Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

14/02/2018

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig
1. Questions to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs

Yr eitem gyntaf yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig. Nid yw Angela Burns yma i holi cwestiwn 1, ac felly, cwestiwn 2, David Rowlands.

The first item is questions to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs. Angela Burns isn't present to ask question 1, therefore, question 2, David Rowlands.

Ni ofynnwyd cwestiwn 1 [OAQ51755].

Question 1 [OAQ51755] not asked.

Cyfraith Gynllunio
Planning Law

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu symleiddio'r gyfraith gynllunio yng Nghymru i'w gwneud yn haws i'w deall? OAQ51744

2. Will the Cabinet Secretary outline how the Welsh Government intends to simplify planning law in Wales to make it easier to understand? OAQ51744

Member
Lesley Griffiths 13:30:30
Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs

Thank you. This week, I published the consultation, a completely revised 'Planning Policy Wales', to make it more streamlined. In addition, I've asked the Law Commission to undertake a review of planning law in Wales to provide recommendations on simplifying and consolidating planning legislation.

Diolch. Yr wythnos hon, cyhoeddais yr ymgynghoriad, 'Polisi Cynllunio Cymru', sydd wedi'i ddiwygio'n llwyr i'w wneud yn symlach. Yn ychwanegol at hynny, rwyf wedi gofyn i Gomisiwn y Gyfraith gynnal adolygiad o’r gyfraith gynllunio yng Nghymru i ddarparu argymhellion ar symleiddio a chydgrynhoi deddfwriaeth gynllunio.

Thank you for that reply, Cabinet Secretary. I do understand that the Welsh Government has planning laws under consideration, but would the Cabinet Secretary not agree with me that simplicity must constitute a key element in the Government's approach to any changes to laws governing planning, especially given that planning laws in Wales at present are so complicated and often difficult to interpret and that the increasing divergence between the planning laws of England and Wales is, perhaps, exacerbating the situation? 

New legislation made in the Assembly and in the UK Parliament may apply to Wales only, to England only or to both England and Wales, thus creating an evermore complex planning regime. Can you give us an assurance, Cabinet Minister, that, when the report is published in March, you will take these concerns into account?

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru yn ystyried deddfau cynllunio, ond oni fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi fod yn rhaid i symlrwydd fod yn elfen allweddol o ymagwedd y Llywodraeth tuag at unrhyw newidiadau i ddeddfau sy'n rheoli cynllunio, yn enwedig o gofio bod deddfau cynllunio yng Nghymru mor gymhleth ar hyn o bryd, a'i bod yn anodd eu dehongli weithiau, a bod y gwahaniaeth cynyddol rhwng deddfau cynllunio Cymru a Lloegr, efallai, yn gwaethygu'r sefyllfa?

Gall deddfwriaeth newydd a wneir yn y Cynulliad ac yn Senedd y DU fod yn berthnasol i Gymru yn unig, i Loegr yn unig neu i Gymru a Lloegr, ac mae hynny’n creu system gynllunio gymhleth iawn. A allwch roi sicrwydd inni, Weinidog y Cabinet, y byddwch chi’n yn ystyried y pryderon hyn pan fydd yr adroddiad yn cael ei gyhoeddi ym mis Mawrth?

I certainly think there is a very clear need to simplify and consolidate Welsh planning legislation, and, certainly, the scoping paper that the Law Commission brought forward back in July 2016—I think it was something like 94 per cent of respondents clearly said that there was a need to simplify it, so I certainly wouldn't argue with that.

I think, also, since I've been in portfolio, a great number of stakeholders have told me that they do find it very difficult to work through the existing very complex legislation. So, simplification has to be top of the list, I think.

Yn sicr, credaf fod gwir angen symleiddio a chydgrynhoi deddfwriaeth gynllunio Cymru, ac yn sicr, o ran y papur cwmpasu a gyflwynwyd gan Gomisiwn y Gyfraith ym mis Gorffennaf 2016—credaf fod oddeutu 94 y cant o'r ymatebwyr wedi dweud yn glir fod angen ei symleiddio, felly yn sicr, ni fuaswn yn dadlau yn erbyn hynny.

Credaf, hefyd, ers i mi fod yn gyfrifol am y portffolio hwn, fod nifer fawr o randdeiliaid wedi dweud wrthyf eu bod yn ei chael hi'n anodd iawn ymdopi gyda’r ddeddfwriaeth bresennol, sy’n gymhleth iawn. Felly, credaf fod yn rhaid i’r gwaith o symleiddio fod ar ben y rhestr.

Good afternoon, Minister. At the moment, planning consent will normally lapse unless development is started within three years. Local authorities may serve a completion notice stating that the planning permission will cease if there is expiration of a further specified period, but they do not have the power to require that a development should actually be completed. That is the scenario. What plans does the Cabinet Secretary have to simplify the process for serving completion notices by giving local authorities in Wales the power to specify a date by which a development must be completed? Thank you.

Prynhawn da, Weinidog. Ar hyn o bryd, bydd caniatâd cynllunio fel arfer yn dod i ben oni bai bod gwaith datblygu yn dechrau o fewn tair blynedd. Gall awdurdodau lleol gyflwyno hysbysiad cwblhau sy'n nodi y bydd y caniatâd cynllunio yn dod i ben os bydd cyfnod penodedig arall yn dod i ben, ond nid oes ganddynt bŵer i’w gwneud yn ofynnol i ddatblygiad gael ei gwblhau. Dyna'r senario. Pa gynlluniau sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i symleiddio'r broses ar gyfer cyflwyno hysbysiadau cwblhau drwy roi pŵer i awdurdodau lleol yng Nghymru nodi dyddiad ar gyfer cwblhau datblygiad? Diolch.

That is not something that I did ahead of the consultation that I launched on Monday. So, in relation to planning law, which was the original question, I mentioned that we've got two consultations running in parallel—the Law Commission one and the one that I launched on Monday. And certainly, within that 'Planning Policy Wales' consultation, it's something that we can look at.

Nid yw hynny'n rhywbeth a wneuthum cyn yr ymgynghoriad a lansiais ddydd Llun. Felly, mewn perthynas â’r gyfraith gynllunio, sef y cwestiwn gwreiddiol, soniais fod gennym ddau ymgynghoriad ar waith ochr yn ochr â’i gilydd—ymgynghoriad Comisiwn y Gyfraith a’r un a lansiais ddydd Llun. Ac yn sicr, o fewn yr ymgynghoriad 'Polisi Cynllunio Cymru', mae'n rhywbeth y gallwn ei ystyried.

Cabinet Secretary, you'll be aware of the concerns I've raised about the clarity of planning law in respect of houses in multiple occupation and the way that has particularly impacted on parts of my constituency, and Treforest in particular, where you see communities beginning to disintegrate because of the unbridled growth of HMOs. Could you outline what the position is with regard to HMOs and what you intend to do in respect of the representations for those communities that are under threat in that particular way?

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn ymwybodol o'r pryderon a godwyd gennyf ynghylch eglurder y gyfraith gynllunio mewn perthynas ag amlfeddiannaeth a'r ffordd y mae hynny wedi cael effaith arbennig ar rannau o'm hetholaeth, yn enwedig Trefforest, lle mae cymunedau'n dechrau chwalu oherwydd y cynnydd sylweddol mewn tai amlfeddiannaeth. A allwch amlinellu beth yw'r safbwynt o ran tai amlfeddiannaeth a'r hyn rydych yn bwriadu ei wneud mewn perthynas â chyflwyno sylwadau ar ran y cymunedau sydd dan fygythiad yn y ffordd honno?

Thank you. Yes, I'm very aware of your concerns and I share your concerns. I think we had a very constructive meeting with my officials who, you'll be aware, are analysing the planning appeals that have come forward regarding HMOs right across Wales—in all areas of Wales, I think—to identify if there are any specific issues that we need to look at.

You'll be aware that it is for local authorities to decide whether to introduce local policies against which to assess planning applications for HMOs, and that's after they've considered the costs and benefits for each individual application. And I do understand that Rhondda Cynon Taf council has recently prepared draft supplementary planning guidance on HMOs, and that's currently out for public consultation also. I think that's something that I would very much support.

Diolch. Ydw, rwy’n ymwybodol iawn o'ch pryderon ac rwy'n rhannu eich pryderon. Credaf inni gael cyfarfod adeiladol iawn gyda fy swyddogion sydd, fel y gwyddoch, yn dadansoddi'r apeliadau cynllunio a gyflwynwyd mewn perthynas â thai amlfeddiannaeth ledled Cymru—ym mhob rhan o Gymru, rwy'n credu—i nodi a oes unrhyw faterion penodol y mae angen inni edrych arnynt.

Fe fyddwch yn ymwybodol mai cyfrifoldeb yr awdurdodau lleol yw penderfynu a ddylid cyflwyno polisïau lleol er mwyn asesu ceisiadau cynllunio ar gyfer tai amlfeddiannaeth, ar ôl iddynt ystyried costau a buddion pob cais unigol. Ac rwy’n deall bod cyngor Rhondda Cynon Taf wedi paratoi canllawiau cynllunio atodol drafft ar dai amlfeddiannaeth yn ddiweddar, a bod hynny’n destun ymgynghoriad cyhoeddus ar hyn o bryd hefyd. Credaf fod hynny'n rhywbeth y buaswn yn ei gefnogi'n fawr iawn.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Simon Thomas.

Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Simon Thomas.

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae ffigurau diweddaraf am y gweithlu amaethyddol gan yr ONS, sydd wedi'u cyhoeddi y mis yma, yn dangos bod 53,500 o weithwyr yn y sector yng Nghymru, a, gyda llai na 5 y cant o boblogaeth y Deyrnas Gyfunol, mae yna 11.5 y cant o'r holl weithwyr amaethyddol yma yng Nghymru. Felly, mae'n deg i ddweud, rwy'n meddwl, wrth ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, dyma enghraifft arall o sut y mae'r sector amaeth yn mynd i fod yn agored i newid yn sylweddol iawn, a dwywaith yn fwy tebyg, yn fras iawn, oherwydd y nifer yn y gweithlu sydd gyda ni. A fedr yr Ysgrifennydd Cabinet, felly, ein diweddaru ni ynglŷn â beth yw sefyllfa y trafodion bellach gyda'r Llywodraeth yn San Steffan, a'r Llywodraethau eraill yn y Deyrnas Gyfunol, ynglŷn â sefydlu fframwaith ar gyfer amaeth wrth ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, a sicrhau bod llais Cymru, a hawliau y gweithlu Cymreig, yn rhan o'r fframwaith hwnnw?

Thank you very much, Llywydd. The latest figures on the agricultural workforce by the Office for National Statistics, which were published this month, show that 53,500 workers work in the sector in Wales, and, with less than five per cent of the population of the UK, 11.5 per cent of all agricultural workers are here in Wales. Therefore, I think it’s fair to say, as we exit the European Union, that this is another example of how the agricultural sector is going to be open to significant harm—twice as likely, broadly speaking—because of the numbers involved in the workforce. So, can the Cabinet Secretary give us an update on what the situation is now in terms of discussions with the UK Government, and the other Governments in the UK, on establishing a framework for agriculture as we exit the European Union, and ensuring that the voice of Wales, and the rights of the workforce in Wales, are part of that framework? 

13:35

Thank you, Simon, for that question. You'll be aware of our quadrilateral meetings. We haven't met now since before Christmas, but we are due to meet a week on Monday, actually, here in Cardiff, with the Secretary of State from the Department for Environment, Food and Rural Affairs, and also obviously my Scottish counterparts, and, probably, the Permanent Secretary from Northern Ireland. Workforce is clearly a massive issue for the agricultural sector, and certainly the last three farms, I think, I visited over the last month, all of them had a significant number of EU nationals working on the farm. So, we can see what a huge issue it would be if there were a narrowing of the ability of our farmers, and the agricultural sector, to have a workforce from the EU nationals.

Diolch am eich cwestiwn, Simon. Fe fyddwch yn gwybod am ein cyfarfodydd pedairochrog. Nid ydym wedi cyfarfod ers cyn y Nadolig, ond byddwn yn cyfarfod wythnos i ddydd Llun, mewn gwirionedd, yma yng Nghaerdydd, gyda'r Ysgrifennydd Gwladol o Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, a hefyd, yn amlwg, fy swyddogion cyfatebol o’r Alban, ac yn ôl pob tebyg, yr Ysgrifennydd Parhaol o Ogledd Iwerddon. Mae’n amlwg fod gweithlu’n fater pwysig i'r sector amaethyddol, ac yn sicr, o ran y tair fferm ddiwethaf yr ymwelais â hwy dros y mis diwethaf, roedd gan bob un ohonynt nifer sylweddol o wladolion yr UE yn gweithio ar y fferm. Felly, gallwn weld pam y byddai’n broblem enfawr pe bai llai o allu gan ein ffermwyr, a'r sector amaethyddol, i gael gwladolion yr UE yn rhan o’r gweithlu.

Wel, rwy'n ddiolchgar am hynny. Wrth gwrs, mae'r mater o weithwyr o weddill yr Undeb Ewropeaidd yn fater o bryder, ond mae hefyd yn wir i ddweud y dylem ni ddefnyddio pob arf sydd gyda ni i helpu pobl ifanc yng Nghymru, er enghraifft, i lwyddo mewn amaeth. Rydych chi'n gwybod, wrth gwrs, ein bod ni wedi dod i gytundeb am £6 miliwn ar gyfer cynllun ar gyfer ffermwyr ifanc, ac mae'r diddordeb yn y cynllun yma wedi bod yn syfrdanol a dweud y gwir, ac mae nifer y ffermwyr ifanc sydd wedi mynegi eu bod nhw'n awyddus iawn i fentro yn y maes yn galondid, achos dydw i ddim yn rhannu eu hysbrydoliaeth bob tro, o wynebu beth sydd gan Brexit. Ond rwy'n gweld bod pobl ifanc am fentro i mewn i amaeth ac rwyf eisiau i'r Llywodraeth gefnogi hynny gymaint ag sydd yn bosib. Rydych chi wedi dweud yn gyhoeddus eisoes eich bod chi'n gobeithio y bydd y cynllun ar amser ac yn mynd i gael ei gyhoeddi yn fuan iawn. A fedrwch chi ddiweddaru'r Cynulliad cyfan ynglŷn â beth rydych chi'n gobeithio ei gael allan o'r cynllun yma erbyn hyn, ac ym mha ffordd rydych chi'n gobeithio y bydd y cynllun ar gyfer ffermwyr ifanc yn cefnogi ac yn paratoi y gweithlu cyfan ar gyfer heriadau Brexit?

I’m grateful for that. Of course, the issue of the workforce from the rest of the EU is an issue of concern, but it’s also true to say that we should be using every tool in our possession to assist young people in Wales to succeed in agriculture. You will know, of course, that we came to an agreement on £6 million for the young entrants scheme, and the interest in this scheme has been incredible, if truth be told, and the number of young people who have expressed an interest in venturing into this field is heartening, because I don’t always share their enthusiasm, given what Brexit may hold for us. But I do see that young people do want to take a chance in agriculture and I want the Government to support that as much as possible. You have said publicly already that you hoped that the scheme will be delivered on time and will be announced very soon. So, can you give an update to the whole Assembly as to what you hope to achieve through this scheme and how you hope this scheme for young entrants will support and prepare the whole workforce for the challenges of Brexit?

Thank you. Like you, Simon, I think it's really invigorating to see young people want to have a career in agriculture and go forward and get their own holding, for instance. And you'll be aware that the main issue around the scheme is that it's their first time having a holding in their own name. So, what we plan to do is give—I think it's a significant amount of funding—about £40,000, to enable that to happen. There has been a significant interest in the scheme. Officials are still working up the specific details, so I can't update on that. However, we're going to be ready to go on 1 April, and I am absolutely convinced that we will be ready to go on 1 April. And, obviously, you mentioned that there's £6 million available, from our budget agreement between our two parties—£2 million, and then £4 million in the second year. So, I'm absolutely convinced that we will spend all that money, and, who knows, maybe there will be even more of an interest in it. But I certainly want to encourage all young people to come forward and apply for it.

Diolch. Fel chi, Simon, mae'n galonogol iawn gweld pobl ifanc yn awyddus i ddilyn gyrfa mewn amaethyddiaeth, a chamu ymlaen, a bod yn gyfrifol am eu daliad eu hunain, er enghraifft. Ac fe fyddwch yn gwybod mai'r prif fater o ran y cynllun yw mai dyma'r tro cyntaf iddynt fod yn gyfrifol am eu daliad eu hunain. Felly, yr hyn rydym yn bwriadu ei wneud yw rhoi—credaf ei fod yn swm sylweddol o arian—oddeutu £40,000, er mwyn galluogi hynny i ddigwydd. Mae cryn ddiddordeb wedi bod yn y cynllun. Mae swyddogion yn dal i weithio ar y manylion penodol, felly ni allaf roi diweddariad ar hynny. Fodd bynnag, byddwn yn barod ar 1 Ebrill, ac rwy’n gwbl argyhoeddedig y byddwn yn barod ar 1 Ebrill. Ac yn amlwg, fe sonioch fod £6 miliwn ar gael, o gytundeb y gyllideb rhwng ein dwy blaid—£2 filiwn, ac yna £4 miliwn yn yr ail flwyddyn. Felly, rwy'n gwbl argyhoeddedig y byddwn yn gwario'r holl arian hwnnw, a phwy a ŵyr, efallai y bydd hyd yn oed mwy o ddiddordeb ynddo. Ond yn sicr, rwy’n awyddus i annog pobl ifanc i wneud cais amdano.

Diolch am hynny. Rwy'n edrych ymlaen at y cynllun yn cael ei lansio, wrth gwrs, ond rwy'n edrych ymlaen yn fwy fyth i weld, ymhen dwy flynedd, y bydd gyda ni bobl ifanc nawr yn gyfrifol am ddaliadau tir am y tro cyntaf, ac yn dangos y ffordd i ni ar gyfer amaeth ar gyfer y dyfodol. Rwy'n hyderus iawn bod y syniadau gan ffermwyr ifanc Cymru i wneud hynny.

Ond, fe wnaf i gloi ar agwedd arall o adael yr Undeb Ewropeaidd, sydd yn wahanol yng Nghymru i'r hyn yw e dros y ffin yn Lloegr, neu dros y môr yn Iwerddon, achos rwy'n sôn am bysgodfeydd. Cyhoeddwyd adroddiad ar bysgodfeydd yng Nghymru ddoe gan Public Policy Institute Cymru. Mae hynny yn dangos, wrth gwrs, beth sy'n fwy pwysig i'r math o bysgotwyr sydd gyda ni yng Nghymru, sy'n dueddol o fod yn llai o faint, ac sy'n dueddol o bysgota am gregyn yn hytrach na physgod fel y cyfryw—eu bod nhw am gael mynediad i'r marchnadoedd Ewropeaidd yna, yn agored a di-dariff, yn hytrach nag efallai y berchnogaeth dros y moroedd sydd yn dueddol o fod wedi llywio'r drafodaeth ynglŷn ag, er enghraifft, CAF a'r polisïau Ewropeaidd.

Pan wnes i ymweld ag Aberdaugleddau, ges i fy nharo gan gymaint o brosesu a oedd yn digwydd yng Ngwlad Belg, ond roedd y bwyd môr yn cael ei hel a'i gasglu ym Mae Ceredigion, ac mae llawer yn cael ei gludo yn ôl ac ymlaen mewn loris drwy Gymru. Felly, beth fedrwch chi ei wneud fel Llywodraeth nawr i sicrhau bod mwy o brosesu'n digwydd yma yng Nghymru, a hefyd i sicrhau, serch hynny, ein bod ni'n dal i fod yn gallu gwerthu bwyd wedi'i brosesu, gyda gwerth ychwanegol, yn uniongyrchol i mewn i farchnadoedd sydd yn dal i fod yn bwysig i ni?

Thank you for that. I look forward to the launch of the scheme, but I look forward even more to seeing, in two years' time, young people having responsibility for holdings for the first time, and showing the way forward for agriculture in future. I’m very confident that the young farmers of Wales have the ideas to do that.

I will conclude on another aspect of exiting the European Union, which is different in Wales compared to the situation over the border in England, or over the sea in Ireland. I am talking about fisheries. A report on fisheries in Wales was published yesterday by the Public Policy Institute for Wales, and that demonstrated, of course, what’s more important to the kind of fishing fleet we have in Wales, which tends to be smaller and fishes for shellfish rather than fish as such—that they want access to those European markets, and that they want that to be tariff free and open, rather than having ownership of the seas, where it tends to have been steering the debate on CAF and European policies.

When I visited Milford Haven, I was struck by how much processing was happening in Belgium of produce that was gathered in Cardigan bay, much of which is transported back and forth in lorries through Wales. So, what can you as a Government do now to ensure that more processing happens here in Wales and also to ensure, however, that we can still sell that processed food with added value directly into the markets that are still important to us?

13:40

Yes. Just this morning, I met with representatives of the Welsh fishing association, and you won't be surprised to learn that the continuation of being tariff free is incredibly important to them. You will have heard the First Minister say yesterday that, when he was in Ireland on Monday, he heard about five lorries of fish that couldn't get out of the country, and, certainly, the representatives I met with this morning are even more concerned that, as we go forward, post Brexit, that that situation could happen even more unless the UK Government get this absolutely right from the outset. So, these are discussions that I will continue to have with my counterparts, certainly with the UK Government, and I know, in relation to trade and tariff-free trade, the First Minister will continue, and also my colleague the Cabinet Secretary for Finance, in his discussions. 

Ie. Y bore yma, cyfarfûm â chynrychiolwyr cymdeithas bysgota Cymru, ac ni fyddwch yn synnu wrth glywed bod parhau i fod yn ddi-dariff yn hynod bwysig iddynt. Byddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud ddoe ei fod wedi clywed, pan oedd yn Iwerddon ddydd Llun, am bum lori o bysgod na allent fynd allan o'r wlad, ac yn sicr, mae'r cynrychiolwyr y cyfarfûm â hwy y bore yma hyd yn oed yn fwy pryderus bellach y gallai’r sefyllfa honno godi hyd yn oed yn amlach yn y dyfodol ar ôl Brexit oni bai bod Llywodraeth y DU yn gwneud pethau'n gwbl gywir o'r cychwyn cyntaf. Felly, byddaf yn parhau i gael y trafodaethau hyn gyda fy swyddogion cyfatebol, yn sicr gyda Llywodraeth y DU, a gwn, mewn perthynas â masnach a masnach ddi-dariff, y bydd Prif Weinidog Cymru, gyda fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, yn parhau â’r trafodaethau.

Llefarwyr y Ceidwadwyr, Paul Davies. 

The Conservative spokesperson, Paul Davies. 

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, in May last year, I highlighted the Blue Cross's 'Unpicking the Knots' report, which showed that the last time Government brought in a specific law to regulate the sale of pets was in 1951. Given that times have changed significantly since the Pet Animals Act 1951, can you tell us what the Welsh Government is doing to strengthen existing legislation and perhaps introduce new legislation to regulate the sale of pets here in Wales?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, ym mis Mai y llynedd, tynnais sylw at adroddiad y Groes Las, 'Unpicking the Knots', a ddywedai mai’r tro diwethaf i’r Llywodraeth gyflwyno cyfraith benodol i reoleiddio gwerthiant anifeiliaid anwes oedd 1951. O gofio bod yr oes wedi newid gryn dipyn ers Deddf Anifeiliaid Anwes 1951, a allwch ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gryfhau'r ddeddfwriaeth bresennol, a chyflwyno deddfwriaeth newydd efallai i reoleiddio’r broses o werthu anifeiliaid anwes yma yng Nghymru?

Yes, we certainly are looking at what legislation we need in relation to animal welfare. You will be aware that a lot of it is very old, and we're having discussions currently with the UK Government around the animal welfare (sentencing and recognition of sentience) Bill for instance. But, in relation to pets, we've been looking at the code of practices also, and I'm bringing forward a statement—I think it's in March—around a package of either legislation, measures or licensing that we need around animal welfare. 

Yn sicr, rydym yn edrych ar ba ddeddfwriaeth sydd ei hangen arnom mewn perthynas â lles anifeiliaid. Fe fyddwch yn gwybod bod llawer ohoni'n hen iawn, ac rydym yn cynnal trafodaethau ar hyn o bryd gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â’r Bil lles anifeiliaid (dedfrydu a chydnabod ymdeimlad), er enghraifft. Ond mewn perthynas ag anifeiliaid anwes, rydym wedi bod yn edrych ar y cod ymarfer hefyd, a byddaf yn gwneud datganiad—ym mis Mawrth, rwy’n credu—ynglŷn â phecyn, naill ai o ddeddfwriaeth, mesurau neu drwyddedu sydd ei angen arnom mewn perthynas â lles anifeiliaid.

Well, I'm glad to hear that you'll be bringing forward a statement on this particular issue, Cabinet Secretary. Now, one of the more difficult issues that needs tackling is in relation to the scale of unlicensed activity and the rise in the online sale of pets in Wales. The invisibility of this trading system has resulted in many online sellers being able to avoid pet breeding and vending legislation, and it crucially pays no regard to an animal's welfare. Therefore, can you tell us why the Welsh Government has not prioritised this animal welfare issue until now, and can you also tell us what specific action the Welsh Government will be taking to address this particular issue as a matter of urgency?

Wel, rwy'n falch o glywed y byddwch yn gwneud datganiad ar y mater penodol hwn, Ysgrifennydd y Cabinet. Nawr, mae un o'r materion anos y mae angen mynd i'r afael â hwy yn ymwneud â faint o weithgarwch didrwydded sy’n mynd rhagddo a'r cynnydd o ran gwerthu anifeiliaid ar-lein yng Nghymru. Mae natur anweledig y system fasnachu hon wedi golygu bod llawer o werthwyr ar-lein yn gallu osgoi deddfau bridio a gwerthu anifeiliaid anwes, ac yn anad dim, nid yw'n ystyried lles anifeiliaid. Felly, a allwch ddweud wrthym pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi blaenoriaethu’r mater lles anifeiliaid hwn hyd yma, ac a allwch ddweud wrthym hefyd pa gamau penodol y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r mater penodol hwn ar frys?

I mentioned that I will be bringing forward a statement in March, so I can't give you a specific update now. It's not that it hasn't been a priority, but you'll be aware that there are lots of priorities, and animal welfare is very high up, certainly, on my agenda and that of the Welsh Government. So, officials are working to bring forward a package of measures around animal welfare and, as I say, I will be making a statement in March in the Chamber. 

Soniais y byddaf yn gwneud datganiad ym mis Mawrth, felly ni allaf roi diweddariad penodol i chi ar hyn o bryd. Nid nad yw hyn wedi bod yn flaenoriaeth, ond fe fyddwch yn gwybod bod yna lawer o flaenoriaethau, ac mae lles anifeiliaid yn uchel iawn, yn sicr, ar fy agenda i ac ar agenda Llywodraeth Cymru. Felly, mae swyddogion yn gweithio i gyflwyno pecyn o fesurau mewn perthynas â lles anifeiliaid, ac fel y dywedais, byddaf yn gwneud datganiad yn y Siambr ym mis Mawrth.

We already know that local authorities in Wales are struggling to enforce regulations on pet shops and dog breeders, and so perhaps there's an opportunity for Wales to lead the way by developing a bespoke registration licensing system for anyone breeding or selling animals, which would include all vendors, from pet shops to online breeders. Therefore, when you bring this statement forward in the next few weeks, will you commit to seriously considering perhaps the merits of a bespoke registration and licensing system for pet breeders and sellers in Wales?

Gwyddom eisoes fod awdurdodau lleol yng Nghymru yn ei chael hi’n anodd gorfodi rheoliadau ar siopau anifeiliaid anwes a bridwyr cŵn, ac felly efallai fod cyfle i Gymru arwain drwy ddatblygu system drwyddedu a chofrestru bwrpasol ar gyfer unrhyw un sy'n bridio neu'n gwerthu anifeiliaid, a fyddai'n cynnwys yr holl werthwyr, o siopau anifeiliaid anwes i fridwyr ar-lein. Felly, pan fyddwch yn gwneud y datganiad hwn yn ystod yr wythnosau nesaf, a wnewch chi ymrwymo i feddwl o ddifrif am rinweddau system gofrestru a thrwyddedu bwrpasol ar gyfer bridwyr a gwerthwyr anifeiliaid anwes yng Nghymru?

Yes, I'm happy to look at anything that will, obviously, improve animal welfare standards. Local authorities haven't specifically raised that concern with me, but, again, if you have any specific knowledge that you would like to pass on to me, please do. 

Rwy'n fwy na pharod i edrych ar unrhyw beth a fydd, yn amlwg, yn gwella safonau lles anifeiliaid. Nid yw awdurdodau lleol wedi lleisio'r pryder hwnnw’n benodol, ond unwaith eto, os oes gennych unrhyw wybodaeth benodol yr hoffech ei rhoi i mi, croeso i chi wneud hynny.

Llefarydd UKIP, Neil Hamilton. 

The UKIP spokesperson, Neil Hamilton.

Diolch, Llywydd. Inland fisheries and freshwater fishing is an important part of the rural economy. The Environment Agency has estimated that there are about 1,500 jobs in Wales that depend directly upon it. Whilst we're all concerned about the levels of salmon and sea trout in our rivers in Wales, I wonder if the Cabinet Secretary could give me her views upon Natural Resources Wales's proposals to introduce a 10-year mandatory catch and release policy, and also to introduce a blanket ban on anglers taking any salmon they catch to eat. The angling fraternity is very concerned about this because, obviously, taking home one's catch is an integral part of fishing for many, many anglers, and for the enjoyment of sport. There is a possibility that if the result of this is to deter people from coming to Wales, in particular to enjoy our rivers for fishing, that could have a detrimental effect also upon tourism in the countryside.

Diolch, Lywydd. Mae pysgodfeydd mewndirol a physgota dŵr croyw yn rhan bwysig o'r economi wledig. Mae Asiantaeth yr Amgylchedd wedi amcangyfrif bod oddeutu 1,500 o swyddi yng Nghymru yn dibynnu'n uniongyrchol arnynt. Er bod pob un ohonom yn bryderus ynglŷn â niferoedd eogiaid a sewin yn ein hafonydd yng Nghymru, tybed a allai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthyf beth yw ei barn ynglŷn â chynigion Cyfoeth Naturiol Cymru i roi polisi dal a rhyddhau gorfodol ar waith am 10 mlynedd, yn ogystal â chyflwyno gwaharddiad cyffredinol ar enweirwyr rhag mynd ag unrhyw eogiaid y maent yn eu dal adref i’w bwyta. Mae'r gymuned enweirio yn bryderus iawn am hyn oherwydd, yn amlwg, mae dal pysgodyn a mynd ag ef adref yn rhan annatod o bysgota i lawer iawn o enweirwyr, ac yn rhan o fwynhad y gamp. Pe bai hyn yn arwain at rwystro pobl rhag dod i Gymru, yn enwedig i fwynhau pysgota yn ein hafonydd, mae’n bosibl y gallai hynny niweidio twristiaeth yng nghefn gwlad hefyd.

13:45

I'm waiting for Natural Resources Wales to supply their recommendations, following their consultation on this. I'm expecting it probably within the next two months. So, at the moment, I can't comment.

Rwy'n aros i Cyfoeth Naturiol Cymru gyflwyno eu hargymhellion, yn dilyn eu hymgynghoriad ar hyn. Rwy'n disgwyl hynny o fewn y deufis nesaf, yn ôl pob tebyg. Felly, ar hyn o bryd, ni allaf wneud sylwadau.

Okay. Well, I understand the Cabinet Secretary's position on that. There are very diverse reasons for the decline in fish stocks in our rivers. One of them is predation by fish-eating birds. There's a great deal of evidence now. The Angling Trust has produced a database, for example, of predators within inland situations. Apparently, cormorants are now a significant factor in this. Although they're fundamentally seabirds, lots of them are taking fish from our rivers and posing, I think, a dire threat to, particularly, young salmon. There are licences, which are granted, for taking predators and so reducing the scale of this problem. I wonder if the Cabinet Secretary would consider making it easier to qualify for these licences. This at least will be a partial solution to a growing problem that we've got with our rivers.

Iawn. Wel, rwy’n deall safbwynt Ysgrifennydd y Cabinet ar hynny. Ceir rhesymau amrywiol iawn dros y dirywiad mewn stociau pysgod yn ein hafonydd. Un ohonynt yw ysglyfaethu gan adar sy'n bwyta pysgod. Mae llawer iawn o dystiolaeth i'w chael bellach. Mae'r Ymddiriedolaeth Genweirio wedi cynhyrchu cronfa ddata, er enghraifft, o ysglyfaethwyr mewn mannau mewndirol. Mae'n debyg fod mulfrain, bellach, yn ffactor pwysig yn hyn o beth. Er mai adar y môr a ydynt yn y bôn, mae llawer ohonynt yn mynd â physgod o'n hafonydd a chredaf eu bod yn peri cryn fygythiad i eogiaid ifanc yn enwedig. Mae trwyddedau’n cael eu rhoi ar gyfer cael gwared ar ysglyfaethwyr, sy'n lleihau maint y broblem. Tybed a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried ei gwneud yn haws i fod yn gymwys am y trwyddedau hyn. Bydd hyn yn ateb rhannol, o leiaf, i broblem gynyddol sydd gennym gyda'n hafonydd.

Again, that's not an issue that's been raised with me, but I will ask my colleague the Minister for Environment to raise it with NRW at her next meeting.

Unwaith eto, nid yw hwnnw'n fater sydd wedi'i ddwyn i fy sylw, ond byddaf yn gofyn i fy nghyd-Aelod, y Gweinidog dros yr Amgylchedd, godi'r mater gyda Cyfoeth Naturiol Cymru yn ei chyfarfod nesaf.

And I suppose the elephant in the room for most people is the extent of river pollution. I know that this is a much bigger issue than just in relation to fish stocks. We've had many a debate here about proposals for nitrate vulnerable zones and so on, but although nobody denies that there is a problem with pollution, it is being addressed by voluntary action, to a great extent. We've drawn attention in the past to the schemes that exist in Pembrokeshire that have been very successful. Pollution does kill far more salmon and sea trout each year than the proposals, which NRW have put forward, for controls on exploitation by nets and fishermen of salmon and sea trout would save, and so this is a problem that should be viewed in the round rather than ascribed to one cause over another. So, I hope that, when she considers NRW's proposals, she will introduce a sense of proportion into the proposals, which they have put on the table. Because there's a feeling that, in Wales, NRW is proposing something that is far more draconian than will be applied in England, in particular. Therefore, going back to what we were talking about earlier on, in Simon Thomas's question, of discussions with your counterpart in England on agricultural issues, we do need to inform ourselves in Wales of the position in other parts of the United Kingdom and the proposals for improvement, which other Ministers are bringing in. We mustn't disadvantage fishermen in Wales in particular unnecessarily.

Ac mae'n debyg mai'r broblem nad yw'r rhan fwyaf o bobl am ei thrafod yw graddau llygredd afonydd. Gwn fod hwn yn fater llawer mwy na stociau pysgod yn unig. Rydym wedi cael sawl dadl yma am gynigion ar gyfer parthau perygl nitradau ac ati, ond er nad oes unrhyw un yn gwadu bod gennym broblem gyda llygredd, mae gweithredu gwirfoddol yn mynd i'r afael â'r broblem honno, i raddau helaeth. Rydym wedi tynnu sylw yn y gorffennol at y cynlluniau yn Sir Benfro sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn. Mae llygredd yn lladd mwy o lawer o eogiaid a sewin bob blwyddyn nag y byddai'r argymhellion a gyflwynwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar gyfer mesurau rheoli ar gamddefnyddio rhwydi a physgotwyr eogiaid a sewin môr yn eu hachub, ac felly mae hon yn broblem y dylid ei hystyried yn ei chyfanrwydd yn hytrach na'i phriodoli i'r naill achos dros un arall. Felly, wrth iddi ystyried cynigion Cyfoeth Naturiol Cymru, gobeithiaf y bydd yn cyflwyno elfen o gymesuredd i'r argymhellion a gyflwynwyd ganddynt. Oherwydd ceir ymdeimlad fod Cyfoeth Naturiol Cymru, yng Nghymru, yn cynnig rhywbeth sy'n llawer mwy llym na'r hyn a fydd yn digwydd yn Lloegr, yn benodol. Felly, gan ddychwelyd at yr hyn y buom yn ei drafod yn gynharach, yng nghwestiwn Simon Thomas, ynghylch trafodaethau gyda'ch swyddog cyfatebol yn Lloegr ynglŷn â materion amaethyddol, mae angen inni fod yn ymwybodol yng Nghymru o'r sefyllfa mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig a’r argymhellion ar gyfer gwella, sy'n cael eu cyflwyno gan Weinidogion eraill. Mae'n rhaid inni beidio â rhoi pysgotwyr yng Nghymru, yn arbennig, o dan anfantais ddiangen.

I think proportionality is very important in any steps that you take. You mentioned about voluntary action. Certainly, the reason I brought forward the statement I did on NVZs was because, whilst I don't think the current voluntary sorts of schemes have worked in a way that we would want them to—and we've seen significant agricultural pollution of our rivers, for instance—I do think that, if you can work with the sector, it's much better than bringing forward legislation, and that's why I brought forward the statement I have. But, again, I will ask the Minister for Environment to raise it with NRW at her next regular meeting.

Credaf fod cymesuredd yn bwysig iawn mewn unrhyw gamau a gymerwch. Fe sonioch am weithredu gwirfoddol. Yn sicr, y rheswm pam y gwneuthum y datganiad a wneuthum ar Barthau Perygl Nitradau oedd oherwydd, er nad wyf yn credu bod y mathau presennol o gynlluniau gwirfoddol wedi gweithio yn y ffordd y byddem yn dymuno iddynt weithio—ac rydym wedi gweld cryn dipyn o lygredd amaethyddol yn ein hafonydd, er enghraifft—rwy’n credu, os gallwch weithio gyda'r sector, fod hynny'n well o lawer na chyflwyno deddfwriaeth, a dyna pam y gwneuthum y datganiad a wneuthum. Ond unwaith eto, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog dros yr Amgylchedd godi hyn gyda Cyfoeth Naturiol Cymru yn ei chyfarfod rheolaidd nesaf.

Cwestiwn 3: nid yw Mark Reckless yn bresennol i ofyn cwestiwn 3. Dyma’r ail Aelod o fewn tri chwestiwn. Felly, a gaf i ofyn i’r rheolwyr busnes—ac un, yn enwedig, y prynhawn yma—sicrhau presenoldeb yr Aelodau sydd wedi datgan eu bwriad i ofyn cwestiynau yn y dyfodol, yna fe fyddaf i’n gwerthfawrogi hynny?

Question 3: Mark Reckless is not in the Chamber to ask question 3. This is the second Member within three questions who has been absent. So, if I could request that business managers—and one, in particular, this afternoon—to ensure the attendance of Members who have declared an intention to ask questions in future, then I would appreciate that.

Ni ofynnwyd cwestiwn 3 [OAQ51764].

Question 3 [OAQ51764] not asked.

Cwestiwn 4, felly—David Melding.

Question 4, therefore—David Melding.

Mesuryddion Deallus
Smart Meters

4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am yr effaith y mae mesuryddion deallus yn ei chael ar fynd i'r afael â thlodi tanwydd yng Nghymru? OAQ51750

4. Will the Cabinet Secretary make a statement on the impact that smart meters are having on combating fuel poverty in Wales? OAQ51750

13:50

Thank you. Smart meters are a non-devolved matter, but we are working with Smart Energy GB and Ofgem to ensure that the needs of Welsh consumers are considered in the roll-out of smart meters. Within the powers available to Welsh Government, the most direct way in which we can tackle fuel poverty is to improve the energy efficiency of homes. 

Diolch. Mae mesuryddion deallus yn fater heb ei ddatganoli, ond rydym yn gweithio gyda Smart Energy GB ac Ofgem i sicrhau bod anghenion defnyddwyr Cymru yn cael eu hystyried wrth ddarparu mesuryddion deallus. O fewn y pwerau sydd ar gael i Lywodraeth Cymru, y ffordd fwyaf uniongyrchol y gallwn fynd i'r afael â thlodi tanwydd yw gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi.

Two weeks ago, I was with British Gas to discuss the roll-out of smart meters in Wales; 47,000 now have been installed in homes in South Wales Central. They're part of the solution. Obviously, as a more informed consumer, you can observe the impact of your energy consumption. Of course, when combined with better insulation, it can be a key factor in reducing energy poverty. So, I would like to know how the Welsh Government is itself, and with local authorities, ensuring that people are aware of the benefits of smart meters. Even though you are not directly responsible for the programme, information in the first place is really, really vital to consumers.

Bythefnos yn ôl, roeddwn gyda Nwy Prydain yn trafod y broses o ddarparu mesuryddion deallus yng Nghymru; bellach, mae 47,000 wedi'u gosod mewn cartrefi yng Nghanol De Cymru. Maent yn rhan o'r ateb. Yn amlwg, fel defnyddiwr mwy deallus, gallwch gadw golwg ar effaith eich defnydd o ynni. Wrth gwrs, ynghyd â gwell inswleiddio, gall hynny fod yn ffactor allweddol wrth leihau tlodi tanwydd. Felly, hoffwn wybod sut y mae Llywodraeth Cymru, ynddi'i hun a chydag awdurdodau lleol, yn sicrhau bod pobl yn ymwybodol o fanteision mesuryddion deallus. Er nad ydych yn uniongyrchol gyfrifol am y rhaglen, mae gwybodaeth yn y lle cyntaf yn wirioneddol hanfodol i ddefnyddwyr.

Yes, I agree that that is certainly the case. While it is a reserved issue, my officials are working with Smart Meter GB. They were obviously appointed by the UK Government to be the consumer campaign—to promote the take-up of smart meters in both domestic and non-domestic premises.

I think the one thing that I've learned from Smart Meter GB is that the large majority of people who have a meter then become really enthusiastic about making energy savings. That enthusiasm, hopefully, will carry on, so I think that's the thing that I've learned most from Smart Meter GB.

Ie, rwy'n cytuno'n llwyr. Er ei fod yn fater a gedwir yn ôl, mae fy swyddogion yn gweithio gyda Smart Meter GB. Yn amlwg, fe'u penodwyd gan Lywodraeth y DU i gyflwyno'r ymgyrch defnyddwyr—i hyrwyddo'r defnydd o fesuryddion deallus mewn adeiladau domestig ac annomestig.

Credaf mai'r un peth rwyf wedi'i ddysgu gan Smart Meter GB yw bod y mwyafrif helaeth o bobl sydd â mesurydd yn dod yn frwdfrydig iawn ynglŷn ag arbed ynni. Bydd y brwdfrydedd hwnnw'n parhau, gobeithio, felly credaf mai hwnnw yw'r peth mwyaf i mi ei ddysgu gan Smart Meter GB.

Cabinet Secretary, smart meters can be a vital tool in changing behaviours, enabling us to put a price on that left-on light or to see how much it costs to leave a device on stand-by. However, older smart meters can tie customers into a single supplier as they are useless when switching to a new supplier, and customers often have to pay for a new smart meter to replace the dumb one. The UK Government have allowed energy companies to continue to install first-generation meters. So, Cabinet Secretary, what can your Government do to ensure that customers in Wales will only receive smart metering equipment technical specifications 2 meters? 

Ysgrifennydd y Cabinet, gall mesuryddion deallus fod yn offeryn hollbwysig i newid ymddygiad, gan ein galluogi i roi pris ar y golau sy'n cael ei adael ymlaen neu weld faint mae'n gostio i adael dyfais ar y modd segur. Fodd bynnag, gall mesuryddion deallus hŷn glymu cwsmeriaid at un cyflenwr gan eu bod yn ddiwerth wrth newid i gyflenwr newydd, ac yn aml, mae'n rhaid i gwsmeriaid dalu am fesurydd deallus newydd yn lle'r un twp. Mae Llywodraeth y DU wedi caniatáu i gwmnïau ynni barhau i osod mesuryddion cenhedlaeth gyntaf. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, beth all eich Llywodraeth ei wneud i sicrhau mai dim ond mesuryddion manylebau technegol 2 ar gyfer offer mesur deallus y mae cwsmeriaid yng Nghymru yn eu derbyn?

Well, that's not an issue that has been raised with me, but I will certainly write to the UK Government pointing out your comments and ensuring that people in Wales do absolutely have the most up-to-date meter available.FootnoteLink

Wel, nid yw hwnnw'n fater sydd wedi'i godi gyda mi, ond yn sicr, byddaf yn ysgrifennu at Lywodraeth y DU yn nodi eich sylwadau a sicrhau bod pobl yng Nghymru yn derbyn y mesuryddion mwyaf diweddar sydd ar gael.FootnoteLink

Datblygiad Biomass UK No. 2 yn y Barri
The Biomass UK No. 2 Development in Barry

5. A wnaiff Llywodraeth Cymru gynnal asesiad o'r effaith amgylcheddol yn dilyn y penderfyniad gan Gyfoeth Naturiol Cymru i roi trwydded weithredu ar gyfer y datblygiad Biomass UK No. 2 yn y Barri? OAQ51760

5. Will the Welsh Government carry out an environmental impact assessment following the decision by Natural Resources Wales to grant an operating licence for the Biomass UK No. 2 development in Barry? OAQ51760

The Welsh Ministers have informed the developer of the biomass plant that they are minded to direct that an environmental impact assessment must accompany their planning application currently before the Vale of Glamorgan Council. Any representations they will make will be taken into account before a final decision is made. 

Mae Gweinidogion Cymru wedi rhoi gwybod i ddatblygwr y safle biomas eu bod yn ystyried ei gwneud yn ofynnol iddynt gyflwyno asesiad o'r effaith amgylcheddol ochr yn ochr â'u cais cynllunio sydd gerbron Cyngor Bro Morgannwg ar hyn o bryd. Bydd unrhyw sylwadau a wneir ganddynt yn cael eu hystyried cyn y gwneir penderfyniad terfynol.

Well, I welcome that. I think that is some progress, but do you also welcome, as I do, the statement yesterday from the Future Generations Commissioner for Wales that she's considering how environmental permits are granted in Wales by Natural Resources Wales? She's written to NRW to ask them to demonstrate how the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is being applied to the environmental permitting process. This will be welcomed by the residents of Barry and the Vale, who feel that their concerns and evidence on the public health and environmental impact of the Barry biomass incinerator, built in the middle of Barry, close to homes, schools, hospitals and shops, have been ignored in the granting of a permit. 

Wel, rwy’n croesawu hynny. Credaf fod hynny'n dangos rhywfaint o gynnydd, ond a ydych hefyd yn croesawu, fel finnau, y datganiad ddoe gan Gomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru ei bod yn ystyried sut y caiff trwyddedau amgylcheddol eu rhoi yng Nghymru gan Cyfoeth Naturiol Cymru? Mae hi wedi ysgrifennu at Cyfoeth Naturiol Cymru i ofyn iddynt ddangos sut y mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn cael ei rhoi ar waith mewn perthynas â'r broses drwyddedu amgylcheddol. Bydd trigolion y Barri a'r Fro yn croesawu hyn, gan eu bod yn teimlo bod eu pryderon a'u tystiolaeth ar yr effaith ar iechyd y cyhoedd ac effaith amgylcheddol llosgydd biomas y Barri, a adeiladwyd yng nghanol y Barri, yn agos at eu cartrefi, ysgolion, ysbytai a siopau, wedi cael eu hanwybyddu wrth roi trwydded.

Thank you for that question. I appreciate the residents' and the Member's concerns, and I recognise the role the Member has played in being involved with making representations on this issue on behalf of her constituents.

In terms of the announcement by the future generations commissioner, our guidance in the well-being of future generations Act makes it clear that the Act provides opportunities for public bodies to consider how duties can be discharged in a more integrated way. Public bodies, however, must be confident that their respective statutory duties are being met against the criteria in the relevant legislation. 

Diolch am eich cwestiwn. Rwy'n deall pryderon y trigolion a'r Aelod, ac yn cydnabod y rhan y mae’r Aelod wedi ei chwarae’n gwneud sylwadau ar y mater hwn ar ran ei hetholwyr.

O ran y cyhoeddiad gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, mae ein canllawiau yn Neddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol yn ei gwneud yn glir fod y Ddeddf yn cynnig cyfleoedd i gyrff cyhoeddus ystyried sut y gellir cyflawni dyletswyddau mewn ffordd fwy integredig. Fodd bynnag, mae'n rhaid i gyrff cyhoeddus fod yn hyderus fod eu dyletswyddau statudol perthnasol yn cael eu cyflawni yn erbyn y meini prawf yn y ddeddfwriaeth berthnasol.

I think it's fair to say that, in the time that I've been elected to this institution, from a Vale of Glamorgan perspective, the Barry incinerator has undoubtedly been the largest campaign, and across party political divides, I might add as well. I commend the community around the incinerator, and the wider Vale of Glamorgan community, for the actions they have undertaken to fight this campaign. But there is an issue about environmental impact assessments and their suitability. Have you had time, in the time you've been Minister, to get to grips with the scenarios where environmental impact assessments are required? Do you believe that the current model that public bodies in particular work to, such as NRW, is fit for purpose, bearing in mind, obviously, the future generations commissioner's comment? But, ultimately, it will be you as a Government who will determine the parameters for guidance to bodies were they to enact environmental impact assessments.

Credaf ei bod yn deg dweud, ers imi gael fy ethol i'r sefydliad hwn, o safbwynt Bro Morgannwg, mai llosgydd y Barri, heb os, yw'r ymgyrch fwyaf wedi bod, ac ar draws y pleidiau gwleidyddol, hoffwn ychwanegu. Cymeradwyaf y gymuned o amgylch y llosgydd, a'r gymuned ehangach ym Mro Morgannwg, am y camau a gymerwyd ganddynt i ymladd yr ymgyrch hon. Ond mae yna broblem yn codi ynglŷn ag asesiadau o’r effaith amgylcheddol a'u haddasrwydd. A ydych wedi cael amser, ers ichi ddod yn Weinidog, i fynd i'r afael â'r sefyllfaoedd lle mae angen asesiadau o effaith amgylcheddol? A ydych yn credu bod y model y mae cyrff cyhoeddus yn enwedig, cyrff fel Cyfoeth Naturiol Cymru, yn ei ddilyn ar hyn o bryd yn addas at y diben, gan gofio sylw comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wrth gwrs? Ond yn y pen draw, chi fel Llywodraeth a fydd yn pennu'r paramedrau ar gyfer y canllawiau i gyrff os ydynt yn rhoi asesiadau o'r effaith amgylcheddol ar waith.

13:55

Thank you for your question. I know, also, that the Member has been vociferous in this matter and has asked a number of questions previously on behalf of residents and constituents.

In terms of the environmental impact assessment, this refers to a specific process to comply with the EIA directive, so that when the EIA is taken as part of a planning application, and acts as a consultee—[Inaudible.]—the environmental point is a matter for Natural Resources Wales, but it is something that will obviously be considered in the whole as well.

Diolch am eich cwestiwn. Gwn, hefyd, fod yr Aelod wedi bod yn uchel ei gloch mewn perthynas â'r mater hwn ac wedi gofyn nifer o gwestiynau o'r blaen ar ran trigolion ac etholwyr.

O ran yr asesiad o'r effaith amgylcheddol, cyfeiria hyn at broses benodol i gydymffurfio â'r gyfarwyddeb AEA, felly pan fo'r AEA yn cael ei gymryd fel rhan o'r cais cynllunio, ac yn gweithredu fel ymgynghorai—[Anghlywadwy.]—mae'r pwynt amgylcheddol yn fater i Cyfoeth Naturiol Cymru, ond mae'n rhywbeth a fydd yn amlwg yn cael ei ystyried yn ei gyfanrwydd hefyd.

Draenogod
Hedgehogs

6. Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i wneud o'r adroddiad, The State of Britain's Hedgehogs Report 2018? OAQ51754

6. What assessment has the Cabinet Secretary made of The State of Britain's Hedgehogs Report 2018? OAQ51754

Thank you. The continued decline in hedgehog numbers in rural areas in the UK, as highlighted in the report, should concern us all. The findings will inform the refresh of the nature recovery action plan to ensure that we all take appropriate action to help our most endangered species, including the hedgehog.

Diolch. Dylai'r gostyngiad parhaus yn niferoedd draenogod mewn ardaloedd gwledig yn y DU, fel y nodwyd yn yr adroddiad, fod yn destun pryder i bob un ohonom. Bydd y canfyddiadau'n llywio'r broses o ddiweddaru'r cynllun gweithredu adfer natur i sicrhau ein bod yn cymryd camau priodol i gynorthwyo ein rhywogaethau sy’n wynebu’r perygl mwyaf, gan gynnwys draenogod.

I'm sure you will be aware that the Farmers Union of Wales released a statement in response to the report that said that conservation bodies were burying their heads in the sand as far as the impact of badgers on hedgehog numbers is concerned. I can't help but wonder if that is a politically motivated statement aimed at justifying a badger cull. The FUW didn't feel that the lion's share of the blame for the reduction in hedgehog numbers should be placed on farming practices, despite a wealth of research showing that agriculture and land management have the biggest single impact on wildlife, with 84 per cent of land in Wales being used for agriculture. Cabinet Secretary, can I ask for you to look at and assess the implications of this statement from the Farmers Union of Wales, which firmly blames badgers for the decline, and also to look at implementing the changes, as requested by conservation organisations, which clearly mention pesticides?

Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol fod Undeb Amaethwyr Cymru wedi cyhoeddi datganiad mewn ymateb i'r adroddiad a ddywedai fod cyrff cadwraeth yn anwybyddu'r ffeithiau o ran effaith moch daear ar niferoedd draenogod. Ni allaf lai na meddwl tybed a oedd hwnnw'n ddatganiad gwleidyddol gyda'r nod o gyfiawnhau difa moch daear. Nid oedd Undeb Amaethwyr Cymru yn teimlo y dylai arferion ffermio gael y rhan fwyaf o'r bai am y gostyngiad yn niferoedd draenogod, er y toreth o waith ymchwil sy’n dangos mai amaethyddiaeth a rheoli tir sy’n cael yr effaith unigol fwyaf ar fywyd gwyllt, gydag 84 y cant o dir yng Nghymru yn cael ei ddefnyddio ar gyfer amaethyddiaeth. Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf fi ofyn i chi ystyried ac asesu goblygiadau'r datganiad hwn gan Undeb Amaethwyr Cymru, sy'n beio moch daear am y dirywiad, a hefyd i edrych ar y broses o roi'r newidiadau ar waith, fel y mae'r sefydliadau cadwraeth, sy'n sôn yn glir am blaladdwyr, yn ei ddymuno?

I don't agree with the FUW claims. Certainly, when you read the report, I don't think that's what leaps out at you. When you read the report, it notes a number of reasons for why hedgehogs are scarcer in rural areas, and that includes the intensification of agriculture, habitat loss, fragmentation, roadkill, as well as predation. Badgers are a natural predator of hedgehogs, and they actively avoid sites where badgers are present in very high numbers. And I think also the report states that they can co-exist—you know, badgers and hedgehogs can co-exist in many areas. So, I think we need to have a better understanding of the habitat.

Nid wyf yn cytuno â honiadau Undeb Amaethwyr Cymru. Yn sicr, pan fyddwch yn darllen yr adroddiad, ni chredaf mai dyna sy'n sefyll allan. Pan fyddwch yn darllen yr adroddiad, mae'n nodi nifer o resymau pam fod draenogod yn fwy prin mewn ardaloedd gwledig, ac mae hynny'n cynnwys dwysáu amaethyddiaeth, colli cynefin, darnio, cael eu lladd ar y ffyrdd, yn ogystal ag ysglyfaethu. Mae draenogod yn ysglyfaeth naturiol i foch daear, ac maent yn osgoi safleoedd lle y ceir niferoedd uchel iawn o foch daear. A chredaf hefyd fod yr adroddiad yn datgan y gallant gydfodoli—hynny yw, gall moch daear a draenogod gydfodoli mewn llawer o ardaloedd. Felly, credaf fod angen inni ddeall y cynefin yn well.

Cabinet Secretary, I'm glad that Joyce Watson has asked this question. This is an excellent report; well worth the read. I learnt a few things, such as that hedgehogs are hibernating between November and mid-March, so we're currently in a period of that hibernation—what was that about AMs? [Laughter.] I was particularly interested in the Big Hedgehog Map, which allows people to log their hedgehog sighting online, to contribute to research into the animal. I noticed that, in Usk, in my constituency, there are only eight hedgehog sightings. So, hopefully, that will increase with this map.

I know that they get some national and European protection, but what are you doing to publicise campaigns such as the Big Hedgehog Map, so that we can understand a bit more about this animal and protected more in future?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n falch fod Joyce Watson wedi gofyn y cwestiwn hwn. Mae hwn yn adroddiad rhagorol; mae'n werth ei ddarllen. Dysgais ambell i beth, er enghraifft y ffaith bod draenogod yn gaeafgysgu rhwng mis Tachwedd a chanol mis Mawrth, felly rydym ar ganol y cyfnod hwnnw o aeafgysgu ar hyn o bryd—beth oedd hynny ynglŷn ag Aelodau'r Cynulliad? [Chwerthin.] Roedd gennyf ddiddordeb arbennig yn y Big Hedgehog Map, sy'n galluogi pobl i gofnodi ar-lein pan fyddant yn gweld draenog, er mwyn cyfrannu at waith ymchwil ar yr anifail. Sylwais, ym Mrynbuga, yn fy etholaeth i, mai dim ond wyth draenog a gofnodwyd. Felly, gobeithio y bydd hynny'n cynyddu gyda'r map hwn.

Gwn fod rhai mesurau diogelu cenedlaethol ac Ewropeaidd yn eu gwarchod, ond beth rydych yn ei wneud i roi cyhoeddusrwydd i ymgyrchoedd fel y Big Hedgehog Map, fel y gallwn ddeall ychydig yn fwy am yr anifail hwn a'i ddiogelu’n well yn y dyfodol?

I think it is very helpful. I haven't actually publicised this, so I, too, am very pleased that Joyce Watson has asked this question today.

I also think that reports such as this will help, post Brexit, when we're looking at our programmes and at how we're going to boost biodiversity, for instance. So, I'm very happy to support this report.

Credaf ei fod yn ddefnyddiol iawn. Nid wyf wedi rhoi unrhyw gyhoeddusrwydd i hyn, felly rwyf innau hefyd yn falch iawn fod Joyce Watson wedi gofyn y cwestiwn hwn heddiw.

Credaf hefyd y bydd adroddiadau fel hwn yn gymorth, ar ôl Brexit, pan fyddwn yn edrych ar ein rhaglenni ac ar sut y byddwn yn hybu bioamrywiaeth, er enghraifft. Felly, rwy'n falch iawn o gefnogi'r adroddiad hwn.

As the hedgehog species champion, I welcome—[Interruption.] I'm very encouraged by the interest of other Members in our prickly friends. [Laughter.]

I was concerned to read in the report by the Hedgehog Preservation Society of the decline of hedgehogs in rural areas, particularly aligned to the use of pesticides. Would the Minister agree that the use of big data and artificial intelligence does offer us the opportunity to help in this area? By using the latest precision agriculture techniques, we can specifically calibrate the amount of chemicals required in the cultivation of land and reduce the amount of chemicals put into the soil, which will have a knock-on benefit effect for hedgehogs. Given that the National Assembly has voted for the Government to come forward with the strategy on precision agriculture, can the Minister update us on the progress, please?

Fel yr hyrwyddwr ar ran draenogod, rwy’n croesawu—[Torri ar draws.] Mae diddordeb Aelodau eraill yn ein cyfeillion pigog yn galonogol iawn. [Chwerthin.]

Roeddwn yn bryderus wrth ddarllen, yn yr adroddiad gan yr Hedgehog Preservation Society, am ddirywiad draenogod mewn ardaloedd gwledig, yn enwedig yng nghyswllt y defnydd o blaladdwyr. A fyddai'r Gweinidog yn cytuno bod defnyddio data mawr a deallusrwydd artiffisial yn rhoi cyfle inni fod o gymorth yn y maes hwn? Drwy ddefnyddio'r technegau diweddaraf mewn amaethyddiaeth fanwl, gallwn raddnodi'n benodol faint o gemegion sy'n angenrheidiol wrth drin tir a chyfyngu ar gemegion a roddir yn y pridd, a bydd hynny'n arwain at effaith ganlyniadol fuddiol i ddraenogod. O gofio bod y Cynulliad Cenedlaethol wedi pleidleisio o blaid cyflwyno strategaeth gan y Llywodraeth ar amaethyddiaeth fanwl, a all y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar y cynnydd, os gwelwch yn dda?

14:00

Thank you. Lee Waters is certainly the hedgehog champion. I hope you remember that you were actually the second choice, and I was the first, but I decided to be a champion for all species. [Laughter.] But you're also a great champion of precision agriculture, too, and frequently bombard me with a lot of very good research that you've done in this area.

We came forward with an idea that we wouldn't have a specific strategy, but there is clearly a huge amount of work that we can do in relation to precision agriculture, and certainly our policy is to reduce to the lowest possible level the effect of pesticide use on people, wildlife and plants, so I think precision agriculture absolutely can be used in this way. Again, post Brexit, as we're coming forward with our future farming policy and all our other environmental policies, I think precision agriculture will really help us. 

Diolch. Yn sicr, Lee Waters yw'r hyrwyddwr draenogod. Gobeithiaf eich bod yn cofio mai chi oedd yr ail ddewis mewn gwirionedd, a fi oedd y cyntaf, ond penderfynais fod yn hyrwyddwr ar ran pob rhywogaeth. [Chwerthin.] Ond rydych yn hyrwyddwr gwych ar ran amaethyddiaeth fanwl hefyd, ac rydych yn fy mheledu’n aml â llawer o ymchwil da iawn a wnaed gennych yn y maes hwn.

Cyflwynwyd syniad gennym na fyddai gennym strategaeth benodol, ond yn amlwg, mae llawer iawn o waith y gallwn ei wneud mewn perthynas ag amaethyddiaeth fanwl, ac yn sicr ein polisi yw gostwng effaith plaladdwyr ar bobl, bywyd gwyllt a phlanhigion i'r lefel isaf bosibl, felly yn sicr, credaf y gellir defnyddio amaethyddiaeth fanwl yn y modd hwn. Unwaith eto, ar ôl Brexit, wrth inni gyflwyno ein polisi ffermio ar gyfer y dyfodol a'n holl bolisïau amgylcheddol eraill, credaf y bydd amaethyddiaeth fanwl yn gymorth mawr i ni.

Cabinet Secretary, the facts in the report are very, very clear, and that is things like habitat loss and intensive farming are the primary cause of the fall. Incidentally, my species is the Tonyrefail falcon—that's another matter.

Could I just say—? One of the things that concerns me, though, that arises from the FUW statement, is the fact that there's an attempt to almost weaponise hedgehogs to make them to blame for their losses as a result of badgers; so, using one species as a mechanism for trying to attack another species, and so on, and our position has got to lead to a cull of badgers and also to the protection of hedgehogs themselves. This sort of divide-and-rule approach is really just not acceptable.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r ffeithiau yn yr adroddiad yn glir iawn, sef mai pethau fel colli cynefin a ffermio dwys yw prif achos y gostyngiad. Gyda llaw, fy rhywogaeth i yw hebog Tonyrefail—mater arall yw hynny.

A gaf fi ddweud—? Un o'r pethau sy'n peri pryder i mi, fodd bynnag, yn natganiad Undeb Amaethwyr Cymru, yw'r ffaith bod ymgais, bron, i droi draenogod yn arfau fel y gellir eu beio am eu colledion o ganlyniad i foch daear; felly, defnyddio un rhywogaeth fel mecanwaith er mwyn ceisio ymosod ar rywogaeth arall, ac ati, ac mae'n rhaid i’n safbwynt arwain at ddifa moch daear, ac at amddiffyn draenogod eu hunain. Nid yw ymagwedd rannu a rheoli o'r math hwn yn dderbyniol.

Yes, I think I've more or less answered your question in my answer to Joyce Watson. Clearly, the report, I think, states very clearly why hedgehogs are scarcer in rural areas, and it's not just due to one particular reason. I gave several reasons around habitat loss, the intensification of agriculture, for instance, and also road kill. So, I think it is very important that everybody looks at this report as a whole, and certainly I do disagree with what the FUW have claimed here.

Iawn, credaf fy mod wedi ateb eich cwestiwn, fwy neu lai, yn fy ateb i Joyce Watson. Credaf fod yr adroddiad yn dweud yn glir iawn pam fod draenogiaid yn fwy prin mewn ardaloedd gwledig, ac nid yw’n ganlyniad i un rheswm penodol yn unig. Rhoddais nifer o resymau ynglŷn â cholli cynefin, dwysáu amaethyddiaeth, er enghraifft, a hefyd lladd ar y ffyrdd. Felly, credaf ei bod yn bwysig iawn i bawb edrych ar yr adroddiad hwn yn ei gyfanrwydd, ac yn sicr, rwy'n anghytuno â'r hyn y mae Undeb Amaethwyr Cymru wedi'i honni yma.

Y Sector Bwyd-amaeth yng Ngogledd Cymru
The Agri-food Sector in North Wales

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y sector bwyd-amaeth yng Ngogledd Cymru? OAQ51751

7. Will the Cabinet Secretary make a statement on the agri-food sector in North Wales? OAQ51751

Thank you. The agri-food sector in north Wales continues to grow and benefit significantly from a suite of Welsh Government programmes, including Farming Connect and food business investment grants. I was pleased to announce £3 million of funding for Food Skills Cymru at the food and drink skills conference in north Wales last Thursday.

Diolch. Mae'r sector bwyd-amaeth yng ngogledd Cymru yn parhau i dyfu ac i elwa'n sylweddol ar gyfres o raglenni Llywodraeth Cymru, gan gynnwys Cyswllt Ffermio a'r grantiau buddsoddi mewn busnesau bwyd. Roeddwn yn falch o gyhoeddi £3 miliwn o gyllid ar gyfer Sgiliau Bwyd Cymru yn y gynhadledd sgiliau bwyd a diod yng ngogledd Cymru ddydd Iau diwethaf.

Thank you for your answer. Cabinet Secretary, according to the latest statistics, only 5 per cent of Welsh lamb is consumed in Wales. What is the Welsh Government doing to promote Welsh lamb in Wales and the wider UK?

Diolch am eich ateb. Ysgrifennydd y Cabinet, yn ôl yr ystadegau diweddaraf, dim ond 5 y cant o gig oen Cymru sy'n cael ei fwyta yng Nghymru. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hybu cig oen Cymru yng Nghymru a'r DU yn ehangach?

There's a great deal we're doing to promote Welsh lamb. So, I've had conversations with specific supermarkets, for instance. So, just in recent months—probably the last six months—several supermarkets, including Asda and Aldi, have begun selling Welsh lamb. Other supermarkets already did so, and certainly in the lead-up to St David's Day, I think we'll see further supermarkets ensuring that Welsh lamb is on their shelves.

Rydym yn gwneud llawer iawn i hybu cig oen Cymru. Felly, rwyf wedi cael trafodaethau gydag archfarchnadoedd penodol, er enghraifft. Felly, dros y misoedd diwethaf yn unig—y chwe mis diwethaf yn ôl pob tebyg—mae llawer o archfarchnadoedd, gan gynnwys Asda ac Aldi, wedi dechrau gwerthu cig oen Cymru. Roedd archfarchnadoedd eraill yn gwneud hynny eisoes, ac yn sicr yn y cyfnod cyn Dydd Gŵyl Dewi, credaf y byddwn yn gweld rhagor o archfarchnadoedd yn sicrhau bod cig oen Cymru ar eu silffoedd.

Significant opportunities exist for the agri-food sector in north Wales, including improved supply chain collaboration and associated efficiency improvements. In fact, the brand Wales encapsulates premium fresh produce backed up by great taste, the quality of Welsh grassland, the family farm tradition, the commitment of all in the supply chain and the location of abattoirs and processing facilities close to production. What meetings and how many meetings have you had with representatives, not just of farmers, but processors and retailers, given the importance of engaging with operators in the entire supply chain in relation to these matters?

Mae cyfleoedd sylweddol ar gael i'r sector bwyd-amaeth yng ngogledd Cymru, gan gynnwys gwell cydweithio o ran y gadwyn gyflenwi a gwelliannau effeithlonrwydd cysylltiedig. Yn wir, mae brand Cymru yn cynrychioli cynnyrch ffres o’r safon uchaf ag iddo flas gwych, ansawdd glaswelltir Cymru, traddodiad y fferm deuluol, ymrwymiad pawb yn y gadwyn gyflenwi a lleoliad y lladd-dai a chyfleusterau prosesu yn agos at y mannau cynhyrchu. Pa gyfarfodydd a faint o gyfarfodydd rydych wedi'u cael gyda chynrychiolwyr proseswyr a manwerthwyr yn ogystal â ffermwyr, o ystyried pwysigrwydd ymgysylltu â gweithredwyr ym mhob rhan o'r gadwyn gyflenwi mewn perthynas â'r materion hyn?

I've had a significant number of meetings right across the food chain—as you say, not just with farmers, but with processors and with specific supply chain companies. My officials continue to have those sorts of meetings on a weekly basis, and I mentioned in my opening answer to Mandy Jones about the food business investment scheme—that grant funding, again, supports people in this area.

Rwyf wedi cael nifer sylweddol o gyfarfodydd gyda phob rhan o'r gadwyn fwyd—fel y dywedwch, nid yn unig gyda ffermwyr, ond gyda phroseswyr a chwmnïau penodol yn y gadwyn gyflenwi. Mae fy swyddogion yn parhau i gael cyfarfodydd o'r fath ar sail wythnosol, a soniais yn fy ateb cyntaf i Mandy Jones am y cynllun buddsoddi mewn busnesau bwyd—unwaith eto, mae'r cyllid grant hwnnw yn cefnogi pobl yn y maes hwn.

Gwelais adroddiadau yn ddiweddar fod y cyrff lefi cig coch ym Mhrydain yn mynd i fod yn rhannu cronfa o £2 miliwn ar gyfer marchnata ac ymchwil tra bod datrysiad mwy hirdymor, efallai, i'r saga yma o'r lefi cig coch yn cael ei ddatrys o'r diwedd, gobeithio. Rwyf am wybod achos rwyf wedi bod yn codi hyn ers blynyddoedd mawr. Rwy'n siŵr mai chi yw'r pumed neu'r chweched Gweinidog neu Ysgrifennydd Cabinet sydd wedi bod yn ymrafael â'r anghyfiawnder yma o'r £1 miliwn sy'n cael ei golli i'r sector cig coch bob blwyddyn oherwydd y ffordd y mae'r lefi yn cael ei redeg. Pryd ydych chi'n meddwl, os mai mesur dros dro yw hwn, y byddwn ni'n cael datrysiad unwaith ac am byth i'r anghyfiawnder yma? A phryd, o'r diwedd, y gwelwn ni'r sector cig coch yng Nghymru yn derbyn yr arian sy'n ddyledus iddi?

