thank you very much. Can I now call on Darren Millar to reply to the debate? Darren.
Diolch yn fawr iawn. A gaf fi alw yn awr ar Darren Millar i ymateb i'r ddadl? Darren.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and can I thank everybody who's taken part in this very good-natured debate? There have been some excellent contributions, and, as always, I have to remind myself that the armed forces and the contribution that they play to modern Wales as well as our history has been absolutely tremendous. I'm particularly interested to hear, again, more about people's family tales, including the Minister's, with Uncle Tom; Angela Burns talking about her father's contribution to military service; and of course the stories that we heard from Mark Isherwood in his opening comments and remarks on the debate, and, of course, the gentleman from Alyn and Deeside—I think his name was Gilbert. I didn't quite catch his surname; I think it was Gilbert Butler. What a remarkable man. People who fought for our country, people who have made a huge sacrifice, some of them still with us—heroes that we can honour and choose to honour as much as we can—but too many of them, unfortunately, fallen and not here today. And that's why it's important that on this Armistice Day we remember them all.
Can I just thank the Minister for her generous response to the debate as well? I think there has been some excellent collaboration between the Welsh Government and the UK Government in terms of furthering the support for the armed forces family and for veterans, and it's been wonderful, as chair of the cross-party group on the armed forces, to have been invited to participate on the Welsh Government's expert group. It was your predecessor, Alun Davies, former Minister for the armed forces, who contributed to today's debate, that opened the opportunity for that, and I think the engagement has been really, really positive and it has delivered significant benefits for our armed forces community.
We know that nothing's perfect, there are still improvements that we can make, but there has been a tremendous amount that has been achieved in recent years, particularly for our veterans with the devolved responsibilities that the Welsh Government has. You reeled a few of them off a few moments ago, with the veterans railcard this year, the great place to work initiative, which guarantees veterans the opportunity to have an interview if they've got the right skill set for civil service jobs. These are really positive developments, as was, of course, the additional funding that you announced earlier in the year for our armed forces liaison officers, who do critical work on the front lines in our local authorities and working with health boards as well, trying to join everything up. So, I want to pay tribute to you, as a Government Minister, for that work. Of course, there's always more to do. We know that Veterans' NHS Wales is in need of further capacity to be able to increase the services that it provides to our veterans to cut those gaps down in waiting times, and we know that there's further work on the UK Government side that needs to be done as well, particularly in terms of maintaining the military footprint here in Wales, which of course has been squeezed over the years, but we are standing shoulder to shoulder with you as a Welsh Government to want to maintain that military footprint. We recognise the significant economic benefit that Wales derives from it.
It's very poignant today that we celebrate—or mark, rather—the hundredth anniversary of the internment of the Unknown Warrior in Westminster. It was interesting to hear the full details of that story from Caroline Jones—a very moving account, I think, of just how that body happened to be interred in Westminster Cathedral. And there will be story after story that people can share about individuals who suffered, who are unsung heroes, who are out there, but that one in particular, I think, was very moving for me.
Congratulations to Monmouthshire on achieving its gold employer status in the recognition scheme for the armed forces. I just hope that many other local authorities will follow that lead, and other parts of the public sector will follow that lead too. You've done an excellent job as an ambassador for the armed forces as the armed forces champion, Laura, and it's great to have someone else with a deep interest in the armed forces here as a Member of the Senedd.
Just in closing, I want to turn to the COVID response contribution that our armed forces have made in recent months. There was a huge amount of logistical support that the armed forces provided to the Welsh Government over the course of the pandemic. We've seen them distributing PPE equipment to front-line services. We've seen them mobilising in order to deliver the Dragon's Heart Hospital. We've seen them supporting our Welsh ambulance service with their response, even delivering a baby, we were told at our cross-party group, on one of those calls. And, of course, they've been heavily involved in rolling out and ramping up the testing capacity as well. So, I want to take this opportunity, in closing, just to thank them not just for their service over many, many centuries to Wales, but also for their service today, their live service around the country in supporting us with this new crisis that is amongst us, and to pay tribute to each and every one of them. We will remember you, not just today, but at all times of the year, and we will continue to do what we can on a cross-party basis in this Senedd to make sure that we uphold that very important armed forces covenant that we've all subscribed to. Thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan mewn dadl dda iawn ei hysbryd? Cafwyd rhai cyfraniadau rhagorol, ac fel bob amser, rhaid imi atgoffa fy hun fod y lluoedd arfog a'r cyfraniad a chwaraeant i'r Gymru fodern yn ogystal â'n hanes wedi bod yn gwbl aruthrol. Mae gennyf ddiddordeb arbennig mewn clywed mwy, unwaith eto, am hanesion teuluol pobl, gan gynnwys y Gweinidog, gyda Dewyrth Tom; Angela Burns yn sôn am gyfraniad ei thad i wasanaeth milwrol; ac wrth gwrs y straeon a glywsom gan Mark Isherwood yn ei sylwadau agoriadol a'i sylwadau ar y ddadl, ac wrth gwrs, y gŵr bonheddig o Alun a Glannau Dyfrdwy—credaf mai Gilbert oedd ei enw. Ni chlywais ei gyfenw'n iawn; rwy'n credu mai Gilbert Butler ydoedd. Am ddyn hynod. Pobl a ymladdodd dros ein gwlad, pobl sydd wedi aberthu'n aruthrol, a rhai ohonynt yn dal gyda ni—arwyr y gallwn eu hanrhydeddu a dewis eu hanrhydeddu cymaint ag y gallwn—ond mae gormod ohonynt, yn anffodus, wedi syrthio ar faes y gad a ddim yma heddiw. A dyna pam ei bod hi'n bwysig ein bod, ar Ddiwrnod y Cadoediad eleni, yn eu cofio i gyd.