I saw some recent reports that the red meat levy organisations in Britain were going to be sharing a fund of £2 million for marketing and research while a longer term solution to this saga of the red meat levy is resolved—at last, hopefully. I want to know because I have been raising this issue for many years. I’m sure you’re the fifth or the sixth Minister or Cabinet Secretary who’s been grappling with this injustice of the £1 million lost to the red meat sector annually because of the way that the levy is being run. So, when do you think, if this is a temporary measure, that we will have a once-and-for-all resolution to this injustice? And when, at last, will we see the red meat sector in Wales given the funding it deserves?

14:05

Yes, it is something that we do need to have a permanent solution on. I'm hoping that the temporary one becomes permanent very, very quickly—hopefully within the next few months. You mentioned I was probably the—I think I am the sixth Minister with responsibility, and I promised Dai Davies, before he finished as chair, that we would get it sorted out. We managed on a temporary basis, but you're quite right, it is something that has been too long in the ether out there that needs sorting out. So, I will continue to have discussions with other Ministers around this and I know my officials continue to have meetings at an official level too.

Ie, mae'n rhywbeth y mae arnom angen ateb parhaol yn ei gylch. Gobeithiaf y daw'r un dros dro yn un parhaol yn fuan iawn—o fewn yr ychydig fisoedd nesaf, gobeithio. Dywedoch mai fi, fwy na thebyg, oedd y—credaf mai fi yw'r chweched Gweinidog â chyfrifoldeb, ac addewais i Dai Davies, cyn i'w gyfnod fel cadeirydd ddod i ben, y byddem yn datrys y mater. Fe lwyddasom ar sail dros dro, ond rydych yn llygad eich lle, mae'n rhywbeth sydd wedi bod o gwmpas ers gormod o amser ac mae angen ei ddatrys. Felly, byddaf yn parhau i gael trafodaethau ynglŷn â hyn gyda Gweinidogion eraill a gwn fod fy swyddogion yn parhau i gael cyfarfodydd ar lefel swyddogol hefyd.

Ymchwilio i Welyau Môr
Research on Sea Beds

8. Pa gyfleoedd y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael i ymchwilio i welyau môr oddi ar arfordir Cymru? OAQ51737

8. What opportunities has the Welsh Government had to research sea beds off the coast of Wales? OAQ51737

Thank you. Welsh Government undertakes and supports a wide range of work to understand Welsh seas, including the sea bed. I've seen at first hand the excellent academic work at Aberystwyth and Bangor universities in particular. We continue to develop a good understanding of our seas to enable sustainable development.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ac yn ymgymryd ag amrywiaeth eang o waith i ddeall moroedd Cymru, gan gynnwys gwely'r môr. Rwyf wedi gweld â'm llygaid fy hun y gwaith academaidd rhagorol ym mhrifysgolion Aberystwyth a Bangor yn arbennig. Rydym yn parhau i ddatblygu dealltwriaeth dda o'n moroedd i alluogi datblygu cynaliadwy.

Sea bed surveying and mapping are of key importance to our economy. The Irish have already acted on this. The EU is now starting too. There's a danger that both Wales and the UK will be left behind. Bangor University has the biggest university-run sea bed research vessel in the UK, the Prince Madog, which is key both to our economy and to fisheries management as we look to the future. But, it's only funded to 2020. What action will the Welsh Government therefore take to ensure critical and sustainable future funding, and to incorporate sea bed research into a strategic national plan?

Mae arolygu a mapio gwely'r môr yn hanfodol bwysig i'n heconomi. Mae Iwerddon eisoes wedi rhoi camau ar waith ar hyn. Mae'r UE yn dechrau gwneud hynny bellach hefyd. Mae perygl y bydd Cymru a'r DU ar ei hôl hi yn hyn o beth. Llong ymchwil Prifysgol Bangor, y Prince Madog, yw'r llong ymchwil gwely'r môr fwyaf yn y DU sy'n eiddo i brifysgol, ac mae'n allweddol i'n heconomi ac i'r gwaith o reoli pysgodfeydd wrth inni edrych at y dyfodol. Ond ni fydd yn cael ei ariannu wedi 2020. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, felly, i sicrhau cyllid hanfodol a chynaliadwy yn y dyfodol, ac i ymgorffori ymchwil gwely'r môr mewn cynllun cenedlaethol strategol?

I am aware that Bangor University are looking to identify future strategic scientific work for the Prince Madog. It is a commercial matter for the universities and others in the consortium, so I'm not able to comment any further.

Rwy'n ymwybodol fod Prifysgol Bangor yn awyddus i nodi gwaith gwyddonol strategol ar gyfer y Prince Madog yn y dyfodol. Mae'n fater masnachol ar gyfer y prifysgolion a sefydliadau eraill yn y consortiwm, felly ni allaf roi unrhyw sylw pellach.

As species champion for the grey seals, all the talk on Rhossili rocks is about NRW's recent indicative marine protected areas site condition reports. These apparently have highlighted low confidence in determining the status of protected features such as sub-tidal reefs, with some reported as being in unfavourable conservation status. So, in view of that, will the Cabinet Secretary confirm that the extra allocated budget to the marine and fisheries department will be used for the recovery and much needed monitoring of marine protected areas in Wales, and keep my grey seals happy? Thank you.

Fel hyrwyddwr y morlo llwyd, mae'r holl siarad ar greigiau Rhosili am adroddiadau cyflwr safle dangosol diweddar Cyfoeth Naturiol Cymru ar ardaloedd morol gwarchodedig. Mae'n debyg eu bod wedi tynnu sylw at ddiffyg hyder wrth bennu statws nodweddion gwarchodedig fel riffiau islanwol, gydag adroddiadau fod rhai mewn statws cadwraethol anffafriol. Felly, yn sgil hynny, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau y bydd y gyllideb ychwanegol a ddyrannwyd i'r adran forol a physgodfeydd yn cael ei defnyddio i ariannu gwaith adfer a monitro mawr ei angen ar ardaloedd morol gwarchodedig yng Nghymru, a chadw fy morloi llwyd yn hapus? Diolch.

I very much want to keep Dai Lloyd's grey seals happy. I can't confirm that all the funding will be used for that purpose, but I'm sure that some of the funding will go towards understanding our seas and, of course, the marine protected areas, which are very important.

Rwy'n awyddus iawn i sicrhau bod morloi llwyd Dai Lloyd yn hapus. Ni allaf gadarnhau y bydd yr holl arian yn cael ei ddefnyddio at y diben hwnnw, ond rwy'n siŵr y bydd rhywfaint o'r arian yn mynd tuag at ddeall ein moroedd, ac wrth gwrs, yr ardaloedd morol gwarchodedig, sy'n bwysig iawn.

You will know, Cabinet Secretary, that the decision to reopen the scallop fishery in Cardigan bay was very much predicated on the work that Bangor University had done on the sea bed conditions, and you said at the time, I think, that you'd want to maintain an ongoing monitoring of sea bed conditions to ensure that reopening the fishery didn't have an adverse effect and that it was, as you just said, sustainable development of our sea beds and seas. Can you update us on the position now as regards that fishery and, in light of the earlier question I asked about shellfish generally in Welsh seas, where we are in ensuring that that fishery can be sustainable and meets the needs of the natural environment as well?

Gwyddoch, Ysgrifennydd y Cabinet, fod y penderfyniad i ailagor y bysgodfa cregyn bylchog ym Mae Ceredigion wedi'i wneud i raddau helaeth ar sail y gwaith a wnaed gan Brifysgol Bangor ar gyflwr gwely'r môr, a dywedasoch bryd hynny, rwy'n credu, y byddech yn awyddus i gynnal gwaith monitro parhaus mewn perthynas â chyflwr gwely'r môr er mwyn sicrhau na fyddai'r broses o ailagor y bysgodfa’n cael effaith andwyol a'i bod, fel y dywedasoch yn awr, yn ddatblygu cynaliadwy o ran ein moroedd a gwely’r môr. A allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar y sefyllfa bellach mewn perthynas â’r bysgodfa honno, ac yn sgil y cwestiwn cynharach a ofynnais ynglŷn â physgod cregyn yn gyffredinol ym moroedd Cymru, beth yw ein sefyllfa bellach o ran sicrhau y gall y bysgodfa honno fod yn gynaliadwy ac y gall ddiwallu anghenion yr amgylchedd naturiol hefyd?

I mentioned in an earlier answer, it wasn't to you, that I'd met with the Welsh fisheries association this morning on the subject of monitoring, and on the basis that you can't please all the people all the time you can imagine that the view was coming from a different side. That monitoring is ongoing, but if the Member is happy, I will write to him with the specific situation at the current time.

Soniais mewn ateb cynharach, nid i chi, fy mod wedi cyfarfod â chymdeithas bysgodfeydd Cymru y bore yma ynghylch monitro, ac ar y sail na allwch blesio pawb drwy'r amser, gallwch ddychmygu bod eu barn hwy’n wahanol. Mae'r gwaith monitro yn parhau i fynd rhagddo, ond os yw'r Aelod yn fodlon, fe ysgrifennaf ato gyda'r sefyllfa benodol ar hyn o bryd.

Mynediad Cymunedol at Fannau Gwyrdd
Community Access to Green Spaces

9. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella mynediad cymunedol at fannau gwyrdd? OAQ51743

9. What action is the Welsh Government taking to improve community access to green spaces? OAQ51743

Quality green spaces and parks provide opportunities for healthy recreation, support biodiversity and contribute to reducing flood risk and air pollution. The Welsh Government has allocated £27.8 million of capital funding from 2017 to support the development of green infrastructure over a period of four years.

Mae mannau gwyrdd a pharciau o ansawdd yn darparu cyfleoedd ar gyfer gweithgareddau hamdden iach, yn cefnogi bioamrywiaeth ac yn cyfrannu at y gwaith o leihau perygl llifogydd a llygredd aer. Mae Llywodraeth Cymru wedi dyrannu £27.8 miliwn o gyllid cyfalaf o 2017 i gefnogi'r gwaith o ddatblygu seilwaith gwyrdd dros gyfnod o bedair blynedd.

Thank you, Minister. I was really glad that you could speak at the event on community spaces that I hosted the other week. The event heard how access to community green spaces can help to improve health, well-being and prosperity, although it also noted some of the barriers to community ownership. What support can the Welsh Government give to make it easier for communities to not only access but take legal ownership of green spaces? 

Diolch, Weinidog. Roeddwn yn falch iawn eich bod wedi gallu siarad yn y digwyddiad ar fannau cymunedol a gynhaliwyd gennyf yr wythnos o'r blaen. Clywsom yn y digwyddiad sut y gall mynediad i fannau gwyrdd cymunedol helpu i wella iechyd, lles a ffyniant, er bod rhai o'r rhwystrau i berchnogaeth gymunedol wedi eu nodi hefyd. Pa gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi i'w gwneud yn haws i gymunedau, nid yn unig i gael mynediad i fannau gwyrdd, ond i gymryd perchnogaeth gyfreithiol arnynt?

14:10

I was grateful for the opportunity to join you at the event, and it was good to hear from you then. One of the things that struck me at the event that we talked about was the emotional ownership of your local green spaces, but then how that actually becomes actual ownership. And you're right that access to green spaces has broader health, economic and social benefits; it's not just good for the environment. So, community asset transfer presents opportunities for the community to own and manage green spaces. Welsh Government guidance is available to provide community groups with the knowledge and tools to take ownership of these spaces, and there's information available on the Welsh Government website. The green infrastructure capital fund that is currently being put into place will actually be able to assist and support community groups in taking ownership of green spaces.

Roeddwn yn ddiolchgar am y cyfle i ymuno â chi yn y digwyddiad, ac roedd yn braf clywed gennych wedyn. Un o'r pethau a greodd argraff arnaf yn y digwyddiad y soniasom amdano oedd y berchnogaeth emosiynol ar eich mannau gwyrdd lleol, ond wedyn sut y daw hynny'n berchnogaeth wirioneddol. Ac rydych yn llygad eich lle fod mynediad i fannau gwyrdd yn arwain at fanteision iechyd, economaidd a chymdeithasol ehangach; nid rhywbeth da i'r amgylchedd yn unig yw hyn. Felly, mae trosglwyddo asedau cymunedol yn darparu cyfleoedd i'r gymuned berchnogi a rheoli mannau gwyrdd. Mae canllawiau ar gael gan Lywodraeth Cymru i ddarparu'r wybodaeth a'r offer i grwpiau cymunedol allu cymryd perchnogaeth ar y mannau hyn, ac mae gwybodaeth ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru. Bydd y gronfa cyfalaf seilwaith gwyrdd sy'n cael ei sefydlu ar hyn o bryd yn cynorthwyo a chefnogi grwpiau cymunedol i gymryd perchnogaeth ar fannau gwyrdd.

Minister, the Royal College of Paediatrics and Child Health recommends more 20 mph zones around green spaces so that children can walk, cycle and play safely, and also access those spaces more safely. I'm particularly concerned about the lack of access to green spaces for children who live in relatively more deprived areas. We need an action plan to ensure that children do have access to safe playing grounds.

Weinidog, mae'r Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant yn argymell mwy o barthau 20 mya o amgylch mannau gwyrdd fel y gall plant gerdded, beicio a chwarae'n ddiogel, yn ogystal â gallu cyrraedd y mannau hynny’n fwy diogel. Rwy'n arbennig o bryderus ynglŷn â'r diffyg mynediad i fannau gwyrdd ar gyfer plant sy'n byw mewn ardaloedd mwy difreintiedig. Mae arnom angen cynllun gweithredu i sicrhau bod gan blant fynediad i feysydd chwarae diogel.

Absolutely. The Member makes very important and very valid points. Green spaces are also not just about safety; green spaces help to reduce air and noise pollution as well. I think we are cracking forward with our air quality strategy at the moment, so that's perhaps something we could take up further and consider going forward.  

Yn sicr. Mae'r Aelod yn gwneud pwyntiau pwysig iawn a dilys iawn. Nid yw mannau gwyrdd yn ymwneud â diogelwch yn unig; mae mannau gwyrdd yn cynorthwyo i leihau llygredd aer a llygredd sŵn hefyd. Credaf ein bod yn bwrw ymlaen â'n strategaeth ansawdd aer ar hyn o bryd, felly efallai fod hynny'n rhywbeth y gallem fynd ar ei drywydd a'i ystyried yn y dyfodol.

'Polisi Cynllunio Cymru'
'Planning Policy Wales'

10. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am Bolisi Cynllunio Cymru? OAQ51767

10. Will the Cabinet Secretary provide an update on Planning Policy Wales? OAQ51767

Thank you. On Monday, I launched a public consultation on a completely revised draft 'Planning Policy Wales', which has been aligned to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 goals and ways of working. I look forward to hearing Members and others' views on the document and the contribution it can make to place making.

Diolch. Ddydd Llun, lansiais ymgynghoriad cyhoeddus ar ddrafft cwbl ddiwygiedig o 'Polisi Cynllunio Cymru', sydd wedi'i alinio â nodau a ffyrdd o weithio Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Edrychaf ymlaen at glywed barn yr Aelodau er eraill ar y ddogfen a'r cyfraniad y gall ei wneud i'r broses o greu lleoedd.

And I welcome that review alongside the question David Rowlands asked at the beginning. The Cabinet Secretary will be aware of my support for strategic development planning, which is provided within the Planning (Wales) Act 2015, to help move developments away from over-concentrated areas around Cardiff and the M4. Will the Cabinet Secretary therefore support the view that 'Planning Policy Wales' needs to reflect the suitability of strategic development plans over local development plans, and that local authorities' elected representatives within the areas covered by strategic development plans need to work together and show their support for more dispersed sustainable development that is in line with the well-being of future generations Act?  

Ac rwy’n croesawu’r adolygiad hwnnw ochr yn ochr â'r cwestiwn a ofynnodd David Rowlands ar y cychwyn. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o fy nghefnogaeth i gynllunio datblygu strategol, a ddarperir yn Neddf Cynllunio (Cymru) 2015, i gynorthwyo i symud datblygiadau o'r ardaloedd gor-grynodedig o amgylch Caerdydd a'r M4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet, felly, gefnogi'r safbwynt fod angen i 'Polisi Cynllunio Cymru' adlewyrchu addasrwydd cynlluniau datblygu strategol yn hytrach na chynlluniau datblygu lleol, a bod angen i gynrychiolwyr etholedig awdurdodau lleol yn yr ardaloedd sydd wedi’u cynnwys mewn cynlluniau datblygu strategol weithio gyda'i gilydd a dangos eu cefnogaeth i ddatblygu cynaliadwy mwy gwasgaredig sy'n cyd-fynd â Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol?

Thank you. I know the Member will be aware from our conversations that I'm very keen to see strategic development plans. I wrote to all local authorities back in December, inviting them to look at how they can work together on SDPs. I've had some responses, and around joint development plans also, although not everybody has written back yet. I have also reminded them of the need to increase housing supply, and emphasised that new housing must contribute to the creation of cohesive communities. We don't want to see unacceptable impacts on social, economic or environmental infrastructure.

Diolch. Gwn y bydd yr Aelod yn ymwybodol o'r sgyrsiau rhyngom fy mod yn awyddus iawn i weld cynlluniau datblygu strategol. Ysgrifennais at bob awdurdod lleol ym mis Rhagfyr, yn eu gwahodd i ystyried sut y gallent weithio gyda'i gilydd ar gynlluniau datblygu strategol. Rwyf wedi cael rhai ymatebion, ac ynghylch cynlluniau datblygu ar y cyd hefyd, er nad yw pawb wedi ysgrifennu'n ôl eto. Rwyf hefyd wedi eu hatgoffa o'r angen i gynyddu'r cyflenwad tai, gan bwysleisio bod yn rhaid i dai newydd gyfrannu at y gwaith o greu cymunedau cydlynus. Nid ydym yn dymuno gweld effeithiau annerbyniol ar seilwaith cymdeithasol, economaidd neu amgylcheddol.

Diolch, Llywydd. Firstly, may I apologise both to you and to the Cabinet Secretary for missing my earlier question?

Cabinet Secretary, as the species champion for the greater horseshoe bat, can you assure me that in this consultation on the new planning policy for Wales there will be adequate weight given to protecting endangered species whilst, of course, not stopping necessary planning and the renovation of old buildings? But, we do need to look after our smaller friends; they have no voice—we need to be their voice. 

Diolch, Lywydd. Yn gyntaf, a gaf fi ymddiheuro i chi ac i Ysgrifennydd y Cabinet am fethu fy nghwestiwn cynharach?

Ysgrifennydd y Cabinet, fel hyrwyddwr yr ystlum pedol mwyaf, a allwch roi sicrwydd i mi y bydd yr ymgynghoriad hwn ar y polisi cynllunio newydd i Gymru yn rhoi digon o bwyslais ar amddiffyn rhywogaethau sydd mewn perygl heb atal unrhyw gynllunio angenrheidiol neu waith adnewyddu hen adeiladau? Ond mae angen inni edrych ar ôl ein ffrindiau llai o faint; nid oes ganddynt lais—mae angen inni fod yn llais iddynt.

Yes, absolutely, I agree with that and just to say to the Member that I thank her for her apology; it was actually a question to the Minister for Environment. 

Yn sicr, rwy'n cytuno â hynny, a hoffwn ddiolch i'r Aelod am ei hymddiheuriad; mewn gwirionedd, cwestiwn i Weinidog yr amgylchedd ydoedd.

Mae 'Polisi Cynllunio Cymru' yn ei ffurf drafft yn nodi bod y cysyniad o ddatblygu cynaliadwy wedi ei ehangu, wrth gwrs, o dan y Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, a'i bod hi'n ofynnol i wella'r pedair agwedd ar lesiant—economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol. Ac, yn ogystal, mae'r Ddeddf wedi dod â saith nod llesiant ymlaen i helpu sicrhau bod cyrff cyhoeddus yn gweithio tuag at yr un weledigaeth o Gymru gynaliadwy. Mae'r iaith Gymraeg yn un o'r saith nod llesiant o dan y Ddeddf, a hefyd yn rhan o'r agwedd ddiwylliannol o lesiant. Pam felly nad ydy polisi cynllunio drafft y Llywodraeth yn cryfhau cyfrifoldebau awdurdodau cynllunio lleol wrth iddyn nhw ystyried y Gymraeg fel rhan o'u penderfyniadau cynllunio?

'Planning Policy Wales' in its draft form noted the concept of sustainable development has been broadened, of course, under the well-being of future generations Act, and there is now a requirement to improve the four aspects of well-being—economic, environmental, social and cultural. There are also seven well-being goals that the Act has brought forward to help to ensure that public bodies are working towards the same vision of a sustainable Wales. The Welsh language is one of those seven well-being goals under the Act, and is also part of the cultural aspect of well-being. Why, then, doesn’t the draft planning policy of the Welsh Government strengthen the responsibilities of local planning authorities as they consider the Welsh language as part of their planning decision making?

14:15

Well, the Member will be aware that we looked at the technical advice note that was specifically in relation to the Welsh language and strengthened it, but I'm very happy to take on any comments that she has on it—if you feel it wasn't strengthened in a way that you think is appropriate—as we go through this planning policy consultation.

Wel, bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod wedi edrych ar y nodyn cyngor technegol a oedd yn ymwneud yn benodol â'r iaith Gymraeg ac wedi ei gryfhau, ond rwy'n fwy na pharod i wrando ar unrhyw sylwadau sydd ganddi yn ei gylch—os teimlwch na chafodd ei atgyfnerthu mewn ffordd briodol yn eich tyb chi—wrth inni gynnal yr ymgynghoriad hwn ar bolisi cynllunio.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Thank you, Cabinet Secretary.

2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid
2. Questions to the Cabinet Secretary for Finance

Y cwestiynau nesaf, felly, i'r Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid, a'r cwestiwn cyntaf—Russell George.

The next questions are to the Cabinet Secretary for Finance, and the first question is from Russell George.

Swyddfeydd Llywodraeth Cymru
Welsh Government Offices

1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ddyfodol swyddfeydd Llywodraeth Cymru sydd wedi'u lleoli y tu allan i Gaerdydd? OAQ51738

1. Will the Cabinet Secretary make a statement on the future of Welsh Government offices located outside of Cardiff? OAQ51738

The Government’s location strategy maintains our commitment to a Welsh Government presence across Wales while ensuring that we optimise the efficiency of our estate and reduce our operating costs and environmental impacts.

Mae strategaeth leoli'r Llywodraeth yn cynnal ein hymrwymiad i bresenoldeb Llywodraeth Cymru ledled Cymru, gan sicrhau ein bod yn optimeiddio effeithlonrwydd ein hystâd ac yn lleihau ein costau gweithredu a'n heffaith amgylcheddol.

Thank you, Cabinet Secretary. The Welsh Government have always had offices, since its creation, in my constituency, and there has been some concern in the past that Welsh Government plans to scale back on its commitment to basing Welsh Government staff in Newtown. In 2015, the then Permanent Secretary, Sir Derek Jones, confirmed to me that the Welsh Government is committed to a long-term presence in Newtown, beyond March 2020. Now, there have been some developments since, and the building that was previously owned at that time has been sold. Are you able to provide an assurance that this is still the case?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Ers ei chreu, mae swyddfeydd wedi bod gan Lywodraeth Cymru yn fy etholaeth i, ac mae rhywfaint o bryder wedi bod yn y gorffennol fod Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd yn groes i'w hymrwymiad i leoli staff Llywodraeth Cymru yn y Drenewydd. Yn 2015, cadarnhaodd yr Ysgrifennydd Parhaol ar y pryd, Syr Derek Jones, fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i bresenoldeb hirdymor yn y Drenewydd, y tu hwnt i Mawrth 2020. Nawr, mae rhai datblygiadau wedi bod ers hynny, ac mae'r adeilad a oedd yn eiddo i Lywodraeth Cymru ar y pryd wedi'i werthu. A allwch roi sicrwydd i mi fod hyn yn wir o hyd?

What I have to tell the Member is this, that, at times when budgets are under very significant pressure, we have to continually review the estate that the Welsh Government occupies. We occupied 75 properties in 2010, and we occupy 28 properties now, and that has released significant savings, which allows us to invest in public services. We remain committed, however, to a well-dispersed, interconnected and accessible presence for the Welsh Government right across Wales.

Yr hyn sydd gennyf i'w ddweud wrth yr Aelod yw bod yn rhaid i ni, mewn cyfnod lle mae cyllidebau o dan bwysau sylweddol iawn, adolygu ystâd Llywodraeth Cymru yn barhaus. Roedd gennym 75 eiddo yn 2010, ac mae gennym 28 eiddo bellach, ac mae hynny wedi rhyddhau arbedion sylweddol, sy'n ein galluogi i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus. Rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig, fodd bynnag, i sicrhau bod gan Lywodraeth Cymru bresenoldeb gwasgaredig, rhyng-gysylltiedig a hygyrch ledled Cymru.

Mae swyddfeydd Llywodraeth Cymru yng Nghaernarfon ar werth, efo’r staff yn symud oddi yno cyn hir i swyddfeydd fydd ar les. Mae Caernarfon wedi gweld colli llawer mwy o staff Llywodraeth Cymru na’r cyfartaledd cenedlaethol dros y blynyddoedd. Beth nad ydw i’n ei ddeall ydy sut mae lleihau staff mewn ardal fel Caernarfon yn cyfrannu at nod cynllun gweithredu economaidd y Llywodraeth, sef model o ddatblygu economaidd, ac rydw i’n dyfynnu, 'sy’n canolbwyntio ar ranbarthau er mwyn mynd i’r afael ag anghydraddoldeb rhanbarthol o ran cyfoeth a chyfleoedd ledled Cymru.' Yr wythnos yma eto, mae Plaid Cymru wedi cyhoeddi tystiolaeth bod rhanbarth y de-ddwyrain yn cael tair gwaith cymaint o fuddsoddiad cyfalaf y pen gan Lywodraeth Cymru o'i gymharu â rhai rhanbarthau eraill—tystiolaeth yn seiliedig ar wybodaeth gan eich Llywodraeth chi.

The Welsh Government offices in Caernarfon are for sale, with the staff moving from the site to a leased site. Caernarfon has seen the loss of far more Welsh Government staff than the national average over the years. What I don't understand is how reducing the number of staff in an area such as Caernarfon is contributing to the economic development plans of the Government, a model of economic development, and I quote, 'which focuses on regions in order to tackle regional inequalities in terms of wealth and opportunities across Wales.' This week again, Plaid Cymru has published evidence that the south-east region is given three times as much capital investment per capita by the Welsh Government compared to some other regions—and that's evidence based on information gathered from your own Government.

Llywydd, the Member continues, absolutely properly, to champion the cause of Caernarfon in relation to the Welsh Government's presence there. I'm able to offer her a guarantee that the current changes in Welsh Government presence in Caernarfon is not a move from Caernarfon. It is simply a relocation to alternative new accommodation in the town at Caernarfon dock, and the Welsh Government intends to continue its commitment to its presence in the town.

Lywydd, mae'r Aelod yn gwbl iawn i barhau i ddadlau achos Caernarfon mewn perthynas â phresenoldeb Llywodraeth Cymru yno. Gallaf roi sicrwydd iddi nad yw'r newidiadau presennol o ran presenoldeb Llywodraeth Cymru yng Nghaernarfon yn gyfystyr â symud o Gaernarfon. Mae'n golygu symud i eiddo newydd arall yn y dref yn noc Caernarfon, ac mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu parhau â'i hymrwymiad i'w phresenoldeb yn y dref.

Perthynas Cymru gyda'r UE yn y Dyfodol
Wales's Future Relationship with the EU

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau rhynglywodraethol diweddar am berthynas Cymru gyda'r UE yn y dyfodol? OAQ51758

2. Will the Cabinet Secretary provide an update on recent intergovernmental discussions about Wales's future relationship with the EU? OAQ51758

I thank the Member for the question. Recent meetings of the Joint Ministerial Committee on European Union negotiations have been more constructive than hitherto. The machinery remains, however, defective in both design and delivery. Further steps are needed to ensure that Welsh interests are taken into account in shaping any future relationship with the European Union.

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Mae cyfarfodydd diweddar y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar negodiadau’r Undeb Ewropeaidd wedi bod yn fwy adeiladol nag o'r blaen. Fodd bynnag, mae'r mecanweithiau'n ddiffygiol o hyd o ran eu cynllun a’u cyflawniad. Mae angen cymryd camau pellach i sicrhau bod buddiannau Cymru yn cael eu hystyried wrth lunio unrhyw berthynas gyda'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol.

Thank you, Cabinet Secretary. Perhaps I should more usefully have asked about the internal workings of the UK Government, because as far as I can see they can't agree amongst themselves at the moment on the nature of our future relationship with the EU, so it's really hard to see how they can talk sensibly to the devolved nations about it. We've heard several times, Cabinet Secretary, that the clock is now ticking on the EU negotiations, and I fear that time is now against us if we're to deliver the best deal for Wales and the UK. Given that the Joint Ministerial Committee has not met since December and is not providing a mechanism for the serious engagement that is required on these issues, and in light of the recently published national, regional and sector analyses, which I'm hoping to get over and see at some time this afternoon, do you agree that it is imperative that the UK Government now get their act together if the devolved nations are to have a proper opportunity to plan for the consequences of these negotiations with the European Union?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Efallai y byddai wedi bod yn fwy defnyddiol i mi ofyn am weithgarwch mewnol Llywodraeth y DU, oherwydd hyd y gwelaf, ni allant gytuno ymysg eu hunain ar hyn o bryd ar natur ein perthynas gyda'r UE yn y dyfodol, felly mae'n anodd iawn gweld sut y gallant siarad yn gall gyda'r gwledydd datganoledig ynglŷn â hynny. Rydym wedi clywed sawl tro, Ysgrifennydd y Cabinet, fod y cloc yn tician bellach mewn perthynas â thrafodaethau'r UE, ac mae arnaf ofn fod amser yn ein herbyn bellach os ydym yn dymuno sicrhau'r fargen orau ar gyfer Cymru a'r DU. O gofio nad yw Cyd-bwyllgor y Gweinidogion wedi cyfarfod ers mis Rhagfyr, ac nad ydynt yn darparu mecanwaith ar gyfer yr ymgysylltu difrifol sydd ei angen mewn perthynas â'r materion hyn, ac yn sgil y dadansoddiadau cenedlaethol, rhanbarthol a sectorol a gyhoeddwyd yn ddiweddar, ac rwy'n gobeithio cael golwg arnynt ryw dro y prynhawn yma, a ydych yn cytuno ei bod yn hanfodol fod Llywodraeth y DU yn cael siâp ar bethau fel y gall y gwledydd datganoledig gael cyfle priodol i gynllunio ar gyfer canlyniadau'r negodiadau hyn gyda'r Undeb Ewropeaidd?

14:20

Llywydd, I entirely agree with the Member that the really challenging issues that are there in negotiating the UK's future beyond the European Union are not helped by the inability of the UK Government to organise itself in a purposeful and reliable way. When the JMC on European negotiations next meets, it will have its fifth chair in the 15 months in which it has been in operation. It is no wonder that we have not met since December when we have yet another change in personnel at the head of that body. So, dealing with the UK Government is immensely frustrating in the way that they struggle to provide a coherent single voice that represents their views on these things, and then to provide practical leadership of the sort that will be needed as the UK leaves the European Union. The Welsh Government continues to take every opportunity that we can, nonetheless, to play a constructive part in every forum to which we are invited and at every encounter that we have with the UK Government.

Lywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod nad yw'r materion heriol iawn sydd dan sylw wrth drafod dyfodol y DU y tu hwnt i'r Undeb Ewropeaidd yn elwa o gwbl o anallu Llywodraeth y DU i drefnu ei hun mewn ffordd bwrpasol a dibynadwy. Pan fydd y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar negodiadau'r UE yn cyfarfod y tro nesaf, bydd yn cael ei gadeirio gan ei bumed cadeirydd yn y 15 mis ers ei sefydlu. Nid yw'n syndod nad ydym wedi cyfarfod ers mis Rhagfyr pan ydym wedi cael newid arall yn y personél ar lefel uchaf y corff hwnnw. Felly, mae ymdrin â Llywodraeth y DU yn peri llawer o rwystredigaeth o ran y ffordd y maent yn cael trafferth darparu un llais cydlynol sy'n cynrychioli eu barn ynglŷn â'r pethau hyn, ac yna darparu'r math o arweiniad ymarferol y bydd ei angen wrth i'r DU adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fanteisio ar bob cyfle posibl, serch hynny, i chwarae rhan adeiladol ym mhob fforwm y cawn wahoddiad iddo ac ym mhob ymwneud rhyngom a Llywodraeth y DU.

One thing we know, Cabinet Secretary, is that the footprint of diplomatic activity across the European Union will change from the Foreign and Commonwealth Office, and they are resourcing their footprint to a greater degree. Obviously, it's vital that that new footprint does recognise the devolved context that the United Kingdom operates under, and I'd be grateful to understand what interaction his department has had with the Foreign and Commonwealth Office to make sure that Wales's representative role within that new footprint of representation, diplomatically, is recognised and is as strong as possible?

Un peth a wyddom, Ysgrifennydd y Cabinet, yw y bydd ôl troed gweithgarwch diplomyddol ar draws yr Undeb Ewropeaidd yn newid o'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad, ac maent yn darparu mwy o adnoddau i’w gweithgaredd. Yn amlwg, mae'n hanfodol fod yr ôl troed newydd hwnnw yn cydnabod y cyd-destun datganoledig y mae'r Deyrnas Unedig yn gweithredu ynddo, a hoffwn ddeall pa ryngweithio a wnaeth ei adran gyda'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad i sicrhau bod rôl gynrychioliadol Cymru o fewn yr ôl troed newydd yn cael ei chydnabod yn ddiplomyddol ac mor gryf â phosibl?

Llywydd, the Foreign and Commonwealth Office is represented from time to time at the JMC on European negotiations, and is normally represented at the JMC on Europe. That does provide us with an opportunity to discuss directly with UK Ministers the way in which diplomatic representation will be organised the other side of Brexit. We take every opportunity we have to impress on those representatives the need for a UK presence to be genuinely representative of the whole of the United Kingdom, and regularly make offers of assistance to the UK Government to make sure that, when it is speaking on behalf of the United Kingdom, it is well informed about Welsh interests and opportunities that there will be there for Wales in the new post-Brexit era. 

Lywydd, mae'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad yn cael ei chynrychioli o bryd i'w gilydd ar y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar y negodiadau Ewropeaidd, ac fel arfer caiff ei chynrychioli ar y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar Ewrop. Mae hynny'n rhoi cyfle inni drafod y ffordd y bydd cynrychiolaeth ddiplomyddol yn cael ei threfnu ar ôl Brexit yn uniongyrchol gyda Gweinidogion y DU. Rydym yn manteisio ar bob cyfle a gawn i sicrhau bod y cynrychiolwyr hynny’n ymwybodol o’r angen i bresenoldeb y DU fod yn wirioneddol gynrychioladol o'r Deyrnas Unedig gyfan, ac yn cynnig cymorth rheolaidd i Lywodraeth y DU er mwyn sicrhau, wrth iddi siarad ar ran y Deyrnas Unedig, ei bod yn ymwybodol o fuddiannau Cymru a'r cyfleoedd a fydd ar gael i Gymru ar ôl Brexit.

There have been indications from the UK Government that it may be prepared to reverse its approach to the Brexit Bill after legitimate concerns were raised about a Westminster power grab that would undermine devolution and pose a constitutional crisis. Now, this mooted u-turn from the Westminster Government is welcomed by Plaid Cymru. However, we see time and time again that Westminster cannot be trusted to deliver on its promises. Can you confirm if you've had any indications of such a policy reversal and, furthermore, can you tell us how you intend to hold them to their word, and if you have a plan B should they renege on their promises?

Mae Llywodraeth y DU wedi nodi y gallai fod yn barod i wrthdroi ei hymagwedd at y Bil Brexit wedi i bryderon dilys gael eu codi ynglŷn â San Steffan yn cipio pŵer, gan danseilio'r broses ddatganoli ac achosi argyfwng cyfansoddiadol. Nawr, mae Plaid Cymru yn croesawu'r tro pedol hwn a grybwyllwyd gan Lywodraeth San Steffan. Fodd bynnag, gwelwn dro ar ôl tro na ellir ymddiried yn San Steffan i gadw ei haddewidion. A allwch gadarnhau pa un a ydych wedi clywed unrhyw sôn am wrthdroi polisi o’r fath, ac ymhellach, a allwch ddweud wrthym sut y bwriadwch sicrhau eu bod yn cadw at eu gair, ac a oes gennych gynllun wrth gefn pe baent yn torri eu haddewidion?

I entirely agree with Leanne Wood that we must have more than warm words from the UK Government on this matter. We have to make sure that they act on the promises that they have made, and she is quite right to say that they have made very explicit promises in this area. The Secretary of State for Scotland said on the floor of the House of Commons that the UK Government would come forward with amendments to put right the problems in the withdrawal Bill at Report Stage in the House of Commons, and that did not happen. We have had further repetitions of that promise, however, on paper and orally, that this will now happen at the House of Lords.

The Welsh Government will pursue a twin-track approach here. We will work with our colleagues in the Scottish Government where we have opportunities inside the discussions with UK Government to press them to come forward with an amendment that we could support and that could lead to a legislative consent motion being laid in front of the National Assembly. But we are yet to see any text that would give us comfort that that is to be produced, and, while it isn't available to us, we will pursue amendments at the House of Lords. It was very good to see Lord Dafydd Wigley at a briefing session that the Welsh and Scottish Governments jointly ran in the House of Lords two weeks ago. There was a considerable interest, Llywydd, amongst peers of all parties and crossbenchers, in the case that we were jointly able to make about the defective nature of the withdrawal Bill and why it will need to be amended. If we can't get an agreed amendment with the UK Government, we will pursue our own amendment in the House of Lords, and we will seek to defeat the Government so that we can amend the Bill in the way that is necessary.

Cytunaf yn llwyr â Leanne Wood fod yn rhaid inni gael mwy na geiriau cadarnhaol gan Lywodraeth y DU ar y mater hwn. Mae'n rhaid inni sicrhau eu bod yn cadw at yr addewidion a wnaethant, ac mae'n llygad ei lle wrth ddweud eu bod wedi gwneud addewidion clir iawn yn hyn o beth. Dywedodd Ysgrifennydd Gwladol yr Alban ar lawr Tŷ'r Cyffredin y byddai Llywodraeth y DU yn cyflwyno gwelliannau i unioni'r problemau yn y Bil ymadael yn ystod y Cyfnod Adrodd yn Nhŷ'r Cyffredin, ac ni ddigwyddodd hynny. Mae’r addewid wedi cael ei ailadrodd, fodd bynnag, ar bapur ac ar lafar, y bydd hyn yn digwydd bellach yn Nhŷ'r Arglwyddi.

Bydd Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu ymagwedd ddeuol yn hyn o beth. Byddwn yn gweithio gyda'n cymheiriaid yn Llywodraeth yr Alban, lle mae gennym gyfleoedd o fewn y trafodaethau gyda Llywodraeth y DU i bwyso arnynt i gyflwyno gwelliant y gallem ei gefnogi, ac a allai arwain at gyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol gerbron y Cynulliad Cenedlaethol. Ond nid ydym wedi gweld unrhyw destun eto a fyddai'n rhoi sicrwydd inni y byddai hynny'n digwydd, a thra nad yw ar gael i ni, byddwn yn mynd ar drywydd gwelliannau yn Nhŷ'r Arglwyddi. Roedd yn braf iawn gweld yr Arglwydd Dafydd Wigley mewn sesiwn friffio a gynhaliwyd gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban ar y cyd yn Nhŷ'r Arglwyddi bythefnos yn ôl. Roedd cryn ddiddordeb, Lywydd, ymhlith arglwyddi o bob plaid ac aelodau’r meinciau croes, yn yr achos a wnaethom ar y cyd ynghylch natur ddiffygiol y Bil ymadael a pham y bydd angen ei ddiwygio. Os na allwn gytuno ar welliant gyda Llywodraeth y DU, byddwn yn mynd ar drywydd ein gwelliant ein hunain yn Nhŷ'r Arglwyddi, a byddwn yn ceisio trechu'r Llywodraeth fel y gallwn ddiwygio'r Bil yn y modd angenrheidiol.

14:25

Cabinet Secretary, inter-governmental discussions are obviously vital if we're going to get the best deal for Wales, particularly to industry. You will know that my home constituency is home to Deeside enterprise zone, and is the home of many companies, including Airbus and Toyota. My constituents rely on many companies like this, and those like Tata Steel, for their livelihoods and their children's livelihoods. Having worked on the Deeside industrial estate myself, I know how important it is too. Can the Cabinet Secretary reassure me that all efforts are being made by this Government to ensure that the UK Government delivers the best deal for my area and the industries that we rely on?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae trafodaethau rhynglywodraethol yn amlwg yn hanfodol os ydym yn dymuno sicrhau'r fargen orau i Gymru, yn arbennig ar gyfer diwydiant. Fe fyddwch yn gwybod bod fy etholaeth i’n gartref i ardal fenter Glannau Dyfrdwy, ac yn gartref i lawer o gwmnïau, gan gynnwys Airbus a Toyota. Mae fy etholwyr yn dibynnu ar nifer o gwmnïau fel hyn, a rhai fel Tata Steel, am eu bywoliaeth a bywoliaeth eu plant. Gan fy mod wedi gweithio ar ystâd ddiwydiannol Glannau Dyfrdwy, rwyf innau’n gwybod pa mor bwysig yw hyn hefyd. A all Ysgrifennydd y Cabinet roi sicrwydd i mi fod y Llywodraeth hon yn gwneud pob ymdrech i wneud yn siŵr fod Llywodraeth y DU yn sicrhau'r fargen orau ar gyfer fy ardal a'r diwydiannau rydym yn dibynnu arnynt?

Can I thank the Member for that supplementary question—the first, I'm sure, of many in which he will represent the vital interests of his constituency? And he's absolutely right to point to the fact that Deeside has a whole series of major industries that rely on our membership of the European Union for their success and current way of operating. So, we press, as we always do upon the UK Government, the vital need for full and unfettered access to the single market, so that Airbus, for example, which relies on the ability to move goods across the European Union in a tariff-free way, is not impeded in its ability in the future and does not lead, as a result, to questions being raised about whether investment in Wales is the best place for that company to see its future. Not only does Airbus rely on the free movement of goods, but it relies heavily on the free movement of people—the ability of people who operate across the footprint of that company to move in and out of Wales in pursuit of the company's business. We make these points regularly and specifically to UK Ministers, and it's very good to have the support of the Member this afternoon in the efforts that we make to do so.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn atodol—y cyntaf, rwy'n siŵr, o lawer y bydd yn eu gofyn i gynrychioli buddiannau hanfodol ei etholaeth? Ac mae'n llygad ei le yn tynnu sylw at y ffaith bod gan Lannau Dyfrdwy gyfres o ddiwydiannau mawr sy'n dibynnu ar ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd am eu llwyddiant a'u ffordd bresennol o weithredu. Felly, rydym yn pwysleisio, fel y gwnawn bob amser ar Lywodraeth y DU, yr angen hanfodol i gael mynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl, fel nad yw Airbus, er enghraifft, sy'n dibynnu ar y gallu i symud nwyddau ledled yr Undeb Ewropeaidd mewn modd di-dariff, yn cael eu rhwystro yn eu gallu i wneud hyn yn y dyfodol ac fel nad yw'n arwain at gwestiynau ynglŷn ag ai Cymru yw'r lle gorau ar gyfer y cwmni hwnnw yn y dyfodol. Nid yn unig y mae Airbus yn dibynnu ar allu i symud nwyddau’n rhydd, mae'n dibynnu ar allu pobl i symud yn rhydd hefyd—gallu pobl sy'n gweithredu ar draws ôl troed y cwmni hwnnw i symud i mewn ac allan o Gymru ar berwyl busnes y cwmni. Rydym yn gwneud y pwyntiau hyn yn rheolaidd ac yn benodol i Weinidogion y DU, ac mae’n braf iawn cael cefnogaeth yr Aelod y prynhawn yma gyda'n hymdrechion i wneud hynny.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Adam Price.

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Adam Price.

Diolch, Llywydd. Yn ôl 'Datganiad polisi caffael Cymru', mae caffael cyhoeddus, pan caiff ei ddefnyddio'n effeithiol,

'yn arf strategol i ddarparu budd economaidd i bobl Cymru.'

Nid oes syndod, felly, bod y Llywodraeth, fel rŷch chi'n nodi yn eich strategaeth economaidd 'Ffyniant i Bawb' a gyhoeddwyd yn ddiweddar, yn ymdrechu i gynyddu lefel pryniant Cymreig gan y sector cyhoeddus er mwyn creu swyddi a helpu busnesau yng Nghymru. Felly, a gaf i ofyn a ydy'r canran o bryniant Cymreig gan y sector cyhoeddus yr ŷch chi yn uniongyrchol yn gyfrifol amdano yn mynd lan neu lawr?

Thank you, Llywydd. According to the 'Wales procurement policy statement', public procurement, when used effectively, is

'a strategic tool to deliver economic benefit to the people of Wales.'

It’s no surprise, therefore, that the Government, as you note in your economic strategy ‘Prosperity for All’, published just recently, is endeavouring to increase the level of Welsh purchasing in the public sector in order to create jobs and help businesses in Wales. So, may I ask whether the percentage of Welsh purchasing in the public sector that you’re directly responsible for is increasing or decreasing?

Wel, ar y cyfan, mae'n mynd lan, Llywydd.

Well, in general, it’s increasing, Llywydd.

Wel, fe allaf i ddweud wrth yr Ysgrifennydd Cabinet ei fod e'n mynd lawr. Yn 2015-16, yn y flwyddyn ariannol honno, roedd 41 y cant o bryniant y gwasanaeth iechyd yn cael ei wneud yng Nghymru, yn ôl eich ystadegau chi, ond, erbyn y flwyddyn ganlynol, roedd y canran yma wedi disgyn i 39 y cant. Mewn ymateb i ymchwiliad gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn ddiweddar, fe ddywedodd Llywodraeth Cymru eich bod yn ceisio arwain trwy esiampl. Ond, ers 2015-16, mae canran y pryniant Cymreig gan Lywodraeth Cymru eu hunain wedi disgyn o 44 y cant i 41 y cant yn y flwyddyn honno—yn y flwyddyn fwyaf cyfredol. Felly, a ydy Llywodraeth Cymru yn gallu gosod targed penodol ar gyfer lefel pryniant Cymreig gan Lywodraeth Cymru a'r gwasanaeth iechyd, a'i wneud e, er enghraifft, yn gydradd â llywodraeth leol, sy'n llwyddo i gyrraedd lefel o 59 y cant o wariant yn aros yng Nghymru? Pe byddech chi'n gwneud hynny, mi fyddai hynny yn arwain, yn syth bin, at £400 miliwn ychwanegol o wariant yn cael ei wneud trwy fusnesau yng Nghymru.

Well, I can tell the Cabinet Secretary that’s not the case and it’s going down. In 2015-16, in that financial year, 41 per cent of health service procurement was made in Wales, according to your statistics, but, by the following year, the percentage had fallen to 39 per cent. In response to an inquiry by the Public Accounts Committee recently, the Welsh Government stated that you were trying to lead by example. But, since 2015-16, the percentage of Welsh purchasing by the Welsh Government itself has fallen from 44 per cent to 41 per cent in that year—the most recent year. So, can the Welsh Government set a specific target for the level of Welsh procurement by the Welsh Government and the health service, and put it, for example, on an equal level with local government, which is succeeding in reaching a level of 59 per cent of expenditure remaining in Wales? If you were to do that, that would lead, immediately, to an additional £400 million of expenditure through businesses in Wales.

14:30

Let me say this to the Member, Llywydd: there's no difference at all between us in an ambition to see the percentage of public procurement spend in Wales that goes to Welsh companies grow and to grow across the different opportunities that there are there. We are reviewing the future of procurement policy in Wales, particularly in the light of Brexit, to see whether there will be more opportunities to do that in the future. I'm perfectly happy to ask the group of people who are charged with that responsibility, and the stakeholder group that is assisting them, to take a view on whether targets would assist in that process. They have a part to play, potentially, but they can be distorting, we know, as well. So, I'd want to make sure that the idea was thoroughly considered. If the conclusion were that it is a useful way of improving the position, then that is exactly what we are trying to do, so I would, of course, take that advice very seriously.

Gadewch i mi ddweud hyn wrth yr Aelod, Lywydd: nid oes unrhyw wahaniaeth o gwbl rhyngom o ran ein huchelgais i weld canran y gwariant ar gaffael cyhoeddus yng Nghymru sy'n mynd i gwmnïau Cymreig yn tyfu ac yn tyfu ar draws y gwahanol gyfleoedd sydd yno. Rydym yn adolygu dyfodol y polisi caffael yng Nghymru, yn enwedig yng ngoleuni Brexit, i weld a fydd mwy o gyfleoedd i wneud hynny yn y dyfodol. Rwy'n fwy na pharod i ofyn i'r grŵp o bobl sy'n gyfrifol am hynny, a'r grŵp rhanddeiliaid sy'n eu cynorthwyo, i edrych a fyddai targedau yn gymorth yn y broses honno. Mae ganddynt ran i'w chwarae, o bosibl, ond gwyddom eu bod yn gallu ystumio pethau hefyd. Felly, buaswn eisiau gwneud yn siŵr fod y syniad wedi cael ei ystyried yn drwyadl. Pe baent yn dod i'r casgliad ei bod yn ffordd ddefnyddiol o wella'r sefyllfa, yna dyna'n union rydym yn ceisio'i wneud, felly buaswn, wrth gwrs, yn ystyried y cyngor hwnnw'n ddifrifol iawn.

Wel, buaswn i'n awgrymu y byddai'n fuddiol o leiaf i gael targed, a bod y lefel yn mynd lan; nid mynd i lawr fel y mae ar hyn o bryd.

Gadewch i ni droi at gwestiwn arall yr oedd Siân Gwenllian wedi cyfeirio ato fe, sef y lefel o fuddsoddiad rhanbarthol. Yn 'Ffyniant i Bawb', mae'r Llywodraeth yn amlinellu eich dyhead i sicrhau bod pob rhan o Gymru'n elwa o fuddsoddiad a thwf economaidd, ond mae'r ffigyrau a gyhoeddwyd yn ddiweddar gennych chi yn dangos bod gwariant y pen, o ran cyfalaf ac isadeiledd, er enghraifft, y flwyddyn nesaf yn ne-ddwyrain Cymru yn mynd i fod yn ddwywaith yn fwy na gogledd Cymru a thair gwaith yn fwy y pen na'r gorllewin a'r canolbarth. Mae'r anghyfartaledd yna yn gwbl warthus. Mae'n hollol groes, a dweud y gwir, i'r strategaeth honedig, 'Ffyniant i Bawb'. Efallai y dylid ailenwi'r strategaeth hwnnw yng ngwyneb y wybodaeth yma. A ydy'r Llywodraeth yn fodlon ymrwymo i sicrhau bod llythyr cylch gorchwyl comisiwn seilwaith cenedlaethol Cymru yn cynnwys ymrwymiad i sicrhau buddsoddiad mwy gwastad gan Lywodraeth Cymru ar draws Cymru?

Well, I would suggest that it would be at least beneficial to have a target so that the level increases, rather than decreases, as is happening at the moment.

Let's turn to another question that Siân Gwenllian alluded to, namely the level of regional investment. In 'Prosperity for All', the Government outlines its aspiration to ensure that every part of Wales benefits from investment and economic growth, but the figures published recently by yourselves demonstrate that spending per capita on infrastructure, for example, next year in south-east Wales is going to be twice as much as it is in north Wales and three times as much per capita as mid and west Wales. This inequality is disgraceful. It is entirely contrary to the claimed strategy of 'Prosperity for All'. Perhaps that should be renamed in light of this information. Now, would the Government commit to ensuring that the remit letter of the national infrastructure commission for Wales includes a commitment to ensuring more equal investment by the Welsh Government across Wales?

Llywydd, geography is not the determining principle of our capital programme. The determining principle is best value for the investments that we make, and best-value investments happen right across Wales and the proportions of capital spend in different parts of Wales change over time, as different projects come to the fore. No part of Wales is left out of our capital programme and we will continue to invest right across Wales, but not on the basis of geography, not on the basis of saying that everybody must have the same level of investment, because different parts of Wales have different sorts of needs, and these will change over time, and it is much more important to align capital spend with need and best value than it is with a simplistic appeal to geography.

Lywydd, nid daearyddiaeth yw’r egwyddor sy’n pennu ein rhaglen gyfalaf. Yr egwyddor sy’n pennu yw'r gwerth gorau am y buddsoddiadau rydym yn eu gwneud, ac mae buddsoddiadau gwerth gorau yn digwydd ledled Cymru ac mae'r cyfrannau o wariant cyfalaf mewn gwahanol rannau o Gymru yn newid dros amser, wrth i brosiectau gwahanol ddod i'r amlwg. Nid oes un rhan o Gymru yn cael ei gadael allan o'n rhaglen gyfalaf a byddwn yn parhau i fuddsoddi ar draws Cymru, ond nid ar sail ddaearyddol, nid ar y sail ein bod yn dweud bod yn rhaid i bawb gael yr un lefel o fuddsoddiad, oherwydd mae gan wahanol rannau o Gymru wahanol fathau o anghenion, a bydd y rhain yn newid dros amser, ac mae'n llawer pwysicach ein bod yn cydlynu gwariant cyfalaf yn ôl yr angen a gwerth gorau na'n bod yn glynu’n syml at ddaearyddiaeth.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay.

Conservative spokesperson, Nick Ramsay.

Diolch, Llywydd. I refer the Cabinet Secretary to the questions already asked by the previous Member. That's the problem with coming second, isn't it, but there we are—not politically, that is, I mean in the order today.

Cabinet Secretary, procurement is clearly on the lips of most Assembly Members in the wake of the collapse of Carillion, and that clearly affected services and projects across the UK, but also, to a lesser extent, in Wales. The outsourcing firm Capita have also announced that they are in some financial difficulty. What assessment have you made of the Welsh Government's dealings with Capita in terms of the extent of the contracts with them and your assessment of the risk posed by those agreements?

Diolch, Lywydd. Cyfeiriaf Ysgrifennydd y Cabinet at y cwestiynau a ofynnwyd eisoes gan yr Aelod blaenorol. Dyna'r broblem gyda dod yn ail, ynte, ond dyna ni—nid yn wleidyddol, hynny yw, yn y drefn heddiw rwy’n ei feddwl.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae caffael yn amlwg ar wefusau'r rhan fwyaf o Aelodau'r Cynulliad yn sgil cwymp Carillion, ac fe gafodd hwnnw effaith amlwg ar brosiectau a gwasanaethau ledled y DU, ond hefyd, i raddau llai, yng Nghymru. Mae Capita, y cwmni contractio gwaith allanol, hefyd wedi cyhoeddi eu bod yn cael anhawster yn ariannol. Pa asesiad rydych wedi'i wneud o ymwneud Llywodraeth Cymru â Capita mewn perthynas â graddau'r contractau gyda hwy a'ch asesiad o'r risg a achosir gan y cytundebau hynny?

Llywydd, we work carefully with the UK Government in relation both to Carillion and Capita. The UK Government confirmed that they're not standing up a team with Capita in the way that they did with Carillion, but that they continue to monitor Capita very closely, and the Cabinet Office are heavily engaged with Capita in addressing some of the underlying issues that that company faces. We have produced an overview of spend and services delivered by Capita in Wales, and we've shared that with the Cabinet Office in order that the efforts that the UK Government are making in this area can be fully informed about the needs of Wales.

Lywydd, rydym yn gweithio'n ofalus gyda Llywodraeth y DU mewn perthynas â Carillion a Capita. Mae Llywodraeth y DU wedi cadarnhau nad ydynt yn sefydlu tîm gyda Capita yn y ffordd a wnaethant gyda Carillion, ond eu bod yn parhau i fonitro Capita yn agos iawn, ac mae Swyddfa'r Cabinet yn ymgysylltu'n agos â Capita i fynd i'r afael â rhai o'r problemau sylfaenol y mae'r cwmni yn eu hwynebu. Rydym wedi llunio trosolwg o wariant a'r gwasanaethau a ddarperir gan Capita yng Nghymru, ac rydym wedi rhannu hynny gyda Swyddfa'r Cabinet fel bod modd i’r ymdrechion y mae Llywodraeth y DU yn eu gwneud yn y maes gael eu llywio'n llawn o gwmpas anghenion Cymru.

14:35

Thank you, Cabinet Secretary. I asked a number of written questions to the Welsh Government—some to yourself, some to the economy and transport Secretary. And, as I understand it, the Welsh Government has signed five contracts with Capita for the delivery of services in Wales. I further understand that there hasn't been any substantive discussions with Capita within the last six months. Do you think it would be wise for the Welsh Government to engage a little bit more with Capita at this point? I appreciate there's a UK dimension to this as well—but just to make sure that risk is mitigated as much as possible.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwyf wedi gofyn nifer o gwestiynau ysgrifenedig i Lywodraeth Cymru—rhai i chi, rhai i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth. Ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae Llywodraeth Cymru wedi llofnodi pum contract gyda Capita ar gyfer darparu gwasanaethau yng Nghymru. Deallaf hefyd nad oes unrhyw drafodaethau sylweddol wedi bod gyda Capita o fewn y chwe mis diwethaf. A ydych yn credu y byddai'n ddoeth i Lywodraeth Cymru ymgysylltu ychydig mwy gyda Capita ar hyn o bryd? Rwy'n derbyn bod dimensiwn DU i hyn hefyd—ond er mwyn gwneud yn siŵr fod y risg yn cael ei lliniaru gymaint â phosibl.

I can assure the Member that action is happening within the Welsh Government to make sure that any exposure in Wales to Capita is fully understood, and that where discussions directly with the company would be helpful in managing through the position that they face, then we would certainly be open to do that. Capita is not in the same position as Carillion, as far as we are aware, and it's important that we conduct our relationships with them in a way that doesn't give rise to undue alarm that wouldn't be merited by the facts.

Gallaf sicrhau'r Aelod fod Llywodraeth Cymru yn gweithredu i wneud yn siŵr fod unrhyw gysylltiad yng Nghymru â Capita yn cael ei ddeall yn llawn, a lle byddai trafodaethau uniongyrchol gyda'r cwmni yn ddefnyddiol i reoli'r sefyllfa y maent yn ei hwynebu, byddem yn sicr yn agored i hynny. Nid yw Capita yn yr un sefyllfa â Carillion, cyn belled ag y gwyddom, ac mae'n bwysig ein bod yn cynnal ein perthynas â hwy mewn ffordd nad yw'n arwain at ofnau diangen heb ffeithiau’n sail iddynt.

I appreciate the Cabinet Secretary for his answer to that. In asking the question, I'm aware that there are big differences, but nonetheless these areas, I think, do need to be scrutinised. Adam Price has already mentioned the Wales Audit Office criticism of recent procurement procedures. Their remit is here, clearly, but there have been faults with procurement procedures across the UK as well. I think in answer to your earlier question to Adam you mentioned the ongoing review. Could you provide us any more details about that review, the extent of it, when you expect it to report, and potential alterations that could be made, so that we do make sure that the Welsh Government procurement procedures are as watertight as possible?

Rwy'n gwerthfawrogi ateb Ysgrifennydd y Cabinet i'r cwestiwn hwnnw. Wrth ofyn y cwestiwn, rwy'n ymwybodol fod yna wahaniaethau mawr, ond eto'i gyd rwy'n credu bod angen craffu ar y meysydd hynny. Mae Adam Price eisoes wedi crybwyll beirniadaeth Swyddfa Archwilio Cymru o weithdrefnau caffael diweddar. Mae eu cylch gwaith yma, yn amlwg, ond mae diffygion wedi bod gyda gweithdrefnau caffael ar draws y DU yn ogystal. Rwy'n credu eich bod wedi sôn am yr adolygiad parhaus mewn ateb i gwestiwn cynharach gan Adam. A allech roi mwy o fanylion i ni am yr adolygiad hwnnw, cyrhaeddiad yr adolygiad hwnnw, pa bryd rydych yn disgwyl i’r adroddiad gael ei gyflwyno, a newidiadau posibl y gellid eu gwneud, fel y gallwn sicrhau bod gweithdrefnau caffael Llywodraeth Cymru mor gadarn â phosibl?

Well, Llywydd, the review is well under way. I expect it to conclude during this calendar year, as well as the work that is being carried out inside the Welsh Government on the review. It will be overseen by a stakeholder group, which will have a significant impact on it, and that stakeholder group will include those organisations that are the major users of the National Procurement Service. But I also fully expect that the review will take into account the Wales Audit Office reports into public procurement and the National Procurement Service, and I welcome as well the Public Accounts Committee's inquiry into procurement in Wales. And I, again, expect that the conclusions that that inquiry comes to will be part of the material that the review will draw on in coming to its conclusions.

Wel, Lywydd, mae'r adolygiad yn mynd rhagddo ers peth amser. Rwy’n disgwyl iddo ddod i ben yn ystod y flwyddyn galendr hon, yn ogystal â'r gwaith a wneir ar yr adolygiad o fewn Llywodraeth Cymru. Bydd yn cael ei oruchwylio gan grŵp rhanddeiliaid, a fydd yn cael effaith sylweddol arno, a bydd y grŵp rhanddeiliaid hwnnw'n cynnwys y sefydliadau sy’n brif ddefnyddwyr y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol. Ond rwyf hefyd yn disgwyl y bydd yr adolygiad yn ystyried adroddiadau Swyddfa Archwilio Cymru ar gaffael cyhoeddus a'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, ac rwyf hefyd yn croesawu ymchwiliad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus i gaffael yng Nghymru. Ac unwaith eto, rwy'n disgwyl y bydd casgliadau'r ymchwiliad hwnnw yn rhan o'r deunydd y bydd yr adolygiad yn ei ystyried wrth ddod i'w gasgliadau.

Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.

UKIP spokesperson, Neil Hamilton.

I fully endorse what the Cabinet Secretary earlier on said in criticism of the UK Government and the confusion that seems to reign in the Cabinet on its Brexit policy, largely due to the activities of diehard remainers like the Chancellor of the Exchequer, who seems to be regularly trying to undermine the whole process. But, of course, the Welsh Government could assist in getting the best possible outcome from these Brexit negotiations if it was prepared to recognise that the best way to avoid a 'no deal' is to prepare for it, and to make it clear that we can cope with the consequences. The Cabinet Secretary will be well aware of the report of the external affairs committee published recently, which made a number of recommendations. In particular, it said that Wales needs

'a stronger steer from the Welsh Government about how they should be preparing for Brexit'

and that sectors and organisations are looking to the Welsh Government for leadership, and it's imperative they're able to start making their own plans for life outside the EU. This has been expressed in as non-partisan a way as possible. And I'm trying to do that myself in this question—to encourage and urge the Welsh Government to take an optimistic view of the outcome beyond Brexit. Even if there is no deal, there are opportunities there, as well as challenges, and those should be pointed up rather than constantly harping upon about the negatives. 

Rwy'n llawn gymeradwyo'r hyn a ddywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn gynharach wrth feirniadu Llywodraeth y DU a'r dryswch sydd i’w weld yn y Cabinet mewn perthynas â'i bolisi Brexit, yn bennaf oherwydd gweithgareddau rhai a ymgyrchodd yn gadarn dros aros yn yr UE fel Canghellor y Trysorlys sy'n ymddangos fel pe bai’n ceisio tanseilio'r broses gyfan yn rheolaidd. Ond wrth gwrs, gallai Llywodraeth Cymru helpu i gael y canlyniad gorau posibl o'r trafodaethau Brexit hyn pe bai'n barod i gydnabod mai'r ffordd orau o osgoi 'dim bargen' yw drwy baratoi ar ei gyfer, a'i gwneud yn glir ein bod yn gallu ymdopi â'r canlyniadau. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol iawn o adroddiad y pwyllgor materion allanol a gyhoeddwyd yn ddiweddar, sy'n gwneud nifer o argymhellion. Yn benodol, dywedodd fod ar Gymru angen

arweiniad cryfach gan Lywodraeth Cymru o ran sut y dylent fod yn paratoi ar gyfer Brexit

a bod sectorau a sefydliadau yn troi at Lywodraeth Cymru am arweiniad, ac mae’n hanfodol eu bod yn gallu dechrau gwneud eu cynlluniau eu hunain ar gyfer bywyd y tu allan i'r UE. Mae hyn wedi cael ei fynegi yn y ffordd fwyaf amhleidiol sy’n bosibl. Ac rwy'n ceisio gwneud hynny fy hun yn y cwestiwn hwn—annog a phwyso ar Lywodraeth Cymru i fabwysiadu safbwynt optimistaidd ynghylch y canlyniad y tu hwnt i Brexit. Hyd yn oed os na cheir bargen, bydd cyfleoedd yno, yn ogystal â heriau, a dylem roi sylw i'r rheini yn hytrach na rhygnu am y pethau negyddol byth a beunydd.

Well, Llywydd, even in trying to respond to the tone in which that question was raised, I can't avoid saying to the Member that I fundamentally disagree with what he has said. A 'no deal' outcome from Brexit will be catastrophic for Wales, and there is no preparation for no deal. And one of the reasons that I always say that is that it's really important to resist the notion that no deal is just simply one other eventuality that you can prepare for. The normalisation of no deal is in nobody's best interest here in Wales. So, the Welsh Government will continue to prepare for all the different possible outcomes of negotiation. Whenever I speak to UK Ministers, they absolutely emphasise to me that no deal is not what they are seeking to bring about, and I fully support them in that ambition. 

Wel, Lywydd, hyd yn oed wrth geisio ymateb i gywair y cwestiwn hwnnw, ni allaf osgoi dweud wrth yr Aelod fy mod yn anghytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd. Bydd canlyniad 'dim bargen' yn dilyn Brexit yn drychinebus i Gymru, ac nid oes unrhyw baratoi ar gyfer 'dim bargen'. Ac un o'r rhesymau pam fy mod bob amser yn dweud hynny yw oherwydd ei bod hi’n bwysig iawn ymwrthod â'r syniad bod 'dim bargen' yn ddim ond un digwyddiad arall y gallwch baratoi ar ei gyfer. Nid yw normaleiddio 'dim bargen' o fudd i neb yma yng Nghymru. Felly, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i baratoi ar gyfer yr holl ganlyniadau gwahanol posibl a all ddeillio o negodi. Bob tro rwy'n siarad â Gweinidogion y DU, maent yn pwysleisio’n bendant nad 'dim bargen' yw’r hyn y maent yn ei geisio, ac rwy'n eu cefnogi'n llawn yn yr uchelgais hwnnw.

14:40

Well, the Cabinet Secretary knows that the British Government is doing its best to achieve a deal with the EU. The only people who are playing hard to get in this are the European Commission themselves. This is an essential part of Monsieur Barnier's negotiating strategy, and the kind of response that the Cabinet Secretary has just given to me is music to the ears of Michel Barnier. That's exactly what he's looking for people in this country to say—to indicate that, therefore, the pressure will be on to do what the EU wants rather than what the British Government wants. Yes, of course, we want a free trade deal with the EU; we would be mad not to and everybody with any common sense is pressing towards that. But constantly saying, 'What the EU wants out of this' is not going to help us in our negotiating position. So, I urge the Cabinet Secretary, yet again, on behalf of the Welsh Government, not just to concentrate on the negatives that will happen if there is no deal, because if there is no deal, that won't be because of the efforts of the British Government, it will be because the EU has put its own political priorities before economic common sense.

Wel, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod bod Llywodraeth Prydain yn gwneud ei gorau i sicrhau bargen gyda'r UE. Yr unig bobl sy'n chwarae gêm galed yn hyn i gyd yw'r Comisiwn Ewropeaidd eu hunain. Mae hyn yn rhan hanfodol o strategaeth negodi Monsieur Barnier, a byddai Michel Barnier wrth ei fodd yn clywed yr ymateb y mae Ysgrifennydd y Cabinet newydd ei roi i mi. Dyna'n union y mae eisiau i bobl y wlad hon ei ddweud—i ddangos, felly, y bydd y pwysau ar wneud yr hyn y mae'r UE ei eisiau yn hytrach na'r hyn y mae Llywodraeth Prydain ei eisiau. Wrth gwrs ein bod eisiau bargen masnach rydd gyda'r UE; byddem yn wallgof pe na byddem eisiau hynny ac mae pawb sydd ag unrhyw synnwyr cyffredin yn pwyso am hynny. Ond ni fydd dweud 'Beth y mae'r UE ei eisiau o hyn' o hyd yn helpu ein safbwynt negodi. Felly, rwy'n annog Ysgrifennydd y Cabinet, unwaith eto, ar ran Llywodraeth Cymru, nid yn unig i ganolbwyntio ar y pethau negyddol a fydd yn digwydd os na fydd unrhyw fargen, oherwydd os na fydd bargen, ni fydd hynny o ganlyniad i ymdrechion Llywodraeth Prydain, bydd hynny oherwydd bod yr UE wedi rhoi ei flaenoriaethau gwleidyddol ei hun o flaen synnwyr cyffredin economaidd.

Llywydd, I've lost count of the number of times in the Chamber that I've heard the Member assure us that a deal would be the easiest thing in the world to bring off because German car manufacturers and everybody else in the European Union would be so desperate to do a deal that it would be brought off with hardly any effort at all. I find it very difficult to square his views in that regard with his suggestion this afternoon that somehow the Commission is hell-bent on not reaching a deal. We won't get a deal if we regard the Commission and the European Union as somehow our enemies in all of this. There is a shared interest in getting a deal, and getting the best deal, and the Welsh Government has set out what we believe the best deal would be. And simply assuming that we are pitched against one another, in which a good outcome for one is a bad outcome for the other, is not, I believe, the way in which the best interests of Wales will be secured. 