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hymateb hael i'r ddadl hefyd? Rwy'n credu y bu cydweithio rhagorol rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU o ran hyrwyddo'r gefnogaeth i deulu'r lluoedd arfog ac i gyn-filwyr, ac fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog, roedd yn wych cael gwahoddiad i gymryd rhan yng ngrŵp arbenigol Llywodraeth Cymru. Eich rhagflaenydd, Alun Davies, cyn Weinidog y lluoedd arfog a gyfrannodd at y ddadl heddiw, a agorodd y cyfle i wneud hynny, a chredaf fod yr ymgysylltiad wedi bod yn wirioneddol gadarnhaol ac mae wedi dwyn manteision sylweddol i gymuned ein lluoedd arfog.
Gwyddom nad oes dim yn berffaith, mae gwelliannau y gallwn eu gwneud o hyd, ond cafwyd cyflawniadau aruthrol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, yn enwedig i'n cyn-filwyr gyda'r cyfrifoldebau datganoledig sydd gan Lywodraeth Cymru. Fe wnaethoch restru rhai ohonynt ychydig funudau'n ôl, gyda'r cerdyn rheilffordd i gyn-filwyr eleni, y fenter lle gwych i weithio, sy'n gwarantu cyfle i gyn-filwyr gael cyfweliad os oes ganddynt set sgiliau iawn ar gyfer swyddi yn y gwasanaeth sifil. Mae'r rhain yn ddatblygiadau cadarnhaol iawn, fel oedd yr arian ychwanegol a gyhoeddwyd gennych yn gynharach yn y flwyddyn ar gyfer swyddogion cyswllt ein lluoedd arfog, sy'n gwneud gwaith hollbwysig ar y rheng flaen yn ein hawdurdodau lleol a chan weithio gyda byrddau iechyd hefyd, i geisio cydgysylltu popeth. Felly, hoffwn dalu teyrnged i chi, fel Gweinidog y Llywodraeth, am y gwaith hwnnw. Wrth gwrs, mae mwy i'w wneud bob amser. Gwyddom fod angen mwy o gapasiti ar GIG Cymru i Gyn-filwyr er mwyn gallu cynyddu'r gwasanaethau y mae'n eu darparu i'n cyn-filwyr i gau'r bylchau yn yr amseroedd aros, a gwyddom fod angen gwneud gwaith pellach ar ochr Llywodraeth y DU hefyd, yn enwedig mewn perthynas â chynnal yr ôl troed milwrol yma yng Nghymru, sydd wedi bod dan bwysau dros y blynyddoedd wrth gwrs, ond rydym yn sefyll ysgwydd wrth ysgwydd gyda chi fel Llywodraeth Cymru yn ein hawydd i gynnal yr ôl troed milwrol hwnnw. Rydym yn cydnabod y budd economaidd sylweddol y mae Cymru'n ei gael ohono.
Mae'n ingol iawn heddiw ein bod yn dathlu—neu'n nodi, yn hytrach—can mlynedd ers claddu'r milwr dienw yn Westminster. Roedd yn ddiddorol clywed manylion llawn y stori honno gan Caroline Jones—stori deimladwy iawn, rwy'n credu, ynglŷn â sut y bu i'r corff hwnnw gael ei gladdu yn Eglwys Gadeiriol Westminster. A bydd stori ar ôl stori y gall pobl eu rhannu am unigolion a ddioddefodd, sy'n arwyr di-glod allan yno, ond roedd honno yn arbennig yn fy nghyffwrdd yn fawr.
Llongyfarchiadau i Sir Fynwy ar gyflawni ei statws cyflogwr aur yn y cynllun adnabod ar gyfer y lluoedd arfog. Rwy'n gobeithio y bydd llawer o awdurdodau lleol eraill yn dilyn yr arweiniad hwnnw, ac y bydd rhannau eraill o'r sector cyhoeddus yn dilyn yr arweiniad hwnnw hefyd. Rydych wedi gwneud gwaith rhagorol fel llysgennad i'r lluoedd arfog fel hyrwyddwr y lluoedd arfog, Laura, ac mae'n wych cael rhywun arall sydd â diddordeb mawr yn y lluoedd arfog yma yn Aelod o'r Senedd.
Wrth gloi, rwyf am droi at gyfraniad ein lluoedd arfog i'r ymateb i COVID yn y misoedd diwethaf. Cafodd Llywodraeth Cymru lawer iawn o gymorth logistaidd gan y lluoedd arfog yn ystod y pandemig. Rydym wedi'u gweld yn dosbarthu cyfarpar diogelu personol i wasanaethau rheng flaen. Rydym wedi eu gweld yn ymgynnull i gyflawni Ysbyty Calon y Ddraig. Rydym wedi'u gweld yn cefnogi ein gwasanaeth ambiwlans yng Nghymru gyda'u hymateb, gan gynorthwyo i eni babi hyd yn oed ar un o'r galwadau hynny, yn ôl yr hyn a ddywedwyd wrthym yn ein grŵp trawsbleidiol. Ac wrth gwrs, maent wedi bod yn ymwneud yn helaeth â'r gwaith o gyflwyno a chynyddu'r capasiti profi hefyd. Felly, hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn, wrth gloi, i ddiolch nid yn unig iddynt hwy am eu gwasanaeth dros ganrifoedd lawer i Gymru, ond hefyd am eu gwasanaeth heddiw, eu gwasanaeth byw ledled y wlad i'n cynorthwyo gyda'r argyfwng newydd hwn sydd yn ein plith, ac i dalu teyrnged i bob un ohonynt. Byddwn yn eich cofio, nid yn unig heddiw, ond ar bob adeg o'r flwyddyn, a byddwn yn parhau i wneud yr hyn a allwn ar sail drawsbleidiol yn y Senedd hon i sicrhau ein bod yn cynnal cyfamod pwysig y lluoedd arfog y mae pawb ohonom wedi ymrwymo iddo. Diolch.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Okay, therefore we will defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Iawn, felly byddwn yn gohirio'r pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
In accordance with Standing Order 12.18, I will suspend the meeting for five minutes before proceeding to voting time, when ICT support will be on hand to help with any issues before we get to voting time.
Yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, byddaf yn atal y cyfarfod am bum munud cyn symud ymlaen at y cyfnod pleidleisio, pan fydd cymorth TGCh wrth law i helpu gydag unrhyw faterion sy'n codi cyn inni ddechrau'r cyfnod pleidleisio.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 19:24.
Ailymgynullodd y Senedd am 19:29, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 19:24.
The Senedd reconvened at 19:29, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
Okay, so we're ready to vote now. The first vote this evening will be on a motion to approve the Senedd Commission's budget of 2021. So, I call for a vote on the motion, tabled in the name of Suzy Davies. Open the vote. Close the vote. For the motion 41, no abstentions, 13 against. Therefore, the motion to approve the Senedd Commission's budget is agreed.
Iawn, felly rydym yn barod i bleidleisio nawr. Bydd y bleidlais gyntaf heno ar gynnig i gymeradwyo cyllideb Comisiwn y Senedd ar gyfer 2021. Felly, galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Suzy Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 41, neb yn ymatal, 13 yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig i gymeradwyo cyllideb Comisiwn y Senedd.
Cynnig i gymeradwyo cyllideb Comisiwn y Senedd ar gyfer 2021-22: O blaid: 41, Yn erbyn: 13, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Motion to approve the Senedd Commission's budget for 2021-22: For: 41, Against: 13, Abstain: 0
Motion has been agreed
We now turn to vote on the Welsh Conservative debate on the armed forces. And I call for a vote on the motion, tabled in the names of Darren Millar, Rebecca Evans, Siân Gwenllian and Caroline Jones. Open the vote. Close the vote. For the motion 45, eight abstentions, one against. Therefore, the motion is agreed.
Rwy'n symud yn awr at y bleidlais ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar y lluoedd arfog. A galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enwau Darren Millar, Rebecca Evans, Siân Gwenllian a Caroline Jones. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 45, roedd wyth yn ymatal, un yn erbyn. Felly, derbynnir y cynnig.
Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 45, Yn erbyn: 1, Ymatal: 8
Derbyniwyd y cynnig
Welsh Conservatives debate - motion without amendment: For: 45, Against: 1, Abstain: 8
Motion has been agreed
We now turn to the short debate, and I call on Caroline Jones to speak to the topic that she has chosen. Caroline Jones.
Trown yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Caroline Jones i siarad am y pwnc y mae wedi'i ddewis. Caroline Jones.
Diolch, Dirprwy Lywydd. As a new decade dawned in Wales, our NHS was once again struggling with winter pressures. January 2020 was not unusual. Every winter for the past several years, our NHS ground to a halt as it struggled to cope with cold and flu season. Non-emergency treatments were curtailed as the NHS ran out of bed space once more. Welsh accident and emergency departments experienced their worst ever waiting times. Only 72 per cent of patients spent less than four hours in A&E, waiting to be treated, transferred or discharged, compared with the target of 95 per cent. These figures were significantly worse than previous years. More patients than ever waited over 12 hours—well over 6,500—when the target is that nobody should wait that long. The ambulance service failed to meet its target for responding to immediately life-threatening calls for the second time since that target was introduced. So, despite a mild winter, our NHS was once again stretched to breaking point.
Then, a new, severe, acute respiratory syndrome emerged in one of China's eastern provinces. It wasn't long before the SARS-CoV-2 virus spread around the globe, and people in Wales succumbed to COVID-19—the acute respiratory and vascular disease caused by the virus. As cases rose and our hospitals started to fill with coronavirus cases, all non-emergency treatments were once again halted. What was different this time was that screening services were also stopped. And as I've said in this Chamber many, many times, screening saves lives, and it's one of the most important services offered by the NHS. The fact that these services have only now restarted is deeply regrettable. As a survivor of cancer, I know only too well that early diagnosis is the key to survival, and without the screening services, how many cancers have now gone undetected? Some estimates have the number of people with undiagnosed cancers in Wales as high as 3,000. The Minister said last week that cancer referrals have returned to almost normal levels, but how many people have had their chances of survival diminish as a result of the intervening months? According to the director of the Wales Cancer Network, Professor Tom Crosby, as many as 2,000 people could die because of COVID-related delays in the Welsh NHS. This week, the BBC highlighted the case of one of Wales's disabled athletes, who had an MRI scan for a brain tumour delayed by two months, and sadly that individual's tumour is now inoperable. Had he received the scan on time, perhaps his fast-growing cancer could have been treated. This devastating case is far from unique, and my mailbag has been full of letters from constituents whose treatment has been postponed while the health service deals with the pandemic.
Swansea University researchers have been tracking the anonymised health records of the entire population of Wales during the pandemic. Their findings show that, in April, surgery across Wales dropped to less than a quarter of its usual output.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Wrth i ddegawd newydd wawrio yng Nghymru, roedd ein GIG unwaith eto'n cael trafferth gyda phwysau'r gaeaf. Nid oedd Ionawr 2020 yn anarferol. Bob gaeaf dros y blynyddoedd diwethaf, llusgodd ein GIG i stop wrth iddo gael trafferth i ymdopi â thymor anwyd a ffliw. Cafodd triniaethau nad oeddent yn rhai brys eu torri wrth i'r GIG redeg allan o welyau unwaith eto. Gwelodd adrannau damweiniau ac achosion brys Cymru eu hamseroedd aros gwaethaf erioed. Dim ond 72 y cant o gleifion a dreuliodd lai na phedair awr mewn adran ddamweiniau ac achosion brys yn aros i gael eu trin, eu trosglwyddo neu eu rhyddhau, o gymharu â'r targed o 95 y cant. Roedd y ffigurau hyn yn sylweddol waeth na blynyddoedd blaenorol. Roedd mwy o gleifion nag erioed wedi aros dros 12 awr—ymhell dros 6,500—er bod y targed yn datgan na ddylai neb aros cyhyd â hynny. Methodd y gwasanaeth ambiwlans gyrraedd ei darged ar gyfer ymateb ar unwaith i alwadau sy'n bygwth bywyd am yr eildro ers cyflwyno'r targed hwnnw. Felly, er gwaethaf gaeaf ysgafn, cafodd ein GIG ei wthio bron i'r pen unwaith eto.