Lywydd, rwyf wedi colli cyfrif ar y nifer o weithiau rwyf wedi clywed yr Aelod yn rhoi sicrwydd i ni yn y Siambr y byddai'n hawdd cael bargen oherwydd y byddai gweithgynhyrchwyr ceir yr Almaen a phawb arall yn yr Undeb Ewropeaidd mor daer i gael bargen fel y byddai'n bosibl cael un heb lawer o ymdrech o gwbl. Rwy'n ei gweld yn anodd iawn cysoni ei safbwyntiau yn y cyswllt hwnnw â'i awgrym y prynhawn yma fod y Comisiwn yn benderfynol, rywsut, o beidio â tharo bargen. Ni fyddwn yn cael bargen os ydym yn ystyried y Comisiwn a'r Undeb Ewropeaidd fel gelynion yn hyn oll. Mae gennym ddiddordeb ar y cyd mewn cael bargen, a chael y fargen orau, ac mae Llywodraeth Cymru wedi nodi beth y credwn fyddai'r fargen orau. Ac nid yw rhagdybio’n syml ein bod yn brwydro yn erbyn ein gilydd, lle bydd canlyniad da i un yn ganlyniad gwael i’r llall, yn ffordd o sicrhau’r manteision gorau i Gymru yn fy marn i.

The Cabinet Secretary knows that I don't see this as a zero-sum game where Britain benefits at the expense of the EU. I've always made it clear that a free trade deal is in the interests of both parties, and actually, is much more in the interests of the EU, in a sense, than it is to the UK because we have a massive deficit of about £80 billion a year in trade with the EU. And as regards German car manufacturers, we have a deficit on trade of €36 billion with Germany. Of course, it's massively in the interest of German car manufacturers for us to do a deal with them, because we buy one in seven of all the passenger cars that are manufactured in Germany. But if the Cabinet Secretary persists in saying 'Oh, well, we need to give in to everything that the EU demands of us in order to get a free trade deal', that is the best way to ensure that we don't get one. 

Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod nad wyf yn gweld hyn fel gêm swm sero lle mae Prydain yn elwa ar draul yr UE. Rwyf bob amser wedi dweud yn glir fod bargen masnach rydd er budd y ddwy ochr, ac mewn gwirionedd, yn llawer mwy o fudd i'r UE, ar un ystyr, nag i’r DU oherwydd bod gennym ddiffyg masnach anferth o tua £80 biliwn y flwyddyn gyda'r UE. Ac o ran gweithgynhyrchwyr ceir yr Almaen, mae gennym ddiffyg masnach o €36 biliwn gyda'r Almaen. Wrth gwrs, mae'n sicr er budd cynhyrchwyr ceir yr Almaen ein bod yn taro bargen gyda hwy, oherwydd rydym yn prynu un o bob saith o'r holl geir a gynhyrchir yn yr Almaen. Ond os yw Ysgrifennydd y Cabinet yn mynnu dweud 'O, wel, mae angen i ni ildio popeth y mae'r UE ei eisiau gennym er mwyn cael bargen masnach rydd', dyna'r ffordd orau i sicrhau nad ydym yn cael un.

Well, I reject the language of giving in and the approach that the Member suggests. The Welsh Government has articulated the sort of deal that we believe is in the best interests of people and businesses in Wales: a deal in which we have full and unfettered access to the single market, in which we will remain in a customs union, in which Welsh businesses, Welsh public services and Welsh research institutions are able to go on recruiting people who we've been lucky enough to attract to come and make their futures here in Wales, in which Welsh citizens continue to enjoy the protections that they have gained through the European Union, as citizens, as workers, as consumers, and in human rights too. There is a positive view of the sort of deal that we need with the European Union, which we believe, the other side of the European Union, would allow Welsh businesses and Welsh jobs to go on thriving. That's the sort of language that I think best assists us in trying to make an influence on the UK Government and on the Commission in the conduct of these very, very important negotiations. 

Wel, rwy'n gwrthod iaith ildio popeth a'r dull y mae’r Aelod yn ei awgrymu. Mae Llywodraeth Cymru wedi mynegi'r math o fargen rydym yn credu ei bod er budd gorau pobl a busnesau Cymru: bargen lle mae gennym fynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl, lle byddwn yn parhau mewn undeb dollau, lle bydd busnesau Cymru, gwasanaethau cyhoeddus Cymru a sefydliadau ymchwil Cymreig yn gallu parhau i recriwtio pobl rydym wedi bod yn ddigon ffodus i'w denu i wneud eu dyfodol yma yng Nghymru, lle bydd dinasyddion Cymru yn parhau i fwynhau'r amddiffyniadau y maent wedi'u cael drwy'r Undeb Ewropeaidd, fel dinasyddion, fel gweithwyr, fel defnyddwyr, ac ym maes hawliau dynol hefyd. Mae yna farn gadarnhaol ynghylch y math o fargen rydym ei hangen gyda'r Undeb Ewropeaidd, un y credwn y byddai'n caniatáu i fusnesau Cymru a swyddi Cymru barhau i ffynnu ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd. Rwy'n credu mai dyna'r math o iaith sydd o fwyaf o gymorth i ni wrth geisio dylanwadu ar Lywodraeth y DU ac ar y Comisiwn wrth i’r negodiadau tra phwysig hyn gael eu cynnal.

Isadeiledd Trydan yn Ynys Môn
Electricity Infrastructure in Ynys Môn

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am rôl Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn y broses o ddatblygu isadeiledd trydan yn Ynys Môn? OAQ51763

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on the role of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 in developing electricity infrastructure in Ynys Môn? OAQ51763

Diolch yn fawr i'r Aelod am y cwestiwn. Mae’r Ddeddf hon yn sicrhau bod cyrff cyhoeddus yng Nghymru yn ystyried ein llesiant hirdymor. Bydd 'Polisi Cynllunio Cymru' yn cael ei adolygu yn sgil y Ddeddf. Bydd yn ystyriaeth berthnasol ar gyfer penderfyniadau gan yr Ysgrifennydd Gwladol mewn perthynas â materion seilwaith trydan.

May I thank the Member very much for the question? This Act ensures that public bodies in Wales take account of our long-term well-being. 'Planning Policy Wales' is to be revised in light of the Act. It will be a material consideration for decisions made by the Secretary of State in electricity infrastructure matters.

14:45

Diolch am yr ateb. Rydych chi'n cyfeirio at gyrff cyhoeddus yng Nghymru a'r dyletswyddau sydd arnyn nhw, ond, wrth gwrs, mae yna gyrff eraill yn gyhoeddus, yn lled gyhoeddus, neu â chysylltiadau cyhoeddus sy'n gweithredu yng Nghymru ac sy'n cael impact go iawn arnom ni. Mae'r Grid Cenedlaethol yn bwriadu codi cysylltiad trydan newydd ar draws Ynys Môn efo'r gost yn brif, os nad yr unig, ffactor, rydw i'n meddwl, mewn penderfynu sut gysylltiad i'w gael, a beth maen nhw am wneud, felly, ydy mynd am yr opsiwn rhataf, sef peilonau uwchben y ddaear yn hytrach na mynd o dan y ddaear neu o dan y môr, sef beth rydym ni yn Ynys Môn yn gofyn amdano fo. Rŵan, dyna—mynd dan y môr neu dan y tir—fyddai'n gwarchod buddiannau Ynys Môn rŵan, a chenedlaethau'r dyfodol yn Ynys Môn, ac mae gennym ni Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol yma yng Nghymru. Rŵan, chi ydy'r Ysgrifennydd Cabinet sydd â chyfrifoldeb dros weithrediad y Ddeddf honno. A ydych chi'n barod i roi ymrwymiad i weithio efo fi ac eraill fel ymgyrchwyr yn erbyn peilonau i wthio ar y grid, ar Ofgem, ar Lywodraeth Prydain—a fydd yn gwneud y penderfyniad yn y pen draw—i sicrhau bod y cynllun cysylltu yma ddim ond yn gallu digwydd yn unol ag egwyddorion y darn pwysig yna o ddeddfwriaeth sydd wedi cael ei basio yn y lle yma? 

Thank you for that response. You refer to public bodies in Wales and the duties placed upon them, but, of course, there are other bodies that are public, or quasi-public, or have links to the public sector and operate in Wales and have a real impact on us. The National Grid intends to build a new electricity connection across Anglesey with the cost beingthe main, if not the only, factor in deciding what kind of connection that will be. What they intend to do, therefore, is to go for the cheapest possible option, which is pylons above ground rather than undergrounding, or placing cables underwater, which is what we in Anglesey would want to see. Going underwater or underground would safeguard the interests of Ynys Môn now and for future generations, and we do have a Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 here in Wales. Now, you're the Cabinet Secretary with responsibility for the implementation of that Act. Are you willing to give a commitment that you will work with me and others as campaigners against pylons to urge the National Grid, Ofgem and the UK Government, who will ultimately make the decision, to ensure that this connection plan can only happen in accordance with the principles of this important piece of legislation passed in this place?

Wel, diolch yn fawr i Rhun ap Iorwerth am beth ddywedodd e. Rydw i'n gwybod am y gwaith y mae e wedi'i wneud yng nghyd-destun yr ynys ar y pwnc yma. Rydym ni fel Llywodraeth yn gweithio'n agosach gyda'r cyngor lleol ar y pethau mae ef wedi cyfeirio atyn nhw. Nawr, roeddwn i'n falch i weld y datganiad gyda'r National Grid. So, maen nhw wedi gwneud datganiad ar well-being ble maen nhw'n dweud, yng nghyd-destun y Ddeddf,

Thank you very much, Rhun ap Iorwerth, for what you said. I know of the work that you have done in the context of the island on this issue. We as a Government are working more closely with the local councils on the issues that he has alluded to. Now, I was pleased to see the statement from the National Grid. So, they have made a statement on well-being, where they state, in the context of the Act,

'While these do not specifically place requirements on the National Grid or the development of new transmission lines, National Grid believes that the aims of the Act are important and deserve consideration.' 

So, there is some recognition there by the National Grid of the impact of the Act. The Act is binding as far as the local council is concerned. The Secretary of State will be influenced by it. I hear, of course, what the Member says about undergrounding and overgrounding, and the Welsh Government's starting position is that undergrounding is the preferred option, but there will be discussions that will be needed, and the local authority and Welsh Government will be involved in them as we seek to maximise the benefits for the island while mitigating the impacts of these developments.

Er nad yw'r rhain yn cyflwyno gofynion penodol ar y Grid Cenedlaethol neu ddatblygiad llinellau trosglwyddo newydd, mae'r Grid Cenedlaethol yn credu bod amcanion y Ddeddf yn bwysig ac yn haeddu ystyriaeth.

Felly, mae'r Grid Cenedlaethol yn cydnabod effaith y Ddeddf i raddau. Mae'r Ddeddf yn rhwymol o ran y cyngor lleol. Bydd yr Ysgrifennydd Gwladol yn cael ei ddylanwadu ganddi. Rwy'n clywed, wrth gwrs, yr hyn a ddywed yr Aelod am danddaearu a gosod peilonau uwchben y ddaear, a thanddaearu yw dewis cyntaf Llywodraeth Cymru, ond bydd angen cynnal trafodaethau, a bydd yr awdurdod lleol a Llywodraeth Cymru yn rhan ohonynt wrth i ni geisio sicrhau cymaint o fanteision â phosibl i’r ynys tra'n lliniaru effeithiau'r datblygiadau hyn.

Last Thursday, the Economy, Infrastructure and Skills Committee visited the Anglesey enterprise zone board and we met representatives of the board—Anglesey council, Menter Môn, third sector, businesses and education—and they told us how important the significant electricity transmission infrastructure is not only to the development of Wylfa Newydd, the new nuclear power station, but to the Holyhead port expansion, proposals for new offshore tidal power, and so on. What engagement, therefore, are you having with the board of Anglesey enterprise zone to take advice on sustainable electricity transport infrastructure in the future, and how will you ensure that those communication channels remain open in the future following this morning's announcement that Anglesey's enterprise zone board is to be merged with that of Snowdonia?

Ddydd Iau diwethaf, ymwelodd Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau â bwrdd ardal fenter Ynys Môn a chyfarfuom â chynrychiolwyr y bwrdd—cyngor Ynys Môn, Menter Môn, y trydydd sector, busnesau ac addysg—a dywedasant wrthym pa mor bwysig yw'r seilwaith trosglwyddo trydan sylweddol, nid yn unig i ddatblygu'r Wylfa Newydd, yr orsaf bŵer niwclear newydd, ond i ehangu porthladd Caergybi, argymhellion ar gyfer gwaith newydd i gynhyrchu ynni'r llanw ar y môr, ac yn y blaen. Pa ymgysylltiad rydych yn ei gael, felly, â bwrdd ardal fenter Ynys Môn i gael cyngor ar seilwaith trafnidiaeth trydan cynaliadwy yn y dyfodol, a sut y byddwch yn sicrhau bod y sianeli cyfathrebu hynny'n aros ar agor yn y dyfodol yn dilyn y cyhoeddiad y bore yma y bydd bwrdd ardal fenter Ynys Môn yn cael ei uno ag un Eryri?

Well, Llywydd, these matters are, essentially, for my colleague Ken Skates, rather than for me as finance Minister, but I agree with what the Member said about the need for an efficient and reliable electricity infrastructure, not simply for the Wylfa Newydd development, but for the broader agenda that is there for Anglesey as an energy island. I can give him an assurance that officials of the Welsh Government are in very regular contact with the essential interests in the island on this matter and I'll make sure that his question to me is drawn to the attention of the Cabinet Secretary for Economy and Transport.

Wel, Lywydd, yn y bôn, materion ar gyfer fy nghyd-Aelod, Ken Skates, yw'r rhain yn hytrach na materion i mi fel Gweinidog cyllid, ond cytunaf gyda'r hyn a ddywedodd yr Aelod ynglŷn â'r angen am seilwaith trydan effeithlon a dibynadwy, nid yn unig ar gyfer datblygiad y Wylfa Newydd, ond ar gyfer agenda ehangach Ynys Môn fel ynys ynni. Gallaf ei sicrhau bod swyddogion Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad rheolaidd â'r buddiannau hanfodol ar yr ynys mewn perthynas â'r mater hwn a byddaf yn sicrhau fy mod yn tynnu sylw Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth at ei gwestiwn.

Cronfa Pontio'r UE
The EU Transition Fund

4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet egluro telerau ac amodau cronfa pontio'r UE o £50 miliwn? OAQ51762

4. Will the Cabinet Secretary clarify the terms and conditions for the £50 million EU transition fund? OAQ51762

14:50

We are developing the detailed operation of the EU transition fund in partnership with Welsh businesses, public services and other key organisations, to help them prepare for Brexit. Discussions of potential terms and conditions of the fund formed a major agenda item at last week’s meeting of the European advisory group.

Rydym yn datblygu gweithrediad manwl cronfa bontio’r UE mewn partneriaeth â busnesau yng Nghymru, gwasanaethau cyhoeddus a sefydliadau allweddol eraill, i'w helpu i baratoi ar gyfer Brexit. Roedd trafodaethau ynghylch telerau ac amodau posibl y gronfa yn eitem bwysig ar yr agenda yr wythnos diwethaf yng nghyfarfod y grŵp cynghori ar Ewrop.

Well, I welcome that response, Cabinet Secretary. I also welcome the Welsh Government's proactive engagement in securing Wales's future, not just with the announcement of the £50 million EU transition fund, but also the regional investment and trade issues plans. I'm also very pleased to be part of the External Affairs and Additional Legislation Committee, which provides constructive scrutiny of the Welsh and UK Governments in the Brexit negotiations. But I have to say, last week, I asked, in my capacity as a member of that committee, to have sight of the so-called leaked document on the impact of Brexit on the economy. We were asked to go to a separate UK Government building, not on the Assembly estate, and book an appointment from a selection of very limited and specific time slots in order to enter a guarded reading room. I understand that the Brexit committees in the Houses of Parliament have full access to this report. This cannot be right. Extensions to this week are neither acceptable nor convenient. I'm squeezing in a time tomorrow, which is going to be extremely inconvenient. The report should be made public not just for us, but for our constituents and our stakeholders.

But what's more important is what the report says, and I do understand that this official analysis by the UK Government shows that Wales would suffer a 9.5 per cent hit to gross domestic product if the UK leaves the EU without an exit deal. Furthermore, the study also reveals that Wales would see a 5.5 per cent reduction in GDP even if the UK leaves with a free trade deal, and that there would still be a 1.5 per cent reduction if the country stayed in the single market. The predicted losses are understood to cover a 15-year period. So, given these low-growth scenarios and also current uncertainties about the terms of a transition period, has this had an impact on your planning and arrangements for the Welsh Government EU transition fund?

Wel, rwy'n croesawu'r ymateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwyf hefyd yn croesawu ymgysylltiad rhagweithiol Llywodraeth Cymru i sicrhau dyfodol Cymru, nid yn unig gyda chyhoeddi cronfa bontio yr UE sy’n werth £50 miliwn, ond hefyd y buddsoddiad rhanbarthol a'r cynlluniau materion masnach. Rwyf hefyd yn falch iawn o fod yn rhan o'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol, sy'n darparu gwaith craffu adeiladol ar Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn ystod trafodaethau Brexit. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, yr wythnos ddiwethaf, gofynnais, yn rhinwedd fy swydd fel aelod o'r pwyllgor hwnnw, am gael gweld y ddogfen, yr honnir iddi gael ei datgelu'n answyddogol, ar effaith Brexit ar yr economi. Gofynnwyd i ni fynd i adeilad Llywodraeth y DU ar wahân, nid ar ystâd y Cynulliad, a gwneud apwyntiad o ddetholiad o slotiau amser cyfyngedig a phenodol iawn er mwyn mynd i ystafell ddarllen wedi'i gwarchod. Deallaf fod gan y pwyllgorau Brexit yn y Senedd fynediad llawn at yr adroddiad hwn. Ni all hyn fod yn iawn. Nid yw estyniadau y tu hwnt i'r wythnos hon yn dderbyniol nac yn gyfleus. Rwy'n gwneud amser ar gyfer hyn yfory, ac mae’n mynd i fod yn eithriadol o anghyfleus. Dylid gwneud yr adroddiad yn gyhoeddus, nid yn unig ar ein cyfer ni, ond ar gyfer ein hetholwyr a'n rhanddeiliaid.

Ond yr hyn sy'n fwy pwysig yw'r hyn a ddywed yr adroddiad, ac rwy'n deall bod y dadansoddiad swyddogol hwn gan Lywodraeth y DU yn dangos y byddai Cymru'n dioddef gostyngiad o 9.5 y cant i gynnyrch domestig gros pe bai'r DU yn gadael yr UE heb fargen. At hynny, mae'r astudiaeth hefyd yn dangos y byddai Cymru yn dioddef gostyngiad o 5.5 y cant yn y cynnyrch domestig gros hyd yn oed pe bai'r DU yn gadael yr UE gyda bargen masnach rydd, ac y byddai gostyngiad o 1.5 y cant pe bai'r wlad yn aros yn y farchnad sengl. Deellir y bydd y colledion disgwyliedig yn para am gyfnod o 15 mlynedd. Felly, o ystyried y senarios twf isel hyn, yn ogystal â'r ansicrwydd cyfredol mewn perthynas â thelerau'r cyfnod pontio, a yw hyn wedi effeithio ar eich cynlluniau a'ch trefniadau ar gyfer cronfa bontio yr UE Llywodraeth Cymru?

I thank the Member for what she's had to say. We had earlier questions this afternoon, Llywydd, about the way in which the UK Government organises itself around the Brexit matter. The sorry story of access for Members to the so-called leaked reports would have disgraced Clochemerle, let alone a UK Government. I share the view of Anna Soubry, myself. [Interruption.] I share the view of Anna Soubry—that Conservative Member of Parliament who described the UK Government's performance on this issue as farcical. It treats the Parliament and this Assembly, and the Scottish Parliament, as though we belonged in the nineteenth century. We are taken to locked rooms to look at documents that we can't even take notes on, while members of the public are reading it on the internet. It's entirely farcical and it's disrespectful, and it does not add to confidence that the UK Government is capable of discharging these responsibilities.

Diolch i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd. Cawsom gwestiynau cynharach y prynhawn yma, Lywydd, am y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn trefnu ei hun mewn perthynas â mater Brexit. Byddai'r stori druenus am fynediad i’r Aelodau at adroddiadau yr honnir iddynt gael eu datgelu'n answyddogol wedi cywilyddio Clochemerle, heb sôn am Lywodraeth y DU. Rhannaf farn Anna Soubry, fy hun. [Torri ar draws.] Rhannaf farn Anna Soubry—yr Aelod Seneddol Ceidwadol a ddywedodd fod perfformiad Llywodraeth y DU mewn perthynas â'r mater hwn yn chwerthinllyd. Mae'n trin y Senedd hon a'r Cynulliad hwn, a Senedd yr Alban, fel pe baem yn perthyn i'r bedwaredd ganrif ar bymtheg. Rydym yn cael ein hebrwng i ystafelloedd cloëdig i edrych ar ddogfennau nad ydym yn cael gwneud nodiadau arnynt hyd yn oed, er bod aelodau o'r cyhoedd yn eu darllen ar y rhyngrwyd. Mae'n gwbl chwerthinllyd ac mae'n amharchus, ac nid yw'n ychwanegu at yr hyder fod Llywodraeth y DU yn gallu cyflawni'r cyfrifoldebau hyn.

Llywydd, may I apologise for the discourtesy of having missed a question in the previous session?

I'm not sure whether the Cabinet Secretary has been with David Melding and Jane Hutt to read these reports, but he may also be able to tell us whether the report about leaks or otherwise on the reshuffle will be published, given his new commitment to openness and transparency in public life. Can I also ask him, when he considers these reports from the UK Government, will he consider that the forecasters who have written these extraordinary large estimates of potential output loss are, in the main, the same ones who said there would be an immediate recession if we voted on 23 June to leave, and there would be 0.5 million job losses across the UK when, actually, there have been 0.5 million new jobs?

Lywydd, a gaf fi ymddiheuro am yr anghwrteisi o fod wedi methu cwestiwn yn y sesiwn flaenorol?

Nid wyf yn siŵr a yw Ysgrifennydd y Cabinet wedi bod gyda David Melding a Jane Hutt yn darllen yr adroddiadau hyn, ond efallai y gall ddweud wrthym hefyd a fydd yr adroddiad ar ddatgelu answyddogol neu fel arall ar yr ad-drefnu yn cael ei gyhoeddi, o ystyried ei ymrwymiad newydd i fod yn agored a thryloyw mewn bywyd cyhoeddus. A gaf fi hefyd ofyn iddo, pan fydd yn ystyried yr adroddiadau hyn gan Lywodraeth y DU, a fydd yn ystyried y ffaith mai'r daroganwyr sydd wedi ysgrifennu'r amcangyfrifon eithriadol o fawr hyn o golledion allbwn posibl, yw'r un rhai at ei gilydd a ddywedodd y byddai dirwasgiad ar unwaith pe baem yn pleidleisio i adael ar 23 Mehefin, ac y byddai 0.5 miliwn o swyddi’n cael eu colli ledled y DU, er mai’r hyn a ddigwyddodd mewn gwirionedd oedd bod 0.5 miliwn o swyddi newydd wedi cael eu creu?

Well, I'll make two points, Llywydd. The first is that the people who made these estimates are the people that the UK Government chose to make these estimates. They're not some group of people who simply set themselves up for the purpose. They are the people that your Government decided were the best-placed people to give them this advice. Of course, when they come up with advice that doesn't suit you, you think the easiest thing to do is to rubbish the people who provided it.

The second point I would make to the Member is this: that the trade policy that the Welsh Government published recently also contains estimates of the impact on the Welsh economy of different ways in which we might leave the European Union, and there is a remarkable coincidence between the figures that the people who have advised us in producing that report came to and those the people who advised the UK Government came to too. Just because we don't like the figures, I don't think we can simply dismiss them because they don't suit the view of the world that we happen to take. 

Wel, rwyf am wneud dau bwynt, Lywydd. Y cyntaf yw bod y bobl sydd wedi gwneud yr amcangyfrifon hyn yn bobl a gafodd eu dewis gan Llywodraeth y DU i wneud yr amcangyfrifon hyn. Nid grŵp o bobl ydynt sydd wedi dewis eu hunain at y diben hwn. Mae eich Llywodraeth wedi penderfynu mai hwy yw'r bobl orau i roi'r cyngor hwn iddynt. Wrth gwrs, pan fyddant yn rhoi cyngor nad ydych yn ei hoffi, rydych yn credu mai'r peth hawsaf i'w wneud yw lladd ar y bobl sy'n ei ddarparu.

Yr ail bwynt y buaswn yn ei wneud i'r Aelod yw hwn: mae'r polisi masnach a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn ddiweddar hefyd yn cynnwys amcangyfrifon o'r effaith y byddai gwahanol ffyrdd o adael yr Undeb Ewropeaidd yn ei chael ar economi Cymru, ac mae cyd-daro rhyfeddol rhwng ffigurau'r bobl sydd wedi ein cynghori ar gyfer cynhyrchu'r adroddiad hwnnw a ffigurau'r bobl a oedd yn cynghori Llywodraeth y DU. Nid wyf yn credu y gallwn ddiystyru'r ffigurau am nad ydym yn eu hoffi ac am nad ydynt yn cyd-fynd â'n safbwynt ni.

14:55
Treth Gwarediadau Tirlenwi
The Landfill Disposals Tax

5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am weithredu'r dreth gwarediadau tirlenwi? OAQ51740

5. Will the Cabinet Secretary provide an update on the implementation of the landfill disposals tax? OAQ51740

I thank the Member for the question. Agreement has been reached with the UK Government that landfill disposals tax will go live on 1 April this year. A number of landfill sites have already applied to register with the Welsh Revenue Authority, and feedback on the registration process and the guidance produced by the authority has been positive.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Daethpwyd i gytundeb gyda Llywodraeth y DU y bydd y dreth gwarediadau tirlenwi yn cael ei gweithredu ar 1 Ebrill eleni. Mae nifer o safleoedd tirlenwi eisoes wedi gwneud cais i gofrestru gydag Awdurdod Cyllid Cymru, ac mae'r adborth ar y broses gofrestru a'r canllawiau a gynhyrchwyd gan yr awdurdod wedi bod yn gadarnhaol.

Thank you for that answer. There does seem to be a real opportunity here to use this as a really good scheme that will hopefully go some way to offsetting some of the potential negative impacts on communities that live within a five-mile radius of landfill sites. But there doesn't seem to be an awful lot of information available beyond the fact that the WCVA, the Welsh Council for Voluntary Action, will be administering it. So, is it your intention, or the intention of the WCVA, to let communities and organisations know how they can actually first of all understand the scheme and then apply for any assistance that those communities can benefit from, in accordance with this landfill tax?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Ymddengys bod cyfle gwirioneddol yma i ddefnyddio hyn fel cynllun da iawn a fydd, gobeithio, yn gwrthbwyso i ryw raddau rhai o'r effeithiau negyddol posibl ar gymunedau sy'n byw o fewn pum milltir i safleoedd tirlenwi. Ond nid yw'n ymddangos bod llawer iawn o wybodaeth ar gael ar wahân i'r ffaith mai Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru fydd yn ei weinyddu. Felly, a ydych yn bwriadu, neu a yw Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru yn bwriadu, rhoi gwybod i gymunedau a sefydliadau sut y gallant, yn gyntaf oll, ddeall y cynllun ac yna gwneud cais am unrhyw gymorth y gall y cymunedau hynny elwa arno, yn unol â'r dreth dirlenwi hon?

Can I thank the Member for drawing attention for the communities scheme in the landfill disposals tax? It is a very important part of the way we are doing things in Wales, and members of the Finance Committee took a particularly keen interest in it. The fact that we have a five-mile zone that now includes waste transfer stations, as well as landfill sites, was one of the changes that was made to the scheme. Our colleague Mike Hedges was particularly influential in advocating that, and Joyce Watson will be particularly glad, I know, to know that that means that there are now 16 waste transfer stations in her region, where communities will be able to benefit from the scheme who previously had no benefit from it at all. The WCVA has been selected as the body that will oversee the scheme. We expect the first applications to it to come in in the late spring of this year, and there will be a period between now and then in which a fresh burst of publicity about the scheme and the three essential purposes for which it is available are drawn to the attention of groups that might wish to make such an application. 

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am dynnu sylw at y cynllun cymunedau yn y dreth gwarediadau tirlenwi? Mae'n rhan bwysig iawn o'r ffordd rydym yn gwneud pethau yng Nghymru, ac roedd gan aelodau'r Pwyllgor Cyllid ddiddordeb arbennig ynddo. Y ffaith bod gennym barth pum milltir sydd bellach yn cynnwys gorsafoedd trosglwyddo gwastraff yn ogystal â safleoedd tirlenwi oedd un o'r newidiadau a wnaed i'r cynllun. Roedd ein cyd-Aelod, Mike Hedges, yn arbennig o ddylanwadol yn dadlau o blaid hynny, a gwn y bydd Joyce Watson yn arbennig o falch o wybod bod hynny'n golygu bod 16 o orsafoedd trosglwyddo gwastraff yn ei rhanbarth hi bellach, lle bydd cymunedau nad oedd yn gallu elwa o'r cynllun o gwbl yn flaenorol yn gallu elwa ohono bellach. Dewiswyd Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru fel y corff a fydd yn goruchwylio'r cynllun. Rydym yn disgwyl y bydd y ceisiadau cyntaf yn cyrraedd yn hwyr yn y gwanwyn eleni, a bydd cyfnod rhwng yn awr a hynny pan fyddwn yn rhoi cyhoeddusrwydd o’r newydd i'r cynllun ac yn tynnu sylw grwpiau, a fyddai, o bosibl, yn dymuno gwneud cais o'r fath, at y tri diben hanfodol.

Cabinet Secretary, what are the chances that the rates will actually diverge between Wales and England? Or, do you feel that the problem of the border is always going to be insuperable in terms of having a more nuanced and specific policy in Wales to meet our own needs?

Ysgrifennydd y Cabinet, pa mor debygol yw hi y bydd y cyfraddau’n amrywio rhwng Cymru a Lloegr mewn gwirionedd? Neu a ydych yn teimlo y bydd problem y ffin bob amser yn anorchfygol o ran cael polisi mwy manwl a phenodol yng Nghymru i ddiwallu ein hanghenion ein hunain?

Well, David Melding is absolutely right that the border is a very significant issue in landfill disposals tax. Waste tourism, which some of us became familiar with during the passage of the Bill, is a genuine risk, and it is why I said, in setting rates and bands for this tax, that we would not diverge from rates and bands across our border for at least the first two years. We have already diverged, however, in setting a 150 per cent band for unauthorised disposals, and that doesn't exist across our border. So, there is already some—and I think very useful—differentiation here. We will look to see the way in which the tax operates over the first two years of its life because we will now, for the very first time, have precise evidence about the way that landfill disposal occurs in Wales. There will then be an opportunity to see whether some purposeful divergence is possible. I've said all the way along, and I'll say it again: I'm not a believer in divergence for the sake of it. If it suits us and does things in a better way for us in Wales, we will, but we will wait to have the evidence before we make such a decision.

Wel, mae David Melding yn hollol gywir fod y ffin yn fater arwyddocaol iawn mewn perthynas â'r dreth gwarediadau tirlenwi. Mae twristiaeth wastraff, rhywbeth y daeth rhai ohonom yn gyfarwydd ag ef yn ystod taith y Bil, yn risg wirioneddol, a dyna pam rwyf wedi dweud, wrth bennu'r cyfraddau a'r bandiau ar gyfer y dreth hon, na fyddem yn amrywio oddi wrth y cyfraddau a'r bandiau dros y ffin am y ddwy flynedd gyntaf o leiaf. Rydym eisoes wedi amrywio, fodd bynnag, drwy bennu band 150 y cant ar gyfer gwarediadau heb awdurdod, ac nid yw hwnnw'n bodoli dros y ffin. Felly, mae rhywfaint o wahaniaethu yma eisoes ac rwy'n credu ei fod yn ddefnyddiol iawn. Byddwn yn edrych i weld sut y mae'r dreth yn gweithredu yn ystod ei dwy flynedd gyntaf oherwydd bydd gennym yn awr, am y tro cyntaf, dystiolaeth fanwl am y ffordd y mae gwarediadau tirlenwi'n digwydd yng Nghymru. Wedyn, bydd cyfle i weld a oes modd cael rhywfaint o amrywio pwrpasol. Rwyf wedi dweud ers y cychwyn, ac rwyf am ei ddweud eto: nid wyf yn credu mewn amrywio er mwyn amrywio. Os yw'n addas i ni ac yn gwneud pethau mewn ffordd well i ni yng Nghymru, byddwn yn gwneud hynny, ond byddwn yn aros i gael y dystiolaeth cyn gwneud penderfyniad o'r fath.

Ffordd Liniaru'r M4
The M4 Relief Road

6. Faint o gyllid ychwanegol sydd ei angen i dalu am ffordd liniaru'r M4? OAQ51757

6. How much additional funding is required to cover the costs of the M4 relief road? OAQ51757

Llywydd, no additional funding will be required for the budget period in which capital plans have been set out, and no money will be allocated until the outcome of the local public inquiry.

Lywydd, ni fydd angen unrhyw gyllid ychwanegol ar gyfer cyfnod y gyllideb y mae'r cynlluniau cyfalaf wedi'u nodi ynddynt, ac ni fydd unrhyw arian yn cael ei ddyrannu hyd nes y cawn ganlyniad yr ymchwiliad cyhoeddus lleol.

15:00

The Cardiff capital region has laid out in ‘Powering the Welsh Economy’ that an integrated transport system aligned with land-use planning could be a catalyst for economic change across the region.

‘At the heart of this aspiration is the Metro vision for a modern high quality multimodal, integrated public transport network; offering rapid, frequent and reliable services; linking communities together and supporting economic development; to create a dynamic, sustainable and liveable city region.’

I quote that because there is absolutely no mention of the M4 relief road contributing to that vision. My concerns are that, with the continual rising estimate of the cost of the M4 relief road, were it to go ahead, how much of the Welsh Government’s overall capital borrowing limit would be gobbled up by this project? And what, if anything, would be left for developing the metro?

Mae prifddinas-ranbarth Caerdydd wedi nodi yn 'Sbarduno Economi Cymru' y gallai system drafnidiaeth integredig wedi'i chydlynu â chynlluniau defnydd tir fod yn gatalydd ar gyfer newid economaidd ar draws y rhanbarth.

'Wrth wraidd y dyhead hwn y mae’r weledigaeth ar gyfer Metro sy’n darparu rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus modern, integredig, o ansawdd uchel yn cysylltu sawl dull teithio; sy’n cynnig gwasanaethau cyflym, aml a dibynadwy; sy’n cysylltu cymunedau â’i gilydd ac yn cefnogi datblygiad economaidd; i greu dinas-ranbarth deinamig, cynaliadwy a braf i fyw ynddo.'

Rwy'n dyfynnu hyn oherwydd nad oes unrhyw sôn o gwbl fod ffordd liniaru'r M4 yn cyfrannu at y weledigaeth honno. Rwy'n pryderu, gyda’r amcangyfrif o gost ffordd liniaru'r M4 yn cynyddu o hyd, pe bai'r gwaith yn mynd rhagddo, faint o derfyn benthyca cyfalaf cyffredinol Llywodraeth Cymru a fyddai'n cael ei lyncu gan y prosiect hwn? A beth, os unrhyw beth, fyddai ar ôl ar gyfer datblygu'r metro?

Well, Llywydd, I don’t, myself, find it surprising that the M4 relief road is not referred to in the Cardiff capital deal document, because funding the metro is actually a specific and major component of that deal, and the funding that underpins it is already set aside for metro development.

Let me be clear on the position as far as capital borrowing is concerned. The Welsh Government was offered early access to borrowing, with that borrowing predicated on it being available for the M4. In the event, as I explained to the Finance Committee this morning, I’ve not needed to use borrowing for capital costs for the M4. In this financial year, I’ve been able to cover them using conventional capital. All of that was overtaken by the fiscal framework, which was signed in December 2016. The Welsh Government will be able to borrow £125 million in 2018-19, and that will rise to £150 million thereafter, up to a total of £1 billion. But that borrowing is not hypothecated to the M4. Finance Secretaries at the time will need to take a decision on the balance to be struck between conventional capital and borrowing for the M4, should that go ahead, which is dependent, as we’ve said, on the outcome of the local public inquiry.

Wel, Lywydd, yn bersonol, nid wyf yn synnu nad oes cyfeiriad at ffordd liniaru'r M4 yn nogfen prifddinas-ranbarth Caerdydd, oherwydd mae ariannu'r metro yn elfen bwysig a phenodol o'r fargen honno mewn gwirionedd, ac mae'r arian sy'n sail iddi eisoes wedi cael ei neilltuo ar gyfer datblygu'r metro.

Gadewch i mi wneud y safbwynt yn glir o ran benthyca cyfalaf. Cafodd Llywodraeth Cymru gynnig mynediad cynnar at fenthyca, gyda'r benthyciad hwnnw’n amodol ar sicrhau ei fod ar gael ar gyfer yr M4. Fel y digwyddodd, ac fel yr eglurais wrth y Pwyllgor Cyllid y bore yma, nid wyf wedi bod angen defnyddio benthyciad ar gyfer costau cyfalaf yr M4. Yn y flwyddyn ariannol hon, rwyf wedi gallu talu'r costau drwy ddefnyddio cyfalaf confensiynol. Cafodd hynny i gyd ei oddiweddyd gan y fframwaith cyllidol, a lofnodwyd ym mis Rhagfyr 2016. Bydd Llywodraeth Cymru yn gallu benthyg £125 miliwn yn 2018-19, a bydd hwnnw'n codi i £150 miliwn ar ôl hynny, hyd at gyfanswm o £1 biliwn. Ond nid yw'r benthyciad hwnnw wedi'i neilltuo ar gyfer yr M4. Bydd angen i Ysgrifenyddion Cyllid wneud penderfyniad bryd hynny ynghylch y cydbwysedd i’w daro rhwng cyfalaf confensiynol a benthyca ar gyfer yr M4, os yw'n digwydd, ac mae hynny'n ddibynnol, fel y dywedais, ar ganlyniad yr ymchwiliad cyhoeddus lleol.

Cabinet Secretary, the traffic analytics firm INRIX estimates that the traffic jams on our roads last year cost the Welsh economy almost £278 million, which is a striking figure. Congestion cost Cardiff £134 million, Swansea £62 million, and Newport £44 million. Will the Cabinet Secretary confirm that this cost to the Welsh economy will be taken into account when deciding the future of the proposed M4 relief road in the Newport area? Thank you.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r cwmni dadansoddi traffig INRIX yn amcangyfrif bod y tagfeydd traffig ar ein ffyrdd y llynedd wedi costio bron i £278 miliwn i economi Cymru, sy'n ffigur trawiadol. Mae tagfeydd yn costio £134 miliwn i Gaerdydd, £62 miliwn i Abertawe, a £44 miliwn i Gasnewydd. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau y bydd y gost hon i economi Cymru yn cael ei hystyried wrth benderfynu ar ddyfodol ffordd liniaru arfaethedig yr M4 yn ardal Casnewydd? Diolch.

Making sure that there is transport infrastructure that allows people and business to be moved effectively across Wales is, of course, important to our future, and that's at the heart of the public inquiry. Does the answer always have to be building more roads? Well, of course it doesn't have to be. That's why we are investing in the metro, to which Jenny Rathbone made reference. So, the issue, of course, is one that we recognise. The solutions to it will be many and various.

Mae sicrhau bod seilwaith trafnidiaeth sy'n caniatáu i bobl a busnesau symud yn effeithiol ledled Cymru yn bwysig i'n dyfodol, wrth gwrs, ac dyna sydd wrth wraidd yr ymchwiliad cyhoeddus. Ai'r ateb o reidrwydd bob amser yw adeiladu mwy o ffyrdd? Wel, nid o reidrwydd wrth gwrs. Dyna pam rydym yn buddsoddi yn y metro, y cyfeiriodd Jenny Rathbone ato. Felly, mae'r mater, wrth gwrs, yn un rydym yn ei gydnabod. Bydd yr atebion iddo yn lluosog ac yn amrywiol.

Bargen Ddinesig Bae Abertawe
Swansea Bay City Deal

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd bargen ddinesig Bae Abertawe? OAQ51756

7. Will the Cabinet Secretary provide an update on the progress of the Swansea Bay city deal? OAQ51756

The city region continues to work with the Welsh and UK Governments to move the deal into the next phase. That is a delivery phase, and that will unlock Government funding.

Mae'r ddinas-ranbarth yn parhau i weithio gyda Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i symud y fargen i'r cam nesaf. Cam cyflenwi yw hwnnw, a bydd yn datgloi arian y Llywodraeth.

Cabinet Secretary, I am a great supporter of the city deal, and I believe that the real benefit will not just be in the 11 projects that have been selected to go forward, but in the economic climate that that infrastructure will create, and the multiple small projects and alternative projects that can come off the back of it.

In Pembrokeshire, the Pembroke Dock marine has been put forward as the key project. Now, Cabinet Secretary, the city deal input is some £28 million, with £24 million coming from other public funds, and another £24 million from the private sector. But could you please confirm to me which organisations will be responsible for paying the interest element of those loans?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n cefnogi'r fargen ddinesig yn frwd, ac rwy'n credu y bydd budd gwirioneddol, nid yn unig yn yr 11 o brosiectau sydd wedi'u dewis i’w datblygu, ond yn yr hinsawdd economaidd y bydd y seilwaith yn ei chreu, a'r llu o brosiectau bach a phrosiectau amgen a all ddeillio ohoni.

Yn Sir Benfro, mae prosiect morol Doc Penfro wedi cael ei gynnig fel prosiect allweddol. Nawr, Ysgrifennydd y Cabinet, mae mewnbwn y fargen ddinesig oddeutu £28 miliwn, gyda £24 miliwn yn dod o gronfeydd cyhoeddus eraill, a £24 miliwn arall o'r sector preifat. Ond os gwelwch yn dda, a wnewch chi gadarnhau i mi pa sefydliadau a fydd yn gyfrifol am dalu llog y benthyciadau hynny?

Well, the loan aspect, if I'm understanding the Member's question correctly, will be borne by the local authority, because prudential borrowing was always part of the contribution that local authorities were to make to the deal. When the deal was struck, and the financials of it were very carefully scrutinised both by the Welsh Government and by the UK Government, the ability of local authorities to support the contribution that they are committed to making to the deal was carefully examined. I remain, as I know she does, very keen to move into the phase where the money that I have set aside, and the money I know the UK Government has set aside, can be released, both to support the Pembroke Dock marine project, but also the other 10 projects that are in the deal. Local authorities must make sure that they are in a position to deliver on the funding aspect to which they made a commitment when the deal was signed. 

Wel, os wyf yn deall cwestiwn yr Aelod yn gywir, bydd y benthyciad yn cael ei dalu gan yr awdurdod lleol, oherwydd roedd benthyca darbodus bob amser yn rhan o'r cyfraniad roedd awdurdodau lleol yn mynd i’w wneud i'r fargen. Ar ôl cytuno’r fargen, ac ar ôl i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU graffu ar yr wybodaeth ariannol yn ofalus iawn, cafodd gallu awdurdodau lleol i gefnogi'r cyfraniad y maent wedi ymrwymo i'w wneud i'r fargen ei archwilio'n ofalus. Rwy’n dal i fod yn awyddus iawn, fel hithau, rwy’n gwybod, i symud ymlaen i'r cam lle y gellir rhyddhau'r arian rwyf wedi'i neilltuo, a'r arian y gwn fod Llywodraeth y DU wedi'i neilltuo, i gefnogi prosiect morol Doc Penfro, ond hefyd y 10 prosiect arall sydd yn y fargen. Mae'n rhaid i awdurdodau lleol wneud yn siŵr eu bod mewn sefyllfa i gyflawni'r ymrwymiad a wnaethant mewn perthynas â chyllid pan lofnodwyd y cytundeb.

15:05

Yn naturiol, fel rŷch chi'n gwybod, fel rhan o'r fargen ddinesig, mae buddsoddiad y sector gyhoeddus, wrth gwrs, yn allweddol er mwyn sicrhau bod y seilwaith angenrheidiol ar gael, a bod y prosiectau unigol, fel rydym ni wedi clywed, yn cael y cyfle gorau i lwyddo. Ar ôl dweud hynny, mae pawb yn ymwybodol bod buddsoddiad y sector breifat yn mynd i fod yn hollbwysig i lwyddiant y fargen ddinesig. Heb hyn, bydd y peth yn methu yn gyfan gwbl.

Felly, yn dilyn eich trafodaethau mwyaf diweddar, a allaf i ofyn pa mor ffyddiog ydych chi ar hyn o bryd fod y fargen ddinesig yn mynd i ddelifro'r buddsoddiad preifat angenrheidiol, a beth ydych chi'n gwneud fel Llywodraeth i gefnogi'r cynghorau lleol yma i gyrraedd y nod?

Naturally, as you know, as part of the city deal, investment in the public sector is crucial, of course, in order to ensure that the necessary infrastructure is in place and that the individual projects, as we’ve heard, have the best opportunity to succeed. Having said that, everyone is aware that private sector investment will also be crucial to the success of the city deal. Without it, it will fail entirely.

So, given your most recent discussions, can I ask you how confident you are at the moment that the city deal is going to deliver the necessary private investment, and what are you doing as a Government to support these local authorities to achieve their aims?

Llywydd, un o'r pethau a oedd ar wyneb y fargen ddinesig ym mae Abertawe oedd y cyfraniad sy'n mynd i ddod o'r sector breifat, a'r rôl roedd y sector breifat yn ei roi pan oedd y fargen yn cael ei chynllunio. Nawr, rydw i'n edrych ymlaen at apwyntiad y cadeirydd i'r economic strategy board, sy'n allweddol i'r fargen. Bydd y cadeirydd yna yn dod o'r sector breifat. So, mae yn hollol bwysig yn y fargen i dynnu mewn beth mae'r awdurdodau lleol yn gallu ei roi, beth rŷm ni'n gallu ei roi fel Llywodraeth, ond hefyd i ddefnyddio'r egni a phethau ar y tir y mae'r sector breifat yn gallu eu rhoi i'r fargen hefyd. Rydw i'n hyderus bod y diddordeb yna, a'n bod ni'n gallu defnyddio hynny i gael bargen sy'n mynd i lwyddo i bob rhan o dde-orllewin Cymru.

Llywydd, one of the things that were on the face of the city deal for Swansea bay was a contribution coming from the private sector and the role that the private sector would play when the deal was designed and planned. Now, I am looking forward to the appointment of the chair of the economic strategy board, which will be key to the deal, and that chair will come from the private sector. So, it is totally vital in the deal to draw together what the local authorities can contribute, what we can contribute as a Government, but also to use the energy and the tangible things that the private sector can contribute to the deal. And I am confident that there is an interest from the private sector, and we can use that to get a deal that will succeed for every part of the south-west of Wales.

The one thing I'd like to tell the Cabinet Secretary is that there's massive cross-party support from people living in the Swansea bay city region to make Swansea bay city region a success. What I'm asking is: will the Cabinet Secretary confirm that all the money initially budgeted by the Welsh Government for the Swansea bay city deal is still available for the Swansea bay city deal?

Yr un peth yr hoffwn ei ddweud wrth Ysgrifennydd y Cabinet yw bod cefnogaeth drawsbleidiol aruthrol ymhlith pobl sy'n byw yn ninas-ranbarth bae Abertawe i wneud dinas-ranbarth bae Abertawe yn llwyddiant. Yr hyn rwy'n ei ofyn yw: a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau bod yr holl arian a neilltuwyd gan Lywodraeth Cymru yn wreiddiol ar gyfer bargen ddinesig bae Abertawe yn parhau i fod ar gael ar gyfer bargen ddinesig bae Abertawe?

I'm very happy to confirm to the Member that the £125.4 million that we put on the table to get the deal to its conclusion is still available. I am very committed, and as I said to Angela Burns, to do everything we can to assist the deal to move into the next phase so that money that is available can be put to work to support the commitment that I know is there amongst the local population to make this deal a success.

Rwy'n hapus iawn i roi sicrwydd i'r Aelod fod y £125.4 miliwn a roesom ar y bwrdd i gwblhau’r fargen yn dal i fod ar gael. Rwy'n ymrwymedig iawn, fel y dywedais wrth Angela Burns, i wneud popeth a allwn i helpu'r fargen i symud i'r cam nesaf fel y gellir rhoi'r arian sydd ar gael ar waith i gefnogi'r ymrwymiad y gwn ei fod yno ymhlith y boblogaeth leol i sicrhau bod y fargen hon yn llwyddiant.

Pwerau Benthyca
Borrowing Powers

8. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am bwerau benthyca newydd Llywodraeth Cymru? OAQ51753

8. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Welsh Government's new borrowing powers? OAQ51753

I thank the Member for that question. The new fiscal framework secures £1 billion-worth of capital borrowing powers, as I've set out before the Finance Committee and in this Chamber. My intention is always to maximise the use of the least expensive forms of capital before proceeding to more complex and expensive kinds of investment.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Mae'r fframwaith cyllidol newydd yn sicrhau gwerth £1 biliwn o bwerau benthyca cyfalaf, fel rwyf wedi'i nodi gerbron y Pwyllgor Cyllid ac yn y Siambr hon. Fy mwriad bob tro yw manteisio i'r eithaf ar y mathau rhataf o gyfalaf cyn bwrw ymlaen i ddefnyddio mathau mwy cymhleth a chostus o fuddsoddiad.

Thank you. Cabinet Secretary, I'm sure you'll join me in welcoming the new borrowing powers of, as you say, up to £1 billion, under the Wales Act 2017, coming into effect in just a matter of weeks. Now, of course it is vital that these moneys and powers are used to drive the Welsh economy forward, and in north Wales in particular, this means making journey times faster and more reliable, especially in regard to the upgrading of the A55. Can you advise me as to what assurances you plan to give the forthcoming national infrastructure commission in terms of your commitments to using the extra borrowing powers to ensure that access to such finance is taken into account as part of this long-term and much-needed infrastructure planning here in Wales?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymuno â mi i groesawu'r pwerau benthyca newydd sydd, fel y dywedwch, yn werth hyd at £1 biliwn, dan Ddeddf Cymru 2017, a fydd yn dod i rym mewn mater o wythnosau. Nawr, mae'n hanfodol wrth gwrs fod yr arian a'r pwerau hyn yn cael eu defnyddio i hybu economi Cymru, ac yng ngogledd Cymru yn enwedig, mae hyn yn golygu sicrhau bod amseroedd teithio'n gyflymach ac yn fwy dibynadwy, yn enwedig o ran uwchraddio'r A55. A allwch fy nghynghori ynglŷn â pha sicrwydd rydych yn bwriadu ei roi i'r comisiwn seilwaith cenedlaethol arfaethedig o ran eich ymrwymiadau i ddefnyddio'r pwerau benthyca ychwanegol i sicrhau bod mynediad at arian o'r fath yn cael ei ystyried fel rhan o'r cynlluniau seilwaith hirdymor a mawr eu hangen hyn yng Nghymru?

15:10

I do share the Member's welcome for the borrowing powers that we will have. As I'm sure she would point out to me, borrowed money has to be repaid. Therefore, it's a careful balancing act required in investing today and being confident that we are able to pay back the money that we've borrowed in the future. But I regard that, as I think she was just suggesting, as an investment in the future of our country and its economic success. I've listened many times to her making the case for investment in transport matters in north Wales. I know that she will have welcomed the £250 million that this Government is committed to using to address congestion in the Deeside corridor, and there are other steps that my colleague the Cabinet Secretary for economy and investment is making to make sure that A55 continues to be a highway that drives prosperity right across north Wales. 

Rwy’n rhannu croeso'r Aelod i’r pwerau benthyca a fydd gennym. Fel y byddai hi’n ei nodi, mae’n rhaid ad-dalu arian a fenthycwyd. Felly, mae angen sicrhau cydbwysedd gofalus wrth fuddsoddi heddiw a bod yn hyderus y gallwn ad-dalu'r arian rydym wedi'i fenthyca yn y dyfodol. Ond rwy'n ei ystyried, fel yr oedd hi'n ei awgrymu rwy'n credu, yn fuddsoddiad yn nyfodol ein gwlad a'i llwyddiant economaidd. Rwyf wedi gwrando arni droeon yn dadlau dros fuddsoddi mewn materion trafnidiaeth yng ngogledd Cymru. Gwn y bydd hi wedi croesawu'r £250 miliwn y mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i'w ddefnyddio i fynd i'r afael â thagfeydd ar goridor Glannau Dyfrdwy, ac mae camau eraill y mae fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a buddsoddi, yn eu cymryd i wneud yn siŵr fod yr A55 yn parhau i fod yn briffordd sy'n sbarduno ffyniant ar draws gogledd Cymru.

Borrowing, as you just said, Cabinet Secretary, always comes with a cost, but we are currently at historically very low interest rates and so now is an incredibly good time to borrow, especially if you can get borrowing at fixed rates from the Public Works Loan Board. Has the Welsh Government considered using borrowing for our hospital renewal programme to cut the cost for health in running some of the buildings they've got?

Mae benthyca, fel rydych newydd ei ddweud, Ysgrifennydd y Cabinet, bob amser yn dod gyda chost, ond rydym ar hyn o bryd ar gyfraddau llog isel iawn ac felly mae yn awr yn amser anhygoel o dda i fenthyca, yn enwedig os gallwch fenthyca ar gyfraddau sefydlog gan y Bwrdd Benthyciadau Gwaith Cyhoeddus. A yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried benthyca ar gyfer ein rhaglen adnewyddu ysbytai i dorri costau ym maes iechyd ar gyfer cynnal rhai o'r adeiladau sydd ganddynt?

Well, Llywydd, one of the things that's apparent from the questions we've had this afternoon is the understanding that the borrowing we're able to now draw down is available for a whole range of potential purposes here in Wales. I know that my Cabinet colleagues will be coming to me, all of them, with worthwhile schemes that they will want to take forward to invest in—essential infrastructure and public services and health. The ability to create buildings of the future that run more efficiently will, I'm sure, be on the list of proposals that the Cabinet Secretary for health will want to propose to me.

Wel, Lywydd, un o'r pethau sy'n amlwg o'r cwestiynau rydym wedi'u cael y prynhawn yma yw'r ddealltwriaeth fod y benthyca rydym yn gallu ei wneud yn awr ar gael ar gyfer amrywiaeth o ddibenion posibl yma yng Nghymru. Gwn y bydd fy nghyd-Aelodau Cabinet yn dod ataf, bob un ohonynt, gyda chynlluniau gwerth chweil y maent eisiau bwrw ymlaen â hwy a buddsoddi ynddynt—seilwaith hanfodol a gwasanaethau cyhoeddus ac iechyd. Bydd y gallu i greu adeiladau yn y dyfodol sy’n gweithredu’n fwy effeithlon, rwy'n siŵr, ar y rhestr o argymhellion y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd eisiau ei chynnig i mi.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet. 

Thank you, Cabinet Secretary.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau amserol, ac i ofyn y cwestiwn, Simon Thomas.

The next item is the topical questions, and to ask the question, Simon Thomas. 

Gwasanaethau plant ym Mhowys
Children's services in Powys

1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad ynglŷn â gwasanaethau plant ym Mhowys yn sgil adroddiad gan Fwrdd Diogelu Rhanbarthol Canolbarth a Gorllewin Cymru am farwolaeth plentyn o dan ofal y Cyngor Sir? 142

1. Will the Cabinet Secretary make a statement on children's services in Powys in the wake of a report by the Mid and West Wales Safeguarding Board regarding the death of a child in the care of the County Council? 142

Diolch, Simon. This young person's life was lost in the most tragic of circumstances and I think the publication of the review will be a difficult time for his family. They and we would expect Powys to expedite the necessary improvements to ensure that the very best care and support is always provided.

Diolch, Simon. Cafodd bywyd y person ifanc hwn ei golli o dan yr amgylchiadau mwyaf trychinebus ac rwy'n credu y bydd cyhoeddi'r adolygiad yn amser anodd i'w deulu. Fel hwy, rydym yn disgwyl y bydd Powys yn cyflymu'r gwelliannau angenrheidiol er mwyn sicrhau bod y gofal a'r cymorth gorau'n cael eu darparu bob amser.

I thank the Minister for his reply, and obviously all of us would want to send our condolences to the foster parents and anyone else affected in this concern. It's clear from reading the child practice review report that the child had actually expressed very strong anxieties and uncertainties about his pathway, and one of the most fundamental and very disturbing things to read in the report is this breakdown in communications between a child, his foster carers and the authorities, who simply weren't listening.

If I can ask two questions of the Minister? Earlier this morning, he produced a written statement on children's services in Powys, which talked about carrying on working with the county council. I want to understand whether he has taken this review report into account in issuing that written statement, as many people in Powys feel that this is another sign that things have broken down so fundamentally there that actually there needs to be more direct intervention than the Minister has been prepared to give so far, and I know I've discussed this with him in the past. 

The second element that I'd like to ask him about is that it becomes clear from reading the report that the national practice guidance that he has as the national Government, 'When I am Ready', which talks very clearly about allowing eligible teenagers to remain in care beyond the age of 18 if they're not ready to leave care, and talks very clearly about putting them at the centre of care plans—that good practice guidance simply wasn't followed in this case; no due care was taken to it. So, what assurances can he give the people in Powys now and the wider community that this guidance, which we trumpeted as being one of the world-beating kind of guidance for children in care, is actually being followed in all parts of Wales, particularly in Powys? How can he give those assurances going forward?

Diolch i'r Gweinidog am ei ateb, ac yn amlwg byddai pob un ohonom eisiau anfon ein cydymdeimlad at y rhieni maeth ac unrhyw un arall a gafodd eu heffeithio gan hyn. Mae'n amlwg o ddarllen adroddiad yr adolygiad ymarfer plant fod y plentyn wedi mynegi pryderon ac ansicrwydd mawr iawn ynglŷn â’i lwybr, ac un o'r pethau mwyaf sylfaenol ac annymunol i'w darllen yn yr adroddiad yw'r methiant i gyfathrebu rhwng plentyn, ei ofalwyr maeth a'r awdurdodau, nad oeddent, yn syml iawn, yn gwrando.

Os caf ofyn dau gwestiwn i'r Gweinidog. Yn gynharach y bore yma, cynhyrchodd ddatganiad ysgrifenedig ar wasanaethau plant ym Mhowys, a soniai am barhau i weithio gyda'r cyngor sir. Hoffwn ddeall a yw wedi ystyried adroddiad yr adolygiad wrth gyhoeddi'r datganiad ysgrifenedig hwnnw, gan fod llawer o bobl ym Mhowys yn teimlo bod hwn yn arwydd arall fod pethau wedi dirywio i'r fath raddau yno fel bod angen ymyrraeth fwy uniongyrchol nag y mae'r Gweinidog wedi bod yn barod i'w wneud hyd yn hyn mewn gwirionedd, a gwn fy mod wedi trafod hyn gydag ef yn y gorffennol.

Yr ail elfen yr hoffwn ei holi amdani yw'r ffaith ei bod yn amlwg o ddarllen yr adroddiad fod y canllawiau ymarfer cenedlaethol sydd ganddo fel y Llywodraeth genedlaethol, 'Pan Fydda i'n Barod', sy'n sôn yn glir iawn am ganiatáu i rai pobl gymwys yn eu harddegau aros mewn gofal y tu hwnt i 18 oed os nad ydynt yn barod i adael gofal, ac sy'n sôn yn glir am eu rhoi yng nghanol cynlluniau gofal—ni chafodd y canllawiau arfer da eu dilyn yn yr achos hwn; ni roddwyd unrhyw ofal dyledus. Felly, pa sicrwydd y gall ei roi i bobl Powys yn awr ac i'r gymuned ehangach fod y canllawiau hyn, y cyhoeddwyd gennym eu bod ymysg canllawiau gorau’r byd ar gyfer plant mewn gofal, yn cael eu dilyn ym mhob rhan o Gymru mewn gwirionedd, yn enwedig ym Mhowys? Sut y gall roi sicrwydd o'r fath yn y dyfodol?

15:15

Can I thank Simon both for bringing this to our attention today, but also for the pertinent questions he's raised in his and others' continued focus on these very important matters? Let me deal with each of the points that he has raised. First of all, I just want to thank the young man's parents for their assiduity in pushing for this child practice review. There were different ways of taking this forward; they were insistent on a child practice review. And this extended child practice review is a good opportunity not simply to reflect, but to make sure that the lessons that are within this, some of which he touched upon, are actually now, and they are, built within the improvement that we are already looking for Powys, in concert with others supporting them, to actually deliver, and to deliver not only in short order, but in the medium and long term as well, so that they're binding. 

He referred to the aspect, the fact, that the voices of children and young people themselves, how they important they are generally, and we have that as a matter of principle within our statutory framework, and yet here it was missing. That's a key point that comes out within this review and report, and we would expect Powys as part of its improvement plan—it's already in there—but to take forward the lessons from this in line with their improvement plan, and to make sure that is binding so that the voice of young people is listened to. The voice of the child is key to this. The Chair of the committee sitting next to me has reiterated this in her committee's work before, and so on. We need to make sure that this is implemented on the ground at every interface with front-line professionals. 

Simon referred to the approach of 'When I'm Ready'—exactly that point—so that the concerns and the aspirations of young people are listened to, particularly at that moment of transition planning, and here it is made clear in the report that that was not the case. And tragically, we know that if that had been listened to, then perhaps this tragic scenario could have been avoided.

There is indeed a statement that has been issued in the name of my colleague the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services and my name today. It's the latest in a sequence of statements following on from improvement plans and action plans. The statement today updates Assembly Members, and I would urge Members to look at the next phase of support to Powys County Council, and the establishment of an improvement and assurance board to oversee and co-ordinate the delivery of improvement in Powys County Council. This doesn't take away from the work that's already going on within social services. What this actually does is build upon that. In urging Members to look at it, it goes wider into the corporate sphere of leadership and the culture of Powys to make sure that these are binding changes, and not only the review and report today, which goes hand in hand with the improvement plans that are already in place, but that wider corporate leadership that needs to be driven through, with support within Powys, and needs to really bind, so that we minimise the possibility of this sort of eventuality ever happening again. So, I draw attention to that statement. 

I've also asked my officials to ensure that the learning from this child practice review informs the ongoing work of my ministerial advisory group, chaired by David Melding, our colleague, on improving outcomes for children, and also to advise the ongoing work of Social Care Wales and the work of the other safeguarding children boards in Wales. Too often, we say we have to learn the lessons from this. Well, some of these lessons had already been learnt—we put in place the right frameworks, and so on—we now need to make sure that it's implemented without failure right across the board.

A gaf fi ddiolch i Simon am dynnu sylw at y mater hwn heddiw, ond hefyd am y cwestiynau perthnasol y mae wedi'u codi yn ei ffocws parhaus, a ffocws parhaus eraill, ar y materion pwysig iawn hyn? Gadewch i mi ymdrin â phob un o'r pwyntiau a gododd. Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i rieni'r gŵr ifanc am eu diwydrwydd yn pwyso am yr adolygiad ymarfer plant hwn. Roedd gwahanol ffyrdd o fwrw ymlaen â hyn; roeddent yn benderfynol o gael adolygiad ymarfer plant. Ac mae'r adolygiad ymarfer plant estynedig hwn yn gyfle da, nid yn unig i fyfyrio, ond i wneud yn siŵr fod y gwersi o'i fewn, ac mae wedi cyffwrdd â rhai ohonynt, wedi eu cynnwys yn awr o fewn y gwelliannau rydym eisoes yn ceisio eu sicrhau ym Mhowys, ar y cyd ag eraill sy'n eu cefnogi, er mwyn cyflawni mewn gwirionedd, ac nid cyflawni yn y tymor byr yn unig, ond yn y tymor canolig a'r tymor hir hefyd, fel eu bod yn rhwymol.

Cyfeiriodd at yr agwedd, y ffaith, fod lleisiau plant a phobl ifanc eu hunain, pa mor bwysig ydynt yn gyffredinol, ac mae hwnnw'n fater o egwyddor o fewn ein fframwaith statudol, ac eto roedd ar goll yn y fan hon. Mae hwnnw'n bwynt allweddol sy'n cael ei amlygu yn yr adolygiad a'r adroddiad hwn, a byddem yn disgwyl i Bowys fel rhan o'i chynllun gwella—mae eisoes yno—ddysgu gwersi o hyn yn unol â'u cynllun gwella, a gwneud yn siŵr fod hwnnw'n rhwymol fel bod lleisiau pobl ifanc yn cael eu clywed. Mae llais y plentyn yn allweddol i hyn. Mae Cadeirydd y pwyllgor sy'n eistedd wrth fy ymyl wedi ailadrodd hyn yng ngwaith ei phwyllgor o'r blaen, ac yn y blaen. Mae angen i ni wneud yn siŵr fod hyn yn cael ei weithredu ar lawr gwlad ym mhob ymwneud â gweithwyr proffesiynol rheng flaen.

Roedd Simon yn cyfeirio at ddull 'Pan Fydda i'n Barod'—yr union bwynt hwnnw—fel bod pryderon a dyheadau pobl ifanc yn cael eu clywed, yn enwedig ar adeg gwneud cynlluniau pontio, a dangosir yn glir yn yr adroddiad nad oedd hynny'n wir. Ac yn drasig, gwyddom, pe bai pobl wedi gwrando ar hynny, efallai y gellid bod wedi osgoi'r sefyllfa drasig hon.

Yn wir, mae yna ddatganiad a gyhoeddwyd heddiw yn fy enw i ac enw fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus. Dyma'r diweddaraf mewn cyfres o ddatganiadau yn dilyn cynlluniau gwella a chynlluniau gweithredu. Mae'r datganiad heddiw yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau’r Cynulliad, a buaswn yn annog yr Aelodau i edrych ar y cam nesaf o gymorth i Gyngor Sir Powys, a sefydlu bwrdd gwella a sicrwydd i oruchwylio a chydlynu'r gwaith gwella yng Nghyngor Sir Powys. Nid yw hyn yn tynnu oddi wrth y gwaith sydd eisoes yn mynd rhagddo o fewn y gwasanaethau cymdeithasol. Yr hyn a wna mewn gwirionedd yw adeiladu ar hynny. Wrth annog yr Aelodau i edrych arno, mae'n mynd yn ehangach i mewn i faes corfforaethol arweinyddiaeth a diwylliant Powys i wneud yn siŵr fod y rhain yn newidiadau sy'n rhwymo, ac nid yn unig yr adolygiad a'r adroddiad heddiw, sy'n mynd law yn llaw â chynlluniau gwella sydd eisoes ar waith, ond yr arweinyddiaeth gorfforaethol ehangach sydd angen ei hysgogi, gyda chymorth o fewn Powys, ac sydd angen rhwymo o ddifrif, fel ein bod yn lleihau'r posibilrwydd y bydd y math hwn o ddigwyddiad yn digwydd eto. Felly, rwy'n tynnu sylw at y datganiad hwnnw.

Rwyf hefyd wedi gofyn i fy swyddogion sicrhau bod yr hyn sydd wedi'i ddysgu o'r adolygiad ymarfer plant hwn yn llywio gwaith parhaus grŵp cynghori'r Gweinidog, dan gadeiryddiaeth David Melding, ein cyd-Aelod, ar wella canlyniadau i blant, yn ogystal â chynghori gwaith parhaus Gofal Cymdeithasol Cymru a gwaith y byrddau diogelu plant eraill yng Nghymru. Yn rhy aml, rydym yn dweud bod yn rhaid i ni ddysgu gwersi o hyn. Wel, roedd rhai o'r gwersi hyn wedi'u dysgu eisoes—rhoesom y fframweithiau cywir ar waith, ac yn y blaen—yn awr, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr eu bod yn cael eu gweithredu'n ddi-ffael ym mhob man.

Minister, the tragic case that's been outlined today, of course, clearly goes back to 2015 and predates the critical care standards inspection report into children's services that was issued last October. Will the work of the current children's services improvement board take into account the findings of this report, and what lessons do you think have been learnt in the wider context? And can I also ask, in light of this report, do you think that there is a need for further assistance to the local authority?

Weinidog, mae'r achos trasig sydd wedi cael ei amlinellu heddiw, wrth gwrs, yn amlwg yn mynd yn ôl i 2015, cyn adroddiad yr arolwg safonau gofal critigol o wasanaethau plant a gyhoeddwyd fis Hydref diwethaf. A fydd gwaith y bwrdd gwella gwasanaethau plant cyfredol yn ystyried canfyddiadau'r adroddiad hwn, a pha wersi y credwch eu bod wedi cael eu dysgu yn y cyd-destun ehangach? Ac a gaf fi ofyn hefyd, yng ngoleuni'r adroddiad hwn, a ydych yn credu bod yr awdurdod lleol angen rhagor o gymorth?

On the latter point—thank you for those queries—indeed, if I could refer the Member to the quite extensive statement that we've made jointly today, because it signals the higher level of engagement that we now have directly with Powys on a corporate level, on a cultural level and on a leadership level, which goes beyond the sphere of purely social services. I thank my colleague for the very intimate way that our officials have engaged in this matter, trying to actually help Powys to help itself and turn this around. There's been a great deal of peer support from other authorities already, not only within social services, but now within the wider corporate sphere as well.

In terms of how this feeds into the ongoing work, well, yes, absolutely. I'm pleased to say that in line with the previous statements that we've made and the warning notices that we've issued, and the actions that we have demanded of Powys, whilst putting support to them as well, which they have readily now taken, this does form part of the ongoing work. So, all of the action plans that are identified within here—. If you look at the four key areas that have come out of this report: transition planning, including the knowledge of the 'When I'm Ready' approach and the legal framework for children, when the local authority does not share parental responsibility—that's part of it; the escalation and challenge, which includes the development of quality assurance mechanisms and performance information—that's part of the ongoing improvement work; the corporate parenting, including the development of quality assurance mechanisms to monitor the effectiveness of the resolving professional difference policy, the use of multi-agency performance, tracking good outcomes for children—that's part of the improvement plan; and finally, the fourth key point, the key point of participation and the voice of the child. This includes a review of the effectiveness of regionally commissioned advocacy and assurances from the regional safeguarding board, CYSUR, and from partners about how the voice of the child influences their ability to ensure good outcomes for children. So, all of this dovetails very much with the improvement plan that is already in place.

As I say, the announcement today—the joint statement from me and my Cabinet Secretary colleague—shows the higher level now of engagement with Powys to make sure that, not only in social services but right across Powys, this change in leadership and culture and ownership is there.