Yna, daeth syndrom anadlol difrifol acíwt newydd i'r amlwg yn un o daleithiau dwyreiniol Tsieina. Nid oedd yn hir cyn i feirws SARS-CoV-2 ledaenu o gwmpas y byd, a dechreuodd pobl yng Nghymru ddal COVID-19—y clefyd anadlol a fasgwlaidd acíwt a achosir gan y feirws. Wrth i nifer yr achosion gynyddu ac wrth i'n hysbytai ddechrau llenwi ag achosion o'r coronafeirws, cafodd yr holl driniaethau nad ydynt yn rhai brys eu hatal unwaith eto. Yr hyn oedd yn wahanol y tro hwn oedd bod gwasanaethau sgrinio wedi cael eu hatal hefyd. Ac fel rwyf wedi dweud yn y Siambr hon droeon, mae sgrinio'n achub bywydau, ac mae'n un o'r gwasanaethau pwysicaf a gynigir gan y GIG. Mae'r ffaith mai dim ond nawr y mae'r gwasanaethau hyn wedi ailgychwyn yn anffodus iawn. Fel goroeswr canser, gwn yn rhy dda mai diagnosis cynnar yw'r allwedd i oroesi, a heb y gwasanaethau sgrinio, faint o ganserau sydd bellach wedi mynd heb eu canfod? Mae rhai amcangyfrifon yn rhoi nifer y bobl â chanserau na wnaed diagnosis ohonynt yng Nghymru mor uchel â 3,000. Dywedodd y Gweinidog yr wythnos diwethaf fod atgyfeiriadau canser wedi dychwelyd i lefelau arferol bron, ond faint o bobl sydd wedi cael eu gobaith o oroesi yn lleihau o ganlyniad i'r misoedd ers hynny? Yn ôl cyfarwyddwr Rhwydwaith Canser Cymru, yr Athro Tom Crosby, gallai cynifer â 2,000 o bobl farw oherwydd oedi'n gysylltiedig â COVID yn GIG Cymru. Yr wythnos hon, tynnodd y BBC sylw at achos un o athletwyr anabl Cymru a gafodd sgan MRI am diwmor ar yr ymennydd wedi'i ohirio am ddau fis, ac yn anffodus ni ellir rhoi llawdriniaeth i dynnu tiwmor yr unigolyn hwnnw bellach. Pe bai wedi cael y sgan mewn pryd, efallai y gellid bod wedi trin ei ganser sy'n tyfu'n gyflym. Mae'r achos dinistriol hwn ymhell o fod yn unigryw, ac mae fy mag post wedi bod yn llawn o lythyrau gan etholwyr y gohiriwyd eu triniaeth tra bo'r gwasanaeth iechyd yn ymladd y pandemig.
Mae ymchwilwyr Prifysgol Abertawe wedi bod yn olrhain cofnodion iechyd dienw poblogaeth gyfan Cymru yn ystod y pandemig. Mae eu canfyddiadau'n dangos bod lefel y llawdriniaethau ledled Cymru, ym mis Ebrill, wedi gostwng i lai na chwarter yr allbwn arferol.
Overall, during the first lockdown, around 62,000 fewer patients were operated on in Wales, compared with the same period the previous year—62,000 people left in pain and suffering with no end in sight. And people haven't stopped getting sick. Heart disease, dementia and cancer just haven't gone away. COVID-19 isn't Wales's biggest killer. In fact, it's, ironically, the nineteenth most common cause of death in Wales. So, this pandemic will result in a lot of indirect deaths because our health service is not running at the capacity it should. Estimates put NHS services running at around half of their previous capacity overall, and that before this winter, which is likely to be a very bad one, given that south Wales is home to some of the highest COVID-19 infection rates in the UK.
This pandemic has highlighted the fragility of our NHS. We went into lockdown in March in order to build up our capacity in the health service, yet, eight months later, we have just come out of another lockdown, but our NHS is still in danger of being overwhelmed, according to the Welsh Government. At the start of this pandemic, field hospitals were set up to expand NHS bed capacity, and in total nearly 10,000 additional beds were created—almost the exact number of beds our NHS has lost since 1990.
Before this pandemic hit our shores, the NHS was operating at a bed occupancy rate of almost 90 per cent. We had no spare capacity, which is why we went into lockdown and why all non-emergency treatment was halted. What I find bizarre, however, was that the Welsh Government opted to close half of the field hospital beds at the end of the summer, because the additional capacity was barely used. It was barely used, because the NHS stopped all routine treatment, screening services halted and health prevention measures ceased. We knew, back in April, early May, that we had dodged a bullet, mostly because this coronavirus doesn't spread as well outdoors, and we were warned that autumn and winter would be much, much worse as people moved activity indoors. So, why, then, did we close nearly 5,000 hospital beds—beds that were set up to deal with COVID patients, beds that should have freed up hospitals to deal with the tens of thousands of patients desperate for treatment? But routine treatments didn't start, in many cases, until mid September, and this meant the extra capacity was largely unused, leading Welsh Government to conclude that it was unneeded. It is needed. It's badly needed.
So, we need to continue non-emergency treatment now, before it becomes an emergency. The field hospitals should be dedicated to treating patients who test positive for infection with the SARS-CoV-2 virus, leaving the rest of the NHS free to deal with non-COVID treatments, and working to reduce the backlog of treatments also—a backlog that continues to grow as the pandemic persists. These are not just numbers on a spreadsheet; these are people who continue to wait, living in pain, discomfort—patients whose conditions will continue to deteriorate. Perhaps they will worsen to such an extent that they require ongoing treatment—additional cost to the NHS, but, more importantly, impacting the lives and livelihoods of those patients and their families.