Ar y pwynt olaf—diolch am yr ymholiadau hynny—yn wir, os gallaf gyfeirio'r Aelod at y datganiad eithaf helaeth a wnaethom ar y cyd heddiw, oherwydd mae'n dangos y lefel uwch o ymgysylltiad sydd gennym yn awr yn uniongyrchol gyda Phowys ar lefel gorfforaethol, ar lefel ddiwylliannol ac ar lefel arweiniol, sy'n mynd y tu hwnt i wasanaethau cymdeithasol yn unig. Diolch i fy nghyd-Aelod am y ffordd bersonol iawn y mae ein swyddogion wedi mynd i'r afael â'r mater hwn, gan geisio helpu Powys i helpu ei hun a newid y sefyllfa. Cafwyd llawer iawn o gefnogaeth gan awdurdodau eraill eisoes, nid yn unig o fewn y gwasanaethau cymdeithasol, ond o fewn y maes corfforaethol ehangach hefyd.

O ran sut y mae hyn yn bwydo i mewn i'r gwaith parhaus, wel, ydy, yn sicr. Yn unol â’r datganiadau blaenorol a wnaethom a'r hysbysiadau rhybuddio a gyhoeddwyd gennym, a'r camau gweithredu rydym wedi’u mynnu gan Bowys, tra'n rhoi cymorth iddynt yn ogystal, cymorth y maent wedi ei gymryd yn barod, rwy’n falch o ddweud fod hyn yn rhan o'r gwaith parhaus. Felly, mae'r holl gynlluniau gweithredu a nodir yma—. Os edrychwch ar y pedwar maes allweddol sydd wedi deillio o'r adroddiad hwn: cynlluniau pontio, gan gynnwys gwybodaeth am ddull 'Pan Fydda i'n Barod' a'r fframwaith cyfreithiol ar gyfer plant, pan nad yw'r awdurdod lleol yn rhannu cyfrifoldeb rhieni—mae hynny'n rhan ohono; yr uwchgyfeirio a'r her, sy'n cynnwys datblygu mecanweithiau sicrwydd ansawdd a gwybodaeth am berfformiad—mae hynny'n rhan o'r gwaith gwella parhaus; rhianta corfforaethol, gan gynnwys datblygu mecanweithiau sicrwydd ansawdd i fonitro effeithiolrwydd y polisi datrys gwahaniaethau proffesiynol, y defnydd o berfformiad amlasiantaethol, olrhain canlyniadau da i blant—mae hynny'n rhan o'r cynllun gwella; ac yn olaf, y pedwerydd pwynt allweddol, sef y pwynt allweddol ynghylch cyfranogiad a llais y plentyn. Mae hyn yn cynnwys adolygiad o effeithiolrwydd eiriolaeth a gomisiynwyd yn rhanbarthol a sicrwydd gan y bwrdd diogelu rhanbarthol, CYSUR, a chan bartneriaid ynglŷn â sut y mae llais y plentyn yn dylanwadu ar eu gallu i sicrhau canlyniadau da i blant. Felly, mae hyn i gyd yn cydweddu'n fawr iawn â'r cynllun gwella sydd eisoes ar waith.

Fel rwy’n dweud, mae'r cyhoeddiad heddiw—y datganiad ar y cyd gennyf fi a fy nghyd-Aelod Cabinet—yn dangos y lefel uwch o ymgysylltiad â Phowys yn awr i sicrhau’r newid hwn mewn arweinyddiaeth a diwylliant a pherchnogaeth, nid yn unig yn y gwasanaethau cymdeithasol, ond ar draws Powys.

15:20

Can I support Simon Thomas in what he said earlier on and also support the Minister in what he has just said about helping Powys to help itself? I know from discussions with him that, if that doesn't bear fruit in due course, he will take more draconian action. I wonder whether he'd agree with me that one of the most troubling features of this case as it appears in the child practice review report is that, as it says,

'the most significant challenge appeared to be the simplest, namely that of good communication and coordinated planning, based on a thorough understanding of Child A’s daily lived experiences and the significant impact of serious early childhood trauma.'

This seems to be a failure of partnership working, principally, and it's rather troubling that we have all these professionals who are apparently unable to communicate effectively with each other. In this particular case, child A was very eloquent in telling them what his needs were, and the difficulty was that the professionals were not able to communicate that between themselves. Nobody underestimates the difficulty of the job that these professionals have, so one doesn't want to undermine their confidence or esteem in themselves, but nonetheless there are very significant lessons here that must be learned by all those in the chain of authority leading to this dreadful outcome.

So, I wonder whether the Minister can tell us today in rather more detail how this improvement in communication within the authority and between the different professionals involved is going to be effected.

A gaf fi gefnogi Simon Thomas yn yr hyn a ddywedodd yn gynharach a chefnogi'r Gweinidog hefyd yn yr hyn y mae newydd ei ddweud ynglŷn â helpu Powys i helpu ei hun? Gwn o drafodaethau gydag ef, os nad yw hynny'n dwyn ffrwyth ymhen amser, y bydd yn rhoi camau llymach ar waith. Tybed a fyddai'n cytuno â mi mai un o nodweddion mwyaf gofidus yr achos hwn fel y mae'n ymddangos yn adroddiad yr adolygiad ymarfer plant yw ei fod yn dweud hyn,

ymddangosai mai’r her fwyaf arwyddocaol oedd y symlaf, sef cyfathrebu da a chynllunio cydlynol, yn seiliedig ar ddealltwriaeth drylwyr o brofiadau byw bob dydd Plentyn A ac effaith sylweddol trawma difrifol plentyndod cynnar.

Ymddengys mai methiant i weithio mewn partneriaeth oedd hyn yn bennaf, ac mae'n peri gofid braidd fod gennym yr holl weithwyr proffesiynol hyn sy'n methu cyfathrebu’n effeithiol â’i gilydd, yn ôl pob golwg. Yn yr achos penodol hwn, roedd plentyn A yn huawdl iawn yn dweud wrthynt beth oedd ei anghenion, a’r anhawster oedd nad oedd y gweithwyr proffesiynol yn gallu cyfathrebu hynny ymysg ei gilydd. Nid oes neb yn bychanu anhawster y gwaith y mae’r gweithwyr proffesiynol hyn yn ei wneud, felly nid wyf am danseilio eu hyder neu eu hunan-barch, ond mae gwersi pwysig iawn sy'n rhaid eu dysgu gan bawb yn y gadwyn o awdurdod a arweiniodd at y canlyniad ofnadwy hwn.

Felly, tybed a all y Gweinidog ddweud wrthym heddiw yn fwy manwl sut y mae'r gwelliant hwn mewn cyfathrebu o fewn yr awdurdod a rhwng gweithwyr proffesiynol gwahanol yn mynd i gael ei gyflawni.

Yes, indeed. Thank you, Neil. You're right in drawing attention to some of the key parts of the report that say, for example, that professionals need to feel confident—to feel confident—when working with parents who are perceived as challenging and to be more empathetic in working with families, that all professionals need to have up-to-date knowledge of new guidance and legislation, and be able to think creatively about planning with and for children in their care and so on.

This is about good practice, and there is individual good practice within Powys. The problem is this aspect that we have seen where it's not simply the leadership within a department, it's leadership at all levels, the sharing of best practice and the dissemination of best practice, and that professional approach. Now, it is turning round. That's why we reissued a warning notice.

We noted the improvement on 15 January that had been made already, including the appointment of new leadership, on an interim level, to certain key positions. But there is more to be done, and that's why we haven't lifted the warning notice, we've extended it and highlighted the key milestones in a month, in three months, in six months and beyond. We are keeping our support firmly there, our encouragement to do better firmly there, and we are seeing the improvement. I think, if anything would give solace to the family and those people who knew this young person today, it would be that this is translated now into that continual improvement within Powys.

It's worth reflecting that the purpose of a child practice review isn't to point the finger of blame. It's to actually say, 'This is where you can positively make a difference and improve, and we expect that to happen.' So, we and CYSUR, and all the other agencies and the peer support that's already in place, will be working with them to make sure that these improvements are bolted in and that we give those front-line professionals both the confidence and the knowledge they need to do their jobs well, creatively and safely, looking after our young people, giving our young people the right opportunities and the right choices, and not locking them out of the conversation. That's what the learning from this tells us, and that's why it needs to be embedded into the existing improvement plan that is ongoing, which we have some confidence is being delivered, but there is a long way to go still.

Gwnaf, yn wir. Diolch, Neil. Rydych yn iawn i dynnu sylw at rai o rannau allweddol yr adroddiad sy'n dweud, er enghraifft, fod angen i weithwyr proffesiynol deimlo'n hyderus—teimlo'n hyderus—wrth weithio gyda rhieni sy'n cael eu hystyried yn heriol a dangos mwy o empathi wrth weithio gyda theuluoedd, fod angen i bob gweithiwr proffesiynol fod â’r wybodaeth ddiweddaraf am ganllawiau a deddfwriaeth newydd, a gallu meddwl yn greadigol am gynllunio gyda ac ar gyfer plant yn eu gofal ac yn y blaen.

Mae hyn yn ymwneud ag arferion da, ac mae arferion da unigol ym Mhowys. Y broblem yw'r elfen hon rydym wedi’i gweld lle nad yw’n ymwneud yn syml ag arweinyddiaeth o fewn adran, mae’n ymwneud ag arweinyddiaeth ar bob lefel, rhannu arferion gorau a lledaenu arferion gorau, a'r dull proffesiynol hwnnw. Mae’r sefyllfa’n newid bellach. Dyna pam yr ailgyhoeddwyd yr hysbysiad rhybuddio.

Nodwyd y gwelliant a oedd wedi cael ei wneud eisoes ar 15 Ionawr, gan gynnwys penodi arweinyddiaeth newydd, ar lefel dros dro, i rai swyddi allweddol. Ond mae mwy i'w wneud, a dyna pam nad ydym wedi diddymu’r hysbysiad rhybuddio, rydym wedi’i ymestyn ac wedi tynnu sylw at y cerrig milltir allweddol mewn mis, mewn tri mis, mewn chwe mis a thu hwnt. Mae ein cefnogaeth yn parhau i fod yn gadarn, ein hanogaeth i wneud yn well yn parhau i fod yn gadarn, ac rydym yn gweld y gwelliant. Pe bai unrhyw beth yn rhoi cysur i'r teulu a'r bobl a oedd yn adnabod y person ifanc hwn heddiw, rwy’n credu mai’r ffaith bod yr achos hwn wedi sbarduno gwelliant parhaus ym Mhowys fyddai hynny.

Mae'n werth ystyried nad diben adolygiad ymarfer plant yw bwrw bai. Y diben mewn gwirionedd yw dweud, 'Dyma lle y gallwch chi wneud gwahaniaeth cadarnhaol a gwella, ac rydym yn disgwyl i hynny ddigwydd.' Felly, byddwn ni a CYSUR, a'r holl asiantaethau eraill a'r gefnogaeth gan gymheiriaid sydd eisoes ar waith, yn gweithio gyda hwy i sicrhau bod y gwelliannau hyn yn cael eu hymgorffori a’n bod yn darparu'r hyder a'r wybodaeth y mae gweithwyr proffesiynol rheng flaen eu hangen i wneud eu gwaith yn dda, yn greadigol ac yn ddiogel, gan ofalu am ein pobl ifanc, gan roi’r cyfleoedd a'r dewisiadau cywir i'n pobl ifanc, ac nid eu gadael allan o'r sgwrs. Dyna y mae’r gwersi a ddysgwyd o hyn yn ei ddweud wrthym, a dyna pam y mae angen ei ymgorffori yn y cynllun gwella sydd ar y gweill ar hyn o bryd, ac er ein bod yn weddol hyderus ei fod yn cael ei gyflawni, mae ffordd bell i fynd o hyd.

15:25

The first thing I want to do is to send my condolences to anyone who has been affected by what is a real tragedy. But the tragedy, it seems to me, in all of this—Neil Hamilton did talk about the chain of events and conversations, and I agree with him, because what it should have been was a circle. We had this extended chain of individuals speaking separately, when they should have been clearly joined up. I don't know about other people, but I do know about myself: I'm absolutely fed up of talking about case reviews where things have gone wrong from a lack of joined-up thinking—these key words that don't ever deliver any change. And yet we will learn from it. Well, will we? That's the question I'm posing here today, because it's really, really upsetting to read about the anguish that this young person went through, who expressed that to certain individuals, but nobody along the line actively intervened in the best interests of this child.

I know in the past—and I'm sincerely hoping things have changed—when I've written to Powys council because I was concerned about a family, and asked them to act, they said that I had to write my concerns to the cabinet member. Whoever heard of such a thing? I wrote back in the strongest of terms, saying, 'Just forget that one, and try and take some action.' I still had to write back six months later, asking for a reply. So, whilst we might have lots of faith here, mine has been stretched to the ultimate, and it would have been about this time. I see others nodding their heads saying they've had the same experience.

So, my question here is that we really need to go in and make sure that not only do Powys learn these lessons, but that everybody else learns them too, so that we don't have to read about young, vulnerable individuals who are terrified of going into the world on their own, who didn't actually have to go into the world on their own, because there was a system in place that would have supported them, and that was called, 'When I'm Ready'. I really think we ought to do something about this now. I'm really fed up with sitting here listening to the failures, time and time again.

Y peth cyntaf rwyf eisiau ei wneud yw cydymdeimlo ag unrhyw un sydd wedi cael ei effeithio gan y trychineb hwn. Ond ymddengys i mi mai’r trychineb yn hyn oll—siaradodd Neil Hamilton am y gadwyn o ddigwyddiadau a sgyrsiau, ac rwy'n cytuno ag ef, oherwydd dylai fod wedi bod yn gylch. Roedd gennym gadwyn estynedig o unigolion yn siarad ar wahân, pan ddylent yn amlwg fod wedi’u cysylltu. Nid wyf yn gwybod am bobl eraill, ond rwy'n gwybod amdanaf fi fy hun: rwyf wedi cael llond bol ar siarad am adolygiadau achos lle mae pethau wedi mynd o chwith o ganlyniad i ddiffyg meddwl cydgysylltiedig—y geiriau allweddol hyn nad ydynt byth yn cyflawni unrhyw newid. Ac eto, fe fyddwn yn dysgu ohono. Wel, a fyddwn ni? Dyna'r cwestiwn rwy’n ei ofyn yma heddiw, oherwydd mae'n hynod boenus i ddarllen am ofid y person ifanc hwn, ac er iddo fynegi’r gofid hwnnw wrth rai unigolion, ni wnaeth neb erioed ymyrryd yn weithredol er lles gorau'r plentyn.

Rwy’n gwybod, yn y gorffennol—ac rwy'n llawn obeithio bod pethau wedi newid—pan ysgrifennais at gyngor Powys am fy mod yn poeni am deulu, ac wedi gofyn iddynt weithredu, dywedwyd wrthyf y byddai’n rhaid i mi ysgrifennu at yr aelod cabinet yn nodi fy mhryderon. Pwy yn y byd a glywodd y fath beth? Ysgrifennais yn ôl yn y modd cryfaf, gan ddweud, ‘Anghofiwch am hynny, a cheisiwch wneud rhywbeth.' Roedd yn rhaid i mi ysgrifennu’n ôl chwe mis yn ddiweddarach i ofyn am ateb. Felly, er y gall fod gennym lawer o ffydd yma, mae fy ffydd i wedi cael ei ymestyn i'r pen, a byddai wedi bod o gwmpas yr adeg hon. Rwy'n gweld eraill yn nodio i ddweud eu bod wedi cael yr un profiad.

Felly, fy nghwestiwn yma yw bod yn rhaid i ni fynd i mewn a sicrhau bod Powys yn dysgu'r gwersi hyn, a bod pawb arall yn eu dysgu hefyd, fel nad oes raid i ni ddarllen am unigolion ifanc, agored i niwed sy'n ofni camu i'r byd mawr ar eu pen eu hunain, nad oedd yn rhaid iddynt gamu i'r byd mawr ar eu pen eu hunain, oherwydd bod yna system ar waith a fyddai wedi eu cefnogi, system o’r enw, 'Pan Fydda i'n Barod'. Rwy’n credu y dylem wneud rhywbeth ynglŷn â hyn yn awr mewn gwirionedd. Rwyf wedi cael llond bol ar eistedd yma’n gwrando ar y methiannau, dro ar ôl tro.

15:30

Joyce, thank you very much. I think any Minister who stands in a position like this and says, 'We will be able to rule this out, any eventuality like this ever happening again', would be an unwise Minister. But it is within our power, both through the messages that we've just heard, through the frameworks that we've set in place—and do bear in mind that, within Wales, we're in some ways ahead of the game here, because of the way that we've approached safeguarding with the national board, with the regional boards, that framework of safeguarding, with some of the initiatives that have been talked about that actually should have been embedded here, should have been delivered on the ground. Listening to young people is what we do, it's what the—. It's the framework that we've put in place.

But I think the anxieties of Assembly Members within the Chamber today, I hope, will have been heard in Powys, but I would also like them to hear not only good front-line staff, but also the changes that they've been putting in place over recent months because of the willingness of this Assembly and this Government to hold their toes to the fire, both encouraging, but also saying that there is a backstop position here if things do not improve—that they will improve, and we are seeing them happening on the ground now within Powys.

Your point is well made, though, as well, that the lessons from this child practice review, as for any child practice review, should not be simply for Powys, they should be right across the piece, and that is what will go out. That is the message from here. This child practice review will be disseminated not simply across that region, but, through the national safeguarding board, across the whole of Wales as well. We do need to keep the focus on excellence within this service, listening to young people, providing them with what they deserve and what they need and listening to them to do so. It has failed on this point. It is a tragedy that it has failed, and I think the voices of Assembly Members today in saying that we have to do everything to avoid this happening again that is within our power and encourage those who work on the front line to have the confidence and the skills and the knowledge to make the right decisions and to engage with young people—I think that has come across very strongly indeed this afternoon.

Joyce, diolch yn fawr iawn. Rwy'n meddwl y byddai unrhyw Weinidog sy'n sefyll yn y fan hon ac yn dweud, 'Gallwn ddiystyru y bydd unrhyw beth fel hyn yn digwydd eto', yn Weinidog annoeth. Ond mae yn ein gallu, drwy'r negeseuon rydym newydd eu clywed, drwy'r fframweithiau rydym wedi'u gosod—a chofiwch ein bod yng Nghymru ar y blaen mewn rhai ffyrdd yma, oherwydd y modd rydym wedi mynd ati i ddiogelu gyda'r bwrdd cenedlaethol, gyda'r byrddau rhanbarthol, y fframwaith hwnnw o ddiogelu, gyda rhai o'r mentrau y soniwyd amdanynt a ddylai fod wedi'u hymgorffori yma mewn gwirionedd, a ddylai fod wedi'u cyflawni ar lawr gwlad. Gwrando ar bobl ifanc yw'r hyn a wnawn, dyna y mae—. Dyna'r fframwaith a roesom ar waith.

Ond rwy'n gobeithio y bydd pryderon Aelodau'r Cynulliad yn y Siambr heddiw, wedi eu clywed ym Mhowys, ond hoffwn hefyd iddynt glywed nid yn unig staff rheng flaen da, ond hefyd y newidiadau y maent wedi bod yn eu rhoi ar waith dros y misoedd diwethaf oherwydd parodrwydd y Cynulliad hwn a'r Llywodraeth hon i ymateb i'r her, gan annog, ond hefyd gan ddweud bod yna fesur wrth gefn yma os nad yw pethau'n gwella—y byddant yn gwella, ac rydym yn eu gweld yn digwydd ar lawr gwlad ym Mhowys yn awr.

Mae eich pwynt yn un da hefyd na ddylai'r gwersi o'r adolygiad ymarfer plant hwn, fel ar gyfer unrhyw adolygiad ymarfer plant, fod ar gyfer Powys yn unig, y dylent fod ar gyfer pawb, a dyna beth fydd yn mynd allan. Dyna'r neges o'r fan hon. Bydd yr adolygiad ymarfer plant hwn yn cael ei ledaenu nid yn unig ar draws y rhanbarth hwnnw, ond drwy'r bwrdd diogelu cenedlaethol, ar draws Cymru yn ogystal. Mae angen inni gadw'r ffocws ar ragoriaeth o fewn y gwasanaeth hwn, gwrando ar bobl ifanc, rhoi'r hyn y maent yn ei haeddu iddynt a'r hyn y maent ei angen a gwrando arnynt er mwyn gwneud hynny. Mae wedi methu ar y pwynt hwn. Mae'n drasiedi ei fod wedi methu, ac rwy'n meddwl bod lleisiau Aelodau'r Cynulliad heddiw yn dweud bod rhaid inni wneud popeth a allwn i arbed hyn rhag digwydd eto a'i fod o fewn ein pŵer ac annog y rheini sy'n gweithio ar y rheng flaen i gael yr hyder a'r sgiliau a'r wybodaeth i wneud y penderfyniadau cywir ac i ymgysylltu â phobl ifanc—credaf fod hynny wedi cael ei gyfleu'n gryf iawn y prynhawn yma.

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiadau 90 eiliad. Llyr Gruffydd.

The next item, therefore, is the 90-second statements. Llyr Gruffydd.

Rŷm ni'n gwybod bod y diwydiant papurau newydd yn gyffredinol yn crebachu'r dyddiau yma, a bod yna bryder am ddyfodol sawl teitl a bod llawer o bwyslais ar greu gwefannau newyddion hyperleol. Wel, mae yna ddwy ardal yng Nghymru sy'n dal i weld gwerth yn eu papurau lleol wythnosol, a’r rhain yn dangos bod newyddion print hyperleol yn dal i oroesi, ac, yn wir, yn dal i ffynnu. Mae’r Corwen Times a phapur Y Cyfnod, sy’n gwasanaethu ardaloedd Edeirnion a Meirionnydd, wedi dechrau ar gyfnod newydd yn eu hanes yr wythnos diwethaf—hanes sy'n mynd yn ôl i sefydlu Y Cyfnod ym 1934 ac wedyn y Corwen Times a'r Meirioneth Express, yn ôl beth rydw i’n ei ddeall, yn dod i’r amlwg yn y 1950au.

Nawr, mi ddiflannodd teitl y Meirioneth Express yn 2013, wrth i’r tri phapur ddod i ben am gyfnod byr, ond, diolch i waith Mari Williams o Lanuwchllyn y daeth i’r adwy bryd hynny, fe atgyfodwyd y Corwen Times ac Y Cyfnod. Mae hithau, erbyn hyn, newydd drosglwyddo’r awenau i Siân Teleri, merch leol sydd yn gweld angen ond hefyd cyfle i ddatblygu’r papurau ymhellach.

Nid oes amheuaeth fod y Corwen Times ac Y Cyfnod yn cynnig gwasanaeth o bwys yn yr ardaloedd y maen nhw’n mynd i'w gwasanaethu, gyda miloedd o bobl yn eu darllen nhw’n wythnosol, ac yn cael eu cynhyrchu, gyda llaw, heb unrhyw gefnogaeth ariannol gyhoeddus.

Felly, wrth i ni weld y diwydiant newyddion print ar draws Cymru yn crebachu, roeddwn i am gymryd y cyfle i longyfarch Siân Teleri a thîm y Corwen Times ac Y Cyfnod am sicrhau dyfodol i bapur sydd wedi profi ac yn dal i brofi ei fod yn ganolog i’w cymunedau. Rydw i’n siŵr ein bod ni i gyd am ddymuno’r gorau am ddyfodol llewyrchus i’r ddau bapur hynny.

We know that the newspaper industry generally is contracting these days and that there is concern about the future of many titles and that much of the emphasis is on creating hyperlocal websites. But there are two areas in Wales that still see the value in their local weekly newspapers, and it shows that hyperlocal newsprint still survives and still thrives. Corwen Times and Y Cyfnod, which serve areas of Edeyrnion and Meirionnydd, have started a new period in their history last week—a history that goes back to the establishment of Y Cyfnod in 1934 and Corwen Times and Merioneth Express, as I understand it, emerging in the 1950s.

The Merioneth Express disappeared in 2013 as the three papers came to an end for a brief period, but, thanks to the work of Mari Williams of Llanuwchllyn, who stepped into the breach at that point, Corwen Times and Y Cyfnod were reborn, and she has just transferred the reins to Siân Teleri, a local woman who has identified the need, but also the opportunity, to develop these papers further.

There's no doubt that Corwen Times and Y Cyfnod offer an important service in the areas that they serve, with thousands of people reading them on a weekly basis and they are being produced, by the way, without any public financial support.

Therefore, as we see the newsprint industry across Wales shrinking, I wanted to take this opportunity to congratulate Siân Teleri and the team of Corwen Times and Y Cyfnod for securing a future for a newspaper that has been, and is still, central in their communities, and I’m sure that we would all wish them all the best for a prosperous future.

Diolch, Llywydd. AMs from all parties came together today at an event organised by the Wales Environment Link. This was held in support of the Show the Love campaign. 

We know the risks posed by climate change to the world around us. It’s affected the behaviour, abundance and distribution of all manner of flora, fauna and fungi around the world, but also here in Wales. But it is not too late for us to make a real difference and protect Wales, and the rest of the world, from climate change, observing and understanding the warning signs and taking remedial action. Show the Love gives us the chance to think about the places, species and habitats we love and want to protect. It helps us celebrate the significant progress we've already made, whilst also affording us an opportunity to consider the next steps we can take to build a clean, secure and sustainable future. Those of us who are species champions have been given green hearts to wear as symbols of the campaign—a very fitting emblem on Valentine's Day of all days. Thank you to the Royal Society for the Protection of Birds supporters who crafted them. I will wear mine with pride as species champion for the nightjar and also as a reminder both of the impact of climate change and the role that I, and all of us, can play in tackling it.

Diolch, Lywydd. Daeth ACau o bob plaid ynghyd heddiw mewn digwyddiad a drefnwyd gan Cyswllt Amgylchedd Cymru. Fe'i cynhaliwyd i gefnogi ymgyrch Dangoswch y Cariad.

Rydym yn gwybod am risgiau newid hinsawdd i'r byd o'n cwmpas. Mae wedi effeithio ar ymddygiad, helaethrwydd a dosbarthiad pob math o fflora, ffawna a ffyngau ledled y byd, ond hefyd yma yng Nghymru. Ond nid yw'n rhy hwyr inni wneud gwahaniaeth gwirioneddol a gwarchod Cymru, a gweddill y byd, rhag newid yn yr hinsawdd, gan arsylwi a deall yr arwyddion a rhoi camau unioni ar waith. Mae Dangoswch y Cariad yn rhoi cyfle inni feddwl am y lleoedd, y rhywogaethau a'r cynefinoedd rydym yn eu caru ac yn dymuno'u diogelu. Mae'n ein helpu i ddathlu'r cynnydd sylweddol a wnaethom eisoes, gan roi cyfle inni hefyd ystyried y camau nesaf y gallwn eu cymryd i adeiladu dyfodol glân, diogel a chynaliadwy. Mae'r rheini ohonom sy'n hyrwyddwyr rhywogaethau wedi cael calonnau gwyrdd i'w gwisgo fel symbolau'r ymgyrch—arwyddlun addas iawn ar ddydd Sant Ffolant o bob diwrnod. Diolch i'r Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar am eu llunio. Byddaf yn gwisgo fy un i gyda balchder fel hyrwyddwr rhywogaeth y troellwr mawr a hefyd i'n hatgoffa o effaith newid yn yr hinsawdd a'r rôl y gallaf fi a phob un ohonom ei chwarae i fynd i'r afael â hynny.

15:35

Arthur Joseph Gould was known as 'the prince of the three quarters', and Wales's first rugby superstar. Gould was nicknamed 'Monkey' for his love of climbing trees as a child, played rugby for his hometown, Newport Rugby Football Club. His first full game was at Rodney Parade on 20 October 1882. In that game, he ignored his captain's repeated instruction to kick, and scored two tries. He went on to become a complete footballer, running 100 yards in 10.2 seconds, and successfully being able to kick off both feet. Gould's career spanned 16 seasons. He played for Newport during the 'invincible' season of 1892, and played 27 times for Wales. He captained the national side 19 times, including the Triple Crown win in 1893. Arthur was so popular in Newport that fans were determined to honour him by presenting him with the deeds of the house he was living in—Thornbury, on Llanthewy Road. They were presented to him in commemoration of his brilliant successes as an all-round athlete, in recognition of his valuable service to rugby football and of his extraordinary prowess as a player. Last week, following a crowdfunding appeal, a blue plaque was installed on Thornbury. This will ensure that Arthur 'Monkey' Gould will forever be remembered in his beloved home of Newport, and is a testament to 'the prince of the three quarters'.

Câi Arthur Joseph Gould ei adnabod fel 'tywysog y tri chwarteri', a seren rygbi cyntaf Cymru. Cafodd Gould y llysenw 'Monkey' oherwydd ei hoffter o ddringo coed fel plentyn, a chwaraeai rygbi dros Glwb Rygbi Casnewydd, ei dref enedigol. Chwaraeodd ei gêm lawn gyntaf yn Rodney Parade ar 20 Hydref 1882. Yn y gêm honno, anwybyddodd sawl cyfarwyddyd gan ei gapten i gicio, a sgoriodd ddau gais. Aeth yn ei flaen i fod yn bêl-droediwr cyflawn, gan redeg 100 llath mewn 10.2 eiliad, a llwyddo i gicio â'r ddwy droed. Estynnodd gyrfa Gould dros 16 tymor. Chwaraeodd i Gasnewydd yn ystod tymor 'anorchfygol' 1892, a chwaraeodd 27 o weithiau dros Gymru. Ef oedd capten y tîm cenedlaethol 19 gwaith, gan gynnwys pan enillwyd y Goron Driphlyg yn 1893. Roedd Arthur mor boblogaidd yng Nghasnewydd fel bod y cefnogwyr yn benderfynol o'i anrhydeddu drwy gyflwyno gweithredoedd y tŷ roedd yn byw ynddo iddo—Thornbury ar Ffordd Llanthewy. Cawsant eu cyflwyno iddo i goffáu ei lwyddiannau gwych fel athletwr amryddawn, i gydnabod ei wasanaeth gwerthfawr i rygbi a'i fedr anghyffredin fel chwaraewr. Yr wythnos diwethaf, yn dilyn apêl ariannu torfol, gosodwyd plac glas ar Thornbury. Bydd hyn yn sicrhau y bydd Arthur 'Monkey' Gould yn cael ei gofio yn ei gartref yng Nghasnewydd a oedd mor annwyl iddo, ac mae'n dyst i 'dywysog y tri chwarteri'.

Cynigion i ethol Aelod i bwyllgorau
Motions to elect a Member to committees

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cynigion i ethol Aelod i bwyllgorau. Yn unol â Rheolau Sefydlog 12.24 a 12.40, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol Aelod i bwyllgorau yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod a'u pleidleisio, ac rydw i'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion yn ffurfiol.

The next item, therefore, is motions to elect a Member to committees. In accordance with Standing Orders 12.24 and 12.40, I propose that the motions to elect a Member to committees are grouped for debate and voting. I call on a member of the Business Committee to formally move.

Cynnig NDM6659 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Jack Sargeant (Llafur) yn aelod o’r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol yn lle Dawn Bowden (Llafur).

Cynnig NDM6660 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Jack Sargeant (Llafur) yn aelod o’r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau yn lle Mick Antoniw (Llafur).

Cynnig NDM6661 Elin Jones

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Jack Sargeant (Llafur) yn aelod o’r Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu yn lle of Lee Waters (Llafur).

Motion NDM6659 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Jack Sargeant (Labour) as a Member of the External Affairs and Additional Legislation Committee in place of Dawn Bowden (Labour).

Motion NDM6660 Elin Jones

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Jack Sargeant (Labour) as a Member of the Equality, Local Government and Communities Committee in place of Mick Antoniw (Labour).

Motion NDM6661 Elin Jones (Ceredigion)

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.14, elects Jack Sargeant (Labour) as a Member of the Culture, Welsh Language and Communications Committee in place of Lee Waters (Labour).

Cynigiwyd y cynigion.

Motions moved.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynigion? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynigion, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motions are therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motions agreed in accordance with Standing Order 12.36.

5. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu
5. Member Debate under Standing Order 11.21(iv): Unadopted roads

Mae hynny'n dod â ni at yr eitem nesaf, sef dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv), ac rydw i'n galw ar Dai Lloyd i wneud y cynnig.

That brings us to our next item, which is a Member debate under Standing Order 11.21(iv), and I call on Dai Lloyd to move the motion.

Cynnig NDM6635 Dai Lloyd, David Melding, Nick Ramsay, Mike Hedges

Cefnogwyd gan Vikki Howells

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi nifer y ffyrdd yng Nghymru sydd heb eu mabwysiadu, ac felly nad ydynt yn cael eu cynnal gan yr awdurdod lleol perthnasol.

2. Yn nodi bod nifer o ddatblygwyr heb adeiladu ffyrdd ar ystadau newydd i safonau mabwysiadwy.

3. Yn cydnabod bod gwendidau yn y broses o brynu tai nad yw bob amser yn sicrhau bod gan brynwyr symiau dargadw ariannol digonol yn eu lle i ddod â'r ffyrdd hyn at safon mabwysiadwy'r awdurdod lleol.

4. Yn cydnabod bod y prynwyr tai hynny yn aml yn wynebu gorfod buddsoddi symiau sylweddol o arian er mwyn dod â ffyrdd at safon mabwysiadwy'r awdurdod lleol.

5. Yn nodi bod nifer o'r ffyrdd hyn yn parhau i fod heb eu mabwysiadu ac mewn cyflwr gwael, am nifer o flynyddoedd, weithiau yn fytholbarhaus.

6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sefydlu tasglu, i gynnwys awdurdodau lleol, y proffesiwn cyfreithiol, datblygwyr a rhanddeiliaid allweddol eraill, gyda golwg ar ddatblygu gwelliannau i'r broses o brynu tai a mabwysiadu ffyrdd.

7. Yn ceisio datblygu rhaglen Cymru gyfan i sicrhau gostyngiad yn nifer y ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu yng Nghymru.

Motion NDM6635 Dai Lloyd, David Melding, Nick Ramsay, Mike Hedges

Supported by Vikki Howells

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the number of roads in Wales which are unadopted, and are therefore not maintained by the relevant local authority.

2. Notes that a number of developers have not built roads on new estates to adoptable standards.

3. Recognises that there are weaknesses in the house-buying process, which does not always ensure that buyers have sufficient financial retentions in place to bring these roads up to the local authority's adoptable standard.

4. Recognises that house buyers are often faced with having to invest significant sums of money in order to bring roads up to the local authority's adoptable standard.

5. Notes that many of these roads remain unadopted and in a bad state of repair, for a number of years, sometimes in perpetuity.

6. Calls on the Welsh Government to establish a taskforce, to include local authorities, the legal profession, developers and other key stakeholders, with a view to developing improvements to the house buying and road adoption process.

7. Seeks to develop a Wales-wide programme to deliver a reduction in the number of unadopted roads in Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Llywydd, ac rydw i'n falch o agor y ddadl yma ar ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu.

Nawr, yn dilyn fy etholiad i Gyngor Sir Abertawe yn 1998, un o'r darnau cyntaf o waith achos y gwnes i eu derbyn oedd un yn ymwneud â heol oedd heb ei mabwysiadu, ym mhentref Waunarlwydd. Roedd y ffordd dan sylw yn llawn tyllau, yn anwastad, yn peri risg iechyd a diogelwch i'r rheini a oedd yn ei defnyddio, ac, yn y pen draw, yn tynnu oddi wrth harddwch yr ardal leol. Roedd y ffordd heb ei mabwysiadu ers degawdau, a byddai cerddwyr a cherbydau yn wynebu amser anodd wrth iddynt geisio symud ar ei hyd. Roedd y trigolion lleol ac ymwelwyr yn gwbl anfodlon, ac, 20 mlynedd yn ddiweddarach, mae'r ffordd yn parhau heb ei mabwysiadu, ac maent yn parhau i fod yn anfodlon.

Nid yw'r ffordd yn Waunarlwydd, wrth gwrs, yn enghraifft unigryw. Trwy Gymru gyfan, ym mhob etholaeth, gwelwn enghraifft ar ôl enghraifft o'r ffyrdd hyn. Mae rhai o'r ffyrdd hyn yn hynafol, ac mae perchnogaeth o'r ffyrdd hŷn yn aml yn anhysbys. Yng Nghymru, gwelwyd llawer o'r ffyrdd yma yn cael eu datblygu ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, pan ddarparwyd tir ar gyfer bythynnod glowyr o ystadau'r aristocratiaeth glo. Tai teras a adeiladwyd yn aml, gyda’r seilwaith lleiaf posib. Gyda gwladoli'r diwydiant, gwerthwyd rhai tai i'r Bwrdd Glo Cenedlaethol, ond nid oedd yr hyn a ddigwyddodd i'r tir rhyngddynt yn glir.

Pan ddinistriwyd y diwydiant glo yn y 1980au, daeth y materion perchnogaeth tir yma hyd yn oed yn fwy aneglur. Yn aml heb unrhyw oleuadau stryd, dim draeniad a dim wyneb ar y ffordd, mae'r ffyrdd hyn yn troi’n ardaloedd anhygyrch i drigolion oedrannus, yn enwedig yn ystod y nosweithiau a misoedd y gaeaf. Maen nhw hefyd yn anaddas ar gyfer plant yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig—ddim yn lle ar gyfer beic neu fwrdd sglefrio, neu'n lle diogel i gicio pêl. Yn ychwanegol i hyn, mae'r ffyrdd hyn hefyd yn gallu bod yn hollol anaddas ar gyfer cerbydau’r gwasanaethau brys, fel ambiwlans neu injan dân, ac yn gallu creu straen ychwanegol wrth i’r gwasanaethau brys drial ymateb i argyfwng. Oherwydd eu cyflwr gwael, maent yn aml yn arwain at lefelau sylweddol o lythyrau, negeseuon e-bost a chysylltiadau ffôn rhwng trigolion a chynghorau sir ledled Cymru, yn aml yn mynd rownd mewn cylchoedd, a'r problemau yn parhau. 

Thank you very much, Llywydd, and I’m very pleased to open this debate on unadopted roads.

Following my election to Swansea County Council in 1998, one of the first pieces of casework I received involved an unadopted road in Waunarlwydd. The road in question was full of potholes and uneven, it posed a risk to the health and safety of its users, and, ultimately, it detracted from the local area’s beauty. The road had been unadopted for decades, and walkers and vehicles would have a hard time traversing it. The local residents and visitors were entirely fed up. Twenty years later, the road remains unadopted, and they continue to be fed up.

The road in Waunarlwydd, of course, is not an isolated case. Throughout Wales, in almost every constituency, we see example after example of these roads. Some of these roads are ancient, and who owns them is unknown. In Wales, several of these roads were developed during the nineteenth century, when land was provided for miners’ cottages on coal magnates’ estates. Terraced houses were often built with minimal infrastructure. With the nationalisation of the industry, some of these houses were sold to the National Coal Board, but what happened to the land between them wasn’t clear.

When the coal industry was decimated in the 1980s, the issue of who owned the land became even less clear. Often without any street lighting, without drainage and without a proper surface, these roads become inaccessible to older residents, especially at night and in the winter months. They are also unsuitable for children in our most disadvantaged communities—they are no place for a bike or skateboard, nor are they safe places to kick a ball. In addition, these roads can also be wholly unsuitable for the emergency services, such as ambulances or fire engines, and can create additional pressures as these services attempt to respond to an emergency. Due to their poor condition, they're often the cause of a significant amount of letters, e-mails and telephone conversations between residents and county councils across Wales, often going round and round in circles, with the problems persisting. 

Unadopted roads are the responsibility of the road owner, if they can be found, or the residents of properties fronting on to the unadopted road, often with no help from the local authority even though they pay full council tax. Unadopted roads, of course, can be adopted at the instigation of either a local authority or the frontages, but local authorities would normally expect the road to be of a proper standard before it can be adopted. Under section 236 of the Highways Act 1980, the local authority is permitted, but not required, to pay some or all of the cost of bringing a road up to an adoptable standard. The reality, of course, is that local authorities rarely instigate the process, and, in these austere times, it's seen as a liability that they can do without. The precise scale of the problem is not actually known. While local authorities are required by the Highways Act 1980 to maintain a register of the roads for which they are responsible, there is no such requirement to maintain a register of unadopted roads within their areas. Therefore, quantifying the scale of the problems is difficult. The data that is commonly quoted is generally sourced from a 2010 House of Commons library note on unadopted roads, which states that a Department for Transport survey in 1972 found that there were then approximately 40,000 unadopted roads in England and Wales, making up some 4,000 miles of road then. It's not just the roads that are neglected, but the stats are as well. 

The UK Government estimated in 2009 that it would cost £3 billion to make up these roads to an adoptable standard. The reality is that, as well as these historic unadopted roads surveyed in 1972, we have had a significant number of new estates being built in Wales, and we can all point to examples in our own areas where developers have either decided not to put forward roads for adoption, or have gone into liquidation, and where the roads in question remain unadopted for years on end and often in a state of disrepair. 

Cyfrifoldeb perchennog y ffordd, os gellir eu canfod, yw ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu, neu drigolion eiddo sy'n edrych dros y ffordd sydd heb ei mabwysiadu, yn aml heb unrhyw gymorth gan yr awdurdod lleol hyd yn oed os ydynt yn talu'r dreth gyngor lawn. Wrth gwrs, gellir mabwysiadu ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu, ar anogaeth naill ai awdurdod lleol neu'r ffryntiadau, ond fel arfer byddai awdurdodau lleol yn disgwyl i'r ffordd fod o safon briodol cyn y gellir ei mabwysiadu. O dan adran 236 o Ddeddf Priffyrdd 1980, caniateir i'r awdurdod lleol, er nad yw'n orfodol, i dalu rhywfaint neu'r cyfan o'r gost o wella ffordd i safon fabwysiadwy. Y gwir amdani, wrth gwrs, yw mai anaml y bydd awdurdodau lleol yn cychwyn y broses, ac yn yr amseroedd hyn o gyni ariannol, fe'i gwelir fel rhwymedigaeth y gallant wneud hebddi. Nid yw union faint y broblem yn hysbys mewn gwirionedd. Er ei bod yn ofynnol i awdurdodau lleol o dan Ddeddf Priffyrdd 1980 gynnal cofrestr o ffyrdd y maent yn gyfrifol amdanynt, nid oes gofyniad o'r fath i gadw cofrestr o ffyrdd heb eu mabwysiadu yn eu hardaloedd. Felly, mae'n anodd mesur maint y problemau. Daw'r data a ddyfynnir yn aml o nodyn llyfrgell Tŷ'r Cyffredin yn 2010 ar ffyrdd heb eu mabwysiadu, sy'n datgan bod arolwg gan yr Adran Drafnidiaeth yn 1972 wedi canfod bod tua 40,000 o ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghymru a Lloegr, sef tua 4,000 o milltir o ffyrdd ar y pryd. Nid y ffyrdd yn unig sydd wedi'u hesgeuluso, ond yr ystadegau hefyd.

Yn 2009, roedd Llywodraeth y DU yn amcangyfrif y byddai'n costio £3 biliwn i sicrhau bod y ffyrdd hyn yn cyrraedd safonau mabwysiadwy. Yn ogystal â'r ffyrdd heb eu mabwysiadu hanesyddol hyn a archwiliwyd yn 1972, y realiti yw ein bod wedi gweld nifer sylweddol o ystadau newydd yn cael eu hadeiladu yng Nghymru, a gallwn oll gyfeirio at enghreifftiau yn ein hardaloedd lle mae datblygwyr naill ai wedi penderfynu peidio â chyflwyno ffyrdd i'w mabwysiadu, neu wedi mynd yn fethdalwyr, a lle mae'r ffyrdd dan sylw yn dal heb eu mabwysiadu am flynyddoedd bwygilydd ac yn aml mewn cyflwr gwael.

15:40

Will the Member take an intervention?

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

I've got those statistics in front of me as well, Dai Lloyd, and, as you say, 1972 is going back—well, it's when we entered the European Union, isn't it, or around that time. Would you join me in calling on the Welsh Government to get the up-to-date statistics so we know what we're dealing with in this situation, and then we can move on and get these roads sorted?

Mae gennyf yr ystadegau hynny o fy mlaen i hefyd, Dai Lloyd, ac fel y dywedwch, mae 1972 yn mynd yn ôl—wel, dyna pa bryd yr ymunasom â'r Undeb Ewropeaidd, onid e, neu tua'r adeg honno. A wnewch chi ategu fy ngalwad ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod yr ystadegau'n gyfredol fel y byddwn yn gwybod beth sy'n ein hwynebu yn y sefyllfa hon, ac yna gallwn symud ymlaen a chael trefn ar y ffyrdd hyn?

Absolutely. I was coming to that as part of a call for a taskforce later on. We need to know exactly where we are now. We are also seeing a rise in the number of new estates being developed with households then subject to annual management fees, sometimes running into hundreds of pounds a year on top of their council tax bills. There can be no doubt that the number of unadopted roads in Wales is on the rise. We might not be able to put a national figure on it— I'm sure we're working on it—but we can all see the reality on the ground.

Since residents cannot look to the local authority to maintain their road, they must do so themselves. Residents sometimes form an association, collect contributions, organise maintenance and deal with other issues such as insurance, parking, tree surgery, rights of way and so on. This brings with it added stress for house buyers, local residents and local representatives, which often results in disagreements, community tensions, legal costs and much local authority officer time being wasted going over the same arguments year after year. There must be a better way, a simpler way, a fairer way.

The issue of legal advice is one aspect that comes up time and time again. We hear of examples of new housing estates being built, the developer going into liquidation, and the residents left to foot the bill in order to bring the road up to an adoptable standard. Very often, the sums that the solicitors have retained for this purpose are totally inadequate—only a few hundred pounds, where the actual cost for bringing the sewerage, roads and lighting up to adoptable standard runs into thousands. For many low-income families whose savings have been spent in buying their first home, this is an expense that they simply cannot meet. It is unfair, and it is cruel. What advice is available to solicitors to help them set aside sufficient levels of retentions? What more can local authorities do to address the situation? What can the Welsh Government do to aid the legal profession and bring about a uniform and fair system in Wales? Members will know that this area of law generates a large number of constituent enquiries. The adoption of roads is a devolved matter, so we have the power to bring about change.

We need to ask ourselves this afternoon some pretty fundamental questions. Do we believe that the current situation is unacceptable? Do we believe that we can develop a better system? Do we believe that the Welsh Government should be taking steps to address the issue? The answer to those questions, in my mind, is a resounding 'yes', 'yes' and 'yes'. 

Yn hollol. Roeddwn yn dod at hynny fel rhan o'r alwad am dasglu yn nes ymlaen. Mae angen inni wybod yn union lle rydym arni yn awr. Rydym hefyd yn gweld cynnydd yn nifer yr ystadau newydd sy'n cael eu datblygu gydag aelwydydd wedyn yn ddarostyngedig i ffioedd rheoli blynyddol, weithiau'n gannoedd o filoedd o bunnoedd y flwyddyn ar ben eu biliau treth gyngor. Ni all fod unrhyw amheuaeth fod nifer y ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghymru ar gynnydd. Efallai na allem roi ffigur cenedlaethol arno—rwy'n siŵr ein bod yn gweithio arno—ond gallwn i gyd weld y realiti ar lawr gwlad.

Gan na all preswylwyr droi at yr awdurdod lleol i gynnal eu ffyrdd, rhaid iddynt wneud hynny eu hunain. Bydd trigolion weithiau'n ffurfio cymdeithas, yn casglu cyfraniadau, yn trefnu gwaith cynnal a chadw ac yn ymdrin â materion eraill megis yswiriant, parcio, trin coed, hawliau tramwy ac ati. Daw hyn â  straen i brynwyr tai, trigolion lleol a chynrychiolwyr lleol, sy'n aml yn arwain at anghytundeb, tensiynau yn y gymuned, costau cyfreithiol a llawer o amser swyddogion awdurdodau lleol yn cael ei wastraffu'n mynd dros yr un dadleuon flwyddyn ar ôl blwyddyn. Rhaid bod ffordd well, ffordd symlach, ffordd decach.

Mae mater cyngor cyfreithiol yn un agwedd sy'n codi dro ar ôl tro. Clywn am enghreifftiau o ystadau tai newydd yn cael eu hadeiladu, y datblygwr yn mynd i ddwylo'r derbynnydd a'r trigolion yn cael eu gadael i dalu'r bil er mwyn gwella'r ffordd i safon fabwysiadwy. Yn aml iawn, mae'r symiau y mae'r cyfreithwyr wedi'u cadw at y diben hwn yn gwbl annigonol—ychydig gannoedd o bunnoedd yn unig, lle mae'r gost wirioneddol ar gyfer sicrhau bod y system garthffosiaeth, y ffyrdd a goleuadau yn cyrraedd safonau mabwysiadwy yn filoedd o bunnoedd. I lawer o deuluoedd ar incwm isel sydd wedi gwario'u cynilion ar brynu eu cartref cyntaf, dyma draul na allant ei dalu. Mae'n annheg, ac mae'n greulon. Pa gyngor sydd ar gael i gyfreithwyr i'w helpu i neilltuo lefelau digonol o symiau dargadw? Beth yn fwy y gall awdurdodau lleol ei wneud i wella'r sefyllfa? Beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu'r proffesiwn cyfreithiol a chreu system deg a chyson yng Nghymru? Bydd yr Aelodau'n gwybod bod y maes hwn o'r gyfraith yn cynhyrchu nifer fawr o ymholiadau gan etholwyr. Mae mabwysiadu ffyrdd yn fater datganoledig, felly mae gennym bŵer i sicrhau newid.

Mae angen inni ofyn rhai cwestiynau go sylfaenol i ni ein hunain y prynhawn yma. A ydym yn credu bod y sefyllfa bresennol yn annerbyniol? A ydym yn credu y gallwn ddatblygu system well? A ydym yn credu y dylai Llywodraeth Cymru roi camau ar waith i fynd i'r afael â'r broblem? Yr ateb i'r cwestiynau hynny, yn fy marn i, yw 'ydym', 'ydym' ac 'ydym'.

Felly, beth allwn ni ei wneud? A oes lle i newid deddfwriaeth i sicrhau bod mwy o ffyrdd yn cael eu mabwysiadu? A allwn ni edrych i sefydlu mecanweithiau cyllidol cenedlaethol, rhanbarthol neu leol a fyddai'n caniatáu i awdurdodau lleol fabwysiadu ffyrdd? Beth am atebion ariannol arloesol—benthyciadau llog am ddim i breswylwyr sydd am fabwysiadu ffyrdd, sy'n daladwy dros y tymor hir, efallai? A oes lle i gyflwyno deddfwriaeth a fyddai'n caniatáu i dir gerllaw’r ffyrdd yma gael ei werthu, gyda'r arian yn cael ei ddefnyddio i ddod â’r ffyrdd hyn nôl at safonau mabwysiadu? A oes dyletswyddau ychwanegol y gellir eu rhoi ar awdurdodau lleol i fod yn rhagweithiol wrth fynd i'r afael â'r mater yma? A allwn ni ddatblygu cynllun hirdymor, dros nifer o flynyddoedd, i leihau a dileu nifer y ffyrdd sydd eto heb eu mabwysiadu? Rydw i’n credu ei bod hi’n hollbwysig ein bod ni’n mynd i’r afael â’r broblem yma, un sy’n wynebu trethdalwyr a thrigolion mewn nifer o’n cymunedau ni. Mae’r trigolion hynny yn haeddu cefnogaeth, nid difaterwch.

Mae’r cynnig heddiw yn gofyn i Lywodraeth Cymru sefydlu tasglu, i gynnwys awdurdodau lleol, y proffesiwn cyfreithiol, datblygwyr a rhanddeiliaid allweddol eraill, yn cynnwys y bobl sy'n gallu cyfri faint o'r ffyrdd yma sydd heb eu mabwysiadu yn ein gwlad, gyda'r bwriad o ddatblygu gwelliannau i'r broses prynu tai a mabwysiadu ffyrdd. Rwy’n ffyddiog, trwy gyd-weithio, y gall y Cynulliad yma ddangos arweiniad clir ar y mater a datblygu rhaglen a fydd yn lleihau nifer y ffyrdd sydd heb eu mabwysiadu yma yng Nghymru. Mae rhaid i ni ddatblygu system sy’n well, system sydd yn symlach, a system sydd yn decach. Diolch yn fawr.

So, what can we do? Is there a case for changing legislation to ensure that more roads are adopted? Can we seek to establish a national, regional or local funding mechanism that would allow local authorities to adopt roads? What about innovative funding solutions—interest-free loans to residents who want to adopt roads, payable over a long term, perhaps? Is there room to introduce legislation that would allow land adjacent to these roads to be sold, with the funds used to bring roads up to adoption standards? Are there additional duties that could be placed on local authorities to be more proactive in getting to grips with this issue? Can we develop a long-term plan, over a number of years, to decrease the number of roads yet to be adopted? I believe that it is vital that we get to grips with these problems facing taxpayers and residents in a number of our communities. Those residents deserve support, not indifference.

The motion today calls on the Welsh Government to establish a taskforce, including local authorities, the legal profession, developers and other stakeholders, including those people who can count how many of these roads aren’t adopted in our nation, with the intention of developing improvements to the processes for purchasing houses and adopting roads. I am confident that, through collaboration, the Assembly can show clear leadership on this issue and develop a programme that will decrease the number of unadopted roads here in Wales. We must develop a better system, a system that’s simpler and a system that is fairer. Thank you.

15:45

Unadopted roads can be split into three categories: unmade roads—I think Dai Lloyd's explained in great detail about those—private roads that have public access but have been made up by the local residents, and people probably don't know they are unadopted roads; and what I want to concentrate on is roads in new estates that have not been built to a standard that would allow the council to adopt them, and there are a lot of those happening at the moment. I know Dai Lloyd mentioned builders going bankrupt; some of this is done by some of the biggest builders in Britain. They're building estates, and they're not building them anywhere near the standard. I've got an estate, a very large, relatively affluent estate near where I live, which Dai Lloyd will know, which is the Herbert Thomas Way estate, which used to be known as Brynheulog, where there are a lot of roads that are unadopted. I'm sure that Dai Lloyd has had lots of letters from the residents and has been talking to the residents' association. I have, and I'm sure the Minister has been contacted by them as well. I want to concentrate on this group.

A new road will be considered by the council for adoption provided that the freehold owners of the land dedicate the road as a public highway when it is built, under a section 38 agreement of the Highways Act 1980, and the following criteria are met: there is a direct link with the existing public highway network; it must be of sufficient utility to the public and offer wider community benefits; the roads offered for adoption will have a wider use than simply providing access for individuals to their houses; the road will remain open to the public to pass and repass at all times when formally adopted; the carriageway and footways offer safe passage for pedestrians and vehicles. That's the easy bit. If that was the answer, there would be no problem at all, but the next bit is the bit that catches them: the carriageway and footways have an approved means of surface water drainage, street lighting must conform with current local requirements and national standards, and the road is constructed to a satisfactory standard. And I'll tell you, I wouldn't know, walking down a road, how thick the tarmac is on it. If I see tarmac on it, I assume it's okay. I'm sure most other people who are not civil engineers would feel exactly the same. And commuted sums are paid to provide ongoing maintenance.

For all roads offered for adoption, the developers must ensure that these accord with the above criteria prior to consulting the councils. Councils do not adopt all new roads built by housing developers. Housing developers can choose to keep their new roads private if roads do not meet the above criteria. Residents see a new tarmac road and believe it will be adopted. Why wouldn’t they? I would. They do not know if the drainage meets the requirements or not. They don't know whether the lighting columns are the right height in the right places, have the right-sized bulbs, are able to have the right-sized bulbs, are dealt with effectively by electricity. How would they? And they have no idea what the sub-structure of the road is like. The first that many residents on new estates know that their road has not been adopted by the council is when a problem occurs. 

Often, a street light stops working and they then go directly to the council who tell them, 'It's not our responsibility.' This is when the irate residents contact, first, their local councillors, then their local Assembly Members and MPs. This is becoming more of a problem as major house builders are not building roads to adoptable standards. This has to be addressed. This needs legislation, I'm afraid. When a new planning law is brought in, it needs to allow councils to set a planning condition that all roads will be constructed to adoptable standards and that roads built are built to a standard under a section 38 agreement. I do not believe that people buying a house on a new estate want unadopted roads. In fact, all my experience is they're desperate to have their roads adopted. Why would they want an unadopted road? Why would they want a road where they are responsible for its maintenance? No rational person, I would suggest, would want to buy a new house and then want to look after the road themselves. If nothing else, it reduces the resale value of the property.

It always amazes me that, under conditions, planners can specify the brick colour, the colour of the window frames, but cannot specify that the road must be built to adoptable standard. I'll tell you now, most people buying a house would take adoptable standard of the road well ahead of what colour brick it's made of and what colour windows it has. This is an issue causing concern for many people. When a road is unadopted, a fairly lengthy process has to be undertaken to get it adopted. I supported a constituent in getting Bishop’s Walk in Morriston adopted, which was only completed because it had one resident prepared to lead on it and do all the work—work with the solicitor, and, more importantly, set up a company. I mean, it's a fairly lengthy process. It's not, 'Dear Sir, please will you adopt our road?' It's a fairly lengthy process, and all the residents worked together and supported it. If one resident had been opposed, it would not have gone to being adopted. If one resident had been unwilling to pay any of the money needed, it would not have been adopted. 

All new estates should have roads built to adoptable standard. As the developers are not doing it voluntarily, I would urge the Government to give serious consideration to legislating, as part of the new planning Bill, to ensure that all roads built must be to adoptable standard. 

Gellir rhannu ffyrdd heb eu mabwysiadu yn dri chategori: ffyrdd heb wyneb arnynt—rwy'n credu bod Dai Lloyd wedi sôn yn fanwl iawn am y rheini—ffyrdd preifat â mynediad cyhoeddus y mae'r trigolion lleol wedi rhoi wyneb arnynt, ac mae'n debygol iawn nad yw pobl yn gwybod eu bod yn ffyrdd heb eu mabwysiadu; a'r hyn rwyf am ganolbwyntio arno yw ffyrdd mewn ystadau newydd nad ydynt wedi cael eu hadeiladu i safon a fyddai'n caniatáu i'r cyngor eu mabwysiadu, ac mae llawer o'r rheini'n digwydd ar hyn o bryd. Gwn fod Dai Lloyd wedi sôn am adeiladwyr yn mynd yn fethdalwyr; gwneir rhywfaint o hyn gan rai o'r adeiladwyr mwyaf ym Mhrydain. Maent yn adeiladu ystadau, ac nid ydynt yn eu hadeiladu i safon ddigon da o bell ffordd. Mae gennyf ystâd fawr a chymharol gefnog ger lle rwy'n byw, a bydd Dai Lloyd yn gwybod amdani, sef ystâd Ffordd Herbert Thomas, a arferai gael ei galw'n Brynheulog, lle mae llawer o ffyrdd heb eu mabwysiadu. Rwy'n siŵr fod Dai Lloyd wedi cael llawer o lythyrau gan y trigolion ac wedi bod yn siarad â chymdeithas y trigolion. Rwyf i wedi gwneud hynny, ac rwy'n siŵr eu bod wedi cysylltu â'r Gweinidog hefyd. Rwyf am ganolbwyntio ar y grŵp hwn.

Bydd ffordd newydd yn cael ei hystyried gan y cyngor ar gyfer ei mabwysiadu ar yr amod fod rhyddeiliaid y tir yn pennu bod y ffordd yn briffordd gyhoeddus pan gaiff ei hadeiladu, o dan gytundeb adran 38 o Ddeddf Priffyrdd 1980, a bod y meini prawf canlynol wedi'u bodloni: mae cyswllt uniongyrchol â'r rhwydwaith priffyrdd cyhoeddus cyfredol; mae'n rhaid ei bod o ddefnydd digonol i'r cyhoedd ac yn cynnig manteision cymunedol ehangach; bydd defnydd ehangach i'r ffyrdd a gynigir ar gyfer eu mabwysiadu na darparu mynediad at eu tai i unigolion yn unig; bydd y ffordd yn aros ar agor i'r cyhoedd fynd ar hyd-ddi bob amser pan gaiff ei mabwysiadu'n ffurfiol; gall cerddwyr a beiciau basio ar hyd y gerbytffordd a'r llwybrau troed yn ddiogel. A dyna'r darn hawdd. Os mai dyna fyddai'r ateb, ni fyddai unrhyw broblem o gwbl, ond y rhan nesaf yw'r darn sy'n eu rhwydo: mae dull cymeradwy o ddraenio dŵr wyneb oddi ar y gerbytffordd a llwybrau troed, rhaid i oleuadau stryd gydymffurfio â gofynion lleol presennol a safonau cenedlaethol, ac mae'r ffordd wedi'i hadeiladu i safon foddhaol. Ac rwy'n dweud wrthych, ni fuaswn yn gwybod, wrth gerdded ar hyd y ffordd, pa mor drwchus yw'r tarmac arni. Os gwelaf darmac arni, rwy'n cymryd ei bod hi'n iawn. Rwy'n siŵr y byddai'r rhan fwyaf o bobl eraill nad ydynt yn beirianwyr sifil yn teimlo yr un fath yn union. A thelir symiau cynhaliaeth ohiriedig parhaus.

Ar gyfer pob ffordd a gynigir ar gyfer ei mabwysiadu, rhaid i'r datblygwyr sicrhau bod y rhain yn cyd-fynd â'r meini prawf uchod cyn ymgynghori â'r cynghorau. Nid yw cynghorau'n mabwysiadu pob ffordd newydd a adeiladir gan ddatblygwyr tai. Gall datblygwyr tai ddewis cadw eu ffyrdd newydd yn breifat os nad yw'r ffyrdd yn bodloni'r meini prawf uchod. Mae preswylwyr yn gweld ffordd darmac newydd ac yn credu y caiff ei mabwysiadu. Pam na fyddent? Fe fuaswn i. Nid ydynt yn gwybod a yw'r draeniad yn bodloni'r gofynion ai peidio. Nid ydynt yn gwybod a yw pyst goleuadau o'r uchder cywir yn y lleoedd cywir, gyda bylbiau o'r maint cywir, yn gallu dal bylbiau o'r maint cywir, yn effeithiol o ran trydan. Sut y byddent yn gwybod hynny? Ac nid oes ganddynt unrhyw syniad beth yw is-adeiledd y ffordd. Ni fydd llawer o drigolion ar ystadau newydd yn dod i wybod nad yw eu ffordd wedi'i mabwysiadu gan y cyngor hyd nes y bydd problem yn digwydd.

Yn aml, mae goleuadau stryd yn torri a byddant yn mynd yn syth at y cyngor a fydd yn dweud wrthynt, 'Nid ein cyfrifoldeb ydyw.' Dyma pryd y bydd trigolion dig yn cysylltu â'u cynghorwyr lleol yn gyntaf, yna eu Haelod Cynulliad ac ASau lleol. Mae hon yn dod yn fwy o broblem gan nad yw adeiladwyr tai mawr yn adeiladu ffyrdd i safonau mabwysiadwy. Rhaid mynd i'r afael â hyn. Mae arnaf ofn fod angen deddfwriaeth. Pan gyflwynir deddf cynllunio newydd, mae angen iddi ganiatáu i gynghorau osod amod cynllunio y bydd yr holl ffyrdd yn cael eu hadeiladu i safonau mabwysiadwy ac y bydd ffyrdd yn cael eu hadeiladu i safon o dan gytundeb adran 38. Nid wyf yn credu bod pobl sy'n prynu tŷ ar ystâd newydd eisiau ffyrdd heb eu mabwysiadu. Yn wir, yn fy mhrofiad i, maent yn awyddus iawn i gael eu ffyrdd wedi'u mabwysiadu. Pam y byddent eisiau ffordd heb ei mabwysiadu? Pam y byddent eisiau ffordd lle maent yn gyfrifol am ei chynnal a'i chadw? Buaswn yn awgrymu na fyddai unrhyw berson synhwyrol eisiau prynu tŷ newydd ac yna edrych ar ôl y ffordd eu hunain. Os nad am unrhyw reswm arall, mae'n lleihau gwerth eiddo o'i ailwerthu.

Mae bob amser yn fy rhyfeddu, y gall cynllunwyr osod amodau'n nodi lliw brics, lliw fframiau ffenestri, ond ni allant bennu bod rhaid adeiladu'r ffordd i safonau mabwysiadwy. Rwy'n dweud wrthych yn awr, byddai'r rhan fwyaf o bobl sy'n prynu tŷ yn rhoi blaenoriaeth i ffordd o safon fabwysiadwy yn hytrach na lliw brics neu liw ffenestri. Mae hwn yn fater sy'n peri pryder i lawer o bobl. Pan fydd ffordd heb ei mabwysiadu, rhaid mynd drwy broses weddol hir i'w chael wedi'i mabwysiadu. Cynorthwyais etholwr i gael Bishop's Walk yn Nhreforys wedi'i mabwysiadu, a'r unig reswm y cafodd y gwaith ei gwblhau oedd oherwydd bod un preswylydd yn barod i arwain ar hynny a gwneud y gwaith—gweithio gyda'r cyfreithiwr, ac yn bwysicach, sefydlu cwmni. Hynny yw, mae'n broses hir. Nid, 'Annwyl Syr, os gwelwch yn dda a wnewch chi fabwysiadu ein ffordd?' yw hi. Mae'n broses eithaf hir, ac fe weithiodd yr holl breswylwyr gyda'i gilydd a chefnogi'r gwaith. Pe bai un preswylydd wedi gwrthwynebu, ni fyddai wedi cael ei mabwysiadu. Pe bai un preswylydd wedi bod yn amharod i dalu unrhyw ran o'r arian roedd ei angen, ni fyddai wedi'i mabwysiadu.

Dylai pob ystâd newydd gael ffyrdd wedi'u hadeiladu i safonau mabwysiadwy. Gan nad yw'r datblygwyr yn ei wneud o'u gwirfodd, buaswn yn annog y Llywodraeth i roi ystyriaeth ddifrifol i ddeddfu, fel rhan o'r Bil cynllunio newydd, er mwyn sicrhau bod yr holl ffyrdd a adeiladir yn cyrraedd safonau mabwysiadwy.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

15:50

I think we've heard two outstanding speeches that covered most of the ground and done so, I think, with great eloquence, because I think we all have experience of this issue and it is a matter that really does affect our constituents. It affects day-to-day life and can leave them in a very exposed financial situation. Like others, I've been very concerned to find that we're way short of best practice, often, in the way developers leave roads in new estates. We have a historical problem, which is probably more difficult to deal with, but what's happening at the moment, when we're building record low numbers of houses—it does seem astonishing that we can't regulate that activity more effectively.

I'm very concerned about what happens when roads are unadopted. Just to spell it out: roads, grass verges, pavements and playgrounds are then retained by the developer and the developer usually subcontracts day-to-day management. These companies pass on the costs to homeowners, for freeholders and leaseholders, via a deed of transfer that obliges the homeowner under the Law of Property Act 1925—I think that takes us even further back than the research note from the House of Commons Library of 1972 [Laughter.] The Law of Property Act 1925 is governing these practices, and they have to pay for the maintenance of the land. This is often referred to as an estate charge, a community charge—not a name that evokes very much happiness—or a service charge, and, unfortunately, these practices are not dying out. I share the real anger that Mike had for this being continued now.

We are already facing, generally, problems of affordability with housing. I mean, even people in good jobs and, however, no access to other wealth—or wealth—find it difficult to buy a home, and then to be faced with these sorts of charges and—. I have to say, it would never occur to me to check that the road is being built to acceptable standards and, you know, by the time you go under the road and think of the drainage and everything—these are duties of care that the planning system should be able to deliver, frankly. I think that's what we should be aiming for.

Some of the other onerous clauses on these ground rents are just remarkable—a charge for altering the property, charges even to sell the property. Some practices are perhaps similar to what we're now experiencing with the leasehold crisis coming back, and developers sometimes selling on leasehold, and then selling on those leaseholds, and doing the same with the management companies. They're not required to publish accounts to the residents and to prove the works that are being charged for are being delivered to an appropriate standard. There's a horrible lack of transparency in this area. It is antiquated and it's leaving these home owners exposed to really punishing practices. As Mike said, these matters are now devolved, as far as I understand, and they are things that we can attempt to tackle.

So, if you are minded to tackle this area, Cabinet Secretary, I think you can rely on extensive support across the Chamber, and I do hope that you will move—. You've heard the suggestion of a new law or, at least, a taskforce at first to examine the situation.

Can I just finish with the lack of data? I'm told that there are 92 km of unadopted highways in Cardiff. It is really quite remarkable—[Interruption.] Well, that's their best guess in 2010. So, it may be very different now. But really, this area cries out for reform and we should deliver it.

Rwy'n credu ein bod wedi clywed dwy araith ragorol a oedd yn cwmpasu'r rhan fwyaf o'r mater, ac fe wnaethant hynny'n huawdl iawn yn fy marn i, oherwydd rwy'n credu bod pawb ohonom wedi cael profiad o'r mater hwn ac mae'n rhywbeth sy'n effeithio'n fawr ar ein hetholwyr. Mae'n effeithio ar fywyd o ddydd i ddydd ac yn gallu eu gadael mewn sefyllfa fregus iawn yn ariannol. Fel eraill, rwyf wedi bod yn bryderus iawn ein bod yn aml ymhell o fod yn cyrraedd safonau arferion gorau o ran y ffordd y mae datblygwyr yn gadael ffyrdd mewn ystadau newydd. Mae gennym broblem hanesyddol, sy'n anos ymdrin â hi mae'n debyg, ond yr hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd, pan ydym yn adeiladu niferoedd llai nag erioed o dai—mae'n ymddangos yn syfrdanol na allwn reoleiddio'r gweithgarwch hwnnw'n fwy effeithiol.

Rwy'n bryderus iawn am yr hyn sy'n digwydd pan fydd ffyrdd heb eu mabwysiadu. Os caf fanylu: caiff ffyrdd, ymylon glaswellt, palmentydd a meysydd chwarae eu cynnal a'u cadw gan y datblygwr ac fel arfer mae datblygwr yn is-gontractio'r gwaith rheoli o ddydd i ddydd. Mae'r cwmnïau hyn yn trosglwyddo'r costau i berchnogion tai, i rydd-ddeiliaid a lesddeiliaid, drwy weithred drosglwyddo sy'n gosod dyletswydd ar berchennog y tŷ o dan Ddeddf Cyfraith Eiddo 1925—credaf fod hynny'n mynd â ni ymhellach yn ôl hyd yn oed na'r nodyn ymchwil o Lyfrgell Tŷ'r Cyffredin yn 1972 [Chwerthin.] Deddf Cyfraith Eiddo 1925 sy'n llywodraethu'r arferion hyn, ac mae'n rhaid iddynt dalu am waith cynnal a chadw ar y tir. Yn aml cyfeirir at hyn fel tâl ystâd, tâl cymunedol—nid yw'n enw sy'n ennyn llawer iawn o hapusrwydd—neu dâl gwasanaeth, ac yn anffodus, nid yw'r arferion hyn ar drai. Rhannaf ddicter gwirioneddol Mike ynglŷn â'r ffaith bod hyn yn parhau yn awr.

Yn gyffredinol, rydym eisoes yn wynebu problemau o ran fforddiadwyedd tai. Hynny yw, mae hyd yn oed pobl mewn swyddi da ond heb fynediad at gyfoeth arall—neu gyfoeth—yn ei chael hi'n anodd prynu cartref, ac mae wynebu'r mathau hyn o ffioedd wedyn a—. Rhaid imi ddweud, ni fyddwn yn ystyried archwilio i weld a yw ffordd wedi ei hadeiladu i safonau derbyniol, wyddoch chi, ac erbyn i chi fynd o dan y ffordd a meddwl am y draenio a phopeth—dyletswyddau gofal y dylai'r system gynllunio allu eu sicrhau yw'r rhain, a dweud y gwir. Credaf mai dyna y dylem anelu tuag ato.

Mae rhai o'r cymalau beichus eraill ar y rhenti tir hyn yn syfrdanol—codi ffi am newid eiddo, cost am werthu'r eiddo hyd yn oed. Efallai fod rhai arferion yn debyg i'r hyn rydym yn ei brofi yn awr gyda'r argyfwng lesddaliad yn dod yn ôl, a datblygwyr weithiau'n gwerthu ar brydles, ac yna'n gwerthu'r lesddaliad ymlaen, a gwneud yr un peth gyda'r cwmnïau rheoli. Nid yw'n ofynnol iddynt gyhoeddi cyfrifon i'r trigolion a phrofi bod y gwaith y codir amdano yn cael ei wneud i safon briodol. Mae yna brinder tryloywder eithafol yn y maes hwn. Mae'n hen ffasiwn ac yn gwneud y perchnogion tai hyn yn agored i arferion sy'n eu cosbi mewn gwirionedd. Fel y dywedodd Mike, mae'r materion hyn wedi'u datganoli bellach, yn ôl yr hyn a ddeallaf, ac maent yn bethau y gallwn geisio mynd i'r afael â hwy.

Felly, os ydych yn bwriadu mynd i'r afael â'r maes hwn, Ysgrifennydd y Cabinet, credaf y gallwch ddibynnu ar gefnogaeth helaeth ar draws y Siambr, ac rwy'n gobeithio y gwnewch chi symud—. Clywsoch yr awgrym am gyfraith newydd, neu dasglu yn y lle cyntaf, fan lleiaf, i edrych ar y sefyllfa.

A gaf fi orffen gyda'r diffyg data? Dywedir wrthyf fod yna 92 km o briffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghaerdydd. Mae'n gwbl syfrdanol—[Torri ar draws.] Wel, dyna oedd eu dyfaliad gorau yn 2010. Felly, gall fod yn wahanol iawn bellach. Ond mewn gwirionedd, mae'r maes hwn yn galw am ddiwygio a dylem wneud hynny.

15:55

I'm pleased to make a brief contribution to this debate. Now, I don't profess to have the kind of detailed and technical knowledge that some of our other speakers have shown this afternoon, but what I do know is that I have dealt with a very steady stream of complaints about unadopted roads in my 19 years as Assembly Member for Torfaen. Now, in some cases, those roads have been in a genuinely woeful condition. I made a site visit a few years ago to Brook Street in Pontrhydyrun in Cwmbran, to find that the road was in such a bad state on a rainy day that a duck had actually taken up residence in one of the potholes there. I hasten to add that this was not a water feature that anybody in the street was pleased to see.

Now, I am acutely aware of how cash-strapped my local authority is. I know that they simply don't have the resources to deal with this problem throughout the borough, and I also know that, in most cases, my constituents don't have the spare cash either. So, I therefore very much welcome the idea of a taskforce to bring everybody together to look at this issue. We all know that we are in very difficult times because of austerity with our public finances, but I hope that bringing people together can be an opportunity to look at innovative solutions, like the ones that Dai Lloyd has referred to, but others such as where the local authorities can come together to block-buy materials to work together to do things. I really think we have to think outside of the box on this. Otherwise, it will be a problem that's with us in another 40 years, and that duck will still be there. So, thank you very much for the opportunity to contribute. I will be supporting this motion.

Rwy'n falch o gyfrannu'n fyr i'r ddadl hon. Nawr, nid wyf yn honni fod gennyf y math o wybodaeth fanwl a thechnegol a ddangoswyd gan rai o'n siaradwyr eraill y prynhawn yma, ond gwn fy mod wedi ymdrin â llif cyson iawn o gwynion am ffyrdd heb eu mabwysiadu yn fy 19 mlynedd fel Aelod Cynulliad dros Dorfaen. Nawr, mewn rhai achosion, mae'r ffyrdd hyn wedi bod mewn cyflwr gwirioneddol druenus. Rai blynyddoedd yn ôl ymwelais â safle yn Brook Street, Pontrhydyrun yng Nghwmbrân, a gweld bod y ffordd mewn cyflwr mor wael ar ddiwrnod glawog fel bod hwyaden wedi mynd i nofio yn un o'r tyllau yn y ffordd. Prysuraf i ychwanegu nad oedd yn nodwedd dŵr roedd unrhyw un yn y stryd yn falch o'i gweld.

Nawr, rwy'n ymwybodol iawn o ba mor brin o arian yw fy awdurdod lleol. Gwn nad oes ganddynt adnoddau i ymdrin â'r broblem hon ledled y fwrdeistref, a gwn hefyd, yn y rhan fwyaf o achosion, nad oes gan fy etholwyr arian yn sbâr chwaith. Felly, rwy'n croesawu'n fawr y syniad o dasglu i ddod â phawb at ei gilydd i edrych ar y mater hwn. Mae pawb ohonom yn gwybod ein bod mewn cyfnod anodd iawn gyda'n harian cyhoeddus yn sgil polisïau cyni, ond gobeithiaf y bydd dod â phobl at ei gilydd yn gyfle i edrych ar atebion arloesol, fel y rhai y cyfeiriodd Dai Lloyd atynt, ond eraill hefyd fel y modd y gall awdurdodau lleol ddod ynghyd i swmp brynu deunyddiau er mwyn gweithio gyda'i gilydd i wneud pethau. Rwy'n credu o ddifrif fod yn rhaid inni feddwl yn greadigol am hyn. Fel arall, bydd yn broblem a fydd gennym mewn 40 mlynedd arall, a bydd yr hwyaden yn dal i fod yno. Diolch yn fawr iawn am y cyfle i gyfrannu. Byddaf yn cefnogi'r cynnig hwn.

Diolch yn fawr iawn i Dai Lloyd am ddod â’r ddadl yma gerbron. Dyma’r drydedd ddadl, rydw i'n credu, sydd wedi bod ar feysydd tebyg. Rydym wedi trafod inswleiddio waliau ceudod a’r defnydd o brydlesi, a rŵan hon heddiw. Maen nhw yn faterion sydd yn poeni ein hetholwyr ni, ac mae’n briodol iawn ein bod ni yn eu trafod nhw yma yn y Cynulliad, ac yn bwysicach, yn ceisio datrysiad ar gyfer y materion yma.

Rydw i’n mynd i sôn wrthych chi am un enghraifft yn fy etholaeth i sydd yn enghraifft berffaith, i ddweud gwir, o beth sydd o dan sylw y prynhawn yma. Mae stad Caeau Gleision, Rhiwlas yn stad o 80 o dai a gafodd eu hadeiladu rhwng 1975 a dechrau'r 1980au. Mae'r cul-de-sacs yna bellach mewn cyflwr trychinebus, a dweud y lleiaf. Nid wyf wedi gweld yr hwyaid yna eto, ond mae yna dyllau dŵr mawr yno, ac mae yna broblemau dybryd yno. Nid ydy'r ffyrdd na'r cul-de-sacs ar yr ystâd yma erioed wedi cael eu mabwysiadu gan yr awdurdod lleol, sef Cyngor Gwynedd, ac mae yna naw o'r cul-de-sacs yna ar yr ystâd. Dros amser, mae'r wyneb a osodwyd gan y datblygwr fwy neu lai wedi cael ei olchi ymaith, gan adael tyllau a phyllau o ddŵr, craig mewn rhannau, neu isadeiledd y ffordd. Dyna i gyd sydd ar ôl. O'r hyn rwyf yn ei ddeall hefyd, mae yna bibellau pitch fibre wedi cael eu gosod i gario dŵr wyneb i ffwrdd, a tra bod y fath yma o bibellau yn cael eu hargymell ar y pryd, maen nhw bellach wedi colli eu siâp, ac nid ydynt yn ffit i bwrpas. Maen nhw angen eu hadnewyddu.  

Mae yna unigolion o'r ystâd sydd wedi ceisio mynd i'r afael â'r broblem yma—wedi bod yn cysylltu efo'r cyngor sir, ac mae'r Aelod Seneddol a minnau fel yr Aelod Cynulliad wedi bod yn ceisio eu helpu nhw, ond yn anffodus, heb fawr o lwyddiant i gael y maen i'r wal hyd yma. Yr ymateb yr ydym yn ei gael gan Gyngor Gwynedd ydy nad ydy'r ffyrdd na'r cul-de-sacs wedi cael eu mabwysiadu, ac felly, yn yr hinsawdd economaidd bresennol, nid ydyn nhw'n bwriadu gwneud dim byd am y sefyllfa. Erbyn hyn, oherwydd cyflwr y strydoedd yma, mae'r ystâd yn ei chyfanrwydd yn ymddangos yn flêr iawn, er gwaethaf y ffaith bod y trigolion yn ceisio eu gorau i gadw edrychiad eu tai mor dwt a thaclus â phosib.

Rydym ni yn yr etholaeth wedi ceisio gwneud ychydig o ymchwil i hyn i weld beth sy'n bosibl, ac wedi bod yn astudio llyfr gan yr awdur Andrew Barsby—llyfr o'r enw Private Roads. Mae hwn yn cynnwys nifer o awgrymiadau ynglŷn â sut y gall trigolion weithredu, ond mae o'n dibynnu, i raddau helaeth, ar gael perchnogaeth o'r ffordd dan sylw, sydd ddim yn broses hawdd bob tro. Mae datblygwyr yn diflannu, ac mae o'n gallu bod yn broses ddrud iawn hefyd i unigolion, wrth gwrs. Yn ôl y llyfr Private Roads, os nad yw'n bosibl cael perchnogaeth o'r ffordd arbennig, mae modd i drigolion lleol wella cyflwr y ffordd, ond maen nhw'n rhedeg y risg o gael eu herlyn ar sail tresmasu anghyfreithlon.

Felly, mae'n sefyllfa anodd, ac rwy'n croesawu'r cynigion fan hyn, yn enwedig y syniad o sefydlu tasglu a chael rhaglen waith bwrpasol, fel ein bod ni'n gallu mynd i'r afael â'r broblem yma yn wirioneddol a thaclo rhywbeth sydd yn digwydd ymhob etholaeth, y buaswn i'n tybio. Diolch yn fawr.  

Thank you to Dai Lloyd for bringing this debate forward this afternoon. I think it's the third debate that we've had on similar areas. We've talked about cavity wall insulation and leaseholds, and now this issue today. These are issues that do concern our constituents, and it's very appropriate that we discuss them here at the National Assembly and, more importantly, that we seek solutions to these problems.

I'm going to tell you about one example in my own constituency, which is a perfect example of what we're talking about this afternoon. The Caeau Gleision estate in Rhiwlas is an estate of 80 houses built between 1975 and the early 1980s. The cul-de-sacs there are now in an appalling condition, to say the least. I haven’t seen any ducks in residence yet, but there are large, water-filled potholes and there are huge problems. The roads and cul-de-sacs on this estate have never been adopted by the local authority, namely Gwynedd Council, and there are nine of these cul-de-sacs on the estate. Over a period of time, the surface laid by the developers has been washed away, leaving large potholes and puddles, and rock in some places, or the hard-standing. That is all that is left. From what I understand also, there are pitch fibre pipes that have been laid to carry surface water away, and whilst these kinds of pipes were recommended at the time, they have now become damaged and they’re not fit for purpose. They need to be repaired.

There are individuals on the estate who have tried to tackle this problem. They’ve been in touch with the county council, and the MP and I as the Assembly Member have been trying to help them, but unfortunately we haven’t had much success to date. The response that we get from Gwynedd Council is that the roads and cul-de-sacs are unadopted and therefore, in the current economic climate, they don’t intend to do anything about the situation. By now, because of the condition of these roads, the estate as a whole appears to be very unkempt, despite the fact that the residents are keeping their homes as neat and tidy as possible.

We in the constituency have tried to do some research into this area to see what’s possible and we’ve been studying a book by the author Andrew Barsby, a book called Private Roads, and this includes a number of suggestions as to how residents can take action, but it depends, to a great extent, on having ownership of the road, which isn’t always an easy process. The developers disappear over time, and it can be a very expensive process for individuals, of course. According to the book Private Roads, if it’s not possible to gain ownership of a particular road, then it is possible for local residents to make improvements to the state of the road, but they do run the risk of prosecution on the basis of unlawful trespass.

So, it’s a difficult situation, and I welcome the proposals put forward here, particularly the idea of the establishment of a taskforce and having a work programme in place so that we can tackle this problem in a meaningful way and resolve a problem that exists in all constituencies, I would assume. Thank you.

16:00

Many of the points I make will have already been made by other contributors to this debate, but I make no excuses for repeating them because I don't think these arguments could be repeated too often. I, as have many others, have had a number of contacts from constituents with regard to the matters raised in this motion, which can, in certain circumstances, lead to health issues caused by anxieties with regard to the financial problems related to unadopted roads. So, UKIP is broadly in agreement with all the points included in this motion and would be supportive of the calls on the Welsh Government included in point 6.

However, could not all of the points and problems noted in the motion be negated in the future by the local authority making planning permission dependent on the developers contracting to provide roads to an adoptable standard?

Mae llawer o'r pwyntiau rwyf yn eu gwneud eisoes wedi'u gwneud gan gyfranwyr eraill i'r ddadl hon, ond nid wyf am wneud unrhyw esgusodion dros eu hailadrodd oherwydd nid wyf yn meddwl fod modd ailadrodd y dadleuon hyn yn rhy aml. Fel llawer o bobl eraill, mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi mewn perthynas â'r materion a godwyd yn y cynnig hwn, materion sydd, mewn rhai amgylchiadau, yn arwain at broblemau iechyd yn sgil pryderon ynghylch y problemau ariannol sy'n ymwneud â ffyrdd heb eu mabwysiadu. Felly, mae UKIP yn cytuno'n fras â'r holl bwyntiau sydd wedi'u cynnwys yn y cynnig hwn a byddai'n cefnogi'r galwadau ar Lywodraeth Cymru ym mhwynt 6.

Fodd bynnag, oni ellid negyddu'r holl bwyntiau a phroblemau a nodir yn y cynnig yn y dyfodol drwy sicrhau bod awdurdodau lleol yn gwneud caniatâd cynllunio yn ddibynnol ar fod datblygwyr yn contractio i ddarparu ffyrdd i safonau mabwysiadwy?

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

That's what I asked for because, at the moment, they can't make that a condition on giving planning permission.

Dyna y gofynnais amdano oherwydd, ar hyn o bryd, ni allant wneud hynny'n amod ar gyfer rhoi caniatâd cynllunio.

Well, thank you for that, Mike. 

But subsequent failure to provide such roads would then place them in breach of contract and liable to commercial penalties. Perhaps the Cabinet Secretary will look to being able to give local authorities that power in the future. With regard to historical neglect in respect of unadopted roads, I fear that this will not be seen as a high priority for local authorities. Lynne Neagle has made the point that, obviously, they are under great austerity measures and there could be substantial costs in bringing the roads to an adoptable standard. And, of course, an adopted road will be a further and continuing drain on their resources. It would therefore seem that only the Welsh Government would have the necessary funds to carry out these improvements or repairs, but is there a will to do so?

Wel, diolch i chi am hynny, Mike.

Ond byddai methiant dilynol i ddarparu ffyrdd o'r fath yn golygu eu bod yn torri contract ac yn agored i gosbau masnachol. Efallai y gwnaiff Ysgrifennydd y Cabinet edrych ar allu rhoi'r pŵer hwnnw i awdurdodau lleol yn y dyfodol. O ran esgeulustod hanesyddol mewn perthynas â ffyrdd heb eu mabwysiadu, mae arnaf ofn na fydd awdurdodau lleol yn ystyried hon yn flaenoriaeth uchel. Mae Lynne Neagle wedi gwneud y pwynt, yn amlwg, eu bod o dan fesurau cyni mawr a gallai fod costau sylweddol ynghlwm wrth sicrhau bod ffyrdd o safon fabwysiadwy. Ac wrth gwrs, bydd ffordd a fabwysiadwyd yn straen pellach a pharhaus ar eu hadnoddau. Felly byddai'n ymddangos mai gan Lywodraeth Cymru'n unig y byddai'r arian angenrheidiol i gyflawni'r gwelliannau neu'r atgyweiriadau hyn, ond a oes ewyllys i wneud hynny?

16:05

Thanks, Lee. [Laughter.] I'm delighted to speak to Lee Waters and to the rest of the Assembly as well. 

I'm pleased to subscribe to this motion. Roads are an issue close to my heart, whether I'm supporting them or opposing them, with some of my colleagues sometimes. And at the heart of this motion is the fact that, when you leave the beaten track of our motorways and our A roads and B roads, many of our rural roads and also, as we've heard, our urban roads are indeed way below the standard that we would expect, and many speakers have already spoken about those problems.

I was looking at the website of the Resident Adoption Action Group, which outlines some of the issues affecting our unadopted roads in Wales, including the fact that regular health and safety inspections are not being undertaken to ensure that the roads are being kept safe. And as this is a national issue, there are countless road users who are regularly driving on unsafe and unregulated roads. As Mike Hedges and other speakers have mentioned, developers can often save thousands by dodging the legal agreements that pass the roads on to local authority control—an issue that seemingly has no repercussions for those developers. And I support Mike Hedges's call and others to perhaps put this on a statutory footing to make sure that road adoption is part of that planning process at the outset.

Clearly, we need to make unadopted roads a priority, and in order to fully do that, we do need up-to-date statistics. I'm still laughing, amused, at Dai Lloyd's mention of the 1972 Department for Transport survey that found that there were then approximately 40,000 unadopted roads in England and Wales. I think it would be helpful if we did have some Welsh statistics. So, I support the call for a taskforce and ask the economy and infrastructure Secretary to look into getting some up-to-date statistics on that infrastructure.

I do think that there is light at the end of this tunnel—pardon the pun—and if we look back through history, as David Melding did, there is good reason to be hopeful for the future. In fact, roads in the UK were not classified at all until the 1920s, and the classification itself was not tidied up until the 1930s. In those days, they had a rolling, yearly reassessment of the classification of roads—probably far more up-to-date than it has been since 1972, but they recognised the importance of a good road structure. And when we went into the second world war, the road network was in a shambolic state, and after that war, it was clear that something—[Interruption.] Tory Government—get over yourself. [Laughter.] After the second world war, it was clear that something needed to be done, and there was that programme of road building and road improvements that has been going on since then. But throughout all of the time, under Labour Governments and Conservative Governments and coalition Governments, the issue of unadopted roads was not addressed, and maybe that's because it was seen to be too difficult to deal with, or just easier to ignore, and it wasn't necessary to the national infrastructure of the country. But, of course, we now know that many of these roads are not just unsuitable for emergency vehicles—and I was looking at a case where an ambulance actually got lodged in a pothole on one of these roads back in 2014—but, of course, those road surfaces aren't even suitable for modern motor vehicles of any standard. So, this is a problem that has existed for far too long.

I'm delighted that Dai Lloyd asked me to be a subscriber. I think there is general agreement in this Chamber that something does now need to be done. So, let's get on with the job of doing that, let's get a proper survey, get that taskforce under way, get a survey to see what were actually dealing with, and then look to bring all our roads up to a satisfactory standard so that motorists and emergency vehicles can drive on safe roads.

Diolch, Lee. [Chwerthin.] Rwy'n falch o gael siarad â Lee Waters a gweddill y Cynulliad yn ogystal.

Rwy'n falch o gefnogi'r cynnig hwn. Mae ffyrdd yn fater sy'n agos at fy nghalon, pa un a wyf yn eu cefnogi neu'n eu gwrthwynebu, gyda rhai o fy nghyd-Aelodau weithiau. Ac wrth wraidd y cynnig hwn mae'r ffaith, pan fyddwch yn gadael lonydd prysur ein traffyrdd a'n ffyrdd A a ffyrdd B, mae llawer o'n ffyrdd gwledig a hefyd, fel y clywsom, ein ffyrdd trefol ymhell islaw'r safon y byddem yn ei disgwyl, ac mae llawer o siaradwyr eisoes wedi siarad am y problemau hynny.

Roeddwn yn edrych ar wefan y Resident Adoption Action Group, sy'n amlinellu rhai o'r materion sy'n effeithio ar ein ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghymru, gan gynnwys y ffaith na chynhelir archwiliadau iechyd a diogelwch rheolaidd i sicrhau bod y ffyrdd yn cael eu cadw'n ddiogel. Ac mae hon yn broblem genedlaethol, mae defnyddwyr ffyrdd di-rif yn rheolaidd yn gyrru ar ffyrdd anniogel a heb eu rheoleiddio. Fel y soniodd Mike Hedges a siaradwyr eraill, gall datblygwyr arbed miloedd yn aml drwy osgoi'r cytundebau cyfreithiol sy'n trosglwyddo'r ffyrdd i reolaeth yr awdurdod lleol—mater heb unrhyw sgil-effeithiau i'r datblygwyr hynny yn ôl pob golwg. Ac rwy'n cefnogi galwad Mike Hedges ac eraill i roi hyn ar sail statudol o bosibl i wneud yn siŵr fod mabwysiadu ffyrdd yn rhan o'r broses gynllunio honno ar y cychwyn.

Yn amlwg, mae angen inni wneud ffyrdd heb eu mabwysiadu yn flaenoriaeth, ac er mwyn gwneud hynny'n llawn, rydym angen ystadegau cyfredol. Rwy'n dal i chwerthin am y modd y soniodd Dai Lloyd am arolwg yr Adran Drafnidiaeth yn 1972 a ganfu fod oddeutu 40,000 o ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghymru a Lloegr. Credaf y byddai'n ddefnyddiol pe bai gennym ystadegau ar gyfer Cymru. Felly, rwy'n cefnogi'r alwad am dasglu ac yn gofyn i Ysgrifennydd yr economi a seilwaith i edrych ar gael ystadegau cyfredol ar y seilwaith hwnnw.

Credaf fod yna olau ar ben draw'r twnnel hwn—maddeuwch y chwarae ar eiriau—ac os edrychwn yn ôl drwy hanes, fel y gwnaeth David Melding, mae rheswm da i fod yn obeithiol ar gyfer y dyfodol. Mewn gwirionedd, nid oedd ffyrdd yn y DU yn cael eu dosbarthu o gwbl tan y 1920au, ac ni chafodd y dosbarthiad ei dacluso tan y 1930au. Yn y dyddiau hynny, byddent yn cynnal ailasesiad treigl blynyddol o ddosbarthiad ffyrdd—ac mae'n debyg ei fod yn llawer mwy cyfredol nag y bu ers 1972, ond roeddent yn cydnabod pwysigrwydd strwythur ffyrdd da. Ac ar ddechrau'r ail ryfel byd, roedd y rhwydwaith ffyrdd mewn cyflwr gwael, ac ar ôl y rhyfel honno, roedd hi'n glir fod rhywbeth—[Torri ar draws.] Llywodraeth Dorïaidd—peidiwch â bod mor hunandybus. [Chwerthin.] Ar ôl yr ail ryfel byd, roedd hi'n amlwg fod angen gwneud rhywbeth, a chafwyd y rhaglen adeiladu ffyrdd a gwelliannau ffyrdd sydd wedi bod yn digwydd ers hynny. Ond drwy gydol yr amser, o dan Lywodraethau Llafur a Llywodraethau Ceidwadol a llywodraethau clymblaid, ni aethpwyd i'r afael â mater ffyrdd heb eu mabwysiadu, ac efallai mai'r rheswm am hynny oedd oherwydd y teimlid ei fod yn fater rhy anodd ymdrin ag ef, neu'n haws ei anwybyddu, ac nid oedd yn angenrheidiol i seilwaith cenedlaethol y wlad. Ond wrth gwrs, fe wyddom bellach fod llawer o'r ffyrdd hyn yn gwbl anaddas ar gyfer cerbydau brys—ac roeddwn yn edrych ar achos yn ddiweddar pan aeth ambiwlans yn sownd mewn twll ar un o'r ffyrdd hyn yn ôl yn 2014—ond wrth gwrs, nid yw'r arwynebau ffordd hynny'n addas hyd yn oed ar gyfer cerbydau modur modern o unrhyw safon. Felly, mae hon yn broblem sydd wedi bodoli ers llawer gormod o amser.

Rwy'n falch fod Dai Lloyd wedi gofyn imi gefnogi'r cynnig. Credaf y ceir cytundeb cyffredinol yn y Siambr hon bellach fod angen gwneud rhywbeth. Felly, gadewch inni fwrw ymlaen â'r gwaith o wneud hynny, gadewch i ni gael arolwg priodol, cael y tasglu ar ei draed, cael arolwg i weld beth yn union rydym yn ymdrin ag ef, ac yna sicrhau bod ein holl ffyrdd yn cyrraedd safon foddhaol fel y gall modurwyr a cherbydau brys yrru ar ffyrdd diogel.

There is an estate in my constituency that was built in the 1970s: the roads are spacious, there's plenty of parking, large gardens, and spacious houses. And it is striking that when you visit the newer houses that have been built in the last decade, the newer estates that have been built in the last decade, the houses are squashed in, it's unclear which street is which, and everyone is packed in together and the roads are unadopted. We have taken steps backwards in the last 10 years, and I think that part of it is because the big four housing developers, or the big six housing developers, are using the housing shortage to their advantage, and they have all the power in these circumstances. That's not good enough, and I think this is an opportunity to do something about it. I'm not going to repeat, actually, Dai Lloyd's speech, David Melding's speech and Mike Hedges's speech—my speech was an amalgam of those three. So, I'm not going to go and repeat everything that's been said, but I will just pick up on some of those things.

Adoption of roads: absolutely. I've checked out the statistics and there is one unadopted private street—that's a street with only one access point—in Caerphilly borough. There are seven unadopted rear lanes. But there are 15 unadopted new developments, and what is happening—. I'm going to name-check Castle Reach and Kingsmead estates, because I've been trying to sort out the broadband there. I went out and delivered a letter to every house about broadband and nearly sprained my ankle on the potholes that are in the roads on that unadopted estate. It is not good enough. I've had correspondence from constituents who feel very strongly. And the estate is still being built. People have been living there for two years. The estate is still being built. When are they going to finish? They're stringing it out so they don't have to complete the roads and the infrastructure. It is not good enough.

I had a meeting at Cwm Calon at the other end of my constituency, which is a completed estate with most of the roads adopted, but some still not. The residents there are paying to an estate management company. I shouted the word 'extortionate' when that was being said, and Michelle Brown said, 'Well, it's not extortionate'. Well, actually, I don't think that's too far off the mark, to be honest with you. The residents in Cwm Calon wrote to the estate management company. One resident had a response from the estate management company to her. 'With respect', it said, in an e-mail, 'get a life'. That's from the estate management company to a resident in Cwm Calon estate. Absolutely disgraceful.

Now, I'll be looking to have a meeting with both the developer and the estate management company to look at what more they can do to complete the work that they should be doing as a result of the monthly payments that people are making in that estate. 

Mae yna ystâd yn fy etholaeth a adeiladwyd yn y 1970au: mae'r ffyrdd yn fawr, mae digon o le i barcio, gerddi mawr, a thai mawr. Ac mae'n drawiadol pan fyddwch yn ymweld â'r tai newydd a adeiladwyd yn ystod y degawd diwethaf, yr ystadau newydd a adeiladwyd yn ystod y degawd diwethaf, mae'r tai wedi'u gwasgu i mewn, mae'n aneglur pa stryd yw pa stryd, a chaiff pawb eu gwasgu at ei gilydd ac mae'r ffyrdd heb eu mabwysiadu. Rydym wedi cymryd camau tuag yn ôl yn y 10 mlynedd diwethaf, a chredaf fod rhan ohono'n deillio o'r ffaith fod y pedwar datblygwr tai mawr, neu'r chwech datblygwr tai mawr, yn manteisio ar y prinder tai, a ganddynt hwy y mae'r pŵer i gyd yn yr amgylchiadau hyn. Nid yw hynny'n ddigon da, a chredaf fod hwn yn gyfle i wneud rhywbeth yn ei gylch. Nid wyf am ailadrodd araith Dai Lloyd, araith David Melding ac araith Mike Hedges—roedd fy araith yn gyfuniad o'r tri. Felly, nid wyf am ailadrodd popeth sydd wedi'i ddweud, ond fe af i'r afael â rhai o'r pethau hynny.

Mabwysiadu ffyrdd: yn hollol. Rwyf wedi gwirio'r ystadegau a cheir un stryd breifat heb ei mabwysiadu—hynny yw, stryd gydag un pwynt mynediad—ym mwrdeistref Caerffili. Ceir saith o lonydd cefn sydd heb eu mabwysiadu. Ond mae yna 15 o ddatblygiadau newydd sydd heb eu mabwysiadu, a'r hyn sy'n digwydd—. Rwy'n mynd i enwi ystadau Castle Reach a Kingsmead, oherwydd rwyf wedi bod yn ceisio datrys problem y band eang yno. Euthum yno i ddosbarthu llythyr i bob tŷ am y band eang a bu bron i mi droi fy ffêr ar y tyllau sydd yn y ffyrdd ar yr ystâd honno sydd heb ei mabwysiadu. Nid yw'n ddigon da. Rwyf wedi cael gohebiaeth gan etholwyr sy'n teimlo'n gryf iawn am hyn. Ac mae'r ystâd yn dal i gael ei hadeiladu. Mae pobl wedi bod yn byw yno ers dwy flynedd. Mae'r ystâd yn dal i gael ei hadeiladu. Pryd y maent yn mynd i orffen? Maent yn oedi fel na fydd yn rhaid iddynt gwblhau'r ffyrdd a'r seilwaith. Nid yw'n ddigon da.

Cefais gyfarfod yng Nghwm Calon ar ben arall fy etholaeth, sef ystâd wedi'i chwblhau gyda'r rhan fwyaf o'r ffyrdd wedi'u mabwysiadu, ond mae rhai'n dal heb eu mabwysiadu. Mae'r trigolion yno'n talu i gwmni rheoli'r ystâd. Gwaeddais y gair 'extortionate' pan ddywedwyd hynny, a dywedodd Michelle Brown nad oedd yn hynny. Wel, mewn gwirionedd, nid wyf yn credu ei fod yn rhy bell o'r gwir, i fod yn onest gyda chi. Ysgrifennodd y trigolion yng Nghwm Calon at gwmni rheoli'r ystâd. Cafodd un preswylydd ymateb gan gwmni rheoli'r ystâd. 'Gyda pharch', dywedodd mewn e-bost, 'gwnewch rywbeth gyda'ch bywyd'. Dyna a ddaeth gan gwmni rheoli'r ystâd i breswylydd ar ystâd Cwm Calon. Hollol warthus.

Nawr, byddaf yn ceisio cael cyfarfod gyda'r datblygwr a chwmni rheoli'r ystâd i edrych i weld beth arall y gallant ei wneud i gwblhau'r gwaith y dylent fod yn ei wneud o ganlyniad i'r taliadau misol y mae pobl yn eu gwneud ar yr ystâd honno.

16:10

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Yes. Sorry, I'm really angry.

Gwnaf. Mae'n ddrwg gennyf, rwy'n ddig iawn.

Just to share an experience in my constituency where one developer said, 'If you go to your Assembly Member, I will make damn sure that I will never do the work that needs to be done on your street'.

Hoffwn rannu profiad yn fy etholaeth i lle y dywedodd un datblygwr, 'Os ydych yn mynd at eich Aelod Cynulliad, fe wnaf yn dam siŵr na fyddaf byth yn gwneud y gwaith sydd angen ei wneud ar eich stryd'.

Rhun ap Iorwerth, you make a very clear point, because that is exactly the kind of language that's being used, because the power is in the hands of these people. They're doing the minimum—the estate management company are doing the minimum amount of work on these estates. They're holding residents to ransom, and the contracts that you have to sign to buy your house aren't worth the paper they're written on when you want work done. It's used as something to constrain and control residents and make sure they just keep on paying up. And I think that needs to change, too. So, it's not just the unadopted roads. It's also the way that the estate management companies work.

So, I think—very rarely do I get furious in this Chamber, but I'm, I think justifiably, furious about the way residents are being treated in my constituency. I'm not pleased, but I'm pleased that we've had the opportunity for other constituency and regional AMs to identify that this is happening in their constituencies and regions too. So, I think it's time to take this opportunity to support this motion and ask the Cabinet Secretary to do whatever is in his power, as outlined by Mike Hedges, to take action against these companies that are taking advantage of residents and the housing shortage.

Rhun ap Iorwerth, rydych yn gwneud pwynt clir iawn, oherwydd dyna'r union fath o iaith a ddefnyddir, gan fod y pŵer yn nwylo'r bobl hyn. Maent yn gwneud cyn lleied â phosibl—mae cwmni rheoli'r ystâd yn gwneud cyn lleied â phosibl o waith ar yr ystadau hyn. Maent yn dal preswylwyr yn wystlon, ac nid yw'r contractau sy'n rhaid i chi eu llofnodi i brynu eich tŷ yn werth y papur y cawsant eu hysgrifennu arnynt pan fyddwch eisiau i waith gael ei wneud. Cânt eu defnyddio fel rhywbeth i rwymo a rheoli preswylwyr a sicrhau eu bod yn parhau i dalu. Ac rwy'n credu bod angen i hynny newid hefyd. Felly, nid mater o ffyrdd heb eu mabwysiadu yn unig yw hyn. Mae hefyd yn ymwneud â'r ffordd y mae cwmnïau rheoli ystadau'n gweithio.

Felly, rwy'n credu—anaml iawn rwy'n gwylltio yn y Siambr hon, ond credaf fod hawl gennyf i wylltio am y ffordd y caiff preswylwyr eu trin yn fy etholaeth. Nid wyf yn falch, ond rwy'n falch ein bod wedi cael cyfle i ACau etholaethau a rhanbarthau eraill nodi bod hyn yn digwydd yn eu hetholaethau a'u rhanbarthau hwy hefyd. Felly, credaf ei bod yn bryd inni fanteisio ar y cyfle hwn i gefnogi'r cynnig ac i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet wneud beth bynnag y mae ganddo bŵer i'w wneud, fel yr amlinellodd Mike Hedges, i roi camau ar waith yn erbyn y cwmnïau sy'n manteisio ar breswylwyr a'r prinder tai.

 I share absolutely all of the sentiments and views that have been expressed in the Chamber this afternoon so far. Like every Assembly Member and constituency, I also have estates with unadopted roads in my own area, the most prominent of which is the Sandy Cove estate, which the Deputy Presiding Officer will be familiar with. It's an estate of 250 bungalows that were built in the 1930s as holiday homes for wealthy people from around the UK to come and enjoy some time by the seaside in. But unfortunately, over a period of time, those homes have become permanent residences, and the company that built the estate has folded and left this legacy of all of these roads that, now, are in a very, very poor state of repair. It's not ducks we're seeing in those puddles, it's seagulls, predominantly, and unfortunately, many of the people who live on that estate—. There's a public health issue here, because many people who live on that estate are people with mobility problems, people with walking difficulties, other chronic illnesses, and the condition of those roads, the lack of pavements, the lack of drainage, the lack of even street lighting on those roads, is causing them, yes, anxiety, but also difficulties in just getting out. They are living in social isolation, many of them. They feel unsafe because it's dark. And of course this estate, to add to its woes, is also in a flood-risk area, immediately behind the sea wall defences in Kinmel Bay. It's been flooded on multiple occasions in recent years. So, it's in a pretty sorry state of affairs.

Now, to be fair to the local authority and others, they have tried to do what they can to support those residents. They've tried to look at what the cost of bringing those roads up to an adoptable standard might be, and the latest estimate is that it would be around £3 million, which is obviously a significant sum of money for 250 home owners to be able to find. In fact, it's nigh on impossible for them to raise that sort of sum in order to get those roads up to an adoptable standard.

And worse than that, of course, many of the people who own those properties don't actually live in them, they're rented out, because the value of those properties has been depressed as a result of the state of the road. So, obviously, they can be a lucrative source of income for some potentially unscrupulous buy-to-let landlords. So, that further complicates the problem, because of course those buy-to-let landlords, so long as their rent is being paid, so long as the income is coming in, they're not really interested in making any sort of contribution to bringing those roads up to a standard that is even passable for motor vehicles in some places. Frankly, the situation is intolerable and we need to do something about it.

A few years ago, back in 2011, I can remember being in this Assembly when the then environment Minister took a very brave decision to use some powers that she had under the Water Act 2003 to transfer private sewers and lateral drains into the water system, which is of course the responsibility of Welsh Water here. So, they were all basically adopted, whether they had been before or not. I think what we need is that sort of approach, frankly, with all of these historic unadopted roads, in order that we can solve this problem once and for all. Then, absolutely—as Mike and others have said—we need to change the planning system to make it a requirement that if an estate is going to be built, there has to be an adoptable road that is accessible.

One of the things that really irritates me on nearly every planning application I see these days is so-called 'private driveways'. You've seen them—where there's one single link road through the estate, which is adopted, and then you have a private driveway that serves as an access to about 10 or 15 different properties, which is generally brick paved because it looks attractive, but within four or five years is starting to crumble, the dips are starting to appear in it, because it's not been made up to an acceptable standard. So, we're storing problems up for the future, and I do believe that the current review of the planning system that is under way in Wales gives us an opportunity to sort this out once and for all.

One thing I would like—if the Cabinet Secretary is minded to establish a taskforce, which is an idea that I very much welcome—is that that taskforce sorts out, in terms of priorities, which areas might need to be addressed first, because I can tell you now that I suspect very much that the Sandy Cove estate in my own constituency would be right near the top of that list, for the reasons that I've outlined today. So, I encourage people to support the motion.

Rwy'n rhannu pob un o'r teimladau a'r safbwyntiau a fynegwyd yn y Siambr y prynhawn yma hyd yn hyn. Fel pob Aelod Cynulliad ac etholaeth, mae gennyf innau hefyd ystadau gyda ffyrdd heb eu mabwysiadu yn fy ardal fy hun, a'r amlycaf ohonynt yw ystâd Sandy Cove, y bydd y Dirprwy Lywydd yn gyfarwydd â hi. Mae'n ystâd o 250 byngalo a adeiladwyd yn y 1930au fel cartrefi gwyliau ar gyfer pobl gyfoethog o bob rhan o'r DU i ddod i fwynhau peth amser ar lan y môr. Ond yn anffodus, dros gyfnod o amser, daeth y cartrefi hyn yn breswylfeydd parhaol, ac mae'r cwmni a adeiladodd yr ystâd wedi mynd i'r wal ac wedi gadael gwaddol o ffyrdd ar eu holau sydd bellach mewn cyflwr gwael ofnadwy. Nid hwyaid a welwn yn y pyllau, ond gwylanod yn bennaf, ac yn anffodus, mae llawer o'r bobl sy'n byw ar yr ystâd honno—. Mae yna fater iechyd cyhoeddus yma, oherwydd mae llawer o'r bobl sy'n byw ar yr ystâd honno yn bobl sydd â phroblemau symudedd, pobl sy'n cael anhawster i gerdded, afiechydon cronig eraill, ac mae cyflwr y ffyrdd hyn, y diffyg palmentydd, diffyg draenio, diffyg goleuadau stryd hyd yn oed ar y ffyrdd hynny, yn peri pryder iddynt, mae'n wir, ond anhawster hefyd i fynd allan o gwbl. Mae llawer ohonynt yn byw mewn arwahanrwydd cymdeithasol. Maent yn teimlo'n anniogel oherwydd ei bod hi'n dywyll. Ac wrth gwrs mae'r ystâd hon hefyd, i ychwanegu at ei gofidiau, mewn ardal lle y ceir perygl o lifogydd, yn union y tu ôl i amddiffynfeydd y morglawdd ym Mae Cinmel. Mae wedi cael llifogydd ar sawl achlysur yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Felly, mae mewn cyflwr eithaf truenus.

Nawr, i fod yn deg â'r awdurdodau lleol ac eraill, maent wedi ceisio gwneud yr hyn a allant i gefnogi'r trigolion hynny. Maent wedi ceisio edrych ar y gost o sicrhau bod y ffyrdd hynny'n cyrraedd safonau mabwysiadwy, a'r amcangyfrif diweddaraf yw y byddai oddeutu £3 miliwn, sy'n amlwg yn swm sylweddol o arian i 250 o berchnogion tai ddod o hyd iddo. Mewn gwirionedd, mae bron yn amhosibl iddynt godi'r math hwnnw o swm er mwyn gwella'r ffyrdd hynny i safonau mabwysiadwy.

Ac yn waeth na hynny, wrth gwrs, mae yna lawer o'r bobl sy'n berchen ar yr eiddo nad ydynt yn byw ynddynt mewn gwirionedd, cânt eu gosod ar rent, oherwydd bod gwerth yr eiddo wedi gostwng o ganlyniad i gyflwr y ffyrdd. Felly, yn amlwg, gallant fod yn ffynhonnell incwm broffidiol i rai landlordiaid prynu i osod diegwyddor posibl. Felly, mae hynny'n cymhlethu'r broblem ymhellach, oherwydd, cyhyd â bod eu rhent yn cael ei dalu, cyhyd â bod yr incwm yn dod i mewn, nid oes gan y landlordiaid prynu i osod hynny fawr o ddiddordeb mewn gwneud unrhyw fath o gyfraniad i sicrhau bod y ffyrdd yn cyrraedd y safon sy'n dderbyniol ar gyfer cerbydau modur hyd yn oed mewn rhai lleoedd. A dweud y gwir, mae'r sefyllfa'n annioddefol, ac mae angen inni wneud rhywbeth yn ei chylch.

Ychydig flynyddoedd yn ôl, yn 2011, gallaf gofio bod yn y Cynulliad hwn pan wnaeth Gweinidog yr Amgylchedd ar y pryd benderfyniad dewr iawn i ddefnyddio pwerau a oedd ganddi dan Ddeddf Dŵr 2003 i drosglwyddo carthffosydd preifat a draeniau ochrol i'r system ddŵr, sydd wrth gwrs yn gyfrifoldeb i Dŵr Cymru yma. Felly, cafodd y cyfan ei fabwysiadu yn y bôn, pa un a oeddent wedi'u mabwysiadu'n flaenorol neu beidio. Credaf fod angen dull tebyg o weithredu arnom a dweud y gwir, gyda phob un o'r ffyrdd heb eu mabwysiadu hyn, fel y gallwn ddatrys y broblem hon unwaith ac am byth. Yna, yn hollol—fel y dywedodd Mike ac eraill—mae angen inni newid y system gynllunio i'w gwneud yn ofynnol, os yw ystâd yn mynd i gael ei hadeiladu, rhaid cael ffordd fabwysiadwy sy'n hygyrch.

Un o'r pethau sy'n fy mlino'n fawr ar bron bob cais cynllunio a welaf y dyddiau hyn yw'r 'dreifiau preifat' fel y'u gelwir. Rydych wedi'u gweld—lle y ceir un ffordd gyswllt drwy'r ystâd, sydd wedi'i mabwysiadu, ac yna mae gennych dramwyfa breifat sy'n gwasanaethu fel mynediad i oddeutu 10 neu 15 eiddo gwahanol, ac wedi'i chreu o frics fel rheol oherwydd ei bod yn edrych yn ddeniadol, ond o fewn pedair neu bum mlynedd mae'n dechrau malu, a'r pantiau'n dechrau ymddangos, oherwydd nid yw wedi'i llunio i safon dderbyniol. Felly, rydym yn storio problemau ar gyfer y dyfodol, ac rwy'n credu bod yr adolygiad cyfredol o'r system gynllunio sydd ar y gweill yng Nghymru yn rhoi cyfle inni ddatrys hyn unwaith ac am byth.

Un peth y buaswn yn ei hoffi—os yw Ysgrifennydd y Cabinet yn bwriadu sefydlu tasglu, sy'n syniad rwy'n ei groesawu'n fawr—yw bod y tasglu hwnnw'n trefnu, o ran blaenoriaethau, pa ardaloedd sydd angen sylw yn gyntaf, oherwydd gallaf ddweud wrthych yn awr fy mod yn tybio'n fawr iawn y byddai ystâd Sandy Cove yn fy etholaeth yn agos iawn at frig y rhestr honno, am y rhesymau rwyf wedi eu hamlinellu heddiw. Felly, rwy'n annog pobl i gefnogi'r cynnig.

16:15

In rising to speak in support of this motion today, I will focus my remarks on the experiences of my constituents—my constituents who live not just on unadopted roads, but, as so many of my colleagues here have stressed today, on unadopted estates. I want to talk about the impact that the failure of developers to bring these estates up to adoptable standards is having on my constituents. Indeed, I don't think it's being overly dramatic to talk about the misery that this is causing.

I am at present dealing with three sizeable housing estates of so-called 'executive homes', all built by the same developer. This is one of the so-called 'big four' UK developers. I know other AMs have talked about the problems caused when house builders go into liquidation, but I am talking about a company here that remains one of the big four UK house builders. So, far from being unable to sort these issues out, they are too busy going on to build more houses in other locations, making millions and millions of pounds, before they complete estates to proper adoptable standards. I'm not going to name the developer here today, but the comments that I make later on may hint at their identity.

As the motion notes, one of the most pressing problems relates to roads on these housing estates. As the roads have not been adopted, they're in an unsafe condition. This can cause damage to residents' cars, which I've taken on numerous pieces of casework about, but also injury to residents, too. Again, I've taken on numerous cases involving that. In particular, in this example, it is not just the road that the developer has not bothered to finish: residents of the same estate of over 150 properties have had issues with their broadband provision; a promised playground has not been built; landscaping hasn’t taken place; and a pumping station hasn’t been completed. All of this has a negative impact—a very negative impact—on householders. And in this case where the housing estate was completed four years ago, it has left residents feeling very disappointed that the shiny, brand-spanking-new homes that they were promised have been dumped in what resembles little more than a building site. Some of the householders are so disappointed they've told me they want to move, but the poor condition of the estate means that they cannot do this because their homes have been devalued.

I'm dealing with two other estates, built by the same big housing developer. Here, residents face similar problems. In one case, the work needed to bring the estate up to an adoptable state hasn’t been completed 17 years after the houses were built. I want to re-emphasise that point—17 years, by a major UK house builder. That is just not acceptable.

Now, I've spoken to the house builder. I've met with their executives and received a warm and mollifying response. But in terms of action, nothing has changed. No progress has been made. My residents' queries, pleas and complaints have fallen on deaf years. And what makes these matters all the more galling is that the developer is already looking at a new site in my constituency. Yes, we need homes, but there is no duty on large-scale builders to ensure that works are completed before they move on, and I think this is very wrong.

Wrth godi i siarad i gefnogi'r cynnig hwn heddiw, byddaf yn canolbwyntio fy sylwadau ar brofiadau fy etholwyr—fy etholwyr sy'n byw nid yn unig ar ffyrdd heb eu mabwysiadu, ond fel y mae cynifer o fy nghyd-Aelodau yma wedi pwysleisio heddiw, ar ystadau sydd heb eu mabwysiadu. Rwyf am sôn am yr effaith a gaiff methiant datblygwyr i sicrhau bod yr ystadau hyn yn cyrraedd safonau mabwysiadwy ar fy etholwyr. Yn wir, nid wyf yn credu ei bod yn rhy ddramatig i siarad am y dioddefaint y mae hyn yn ei achosi.

Ar hyn o bryd rwy'n ymdrin â thair ystâd sylweddol o dai 'executive' fel y'u gelwir, pob un wedi'i hadeiladu gan yr un datblygwr. Mae'n un o'r 'pedwar datblygwr mawr' fel y'u gelwir yn y DU. Gwn fod ACau eraill wedi sôn am y problemau a achosir pan fo adeiladwyr tai yn mynd i'r wal, ond rwy'n sôn am gwmni yma sy'n parhau i fod yn un o bedwar adeiladwr tai mawr y DU. Felly, ymhell o fethu gallu datrys y materion hyn, maent yn rhy brysur yn mynd ymlaen i adeiladu mwy o dai mewn lleoliadau eraill, gwneud miliynau ar filiynau o bunnoedd, cyn cwblhau ystadau i safonau mabwysiadwy. Nid wyf yn mynd i enwi'r datblygwr yma heddiw, ond mae'n bosibl y bydd y sylwadau a wnaf yn nes ymlaen yn awgrymu pwy ydynt.

Fel y noda'r cynnig, mae un o'r problemau mwyaf dybryd yn ymwneud â ffyrdd ar yr ystadau tai hyn. Gan na fabwysiadwyd y ffyrdd, maent mewn cyflwr anniogel. Gall hyn achosi niwed i geir y trigolion, ac mae gennyf nifer o enghreifftiau o hynny yn fy llwyth achosion, ac anaf i drigolion hefyd. Unwaith eto, rwyf wedi ymwneud â nifer o achosion o hynny. Yn benodol, yn yr enghraifft hon, nid y ffordd yn unig y mae'r datblygwr heb drafferthu ei gorffen: mae trigolion yr un ystâd o dros 150 o dai wedi cael problemau gyda'u darpariaeth band eang; ni chafodd maes chwarae a addawyd mo'i adeiladu; ni wnaed gwaith tirlunio; ac ni orffennwyd y gwaith ar orsaf bwmpio. Mae hyn i gyd wedi cael effaith negyddol—effaith negyddol iawn—ar ddeiliaid tai. Ac yn yr achos hwn lle y cwblhawyd yr ystâd dai bedair blynedd yn ôl, mae wedi gwneud i'r trigolion deimlo'n siomedig iawn fod y cartrefi newydd sbon danlli a addawyd iddynt wedi eu dympio yn yr hyn sy'n fawr gwell na safle adeiladu o ran ei olwg. Mae rhai o'r deiliaid tai mor siomedig fel eu bod wedi dweud wrthyf eu bod am symud, ond mae cyflwr gwael yr ystâd yn golygu na allant wneud hynny am fod gwerth eu cartrefi wedi gostwng.

Rwy'n ymdrin â dwy ystâd arall, a godwyd gan yr un datblygwr tai mawr. Yma, mae trigolion yn wynebu problemau tebyg. Mewn un achos, nid yw'r gwaith sydd ei angen i sicrhau bod yr ystâd mewn cyflwr mabwysiadwy wedi'i gwblhau 17 mlynedd ar ôl adeiladu'r tai. Hoffwn ailbwysleisio'r pwynt hwnnw—17 mlynedd, gan un o brif adeiladwyr tai y DU. Nid yw hynny'n dderbyniol o gwbl.

Nawr, rwyf wedi siarad â'r adeiladwr tai. Rwyf wedi cyfarfod â'u prif swyddogion a derbyn ymateb cynnes a chymodlon. Ond o ran gweithredu, nid oes dim wedi newid. Ni wnaed unrhyw gynnydd. Mae ymholiadau, apeliadau a chwynion fy mhreswylwyr wedi disgyn ar glustiau byddar. A'r hyn sy'n gwneud y materion hyn yn anos byth i'w stumogi yw bod y datblygwr eisoes yn edrych ar safle newydd yn fy etholaeth. Oes, mae angen cartrefi arnom, ond nid oes unrhyw ddyletswydd ar adeiladwyr tai ar raddfa fawr i sicrhau bod gwaith wedi'i gwblhau cyn iddynt symud ymlaen, ac rwy'n credu bod hynny'n gwbl anghywir.

16:20

Would you like to take an intervention? 

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

I agree totally with what you've just said, and you're placing the problem of unadopted roads within a wider problem: that we've got an increasing number of estates now run by management companies with services provided. I think you're exactly right: the developers move on to the next site without properly finishing what they've got already, and we should address that with legislation. 

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn rydych newydd ei ddweud, ac rydych yn gosod problem ffyrdd heb eu mabwysiadu o fewn problem ehangach: fod gennym nifer cynyddol o ystadau bellach yn cael eu rhedeg gan gwmnïau rheoli gyda'r gwasanaethau'n cael eu darparu. Credaf eich bod yn hollol gywir: mae datblygwyr yn symud ymlaen at y safle nesaf heb orffen yr hyn sydd ganddynt eisoes yn briodol, a dylem ddefnyddio deddfwriaeth i fynd i'r afael â hynny.

I couldn't agree with the Member more. If you take a school, for example, if a school was performing badly and not delivering results for its pupils, then action would be taken to ensure that it was brought up to standard. But in terms of the private sector, we don't have these powers currently, but we do have the ability through the planning review to look at this, and I think it's absolutely vital that we do so. 

I know that the developer in question has also paid multimillion-pound bonds to the local authority, but that also seemingly has no impact either. And in many cases, the sums needed to bring these estates up to an adoptable standard is comparatively insignificant. For example, the estate that has been unadopted for 17 years, the housing developer there told me themselves that the one and only outstanding job would cost just a few thousand pounds to complete, yet nothing has happened.

At the same time as I was meeting that developer, lobbying for my constituents, they announced a bonus package of over £500 million for their top bosses. This may provide a clue to the developer’s identity. In addition, the package included over £100 million of personal bonus payments for their chief executive—for one man presiding over a company where they told me themselves they have over 40 unadopted estates in Wales. It is no surprise that this leaves a bad taste in my constituents’ mouths.

I'm delighted to support this motion today, and I'd like to echo Mike Hedges's call for the current review of planning in Wales to address this issue. I can only hope that it helps contribute to a resolution for my constituents.

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod. Os cymerwch ysgol, er enghraifft, pe bai ysgol yn perfformio'n wael ac yn methu sicrhau canlyniadau i'w disgyblion, yna byddai camau'n cael eu rhoi ar waith i sicrhau bod ei safonau'n codi. Ond yn y sector preifat, nid oes gennym bwerau o'r fath ar hyn o bryd, ond mae gennym y gallu drwy'r adolygiad cynllunio i edrych ar hyn, ac mae'n gwbl hanfodol yn fy marn i ein bod yn gwneud hynny.

Gwn fod y datblygwr dan sylw hefyd wedi talu bondiau gwerth miliynau lawer i'r awdurdod lleol, ond yn ôl pob golwg nid yw hynny wedi cael unrhyw effaith chwaith. Ac mewn llawer o achosion, mae'r symiau sydd eu hangen i sicrhau bod yr ystadau hyn yn cyrraedd y safonau mabwysiadwy yn gymharol ddibwys. Er enghraifft, yn achos yr ystâd a fu heb ei mabwysiadu ers 17 mlynedd, dywedodd y datblygwr tai yno wrthyf eu hunain na fyddai'r un eitem o waith sy'n dal heb ei wneud ond yn costio ychydig filoedd o bunnoedd i'w chwblhau, ac eto nid oes dim wedi digwydd.

Ar yr un pryd â fy nghyfarfod gyda'r datblygwr hwnnw, yn lobïo ar ran fy etholwyr, cyhoeddodd y cwmni becyn bonws o dros £500 miliwn i'w prif swyddogion. Efallai y bydd hyn yn rhoi awgrym pwy yw'r datblygwr. Yn ogystal, roedd y pecyn yn cynnwys dros £100 miliwn o daliadau bonws personol ar gyfer eu prif weithredwr—i un dyn sy'n llywyddu dros gwmni lle y dywedasant wrthyf eu hunain fod ganddynt dros 40 o ystadau heb eu mabwysiadu yng Nghymru. Nid yw'n syndod fod hyn yn gadael blas cas yng nghegau fy etholwyr.

Rwy'n falch iawn o gefnogi'r cynnig hwn heddiw, a hoffwn adleisio galwad Mike Hedges am i'r adolygiad cynllunio presennol yng Nghymru roi sylw i'r mater hwn. Ni allaf ond gobeithio y bydd yn helpu i gyfrannu at ateb i fy etholwyr.

Firstly, I'd like to welcome this debate because following on from the debate on leasehold, it shows the importance of these types of debates that actually identify issues that have complete cross-party support, that relate to powers that we have where we can use those powers to make a real difference to people's lives. Leasehold was one, this was the other one. 

Can I also thank David Melding for reminding me of the Law of Property Act 1925? [Laughter.] That wonderful revising piece of legislation that couldn't be contained in less than 1,000 pages and which propped up more bookshelves than I ever came across. I also thank Darren Millar, really, for his exposition of the iniquities of the capitalist system. [Laughter.] But, particularly thanks to Dai Lloyd for his almost Shakespearean exposition of the injustice that does exist.

There are just a number of simple points that I want to add. Firstly, planning permission. We know that whether they be maintained estates or whatever, it's just clearly the case that planning permission should not just be given. Just as we should not be allowing planning permission to be given to new properties with leasehold, exactly the same applies here as well. 

Secondly, in terms of unfinished roads and responsibilities and so on for new properties, why can't we have a simple thing like a National House-Building Council certificate? You have that—something that gives a guarantee if the property developer goes bust, a guarantee in terms of rectification of the structure. Why could you not have something exactly like that that gives that extension—? Because the crux of it is the lack of guarantees and deposits, so that if the developer disappears or doesn't fulfil it, the house purchaser can go along and say, 'Well, there is the money, there is the resource or the guarantee that enables this to be done.' It seems to me that that is the future.

The point that was made in terms of the companies themselves, because what they will say is, of course, 'Ah, yes, but all these are things that add to cost and so on.' These property developers, they work on at least a 25 per cent profit margin. This is it. This is exploitation of the worst kind, and the fact that you have one director of one of these companies with many properties in Wales, some of which are getting a bonus of £150 million—. I mean, it is out of control and it is absolutely outrageous. It is a public scandal.

Yn gyntaf, hoffwn groesawu'r ddadl hon, oherwydd yn dilyn y ddadl ar lesddaliad, mae'n dangos pwysigrwydd y mathau hyn o ddadleuon sy'n nodi materion sy'n ennyn cefnogaeth drawsbleidiol lawn, ac sy'n ymwneud â phwerau sydd gennym lle y gallwn ddefnyddio'r pwerau hynny i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl. Roedd lesddaliad yn un, dyma'r llall.

Hoffwn ddiolch hefyd i David Melding am fy atgoffa am Ddeddf Cyfraith Eiddo 1925. [Chwerthin.] Nid oedd modd cyfyngu'r darn gwych hwnnw o ddeddfwriaeth ddiwygio i lai na 1,000 o dudalennau ac fe gynhaliodd fwy o silffoedd llyfrau nag y deuthum ar eu traws erioed. Hefyd diolch i Darren Millar, mewn gwirionedd, am ei ddisgrifiad o anghyfiawnderau'r system gyfalafol. [Chwerthin.] Ond yn arbennig diolch i Dai Lloyd am ei esboniad Shakespearaidd bron o'r anghyfiawnder sy'n bodoli.

Ceir nifer o bwyntiau syml yr hoffwn eu hychwanegu. Yn gyntaf, caniatâd cynllunio. Pa un a ydynt yn ystadau sy'n cael eu cynnal a'u cadw neu beth bynnag, gwyddom ei bod yn amlwg fod angen mwy na dim ond rhoi caniatâd cynllunio. Yn union fel na ddylem ganiatáu i ganiatâd cynllunio gael ei roi i eiddo newydd â lesddaliad, mae'r un peth yn union yn berthnasol yma hefyd.

Yn ail, o ran ffyrdd anorffenedig a chyfrifoldebau ac ati ar gyfer eiddo newydd, pam na allwn gael peth syml fel tystysgrif Cyngor Cenedlaethol Adeiladu Tai? Mae gennych hynny—rhywbeth sy'n rhoi gwarant os yw datblygwr eiddo yn mynd i'r wal, gwarant o ran cywiro'r adeiledd. Pam na allech gael rhywbeth yn union fel hynny sy'n rhoi estyniad o'r fath—? Oherwydd craidd hyn yw diffyg gwarantau a blaendaliadau, fel bod modd, os yw'r datblygwr yn diflannu neu os nad yw'n ei gyflawni, i'r sawl sy'n prynu tŷ ddweud, 'Wel, dyna'r arian, dyna'r adnodd neu'r warant sy'n galluogi i hyn gael ei wneud.' Mae'n ymddangos i mi mai dyna'r dyfodol.

Y pwynt a wnaed o ran y cwmnïau eu hunain, oherwydd yr hyn y byddant hwy yn ei ddweud, wrth gwrs, yw 'A, ie, ond mae'r rhain i gyd yn bethau sy'n ychwanegu at y gost ac ati.' Mae'r datblygwyr eiddo hyn yn gweithio ar elw o 25 y cant fan lleiaf. Dyma'r peth. Dyma ymelwa o'r math gwaethaf, ac mae'r ffaith bod gennych un o gyfarwyddwyr un o'r cwmnïau hyn gyda llawer o eiddo yng Nghymru, a rhai ohonynt yn cael bonws o £150 miliwn—. Hynny yw, mae allan o reolaeth ac mae'n gwbl warthus. Mae'n sgandal gyhoeddus.

16:25

Just a very brief intervention—thank you very much. In the case of Llys Tegeirian in Llangristiolus on Anglesey that I mentioned earlier, different property holders have taken out different insurance schemes against possible losses or the defaulting of the developer down the line. Would what you're proposing, a uniform plan, get around that issue of different householders, due to the different legal advice that they're getting, paying out different sums to try to get around the problem?

Ymyriad byr iawn—diolch yn fawr iawn. Yn achos Llys Tegeirian yn Llangristiolus ar Ynys Môn, y soniais amdano yn gynharach, mae deiliaid eiddo gwahanol wedi ymuno â gwahanol gynlluniau yswiriant rhag colledion posibl neu ddiffygdalu ar ran y datblygwr yn nes ymlaen. A fyddai'r hyn rydych chi'n ei gynnig, cynllun unffurf, yn ateb i'r broblem lle mae deiliaid tai gwahanol, oherwydd y gwahanol gyngor cyfreithiol y maent yn ei gael, yn talu symiau gwahanol i geisio datrys y broblem?

Absolutely. I mean, the Government stepped in to force insurers, for example, to deal with uninsured vehicles, cars, with the Motor Insurers' Bureau. The NHBC is also a similar product of that, and why should that not be extended in exactly the same way? It seems to me to be a relatively simple solution. We talked about the profitability of the house building companies. These are the same companies that said it was not viable to put sprinklers in our houses to prevent those houses being burnt down and they wouldn't build houses that sold. Sooner or later, they've got to be taken to task.

So, the crux is—I agree very much—it's an area where there is legislation that's justified, we do need a strategy, and this is an area where we can make a real difference to people's lives in Wales.

Yn bendant. Hynny yw, camodd y Llywodraeth i mewn i orfodi yswirwyr, er enghraifft, i ymdrin â cherbydau heb yswiriant, ceir, gyda Swyddfa'r Yswirwyr Moduron. Mae'r Cyngor Cenedlaethol Adeiladu Tai yn gynnyrch tebyg i hynny hefyd, a pham na ddylid ehangu hwnnw yn yr un ffordd yn union? Ymddengys i mi ei fod ateb cymharol syml. Soniasom am broffidioldeb y cwmnïau adeiladu tai. Dyma'r un cwmnïau a ddywedodd nad oedd yn ymarferol i osod systemau chwistrellu yn ein tai i atal y tai rhag cael eu llosgi ac na fyddent yn adeiladu tai sy'n gwerthu. Yn hwyr neu'n hwyrach, mae'n rhaid eu galw i gyfrif.

Felly, craidd hyn yw—rwy'n cytuno'n bendant—mae'n faes lle mae deddfwriaeth yn gyfiawn, mae angen strategaeth arnom, a dyma faes lle y gallwn wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl yng Nghymru.

I agree with the concern expressed by the motion that some developers have not been building roads to an adoptable standard, leaving the costs of bringing the road up to standard firmly on the doorstep of the homebuyer or, alternatively, saddling homebuyers with ongoing maintenance costs. I'm therefore very pleased to be able to speak in support of the motion. Others, including particularly Dai, have covered historic unadopted roads extensively, so I want to talk about new-build estates. Please forgive me if I duplicate what's already been said, because I am agreeing with you all, pretty much.

For the most part, if not for all homebuyers, the house buying process is exactly that—the process of buying a house or a home, not buying a piece of road or working out how to maintain it. Whilst it's true that professional advisers will advise their homebuying clients about the implications of the roads not being adopted, the buyer isn't in a position to assess how much it will cost them and to be able to properly assess the risk to them of the roads not being adopted. Furthermore, by the time the buyer has that conversation with their adviser, in whatever form that conversation may take, the buyer has made a financial and emotional investment, and an investment of time, in buying the home. It's very, very hard to walk away from buying that property, and it's impossible to do so if that's the only home you can afford.

But I disagree that the problem lies solely in a weakness in the house buying process. Surely this is a problem caused primarily by a weakness in the planning consent process, which has been highlighted by pretty much everybody who's spoken today. It seems to me that the time to address adoption of a development's roads is at the time of planning consent by the local authority. My view would be that, if a developer wants to build a housing estate and take the profit that arises from it, that same developer should ensure that the roads on the development are of a standard to be adopted by the local authority. Local residents shouldn't be expected to carry the onus of taking that process forward and upgrading the road, hoping the council will take the road on.

The big question for me, and part of it has been answered today, is why planning departments at local authorities haven't already been stipulating that roads need to be constructed to an adoptable standard—it has been answered, I know—and why highways departments at the same local authorities have not been addressing this for years. But this has been going on for donkeys. Planning was devolved some time ago, so the logical question here is: why has Welsh Government not already addressed this? This has been going on for years.

So, the idea of a taskforce is an excellent one, I think. This issue isn't simple, and proper consideration of the options needs to be given, including the amendment or creation of appropriate planning legislation. So, I'm therefore supporting this motion. Thank you.

Cytunaf â'r pryder a fynegwyd gan y cynnig nad yw rhai datblygwyr wedi bod yn adeiladu ffyrdd i safonau mabwysiadwy, gan adael y costau o sicrhau bod y ffordd yn cyrraedd y safon yn gadarn ar garreg drws y sawl sy'n prynu'r tŷ neu fel arall, yn gorfodi perchnogion tai i dalu costau cynnal a chadw parhaus. Rwy'n falch iawn felly o allu siarad o blaid y cynnig. Mae eraill, gan gynnwys Dai yn enwedig, wedi ymdrin yn helaeth â ffyrdd heb eu mabwysiadu, felly rwyf am siarad am ystadau a adeiladir o'r newydd. Maddeuwch i mi os wyf yn ailadrodd yr hyn a ddywedwyd eisoes, oherwydd rwy'n cytuno â phawb ohonoch, fwy neu lai.

I'r rhan fwyaf o brynwyr tai, os nad y cyfan, proses o brynu tŷ yw hi—proses o brynu tŷ neu gartref, nid prynu darn o ffordd neu geisio datrys sut i'w chynnal. Er ei bod yn wir y bydd cynghorwyr proffesiynol yn cynghori eu cleientiaid sy'n prynu cartrefi am oblygiadau ffyrdd heb eu mabwysiadu, nid yw'r prynwr mewn sefyllfa i asesu faint y bydd yn ei gostio iddynt ac i allu asesu'n briodol beth fydd y risg sy'n deillio o ffyrdd heb eu mabwysiadu. At hynny, erbyn yr adeg y bydd y prynwr yn cael y sgwrs honno gyda'u cynghorydd, ar ba ffurf bynnag y bydd y sgwrs honno'n digwydd, bydd y prynwr wedi gwneud buddsoddiad ariannol ac emosiynol, a buddsoddiad o ran amser, yn prynu'r cartref. Mae'n anodd iawn troi cefn ar yr eiddo hwnnw, ac mae'n amhosibl gwneud hynny os mai dyna'r unig gartref y gallwch ei fforddio.

Ond rwy'n anghytuno bod y broblem yn deillio'n llwyr o wendid yn y broses o brynu tŷ. Does bosibl nad problem a achosir yn bennaf gan wendid yn y broses ganiatâd cynllunio yw hon, problem sydd wedi'i hamlygu gan bawb a siaradodd heddiw fwy neu lai. Mae'n ymddangos i mi mai'r adeg i fynd i'r afael â mabwysiadu ffyrdd datblygiad yw ar adeg rhoi'r caniatâd cynllunio gan yr awdurdod lleol. Yn fy marn i, os yw datblygwr am adeiladu ystâd o dai a chymryd yr elw sy'n deillio o hynny, dylai'r un datblygwr sicrhau bod y ffyrdd ar y datblygiad o safon ddigon da i'w mabwysiadu gan yr awdurdod lleol. Ni ddylid disgwyl i drigolion lleol ysgwyddo'r cyfrifoldeb o ddatblygu'r broses honno ac uwchraddio'r ffordd, gan obeithio y bydd y cyngor yn mabwysiadu'r ffordd.

Y cwestiwn mawr i mi, ac mae rhan ohono wedi'i ateb heddiw, yw pam nad yw adrannau cynllunio mewn awdurdodau lleol eisoes wedi pennu bod angen adeiladu ffyrdd i safonau mabwysiadwy—mae wedi'i ateb, rwy'n gwybod—a pham nad yw adrannau priffyrdd yr un awdurdodau lleol wedi bod yn mynd i'r afael â hyn ers blynyddoedd. Ond mae hyn wedi bod yn digwydd ers achau. Datganolwyd cynllunio beth amser yn ôl, felly y cwestiwn rhesymegol yma yw: pam nad yw Llywodraeth Cymru eisoes wedi rhoi sylw i hyn? Mae wedi bod yn digwydd ers blynyddoedd.

Felly, mae'r syniad o dasglu yn un rhagorol, rwy'n credu. Nid yw'r mater yn syml, ac mae angen ystyried yr opsiynau'n briodol, gan gynnwys diwygio neu greu deddfwriaeth gynllunio briodol. Felly, rwy'n cefnogi'r cynnig hwn. Diolch.

16:30

Thank you. I now call the Cabinet Secretary for Economy and Transport, Ken Skates.