So, we were caught unawares by coronavirus in the beginning, but we have had some time to prepare. And the virus is not going away any time soon, but we can't let it decimate our health and social care services. We can't allow people to die because they aren't getting treated due to resources being focused on the pandemic. We can't add to the suffering of patients because of the threat of COVID-19. Our citizens deserve better. Our NHS can't continually be put on hold because of the pandemic. We have to continue treating Welsh patients throughout this second wave, taking steps to tackle the backlog of treatments. We need to expand the field hospitals once more, dedicating them to treating COVID-positive patients, and ramp up testing to ensure same-day turnaround and the ability to test all those needing treatment. That way, we have a real firebreak in place to allow NHS treatments to continue, saving lives and ending suffering by tackling waiting times for treatment. Diolch yn fawr.
Yn gyffredinol, yn ystod y cyfnod cyntaf o gyfyngiadau symud, cafodd tua 62,000 yn llai o gleifion lawdriniaethau yng Nghymru, o'i gymharu â'r un cyfnod yn y flwyddyn flaenorol—gadawyd 62,000 o bobl mewn poen a dioddefaint heb unrhyw ddiwedd yn y golwg. Ac nid yw pobl wedi stopio mynd yn sâl. Nid yw clefyd y galon, dementia a chanser wedi diflannu. Nid COVID-19 yw lladdwr mwyaf Cymru. Yn eironig, mae'n bedwerydd ar bymtheg ar y rhestr o'r achosion marwolaeth mwyaf cyffredin yng Nghymru. Felly, bydd y pandemig hwn yn arwain at lawer o farwolaethau anuniongyrchol gan nad yw ein gwasanaeth iechyd yn gweithredu ar y capasiti y dylai. Mae amcangyfrifon yn rhoi gwasanaethau'r GIG ar hanner eu capasiti blaenorol at ei gilydd, a hynny cyn y gaeaf hwn, sy'n debygol o fod yn un drwg iawn, o gofio bod de Cymru yn gartref i rai o'r cyfraddau COVID-19 uchaf yn y DU.
Mae'r pandemig hwn wedi amlygu pa mor fregus yw ein GIG. Aethom i mewn i'r cyfnod o gyfyngiadau symud ym mis Mawrth er mwyn cynyddu ein capasiti yn y gwasanaeth iechyd, ac eto, wyth mis yn ddiweddarach, rydym newydd ddod allan o gyfnod arall o gyfyngiadau symud, ond mae ein GIG yn dal mewn perygl o gael ei orlethu, yn ôl Llywodraeth Cymru. Ar ddechrau'r pandemig hwn, sefydlwyd ysbytai maes i ymestyn capasiti gwelyau'r GIG, a chrëwyd cyfanswm o bron i 10,000 o welyau ychwanegol—bron yn union yr un nifer o welyau ag y mae ein GIG wedi'u colli ers 1990.
Cyn i'r pandemig daro'r wlad hon, roedd y GIG yn gweithredu ar gyfradd defnydd gwelyau o bron 90 y cant. Nid oedd gennym gapasiti dros ben, a dyna pam ein bod wedi cael cyfnod o gyfyngiadau symud a pham y cafodd yr holl driniaethau nad oedd yn rhai brys eu hatal. Yr hyn sy'n fy nharo i'n rhyfedd, fodd bynnag, oedd bod Llywodraeth Cymru wedi dewis cau hanner gwelyau'r ysbytai maes ddiwedd yr haf, am mai prin oedd y defnydd o'r capasiti ychwanegol. Prin y'i defnyddiwyd, oherwydd ataliodd y GIG yr holl driniaethau rheolaidd, ataliwyd gwasanaethau sgrinio a daeth mesurau atal afiechyd i ben. Yn ôl ym mis Ebrill, ddechrau mis Mai, gwyddem ein bod wedi osgoi'r gwaethaf, yn bennaf am nad yw'r coronafeirws yn lledaenu cystal yn yr awyr agored, a chawsom ein rhybuddio y byddai'r hydref a'r gaeaf yn llawer gwaeth wrth i bobl symud gweithgarwch dan do. Felly, pam y caewyd bron i 5,000 o welyau ysbyty—gwelyau a sefydlwyd i ymdopi â chleifion COVID, gwelyau a ddylai fod wedi rhyddhau ysbytai i ymdopi â'r degau o filoedd o gleifion a oedd yn daer eisiau triniaeth? Ond mewn llawer o achosion, ni dechreuodd triniaethau rheolaidd tan ganol mis Medi, ac roedd hyn yn golygu nad oedd y capasiti ychwanegol yn cael ei ddefnyddio i raddau helaeth, gan arwain Llywodraeth Cymru i ddod i'r casgliad nad oedd ei angen. Mae ei angen. Mae ei angen yn ddybryd.
Felly, mae angen inni barhau â thriniaethau nad ydynt yn rhai brys nawr, cyn iddi fynd yn argyfwng. Dylai'r ysbytai maes ganolbwyntio ar drin cleifion sy'n cael prawf positif ar gyfer y feirws SARS-CoV-2, gan adael gweddill y GIG yn rhydd i ymdrin â thriniaethau nad ydynt yn rhai COVID, a gweithio i leihau'r ôl-groniad o driniaethau hefyd—ôl-groniad sy'n parhau i dyfu wrth i'r pandemig barhau. Nid rhifau ar daenlen yn unig yw'r rhain; pobl yw'r rhain sy'n dal i aros, yn byw mewn poen, anghysur—cleifion y bydd eu cyflyrau'n parhau i ddirywio. Efallai y byddant yn gwaethygu i'r fath raddau fel bod angen triniaeth barhaus arnynt—gan olygu cost ychwanegol i'r GIG, ond yn bwysicach, gan effeithio ar fywydau a bywoliaeth y cleifion hynny a'u teuluoedd.