Diolch. Galwaf yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to start by thanking Members across the Chamber for their contributions and the opportunity to respond to what I think has been an enlightening and informative debate with no dissent from the central position that a problem needs solving in Wales. Now, firstly, of course, I need to be absolutely clear that we as a Government are responsible for the motorway and trunk roads in Wales. We do not have jurisdiction over local roads or unadopted roads. But I do sympathise very, very deeply with people who find themselves in the position of having bought a new home, only to find that the road outside is in an unadopted condition, and I think we can all agree that this is unacceptable.

I myself live on an estate that is accessed by an unadopted road, and we've set up a management company as residents, as neighbours. But, for the reasons that Dai Lloyd outlined, many people can't afford this, or it's not a suitable solution. I hasten to add I've never been told to get a life by anyone on my management company, because it is a resident-run company. I have to say I've been utterly shocked by some of the stories that I've heard today about the way that constituents of Members in this Chamber have been treated.

Deputy Presiding Officer, I have copious notes with me that perhaps I should be reading through concerning the rights of home owners and tenants, but, quite frankly, I think it's worth cutting to the chase, because the problem associated with unadopted roads is both a local and national issue. In my view, it therefore justifies a national approach to ensure a consistent approach across all authorities. Coming up with a solution requires input from many key players, including, but not limited to, Welsh Government, local highway and planning authorities, national parks, the legal profession, developers, the National House-Building Council and mortgage companies.

There are two areas that require consideration: there is the here-and-now issue around bringing existing unadopted roads to adoptable standards, and then there is also the need to develop a way that avoids existing issues being repeated in future developments. I accept that the Welsh Government has an important role to instigate this change, and so I'm very pleased to be able to inform Members today that I have asked my officials to seek discussions with the Welsh Local Government Association on the development of a taskforce to resolve this problem across our country. Working with key partners, we will review the current position and we will come up with recommendations on how we can address and avoid, in the future, the issues experienced by house buyers that have been outlined by Members across the Chamber today. As I've said before in relation to other infrastructure in Wales, whilst Welsh Government is not the cause of the problem, we most certainly can offer a cure.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Aelodau ar draws y Siambr am eu cyfraniadau a'r cyfle i ymateb i'r ddadl ddiddorol a llawn gwybodaeth hon heb unrhyw anghytuno â'r safbwynt canolog fod angen datrys problem yng Nghymru. Nawr, yn gyntaf, wrth gwrs, mae angen i mi fod yn gwbl glir mai ni fel Llywodraeth sy'n gyfrifol am y traffyrdd a'r cefnffyrdd yng Nghymru. Nid oes gennym awdurdodaeth dros ffyrdd lleol neu ffyrdd heb eu mabwysiadu. Ond rwy'n cydymdeimlo'n fawr iawn â'r bobl sydd mewn sefyllfa o fod wedi prynu cartref newydd, ac yna'n dod i ddeall bod y ffordd y tu allan mewn cyflwr heb ei fabwysiadu, a chredaf y gallwn i gyd gytuno bod hyn yn annerbyniol.

Rwyf innau'n byw ar ystâd yr eir iddi ar ffordd heb ei mabwysiadu, ac rydym wedi sefydlu cwmni rheoli fel trigolion, fel cymdogion. Ond am y rhesymau a amlinellodd Dai Lloyd, ychydig o bobl sy'n gallu fforddio hyn, neu nid yw'n ateb addas. Prysuraf i ychwanegu nad oes neb o fy nghwmni rheoli wedi dweud wrthyf am wneud rhywbeth â fy mywyd am mai cwmni dan reolaeth y preswylwyr ydyw. Rhaid i mi ddweud fy mod wedi fy syfrdanu'n llwyr gan rai o'r straeon a glywais heddiw am y ffordd y mae etholwyr Aelodau yn y Siambr hon wedi cael eu trin.

Ddirprwy Lywydd, mae gennyf nodiadau helaeth y dylwn fod yn darllen drwyddynt efallai ynglŷn â hawliau perchnogion tai a thenantiaid, ond a dweud y gwir, credaf ei bod hi'n werth mynd at wraidd y mater, oherwydd mae'r broblem sy'n gysylltiedig â ffyrdd heb eu mabwysiadu yn fater lleol a chenedlaethol. Yn fy marn i, mae felly'n cyfiawnhau ymagwedd genedlaethol er mwyn sicrhau dull gweithredu cyson ar draws yr holl awdurdodau. Mae dod o hyd i ateb yn galw am fewnbwn gan nifer o chwaraewyr allweddol, gan gynnwys, ond heb fod yn gyfyngedig i Lywodraeth Cymru, awdurdodau priffyrdd a chynllunio lleol, parciau cenedlaethol, y proffesiwn cyfreithiol, datblygwyr, Cyngor Cenedlaethol Adeiladu Tai a chwmnïau morgeisi.

Mae angen ystyried dau faes: mater uniongyrchol dod â ffyrdd heb eu mabwysiadu presennol i safonau mabwysiadwy, ac yna mae angen datblygu ffordd sy'n osgoi gweld y problemau presennol yn cael eu hailadrodd mewn datblygiadau yn y dyfodol. Rwy'n derbyn bod gan Lywodraeth Cymru rôl bwysig yn y broses o gychwyn y newid hwn, ac felly rwy'n falch iawn o allu hysbysu'r Aelodau heddiw fy mod wedi gofyn i fy swyddogion gael trafodaethau â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar ddatblygu tasglu i ddatrys y broblem hon ar draws ein gwlad. Gan weithio gyda phartneriaid allweddol, byddwn yn adolygu'r sefyllfa bresennol ac yn cyflwyno argymhellion ar sut y gallwn fynd i'r afael â'r problemau i brynwyr a amlinellwyd gan yr Aelodau ar draws y Siambr heddiw, a'u hosgoi yn y dyfodol. Fel y dywedais yn flaenorol mewn perthynas â seilwaith arall yng Nghymru, er nad Llywodraeth Cymru yw achos y broblem, yn sicr gallwn gynnig gwellhad.

Thank you very much. Can I call on Dai Lloyd to reply to the debate, please?

Diolch yn fawr iawn. A gaf fi ar Dai Lloyd i ymateb i'r ddadl, os gwelwch yn dda?

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I think in this debate we've seen the National Assembly for Wales at its best, frankly. This is an issue of national importance, and it demands a national approach, as the Cabinet Secretary has just outlined, and I'm very pleased with his response, agreeing to the central tenet of a taskforce where we bring everybody together who's got interest and knowledge and, in fact, a duty to sort this issue out.

For too long, this issue has been ignored. My case load over 20, 25 years as an elected representative runs into hundreds, now, on this particular issue. I didn't realise that everybody else's case load also runs into hundreds as well. I haven't had ducks yet, but it's only a matter of time. But it does bring about huge emotion and passion as well, because I've been in so many meetings over the years where people have just said, 'Well, sorry, there's nothing that can be done,' you know. And you're an elected representative and you want to help people, and there's a problem there, and people say, 'Ah, well, it's not in planning' and all the rest of it. Well, things need to change. Things need to change. I'm very pleased with this debate this afternoon. We've come together. We've decided there's a huge issue here. Emotions have run high. Our constituents are getting abused. There's no stronger term. There's an issue that needs sorting. I mean, I was talking to somebody who said, 'Dai, unadopted roads—that's not earth-shattering, is it?' Well, I've just discovered just how earth-shattering it is, frankly, because, if you are a house owner with frontage on an unadopted road, it is a huge issue. So, I'm very grateful—. Mike.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Yn y ddadl hon, credaf ein bod wedi gweld Cynulliad Cenedlaethol Cymru ar ei orau, a dweud y gwir. Mae hwn yn fater o bwysigrwydd cenedlaethol, ac mae'n galw am ddull cenedlaethol o weithredu, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet newydd ei amlinellu, ac rwy'n fodlon iawn ar ei ymateb yn cytuno â'r egwyddor ganolog o dasglu i ddwyn ynghyd pawb sydd â diddordeb a gwybodaeth, a dyletswydd, yn wir, i ddatrys y mater hwn.

Am gyfnod rhy hir, mae'r mater hwn wedi'i anwybyddu. Mae fy llwyth achosion dros 20, 25 mlynedd o fod yn gynrychiolydd etholedig wedi cyrraedd y cannoedd, bellach, ar y mater penodol hwn. Nid oeddwn yn sylweddoli bod llwyth achosion pawb arall hefyd wedi cyrraedd y cannoedd hefyd. Nid wyf wedi cael hwyaid eto, ond mater o amser ydyw. Ond mae'n creu llawer iawn o emosiwn ac angerdd yn ogystal, oherwydd rwyf wedi bod mewn cymaint o gyfarfodydd dros y blynyddoedd lle mae pobl wedi dweud, 'Wel, mae'n ddrwg gennyf, nid oes dim y gellir ei wneud,' wyddoch chi. Ac rydych yn aelod etholedig ac eisiau helpu pobl, ac mae problem yno, a phobl yn dweud, 'A, wel, nid yw'n fater cynllunio' ac yn y blaen. Wel, mae angen i bethau newid. Mae angen i bethau newid. Rwy'n hapus iawn gyda'r ddadl hon y prynhawn yma. Rydym wedi dod at ein gilydd. Rydym wedi penderfynu fod yna broblem enfawr yma. Mae llawer o emosiwn wedi bod. Mae ein hetholwyr yn cael eu cam-drin. Nid oes term cryfach. Mae yna broblem sydd angen ei datrys. Hynny yw, roeddwn yn siarad â rhywun a ddywedodd, 'Dai, ffyrdd heb eu mabwysiadu—nid yw hynny'n ysgytwol'. Wel, rwyf fi newydd ddarganfod pa mor ysgytwol ydyw, a dweud y gwir, oherwydd, os ydych yn berchennog tŷ â ffryntiad ar ffordd heb ei mabwysiadu, mae'n broblem enfawr. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn—. Mike.

16:35

All I was going to say is, of course, a number of people living on unadopted roads don't know those roads are unadopted until they have a problem.

Y cyfan roeddwn am ei ddweud, wrth gwrs, yw bod nifer o'r bobl sy'n byw ar ffyrdd heb eu mabwysiadu heb wybod bod y ffyrdd hynny heb eu mabwysiadu hyd nes bod ganddynt broblem.

Absolutely. Absolutely. Thank you very much, indeed, Mike, and you were the first speaker as well, so thank you very much. Indeed, one of the tenets that the taskforce needs to look at is a change in planning consent, is a change in planning law. I think we've heard a lot of comments about that. David Melding, in his own wonderful way, took us, obviously, back, further back than some of us would like to remember, or even can remember, in 1925. But the 92 km of unadopted roads in Cardiff was an interesting statistic, being as that's the most up-to-date statistic I've had this afternoon, really. Lynne Neagle, thank you very much indeed with the duck—that'll remain in the memory—and your steady stream of complaints as well. Because, yes, it's a steady stream of complaints that you feel unable to sort out, but the complaints keep coming.

Yn hollol. Yn hollol. Diolch yn fawr iawn wir, Mike, a chi oedd y siaradwr cyntaf yn ogystal, felly diolch yn fawr iawn. Yn wir, un o'r elfennau sydd angen i'r tasglu edrych arnynt yw newid yn y caniatâd cynllunio, newid mewn cyfraith cynllunio. Credaf ein bod wedi clywed llawer o sylwadau am hynny. Aeth David Melding, yn ei ffordd fendigedig ei hun, â ni'n ôl, yn amlwg, ymhellach nag yr hoffai rhai ohonom ei gofio, neu y gallwn ei gofio hyd yn oed, i 1925. Ond roedd y 92km o ffyrdd heb eu mabwysiadu yng Nghaerdydd yn ystadegyn diddorol, gan mai hwnnw yw'r ystadegyn mwyaf diweddar a gefais y prynhawn yma, mewn gwirionedd. Lynne Neagle, diolch yn fawr iawn am yr hwyaden—bydd hynny'n aros yn y cof—a'ch llif cyson o gwynion yn ogystal. Gan mai dyna ydyw, llif cyson o gwynion y teimlwch na allwch eu datrys, ond mae'r cwynion yn dal i ddod.

Siân Gwenllian: stad newydd, stad Caeau Gleision. Wel, nid yw hi'n newydd—40 mlynedd dywedais di—efo nifer o ffyrdd yn y fanna sydd heb eu mabwysiadu hefyd. Dim hwyaid yn y fanna.

Siân Gwenllian: the new estate, Caeau Gleision estate. Well, it's not a new estate—it's 40 years old—with a number of roads there that re unadopted. No ducks there.

David Rowlands, thank you very much indeed for your contribution—and Nick Ramsay—emphasising the real health and safety issues and the need to change the planning law. And a very powerful presentation, once again, from Hefin David here, about the huge number of unadopted roads and the abuse suffered by constituents, and the same point made by Rhun as well. So, it's obviously—. It's pan-Wales, how people are treated, with a very honest problem that demands resolution. 

Thank you again to Darren Millar, outlining the same issues again, in Kinmel Bay, with the poor condition of roads, with the frail and elderly people—seagulls this time, not ducks—but obviously the huge, unaffordable costs to adopt, and we need innovative solutions. 

Diolch yn fawr, Vikki. Thank you very much indeed, Vikki. And also the point that it's unadopted estates as much as unadopted roads, and that house builders—. It's not just about the house builders that have gone into liquidation; it's about the house builders that are very much nowhere near going into liquidation that are profiting on this experience. And similar points made by Mick as well, in terms of linking it with the leasehold issue as well, and the change in planning. And that national insurance situation is something, again, a national taskforce could bring together. And thank you, also, Michelle Brown, for also making that planning consent point as well, particularly on the new build estates. 

And, as I started, reiterating thanks to the Cabinet Secretary for responding positively to what has been a very powerful debate with wholesale support from all sides—yes, we've had some high emotion and passion and stuff, but it does show this National Assembly to be a true national body when we can come together with our local challenges and demand a national solution. So, support the motion. Diolch yn fawr iawn i chi.

David Rowlands, diolch yn fawr iawn am eich cyfraniad—a Nick Ramsay—yn pwysleisio'r materion iechyd a diogelwch go iawn a'r angen i newid y gyfraith gynllunio. A chyflwyniad pwerus iawn, unwaith eto, gan Hefin David yma, am y nifer enfawr o ffyrdd heb eu mabwysiadu a'r gamdriniaeth a ddioddefwyd gan etholwyr, a'r un pwynt a wnaeth Rhun yn ogystal. Felly, mae'n amlwg—. Mae'n effeithio ar Gymru gyfan, y ffordd y caiff pobl eu trin, gyda phroblem onest iawn sy'n gofyn am ei datrys.

Diolch unwaith eto i Darren Millar, a amlinellodd yr un materion eto, ym Mae Cinmel, gyda chyflwr gwael y ffyrdd, i bobl eiddil ac oedrannus—gwylanod y tro hwn, nid hwyaid—ond yn amlwg y costau enfawr anfforddiadwy i fabwysiadu, a'r angen am atebion arloesol.  

Diolch yn fawr, Vikki. Diolch yn fawr iawn wir, Vikki. A hefyd y pwynt ei fod yn fater o ystadau sydd heb eu mabwysiadu lawn cymaint â ffyrdd heb eu mabwysiadu, a bod adeiladwyr tai—. Nid yn unig adeiladwyr tai sydd wedi mynd i'r wal; mae'n ymwneud ag adeiladwyr tai sydd ymhell iawn o fynd i'r wal yn elwa ar y profiad hwn. A gwnaeth Mick bwyntiau tebyg yn ogystal, o ran ei gysylltu â mater lesddaliad hefyd a'r newid mewn cynllunio. A bod sefyllfa yswiriant cenedlaethol yn rhywbeth, unwaith eto, y gallai tasglu cenedlaethol ei ddwyn ynghyd. A diolch hefyd, Michelle Brown, am wneud y pwynt hwnnw ynghylch caniatâd cynllunio hefyd, yn enwedig ar ystadau a adeiladir o'r newydd.

Ac fel y dechreuais, gan ailadrodd diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ymateb yn gadarnhaol i'r hyn sydd wedi bod yn ddadl bwerus iawn gyda chefnogaeth lawn ar bob ochr—oes, mae llawer o emosiwn ac angerdd a phethau wedi bod, ond mae'n dangos bod y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn gorff cenedlaethol go iawn pan allwn ddod at ein gilydd gyda'n heriau lleol a mynnu ateb cenedlaethol. Felly, cefnogwch y cynnig. Diolch yn fawr iawn i chi.

Thank you. The question is—the proposal is to propose the motion is accepted. Does any Member object? No. Therefore, in accordance with Standing Order 12.36, the motion is carried.

Diolch. Y cwestiwn yw—y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. Dadl ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar unigrwydd ac unigedd
6. Debate on the Health, Social Care and Sport Committee's report into loneliness and isolation

Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar unigrwydd ac unigedd. Galwaf ar Dai Lloyd i wneud y cynnig. Dai.

The next item is the debate on the Health, Social Care and Sport Committee's report on loneliness and isolation. I call on Dai Lloyd to move the motion. Dai.

Cynnig NDM6654 Dai Lloyd

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar unigrwydd ac unigedd, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Rhagfyr 2017.

Motion NDM6654 Dai Lloyd

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the report of the Health, Social Care and Sport Committee on loneliness and isolation, which was laid in the Table Office on 7 December 2017.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, ac rydw i'n falch iawn o gael agor y ddadl yma heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar unigrwydd ac unigedd. Fel rydym ni i gyd yn gwybod, gall unigrwydd ac unigedd effeithio ar unrhyw un ar unrhyw adeg yn ystod eu hoes. Mae tystiolaeth i awgrymu y gall unigrwydd ac unigedd effeithio’n sylweddol ar ein hiechyd corfforol a'n hiechyd meddyliol, a gall achosi iselder, problemau cysgu, straen, a hyd yn oed broblemau gyda'r galon. Rwy'n siŵr ein bod ni oll wedi clywed yr ystadegyn hwn: gall profi unigrwydd ac unigedd fod mor niweidiol i chi ag ysmygu 15 sigarét y dydd. Felly, drwy leihau’r nifer sy'n wynebu’r problemau hyn, dylai’r galw am wasanaethau iechyd a chymdeithasol hefyd leihau.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'm very pleased to open this debate today on the Health, Social Care and Sport Committee's report on loneliness and isolation. As we all know, loneliness and isolation affect anyone at any stage in their lives. There is evidence to suggest that loneliness and isolation can have a significant impact on our physical and mental health. It can cause depression, sleep issues and even cardiac problems. I’m sure that we’ve all heard the statistic that experiencing loneliness and isolation can be as bad for you as smoking 15 cigarettes a day. So, by reducing the number of people who experience these issues, we should help to reduce the demand for health and social services.

Cytunodd y pwyllgor mai un o'n blaenoriaethau cyntaf fyddai ystyried faint sy’n dioddef oherwydd unigrwydd, y rhesymau dros eu hunigrwydd, a’i effaith. Er ein bod yn ymwybodol iawn bod unigrwydd ac unigedd yn effeithio ar lawer o grwpiau eraill, mae'r ymchwiliad hwn wedi canolbwyntio'n bennaf ar bobl hŷn. Mae gan Gymru ganran uwch o bobl hŷn yn ei phoblogaeth nag unrhyw ran arall o'r DU. Rydym ni wedi clywed bod 18 y cant o bobl y DU yn teimlo'n unig 'drwy'r amser' neu 'yn aml', sy'n cyfateb i ryw 458,000 o bobl yma yng Nghymru. Mae'r ffigur hwn yn peri cryn bryder oherwydd, yn ôl yr hyn a glywsom, mae llawer o bobl hŷn yn amharod i gyfaddef eu bod yn teimlo’n unig. Gall y ffigur, felly, fod yn sylweddol uwch mewn gwirionedd.

Rhwng mis Ionawr a mis Mawrth y llynedd, gwnaethom gynnal ymgynghoriad cyhoeddus. Cafwyd 39 o ymatebion ysgrifenedig, a'r rheini gan ystod o sefydliadau gofal iechyd, grwpiau proffesiynol a sefydliadau o'r trydydd sector. Clywsom dystiolaeth lafar gan nifer o dystion, ac fe gymerais i ran yn lansio'r ymchwiliad mewn darllediad ar Facebook Livegweplyfr byw—gan annog y gwylwyr i rannu eu barn ynghylch pa mor gyffredin y maent yn ystyried y mae unigrwydd ac unigedd, a'r hyn a all sbarduno hynny. 

Bu aelodau'r pwyllgor hefyd yn rhan o sesiynau grŵp ffocws yng Nghasnewydd, fel rhan o'r rhaglen Senedd@Casnewydd ar y pryd. Gwnaethom gwrdd â phobl sy'n profi unigrwydd ac unigedd a phobl sy'n rhan o fentrau i'w cefnogi, ac roedd yn braf iawn gennym allu dychwelyd i gaffi Horton's yn Nghasnewydd ym mis Rhagfyr i lansio ein hadroddiad a chlywed gan yr un grŵp o bobl beth oeddent yn ei feddwl o'n canfyddiadau ni. Felly, hoffwn ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad.

Troi at gasgliadau ac argymhellion y pwyllgor: rydym ni wedi gwneud chwech argymhelliad i Lywodraeth Cymru, a gobeithiwn y byddant yn cyfrannu at gyflawni'r atebion sydd eu hangen i fynd i'r afael â'r mater pwysig hwn. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ateb cadarnhaol i waith y pwyllgor.

Mae ein hargymhelliad cyntaf yn ymwneud ag ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddatblygu dull traws-lywodraethol  cenedlaethol o fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd. Rydym ni'n croesawu'r ymrwymiad hwn, fodd bynnag, mae’r ffaith na chaiff hyn ei gyflawni tan 2019 yn destun pryder. Erbyn hynny, bydd unigrwydd ac unigedd wedi effeithio ar gymaint mwy o'n dinasyddion hŷn.

Ni ellir rhoi digon o bwysigrwydd i'r mater o fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd, yn enwedig o ystyried yr effaith ar wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. O ystyried y boblogaeth gynyddol yng Nghymru sy'n heneiddio, mae angen gweithredu nawr i atal y sefyllfa rhag gwaethygu. Rydym ni'n pryderu am y grŵp o bobl dros 80 mlwydd oed yn enwedig.

Fel y soniais, mae gan Gymru gyfran fwy o bobl yn yr ystod oedran hwn nag unrhyw ran arall o'r DU. Mae'n bosibl y bydd pobl yn y grŵp hwn yn wynebu mwy o risg o fod yn unig neu wedi'u hynysu yn gymdeithasol o ganlyniad i'w hanghenion iechyd cynyddol gymhleth a'r ffaith na allent ond symud rhywfaint. Gall hynny, yn ei dro, effeithio ar eu gallu i ymgysylltu ag ystod eang o weithgareddau cymdeithasol.

Rydym wedi argymell, felly, y dylai Llywodraeth Cymru ailystyried yr amserlen ar gyfer datblygu strategaeth, gyda’r bwriad o’i chyhoeddi cyn 2019, ac mae'r Gweinidog wedi derbyn hyn yn rhannol. Rydym yn cydnabod graddfa a mawredd yr her sydd o'n blaenau wrth inni fynd i'r afael â'r mater hwn, ac rydym yn croesawu ymrwymiad y Gweinidog i barhau i adolygu'r amserlen hon a chymryd camau, lle bo'n bosibl, yn gynharach na 2019. 

Soniodd nifer o'r ymatebwyr i'n hymchwiliad am y ffyrdd y mae unigrwydd ac unigedd yn effeithio ar y defnydd a wneir o wasanaethau cyhoeddus. Er enghraifft, clywsom fod pobl sy'n profi unigrwydd ac unigedd yn fwy tebygol o ymweld â'u meddyg teulu, cymryd cyfraddau uwch o feddyginiaeth, bod risg mwy iddynt ddisgyn, eu bod yn fwy tebygol o fynd i ofal preswyl, a gwneud mwy o ddefnydd o'r gwasanaeth damweiniau ac achosion brys. 

Mae nifer o'r gwasanaethau hyn eisoes i'w cael; mae angen canolbwyntio ar godi ymwybyddiaeth a hwyluso mynediad. Clywsom fod ymyrraeth gynnar, lefel isel, yn arbennig o fudd i bobl sy'n profi unigrwydd ac unigedd. Yn eironig, mae'r cyfyngiadau ariannol ar gyllid y sector cyhoeddus yn golygu mai'r gwasanaethau hyn sy'n fwyaf tebygol o gael eu torri. Roedd awgrym hefyd y gallai ymyriadau o'r fath arwain at arbedion i'r pwrs cyhoeddus yn y tymor hir. Fodd bynnag, nid oes tystiolaeth gadarn ar hyn o bryd i gefnogi'r honiad yma. Rydym wedi argymell, felly, bod Llywodraeth Cymru yn ymgymryd â, neu’n comisiynu, gwaith i asesu effaith unigrwydd ac unigedd ar iechyd a llesiant, ac a yw pobl sy’n profi’r problemau hyn yn gwneud defnydd cynyddol o wasanaethau cyhoeddus. Dyna argymhelliad 3.

Fel y noda'r Gweinidog yn ei ymateb i'r argymhelliad hwn, mae atal cynnydd yn anghenion pobl hyd at bwynt lle eu bod yn gronig ac yn dioddef dros y tymor hir yn greiddiol i leihau pwysau y gellid ei osgoi ar y gwasanaethau cyhoeddus. Rwy'n ddiolchgar iddo am dderbyn yr argymhelliad hwn ac am ymrwymo i ategu'r dystiolaeth a ddarparwyd i'r pwyllgor drwy gomisiynu ymchwil annibynnol wedi'i thargedu i'r defnydd a wneir o wasanaethau cyhoeddus gan bobl sy'n profi unigrwydd ac unigedd a'r costau sy'n gysylltiedig â hyn.

Mae argymhelliad 4 yn ymwneud â chyllid ar gyfer y sector gwirfoddol. Mae rôl hanfodol grwpiau gwirfoddol wrth ddarparu ystod eang o weithgareddau a chymorth i helpu i fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd yn cael ei chydnabod yn eang, ac roeddem wedi ein plesio â llawer o'r gwaith y clywsom amdano. Mae gan gyrff gwirfoddol le unigryw i ymateb i anghenion cymunedau lleol ac i elwa ar adnoddau lleol, megis staff gwirfoddol. Fodd bynnag, mae natur byrdymor y trefniadau cyllido a'r cymhlethdod o ran cael cyllid grant yn gallu bod yn her i sefydliadau llai o faint. Yn rhy aml, mae prosiectau llwyddiannus yn cael eu gorfodi i ddod i ben pan nad oes cyllid ar ôl. Rydym yn credu, felly, bod angen i gyllid gynnig gwell cysondeb a sefydlogrwydd i wasanaethau'r sector gwirfoddol—am o leiaf dair blynedd—os ydynt am gael effaith hirhoedlog mewn cymunedau lleol.

Mae'n siom nad yw'r Gweinidog ond yn derbyn yr argymhelliad hwn yn rhannol, gan y clywsom gan y sawl sy'n darparu'r gwasanaethau hanfodol hyn sut y gall trefniadau cyllido graddfa fach a byrdymor effeithio ar gymhelliant staff, a chlywsom sut y mae angen chwilio'n rheolaidd am ffynonellau cyllid newydd. Fodd bynnag, rwy'n croesawu'r ffaith iddo roi sicrwydd y bydd y gwaith o ddatblygu dull i fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd yn cynnwys gwaith pellach efo'r sector gwirfoddol a llywodraeth leol i bennu beth yn fwy y gellid ei wneud i sicrhau sefydlogrwydd ariannol i wasanaethau allweddol.

Cawsom ein plesio efo'r dystiolaeth a glywsom ynghylch cyswllt rhwng cenedlaethau, a all fod yn fwy buddiol na chyswllt efo'r un grŵp oedran, weithiau. Rydym yn gwybod bod enghreifftiau o arfer da yn digwydd ar draws Cymru, ac rydym yn credu bod angen gwerthuso buddion y fath gynlluniau gyda golwg ar eu cyflwyno'n ehangach. Rydym wedi argymell, felly, bod Llywodraeth Cymru yn ymgymryd â gwerthusiad i asesu effaith cyswllt rhwng cenedlaethau ar bobl sy’n profi unigrwydd ac unigedd. Dyna argymhelliad 5. Os yw’r gwerthusiad yn amlygu manteision cyswllt o’r fath, dylai Llywodraeth Cymru sicrhau bod arfer gorau yn y maes hwn yn cael ei gyflwyno ledled Cymru.

I gloi, hoffwn drafod y mater o stigma, sydd yn argymhelliad 6. Un o'r prif faterion a godwyd efo ni oedd stigma. Mae pobl yn amharod i gyfaddef eu bod yn unig, felly mae'n bosib bod y broblem yn llawer gwaeth na'r hyn a ragdybir ar hyn o bryd. Mae hyn yn arbennig o wir ymysg dynion, sydd efo risg llawer uwch o gyflawni hunanladdiad. Clywsom hefyd am gylch unigrwydd. Mae pobl efo gormod o gywilydd i gyfaddef bod arnynt angen help, yn fwy cyffredinol, ac felly maent yn ynysu eu hunain rhag y gymdeithas. Po fwyaf ynysig y bydd pobl, y mwyaf unig y maent yn debygol o fod, a'r lleiaf tebygol y maent o geisio help, sydd ar gael pan fo ei angen.

Rydym oll yn ymwybodol iawn o'r gwaith da gan Amser i Newid Cymru o ran ei gwneud yn haws siarad am iechyd meddwl. Mae ein hargymhelliad, felly, yn galw am ymgyrch tebyg i newid agwedd y cyhoedd tuag at unigrwydd ac unigedd. Fel y mae'r Gweinidog yn gywir i'w nodi, er bod unigrwydd ac unigedd wedi cael sylw cynyddol yn genedlaethol oherwydd gwaith grwpiau megis yr Ymgyrch i Ddileu Unigrwydd, Age UK a'r Groes Goch Brydeinig, mae dal angen rhagor o waith i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd. Croesawaf ei ymateb cadarnhaol i'r argymhelliad hwn, ac edrychaf ymlaen at weld ymgyrch ymwybyddiaeth cenedlaethol yn cael ei datblygu. Edrychaf ymlaen at y ddadl. Diolch yn fawr.

The committee agreed that one of our early priorities would be to look at the scale, cause and impact of loneliness and isolation. While we are acutely aware that many other groups of people experience feelings of loneliness and isolation, this inquiry has predominantly focused on older people. Wales has a higher percentage of older people within its population than any other part of the UK. We hear that 18 per cent of people in the UK feel lonely 'always' or 'often', which is the equivalent of almost 458,000 people here in Wales. This figure is particularly worrying as we were told that many older people are too embarrassed to admit to feelings of loneliness. The figure could, in fact, be significantly higher.

Between January and March last year, we ran a public consultation. We received 39 written responses, representing a range of healthcare organisations, professional groups and third sector organisations. We heard oral evidence from a number of witnesses, and I took part in a Facebook Live broadcast to launch the inquiry, encouraging viewers to share their thoughts on the prevalence of loneliness and isolation and the potential causes. 

Committee members also took part in focus group sessions in Newport as part of the Senedd@Newport programme. We met with people experiencing loneliness and isolation and those involved in initiatives to support them. It was with great pleasure that we were able to return to Horton’s Coffee House in December to launch our report and to hear from this same group of people about what they thought of our findings. I would like to thank everyone who contributed to our inquiry.

Now, turning to the conclusions and recommendations of the committee, we’ve made six recommendations to the Welsh Government, which we hope will contribute towards delivering the solutions needed to address this important issue. I would like to thank the Minister for the positive response to the committee’s work.

Our first recommendation relates to the Welsh Government’s commitment to develop a cross-government, national approach to tackling loneliness and isolation. We welcome this commitment, however, we are concerned that it is not due to be delivered until 2019, by which time so many more of our older citizens will have experienced the adverse effects of loneliness and isolation.

The importance of addressing loneliness and isolation cannot be underestimated, particularly given its impact on health and social care services. Given the increasingly ageing population of Wales, action is needed now to prevent the situation worsening. We are particularly concerned about the over-80s age group.

As I’ve mentioned, proportionately, Wales has more people in this age range than any other part of the UK. People in this group can potentially be at greater risk of becoming lonely and socially isolated as a result of increasingly complex health needs and limited mobility, which in turn impacts on their ability to engage in a wide range of social activities.

We have, therefore, recommended that the Welsh Government review the timescales for the development of its strategy, with a view to publication before 2019, which the Minister has partially accepted. We recognise the scale and breadth of the challenge ahead of us in tackling this issue and we welcome the Minister’s commitment to keep this timescale under review and to take action, where possible, earlier than 2019. 

A number of respondents to our inquiry commented on the ways in which loneliness and isolation affects the use of public services. For example, we heard that people experiencing loneliness and isolation are more likely to visit their GP, to take higher rates of medication, to be at a greater risk of falls, to have a greater likelihood of entering residential care, and to make more use of accident and emergency services. 

Many of these services are already available; we need to concentrate on raising awareness and facilitating access to them. We heard that low-level intervention for people experiencing loneliness and isolation could be of benefit. Ironically, the restrictions on public sector finances mean that it's these services that are most likely to be cut. There was also a suggestion that interventions of this kind could lead to savings for the public purse in the long term. However, there's no robust evidence at present to support this suggestion. We've therefore suggested that the Welsh Government should undertake or commission work to assess the impact of loneliness and isolation on health and well-being, and whether people experiencing these issues make increased use of public services. That was recommendation 3.

As the Minister notes in his response to the recommendation, avoiding an escalation in people's needs to a point where they become chronic and long-term is central to reducing avoidable pressure on public services. I am grateful for the acceptance of this recommendation and commitment to supplement the evidence provided to the committee through commissioning independent targeted research on the use made of public services by people experiencing loneliness and isolation and the associated costs of this.

Recommendation 4 relates to funding for the voluntary sector. The pivotal role of voluntary groups in providing the wide range of activities and support that help address loneliness and isolation is widely acknowledged, and we were impressed by much of the work that we heard about. Voluntary bodies are uniquely placed to respond to the needs of local communities and to draw on local resources, such as volunteer staff. However, the short-term nature of these funding schemes and the complexity of obtaining a grant can present a challenge to these smaller organisations. Too often, successful projects are forced to close when funding ceases. We therefore believe that funding needs to offer greater continuity and stability to voluntary sector services—for at least three years—if they are to have an enduring impact in local communities.

It's disappointing that the Minister has only partially accepted this recommendation, as we heard from those providing these vital services how staff motivation can be affected by small-scale and short-term funding, and the need to regularly seek new sources of funding. However, I do welcome his assurance that the development of an approach to tackle loneliness and isolation will include further work with the voluntary sector and local government to determine what more can be done to establish financial stability for key services.

We were impressed with the evidence that we heard on intergenerational contact, which can sometimes be more beneficial than contact with one's own age group. We know that there are pockets of good practice happening around Wales, and believe that the benefits of such schemes need to be evaluated, with a view to rolling them out more widely. We have therefore recommended that the Welsh Government should undertake an evaluation to assess the impact of intergenerational contact on people experiencing loneliness and isolation. That was recommendation 5. If the evaluation highlights benefits of such contact, the Welsh Government should ensure that best practice in this area is rolled out across Wales.

To conclude, I would like to turn to the issue of stigma, mentioned in recommendation 6. One of the biggest issues we came across was stigma. People are too ashamed to admit that they are lonely, so the extent of this problem could be much worse than is currently assumed. This is particularly true amongst men, who present a much higher suicide risk. We also heard about the cycle of loneliness, where people are too embarrassed to admit that they need more help and they withdraw from society. The more disengaged they become, the more likely they are to become lonely and isolated, and the less likely they are to access the help they need.

We are all very aware of the excellent work of Time to Change Wales in making it easier to talk about mental health. Our recommendation, therefore, calls for a similar campaign to change public attitudes towards loneliness and isolation. As the Minister rightly points out, although loneliness and isolation have received increased national attention through the work of groups such as the Campaign to End Loneliness, Age UK and the British Red Cross, there remains work to do to raise public awareness. So, I welcome his positive response to this recommendation, and I look forward to the development of a national awareness campaign. I look forward to the debate. Thank you very much.

16:45

Diolch. I do have a number of speakers for this debate. With the last debate, many of you actually didn't take the full five minutes, which allowed more of your colleagues to come in. So, perhaps I could just ask you to think about that and we'll try and get everybody in. Lynne Neagle.

Diolch. Mae gennyf nifer o siaradwyr ar gyfer y ddadl hon. Gyda'r ddadl ddiwethaf, ni chymerodd llawer ohonoch y pum munud llawn, ac fe ganiataodd hynny i fwy o'ch cyd-Aelodau ddod i mewn. Felly, efallai y gallaf ofyn i chi feddwl am hynny ac fe geisiwn gael pawb i mewn. Lynne Neagle.

16:50

Thank you, Deputy Presiding Officer, for the opportunity to contribute to this debate. Loneliness and isolation might have been seen as a peripheral subject a few years ago, and I am pleased that we have prioritised it in the health committee and that there is growing public awareness of the damage loneliness can do to our health. We are all becoming familiar with the public health impact of loneliness and isolation such as the often-quoted statistic that it can be as damaging for your health as smoking 15 cigarettes a day. But, I wanted to focus my remarks today on the fact that loneliness and isolation are a significant risk factor for suicide.

When Samaritans Cymru gave evidence to the committee, they said that they wanted to move the actions that are taken to tackle loneliness into a much more serious space, and I believe that is crucial, because tackling loneliness and isolation saves lives. Yesterday, I, along with other Members, attended the launch of the Samaritans Cymru report on socioeconomic disadvantage and suicidal behaviour in Wales. The report makes 10 concrete recommendations on how Wales can reduce the number of suicides. I could spend at least five minutes talking about each one, and I hope that Members will pursue the recommendations in this excellent report in the months ahead. But, as I have only five minutes, I wanted to highlight one message from the report—that community groups should be seen as a form of prevention and early intervention for loneliness, isolation and social support in Wales, and that policy solutions should be worked up to increase community participation. Being connected to others saves lives.

I really welcome the Welsh Government's commitment to tackling loneliness as a national priority, but we now need to see that translated into real action. Some Government policies in recent years have been going in a different direction. The Communities First programme was raised with the committee in evidence. Often criticised for fostering softer initiatives rather than hard-edged employment-focused ones, it is often those kinds of projects that are essential in delivering the connectedness that is so vital in tackling isolation. In September, for example, I attended the Gofal Gwent service user forum, and I met service users there with serious mental health problems, who told me that they wouldn't have been able to leave the house without the support of their local Men's Sheds group, previously funded by Communities First.  

I was grateful to Rebecca Evans as the previous Minister for her engagement with me about the threat to funding for Let's Walk Cymru. I know that she understood, as I do, that such groups are not just about physical health. For many of the walkers in my constituency, Let's Walk has been a vital way to tackle loneliness, often after the loss of a spouse. I'm delighted that the funding has been continued, but it should not have been under threat. We must make sure that our commitment to tackling loneliness cuts across Welsh Government policies.

On Friday, a lady came to my surgery who was deeply worried that the pressures on adult education funding had led to charges being introduced for people who were on benefits to attend her local art class, some of whom had disabilities. Again, for some of those people, that art class is a lifeline. Now, we all understand the massive financial pressures we face, but we need to view these decisions on an invest-to-save basis. The costs of social isolation and, indeed, suicide are much, much higher. We have to match our rhetoric on prevention with action.

I wanted to conclude by talking about young people. There is a perception that loneliness and isolation is mainly a problem for older people. It is not. Samaritans Cymru told us of a Mental Health Foundation survey that found that 18 to 34-year-olds are more likely to feel lonely often, to worry about feeling alone and to feel depressed about loneliness than the over-55s. They told us that there is increasing evidence that social media may be causing loneliness and depression in teenagers, and that a recent study on using social media for two hours a day doubled the chance of a person experiencing social isolation. The Children's Commissioner for England recently published a report into social media use by 8 to 12-year-olds called 'Life in Likes', which found that even very young children are becoming overdependent on likes and comments for social validation. It is impacting on their mental health, and that has also been a strong message in our committee inquiry into the emotional and mental health of children and young people in Wales.

This matters, not just because we want our young people to have good mental health, but because young people are a high-risk group for suicide. It is a national scandal that four schoolchildren die by suicide every week in the UK. Papyrus, the prevention of young suicide charity, as part of their campaign to reduce the number of suicides among schoolchildren, called Save the Class of 2018, have launched a campaign to raise awareness of the impact of negative social media on our young people. They have produced a very hard-hitting film called Bedtime Stories, which encourages us all to be aware of the impact of social media. I would encourage everyone here, especially those of us who are parents, to watch it. Thank you.

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd, am y cyfle i gyfrannu at y ddadl. Gallai unigrwydd ac unigedd fod wedi cael eu gweld fel pynciau ymylol ychydig flynyddoedd yn ôl, ac rwy'n falch o fod wedi rhoi blaenoriaeth iddynt yn y pwyllgor iechyd a bod ymwybyddiaeth gynyddol ymhlith y cyhoedd o'r niwed y gall unigrwydd ei wneud i'n hiechyd. Rydym i gyd yn dod yn gyfarwydd ag effaith iechyd cyhoeddus unigrwydd ac unigedd megis yr ystadegyn a ddyfynnir yn aml y gall fod yr un mor niweidiol i'ch iechyd â smygu 15 o sigaréts y dydd. Ond roeddwn am ganolbwyntio fy sylwadau heddiw ar y ffaith bod unigrwydd ac unigedd yn ffactor risg sylweddol ar gyfer hunanladdiad.

Pan roddodd Samariaid Cymru dystiolaeth i'r pwyllgor, roeddent yn dweud eu bod am symud y camau a gymerir i fynd i'r afael ag unigrwydd i mewn i ofod llawer mwy difrifol, a chredaf fod hynny'n hollbwysig, oherwydd mae mynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd yn achub bywydau. Ddoe, gydag aelodau eraill, fe fynychais lansiad adroddiad Samariaid Cymru ar anfantais economaidd-gymdeithasol ac ymddygiad hunanladdol yng Nghymru. Mae'r adroddiad yn gwneud 10 o argymhellion pendant ar sut y gall Cymru leihau nifer yr achosion o hunanladdiad. Gallwn dreulio o leiaf pum munud yn sôn am bob un, a gobeithiaf y bydd yr Aelodau yn mynd ar drywydd yr argymhellion yn yr adroddiad ardderchog hwn yn ystod y misoedd nesaf. Ond gan mai pum munud yn unig sydd gennyf, roeddwn am dynnu sylw at un neges yn yr adroddiad—y dylid ystyried grwpiau cymunedol fel ffordd o atal ac ymyrryd yn gynnar ar gyfer unigrwydd, unigedd a chymorth cymdeithasol yng Nghymru, ac y dylid llunio atebion polisi i gynyddu cyfranogiad cymunedol. Mae bod mewn cysylltiad ag eraill yn achub bywydau.

Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael ag unigrwydd fel blaenoriaeth genedlaethol yn fawr, ond mae angen inni weld hynny'n cael ei droi'n weithredu go iawn yn awr. Mae rhai polisïau Llywodraeth yn y blynyddoedd diwethaf wedi bod yn mynd i gyfeiriad gwahanol. Tynnwyd sylw'r pwyllgor at raglen Cymunedau yn Gyntaf mewn tystiolaeth. Cafodd ei beirniadu am feithrin mentrau mwy meddal yn hytrach na rhai caled sy'n canolbwyntio ar gyflogaeth, ond yn aml, y mathau hynny o brosiectau sy'n allweddol wrth ddarparu'r cysylltedd sydd mor hanfodol i fynd i'r afael ag unigedd. Ym mis Medi, er enghraifft, mynychais fforwm defnyddwyr gwasanaethau Gofal Gwent, a chyfarfûm â defnyddwyr gwasanaethau yno sydd â phroblemau iechyd meddwl difrifol a ddywedodd wrthyf na fyddent wedi gallu gadael y tŷ heb gymorth eu grŵp Siediau Dynion lleol, menter a arferai gael ei hariannu gan Cymunedau yn Gyntaf.

Roeddwn yn ddiolchgar i Rebecca Evans fel y Gweinidog blaenorol am ei hymgysylltiad â mi ynghylch y bygythiad i gyllid ar gyfer Dewch i Gerdded Cymru. Gwn ei bod wedi deall, fel finnau, nad yw grwpiau o'r fath yn ymwneud ag iechyd corfforol yn unig. I lawer o gerddwyr yn fy etholaeth, mae Dewch i Gerdded wedi bod yn ffordd hollbwysig o fynd i'r afael ag unigrwydd, yn aml ar ôl colli priod. Rwy'n falch iawn fod y cyllid wedi'i barhau, ond ni ddylai fod wedi bod dan fygythiad. Rhaid inni wneud yn siŵr fod ein hymrwymiad i fynd i'r afael ag unigrwydd yn torri ar draws polisïau Llywodraeth Cymru.

Ddydd Gwener, daeth gwraig i fy nghynghorfa a oedd yn poeni'n fawr fod y pwysau ar gyllid addysg oedolion wedi arwain at gyflwyno taliadau i bobl sydd ar fudd-daliadau am fynychu ei dosbarth celf lleol, lle roedd rhai o'r mynychwyr ag anableddau. Unwaith eto, i rai o'r bobl hynny, mae'r dosbarth celf yn achubiaeth. Nawr, mae pawb ohonom yn deall y pwysau ariannol enfawr sy'n ein hwynebu, ond mae angen inni edrych ar y penderfyniadau hyn ar sail buddsoddi i arbed. Mae costau unigedd cymdeithasol, a hunanladdiad yn wir, yn llawer iawn uwch. Mae'n rhaid i ni weithredu'n unol â'n rhethreg ar atal.

Roeddwn am gloi drwy sôn am bobl ifanc. Ceir canfyddiad fod unigrwydd ac unigedd yn broblem i bobl hŷn yn bennaf. Nid yw hynny'n wir. Dywedodd Samariaid Cymru wrthym am arolwg gan y Sefydliad Iechyd Meddwl a welodd fod pobl rhwng 18 a 34 oed yn fwy tebygol o deimlo'n unig yn aml, o boeni am deimlo'n unig ac o deimlo'n isel ynglŷn ag unigrwydd na phobl dros 55 oed. Dywedasant wrthym fod yna dystiolaeth gynyddol y gall cyfryngau cymdeithasol achosi unigrwydd ac iselder ysbryd ymhlith pobl ifanc yn eu harddegau, a bod astudiaeth ddiweddar ar ddefnyddio cyfryngau cymdeithasol am ddwy awr y dydd yn gwneud person ddwywaith mor debygol o deimlo unigedd cymdeithasol. Cyhoeddwyd adroddiad o'r enw 'Life in Likes' gan Gomisiynydd Plant Lloegr yn ddiweddar ar ddefnydd plant rhwng 8 a 12 oed o gyfryngau cymdeithasol, a chanfu'r adroddiad fod plant ifanc iawn hyd yn oed yn dod yn orddibynnol ar 'hoffi' a sylwadau dilysu cymdeithasol. Mae'n effeithio ar eu hiechyd meddwl, ac mae hynny hefyd wedi bod yn neges gref yn ymchwiliad ein pwyllgor i iechyd emosiynol a meddyliol plant a phobl ifanc yng Nghymru.

Mae hyn yn bwysig, nid yn unig oherwydd ein bod am i'n pobl ifanc gael iechyd meddwl da, ond oherwydd bod pobl ifanc yn y grŵp risg uchel ar gyfer hunanladdiad. Mae'n warth cenedlaethol fod pedwar plentyn ysgol yn marw drwy hunanladdiad bob wythnos yn y DU. Mae Papyrus, yr elusen atal hunanladdiad ymhlith pobl ifanc, fel rhan o'u hymgyrch Save the Class of 2018, i leihau nifer yr achosion o hunanladdiad ymysg plant ysgol, wedi lansio ymgyrch i godi ymwybyddiaeth o effaith negyddol cyfryngau cymdeithasol ar ein pobl ifanc. Maent wedi cynhyrchu ffilm rymus iawn o'r enw Bedtime Stories, sy'n annog pob un ohonom i fod yn ymwybodol o effaith cyfryngau cymdeithasol. Hoffwn annog pawb yma, yn enwedig y rhai ohonom sy'n rhieni, i'w gwylio. Diolch.

16:55

To be honest with you, what I was going to say I think both Dai and Lynne have covered extremely well. So, my message to you, Minister, is along these lines: when I took part in this committee inquiry, I was absolutely staggered to understand just how big this problem is. Not very long ago, we passed a public health Bill, and we talked about trying to make people slimmer and fitter, and make sure that there were loos everywhere, but we didn't actually talk enough about how we make sure that, no matter what age you are, you feel integrated into a society that's becoming increasingly frantic and frenetic. And I think that, for those who are not part of our inner caucus, it is worth just saying what the difference is between loneliness and isolation. I'd like to give you an example of one particular case I have at the moment.

So, you can be lonely if you are an older person and you're in a care home, and you're surrounded by loads of other people, and they're all saying, 'Come on, let's go off to the aromatherapy, and let's go and watch telly, and let's do bingo', but if you've never been a joiner-inner, if you've never been adept at building your social networks, if you've never had that emotional resilience, then why are you suddenly going to develop it at 75 or 80, or 65, or whatever it is, usually when you've lost your significant other? Because that's when the loneliness really bites.

Isolation is when you are literally missing the contact around you. You could be a farmer stuck up a track. Or, in fact, you could be like a gentleman that I have in my constituency, and he lives in a very large town—I won't identify it too much, because I don't want to give away his identity. But he lives in a little bungalow that's on the edge of a very busy road. He sees nobody. However, he sees the world: he sees the cars going by, he sees the schoolkids to queueing up for the bus, and he feels a little bit of a connection. Unfortunately, the person who owns his property is going to sell it, and he is going to be moved away. And, you know, the housing association very kindly want to go and pop him into a nice little bungalow, but where he won't see anybody, where, once that door closes, that's it; he's on his own, he is truly, truly isolated. And I will predict that that elderly gentleman, with his enormous widescreen tv—because that's all he has, and I've been to his house—because that's his companion, from nine in the morning when he switches it on until he goes to bed at night, he's just going to become more lonely, he's going to become more isolated, he's going to become more depressed, and he will eventually start having to lean on us, on our social services, on our healthcare as his health plummets. And if I took away nothing from that committee report, it was about how we need to support people in their older age.

And I do just want to pick up one point that Lynne made. Although our report, or our inquiry, focused on older people, we cannot forget the young, because the danger of social media is that we forget how to make relationships. We click on Facebook or Twitter, or whatever it is, and wow, we've got 450 friends. Of course, they're not real friends. They don't know who your mum is. They don't know if you've got a dog. They don't know what you like for your tea. But you think they're friends. And we are rearing a generation that is actually making very shallow connections. So, what happens when that young generation becomes our middle-aged generation and then our older generation? Because then they will truly understand what loneliness and isolation is all about, when they look to Facebook and actually find those 400-odd friends really, really don't exist—they're a chimera.

So, I think it's really important. And I would beg you to please bring forward your strategy as soon as possible. And in your partial acceptance of recommendation 1, when you said that, in the meantime, you would look to try to grow good projects, we saw plenty of good projects in our committee, from Men's Sheds to Ffrind i Mi to community connectors—the whole plethora. They need support, they need encouragement, they need empowerment, and I would ask you to do that.

I fod yn onest gyda chi, rwy'n credu bod Dai a Lynne wedi cynnwys yr hyn roeddwn yn mynd i'w ddweud yn eithriadol o dda. Felly, fy neges i chi, Weinidog, yw rhywbeth tebyg i hyn: pan gymerais ran yn ymchwiliad y pwyllgor hwn, cefais fy syfrdanu wrth ddeall pa mor fawr yw'r broblem hon mewn gwirionedd. Yn gymharol ddiweddar, pasiwyd Bil iechyd y cyhoedd gennym, a buom yn sôn am geisio gwneud pobl yn feinach ac yn fwy heini, a gwneud yn siŵr fod toiledau ym mhobman, ond mewn gwirionedd ni soniwyd digon ynglŷn â sut y gwnawn yn siŵr, beth bynnag yw eich oedran, eich bod yn teimlo'n rhan o gymdeithas sy'n dod yn fwyfwy cythryblus a gorffwyll. Ac i'r rhai nad ydynt yn rhan o'n cawcws mewnol, credaf ei bod yn werth dweud beth yw'r gwahaniaeth rhwng unigrwydd ac unigedd. Hoffwn roi enghraifft i chi o un achos penodol sydd gennyf ar hyn o bryd.

Felly, fe allwch fod yn unig os ydych yn berson hŷn ac mewn cartref gofal, ac wedi eich amgylchynu gan lwyth o bobl eraill, ac maent i gyd yn dweud, 'Dewch, beth am fynd i gael aromatherapi, a beth am fynd i wylio'r teledu a gadewch inni chwarae bingo', ond os nad ydych erioed wedi bod yn un i ymuno, os nad ydych erioed wedi bod yn un da am adeiladu eich rhwydweithiau cymdeithasol, os nad yw'r gwytnwch emosiynol hwnnw wedi bod gennych erioed, yna sut rydych chi'n mynd i'w ddatblygu'n 75 neu'n 80, neu 65, neu beth bynnag, fel arfer pan fyddwch wedi colli eich partner mewn bywyd? Oherwydd dyna pryd y mae unigrwydd yn brathu mewn gwirionedd.

Mae unigedd yn digwydd pan fyddwch yn llythrennol yn colli'r cyswllt o'ch cwmpas. Efallai mai ffermwr yn sownd ar ben arall i drac ydych chi. Neu, yn wir, gallech fod fel un gŵr bonheddig sydd gennyf yn fy etholaeth, ac mae'n byw mewn tref fawr iawn—nid wyf am dynnu gormod o sylw ati am nad wyf fi eisiau dweud pwy ydyw. Ond mae'n byw mewn byngalo bach ar ymyl ffordd brysur iawn. Nid yw'n gweld neb. Fodd bynnag, mae'n gweld y byd: mae'n gweld y ceir yn mynd heibio, mae'n gweld y plant ysgol yn ciwio am y bws, ac mae'n teimlo ychydig o gysylltiad. Yn anffodus, mae'r person sy'n berchen ar ei eiddo yn mynd i'w werthu, ac mae'n mynd i gael ei symud oddi yno. Ac mae'r gymdeithas dai, wyddoch chi, yn garedig iawn am ei osod mewn byngalo bach neis, ond lle nad yw'n mynd i weld neb, ac unwaith y bydd y drws yn cau, dyna ni; fe fydd ar ei ben ei hun, yn profi unigedd go iawn. Ac rwy'n rhagweld y bydd y gŵr bonheddig oedrannus hwnnw, gyda'i deledu sgrin lydan enfawr—gan mai dyna'r oll sydd ganddo, ac rwyf wedi bod yn ei dŷ—oherwydd dyna yw ei gydymaith, o naw y bore pan fydd yn ei roi ymlaen hyd nes y bydd yn mynd i'w wely yn y nos, yn mynd yn fwyfwy unig, mae'n mynd i brofi mwyfwy o unigedd, mae'n mynd i deimlo'n fwyfwy isel, ac yn y pen draw bydd yn rhaid iddo ddechrau pwyso arnom ni, ar ein gwasanaethau cymdeithasol, ar ein gofal iechyd wrth i'w iechyd waethygu. Ac os dysgais rywbeth o adroddiad y pwyllgor, yr angen i ni gefnogi pobl yn eu henaint oedd hwnnw.

A hoffwn nodi un pwynt a wnaeth Lynne. Er bod ein hadroddiad, neu ein hymchwiliad yn canolbwyntio ar bobl hŷn, ni allwn anghofio pobl ifanc, gan mai perygl cyfryngau cymdeithasol yw ein bod yn anghofio sut i feithrin perthynas â phobl. Rydym yn clicio ar Facebook neu Twitter, neu beth bynnag ydyw, a waw, mae gennym 450 o ffrindiau. Wrth gwrs, nid ffrindiau go iawn ydynt. Nid ydynt yn gwybod pwy yw eich mam. Nid ydynt yn gwybod a oes gennych gi. Nid ydynt yn gwybod beth rydych chi'n hoffi ei gael i de. Ond rydych yn credu eu bod yn ffrindiau. Ac rydym yn magu cenhedlaeth sydd mewn gwirionedd yn creu cysylltiadau arwynebol iawn. Felly, beth sy'n digwydd pan fydd y genhedlaeth ifanc yn dod yn genhedlaeth ganol oed ac yna'n genhedlaeth hŷn? Oherwydd bryd hynny byddant yn dod i ddeall go iawn beth yw unigrwydd ac unigedd, pan fyddant yn edrych ar Facebook ac yn sylweddoli nad yw'r oddeutu 400 o ffrindiau yn bodoli o gwbl mewn gwirionedd—rhith ydynt.

Felly rwy'n credu ei fod yn wirioneddol bwysig. Ac rwy'n erfyn arnoch i gyflwyno eich strategaeth cyn gynted â phosibl. A thrwy dderbyn argymhelliad 1 yn rhannol, pan ddywedoch y byddech, yn y cyfamser, yn ceisio tyfu prosiectau da, gwelsom ddigonedd o brosiectau da yn ein pwyllgor, o Siediau Dynion i Ffrind i Mi i gysylltwyr cymunedol—yr holl amrywiaeth. Mae angen cymorth arnynt, mae angen anogaeth arnynt, mae angen eu grymuso, a hoffwn ofyn i chi wneud hynny.

17:00

Mae'n braf cael cyfle i siarad yn y ddadl yma. Prin iawn yn fy mywyd i, rydw i'n meddwl, yr ydw i wedi teimlo yn wirioneddol ar fy mhen fy hun. Rydw i'n lwcus iawn yn hynny o beth, ac rydw i'n gobeithio y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn fan hyn â phrofiad tebyg, er nad ydy cael lot o bobl o'ch cwmpas chi yn angenrheidiol yn golygu na allech chi hefyd fod yn unig ac yn ynysig. Mae hynny yn rhywbeth y gwnaethom ni ei ddysgu, yn sicr, yn ystod ein hymchwiliad ni, a oedd yn sicr yn addysg i fi, ac rydw i'n gwybod, i fy nghyd-Aelodau. Beth mae'r adroddiad sydd gennym ni rŵan, wrth gwrs, yn fodd i'w wneud ydy atgoffa pob un ohonom ni, beth bynnag ydy ein profiadau personol ni, fod unigrwydd ac unigedd yn faterion difrifol iawn sy'n effeithio ar lawer iawn o bobl, ac etholwyr i bob un ohonom ni yma yn y Siambr yma.

Rydw i'n ddiolchgar i'r sawl sydd wedi bod yn cysylltu â ni dros y dyddiau diwethaf cyn y drafodaeth yma. Mae'r British Association for Counselling and Psychotherapy yn ein hatgoffa ni bod chwarter ein pobl hŷn yn gallu teimlo unigrwydd ac unigedd, ac mae hynny yn swm enfawr, yn enwedig, fel rydym ni wedi clywed gan Gadeirydd y pwyllgor, lle mae hwn yn cael effaith ar iechyd—nid gwneud i chi deimlo ychydig yn isel, a dymuno y byddai'n dda cael rhywfaint o gwmni, ond mae'n cael effaith ar eich iechyd corfforol a meddyliol. Grŵp arall sydd wedi cysylltu ydy Age Cymru, gan sôn am y mwynderau a'r adnoddau sydd wedi cael eu colli neu sydd mewn perygl o gael eu colli oherwydd cyfyngiadau ariannol, yn cynnwys trafnidiaeth gyhoeddus, a bod yna bethau y gallem ni wneud i fuddsoddi mewn taclo unigrwydd ac unigedd.

Mi wnaf i jest cwpl o sylwadau yn sydyn iawn ynglŷn â dau argymhelliad penodol. Yr olaf un ohonyn nhw—fel un o gefndir cyfathrebu, mae cyfathrebu a negeseua efo pobl yn rhywbeth sy'n bwysig iawn i fi. Mae argymhelliad 6 yn galw am godi ymwybyddiaeth ac i newid agweddau tuag at unigrwydd ac unigedd, a mynd i'r afael â'r stigma sy'n gysylltiedig efo nhw. Fe'm hatgoffwyd i o drydariad y gwelais i—mae o gen i ar y sgrin o'm mlaen i yn fan hyn—ryw fis yn ôl, ychydig o dan fis yn ôl, gan ffrind da i fi. Mae'n berson adnabyddus iawn, Ffion Dafis, yr actores a chyflwynwraig deledu, a'r hyn a dywedodd hi yn ei thrydariad—ac mi wnaeth o fy nharo i ar y pryd—

'Oherwydd natur fy ngwaith y mae gen i ddyddiau rhydd weithiau lle y gallwn i fod yn ymweld â phobl sydd ar eu pennau ei hunain ond dwi ddim yn gwybod efo pwy na lle i gysylltu.'

Ac mae hi'n gwneud apêl am wybodaeth, ac roeddwn i'n meddwl, 'Ie, pa mor aml ydw i wedi clywed rhywun yn dweud hynny o'r blaen?' Nid yn aml iawn, mewn difrif, yn sicr gan bobl o fy nghenhedlaeth i. Mae yna fodd y gallem ni, drwy fod yn ymwybodol o unigrwydd a'r angen i fynd i'r afael ag o, feddwl sut y gallem ni i gyd chwarae rhan mewn taclo'r unigrwydd yna drwy gysylltu a chynnig cwmnïaeth i bobl. Mi oedd yr ymateb i'r trydariad yn ddifyr iawn, iawn, iawn, gyda llawer o bobl yn cynnig ffyrdd lle y gallai Ffion ac eraill gynnig eu hamser. Mae yna sefydliadau—capeli, byrddau iechyd, pob math o elusennau—sy'n cynnig llwybr i chi allu helpu pobl drwy eu hunigrwydd.

Ond mae hynny yn dod â ni at yr argymhelliad cyntaf, sef yr angen i gael y strategaeth yma i fynd i'r afael ag unigrwydd, achos dyma ydy rôl Llywodraeth: i roi arweiniad—arweiniad i'r holl sefydliadau ac unigolion yna sy'n sylweddoli maint problem unigrwydd ac ynglŷn â'r camau y gallem ni fod yn eu cymryd o ddifrif i fynd i'r afael ag o. Rydw i'n falch bod y Llywodraeth wedi ymateb yn gadarnhaol, yn derbyn neu'n derbyn mewn egwyddor yr argymhellion sydd wedi cael eu gwneud gan ein pwyllgor ni, ond rwy'n meddwl bod yr hyn rydw i wedi'i glywed, a fy nghyd-Aelodau, yn sicr yn dangos bod gyda ni broblem sy'n acíwt yng Nghymru o ran maint unigrwydd. Fy apêl i ydy i ddangos yr arweiniad yna cyn gynted â phosib drwy gyhoeddi strategaeth a fydd wirioneddol yn gwneud gwahaniaeth.

I'm pleased to have the opportunity to contribute to this debate. Very rarely in my life, I think, have I truly felt alone. I'm very lucky in that respect, and I do hope that most people in this place would have similar experiences, although having many people around you doesn't necessarily mean that you can't also feel lonely and isolated. That is something that we learnt during our inquiry, which was certainly an education for me and, I know, to my fellow Members. What the report that we have does, of course, is remind each and every one of us, whatever our personal experiences may be, that loneliness and isolation are very serious issues that impact on very many people, and constituents of each and every one of us in this Chamber today.

I'm grateful to those who have been contacting us over the past few days before this debate. The British Association of Counselling and Psychotherapists reminds us that 25 per cent of older people can feel lonely and isolated, and that is a huge number, particularly, as we've already heard from the committee Chair, where this has an impact on people's health—it doesn't just make you feel slightly depressed, and that you'd want to have some company, but it can have a serious impact on mental and physical health. Another group that's been in touch is Age Cymru, who talked about the amenities and the resources that have been lost, or are at risk of being lost, because of financial pressures, including public transport, and that there are things that we can do to invest in tackling loneliness and isolation.

But I will just make a few comments very briefly on two specific recommendations. The final one—having a communications background, messaging is something that's very important to me. Recommendation 6 talks about awareness raising and changing attitudes towards loneliness and isolation, and addressing the stigma associated with them. I was reminded of a tweet that I saw—and I have it on the screen in front of me—it was around a month ago, a little under a month ago, from a good friend of mine, She is a well-known individual, Ffion Dafis, the actress and presenter, and what she said in her tweet, and it struck me at the time, is

'Because of the nature of my work, I have free days on occasion when I could be visiting people who are alone but I don't know who or where I should contact.'

And she makes an appeal for information, and I thought, 'Yes, how often have I heard someone say something like that?' Not very often at all, certainly by people from my own generation. There are ways in which we can all, through having awareness of loneliness and the need to tackle it, play our part in addressing that loneliness, by contacting and offering companionship to people. The response to the tweet was very interesting, with many people proposing ways in which Ffion and others could give of their time. There are organisations—chapels, health boards and charities of all sorts—that provide routes for individuals to assist people through their loneliness.

But that brings us to our first recommendation, namely the need to have a strategy in place to address loneliness, because this is the role of Government: to provide guidance and leadership to all of those organisations and individuals who understand the scale of the problem of loneliness in terms of the steps that we could be taking to address it. I'm pleased that the Government has responded positively, accepting or accepting in principle the recommendations made by our committee, but I do think that what I've heard, and what fellow Members have heard, certainly demonstrates that we do have an acute problem in Wales in terms of the scale of loneliness and isolation. My appeal is that the Government should show that leadership as soon as possible by publishing a strategy that will truly make a difference.

17:05

I would like to place on record my thanks to the committee clerks and all those who gave evidence to our committee during the course of our inquiry, and to our dedicated Chair. It is a sad indictment of our society when you consider that around one in five of people in Wales are lonely. Over half of people aged over 25 live alone and research by Age UK found that many older people can go five or six days without speaking to a single person. Research shows that loneliness and social isolation are as damaging to our health as smoking three quarters of a pack of cigarettes a day. Loneliness increases the chances of an early death by around 45 per cent and is associated with an increased risk of developing coronary heart disease and stroke. Lonely individuals are also at higher risk of the onset of disability and also suicide.

In a work capacity, someone once said to me, 'You're asking me to confide in you and to tell you what is wrong, but you don't know of my yesterdays or even my todays, but you can help me maybe have a better tomorrow.' It is therefore incumbent upon us all to make people feel worth while and wanted. I was therefore delighted when our committee opted to undertake an inquiry into loneliness and isolation, given the real public health concerns.

Witnesses to our inquiry all underlined the health impacts of loneliness and isolation as well as outlining the myriad causes of and contributory factors to loneliness and isolation. One thing was clear: although loneliness can strike at any age, it is particularly heartfelt in our older population. Closure of post offices, banks, local shops, community services, public toilets, and the growing trend to automation have all contributed to a situation whereby many older people go days and weeks without speaking to another human being.

We also learnt of the fantastic work being undertaken by voluntary groups across Wales to address loneliness and end isolation by providing a whole raft of activities and support services—Men's Sheds, for example. Whether it's Ffrind i Mi in south-east Wales, Welcome Visitor at Home in south-west Wales, Ponthafren in mid Wales, or Contact the Elderly in north Wales, these organisations, and hundreds like them, plug the gaps left by our shrinking social care sector. They are pivotal in addressing loneliness and isolation. It is our job to ensure that these groups are supported and funded to continue doing what they do, across every part of Wales.

Our committee recommended that the Welsh Government works with the voluntary sector and local government to secure the funding stability needed by these organisations by introducing three-year funding programmes. I had hoped the Welsh Government would fully accept all six of our recommendations. It is therefore disappointing that the Welsh Government could not fully commit to this recommendation. You accept that short-term funding can be costlier, but wish the flexibility to make short-term decisions. Short-term decisions based on financial pressures are just the sort of decisions we have to move away from.

Welsh Government are proud of their invest-to-save programme. Well, the London School of Economics have undertaken research that shows that every £1 invested in addressing loneliness and isolation can save £3 in costs to our NHS. These voluntary organisations are a lifeline to our older people and deserve Government support. I urge the Welsh Government to reconsider and to accept all of our recommendations. Diolch yn fawr.

Hoffwn gofnodi fy niolch i glercod y pwyllgor a'r rhai a roddodd dystiolaeth i'n pwyllgor yn ystod ein hymchwiliad, ac i'n Cadeirydd ymroddedig. Mae'n feirniadaeth drist ar ein cymdeithas pan ystyriwch fod tua un o bob pump o bobl Cymru yn unig. Mae dros hanner y bobl dros 25 oed yn byw ar eu pen eu hunain a chanfu ymchwil gan Age UK fod llawer o bobl hŷn yn gallu mynd am bump neu chwech o ddyddiau heb siarad ag unrhyw berson arall. Dengys gwaith ymchwil fod unigrwydd ac unigedd cymdeithasol mor niweidiol i'n hiechyd â smygu tri chwarter pecyn o sigaréts y dydd. Mae unigrwydd yn cynyddu'r perygl o farwolaeth gynnar tua 45 y cant, ac mae'n gysylltiedig â mwy o risg o ddatblygu clefyd coronaidd y galon a strôc. Mae unigolion unig hefyd yn wynebu risg uwch o fynd yn anabl, a risg uwch o gyflawni hunanladdiad.

Dywedodd rhywun wrthyf unwaith yn rhinwedd fy ngwaith, 'Rydych yn gofyn i mi ymddiried ynoch a dweud wrthych beth sydd o'i le, ond nid ydych yn gwybod dim am fy ddoeau na hyd yn oed am fy heddiw, ond efallai y gallwch helpu i mi gael gwell yfory.' Felly, mae'n ddyletswydd ar bawb ohonom i wneud i bobl deimlo eu bod yn werthfawr. Felly roeddwn yn falch iawn pan benderfynodd ein pwyllgor gynnal ymchwiliad i unigrwydd ac unigedd, o ystyried y pryderon iechyd cyhoeddus go iawn.

Tanlinellodd tystion i'n hymchwiliad holl effeithiau unigrwydd ac unigedd ar iechyd, yn ogystal ag amlinellu'r myrdd o achosion a ffactorau sy'n cyfrannu at unigrwydd ac unigedd. Roedd un peth yn glir: er y gall unigrwydd daro ar unrhyw oedran, fe'i teimlir yn arbennig o ddwfn ymhlith ein poblogaeth hŷn. Mae cau swyddfeydd post, banciau, siopau lleol, gwasanaethau cymunedol, toiledau cyhoeddus, a'r duedd gynyddol i awtomeiddio oll wedi cyfrannu at sefyllfa lle mae llawer o bobl hŷn yn mynd am ddyddiau ac wythnosau heb siarad â bod dynol arall.

Clywsom hefyd am y gwaith gwych a wneir gan grwpiau gwirfoddol ledled Cymru i fynd i'r afael ag unigrwydd a rhoi diwedd ar unigedd drwy ddarparu llu o weithgareddau a gwasanaethau cymorth—Siediau Dynion, er enghraifft. Boed yn Ffrind i Mi yn ne-ddwyrain Cymru, y prosiect croeso i ymwelydd yn y cartref yn ne-orllewin Cymru, Ponthafren yng nghanolbarth Cymru, neu Cyswllt â'r Henoed yng ngogledd Cymru, mae'r sefydliadau hyn, a channoedd o rai tebyg, yn llenwi'r bylchau a adawyd gan ein sector gofal cymdeithasol sy'n crebachu. Maent yn ganolog ar gyfer mynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd. Ein gwaith ni yw sicrhau bod y grwpiau hyn yn cael eu cefnogi a'u hariannu i barhau i wneud yr hyn a wnânt ar draws pob rhan o Gymru.

Roedd ein pwyllgor yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r sector gwirfoddol a llywodraeth leol i sicrhau sefydlogrwydd y cyllid sydd ei angen ar y sefydliadau hyn drwy gyflwyno rhaglenni ariannu tair blynedd. Roeddwn wedi gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru yn derbyn pob un o'n chwe argymhelliad yn llawn. Felly, mae'n siomedig na allai Llywodraeth Cymru ymrwymo'n llawn i'r argymhelliad hwn. Rydych yn derbyn bod cyllid tymor byr yn gallu bod yn ddrutach, ond eisiau'r hyblygrwydd i wneud penderfyniadau tymor byr. Penderfyniadau tymor byr sy'n seiliedig ar bwysau ariannol yw'r union fath o benderfyniadau sy'n rhaid inni symud oddi wrthynt.

Mae Llywodraeth Cymru'n falch o'i rhaglen buddsoddi i arbed. Wel, mae Ysgol Economeg Llundain wedi cynnal ymchwil sy'n dangos y gall pob £1 a fuddsoddir i fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd arbed £3 mewn costau i'n GIG. Mae'r sefydliadau gwirfoddol hyn yn achubiaeth i bobl hŷn ac yn haeddu cefnogaeth y Llywodraeth. Rwy'n annog Llywodraeth Cymru i ailystyried ac i dderbyn pob un o'n hargymhellion. Diolch yn fawr.

I think I would be agreeing with virtually all the comments that have already been made this afternoon. There was a great deal of consensus in the committee, and we heard some very powerful evidence from a number of organisations and bodies that led us to our report and the recommendations in it. 

Rwy'n credu y buaswn yn cytuno gyda bron bob un o'r sylwadau sydd eisoes wedi'u gwneud y prynhawn yma. Roedd llawer iawn o gonsensws yn y pwyllgor, a chlywsom dystiolaeth bwerus iawn gan nifer o sefydliadau a chyrff a'n harweiniodd at ein hadroddiad a'r argymhellion ynddo.

For my contribution, I just want to really make some general observations on the issues around isolation and loneliness, rather than focusing on any of the specific recommendations, because it's a huge irony, isn't it, in the days of the internet, of knowing that people can FaceTime each other from four corners of the globe, that on our very doorsteps, here in our communities, we find the problems of loneliness and isolation.

I think this partly reflects the stresses placed on the social fabric of our communities. Too much of the public realm, too many of those things that we all hold for the common good, are being sacrificed in these times of austerity, and surely it's for all of us to place a far higher premium on retaining those shared spaces that allow people to make connections with each other. And by shared spaces, I don't just mean the physical buildings, important as they are, but also those networks that bring people together. After all, it is the social networks that provide the foundations of so much care and resilience.  

So, while the inquiry established that the problems of loneliness and isolation are most commonly associated with older people, and that was very much what we concentrated on, the issues outlined in this report do affect a wide range of other groups, and Angela Burns touched on that, as did Lynne Neagle. I'm pleased that the committee will be doing some further work on this as well, but it would be good if the Minister can confirm that the Welsh Government will secure a cross-departmental approach in the forthcoming strategy that will address the wider issues of isolation and loneliness across other groups in society, including ex-service personnel, single parents, young people, as we've already heard from, to name but a few, because the report shows why investing in measures to prevent isolation and loneliness makes good economic sense for all parts of Government. 

We've already heard about invest-to-save—that's been mentioned by a number of speakers today—and this is an invest-to-save activity. If we can help to provide people with stronger networks, then we're less likely to have to tackle the acute deterioration of physical and mental health conditions associated with this problem, conditions that in the most extreme circumstances, as Lynne Neagle has already said, can lead to the tragedy of suicide and other forms of self-harm. 

Now, as Dai Lloyd mentioned in his opening remarks, one of the most enlightening areas of our inquiry for me was the importance—it was evidenced—of inter-generational contact as a simple cost-effective, and I'll use the word 'therapy', for want of a better word. That allows me, I think, to briefly mention a project that I had some personal involvement with that showed the value of that inter-generational activity. 

Shortly before Christmas, Merthyr and Tredegar Only Boys Aloud choir visited care homes in the area to sing Christmas songs and carols with residents as part of their Home for Christmas initiative, linking young and older people together through music and song. And I had the great pleasure of joining those young boys to sing a song or two at the Greenhill Manor Care Home in Merthyr Tydfil. The main point of that was to give me the chance  to witness the mutual pleasure of older and younger people joined together in the simple joy of music and song. And what I saw there was joy and healing in progress, and for a few short hours people enjoying social connections, irrespective of their age. It was an absolute pleasure to witness it, and it was a pleasure to be part of it. 

In 2016, Llywydd, I was very proud to campaign on a manifesto that committed to addressing the issues of isolation and loneliness, so I am pleased that the Government has responded positively to our report as they bring forward their strategy. And in closing, Llywydd, I also believe that in bringing forward a clear plan of action for Wales, we will pay our rightful respects to the former MP Jo Cox, and the invaluable work of the foundation established in her name, which is continuing the work of the loneliness commission that Jo established to bring about a step change in the public policy response to the UK's loneliness crisis—a crisis that all of us, and not just Government, have a duty to address.    

Ar gyfer fy nghyfraniad, hoffwn wneud rhai sylwadau cyffredinol mewn gwirionedd ar y materion sy'n ymwneud ag unigedd ac unigrwydd, yn hytrach na chanolbwyntio ar unrhyw rai o'r argymhellion penodol, oherwydd mae'n eironi mawr, onid yw, yn nyddiau'r rhyngrwyd, o wybod y gall pobl fynd ar FaceTime o bedwar ban byd, ein bod yn canfod problemau unigrwydd ac unigedd ar garreg ein drws, yma yn ein cymunedau.

Credaf fod hyn yn adlewyrchu'n rhannol y straen a osodir ar y wead cymdeithasol ein cymunedau. Mae gormod o'r byd cyhoeddus, gormod o'r pethau hynny y mae pawb ohonom yn ystyried eu bod er lles pawb, yn cael eu haberthu yn y cyfnod hwn o gyni, a dylai pawb ohonom osod premiwm uwch o lawer ar gadw'r gofodau a rennir sy'n caniatáu i bobl ffurfio cysylltiadau â'i gilydd. Ac wrth ddweud gofodau a rennir, nid adeiladau ffisegol yn unig a olygaf, er mor bwysig ydynt, ond hefyd y rhwydweithiau hynny sy'n dod â phobl at ei gilydd. Wedi'r cyfan, y rhwydweithiau cymdeithasol sy'n darparu'r sylfeini ar gyfer cymaint o ofal a gwytnwch.

Felly, er bod yr ymchwiliad wedi sefydlu bod problemau unigrwydd ac unigedd yn fwyaf cysylltiedig yn gyffredinol â phobl hŷn, ac ar hynny y canolbwyntiwyd yn bennaf o bell ffordd, mae'r materion a amlinellir yn yr adroddiad hwn yn effeithio ar ystod eang o grwpiau eraill, a chyfeiriodd Angela Burns at hynny, fel y gwnaeth Lynne Neagle. Rwy'n falch fod y pwyllgor yn mynd i wneud gwaith pellach ar hyn yn ogystal, ond byddai'n dda pe gallai'r Gweinidog gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau ymagwedd drawsadrannol yn y strategaeth sydd ar y gweill a fydd yn ymdrin â materion ehangach unigedd ac unigrwydd ar draws grwpiau eraill yn y gymdeithas, gan gynnwys aelodau'r lluoedd arfog, rhieni sengl, pobl ifanc, fel y clywsom eisoes, i enwi ond ychydig, gan fod yr adroddiad yn dangos pam y mae buddsoddi mewn mesurau i atal unigedd ac unigrwydd yn gwneud synnwyr yn economaidd i bob rhan o'r Llywodraeth.

Eisoes clywsom am fuddsoddi i arbed—cafodd hynny ei grybwyll gan nifer o siaradwyr heddiw—ac mae hwn yn weithgaredd buddsoddi i arbed. Os gallwn helpu i ddarparu rhwydweithiau cryfach i bobl, rydym yn llai tebygol o orfod mynd i'r afael â dirywiad acíwt cyflyrau iechyd corfforol a meddyliol sy'n gysylltiedig â'r broblem hon, cyflyrau sydd, yn yr amgylchiadau mwyaf eithafol, fel y dywedodd Lynne Neagle eisoes, yn gallu arwain at drasiedi hunanladdiad a mathau eraill o hunan-niwed.

Nawr, fel y soniodd Dai Lloyd yn ei sylwadau agoriadol, un o'r meysydd mwyaf addysgiadol o'n hymchwiliad i mi oedd pwysigrwydd—cafwyd tystiolaeth o hyn—cyswllt sy'n pontio'r cenedlaethau fel therapi, yn niffyg gair gwell, sy'n syml ac yn gosteffeithiol. Mae hynny'n caniatáu i mi gyfeirio'n fyr, rwy'n credu, at brosiect y bûm yn ymwneud rhywfaint ag ef a oedd yn dangos gwerth y gweithgarwch hwnnw sy'n pontio'r cenedlaethau.

Ychydig cyn y Nadolig, ymwelodd côr Only Boys Aloud Merthyr a Thredegar â chartrefi gofal yn yr ardal i ganu caneuon a charolau Nadolig gyda thrigolion fel rhan o'u menter Home for Christmas i gysylltu pobl ifanc a phobl hŷn drwy gerddoriaeth a chân. A chefais y pleser mawr o ymuno â'r bechgyn ifanc hyn i ganu cân neu ddwy yng Nghartref Gofal Greenhill Manor ym Merthyr Tudful. Prif bwynt hynny oedd rhoi cyfle i mi dystio i'r pleser a rannai pobl hŷn a phobl iau wrth ymuno yn llawenydd syml cerdd a chân. A'r hyn a welais yno oedd llawenydd a gwellhad ar waith, ac am ychydig oriau byr, pobl yn mwynhau cysylltiadau cymdeithasol, beth bynnag fo'u hoed. Roedd yn bleser pur ei weld, ac roedd yn bleser gennyf fod yn rhan ohono.

Yn 2016, Lywydd, roeddwn yn falch iawn o ymgyrchu ar sail maniffesto a oedd wedi ymrwymo i fynd i'r afael â phroblemau unigedd ac unigrwydd, felly rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi ymateb yn gadarnhaol i'n hadroddiad wrth iddynt gyflwyno eu strategaeth. Ac i gloi, Lywydd, credaf hefyd y byddwn, wrth gyflwyno cynllun gweithredu clir ar gyfer Cymru, yn talu ein teyrnged haeddiannol i Jo Cox, y cyn AS, a gwaith amhrisiadwy y sefydliad a ffurfiwyd yn ei henw, sy'n parhau â gwaith y comisiwn ar unigrwydd a sefydlwyd gan Jo i sicrhau newid sylfaenol mewn ymateb polisi cyhoeddus i argyfwng unigrwydd y DU—argyfwng y mae'n ddyletswydd ar bawb ohonom, ac nid y Llywodraeth yn unig, i fynd i'r afael ag ef.

17:15

I'm grateful to speak today on this crucial issue, following our committee report launch at Horton's Coffee House in Newport. Loneliness and social isolation is one of the defining issues of our time, an epidemic affecting all ages in all parts of our communities.

The impact of social isolation is alarming: 75,000 people in Wales report always or often feeling lonely; loneliness can be as damaging to your health as smoking 15 cigarettes a day; it can be as risky as obesity; and it can affect anyone at any time in our lives. While these worrying statistics go a long way to show how significant the problem of loneliness is, I think it's the human stories that have really driven home the need for something to be done. Throughout our inquiry, we certainly heard those voices loud and clear. One particular story comes to my mind, which a GP shared with me. She'd been treating an elderly patient who was recovering after coming out of hospital. She had been visiting the patient once a week, and after a few weeks of regular visits, she told the woman that she had made a full recovery and no longer needed to regularly see the doctor. The woman was visibly upset to find this out. She didn't want the visits to end because the GP and the district nurses were the only people she saw from week to week. We heard other similar examples of the serious impact of social isolation and loneliness.

We know that any of us can become isolated or lonely as we grow older for many reasons, often beyond our control. Loneliness and isolation are both a cause and a consequence of problems with mental health and one that often fails to be addressed due to the stigma surrounding it. In fact, as Lynne Neagle mentioned, the report launched by the Samaritans yesterday highlighted loneliness and isolation as a risk factor for suicide.

Recommendation 6 states how vital it is that we end the stigma surrounding loneliness. Raising awareness should be the first step in tackling the issue itself. Many people don't want to be tagged with the word 'lonely', and factors can mask a root cause. We can see from our engagement throughout our inquiry that there is a significant will and essential need to tackle this problem.

Our inquiry found that much good work is already being done across Wales. We heard from many organisations throughout the consultation, and I hosted a round-table discussion with Age UK in my constituency last summer to share examples of projects that are tackling loneliness and to see how best practice can be spread.

In recommendation 4, we made clear the need for Welsh Government to work with the voluntary sector to provide stability for the services that so many depend on. So much of this work is done by volunteers. One excellent example is Ffrind i Mi. It's a service in Aneurin Bevan health board led by divisional nurse Tanya Strange, who really is a force of nature. It aims to tackle loneliness and isolation by matching volunteers to people based on their hobbies and interests. The idea is to say, 'Let me introduce you to a friend of mine.'

Ada is a prime example. Ada is 93 and became lonely and isolated after her husband died. She'd been a carer for her husband who had dementia for over 10 years and, like so many others, the commitment of caring meant that she had lost touch with her close friends. When her husband died, she found herself feeling isolated and alone. Ada was referred to Ffrind i Mi, and it helped her so much that Ada is now a volunteer, helping others who feel so isolated and lonely. She meets another woman every week for a coffee and a chat in Newport city centre, and both reap the benefits of their new friendship.

The issue does not only affect our elderly, as other Members have said. Our report is wide reaching, but doesn't even scratch the surface when it comes to loneliness amongst young people, veterans, new mothers, BME groups and the LGBT community amongst others. I was shocked when I attended the Ffrind i Mi launch to recognise a face in the video. Rob Wiltshire was two years younger than me at school and had gone on to join the army. Now a veteran in his 30s, he felt so far removed from his support network on his return to the UK that he battled with feelings of isolation and loneliness. He found Ffrind i Mi and has gone from strength to strength. But while schemes like this make an invaluable contribution to the lives of people like Ada and Rob, we need to plan for the future and take a more holistic approach to dealing with loneliness and isolation, which is highlighted in our recommendation 2, and this is vital.

Another Newport resident, Carol Beaumont, said at our inquiry launch how important it is to be able to know about services easily, for example, through community connectors, and we need to use the rich resources that we already have in our communities and ensure that information is available and accessible for people wherever they may need it. We have a proud history of community in Wales, and we know that we have the highest proportion of older people in the UK. It's a public health issue that must be a national priority, and it needs to start now. Tackling it will not only improve people's lives, but it will help reduce demands for health and social services.

Rwy'n ddiolchgar am gael siarad heddiw ar y mater hollbwysig hwn, yn dilyn lansio adroddiad ein pwyllgor yn Horton's Coffee House yng Nghasnewydd. Mae unigrwydd ac unigedd cymdeithasol yn un o'r problemau sy'n diffinio ein hoes ni, ac mae'n epidemig sy'n effeithio ar bob oedran ym mhob rhan o'n cymunedau.

Mae effaith unigedd cymdeithasol yn frawychus: mae 75,000 o bobl yng Nghymru yn nodi eu bod bob amser neu'n aml yn teimlo'n unig; gall unigrwydd fod yr un mor niweidiol i'ch iechyd â smygu 15 o sigaréts y dydd; gall fod mor beryglus â gordewdra; a gall effeithio ar unrhyw un ar unrhyw adeg yn ein bywydau. Er bod yr ystadegau hyn yn mynd ffordd bell i ddangos pa mor sylweddol yw problem unigrwydd, rwy'n credu mai straeon pobl sydd o ddifrif wedi sbarduno'r angen i wneud rhywbeth. Yn sicr, drwy gydol ein hymchwiliad, clywsom y lleisiau hynny'n glir. Mae un stori arbennig yn dod i fy meddwl, stori a rannodd meddyg teulu gyda mi. Roedd hi wedi bod yn trin claf oedrannus a oedd yn gwella ar ôl dod allan o'r ysbyty. Roedd hi wedi bod yn ymweld â'r claf unwaith yr wythnos, ac ar ôl ychydig wythnosau o ymweliadau rheolaidd, dywedodd wrth y fenyw ei bod wedi gwella'n iawn ac na fyddai angen mwyach iddi weld y meddyg yn rheolaidd. Roedd hi'n amlwg fod y wraig yn drist o glywed hyn. Nid oedd hi eisiau i'r ymweliadau ddod i ben am mai'r meddyg teulu a'r nyrsys ardal oedd yr unig bobl a welai o un wythnos i'r llall. Clywsom enghreifftiau eraill tebyg o effaith ddifrifol arwahanrwydd cymdeithasol ac unigrwydd.

Gwyddom y gall unrhyw un ohonom brofi unigrwydd ac unigedd wrth inni heneiddio am nifer o resymau sydd y tu hwnt i'n rheolaeth yn aml. Mae unigrwydd ac unigedd yn achos ac yn ganlyniad i broblemau iechyd meddwl ac yn bethau nad ydynt yn cael sylw digonol oherwydd y stigma sy'n gysylltiedig â hynny. Yn wir, fel y soniodd Lynne Neagle, roedd yr adroddiad a lansiwyd gan y Samariaid ddoe yn tynnu sylw at unigrwydd ac unigedd fel ffactor risg ar gyfer hunanladdiad.

Mae argymhelliad 6 yn nodi pa mor hollbwysig yw rhoi diwedd ar y stigma sy'n gysylltiedig ag unigrwydd. Dylai codi ymwybyddiaeth fod yn gam cyntaf tuag at fynd i'r afael â'r mater ei hun. Ychydig iawn o bobl sydd eisiau cael eu labelu â'r gair 'unig', a gall ffactorau guddio'r rheswm sylfaenol. Gallwn weld o'n hymwneud drwy gydol ein hymchwiliad fod yna gryn dipyn o ewyllys ac angen hanfodol i oresgyn y broblem hon.

Canfu ein hymchwiliad fod llawer o waith da yn cael ei wneud eisoes ledled Cymru. Clywsom gan nifer o sefydliadau drwy gydol yr ymgynghoriad, a chynhaliais drafodaeth o amgylch y bwrdd ag Age UK yn fy etholaeth yr haf diwethaf i rannu enghreifftiau o brosiectau sy'n mynd i'r afael ag unigrwydd ac i weld sut i ledaenu arferion da yn y ffordd orau.

Yn argymhelliad 4, gwnaethom yn glir fod angen i Lywodraeth Cymru weithio gyda'r sector gwirfoddol i ddarparu sefydlogrwydd i'r gwasanaethau y mae cymaint yn dibynnu arnynt. Gwneir cymaint o'r gwaith hwn gan wirfoddolwyr. Un enghraifft ragorol yw Ffrind i Mi. Gwasanaeth ym mwrdd iechyd Aneurin Bevan ydyw sy'n cael ei arwain gan y nyrs ranbarthol Tanya Strange, sy'n berson ymroddedig iawn. Nod y gwasanaeth yw mynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd drwy baru gwirfoddolwyr â phobl yn seiliedig ar eu diddordebau. Y syniad yw dweud, 'Gadewch i mi eich cyflwyno i ffrind i mi.'

Mae Ada yn enghraifft wych. Mae Ada yn 93 oed a dechreuodd brofi unigrwydd ac unigedd ar ôl marw ei gŵr. Roedd hi wedi bod yn gofalu am ei gŵr a oedd â dementia ers dros 10 mlynedd ac fel cymaint o rai eraill, roedd yr ymrwymiad i ofalu'n golygu ei bod wedi colli cysylltiad â'i ffrindiau agos. Pan fu farw ei gŵr, dechreuodd deimlo'n ynysig ac yn unig. Cyfeiriwyd Ada at Ffrind i Mi, ac fe'i helpodd i'r fath raddau nes bod Ada bellach yn wirfoddolwr, yn helpu eraill sy'n profi unigrwydd ac unigedd. Mae hi'n cyfarfod â menyw arall bob wythnos am baned o goffi a sgwrs yng nghanol dinas Casnewydd, ac mae'r ddwy'n elwa ar eu cyfeillgarwch newydd.

Mae'r broblem yn effeithio ar fwy na'n pobl oedrannus yn unig, fel y dywedodd Aelodau eraill. Mae ein hadroddiad yn bellgyrhaeddol, ond nid yw'n crafu'r wyneb hyd yn oed mewn perthynas ag unigrwydd ymhlith pobl ifanc, cyn-filwyr, mamau newydd, grwpiau du a lleiafrifoedd ethnig a'r gymuned LGBT ymysg eraill. Cefais syndod pan fynychais lansiad Ffrind i Mi o adnabod wyneb yn y fideo. Roedd Rob Wiltshire ddwy flynedd yn iau na mi yn yr ysgol ac wedi ymuno â'r fyddin wedyn. Ag yntau bellach yn gyn-filwr yn ei 30au, teimlai mor bell oddi wrth ei rwydwaith cymorth ar ôl dychwelyd i'r DU nes ei fod wedi brwydro gyda theimladau o unigedd ac unigrwydd. Canfu Ffrind i Mi ac mae wedi mynd o nerth i nerth. Ond er bod cynlluniau fel hyn yn gwneud cyfraniad amhrisiadwy i fywydau pobl fel Ada a Rob, mae angen inni gynllunio ar gyfer y dyfodol a mabwysiadu dull mwy cyfannol o ymdrin ag unigrwydd ac unigedd, fel sy'n cael ei amlygu yn argymhelliad 2, ac mae hyn yn hanfodol.

Dywedodd un arall o drigolion Casnewydd, Carol Beaumont, wrth lansio ein hymchwiliad pa mor bwysig yw gallu gwybod am wasanaeth yn hawdd, er enghraifft drwy gysylltwyr cymunedol, ac mae angen inni ddefnyddio'r adnoddau gwerthfawr sydd gennym eisoes yn ein cymunedau a sicrhau bod y wybodaeth ar gael ac yn hygyrch i bobl ble bynnag y maent ei hangen. Mae gennym hanes balch o gymuned yng Nghymru, a gwyddom fod gennym y gyfran uchaf o bobl hŷn yn y DU. Mae'n fater iechyd y cyhoedd sy'n gorfod bod yn flaenoriaeth genedlaethol, ac mae angen i hynny ddechrau yn awr. Nid yn unig y bydd mynd i'r afael ag ef yn gwella bywydau pobl, ond bydd hefyd yn helpu i leihau'r galw am wasanaethau iechyd a gwasanaethau cymdeithasol.

17:20

Diolch, Dirprwy Lywydd. I thank you for calling me in a long line of speakers, and I aim to be brief. I very much welcome the report and I also welcome the commitment from the Welsh Government Minister and his resolve to tackle the causes. The causes are manifold, and I'm not going to repeat all those ones that people have discussed today. But I do think that we need to remember that loneliness doesn't only reside in the elderly. Although it does reside in the elderly, it resides in any one, anywhere, of any age group, at any time, because it's, as Angela Burns so eloquently stated, very often a position you find yourself in.

But it is also connected, sometimes, to the facilities and services around you, and I have spoken here about bus regulation to try and ease the passage—I do use those words wisely—of transport for people in rural areas. Because if we can use those powers so that we don't end up in a situation where there's a stop-start position on bus travel in Mid and West Wales, with companies going bust, people can keep and maintain the companionship that they gain on public transport. The same is said of other services, like free swimming. I think it's those things that we need to join up now, where they're working for individuals, where people can access their services, their facilities and actually gain some friendship. We need to join them up together, and I hope that that will form part of what you do.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch i chi am fy ngalw mewn rhes hir o siaradwyr, ac rwy'n bwriadu bod yn fyr. Rwy'n croesawu'r adroddiad yn fawr iawn, ac rwy'n croesawu ymrwymiad Gweinidog Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r achosion hefyd. Mae amryw byd o achosion, ac nid wyf am ailadrodd yr holl rai a drafodwyd gan bobl heddiw. Ond credaf fod angen inni gofio nad mater i'r henoed yn unig yw unigrwydd. Er bod yr henoed yn ei brofi, gall unrhyw un ei brofi yn unrhyw le, mewn unrhyw grŵp oedran ar unrhyw adeg, oherwydd, fel y dywedodd Angela Burns mor huawdl, sefyllfa rydych yn canfod eich hun ynddi ydyw yn aml iawn.

Ond mae'n gysylltiedig hefyd weithiau â'r cyfleusterau a'r gwasanaethau o'ch cwmpas, ac rwyf wedi siarad yma am reoleiddio bysiau er mwyn ceisio hwyluso trafnidiaeth i bobl mewn ardaloedd gwledig. Oherwydd os gallwn ddefnyddio'r pwerau hynny fel nad ydym yn cyrraedd sefyllfa lle mae'r gwasanaeth bws yn dechrau ac yna'n dod i ben yn barhaol yng nghanolbarth a gorllewin Cymru, wrth i gwmnïau fynd yn fethdalwyr, gall pobl gadw a chynnal y gwmnïaeth a gânt ar drafnidiaeth gyhoeddus. Dywedir yr un peth am wasanaethau eraill, fel nofio am ddim. Credaf mai'r pethau hynny sydd angen inni eu cydgysylltu yn awr, lle maent yn gweithio i unigolion, lle y gall pobl wneud defnydd o'u gwasanaethau, eu cyfleusterau a ffurfio cyfeillgarwch mewn gwirionedd. Mae angen inni eu cydgysylltu, a gobeithio y bydd hynny'n rhan o'r hyn rydych yn ei wneud.

Can I thank the committee for actually working on this report? As the older people's champion for our party, this is a key issue, and it's something that I've worked with Sarah Rochira on. The sheer numbers of people reported as experiencing loneliness and isolation: 18 per cent of the UK population, equating to almost 458,000 people in Wales. Again, amongst older people, 25 per cent report being lonely, 27 per cent socially isolated. Seventy-five per cent of women and 66 per cent of men over 65 years of age are now living alone.

We often rush to think of older people in this regard, but this report, and evidence here today, show that this can impact on a much wider range of social groups. Our younger individuals are finding themselves worthless as a result of living alone, often resorting to social media as a means of dealing with the realities of isolation, and, quite often, this is their only means of actual communication with the outside world. LGBT and BME communities are really affected, bringing further isolation.

The cost of loneliness and isolation to our public services and productivity is £2.6 billion a year. There is a £427 million cost to our health service, not to mention the cost in real terms to the quality of life and longevity of each one of these individuals.

The relative ease and low cost of tackling this issue—and I say that because a lot of the issues we deal with here need Government resources. There's a lot we can do in terms of support, and we could all do, actually, within our own communities. Prevention is key, and the sooner we act, the better. Value for money in terms of investment is clear. The Eden Project estimates that disconnected communities cost the Welsh economy in excess of £1 billion a year in terms of lost productivity. Yet simple measures such as reinvesting in local and community transport and supporting buses, an area that has faced cuts of over £4.2 million, over 20 per cent, since 2011—. So, whilst we're talking about it, we're actually seeing negative things coming forward that are making the situation worse. On our health and social services, in particular, the impact is considerable.

Tackling these issues could prevent otherwise unnecessary GP appointments and visits, freeing up vital resources for our already stretched GPs. The additional associated health implications add to NHS pressures: depression, high blood pressure, increased risks of heart attack, stroke and dementia, to name but a few. We know that the British Red Cross estimates that the cost of increased service usage by older people experiencing loneliness as up to £12,000 per person over the next 15 years. And if you correlate that up to the numbers, we're talking—. This is a ticking time bomb.

The Eden Project has found that social cohesion currently saves £245 million annually in reduced demand on health services in Wales, and could save £681 million if action was undertaken nationwide: befriending, for example. I know I've raised it here before—is it the Silver Line? There's a phone line you can phone. Esther Rantzen started it up, and that's an extremely good project; I know people in my own constituency have used it. Intermediate care funding is used to support third sector organisations in Aberconwy, to run local friendship groups such as a regular watercolour class, and one of our local councillors now has hired a local church hall and does a monthly film show—Councillor Julie Fallon. And I'd like to pay credit to her for her initiative in ensuring that these lonely people who feel isolated can come together and watch a film together—a film that often brings back many happy memories for them. A number of groups have been identified by Alzheimer's Society Cymru.

Deputy Llywydd, last year, Fiona Phillips undertook an experiment whereby she spent five days alone to experience the effects of loneliness and isolation. After less than 24 hours without contact, she felt despondent and unimportant. By day 3, she was desolate. Day 4: tearful. And by day 5, she felt her self-worth had plummeted. This is a young lady who has a family around her. She tried the experiment for a week. It is an experiment that brought some reality into her life, and she had the support of her family. Imagine when you haven't got that family around you, so let's all do everything we can to support every single individual that is living alone and feels socially isolated.

A gaf fi ddiolch i'r pwyllgor am weithio ar yr adroddiad hwn? Fel hyrwyddwr pobl hŷn ar ran ein plaid ni, mae hwn yn fater allweddol, ac mae'n rhywbeth rwyf wedi gweithio arno gyda Sarah Rochira. Y nifer fawr o bobl y cofnodir eu bod yn dioddef unigrwydd ac unigedd: 18 y cant o boblogaeth y DU, sy'n cyfateb i bron 458,000 pobl yng Nghymru. Unwaith eto, ymysg pobl hŷn, nodwyd bod 25 y cant yn unig, 27 y cant yn wynebu unigedd cymdeithasol. Bellach, mae 75 y cant o fenywod a 66 y cant o ddynion dros 65 mlwydd oed yn byw ar eu pen eu hunain.

Yn aml rydym yn rhuthro i feddwl am bobl hŷn yn hyn o beth, ond mae'r adroddiad hwn, a'r dystiolaeth yma heddiw, yn dangos y gall hyn effeithio ar amrywiaeth lawer ehangach o grwpiau cymdeithasol. Mae ein hunigolion iau yn teimlo'n ddiwerth o ganlyniad i fyw ar eu pen eu hunain, gan droi at gyfryngau cymdeithasol yn aml fel ffordd o ymdrin â realiti unigedd, ac yn aml iawn, dyma eu hunig ddull o gyfathrebu â'r byd tu allan. Effeithir yn arbennig ar gymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig ac LGBT, gan greu unigedd pellach.

Mae cost unigrwydd ac unigedd i'n gwasanaethau cyhoeddus a'n cynhyrchiant yn £2.6 biliwn y flwyddyn. Ceir cost o £427 miliwn i'n gwasanaeth iechyd, heb sôn am y gost mewn termau real i ansawdd bywyd a hyd oes pob un o'r unigolion hyn.

Hwyluster cymharol a chost isel mynd i'r afael â'r broblem hon—rwy'n dweud hynny oherwydd bod llawer o'r materion rydym yn ymdrin â hwy yma angen adnoddau Llywodraeth. Mae llawer y gallwn ei wneud o ran cymorth, a llawer y gallem oll ei wneud, mewn gwirionedd, yn ein cymunedau ein hunain. Atal yw'r allwedd, a gorau po gyntaf y gweithredwn. Mae gwerth am arian o ran buddsoddiad yn glir. Mae Prosiect Eden yn amcangyfrif bod cymunedau datgysylltiedig yn costio dros £1 biliwn y flwyddyn mewn cynhyrchiant a gollir i economi Cymru. Eto, gall camau syml fel ailfuddsoddi mewn trafnidiaeth leol a chymunedol a chefnogi bysiau, maes sydd wedi wynebu toriadau o dros £4.2 miliwn, dros 20 y cant, ers 2011—. Felly, wrth inni sôn amdano, rydym yn gweld pethau negyddol yn datblygu sy'n gwneud y sefyllfa'n waeth. Ar ein hiechyd a gwasanaethau cymdeithasol, yn benodol, mae'r effaith yn sylweddol.

Gallai mynd i'r afael â'r problemau hyn atal apwyntiadau ac ymweliadau meddygon teulu a fyddai fel arall yn ddiangen, gan ryddhau adnoddau hanfodol ar gyfer ein meddygon teulu sydd eisoes dan bwysau. Mae'r goblygiadau iechyd cysylltiedig ychwanegol yn ychwanegu at bwysau ar y GIG: iselder ysbryd, pwysedd gwaed uchel, mwy o risg o drawiad ar y galon, strôc a dementia, i enwi ond ychydig. Gwyddom fod y Groes Goch Brydeinig yn amcangyfrif y bydd cost defnydd cynyddol o wasanaethau gan bobl hŷn sy'n dioddef unigrwydd hyd at £12,000 y person dros y 15 mlynedd nesaf. Ac os ydych yn cysylltu hynny â'r ffigurau, rydych yn sôn am—. Mae'n fom sy'n tician.

Mae Prosiect Eden wedi canfod bod cydlyniant cymdeithasol ar hyn o bryd yn arbed £245 miliwn bob blwyddyn drwy leihau'r galw ar wasanaethau iechyd yng Nghymru, ac y gallai arbed £681 miliwn pe bai gweithredu'n digwydd ledled y wlad: cyfeillio, er enghraifft. Gwn fy mod wedi cyfeirio ato yma cyn hyn—ai'r Silver Line ydyw? Mae yna linell ffôn y gallwch ei ffonio. Dechreuodd Esther Rantzen y cynllun, ac mae'n brosiect eithriadol o dda; gwn fod pobl yn fy etholaeth wedi ei defnyddio. Defnyddir cyllid gofal canolraddol i gefnogi mudiadau trydydd sector yn Aberconwy, i gynnal grwpiau cyfeillgarwch lleol fel dosbarth dyfrlliw rheolaidd, ac mae un o'n cynghorwyr lleol bellach wedi llogi neuadd eglwys leol ac mae'n dangos ffilm yno'n fisol—y Cynghorydd Julie Fallon. A hoffwn ei chanmol am y fenter i sicrhau bod y bobl unig hyn sy'n profi unigedd yn gallu dod ynghyd a gwylio ffilm gyda'i gilydd—ffilm sy'n aml yn dod â llawer o atgofion hapus iddynt. Nodwyd nifer o grwpiau gan Gymdeithas Alzheimer Cymru.

Ddirprwy Lywydd, y llynedd, cynhaliodd Fiona Phillips arbrawf lle y treuliodd bum diwrnod ar ei phen ei hun i brofi effeithiau unigrwydd ac unigedd. Ar ôl llai na 24 awr heb gysylltiad â neb, teimlai'n ddigalon ac yn ddibwys. Erbyn diwrnod 3, roedd hi'n ddigalon. Dydd 4: dagreuol. Ac erbyn diwrnod 5, teimlai fod ei hunan-barch wedi gostwng yn sylweddol. Dyma fenyw ifanc sydd â theulu o'i hamgylch. Rhoddodd gynnig ar yr arbrawf am wythnos. Mae'n arbrawf a ddaeth â rhywfaint o realiti i'w bywyd, ac roedd ganddi gefnogaeth ei theulu. Dychmygwch pan na fydd gennych deulu o'ch cwmpas, felly gadewch i bawb ohonom wneud popeth a allwn i gefnogi pob unigolyn sy'n byw ar eu pen eu hunain ac yn teimlo unigedd cymdeithasol.

17:25

It is grimly ironic that we're holding a debate on loneliness on Valentine's Day, but as many have noted, it's a timely debate. I did not serve on the committee, but I think that the call to action is spot on. But I am frustrated that the solutions ignore the technological shifts that other countries around the world are seizing on. The three paragraphs of the report that do address the role of technology in tackling loneliness reference microwaves as inciters of isolation, and set out social media and FaceTime as 'future technologies and innovations'. Let’s get one thing straight: social media isn’t a 'future technology'. FaceTime is eight years old. The fact that it isn’t already in widespread use through the health and social services system should be a cause for concern, but let’s not allow ourselves to set our ambitions so low.

Because whilst we dither over whether a GP can handle Skype, other countries are trialling cutting edge artificial intelligence assistants—a sort of next-generation Siri. Luke Dormehl, in his book Thinking Machines, sets out some examples. He talks of a Microsoft chatbot in China that responds to text messages that users send it, which has caught the attention of millions. Xiaoice—I believe it's pronounced—uses deep-learning techniques to scan the internet, looking at how humans interact. It uses this learning to create lifelike responses to texts that it gets sent. The bot tracks the lifestyles of its users, including if they're dating, their jobs, things they might be worried or anxious about, and refers back to these in later conversations, mimicking the behaviour of an old friend. In Japan, they’ve developed the world’s first therapeutic robot: a sociable baby seal that can look you in the eyes and which adapts its behaviour depending on how it is treated—a sort of twenty-first century Tamagotchi. The baby seal’s seeming ability to empathise with its users has been found to provide comfort, particularly amongst older people.

Now, Luke Dormehl isn’t suggesting that AI assistants will be able to replace all forms of human interaction, and neither am I, but there are clearly opportunities for technology to play a role. What troubles me in this report is that these opportunities are barely alluded to, because we should all be able to envisage how technology might help people with dementia to stay in their homes, to retain their independence for a bit longer. The tech already exists to monitor behaviour to check, for example, if people are opening and closing cupboard doors more than they normally would, or leaving a long time before using the oven, to check if their behaviour is erratic. And we can also imagine tech that notices if somebody hasn't managed to dress themselves right or that translates slurred speech. This stuff is all within reach, so we should set our attentions to explore how tech might help us to end and ameliorate loneliness.

Downplaying the role of technology in this epidemic and reducing it to simple communication devices that are already a decade out of date, I think, is deeply problematic. As part of a package of measures, technology offers us cost-effective and sustainable means of tackling isolation and loneliness, and I would implore the Minister to look into this as a matter of urgency. Diolch.

Mae'n eironig iawn ein bod yn cynnal dadl ar unigrwydd ar ddydd Sant Ffolant, ond fel y mae llawer wedi nodi, mae'n ddadl amserol. Nid oeddwn yn aelod o'r pwyllgor, ond credaf fod yr alwad i weithredu yn hollol briodol. Ond rwy'n rhwystredig fod yr atebion yn anwybyddu'r newidiadau technolegol y mae gwledydd eraill o gwmpas y byd yn manteisio arnynt. Mae'r tri pharagraff yn yr adroddiad sy'n mynd i'r afael â rôl technoleg i ymladd unigrwydd yn cyfeirio at ficrodonnau fel pethau sy'n cymell unigedd, ac yn nodi mai cyfryngau cymdeithasol a FaceTime yw technolegau ac arloesedd y dyfodol. Gadewch inni gael un peth yn ddealladwy: nid 'technoleg y dyfodol' yw cyfryngau cymdeithasol. Mae FaceTime yn wyth oed. Dylai'r ffaith nad yw eisoes mewn defnydd eang drwy'r system iechyd a gwasanaethau cymdeithasol fod yn achos pryder, ond peidiwch â chaniatáu i ni osod ein huchelgeisiau mor isel.

Oherwydd tra'n bod yn pendroni a all meddyg teulu drin Skype, mae gwledydd eraill yn treialu cynorthwywyr deallusrwydd artiffisial arloesol—rhyw fath o Siri y genhedlaeth nesaf. Mae Luke Dormehl, yn ei lyfr Thinking Machines, yn nodi rhai enghreifftiau. Mae'n sôn am flwch sgwrsio Microsoft yn Tsieina sy'n ymateb i negeseuon testun y mae defnyddwyr yn eu hanfon ato, sydd wedi dal sylw miliynau. Mae Xiaoice—credaf mai dyna'r ynganiad—yn defnyddio technegau dysgu dwfn i sganio'r rhyngrwyd, gan edrych ar sut y mae bodau dynol yn rhyngweithio. Mae'n defnyddio'r dysgu hwn i greu ymatebion bywyd go iawn i negeseuon testun sy'n cael eu hanfon ato. Mae'r bot yn olrhain ffyrdd o fyw ei ddefnyddwyr, gan gynnwys a ydynt mewn perthynas, eu swyddi, pethau y gallent fod yn gofidio amdanynt neu'n bryderus yn eu cylch, ac yn cyfeirio'n ôl at y rhain mewn sgyrsiau diweddarach, gan ddynwared ymddygiad hen ffrind. Yn Japan, maent wedi datblygu robot therapiwtig cyntaf y byd: morlo ifanc cymdeithasol sy'n gallu edrych i fyw eich llygaid ac sy'n addasu ei ymddygiad yn dibynnu ar sut y caiff ei drin—rhyw fath o Tamagotchi ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Gwelwyd bod gallu ymddangosiadol y morlo ifanc i uniaethu â'i ddefnyddwyr yn rhoi cysur, yn enwedig i bobl hŷn.

Nawr, nid yw Luke Dormehl yn awgrymu y bydd cynorthwywyr deallusrwydd artiffisial yn gallu disodli pob math o ryngweithio rhwng pobl, na finnau chwaith, ond mae'n amlwg fod yna gyfleoedd i dechnoleg chwarae rôl. Yr hyn sy'n fy mhoeni yn yr adroddiad yw mai prin y cyfeirir at y cyfleoedd hyn, oherwydd dylai pawb ohonom allu rhagweld sut y gallai technoleg helpu pobl â dementia i aros yn eu cartrefi, i gadw eu hannibyniaeth am ychydig mwy o amser. Mae'r dechnoleg yn bodoli eisoes i fonitro ymddygiad er mwyn gwirio, er enghraifft, a yw pobl yn agor a chau drysau cypyrddau fwy nag y byddent fel arfer, neu'n gadael amser hir cyn defnyddio'r ffwrn, i weld a yw eu hymddygiad yn anghyson. A gallwn ddychmygu technoleg sy'n sylwi os nad yw rhywun wedi llwyddo i wisgo eu hunain yn iawn neu sy'n trosi lleferydd aneglur. Mae'r pethau hyn oll o fewn cyrraedd, felly dylem droi ein sylw at archwilio sut y gallai technoleg ein helpu i roi diwedd ar unigrwydd a'i leddfu.

Mae bychanu rôl technoleg yn yr epidemig hwn a'i gyfyngu i ddyfeisiau cyfathrebu syml sydd eisoes ddegawd ar ei hôl hi yn broblemus iawn yn fy marn i. Fel rhan o becyn o fesurau, mae technoleg yn cynnig ffordd gosteffeithiol a chynaliadwy inni allu mynd i'r afael ag unigedd ac unigrwydd, a buaswn yn erfyn ar y Gweinidog i edrych ar hyn fel mater o frys. Diolch.

17:30

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, for squeezing me in in the debate and I just wanted to say, really, that, like everyone else, I was deeply shocked at the figures that emerged. The thought that a quarter of older people in our country here in Wales feel that they are lonely, I think, is a very sobering thought, and I think that all the members of the committee felt very sobered by the extent of these figures and the fact that for the over-80s it was so much worse.

Many people have mentioned the fact that it's not just older people, and I do have particular concern about older people from the BME community and, indeed, anyone who has a language barrier, because I think that the problem of not being able to communicate easily is a huge problem for building up relationships, and I think that is something that we should be very aware of when we look into how we tackle this issue. Other people have also mentioned about the fact that Stonewall Cymru has highlighted the fact that lesbian, gay, bi and trans people are much more vulnerable to isolation and loneliness, and I know there have been some recommendations in the past about how those issues can be tackled.

So, it is something that is not restricted to older people. But I was particularly impressed by what Joyce Watson said in her speech when she spoke about the general things that can really help older people to not be isolated and not be lonely, and, of course, she mentioned transport and being able to travel around, and I think the provision of the bus pass has been one of the greatest achievements of this Assembly, because it has, in fact, freed people to be able to travel without any concern about how much money it might cost them. So, it's things like that, I think, that actually do make a universal difference, but I think are very effective, and I'd like us to think, really, of that sort of solution because there are many ways that we can mitigate against isolation and loneliness.

Toilets: lots of people have mentioned toilets. I had a huge petition collected on Whitchurch high street, mainly with older people going out and getting the signatures, to try to get a local toilet so that people would be able to go down to the high street, because so many older people have told me, 'Now there's no public toilets open there, we can't go out and we can't go shopping', so that is the wider issue. The general provision of public toilets, I think, is something that will also tackle that issue.

And, just finally, to end, I'd just like to mention some initiatives in my constituency of Cardiff North: I would like to praise Cardiff Council for their setting-up of the hubs. The two libraries in Llanishen and Llandaff North, which have been developed as hubs—developed very sensitively, very bright, very attractive, and really are an excellent place for older people to go. And then I was very pleased to visit, with the Minister, the independent living centre where we saw some of the technology that Lee Waters said in his speech—. Where, in fact, technology is being used in this centre where you can monitor if somebody gets up or if somebody opens the window, and this is happening here in Cardiff very effectively. And that was quite an inspiring visit, I thought, and I'm sure the Minister would agree—Minister, that's right. Thank you very much for squeezing me in.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, am fy ngwasgu i mewn i'r ddadl, ac roeddwn am ddweud, mewn gwirionedd, fy mod i fel pawb arall wedi cael cryn syndod o weld y ffigurau a ddaeth i'r amlwg. Mae meddwl bod chwarter y bobl hŷn yn ein gwlad yma yng Nghymru yn teimlo eu bod yn unig, rwy'n credu, yn ystyriaeth ddifrifol iawn, a chredaf fod holl aelodau'r pwyllgor yn teimlo wedi'u sobreiddio gan raddau'r ffigurau hyn a'r ffaith ei fod cymaint yn waeth i rai dros 80 oed.

Mae llawer o bobl wedi sôn nad mater sy'n ymwneud â phobl hŷn yn unig yw hwn, ac rwy'n bryderus iawn am bobl hŷn o'r gymuned ddu a lleiafrifoedd ethnig, ac yn wir, unrhyw un sydd â rhwystr iaith, oherwydd credaf fod y broblem o beidio â gallu cyfathrebu'n rhwydd yn broblem enfawr ar gyfer meithrin cysylltiadau, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylem fod yn ymwybodol iawn ohono pan ydym yn edrych ar sut i fynd i'r afael â'r mater hwn. Mae pobl eraill wedi crybwyll y ffaith hefyd fod Stonewall Cymru wedi tynnu sylw at y ffaith bod pobl lesbiaidd, hoyw, a thraws yn llawer mwy agored i unigedd ac unigrwydd, a gwn y cafwyd rhai argymhellion yn y gorffennol ynglŷn â sut y gellir mynd i'r afael â'r pethau hynny.

Felly, mae'n rhywbeth nad yw'n gyfyngedig i bobl hŷn. Ond gwnaed argraff arbennig arnaf gan yr hyn a ddywedodd Joyce Watson yn ei haraith pan siaradodd am y pethau cyffredinol a all helpu pobl hŷn mewn gwirionedd i beidio â bod yn ynysig ac yn unig, ac wrth gwrs, soniodd am drafnidiaeth a gallu teithio o gwmpas, a chredaf mai darparu'r tocyn bws yw un o gyflawniadau mwyaf y Cynulliad hwn, oherwydd mae wedi rhyddhau pobl i allu teithio heb unrhyw bryder ynglŷn â faint o arian y gallai gostio iddynt. Felly, mae pethau felly yn gwneud gwahaniaeth cyffredinol, ond rwy'n credu eu bod yn effeithiol iawn, a hoffwn inni feddwl, mewn gwirionedd, am y math hwnnw o ateb oherwydd mae llawer o ffyrdd y gallwn liniaru unigedd ac unigrwydd.

Toiledau: mae llawer o bobl wedi sôn am doiledau. Cefais ddeiseb anferth a gasglwyd ar stryd fawr yr Eglwys Newydd, yn bennaf gan bobl hŷn a oedd wedi mynd allan i gasglu llofnodion, er mwyn ceisio cael toiled lleol fel y byddai pobl yn gallu mynd i'r stryd fawr, oherwydd mae cymaint o bobl hŷn wedi dweud wrthyf, 'Gan nad oes unrhyw doiledau cyhoeddus ar agor yno bellach, ni allwn fynd i siopa', felly dyna yw'r broblem ehangach. Mae darparu toiledau yn gyffredinol yn rhywbeth a fydd yn mynd i'r afael â'r broblem honno hefyd yn fy marn i.

Ac yn olaf, i orffen, hoffwn grybwyll rhai mentrau yn fy etholaeth i, Gogledd Caerdydd: hoffwn ganmol Cyngor Caerdydd am sefydlu'r hybiau. Y ddwy lyfrgell yn Llanisien a Gogledd Llandaf, a ddatblygwyd fel hybiau—cawsant eu datblygu mewn modd sensitif iawn, llachar iawn, a deniadol iawn, ac yn wir maent yn lleoedd ardderchog i bobl hŷn fynd iddynt. Wedyn, roeddwn yn falch iawn o ymweld, gyda'r Gweinidog, â'r ganolfan byw'n annibynnol lle y gwelsom beth o'r dechnoleg y soniodd Lee Waters amdani yn ei araith—. Yn wir, defnyddir technoleg yno lle y gallwch fonitro os yw rhywun yn codi neu os yw rhywun yn agor y ffenestr, ac mae hyn yn digwydd yma yng Nghaerdydd yn effeithiol iawn. Ac roedd hwnnw'n ymweliad go ysbrydoledig yn fy marn i, ac rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno—Weinidog, mae hynny'n gywir. Diolch yn fawr iawn am fy ngwasgu i mewn.

That's quite all right. I call on the Minister for Children and Social Care now—Huw Irranca-Davies.

Popeth yn iawn. Galwaf ar y Gweinidog Plant a Gwasanaethau Cymdeithasol yn awr—Huw Irranca-Davies.

17:35

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i bawb. Diolch am y cyfle i ymateb i'r drafodaeth bwysig hon. Mae cryfder ac ansawdd y cyfraniadau y prynhawn yma wedi dangos ein bod yn gwneud y cam cywir wrth sicrhau bod unigrwydd ac arwahanrwydd yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth.

Thank you to everyone. Thank you for the opportunity to reply to this important discussion. The quality and strength of the contributions this afternoon have shown that we're doing the right thing in ensuring that loneliness and isolation are a priority for the Welsh Government.

Thank you all very much for some excellent contributions. I won't be able to do them all justice because they were so detailed and so extensive. It shows the complexity of the challenges we have in this area of tackling isolation and loneliness, but also the fact that we need to do this in an intelligent and a comprehensive and joined-up way.

What brought this home to me—as I suspect for many of us—were some of the instances we see in our own constituencies. Several years ago, at an election, knocking on the door, I met an elderly gentleman who—you could absolutely feel, tangibly, the sadness. This was somebody that I'd known from some years ago who, when his wife had passed away, had effectively locked the door. He was feeding himself, was looking after himself, but had no connection with any agencies, no support systems, was looking after himself, but was deeply, deeply sad and lonely. And it's haunted me ever since. But the flipside of that is many of the examples we've heard of today—of neighbourliness, of communities coming together, of things like the Men's Sheds movement, of simpler things that we can all do ourselves—I have to say—as well. My mum and dad used to regularly go across the road on a Sunday and take Sunday dinner to an elderly neighbour, not because they felt, in any way, pity or whatever, but because it's the sort of thing you do in good communities that thrive. Perhaps we all need it. I'll turn to some of the Government strategies and some of the things we can do from here, but it's also to do with ourselves as well and what we do individually.

I would like to thank the committee, under the chairmanship of Dai Lloyd, for this important report into the inquiry into loneliness and isolation. I think it's helpful because it adds further evidence to what has already been building up our pool of knowledge about the clearly-debilitating effects of loneliness and isolation. The point has been made by several contributors today that loneliness and isolation can affect anyone at any age for a wide variety of reasons. Understandably, this inquiry focused its initial efforts mainly on the challenges faced by older people, but it can affect all ages.

We've heard loneliness and isolation described as a public health emergency. Evidence shows—and this evidence, by the way, goes back to studies that were done in the 1920s and 1930s—that good relationships, those networks, that connectivity, whatever word we want to throw at it, keeps us happier and healthier, and those who feel lonely are more likely to see their physical health decline earlier and to die younger. We can all appreciate how important it is to feel a sense of belonging in our communities, amongst our friends, amongst our neighbours, and to feel a sense of worth, that our lives mean things to other people.

So, my written response to the committee's excellent report sets out my detailed reply to the six recommendations. I know that everybody's had a chance to read them, because they've been touched on so much today. We've accepted each recommendation either fully or, in two cases, partially. Let me just turn to those two cases where we've accepted the recommendations, but with some provisos. One of them is the timescale, as has been mentioned. We partially accepted this. The reason for this is quite clear. If we can, we will keep this under review, and, if we can bring it forward earlier than the spring of 2019, we will. But even the committee itself recognises that there's some more research and evidence gathering in certain key areas to be done. We want to do that properly, and in some areas we want to consult properly and formally as well. If that means we have to take a little bit longer, we will, but we'll keep that under review.

The second thing to say is quite clearly—and in the response to the committee, I said this—that doesn't mean we can't act now. We get on with doing the things. We are doing things now and we should escalate them. We should accelerate them. So, we get on with acting right now. It doesn't have to wait for a strategy in 2019. We can already take forward actions, and I'll turn to some of those in a moment.

The second aspect that we accepted, but partially, was the funding stability for the third sector. A few Members mentioned this. In an ideal world, you'd simply say, with great largesse, 'Here's the funding. Here's the stability you need for three years. Go ahead'. There are implications of that, and some of the implications of that are, well, twofold—two big examples. One is flexibility, because the third sector also will ask us for flexibility for funding for innovation, for new initiatives—the sort of things, perhaps, that Lee, you were talking about; some new drive that's needed, and it needs some pump-priming money. But the other aspect that we need to be very conscious of here is that, in trying to give that security of funding, which we will look at and we will cast our thoughts to, there, we don't want to take away anything that might be needed for emergency funding either. Because sometimes there are genuine situations where you want to use the constrained funding available to deploy in an emergency situation.

So, we need to get the proportionality right and think this through, but we will look at it, we will bring forward further work on whether funding can be provided through dedicated streams, such as, by the way, the intermediate care fund. I think that many Members are becoming increasingly aware of the innovative use of this, including, by the way, of course, the Cardiff independent living centre. I'd recommend that Members go and see that—go and see what's happening there. That is funded through ICF. Now, we will look at this and see whether, with ICF and other such streams of funding, we can give more certainty, but we need some flexibility for emergency and other funding as well.

We were pleased to accept all of the recommendations here within the report. Let me say a little bit, then, more about those investments that have been made in programmes, the initiatives being taken forward that we can already do without waiting for 2019. So, across Wales, the public services boards have assessed the impact of loneliness and isolation as part of their wider analysis of well-being. This is what we voted for within this Assembly previously—before I was here—that this approach was the right approach. The plans that underpin these now are being consulted on, and I'm keen to see myself how public services boards will put the actions in place to maximise well-being at the very heart of our communities. All the different things we've been talking about—whether it is transport, whether it's access to toilets, whether it's community connectivity, whether it's libraries, this, that and the other—that's what this is about. We cannot directly fund from central Government every little initiative and every little group in every community. We can't do it. But what we can say is, 'Here's the framework that we expect to be delivered. Here are the outcomes that we want. Now, get on with it and find the way to do it', whether that's in rural mid Wales or whether that's in the deepest south Wales valley, and so on. 

Now, public sector organisations are innovating to provide services tailored to meet individuals' needs. So, for example, the integrated care fund, a total of £60 million, supports joint working across housing, health and social care. It's designed to reduce hospital and residential care admissions and provide social care for people in ways that they want. Projects include new-build accommodation, equipment and adaptations that promote independence, that reduce isolation and that improve quality of life. And on the subject of housing, the Supporting—. I'm conscious—. I said I would never get to all of my points. I suspect that I'm in the last 30 seconds.

Llawer iawn o ddiolch am gyfraniadau rhagorol. Ni fyddaf yn gallu gwneud cyfiawnder â phob un am eu bod mor fanwl ac mor helaeth. Mae'n dangos cymhlethdod yr heriau sydd gennym yn y maes hwn o fynd i'r afael ag unigedd ac unigrwydd, ond hefyd y ffaith bod angen inni wneud hyn mewn ffordd gynhwysfawr, deallus a chydgysylltiedig.

Cefais fy nharo—fel llawer ohonom rwy'n tybio—gan rai o'r achosion a welwn yn ein hetholaethau. Sawl blwyddyn yn ôl, mewn etholiad, wrth guro ar y drws, cyfarfûm â gŵr oedrannus y gallech deimlo ei dristwch yn bendant iawn. Dyma rywun roeddwn yn ei adnabod rai blynyddoedd cyn hynny ac a oedd wedi cloi'r drws i bob pwrpas pan fu farw ei wraig. Roedd yn bwydo ei hun, roedd yn gofalu amdano'i hun, ond nid oedd ganddo unrhyw gysylltiad ag unrhyw asiantaethau, na systemau cymorth, roedd yn gofalu amdano'i hun, ond roedd yn hynod o drist ac unig. Ac mae wedi fy mhlagio byth ers hynny. Ond ochr arall y geiniog i hynny yw'r nifer o enghreifftiau y clywsom amdanynt heddiw—am ymddygiad cymdogol, am gymunedau'n dod at ei gilydd, am bethau fel y mudiad Siediau Dynion, am bethau symlach y gall pob un ohonom eu gwneud ein hunain—rhaid imi ddweud—yn ogystal. Roedd fy mam a 'nhad yn arfer mynd â chinio dydd Sul yn rheolaidd ar draws y ffordd ar ddydd Sul i gymydog oedrannus, nid oherwydd eu bod yn teimlo trueni neu beth bynnag mewn unrhyw ffordd, ond oherwydd mai dyna'r math o beth rydych yn ei wneud mewn cymunedau da sy'n ffynnu. Efallai fod angen i bawb ohonom ei wneud. Fe drof at rai o strategaethau'r Llywodraeth a rhai o'r pethau y gallwn eu gwneud o'r fan hon, ond mae'n ymwneud â ni ein hunain hefyd a'r hyn a wnawn fel unigolion.

Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor, dan gadeiryddiaeth Dai Lloyd, am yr adroddiad pwysig hwn ar yr ymchwiliad i unigrwydd ac unigedd. Credaf ei fod yn ddefnyddiol oherwydd mae'n ychwanegu tystiolaeth bellach at yr hyn sydd eisoes wedi bod yn datblygu ein cronfa wybodaeth am effeithiau nychus amlwg unigrwydd ac unigedd. Gwnaed y pwynt gan nifer o gyfranwyr heddiw fod unigrwydd ac unigedd yn gallu effeithio ar unrhyw un o unrhyw oedran am amrywiaeth eang o resymau. Yn ddealladwy, roedd yr ymchwiliad hwn yn canolbwyntio ei ymdrechion cychwynnol yn bennaf ar yr heriau a wynebir gan bobl hŷn, ond gall effeithio ar bobl o bob oed.

Clywsom unigrwydd ac unigedd yn cael eu disgrifio fel argyfwng iechyd cyhoeddus. Dengys tystiolaeth—ac mae'r dystiolaeth hon, gyda llaw, yn mynd yn ôl at astudiaethau a wnaed yn y 1920au a'r 1930au—fod perthynas dda rhwng pobl, y rhwydweithiau hynny, y cysylltedd hwnnw, pa air bynnag a ddefnyddiwn, yn ein cadw'n hapusach ac yn iachach, ac mae pobl sy'n teimlo'n unig yn fwy tebygol o weld eu hiechyd corfforol yn dirywio'n gynharach ac maent yn fwy tebygol o farw'n iau. Gall pawb ohonom ddeall pa mor bwysig yw hi i gael ymdeimlad o berthyn yn ein cymunedau, ymysg ein ffrindiau, ymysg ein cymdogion, ac i deimlo bod gwerth i'n bywydau, fod ein bywydau yn golygu pethau i bobl eraill.

Felly, mae fy ymateb ysgrifenedig i adroddiad ardderchog y pwyllgor yn nodi fy ymateb manwl i'r chwe argymhelliad. Gwn fod pawb wedi cael cyfle i'w darllen, oherwydd mae cymaint o gyfeirio wedi bod atynt heddiw. Rydym wedi derbyn pob argymhelliad naill ai'n llawn neu, mewn dau achos, yn rhannol. Gadewch imi droi at y ddau achos lle rydym wedi derbyn yr argymhellion, ond gyda rhai amodau. Un ohonynt yw'r amserlen, fel sydd wedi'i grybwyll. Derbyn hyn yn rhannol a wnaethom. Mae'r rheswm am hynny'n eithaf clir. Os gallwn, byddwn yn cadw hyn dan arolwg, ac os gallwn ei gyflwyno'n gynharach na gwanwyn 2019, fe wnawn hynny. Ond mae hyd yn oed y pwyllgor ei hun yn cydnabod bod angen gwneud mwy o waith ymchwil a chasglu tystiolaeth mewn rhai meysydd allweddol. Rydym am wneud hynny'n iawn, ac mewn rhai meysydd, rydym am ymgynghori'n briodol ac yn ffurfiol yn ogystal. Os yw hynny'n golygu bod yn rhaid inni gymryd ychydig mwy o amser, fe wnawn hynny, ond byddwn yn adolygu'r sefyllfa'n barhaus.

Yr ail beth i'w ddweud yw ei bod yn gwbl glir—a dywedais hyn yn yr ymateb i'r pwyllgor—nad yw hynny'n golygu na allwn weithredu yn awr. Rydym yn bwrw iddi i wneud y pethau. Rydym yn gwneud pethau yn awr a dylem eu dwysáu. Dylem eu cyflymu. Felly, rydym yn bwrw iddi i weithredu yn awr. Nid oes raid aros am strategaeth yn 2019. Gallwn roi camau ar waith eisoes, ac fe drof at rai o'r pethau hynny mewn eiliad.

Yr ail elfen a dderbyniwyd gennym, ond yn rhannol, oedd sefydlogrwydd cyllido ar gyfer y trydydd sector. Soniodd sawl Aelod am hyn. Mewn byd delfrydol, byddech yn dweud yn syml, gyda haelioni mawr, 'Dyma'r cyllid. Dyma'r sefydlogrwydd sydd ei angen arnoch am dair blynedd. Ewch ati'. Ceir goblygiadau i hynny, ac mae rhai o'r goblygiadau hynny, wel, yn ddeublyg—dwy enghraifft fawr. Un yw hyblygrwydd, oherwydd bydd y trydydd sector yn gofyn inni hefyd am hyblygrwydd gyda chyllid ar gyfer arloesi, ar gyfer mentrau newydd—y math o bethau, efallai, y siaradodd Lee amdanynt; yr ysgogiad newydd sydd ei angen, ac mae angen rhywfaint o arian ysgogi. Ond yr agwedd arall y mae angen inni fod yn ymwybodol iawn ohoni yma, wrth geisio rhoi'r sicrwydd hwnnw ynghylch arian y byddwn yn edrych arno ac yn ei ystyried, yw nad ydym am gael gwared ar ddim y gallai fod ei angen fel cyllid mewn argyfwng chwaith. Oherwydd weithiau ceir sefyllfaoedd go iawn lle yr hoffech ddefnyddio'r arian cyfyngedig sydd ar gael mewn sefyllfa o argyfwng.

Felly, mae angen inni gael y cymesuredd yn iawn ac ystyried hyn yn drwyadl, ond byddwn yn edrych arno, byddwn yn cyflwyno rhagor o waith i weld a ellid darparu arian drwy ffrydiau penodol, megis y gronfa gofal canolraddol gyda llaw. Credaf fod llawer o'r Aelodau yn dod yn fwyfwy ymwybodol o'r defnydd arloesol o'r gronfa hon, gan gynnwys, gyda llaw, canolfan byw'n annibynnol Caerdydd wrth gwrs. Buaswn yn argymell i'r Aelodau fynd i'w gweld—ewch i weld beth sy'n digwydd yno. Ariennir honno drwy'r gronfa gofal canolraddol. Nawr, byddwn yn  edrych ar hyn ac yn gweld, gyda'r gronfa gofal canolraddol a ffrydiau ariannu eraill tebyg, a allwn roi mwy o sicrwydd, ond rydym angen rhywfaint o hyblygrwydd ar gyfer cyllid mewn argyfwng a mathau eraill o gyllid yn ogystal.

Roeddem yn falch o dderbyn pob un o'r argymhellion yma o fewn yr adroddiad. Gadewch i mi ddweud ychydig mwy, felly, am y buddsoddiadau a wnaed mewn rhaglenni, y mentrau sy'n cael eu datblygu y gallwn eisoes eu gwneud heb aros tan 2019. Felly, ledled Cymru, mae'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi asesu effaith unigrwydd ac unigedd fel rhan o'u dadansoddiad ehangach o lesiant. Dros hyn y pleidleisiwyd yn y Cynulliad hwn yn flaenorol—cyn i mi ddod yma—mai'r dull hwn oedd y dull cywir. Mae'r cynlluniau sy'n sail i'r rhain yn awr yn destun ymgynghori, ac rwy'n awyddus i weld drosof fy hun sut y bydd byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn rhoi'r camau ar waith i hybu llesiant i'r eithaf yng nghanol ein cymunedau. Yr holl bethau gwahanol y buom yn siarad amdanynt—boed yn drafnidiaeth, boed yn fynediad at doiledau, boed yn gysylltedd cymunedol, boed yn llyfrgelloedd, hyn, llall ac arall—dyna yw hanfod hyn. Ni allwn ariannu pob menter fach a phob grŵp bach ym mhob cymuned yn uniongyrchol o'r Llywodraeth ganolog. Ni allwn wneud hynny. Ond yr hyn y gallwn ei ddweud yw, ' Dyma'r fframwaith y disgwyliwn iddo gael ei gyflawni. Dyma'r canlyniadau rydym eu heisiau. Nawr, ewch ati a dowch o hyd i ffordd o'i wneud', boed yn ardaloedd gwledig canolbarth Cymru neu yng nghwm dyfnaf de Cymru, ac ati.

Nawr, mae sefydliadau sector cyhoeddus yn arloesi er mwyn darparu gwasanaethau wedi'u teilwra i ddiwallu anghenion unigolion. Felly, er enghraifft, mae'r gronfa gofal integredig, cyfanswm o £60 miliwn, yn cefnogi gweithio ar y cyd ar draws y meysydd tai, iechyd a gofal cymdeithasol. Fe'i cynlluniwyd i leihau'r niferoedd sy'n cael eu derbyn i ysbytai a gofal preswyl ac i ddarparu gofal cymdeithasol ar gyfer pobl yn ffyrdd a ddymunant. Mae'r prosiectau'n cynnwys darpariaeth llety a adeiladir o'r newydd, offer ac addasiadau sy'n hyrwyddo annibyniaeth, yn lleihau unigedd ac yn gwella ansawdd bywyd. Ac ar bwnc tai, Cefnogi—. Rwy'n ymwybodol—. Dywedais na fuaswn byth yn cael amser i gynnwys pob un o fy mhwyntiau. Rwy'n tybio fy mod yn fy 30 eiliad olaf.

17:40

I think you are. You're in the last 10 seconds, actually, but go on.

Credaf eich bod. Rydych yn eich 10 eiliad olaf mewn gwirionedd, ond parhewch.

I won't be able to do credit to everything. The Supporting People programme, designed to help people remain independent in their own homes, and, again, that aspect of tackling isolation—. I suspect it would be better, Deputy Presiding Officer, to refer people to the work that we're doing. Our response to the committee on the work of the committee has been done. We regard this with the seriousness that I have set out today, that we've set out in statements. We're committed to bringing forward that strategy in as rapid a timescale as we can. But we are not going to wait for that, I say to the Chair and committee members and everybody else who has contributed today. We need to get on with this and do it now. We know that it's not all to do with funding. It's to do with the way that we work on the ground and the way that we connect in our own communities. Thank you very much.

Ni fyddaf yn gallu rhoi sylw haeddiannol i bopeth. Y rhaglen Cefnogi Pobl, a luniwyd i helpu pobl i aros yn annibynnol yn eu cartrefi eu hunain, ac unwaith eto, yr agwedd honno ar fynd i'r afael ag unigedd—. Ddirprwy Lywydd, rwy'n tybio y byddai'n well cyfeirio pobl at y gwaith rydym yn ei wneud. Mae ein hymateb i'r pwyllgor ar waith y pwyllgor wedi'i wneud. Rydym yn ystyried hyn gyda'r difrifoldeb a amlinellais heddiw, fel y nodwyd gennym mewn datganiadau. Rydym wedi ymrwymo i ddatblygu'r strategaeth honno mewn amserlen mor gyflym ag y gallwn. Ond nid ydym am aros am hynny, rwy'n dweud wrth y Cadeirydd ac aelodau'r pwyllgor a phawb arall sydd wedi cyfrannu heddiw. Mae angen inni fwrw ymlaen â hyn a'i wneud yn awr. Gwyddom ei fod yn ymwneud â mwy na chyllid. Mae'n ymwneud â'r ffordd rydym yn gweithio ar lawr gwlad a'r ffordd rydym yn cysylltu yn ein cymunedau ein hunain. Diolch yn fawr iawn.

Thank you. Can I call on Dai Lloyd to reply to the debate?

Diolch. A gaf fi alw ar Dai Lloyd i ymateb i'r ddadl?

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Yn yr ychydig funudau, a allaf i ddiolch o waelod calon i'r Gweinidog am ei ymateb cadarnhaol ynglŷn ag amseriad y strategaeth? Hefyd, rwy'n deall y rhesymeg y tu ôl y busnes ariannu hefyd, a hefyd yn ei gyfarch ac yn ei longyfarch am fod yn fodlon gweithio a bod yn hyblyg i ddod ag atebion cynnar, achos mae unigrwydd ac unigedd—fel rydym ni wedi'i glywed gan bawb, mae yna gytundeb ar draws y llawr yn fan hyn o ran y sgil-effeithiau andwyol sydd yna.