Felly, cawsom ein dal gan y coronafeirws ar y dechrau, ond rydym wedi cael peth amser i baratoi. Ac nid yw'r feirws yn mynd i ddiflannu dros nos, ond ni allwn adael iddo ddinistrio ein gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol. Ni allwn adael i bobl farw am nad ydynt yn cael eu trin oherwydd bod adnoddau'n cael eu canolbwyntio ar y pandemig. Ni allwn ychwanegu at ddioddefaint cleifion oherwydd bygythiad COVID-19. Mae ein dinasyddion yn haeddu gwell. Ni ellir atal gwasanaethau GIG yn barhaus oherwydd y pandemig. Rhaid inni barhau i drin cleifion Cymru drwy gydol yr ail don hon, gan roi camau ar waith i fynd i'r afael â'r ôl-groniad o driniaethau. Rhaid inni ehangu'r ysbytai maes unwaith eto, gan eu neilltuo ar gyfer trin cleifion sy'n cael prawf positif ar gyfer COVID, a chynyddu nifer y profion a wneir er mwyn sicrhau canlyniadau ar yr un diwrnod a'r gallu i brofi pawb sydd angen triniaeth. Drwy wneud hynny, mae gennym gyfnod atal byr go iawn ar waith i ganiatáu i driniaethau'r GIG barhau, gan achub bywydau a rhoi diwedd ar ddioddefaint drwy fynd i'r afael ag amseroedd aros am driniaeth. Diolch yn fawr.
Thank you. Can I now call the Minister for Health and Social Services to reply to the debate? Vaughan Gething.
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl? Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to the Member for her speech and choice of debate tonight.
Timely access to NHS services has been and continues to be a priority for this Government. From 2015, we made significant additional annual investment in planned care. This resulted in four years of sustained reduction in the number of patients waiting over 36 weeks to start treatment. By March 2019, compared to March 2015, over 36 weeks had improved by 53 per cent, eight-week diagnostic times had improved by 75 per cent, and 14-week therapy times had improved by 100 per cent. Total urgent suspected cancers treated in the year September 2019 to August 2020 was 16 per cent higher than five years ago.
Our NHS Wales plans for 2019-20 were to continue those annual improvements. However, the undeniable impact of the changes imposed by the UK Government on the tax and pensions of NHS staff resulted in NHS plans not being deliverable. The initial impact of COVID in March of this year, combined with the tax and pension debacle, resulted in over 28,000 people waiting over 36 weeks—that is three times higher than in March 2019.
In the early months of 2020, the COVID-19 pandemic was starting to have an impact across global public health systems. Learning from the lessons seen in Europe, our strategic priority was to support our NHS to help save lives here in Wales. On 13 March, I took the very difficult decision to suspend non-urgent planned care. This decision was supported by clinical advice and it aimed to protect our NHS so that it could better help to save lives. Shortly after our bold decision here in Wales, the rest of the UK followed suit. Delivery of emergency and urgent non-COVID care, including for cancers, where it was clinically safe to do so, continued throughout the summer. In recent months, where possible and appropriate, some routine activity has also started to be delivered.
In-patient elective activity from March of this year to July of this year was down 55 per cent in Wales, compared to March to July in 2019. Management information has shown that in-patient and day-case planned care activity has increased by 56 per cent from June 2020 to September 2020. Within the Government, I have recognised that we have to balance the risk of harm from four areas, and this underpins our broad approach across the Government: direct harm from COVID itself, harm from an overwhelmed NHS and social care system, harm from reductions in non-COVID activity, and harm from wider societal actions, including lockdowns. Our decision to suspend routine activity in March to reduce harm from COVID itself has resulted in raising the risk of harm from reductions in non-COVID activity. This has resulted in an unprecedented growth in the planned care waiting list.
The significant number waiting in August 2020 is also seen in NHS England, but also in Scotland and Northern Ireland too. At the end of August 2020, NHS England recorded their largest number ever of patients waiting over 18, 36 and 52 weeks. Without doubt, the condition of some of these patients will be worsening and they will be coming to harm in some cases. This reinforces the need to maintain control of the spread of coronavirus. If the virus takes off again, non-COVID services will be interrupted and more harm will be caused—both directly from COVID, but also in indirect harm from reducing non-COVID activity. I cannot overstate the importance of changing the way that we all live our lives. We must not throw away the hard-won gains from the firebreak and go back to the way things were before we began the last two-and-a-half-week period.
We have, however, prioritised cancer patients and other urgent care patients. I'm pleased to say that, in August 2020, we treated 623 patients on the urgent suspected cancer pathway. This is a 13 per cent reduction on the same period in 2019, but it's also a 13 per cent improvement from five years ago. From June of this year, as part of the quarter 2 plans, the NHS has started to deliver more planned care activity. This has been a challenge to implement alongside COVID care, as there has been a need to redesign services and redeploy staff to operate within protected zones.
The additional safety measures necessary to protect patients and staff remain a priority for me, as the number of patients presenting with COVID continues to rise once again in our communities. This affects both the type and volume of services that are available. Where operating lists, pre COVID, planned to undertake, for example, four operations, the health and safety requirements involving PPE and social distancing have reduced productivity to two. Delivery of face-to-face reviews in our out-patient departments, the hub of many hospitals, has reduced by 40 per cent to 50 per cent of the activity previously undertaken. I am pleased to note, however, that some of this lost activity has been replaced by virtual activity. Around 36 per cent of out-patient activity now is virtual. It is due to the continued dedication of our staff, who have been able to increase our routine activity in recent months, and I remain incredibly grateful to our NHS and social care staff. They have continued to demonstrate their professional commitment and compassion throughout these unprecedented times.
We have implemented new ways of working for supporting patients in different ways. They alone, however, will not be sufficient to stop the continued growth in our waiting times. We will recommence publishing our national NHS waiting times again, beginning on 19 November. This will provide a stark picture of the reality that we face. As I said before, this is not unique to Wales; it is a UK and, in fact, a worldwide problem.
It is important that we as a Government, and the public, realise the size of the challenge. We will need to work together, and each of us—Government, NHS and the public—all have a role to play. The NHS will support the public through education and tools on how to play a greater part in their own care and self-management. But there is no quick fix. It will take years for each UK country to get waiting times back to where they were, and, here in Wales, to continue back on our improvement trajectory. Now, this position is not where the NHS, the Government, myself or anyone in Wales would want to be. We are fully aware of the effect that this is having on individuals who are waiting even longer for their treatment. My officials are working with clinicians across our NHS to understand what more support could be provided to patients while they wait.
Our national rehabilitation framework recognises the key role that rehabilitation can play in supporting people to stay well while they wait. Health boards are starting to develop prehabilitation services to support patients, while they wait on waiting lists, to remain healthy. While in some cases this may actually reduce the requirement for surgery, in others, surgery will still be required. I am clear that this Government remains focused on addressing this important area. My officials will continue to work closely with clinicians to understand the options that we need to consider to address the impact that we see. The options will need to be significant to address the size of the problem. But, together with all nations across the world and here in the UK, we'll be living with the legacy of the effects of COVID for many years, even after we have the virus under control. We all face a significant task ahead. Thank you, Deputy Presiding Officer.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i'r Aelod am ei haraith a'i dewis o ddadl heno.
Mae mynediad amserol at wasanaethau'r GIG wedi bod ac yn parhau i fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. O 2015 ymlaen, gwnaethom fuddsoddiad blynyddol ychwanegol sylweddol mewn gofal a gynlluniwyd. Arweiniodd hyn at bedair blynedd o ostyngiad parhaus yn nifer y cleifion a oedd yn aros dros 36 wythnos i ddechrau triniaeth. Erbyn mis Mawrth 2019, o'i gymharu â mis Mawrth 2015, roedd dros 36 wythnos wedi gwella 53 y cant, roedd amseroedd diagnostig wyth wythnos wedi gwella 75 y cant, ac roedd amseroedd therapi 14 wythnos wedi gwella 100 y cant. Roedd cyfanswm yr achosion brys lle ceid amheuaeth o ganser a gafodd eu trin yn y flwyddyn rhwng mis Medi 2019 a mis Awst 2020 16 y cant yn uwch na phum mlynedd yn ôl.
Ein cynlluniau GIG Cymru ar gyfer 2019-20 oedd parhau â'r gwelliannau blynyddol hynny. Fodd bynnag, o ganlyniad i effaith ddiymwad y newidiadau a orfodwyd gan Lywodraeth y DU i dreth a phensiynau staff y GIG, ni ellir cyflawni cynlluniau'r GIG. Arweiniodd effaith gychwynnol COVID ym mis Mawrth eleni, ynghyd â'r llanastr treth a phensiynau, at dros 28,000 o bobl yn aros dros 36 wythnos—mae hynny deirgwaith yn uwch nag ym mis Mawrth 2019.
Yn ystod misoedd cyntaf 2020, roedd y pandemig COVID-19 yn dechrau cael effaith ar draws systemau iechyd cyhoeddus y byd. Gan ddysgu o'r gwersi a welwyd yn Ewrop, ein blaenoriaeth strategol oedd cefnogi ein GIG i helpu i achub bywydau yma yng Nghymru. Ar 13 Mawrth, gwneuthum y penderfyniad anodd iawn i atal gofal a gynlluniwyd nad yw'n ofal brys. Cefnogwyd y penderfyniad hwn gan gyngor clinigol a'i nod oedd diogelu ein GIG fel y gallai helpu i achub bywydau'n well. Yn fuan ar ôl ein penderfyniad beiddgar yma yng Nghymru, gwnaeth gweddill y DU yr un peth. Parhaodd y gwaith o ddarparu gofal brys a gofal brys nad yw'n COVID, gan gynnwys ar gyfer canserau, lle roedd hi'n glinigol ddiogel i wneud hynny, drwy gydol yr haf. Yn ystod y misoedd diwethaf, lle bo hynny'n bosibl ac yn briodol, mae rhywfaint o weithgarwch rheolaidd hefyd wedi dechrau cael ei ddarparu.
Roedd gweithgarwch dewisol i gleifion mewnol rhwng mis Mawrth a mis Gorffennaf eleni wedi gostwng 55 y cant yng Nghymru, o'i gymharu â mis Mawrth i fis Gorffennaf yn 2019. Mae gwybodaeth reoli wedi dangos bod gweithgarwch gofal a gynlluniwyd i gleifion mewnol ac achosion dydd wedi cynyddu 56 y cant rhwng mis Mehefin 2020 a mis Medi 2020. Yn y Llywodraeth, rwyf wedi cydnabod bod rhaid inni gydbwyso'r risg o niwed o bedwar maes, a dyma sy'n sail i'n dull gweithredu eang ar draws y Llywodraeth: niwed uniongyrchol COVID ei hun, niwed gan system GIG a gofal cymdeithasol sydd wedi'i gorlethu, niwed o ostyngiadau mewn gweithgarwch nad yw'n COVID, a niwed o gamau gweithredu cymdeithasol ehangach, gan gynnwys cyfyngiadau symud. Mae ein penderfyniad i atal gweithgarwch rheolaidd ym mis Mawrth i leihau niwed COVID ei hun wedi arwain at godi'r risg o niwed o leihau gweithgarwch nad yw'n COVID. Mae hyn wedi arwain at dwf digynsail yn y rhestr aros am ofal a gynlluniwyd.
Gwelir y nifer sylweddol sy'n aros ym mis Awst 2020 yn y GIG yn Lloegr hefyd, yn ogystal ag yn yr Alban a Gogledd Iwerddon. Ddiwedd mis Awst 2020, cofnododd GIG Lloegr eu nifer fwyaf erioed o gleifion sy'n aros dros 18, 36 a 52 wythnos. Yn ddi-os, bydd cyflwr rhai o'r cleifion hyn yn gwaethygu a byddant yn wynebu niwed mewn rhai achosion. Mae hyn yn atgyfnerthu'r angen i gadw rheolaeth ar ledaeniad coronafeirws. Os bydd y feirws yn dechrau lledaenu'n eang eto, bydd tarfu ar wasanaethau nad ydynt yn rhai COVID a bydd mwy o niwed yn cael ei achosi—yn uniongyrchol o COVID, ond hefyd o niwed anuniongyrchol yn sgil lleihau gweithgarwch nad yw'n COVID. Ni allaf orbwysleisio pwysigrwydd newid y ffordd rydym i gyd yn byw ein bywydau. Rhaid inni beidio â cholli'r enillion yr ymladdwyd yn galed i'w cael o'r cyfnod atal byr a dychwelyd at y ffordd roedd pethau cyn inni ddechrau'r cyfnod diwethaf o ddwy wythnos a hanner.
Fodd bynnag, rydym wedi blaenoriaethu cleifion canser a chleifion gofal brys eraill. Rwy'n falch o ddweud ein bod, ym mis Awst 2020, wedi trin 623 o gleifion ar y llwybr brys i gleifion yr amheuir bod ganddynt ganser. Mae hyn yn ostyngiad o 13 y cant ar yr un cyfnod yn 2019, ond mae hefyd yn welliant o 13 y cant ers pum mlynedd yn ôl. O fis Mehefin eleni, fel rhan o'r cynlluniau ar gyfer chwarter 2, mae'r GIG wedi dechrau darparu mwy o weithgarwch gofal wedi'i gynllunio. Bu hyn yn her i'w weithredu ochr yn ochr â gofal COVID, gan fod angen ailgynllunio gwasanaethau ac adleoli staff i weithredu o fewn parthau gwarchodedig.
Mae'r mesurau diogelwch ychwanegol sydd eu hangen i ddiogelu cleifion a staff yn parhau i fod yn flaenoriaeth i mi, gan fod nifer y cleifion COVID yn parhau i godi unwaith eto yn ein cymunedau. Mae hyn yn effeithio ar y math o wasanaethau sydd ar gael yn ogystal â'u nifer. Lle roedd rhestrau llawdriniaethau cyn COVID yn cynllunio i gyflawni pedair llawdriniaeth er enghraifft, mae'r gofynion iechyd a diogelwch sy'n cynnwys cyfarpar diogelu personol a chadw pellter cymdeithasol wedi lleihau cynhyrchiant i ddau. Mae'r gwaith o gynnal adolygiadau wyneb yn wyneb yn ein hadrannau cleifion allanol, canolbwynt llawer o ysbytai, wedi lleihau 40 y cant i 50 y cant ar y gweithgarwch a gyflawnwyd yn flaenorol. Rwy'n falch o nodi, fodd bynnag, fod gweithgarwch rhithwir wedi cymryd lle rhywfaint o'r gweithgarwch a gollwyd. Mae tua 36 y cant o weithgarwch cleifion allanol bellach yn rhithwir. Bu modd gwneud hyn oherwydd ymroddiad parhaus ein staff, sydd wedi gallu cynyddu ein gweithgarwch rheolaidd yn y misoedd diwethaf, ac rwy'n dal i fod yn hynod ddiolchgar i'n GIG a'n staff gofal cymdeithasol. Maent wedi parhau i ddangos eu hymrwymiad proffesiynol a'u tosturi drwy gydol y cyfnod digynsail hwn.
Rydym wedi gweithredu ffyrdd newydd o weithio ar gyfer cefnogi cleifion mewn gwahanol ffyrdd. Fodd bynnag, ni fydd y ffyrdd hynny ar eu pen eu hunain yn ddigon i atal y twf parhaus yn ein hamseroedd aros. Byddwn yn ailddechrau cyhoeddi amseroedd aros cenedlaethol y GIG eto, gan ddechrau ar 19 Tachwedd. Bydd hyn yn rhoi darlun llwm o'r realiti sy'n ein hwynebu. Fel y dywedais o'r blaen, nid yw hyn yn unigryw i Gymru; mae'n broblem yn y DU ac mewn gwirionedd, mae'n broblem fyd-eang.
Mae'n bwysig ein bod ni fel Llywodraeth, a'r cyhoedd, yn sylweddoli maint yr her. Bydd angen inni gydweithio, ac mae gan bob un ohonom—y Llywodraeth, y GIG a'r cyhoedd—rôl i'w chwarae. Bydd y GIG yn cefnogi'r cyhoedd drwy addysg ac offer ar sut i chwarae mwy o ran yn eu gofal a'u hunanofal eu hunain. Ond nid oes ateb cyflym. Bydd yn cymryd blynyddoedd i bob gwlad yn y DU gael amseroedd aros yn ôl i ble roeddent, ac yma yng Nghymru, i barhau'n ôl ar ein llwybr gwella. Nawr, nid dyma'r sefyllfa y byddai'r GIG, y Llywodraeth, fi nac unrhyw un yng Nghymru ei heisiau. Rydym yn gwbl ymwybodol o'r effaith y mae hyn yn ei chael ar unigolion sy'n aros hyd yn oed yn hwy am eu triniaeth. Mae fy swyddogion yn gweithio gyda chlinigwyr ar draws ein GIG i ddeall pa gymorth arall y gellid ei roi i gleifion wrth iddynt aros.
Mae ein fframwaith adsefydlu cenedlaethol yn cydnabod y rôl allweddol y gall adsefydlu ei chwarae yn cynorthwyo pobl i gadw'n iach wrth iddynt aros. Mae byrddau iechyd yn dechrau datblygu gwasanaethau rhagsefydlu i gynorthwyo cleifion i gadw'n iach wrth iddynt aros ar restrau aros. Er y gallai hyn leihau'r angen am lawdriniaeth mewn rhai achosion, mewn achosion eraill, bydd angen llawdriniaeth o hyd. Rwy'n glir fod y Llywodraeth yn dal i ganolbwyntio ar fynd i'r afael â'r elfen bwysig hon. Bydd fy swyddogion yn parhau i weithio'n agos gyda chlinigwyr i ddeall yr opsiynau sydd angen inni eu hystyried i fynd i'r afael â'r effaith a welwn. Bydd angen i'r opsiynau fod yn sylweddol er mwyn ymdrin â maint y broblem. Ond fel ym mhob gwlad ym mhob cwr o'r byd ac yma yn y DU, byddwn yn byw gyda chanlyniadau effeithiau COVID am flynyddoedd lawer, hyd yn oed ar ôl i ni gael y feirws dan reolaeth. Rydym i gyd yn wynebu tasg sylweddol o'n blaenau. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Thank you very much, Minister, and that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:49.
The meeting ended at 19:49.