Gwnaethom ni ddechrau efo Lynne Neagle yn sôn am unigrwydd a hunanladdiad, a gwaith arbennig y Samariaid, a phwysigrwydd grwpiau cymunedol. Hefyd, roedd Lynne yn cyfeirio at effeithiau andwyol posibl y cyfryngau cymdeithasol, i'w cyferbynnu felly efo beth a ddywedodd Lee Waters ynglŷn ag ochr gadarnhaol, bwerus y datblygiadau ym myd y cyfryngau cymdeithasol. Dylem ni fod yn gwneud mwy o ddefnydd ohonyn nhw. Mae yn digwydd mewn rhai lleoedd, fel y gwnaethom ni glywed gan y Gweinidog a hefyd gan Julie Morgan. Mae yna dechnoleg newydd sy’n cael ei defnyddio i gysylltu pobl yn well. Ond, ar ddiwedd y dydd, beth sy’n cael gwared â’r teimlad o unigrwydd ac unigedd yna ydy siarad efo person byw arall.

Fe wnaf i byth anghofio; rai blynyddoedd yn ôl rŵan, gwnes i jest gyfarch rhywun ar y stryd yn Abertawe, jest dweud helô, a daeth hi i’m gweld i yn feddygfa wedyn, yr wythnos ganlynol, a’r 'helô' yna oedd yr unig air yr oedd hi wedi siarad â pherson arall ers yr amser yna—drwy’r wythnos, nid oedd hi wedi cael dim gair arall efo'r un person arall, ac mae hynny wastad wedi cydio ynof i. Yn aml, fel rydym ni wedi clywed gan Caroline Jones ac eraill, mae pobl mor unig maen nhw jest yn gweld eu meddyg teulu, a’r nyrs, fel yr oedd Jayne Bryant hefyd yn dweud, ac maen nhw’n mynd i weld y meddyg teulu a mynd i weld gwasanaethau cymdeithasol hefyd, yn ogystal â’r nyrsys, fel modd o jest cael rhywun i siarad efo fo. Dyna bwysigrwydd gweld a chyfathrebu â pherson byw arall.

Diolch i Angela Burns ac i Rhun am eu cyfraniadau, a hefyd i Janet Finch-Saunders a Joyce Watson. Mae’n hyfryd cael pobl sydd ddim yn aelodau o’r pwyllgor yn gwneud cyfraniadau—a hefyd cyfraniad pwerus iawn gan Dawn Bowden. Felly, llongyfarchiadau i bawb. Ac rwyf i hefyd yn benodol yn llongyfarch y Gweinidog. Rydym ni wedi cael safon trafodaeth arbennig iawn y prynhawn yma, ac rwyf yn hyderus iawn y cawn ni weithredu yn y maes yma, wedi clywed ateb cadarnhaol gan y Gweinidog. Diolch yn fawr iawn i chi.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. In the few minutes remaining, may I thank the Minister for his positive response on the timescale of the strategy? I understand the reasoning behind the funding issues as well, and I congratulate him on being flexible on bringing those responses forward earlier, because isolation and loneliness—as we’ve heard from everyone, there is agreement across the Chamber about the detrimental effects.

Lynne Neagle spoke about suicide and isolation, and the excellent work being done by the Samaritans, and the importance of community groups. Lynne also referred to the potential detrimental effects of social media, in contrast to what Lee Waters said about the positive, powerful side of developments in social media. We should be making more use of those developments. It does happen in places, as we heard from the Minister, and also from Julie Morgan. There is new technology that is being used to connect people, but at the end of the day, what gets rid of the idea of isolation and loneliness is talking to another living person.

I’ll never forget; a few years ago, I just greeted someone on the street in Swansea—I just said, 'hello' and she came to see me in the surgery the following week and that 'hello' was the only word a human being had said to her in that intervening week. In that week, she’d had nothing said to her from another person, and that’s always stayed with me. As we heard from Caroline Jones and others, people are so lonely that they go to see the nurse or the GP, as Jayne Bryant mentioned, and seeing that person, seeing those social services as well as the nurses, they see those people as a way of having a conversation—just someone to talk to. That shows the importance of communication with another living person.

Thanks to Angela Burns and Rhun for their contributions, and to Janet Finch-Saunders and Joyce Watson. It’s wonderful to have people who aren’t members of the committee making contributions as well—and there was a very powerful contribution from Dawn Bowden as well. So, congratulations to everyone who contributed, and I particularly congratulate the Minister. We’ve had a discussion of a very high standard this afternoon. I’m confident that we will see action in this area, having heard the positive response from the Minister. Thank you.

17:45

Thank you very much. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, in accordance with Standing Order 12.36, the motion is agreed.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbyniwyd y cynnig.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Iechyd Meddwl
7. Welsh Conservatives Debate: Mental Health

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Rhun ap Iorwerth. 

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Rhun ap Iorwerth.

We now move on to item 7, which is the Welsh Conservative debate on mental health, and I call on Angela Burns to move the motion.

Symudwn ymlaen at eitem 7, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar iechyd meddwl, a galwaf ar Angela Burns i wneud y cynnig.

Cynnig NDM6658 Paul Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod pwysigrwydd iechyd meddwl da.

2. Yn gresynu bod rhai pobl â chyflyrau iechyd meddwl yn wynebu anghyfiawnder a heriau wrth ddefnyddio gwasanaethau.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod sectorau iechyd a gofal cymdeithasol Cymru yn gallu darparu gwasanaethau iechyd meddwl effeithiol ac ataliol.

Motion NDM6658 Paul Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises the importance of good mental health.

2. Regrets that some people with mental health conditions face injustices and challenges when accessing services.

3. Calls on the Welsh Government to ensure that Wales’s health and social care sectors are able to deliver effective, preventative mental health services.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'm delighted to move the motion tabled today by the Welsh Conservatives on the subject of mental health. This issue is one that will affect many of us during our lifetime, either directly or through close family and friends, and I'd like to start my contribution by saying thank you to those Members who have raised their personal experiences surrounding mental health in this Chamber on previous occasions. It's been open and courageous of you. By sharing those experiences, I believe it has helped others to understand that there is no shame in being unwell.

We have tabled this debate today because we want to draw attention to mental health. We want to draw attention to the fact that, if run in a more proactive and holistic manner, mental health services in Wales could be world leading. We want to send out the message to all those people currently living with mental health issues that there is a light at the end of the tunnel, and that people do understand.

Mental health is very much a catch-all term for a range of conditions. People suffering from mental health problems can have conditions ranging from mild anxiety, depression, eating disorders, through to bipolar disorder or schizophrenia. Whilst healthcare professionals are much more aware and adept at treating the more common mental health conditions, it is far harder to access or speak to experts quickly who deal with the more severe and complex conditions. This lack of adequate support for the more complex conditions can have dire consequences on a patient's health and may lead them to seeking other forms of support, by turning to drugs or alcohol.

Good mental health can have a positive impact, not only on the individual, but also on the whole community. It allows us to be more resilient and cope with what life has to throw at us. It is estimated that one in four of us—that's 25 per cent; that's a quarter of everybody in this Chamber—will suffer from a common mental disorder at some point in our lifetime. This is a concerning statistic, made all the more difficult by the fact that an unfounded stigma still surrounds mental illness, stopping many people, especially men, from facing their feelings or seeking advice because they can no longer cope.

According to Samaritans Wales, somewhere between 300 and 350 people die by suicide each year—almost one per day; 30 a month. About three quarters of these are men. A further 150,000 people have suicidal thoughts, according to the 2017 Welsh confederation report into mental health. This is around 5 per cent of the whole population, which is a truly sobering statistic. And it's not just the male/female split that's become apparent in recent years. Samaritans Wales also reports a growing difference between those living in poverty and those from more affluent areas. The charity's research found that, as deprivation increases, so does suicidal behaviour. Hospital admissions from self-harm are twice as high in deprived areas compared with the most affluent, while suicide risk increased with unemployment. Other research has estimated that the cost of poor mental health in the workplace amounts to £12 billion a year, nearly £860 for every employee in Wales. Cabinet Secretary, this begs the question as to what can be done to educate all of us on how we can spot the signs of poor mental health much earlier.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o wneud y cynnig a gyflwynir heddiw gan y Ceidwadwyr Cymreig ar destun iechyd meddwl. Mae'r mater hwn yn un a fydd yn effeithio ar lawer ohonom yn ystod ein hoes, naill ai'n uniongyrchol neu drwy deulu a ffrindiau agos, a hoffwn ddechrau fy nghyfraniad drwy ddiolch i'r Aelodau sydd wedi mynegi eu profiadau personol mewn perthynas ag iechyd meddwl yn y Siambr hon ar achlysuron blaenorol. Fe fuoch yn agored ac yn ddewr i wneud hynny. Drwy rannu'r profiadau hynny, credaf ei fod wedi helpu eraill i ddeall nad oes unrhyw gywilydd mewn bod yn sâl.

Rydym wedi cyflwyno'r ddadl hon heddiw oherwydd ein bod am dynnu sylw at iechyd meddwl. Rydym am dynnu sylw at y ffaith y gallai gwasanaethau iechyd meddwl Cymru arwain y byd pe baent yn cael eu rhedeg mewn ffordd fwy rhagweithiol a chyfannol. Rydym am anfon neges i'r holl bobl sy'n byw gyda phroblemau iechyd meddwl fod golau ar ddiwedd y twnnel, a bod pobl yn deall.

Mae iechyd meddwl yn derm cyffredinol am amrywiaeth o gyflyrau. Gall pobl sy'n dioddef o broblemau iechyd meddwl gael cyflyrau'n amrywio o orbryder ysgafn, iselder, ac anhwylderau bwyta, i sgitsoffrenia neu anhwylder deubegynol. Er bod gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yn llawer mwy ymwybodol o gyflyrau iechyd meddwl mwy cyffredin, ac yn gallu eu trin yn fedrus, mae'n llawer anos cael mynediad at, neu siarad yn gyflym ag arbenigwyr sy'n ymdrin â chyflyrau mwy difrifol a chymhleth. Gall diffyg cymorth digonol i'r cyflyrau mwy cymhleth arwain at ganlyniadau difrifol i iechyd y claf a gall eu harwain i chwilio am fathau eraill o gymorth, drwy droi at gyffuriau neu alcohol.

Gall iechyd meddwl da effeithio'n gadarnhaol, nid yn unig ar yr unigolyn, ond hefyd ar y gymuned gyfan. Mae'n caniatáu i ni fod yn fwy gwydn ac i ymdopi â'r hyn sydd gan fywyd i'w daflu atom. Amcangyfrifir y bydd un o bob pedwar ohonom—dyna 25 y cant; chwarter y nifer sydd yn y Siambr hon—yn dioddef o anhwylder meddwl cyffredin ar ryw adeg yn ystod ein hoes. Mae hwnnw'n ystadegyn sy'n peri pryder, a'r hyn sy'n ei wneud yn waeth yw'r ffaith bod stigma di-sail yn dal i fodoli ynghylch salwch meddwl, sy'n atal llawer o bobl, yn enwedig dynion, rhag wynebu eu teimladau neu geisio cyngor am na allant ymdopi mwyach.

Yn ôl Samariaid Cymru, mae rhywle rhwng 300 a 350 o bobl yn marw drwy gyflawni hunanladdiad bob blwyddyn—bron un y dydd; 30 y mis. Mae tua thri chwarter y rhain yn ddynion. Mae 150,000 o bobl eraill yn meddwl am gyflawni hunanladdiad, yn ôl adroddiad gan gonffederasiwn Cymru ar iechyd meddwl yn 2017. Dyna oddeutu 5 y cant o'r boblogaeth gyfan, sy'n ystadegyn gwirioneddol sobreiddiol. Ac nid y rhaniad rhwng dynion a menywod yn unig sydd wedi dod yn amlwg yn ddiweddar. Mae Samariaid Cymru hefyd yn nodi gwahaniaeth cynyddol rhwng pobl sy'n byw mewn tlodi a phobl o ardaloedd mwy cefnog. Canfu ymchwil yr elusen fod ymddygiad hunanladdol yn cynyddu wrth i amddifadedd gynyddu. Mae derbyniadau i'r ysbyty yn sgil hunan-niwed ddwywaith mor uchel mewn ardaloedd difreintiedig o gymharu â'r ardaloedd mwyaf cyfoethog, ac roedd y risg o hunanladdiad yn cynyddu gyda lefelau diweithdra. Mae gwaith ymchwil arall wedi amcangyfrif bod cost iechyd meddwl gwael yn y gweithle yn £12 biliwn y flwyddyn, bron £860 am bob gweithiwr yng Nghymru. Ysgrifennydd y Cabinet, mae hyn oll yn gwneud i ni ofyn beth y gellir ei wneud i addysgu pob un ohonom sut i adnabod arwyddion iechyd meddwl gwael yn gynharach o lawer.

There are many reasons for mental health conditions becoming evident. In some cases, adverse childhood experiences, known as ACEs, can lead to mental health problems later in life, and there are explicit links to drug dependency and thus early death. A single instance of an adverse childhood experience can be traumatic, but often we see adults who have had to deal with multiple cases in their formative years. What happens to us as we grow up matters, and it's not just the more traditional horrors that some children face. Today's kids have so many pressures on them in this modern world.

Speaking as a mother of two young girls, I can tell you we have constant battles about body image, the content of social media, what the print media says. The pressure on children, and especially girls, to conform to a certain look or style has only been made worse in recent years, and we all know how cruel children can be to one another. Childline reported that in 2015-16 they received over 1,500 contacts from girls, the youngest being eight, worried about their body image—at eight, really? Cabinet Secretary, this is something the Government must find a way of addressing as quickly as possible, because today's raunchy, celebrity-focused world damages those yet to develop the thick skin and emotional resilience to shrug the nonsense off. The result? Anxiety, depression, eating disorders—all patterns that can have a negative influence on a person's life going forward.

This leads me to the second point of our debate, where I would like to focus on aspects of mental health treatment that we believe are not working well. The first, you will not be surprised to hear, concerns the lack of consistency across Wales in providing good-quality child and adolescent mental health services. Despite their fragile and often far more vulnerable nature, a small percentage of clients who fall under the CAMHS umbrella are seen within the recommended four-week waiting time. Worryingly, only three out of seven Welsh health boards provide a 12-hours CAMHS crisis team, working 12 hours a day, seven days a week. The one in Powys only operates until 5 p.m. Monday to Friday, and not at all weekends. What does that say about where our importance is on mental health?

I, and I know many other Assembly Members—and I'd like to single out Lynne Neagle on this—remain concerned that the CAMHS services do not work effectively. Lynne has been an enormous champion on this area. The criteria that they follow are often too narrow. Clients are treated according to their mental health condition as opposed to being treated as an individual. Children threatening suicide are not provided with help because they haven't been diagnosed with a medicalised problem. Children suffering from the effects of abuse or neglect or with attachment issues are refused access, as a children and young people committee report into post-adoption support highlighted very, very clearly. So where do they go? I fear they go nowhere.

I would like to draw attention to the Mind Cymru study that surveyed 400 people in February 2016 who had either requested or accessed psychological therapies in the previous three years. This found that 57 per cent of people faced a wait of more than three months just to get an assessment with the service, and 21 per cent faced a wait of more than a year to be assessed. We've just had a debate on loneliness and isolation, and that's a depressive thing. I cannot imagine; there you are, you're in that awful state, you desperately need help, your mind is struggling, all sorts of thoughts are in your head, but you've got to wait 12 months to be seen. The 'Together for Mental Health' draft delivery plan for 2016-19 requires health boards to report on the 26-week referral-to-treatment target in specialist secondary mental health services for all patients, including those in inpatient services.

Now, in the Welsh Conservative 2017 manifesto, we said that people should have parity of access, regardless of whether they are in primary or secondary care—a policy that's backed by Mind Cymru—and I call on the Welsh Government to introduce a target for all people to be able to access psychological therapies within 28 days. Cabinet Secretary, I ask if you would just look to see if you can make this possible. And in doing so, will you also review the way that training on mental health issues is structured, Cabinet Secretary? For example, GPs currently only undertake one training module, out of 21, dedicated to mental health. Numbers of trainee GPs undertaking a rotation in psychiatry is steadily falling and many GPs only see the most severe cases of mental health illness in primary care facilities during their training and therefore are less familiar and therefore find it harder to identify more moderate cases of anxiety or depression that may benefit from early intervention when those people cross the door into their surgeries.

Another issue that I've raised again and again is the way in which the ring fence on mental health spending has been applied by health boards. Despite being protected by a ring fence since 2008, mental health is an area of our health service that has been chronically underfunded. In 2015-16, just 5.1 per cent of NHS expenditure was spent on adult mental health, and just 0.7 per cent spent on children and adolescent mental health services. Although the ring fence highlights how important it is to protect spending on mental health, we know that it is not a true reflection of where mental health funding needs to be, because almost all of the health boards say they spend far more than that on mental health. But, we also know that the mental health ring fence or the use of the ring fence is open to interpretation with many of the health boards playing the system and stating that the ring fence can be used to incorporate all costs in relation to a patient. We heard evidence in the health and social care committee recently that, and I'm going to quote,

'For example, if a patient with a mental health primary diagnosis presents with a fractured hip the costs of treating the hip will be captured within the mental health ring-fence.'

Cabinet Secretary, would you pledge to review this ring fence on spending to ensure that the funding is being used to bring about much-needed developments in this service? Because if it's used on things like hips when you've identified it for mental health, then how can we transform how we deliver mental health?

As I bring my remarks to a close, I would like to highlight a couple of examples where innovative projects are changing lives. In my own patch, Hywel Dda, in conjunction with Dyfed-Powys Police, are setting up three crisis cafes across the region with the intention of allowing people to drop in and chat to relevant support bodies over a coffee. This is a vast change to the current use of police as first responders to so many people exhibiting signs of poor mental health. It simply adds to the fear and that stigma and ultimately criminalises those with mental health issues—and I make it clear I do not hold the police forces to account for this; they are often the only ones available.

Another example of best practice comes from England where six NHS trusts have trained teams in an open dialogue approach. This approach means that people are seen within 24 hours of becoming unwell. Meetings with psychiatric teams are held at home or wherever the patients feel comfortable, and it also ensures that the 'nothing about you without you' mantra is adopted and allows the patient to have full access to their notes. It's an innovative idea well worth the Welsh NHS looking at. There are clear calls now in Wales, not just from the National Assembly but also from those working across our public services and the third sector and individuals, to radically reform the way mental health services are delivered. We need to fully recognise the individual social and economic benefits of preventing mental health from deteriorating. We need to give mental health the same parity of service provision as physical health, and we need to ensure that our secondary and crisis services are able to support people safely and effectively when they are needed. Ultimately, it's about people. We are flesh and blood, but we are also mind and soul. We can only be well when all of us is treated as one.

Ceir llawer o resymau pam y daw cyflyrau iechyd meddwl yn amlwg. Mewn rhai achosion, gall profiadau niweidiol yn ystod plentyndod arwain at broblemau iechyd meddwl yn ddiweddarach mewn bywyd, a cheir cysylltiadau eglur â dibyniaeth ar gyffuriau ac felly â marwolaethau cynnar. Gall un enghraifft o brofiad niweidiol yn ystod plentyndod fod yn drawmatig, ond yn aml gwelwn oedolion sydd wedi gorfod ymdrin ag achosion lluosog yn ystod eu blynyddoedd ffurfiannol. Mae'r hyn sy'n digwydd i ni wrth i ni dyfu yn bwysig, ac nid yr erchyllterau mwy traddodiadol y mae rhai plant yn eu hwynebu yw hyn yn unig. Mae cymaint o bwysau ar blant heddiw yn y byd modern.

A siarad fel mam i ddwy ferch ifanc, gallaf ddweud wrthych ein bod yn cael brwydrau cyson am ddelwedd y corff, cynnwys y cyfryngau cymdeithasol, beth y mae'r cyfryngau print yn ei ddweud. Mae'r pwysau ar blant, yn enwedig merched, i gydymffurfio ag ymddangosiad neu steil penodol wedi gwaethygu yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae pawb ohonom yn gwybod pa mor greulon y gall plant fod wrth ei gilydd. Adroddodd Childline fod 1,500 o ferched wedi cysylltu â hwy yn 2015-16, gyda'r ieuengaf yn wyth oed, yn poeni am ddelwedd eu corff—yn wyth oed, mewn difrif. Ysgrifennydd y Cabinet, mae hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid i'r Llywodraeth ddod o hyd i ffordd o fynd i'r afael ag ef cyn gynted â phosibl, oherwydd mae'r byd anllad sydd ohoni heddiw a'i sylw ar  enwogion yn niweidio'r rhai sydd eto i ddatblygu'r croen trwchus a'r cryfder emosiynol i allu diystyru'r nonsens. Y canlyniad? Gorbryder, iselder, anhwylderau bwyta—mae'r rhain oll yn batrymau a all effeithio'n negyddol ar fywyd unigolyn yn y dyfodol.

Mae hyn yn fy arwain at ail bwynt ein dadl, lle yr hoffwn ganolbwyntio ar agweddau ar driniaeth iechyd meddwl y credwn nad ydynt yn gweithio'n dda. Mae'r agwedd gyntaf, ni fyddwch yn synnu clywed, yn ymwneud â diffyg cysondeb ar draws Cymru o ran darparu gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed o ansawdd da. Er gwaethaf eu natur fregus a llawer mwy agored i niwed yn aml, canran fach o'r cleientiaid sy'n dod o dan ymbarél CAMHS sy'n cael eu gweld o fewn yr amser aros argymelledig o bedair wythnos. Mae'n destun pryder mai tri yn unig o'r saith bwrdd iechyd yng Nghymru sy'n darparu tîm argyfwng CAMHS 12 awr, sy'n gweithio 12 awr y dydd, saith diwrnod yr wythnos. Mae'r un ym Mhowys yn gweithredu tan 5 p.m. o ddydd Llun i ddydd Gwener, a dim o gwbl ar benwythnosau. Beth y mae hynny'n ei ddweud am ba mor bwysig yw iechyd meddwl i ni?

Rwyf i, a llawer o Aelodau Cynulliad eraill—a hoffwn gyfeirio'n benodol at Lynne Neagle yn hyn o beth—yn dal i bryderu nad yw'r gwasanaethau CAMHS yn gweithio'n effeithiol. Mae Lynne wedi dadlau'n frwd ynglŷn â hyn. Mae'r meini prawf y byddant yn eu dilyn yn aml yn rhy gul. Caiff cleientiaid eu trin yn ôl eu cyflwr iechyd meddwl yn hytrach na chael eu trin fel unigolion. Ni roddir cymorth i blant sy'n bygwth cyflawni hunanladdiad am nad ydynt wedi cael diagnosis o broblem feddygol. Gwrthodir mynediad i blant sy'n dioddef o effeithiau cam-drin neu esgeulustod neu blant sydd â phroblemau ymlyniad, fel yr amlygodd adroddiad y pwyllgor plant a phobl ifanc i gymorth ôl-fabwysiadu yn glir iawn. Felly i ble yr ânt? Rwy'n ofni nad ydynt yn mynd i unman.

Hoffwn dynnu sylw at astudiaeth Mind Cymru a arolygodd 400 o bobl ym mis Chwefror 2016 a oedd naill ai wedi gofyn am, neu wedi cael therapïau seicolegol yn y tair blynedd cyn hynny. Canfu fod 57 y cant o bobl yn wynebu arhosiad o fwy na thri mis ddim ond i gael asesiad gan y gwasanaeth, ac roedd 21 y cant yn wynebu arhosiad o fwy na blwyddyn i gael eu hasesu. Rydym newydd gael dadl am unigrwydd ac unigedd, ac mae hynny'n rhywbeth sy'n peri iselder. Ni allaf ddychmygu; dyna chi, rydych mewn cyflwr ofnadwy, mae taer angen help arnoch, mae eich meddwl yn brwydro, mae pob math o feddyliau yn eich pen, ond mae'n rhaid i chi aros am 12 mis i gael eich gweld. Mae'r drafft o gynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' ar gyfer 2016-19 yn ei gwneud yn ofynnol i fyrddau iechyd adrodd ar y targed 26 wythnos rhwng atgyfeirio a thriniaeth mewn gwasanaethau iechyd meddwl eilaidd arbenigol ar gyfer pob claf, gan gynnwys y rhai mewn gwasanaethau cleifion mewnol.

Nawr, ym maniffesto'r Ceidwadwyr Cymreig ar gyfer 2017, dywedasom y dylai pobl gael mynediad cyfartal, pa un a ydynt mewn gofal sylfaenol neu ofal eilaidd—polisi a gefnogir gan Mind Cymru—a galwaf ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno targed i bawb allu cael mynediad at therapïau seicolegol o fewn 28 diwrnod. Ysgrifennydd y Cabinet, gofynnaf i chi edrych i weld a allwch sicrhau hyn. Ac wrth wneud hynny, a wnewch chi hefyd adolygu'r ffordd y caiff hyfforddiant ar faterion iechyd meddwl ei strwythuro? Er enghraifft, nid yw meddygon teulu ar hyn o bryd ond yn cyflawni un modiwl hyfforddiant, allan o 21, ar iechyd meddwl yn benodol. Mae niferoedd y meddygon teulu dan hyfforddiant sy'n ymgymryd â chyfnod mewn seiciatreg yn lleihau'n gyson ac nid yw llawer o feddygon teulu ond yn gweld yr achosion mwyaf difrifol o salwch iechyd meddwl mewn cyfleusterau gofal sylfaenol yn ystod eu hyfforddiant ac felly maent yn llai cyfarwydd ag ef ac felly'n ei chael hi'n anos adnabod achosion mwy cymedrol o orbryder neu iselder ysbryd a allai elwa o ymyrraeth gynnar pan fo'r bobl hynny'n dod i'w meddygfeydd.

Mater arall rwyf wedi'i godi dro ar ôl tro yw'r ffordd y clustnodwyd gwariant ar iechyd meddwl gan y byrddau iechyd. Er ei fod wedi ei glustnodi ers 2008, mae iechyd meddwl yn faes o'n gwasanaeth iechyd sydd wedi'i danariannu i raddau cronig. Yn 2015-16, gwariwyd 5.1 y cant yn unig o wariant y GIG ar iechyd meddwl oedolion, a 0.7 y cant ohono'n unig a wariwyd ar wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed. Er bod clustnodi arian yn amlygu pa mor bwysig yw hi i ddiogelu gwariant ar iechyd meddwl, gwyddom nad yw'n adlewyrchiad cywir o ble y dylai cyllid iechyd meddwl fod, oherwydd mae bron bob un o'r byrddau iechyd yn dweud eu bod yn gwario llawer mwy na hynny ar iechyd meddwl. Ond rydym hefyd yn gwybod bod clustnodi arian ar iechyd meddwl neu'r defnydd o'r arian a glustnodir yn agored i ddehongliad gyda llawer o fyrddau iechyd yn chwarae'r system ac yn datgan y gellir defnyddio'r arian a glustnodir i ymgorffori'r holl gostau mewn perthynas â chlaf. Clywsom dystiolaeth yn y pwyllgor iechyd a gofal cymdeithasol yn ddiweddar sy'n dweud, ac rwy'n mynd i ddyfynnu,

Er enghraifft, os yw claf sydd wedi cael diagnosis iechyd meddwl sylfaenol yn torri ei glun, bydd costau trin y glun yn cael eu cynnwys o fewn yr arian a glustnodir ar gyfer iechyd meddwl.

Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi addo adolygu'r gwariant a glustnodir er mwyn sicrhau bod yr arian yn cael ei ddefnyddio i sicrhau datblygiadau mawr eu hangen yn y gwasanaeth hwn? Oherwydd os caiff ei ddefnyddio ar bethau fel cluniau pan fyddwch wedi ei glustnodi ar gyfer iechyd meddwl, sut y gallwn drawsnewid y modd y darparwn wasanaethau iechyd meddwl?

Wrth i mi ddod â fy sylwadau i ben, hoffwn dynnu sylw at ychydig o enghreifftiau lle mae prosiectau arloesol yn newid bywydau. Yn fy ardal fy hun, mae Hywel Dda, ar y cyd â Heddlu Dyfed-Powys, yn sefydlu tri chaffi argyfwng ar draws y rhanbarth gyda'r bwriad o ganiatáu i bobl alw heibio a chael sgwrs â chyrff cymorth perthnasol dros baned o goffi. Mae hyn yn newid enfawr i'r defnydd presennol o'r heddlu fel ymatebwyr cyntaf i gynifer o bobl sy'n arddangos arwyddion o iechyd meddwl gwael. Mae'n ychwanegu at yr ofn a'r stigma hwnnw ac yn y pen draw yn troseddoli rhai sydd â phroblemau iechyd meddwl—ac rwy'n dweud yn glir nad wyf yn dal heddluoedd yn atebol am hyn; yn aml iawn, hwy yw'r unig rai sydd ar gael.

Daw enghraifft arall o arfer gorau o Loegr lle mae gan chwe ymddiriedolaeth GIG dimau wedi'u hyfforddi yn y dull deialog agored. Mae'r dull hwn yn golygu bod pobl yn cael eu gweld o fewn 24 awr i fynd yn sâl. Cynhelir cyfarfodydd gyda thimau seiciatrig yn eu cartrefi neu ble bynnag y bydd cleifion yn teimlo'n gyffyrddus, ac mae hefyd yn sicrhau bod y mantra 'dim byd amdanoch chi heboch chi' yn cael ei fabwysiadu ac yn galluogi cleifion i weld eu nodiadau i gyd. Mae'n syniad arloesol sy'n werth i'r GIG yng Nghymru edrych arno. Mae galw clir yng Nghymru bellach, nid yn unig gan y Cynulliad Cenedlaethol ond hefyd gan y rhai sy'n gweithio ar draws ein gwasanaethau cyhoeddus ac yn y trydydd sector ac unigolion, i ddiwygio'n radical y ffordd y darperir gwasanaethau iechyd meddwl. Mae angen i ni gydnabod yn llawn beth yw'r manteision cymdeithasol ac economaidd unigol a ddaw o atal iechyd meddwl rhag gwaethygu. Mae angen inni ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl ar lefel sy'n gydradd â'r ddarpariaeth o wasanaethau iechyd corfforol, ac mae angen inni sicrhau bod ein gwasanaethau eilaidd a'n gwasanaethau argyfwng yn gallu cefnogi pobl yn ddiogel ac yn effeithiol pan fo'u hangen. Yn y pen draw, mae'n ymwneud â phobl. Rydym yn fodau o gig a gwaed, ond rydym hefyd yn fodau'r meddwl a'r enaid. Ni allwn fod yn iach oni bai bod y cyfan ohonom yn cael ei drin fel un.

17:55

Thank you. I have selected the amendment to the motion, and I call on Rhun ap Iorwerth to move amendment 1, tabled in his name.

Diolch. Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn ei enw.

Gwelliant 1. Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn sicrhau bod plant sydd angen triniaeth ar gyfer iechyd meddwl yn ei derbyn yn brydlon cyn i'w cyflwr waethygu a bod Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi ystadegau ar berfformiad yn erbyn yr amcan hwn.

Amendment 1. Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Ensures that children who require treatment for mental health receive it promptly before their condition gets worse and that the Welsh Government publishes statistics on performance against this objective.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y gwelliant a gafodd ei gyflwyno yn fy enw i, sydd â'r nod o ychwanegu at a chryfhau, rwy'n gobeithio, y cynnig gwreiddiol. Ni allwn orbwysleisio'r angen i gael darpariaeth iechyd meddwl da i bobl ifanc. Ni allwn orbwysleisio'r angen i ddelio â phroblemau iechyd pobl ifanc yn fuan, oherwydd rydym ni'n gwybod, yn yr achosion mwyaf eithafol, bod methiant i ddelio â phroblemau yn gallu bod yn drychinebus yn y pen draw, a hunanladdiad ydy'r ail achos mwyaf cyffredin o farwolaeth ymysg pobl yn eu harddegau. Mae'n cyfraddau hunanladdiad ni yng Nghymru yn uwch nag yn Lloegr a'r Alban, ac mae ffigurau diweddar yn dangos bod llawer o'r bobl ifanc sydd wedi cymryd eu bywydau eu hunain wedi bod yn anhysbys i CAMHS, neu dim ond wedi cael cyswllt byr iawn efo'r gwasanaethau hynny, sy'n awgrymu bod y ddarpariaeth bresennol yn brin iawn o'r hyn rydym ei angen i ateb y galw.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I move the amendment tabled in my name, which endeavours to add to and strengthen the original motion. We can’t overemphasise the need to have effective mental health provision for young people, and we can’t overemphasise the need to deal with the health problems of young people at an early stage, because we do know that, in the most extreme cases, failure to deal with problems can be disastrous, and suicide is the second most common cause of death among people in their teenage years. The suicide rates here in Wales are higher than in England and in Scotland, and the recent figures demonstrate that many of the young people who have committed suicide were unknown to CAMHS, or only had a very brief interaction with those services, which suggests that the current provision is a long way short of what we need to meet demand.

Rydym yn ddiweddar wedi clywed llawer o sôn, a chwestiynau yn cael eu holi o'r Llywodraeth yn y Siambr yma, am ofal iechyd meddwl i bobl ifanc. Mae rhestrau aros ac amser aros yn un mesur pwysig o berfformiad. I'ch atgoffa chi, rhwng 2013 a 2015 mi welwyd cynnydd anferth mewn amseroedd aros, yn enwedig ar gyfer y rheini a oedd yn aros dros 16 wythnos neu bedwar mis. Roeddem ni mewn sefyllfa lle roedd bron i hanner y bobl sydd yn aros yn gorfod aros am fwy na pedwar mis. Mi fu yna beth gwelliant wedyn, ond erbyn Chwefror 2017, y mis olaf o ddata sydd gennym ni i allu cymharu, nid oedd amseroedd aros yn dal ddim wedi mynd yn ôl i lefelau haf 2013, felly mae'r dirywiad yn glir iawn. 

Ond ymateb y Llywodraeth, yn anffodus, dro ar ôl tro oedd gwadu y broblem. Ar sawl achlysur, mi wnaeth y Prif Weinidog honni mai y broblem mewn difrif oedd fod yna ormod o bobl ar y rhestr oedd ddim angen bod ar y rhestr. Ac ym mis Mawrth y llynedd, beth welsom ni oedd yr ystadegau yn newid dros nos. Aeth nifer y bobl a oedd ar y rhestr wedi'u cofnodi yn aros am apwyntiad CAMHS i lawr 74 y cant, wrth i lwybrau non-CAMHS gael eu tynnu oddi yna, a hynny'n dros 1,700 o blant. Mae'n gwelliant ni heddiw yn adlewyrchu ein bod ni ddim yn gwybod beth ddigwyddodd i'r plant hynny; data CAMHS ydy'r unig ddata perfformiad sydd ar gael.

Yn anochel, mi wnaeth newid y mesur o amseroedd aros arwain at y Llywodraeth yn dweud wrthym ni fod amseroedd aros yn gwella, gan fod y data yn dangos gwelliant mawr: 86.7 y cant o achosion rŵan yn cael eu gweld o fewn pedair wythnos. Naid sylweddol o'r 35.2 y cant yn ystod y mis blaenorol. Ond, wrth gwrs, beth sydd wedi digwydd yma ydy newid yn sut mae pethau yn cael eu mesur, felly allwn ni ddim cymharu go iawn, ac ni ydym yn gwybod beth ddigwyddodd i'r 74 y cant arall o blant yr oeddem ni'n arfer cofnodi eu siwrnai nhw. 

Mi wnaeth y Prif Weinidog ysgrifennu at Leanne Wood pan wnaethom ni godi hwn ym mis Tachwedd, a chadarnhau bod ein ffigurau ni yn gywir: 74 y cant o achosion eraill, un ai'n blant a fyddai rŵan yn cael eu gweld gan y gwasanaeth arbenigol ar gyfer plant gyda chyflyrau niwroddatblygiadol a gafodd ei ddatblygu yn 2016-17, neu eu bod nhw'n achosion llai a oedd wedi cael eu gweld gan wasanaethau iechyd meddwl gofal sylfaenol lleol a oedd wedi cael eu cynnwys ar gam yn ffigurau CAMHS. Ond, wrth gwrs, nid oes gennym data ar gyfer plant sydd angen y gwasanaethau yna. 

Rydym yn derbyn bod yna rai plant, o bosibl, wedi bod angen y triniaeth ar gyfer cyflyrau niwroddatblygiadol, yn hytrach na CAMHS. Rydym hefyd yn gwybod bod y trothwy ar gyfer CAMHS wedi bod yn llawer rhy uchel. Mi gafodd hynny ei nodi gan ymchwiliad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn 2014. Mi nododd Swyddfa Archwilio Cymru hefyd fod problem o ran triniaeth i bobl ifanc yn cael ei stopio os oedd apwyntiad yn cael ei golli, a bod hynny yn broblem a oedd yn dylanwadu ar ffigurau.

Ond rwy ymhell iawn o fod wedi cael fy argyhoeddi mai'r unig broblem efo CAMHS oedd bod yna ormod o blant yno oedd ddim angen bod yna. Rydym yn gwybod ei bod yn broblem o gapasiti, yn broblem o ddiffyg gwasanaethau arbenigol, a methiant i gymryd y sefyllfa ddigon o ddifrif. Ac mae diffyg data yn broblem sy'n golygu na allwn ni fesur a rhoi pwysau ar y Llywodraeth i weithredu yn y ffordd mae'n pobl ifanc ni ei hangen. Ni allwn dderbyn y status quo o beidio gwybod sut mae'r NHS yn perfformio pan mae'n dod i edrych ar ôl rhai o'n pobl mwyaf bregus ni.     

We’ve recently heard a great deal of talk, and questions asked of the Government in this Chamber, about mental health care for young people. Waiting lists and waiting times are one important measure of the performance. To remind you, between 2013 and 2015 there was a huge increase in waiting times, particularly for those waiting over 16 weeks or four months. We were in a situation where almost half of those people waiting had to wait longer than four months. There was some improvement then, but by February 2017, the last month of data that we have available for comparison, the waiting times still hadn’t returned to the level of the summer of 2013, so the decline is very clear.

But the Government’s response time and time again, unfortunately, was to deny there was a problem. On many occasions, the First Minister claimed that the real problem was that there were too many people on the waiting list that didn’t need to be there. And in March of last year, what we saw was the statistics changing overnight. The number of people on the list recorded as being waiting for a CAMHS appointment went down 74 per cent, as non-CAMHS routes were withdrawn—that was over 1,700 children and young people. Our amendment today reflects the fact that we don’t know what happened to those children; the CAMHS data is the only performance data available.

Inevitably, a change in the way that waiting times were measured led the Government to tell us that the waiting times were improved because the data did demonstrate a great improvement: 86.7 per cent of cases were being seen within four weeks. A huge increase on the 35.2 per cent in the previous month. But, of course, what’s happened here is a change in the way things are recorded, and we can’t make real comparisons, and we don’t know what happened to that other 74 per cent of children that we used to record.

The First Minister wrote to Leanne Wood when we raised this issue in November, confirming that our figures were accurate: 74 per cent of the other cases were either children who would now be seen by specialist services for children with neurodevelopmental problems, which were developed in 2016-2017, or lesser cases that had been dealt with by primary care mental health services at a local level, which had been wrongly included in the previous CAMHS figures. But, of course, we don’t have data for the children who need those services.

We do accept that some children and young people had needed treatment for neurodevelopmental issues, rather than CAMHS. We also know that the threshold for CAMHS has been far too high. That was noted by the Children, Young People and Education Committee inquiry in 2014. The Wales Audit Office also noted that there was a problem of treatment for young people being stopped if an appointment was missed, and that was an issue that had an impact on the figures.

But I am a long way from being convinced that the only problem with CAMHS was there were too many children and young people there who didn’t need to be there. We know that it’s a capacity issue, an issue of a shortage of specialist services, and a failure to take the issue seriously enough. A lack of data is a problem that means that we can’t measure and assess and put pressure on the Government to take the steps that our young people need. We can’t accept the status quo of not knowing how the NHS is performing when it comes to looking after some of our most vulnerable people.

18:05

Rwy’n falch o gael y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma.

Ddoe, fe ges i’r fraint o allu cyd-gynnal sesiwn briffio yma yn y Cynulliad ar wasanaethau iechyd meddwl mewn ardaloedd gwledig gyda Simon Thomas. O’r digwyddiad yma, daeth i'r amlwg rai o'r materion difrifol iawn ynghylch y ddarpariaeth ar gyfer iechyd meddwl yn ein cymunedau gwledig. Fel dywedodd Angela Burns, mae un ym mhob pedwar o bobl yn dioddef o broblemau iechyd meddwl rywbryd yn eu bywydau, ac yn y byd amaethyddol, ceir un o’r cyfraddau uchaf o hunanladdiad. Mae’r diwydiant ffermio yn gallu bod yn anodd iawn i weithio ynddo ac mae nifer o’r ffactorau hynny o straen yn rhywbeth sydd tu hwnt i ddwylo ffermwyr, megis anwadalwch mewn prisiau yn y farchnad, neu’r effaith emosiynol o TB mewn gwartheg. Mae nifer o ffermwyr yn gweithio mewn amodau ynysig ac yn treulio oriau hir ar eu pennau eu hunain gydag ychydig iawn o gyswllt gyda phobl eraill. Mae natur y gwaith yn mynnu oriau hir o waith llafur corfforol caled.

Yn wir, yn ôl yr adroddiad ar gefnogi lles ffermwyr gan Nuffield Farming Scholarships Trust mae yna tua 50 o ffermwyr ym Mhrydain yn marw bob blwyddyn drwy hunanladdiad. Yn yr Unol Daleithiau, ffermwyr, fforestwyr a physgotwyr sydd â’r gyfradd uchaf o hunanladdiad, o gymharu ag unrhyw broffesiwn arall yn y wlad. Er gwaetha’r ffeithiau hyn, nid yn aml caiff iechyd meddwl ei sôn amdano yn y diwydiant amaethyddol, ac er bod ymdrechion yn cael eu gwneud i fynd i'r afael â'r mater hwn, mae'n amlwg y gellir gwneud mwy.

Fodd bynnag, mae ymwybyddiaeth o iechyd meddwl mewn cymunedau gwledig yn cynyddu ac mae peth gwaith da yn cael ei wneud ar hyn o bryd ledled Cymru. Yn fy etholaeth i, sefydlodd Emma Picton-Jones Sefydliad DPJ ym mis Gorffennaf 2016 yn dilyn marwolaeth ei gŵr Daniel, a chlywsom gyflwyniad arbennig gan Emma yn y sesiwn briffio ddoe. Nod y sefydliad yw cefnogi dynion mewn cymunedau gwledig sydd â phroblemau iechyd meddwl trwy ddefnyddio stori Daniel i helpu i dorri'r stigma sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl, ac yn ddiweddar iawn lansiodd y sefydliad Share the Load, ei wasanaeth cwnsela allgymorth sy'n cynnig therapïau siarad a chynghori allgymorth i'r rhai sydd angen y gefnogaeth hon. Mae gwaith Sefydliad DPJ ar hyn o bryd yn canolbwyntio ar sir Benfro, ond mae enghreifftiau o'r math hwn o weithgareddau mewn rhannau eraill o Gymru, ac mae'n hollbwysig bod Llywodraeth Cymru yn cymeradwyo ac yn hyrwyddo rhwydweithiau cymorth iechyd meddwl mwy lleol sydd yn addas i ofynion yr ardaloedd hynny. Efallai wrth ymateb i'r ddadl hon, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud wrthym ni sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda rhwydweithiau cymunedol llai, yn enwedig yng nghefn gwlad Cymru, i fynd i'r afael â mater iechyd meddwl yn y cymunedau hynny.

Wrth gwrs, mae codi ymwybyddiaeth yn un peth, ond mae hefyd yn bwysig bod darpariaeth o wasanaethau ar gael i bobl â phroblemau iechyd meddwl, ac mae pryderon nad oes mynediad at wasanaethau mewn ardaloedd gwledig ar gael. Mae natur anghysbell y nifer o gymunedau ffermio yn golygu eu bod yn aml yn ddaearyddol bell oddi wrth wasanaethau iechyd craidd. Er enghraifft, llynedd, ymgynghorodd bwrdd iechyd prifysgol Hywel Dda am ei gynlluniau i newid y ffordd y mae'n darparu gwasanaethau iechyd meddwl ar draws gorllewin Cymru trwy sefydlu uned asesu arbenigol ganolog yn ysbyty Glangwili gydag uned drin ganolog yn Ysbyty Tywysog Philip yn Llanelli. Felly, ar gyfer cymunedau gwledig yn sir Benfro, unwaith eto bydd rhaid i gleifion deithio ymhellach i ffwrdd ar gyfer triniaeth arbenigol. Yn anffodus, bydd cynigion y bwrdd iechyd yn ychwanegu at amseroedd teithio yn naturiol ac, yn sicr, bydd yn anodd i bobl sy'n dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus oherwydd bod seilwaith trafnidiaeth sir Benfro yn gyfyngedig. Felly, mae'n hanfodol bwysig bod Llywodraeth Cymru yn cydnabod nad yw un dull sy’n addas i bawb yn gweithio, a rhaid sicrhau bod byrddau iechyd yn deall hynny wrth gynllunio gwasanaethau.

Gallwn hefyd ddysgu gwersi o bob cwr o'r byd ynghylch sut y maent yn ymdrin ag iechyd meddwl mewn cymunedau gwledig. Mae adroddiad Ymddiriedolaeth Ysgoloriaethau Ffermio Nuffield yn ei gwneud hi'n glir bod Awstralia a Seland Newydd yn eithaf datblygedig wrth fynd i'r afael ag iechyd meddwl ffermwyr, ac efallai y gallwn fanteisio ar rai o'u syniadau. Er enghraifft, mae gan Seland Newydd system o health pit stops lle mae gan ffermwyr y cyfle i gael archwiliad iechyd corfforol a meddyliol cyffredinol, ac mae'r pit stops hyn yn cael eu cynnal mewn digwyddiadau diwydiant mawr megis sioeau amaethyddol. Mae Awstralia hefyd wedi datblygu sefydliadau megis y Ganolfan Iechyd Meddwl Gwledig ac Anghysbell a'r Ganolfan Genedlaethol ar gyfer Iechyd Ffermwyr sy'n canolbwyntio ar ddatblygu strategaethau ymyrraeth ar gyfer iechyd a lles meddwl gwledig. Felly, mae lle i Gymru i edrych ar y cynlluniau hyn a gweld sut y gallwn ni ddysgu am rai o'r llwyddiannau yma, a gobeithiaf y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod ein byrddau iechyd yn dysgu o gynlluniau llwyddiannus ledled y byd.

Wrth gloi, Dirprwy Lywydd, a allaf unwaith eto ailadrodd pwysigrwydd buddsoddi mewn rhwydweithiau cymorth iechyd meddwl ar gyfer cymunedau gwledig? Mae ffermwyr yn rhai o weithwyr pwysicaf Cymru, ond weithiau maent hefyd yn rhai o’n pobl mwyaf bregus. Felly, fel rhan o unrhyw strategaeth neu bolisi'r Llywodraeth a ddatblygir ar iechyd meddwl, hoffwn weld mwy o ddealltwriaeth a sylw i'n cymunedau gwledig a'r rheini sy'n gweithio ynddynt. Felly, rydw i'n annog pobol i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch yn fawr iawn.

I am pleased to have the opportunity to take part in this afternoon's debate.

Yesterday, I had the privilege of holding a joint briefing session on mental health services in rural areas with Simon Thomas. This event highlighted some of the serious issues regarding mental health provision in our rural communities. As Angela Burns said, one in four people suffer from mental health issues at some point in their lives, and the agricultural industry has one of the highest rates of suicide. The farming industry can be a very arduous one to work in, and several factors that cause stress are out of farmers' hands, such as fluctuating prices in the market or the emotional effect of bovine TB. Many farmers work in isolated conditions and spend long hours on their own with very little contact with others. The nature of the work demands long hours of difficult physical labour.

Indeed, according to a report on supporting farmers' well-being by the Nuffield Farming Scholarships Trust, approximately 50 farmers in the UK die by suicide every year. In the United States, farmers, foresters and fishermen have the highest rates of suicide of any profession in the country. Despite these facts, mental health is not often discussed in the farming industry, and even though efforts are being made to address this issue, it is clear that more could be done. 

However, awareness of mental health in rural areas is increasing and good work is being done across Wales. In my constituency, Emma Picton-Jones established the DPJ Foundation in July 2016 following the death of her husband Daniel, and we heard an excellent presentation from Emma in yesterday's briefing session. The foundation's aim is to support men in rural communities who face mental health issues by using Daniel's story to help challenge the stigma associated with mental health. Very recently, it launched Share the Load, an outreach counselling service that offers talking therapies and outreach advice services to those who need the support. The foundation's work is currently focused on Pembrokeshire, but there are examples of these kinds of activities in other parts of Wales, and it's vital that the Welsh Government promotes more locally based mental health support networks that are suited to the requirements of a particular locality. Perhaps in responding to this debate, the Cabinet Secretary might tell us how the Welsh Government is working with smaller community networks, especially in rural Wales, to get to grips with mental health issues in those communities.

Of course, raising awareness is one thing, but it is also important that services are available to people who face mental health issues, and there are concerns that there is no access to services in rural areas. The remote nature of many farming communities means that they are often geographically removed from core health services. For example, Hywel Dda local health board held a consultation on its plans to change the way it provides mental health services across west Wales by establishing a central specialist assessment unit at Glangwili hospital, with a central treatment unit located at Prince Philip Hospital in Llanelli. For rural communities located in Pembrokeshire, this once again means that patients will have to travel further afield for specialist treatment. Unfortunately, the health board's proposals will naturally add to journey times, and there is no doubt that people who depend on public transport will face additional difficulties because transport infrastructure in Pembrokeshire is restricted. So, it is, therefore, vital that the Welsh Government acknowledges that there is no one-size-fits-all solution and that health boards must understand this when they plan their services.

We could also learn lessons from across the globe with regard to how other nations tackle mental health in rural communities. The Nuffield Farming Scholarships Trust report makes it clear that Australia and New Zealand are leading the way in their response to mental health issues among farmers, and perhaps we could benefit from some of their ideas. For example, New Zealand has a system of health pit stops where farmers have an opportunity to have a general physical and mental health check. These pit stops are held at major industry events, such as agricultural fairs. This trailer has also developed institutions such as the Centre for Rural and Remote Mental Health and the National Centre for Farmer Health, which focus on developing intervention strategies for mental health and well-being in rural communities. So, there is scope for Wales to look at these initiatives to see how we can learn from some of the successes, and I hope that the Welsh Government will ensure that our health boards learn from successful schemes worldwide.

In closing, Deputy Presiding Officer, may I once again reiterate the importance of investing in mental health support networks for rural communities? Farmers are some of the most important workers in Wales, but they are also sometimes some of our most vulnerable citizens. And so, as part of any strategy or policy that the Government develops on mental health, I would like to see a deeper understanding of and greater attention paid to our rural communities and those who work in them. I therefore urge Members to support this motion. Thank you very much.

18:10

I'm speaking this afternoon in my capacity as Chair of the Assembly's Children, Young People and Education Committee. We've recently undertaken a comprehensive inquiry into the emotional and mental health of children and young people in Wales. Tomorrow, we will hold our final oral evidence session, hearing from the Cabinet Secretary for Health and Social Services and the Cabinet Secretary for Education. We are aiming to report before Easter this year, so I will avoid pre-empting our conclusions and recommendations in my contribution today.

However, I wanted to draw Members' attention to the valuable evidence we have taken on this subject in recent months, and the particular emphasis that has been placed on the importance of effective preventative work by expert stakeholders, front-line staff and children and young people themselves. We began our inquiry last summer.

The first thing we did was to visit settings that are providing support to children and young people at opposite ends of the spectrum of need. While some of us visited Wales's two in-patient units, which provide support for those suffering the most acute mental ill health and requiring the most specialist of support, others visited Ysgol Pen y Bryn in Colwyn Bay, a primary school that has embedded mindfulness across its primary and junior school teaching. While visiting Ysgol Pen y Bryn, Members saw first-hand what can be achieved in terms of children's resilience if a whole-school approach is adopted that promotes well-being and good mental health for all pupils from an early age. Children as young as six told us that mindfulness helped them when they were worried, nervous or anxious. In contrast, the young people with whom we spoke in Tŷ Llidiard, the unit for children and young people in south Wales who require in-patient care, told us that more needed to be done to raise awareness about mental health and to empower young people to talk about their concerns. They told us that they'd been suffering with mental health problems for a long time before they had access to any form of support, specialist or otherwise.

During the course of our evidence gathering, it has become clear that school settings are key to promoting emotional well-being and good mental health. There is a strong consensus that by addressing issues as early as possible, before matters become serious enough to merit specialist intervention, significant deterioration in mental well-being can be avoided. We heard that if support is to be truly preventative in nature, we need to make sure that children and young people can speak openly about their emotional well-being and know where to turn if they have concerns about themselves or others. The opportunities afforded by the reform of the curriculum in Wales have been raised by almost every witness.

Nevertheless, it is also clear that a step change is needed to realise this ambition. The evidence we've heard demonstrates that, despite an overarching desire to see education, health and social care working more closely to align their support, in practice, this has yet to be implemented to the degree necessary. Despite the efforts of organisations such as the Samaritans to roll out support such as the DEAL project—Developing Emotional Awareness and Listening—too many children find themselves without the tools they need to enable them to respond with resilience to the pressures that life throws at them from an increasingly early age. As Dr Liz Gregory, a consultant clinical psychologist, told us, too often when we have concerns about the mental health of our children, we turn to an adult model of care. This fails to recognise the inherent vulnerability and lack of control children have over their own lives at such a relatively early stage in their life journey.

In closing, I want to note that, as a committee, we have shone a light on this topic over the last six months, with the aim of reforming a system that has, for too long, relied on children and young people reaching a point where treatment and medical intervention is needed before support is provided. When we report later this term, we will focus on the steps we need to take to reverse this, to encourage good mental health and well-being so that our children and young people are enabled to discuss their emotions without fear of stigma and to ensure they have the tools they need to face pressures and challenges with resilience and confidence. Thank you.

Rwy'n siarad y prynhawn yma yn rhinwedd fy swydd fel Cadeirydd  Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Cynulliad. Yn ddiweddar fe gynhaliwyd ymchwiliad cynhwysfawr gennym i iechyd emosiynol a meddyliol plant a phobl ifanc yng Nghymru. Yfory, byddwn yn cynnal ein sesiwn tystiolaeth lafar olaf, ac yn clywed gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg. Rydym yn anelu at gyflwyno adroddiad cyn y Pasg eleni, felly rwyf am osgoi achub y blaen ar ein casgliadau a'n hargymhellion yn fy nghyfraniad heddiw.

Fodd bynnag, roeddwn am dynnu sylw'r Aelodau at y dystiolaeth werthfawr a gawsom ar y pwnc hwn yn y misoedd diwethaf, a'r pwyslais arbennig a roddwyd ar bwysigrwydd gwaith ataliol effeithiol gan randdeiliaid arbenigol, staff rheng flaen a phlant a phobl ifanc eu hunain. Dechreusom ein hymchwiliad yr haf diwethaf.

Y peth cyntaf a wnaethom oedd ymweld â lleoliadau sy'n darparu cymorth i blant a phobl ifanc ar ddau ben y sbectrwm angen. Tra bu rhai ohonom yn ymweld â dwy uned cleifion mewnol Cymru, sy'n darparu cymorth i rai sy'n dioddef y salwch meddwl mwyaf dwys ac sydd angen gofal mwyaf arbenigol, ymwelodd eraill ag Ysgol Pen y Bryn ym Mae Colwyn, ysgol gynradd sydd wedi ymgorffori ymwybyddiaeth ofalgar ar draws ei haddysg gynradd ac iau. Ar eu hymweliad ag Ysgol Pen y Bryn, gwelodd yr Aelodau drostynt eu hunain beth y gellir ei gyflawni o ran gwytnwch plant os mabwysiedir dull gweithredu ysgol gyfan sy'n hybu lles ac iechyd meddwl da i bob disgybl o oedran cynnar. Dywedodd plant mor ifanc â chwech oed wrthym fod ymwybyddiaeth ofalgar yn eu helpu pan oeddent yn gofidio, yn nerfus neu'n bryderus. Ar y llaw arall, dywedodd y bobl ifanc y buom yn siarad â hwy yn Nhŷ Llidiard, yr uned ar gyfer plant a phobl ifanc yn ne Cymru sydd angen gofal cleifion mewnol, fod angen gwneud mwy i godi ymwybyddiaeth am iechyd meddwl ac i rymuso pobl ifanc i siarad am yr hyn sy'n peri pryder iddynt. Dywedasant wrthym eu bod wedi bod yn dioddef problemau iechyd meddwl am amser hir cyn iddynt gael mynediad at unrhyw fath o gymorth, arbenigol neu fel arall.

Yn ystod y cyfnod y buom yn casglu tystiolaeth, mae wedi dod yn amlwg fod lleoliadau ysgol yn allweddol i hyrwyddo lles emosiynol ac iechyd meddwl da. Ceir consensws cryf y gellir osgoi gwaethygu sylweddol mewn lles meddyliol drwy ymdrin â materion cyn gynted ag y bo modd, cyn i broblemau ddod yn ddigon difrifol i fod angen ymyrraeth arbenigol. Os yw cymorth yn mynd i fod yn wirioneddol ataliol o ran ei natur, clywsom fod angen inni wneud yn siŵr fod plant a phobl ifanc yn gallu siarad yn agored am eu lles emosiynol a gwybod lle i droi os oes ganddynt bryderon amdanynt eu hunain neu am eraill. Tynnodd bron bob tyst sylw at y cyfleoedd a gynigir gan ddiwygio'r cwricwlwm yng Nghymru.

Serch hynny, mae'n amlwg hefyd fod angen newid sylweddol i wireddu'r uchelgais hwn. Er gwaethaf awydd cyffredinol i weld addysg, iechyd a gofal cymdeithasol yn gweithio'n agosach i gydlynu eu cymorth, dengys y dystiolaeth a glywsom nad yw hyn wedi'i roi ar waith yn ymarferol eto i'r graddau sy'n angenrheidiol. Er gwaethaf ymdrechion mudiadau fel y Samariaid i gyflwyno cymorth fel prosiect DYEG—datblygu ymwybyddiaeth emosiynol a gwrando—mae gormod o blant heb yr arfau sydd eu hangen arnynt i'w galluogi i ymateb yn wydn i'r pwysau y mae bywyd yn ei roi arnynt o oedran mwyfwy cynnar. Fel y dywedodd Dr Liz Gregory, seicolegydd clinigol ymgynghorol, wrthym, yn rhy aml pan fo gennym bryderon ynglŷn ag iechyd meddwl ein plant, rydym yn troi at fodel gofal oedolion. Mae hyn yn dynodi methiant i gydnabod y gwendid cynhenid a'r diffyg rheolaeth sydd gan blant ar eu bywydau eu hunain ar gam cymharol gynnar yn nhaith bywyd.

Wrth gloi, hoffwn nodi ein bod, fel pwyllgor, wedi taflu goleuni ar y pwnc hwn dros y chwe mis diwethaf gyda'r nod o ddiwygio system sydd wedi dibynnu, am gyfnod rhy hir, ar adael i blant a phobl ifanc gyrraedd pwynt lle mae angen triniaeth ac ymyrraeth feddygol cyn y darperir cymorth. Pan fyddwn yn cyflwyno ein hadroddiad yn ddiweddarach y tymor hwn, byddwn yn canolbwyntio ar y camau sydd angen inni eu cymryd i wrthdroi hyn, er mwyn hybu lles ac iechyd meddwl da fel y galluogir ein plant a'n pobl ifanc i drafod eu hemosiynau heb ofni stigma a sicrhau bod ganddynt yr arfau sydd eu hangen arnynt i wynebu heriau a phwysau yn wydn a hyderus. Diolch.

I'm very pleased to take part in this debate and I welcome the contribution that's just been made about the work of the CYPE committee. 

Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon ac rwy'n croesawu'r cyfraniad a wnaed yn awr am waith y pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.

I want to focus, if I may, my comments on the plight of veterans' mental health services. It's an issue that is frequently raised in the cross-party group on the armed forces and cadets, and it's something that we actually visited earlier this week as well in our cross-party group meeting, at which Angela Burns was present. We all know that veterans don't just face stresses on their mental health from actually being in conflict and war zones, but they can actually face pressures during the transition back into civilian life post their service. So, it's really very essential that we have a health and social care system that meets their particular needs, because of course we know that if we don't meet their needs, then there could be a cycle of decline, which is significant and which actually costs the taxpayer much more money to resolve than had these issues been nipped in the bud in the first place: family breakdown, criminal justice system episodes, and—unfortunately, as is the case with the farming community, as we've also heard—people deciding to end their own lives.

Now, the Welsh Government, I have to say, has to be commended for the establishment of Veterans' NHS Wales. It's something that we on these benches have continuously supported and championed over the years. We know that almost 3,000 veterans have used the service since it was established in 2010, and that the numbers of individuals accessing the service have increased year on year since it was started. Just last week, I visited the Cardiff and Vale hub of the service to meet with Dr Neil Kitchener, who of course supervises the service across Wales, and I saw, there, the tremendous work that's been going on with their 3MDR research, which is an immersive technology that gets veterans to confront the trauma that they have experienced in the past, in the hope that it will help to resolve that trauma and get them through it, and I know that the Cabinet Secretary has also been to visit—tremendous research, cutting-edge research, which is taking place here in Wales, and I want to trumpet that fact, because it's something we can all be very proud of. 

However, there are pressures within the Veterans' NHS Wales service that need to be addressed. One of the big problems that they've had in recent years is capacity, and the Cabinet Secretary is aware that there are variable waiting times across Wales for access to the service. In some places, the wait can be as short as eight weeks, which is obviously very, very good. In other places, it can be as long as 38 weeks, which is clearly unacceptable, at the moment. And, of course, those pressures have been relieved, to a certain extent, with an additional investment of £100,000, which recently came through from the Welsh Government, but I'm afraid it's insufficient still to meet the scale of the demand that's out there. So, the service itself reckons that it needs an additional £250,000 to provide peer mentoring support, which can be embedded as part of the service, which was traditionally there as a result of the Change Step service, which was a Wales-wide service, which was being run by CAIS, which is a charity that operates from my own constituency. And the peer mentoring support services at the moment are actually funded partly by Help for Heroes and partly, to their credit, by the Betsi Cadwaladr University Local Health Board, which complements the Veterans' NHS Wales therapist service, which is available.

So, for just £0.25 million per year, which is small beer in terms of the overall Wales-wide NHS budget, we can make a real difference to these veterans, and I do believe, Cabinet Secretary, that it's your will that we have the best service that we can possibly have for those veterans here in Wales, so I would sincerely ask that you review the funding arrangements for Veterans' NHS Wales to see whether you might be able to consider this £250,000, in addition to the resources that you've already pledged, so that that service can be a gold-standard service in a way that no other part of the UK actually has.

I just want to close with a plug for Veterans Shed services as well. The very first veterans' shed—. People will be familiar with Men's Sheds services, but the very first veterans' shed was actually established in my own constituency in Llanddulas, and I'm very proud of that fact. They also are doing, at a very much lower level, but they're building resilience in the veteran community when they are facing challenges after returning to civilian life. So, I want to plug them and Martin Margerison, the gentleman who started that in my own constituency. I feel that we need more of those veterans' sheds across Wales, and I want to commend the Government for the work it's doing on NHS veterans, but I do think that we need to more.

Rwyf am ganolbwyntio fy sylwadau, os caf, ar gyflwr gwasanaethau iechyd meddwl i gyn-filwyr. Mae'n fater sy'n cael sylw'n aml yn y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid, ac mae'n rhywbeth yr edrychwyd arno yn gynharach yr wythnos hon hefyd yn ein cyfarfod grŵp trawsbleidiol, lle roedd Angela Burns yn bresennol. Mae pawb ohonom yn gwybod nad yn unig pan fyddant mewn ardaloedd lle y ceir gwrthdaro a rhyfel y bydd cyn-filwyr yn wynebu straen ar eu hiechyd meddwl, ac y gallant wynebu pwysau mewn gwirionedd yn ystod y cyfnod pontio yn ôl i fywyd fel sifiliaid ar ôl iddynt gwblhau eu gwasanaeth. Felly, mae'n hanfodol mewn gwirionedd fod gennym system iechyd a gofal cymdeithasol sy'n diwallu eu hanghenion arbennig, oherwydd fe wyddom wrth gwrs os nad ydym yn diwallu eu hanghenion, gallai fod cylch o ddirywiad, sy'n sylweddol ac a allai gostio llawer iawn mwy o arian i'r trethdalwr ei ddatrys na phe bai'r problemau hyn wedi cael eu datrys yn fuan: chwalfa deuluol, episodau o fewn y system cyfiawnder troseddol, ac—yn anffodus, fel sy'n wir am y gymuned ffermio, fel y clywsom—pobl yn penderfynu rhoi diwedd ar eu bywydau eu hunain.

Nawr, rhaid canmol Llywodraeth Cymru, rhaid i mi ddweud, am sefydlu GIG Cymru i gyn-filwyr. Mae'n rhywbeth rydym ni ar y meinciau hyn wedi ei gefnogi a'i hyrwyddo'n barhaus dros y blynyddoedd. Gwyddom fod bron i 3,000 o gyn-filwyr wedi defnyddio'r gwasanaeth ers ei sefydlu yn 2010, a bod nifer yr unigolion sy'n defnyddio'r gwasanaeth wedi cynyddu flwyddyn ar ôl blwyddyn ers iddo ddechrau. Yr wythnos diwethaf, ymwelais â hyb Caerdydd a'r Fro o'r gwasanaeth i gyfarfod â Dr Neil Kitchener, sydd wrth gwrs yn goruchwylio'r gwasanaeth ledled Cymru, ac yno, gwelais y gwaith aruthrol sydd wedi bod yn digwydd gyda'u hymchwil 3MDR, sef technoleg drochi sy'n cael cyn-filwyr i wynebu'r trawma y maent wedi'i ddioddef yn y gorffennol, yn y gobaith y bydd yn helpu i ddatrys y trawma hwnnw a'u cael drwyddo, a gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet hefyd wedi ymweld â—gwaith ymchwil aruthrol, ymchwil arloesol, sy'n digwydd yma yng Nghymru, ac rwyf am ddatgan y ffaith honno, oherwydd mae'n rhywbeth y gallwn oll fod yn falch iawn ohono.

Fodd bynnag, ceir pwysau o fewn gwasanaeth GIG Cymru i gyn-filwyr sydd angen sylw. Un o'r problemau mawr a gawsant yn ystod y blynyddoedd diwethaf yw capasiti, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol fod yna amseroedd aros amrywiol ledled Cymru i gael mynediad at y gwasanaeth. Mewn rhai mannau, gall yr amser aros fod cyn lleied ag wyth wythnos, sy'n amlwg yn dda iawn. Mewn mannau eraill, gall fod mor hir â 38 wythnos, sy'n amlwg yn annerbyniol, ar hyn o bryd. Ac wrth gwrs, mae'r pwysau hynny wedi llacio i ryw raddau o ganlyniad i'r buddsoddiad ychwanegol o £100,000 a ddaeth yn ddiweddar gan Lywodraeth Cymru, ond mae arnaf ofn ei fod yn dal yn annigonol i ateb maint y galw. Felly, cred y gwasanaeth ei hun fod angen £250,000 ychwanegol i ddarparu cymorth mentora cyfoedion, y gellir ei gynnwys yn rhan o'r gwasanaeth, cymorth a oedd yno'n draddodiadol o ganlyniad i'r gwasanaeth Newid Cam, gwasanaeth ar gyfer Cymru gyfan a gâi ei redeg gan CAIS, sef elusen sy'n gweithredu o fy etholaeth. Ac ariennir y gwasanaethau mentora cyfoedion ar hyn o bryd yn rhannol gan Help for Heroes ac yn rhannol, er clod iddynt, gan fwrdd iechyd lleol prifysgol Betsi Cadwaladr, sy'n ategu gwasanaeth therapi GIG Cymru i gyn-filwyr sydd ar gael.

Felly, am £0.25 miliwn y flwyddyn yn unig, sy'n arian bach o ran cyllideb gyffredinol y GIG ledled Cymru, gallwn wneud gwahaniaeth go iawn i'r cyn-filwyr hyn, a chredaf, Ysgrifennydd y Cabinet, y byddech yn dymuno i ni gael y gwasanaeth gorau y gallwn ei gael ar gyfer y cyn-filwyr hyn yng Nghymru, felly hoffwn ofyn o ddifrif i chi adolygu'r trefniadau cyllido ar gyfer GIG Cymru i gyn-filwyr i weld a allech ystyried y £250,000, yn ychwanegol at yr adnoddau rydych eisoes wedi eu haddo, fel y gall y gwasanaeth fod o'r safon orau mewn ffordd nad oes unrhyw ran arall o'r DU yn ei wneud mewn gwirionedd.

Hoffwn orffen drwy ddatgan cefnogaeth i wasanaethau Siediau Cyn-filwyr yn ogystal. Cafodd y Sied Cyn-filwyr gyntaf—. Bydd pobl yn gyfarwydd â gwasanaethau Siediau Dynion, ond sefydlwyd y sied gyntaf i gyn-filwyr yn fy etholaeth i yn Llanddulas, ac rwy'n falch iawn o'r ffaith honno. Hefyd maent yn gwneud, ar lefel is o lawer, ond maent yn adeiladu gwytnwch yng nghymuned y cyn-filwyr pan fyddant yn wynebu heriau ar ôl dychwelyd i fywyd sifil. Felly, rwyf am ddatgan cefnogaeth iddynt hwy a Martin Margerison, y gŵr a ddechreuodd hynny yn fy etholaeth. Rwy'n teimlo bod angen mwy o'r siediau hynny i gyn-filwyr ar draws Cymru, ac rwyf am ganmol y Llywodraeth am y gwaith y mae'n ei wneud ar GIG Cymru i gyn-filwyr, ond credaf fod angen inni wneud mwy.

18:20

I would like to thank the Welsh Conservatives for tabling this debate today and Angela for opening the debate and for her eloquent contribution. 

Unfortunately, mental health still does not get the attention it deserves within our NHS. I welcome the additional £20 million for the mental health ring-fenced budget, which raises the total to £649 million. However, this is still simply not enough.

Having worked with people who have varying degrees of mental health issues, it is harrowing to say the least, and meeting their families—it was very disturbing. Having also worked closely with the Samaritans, I feel humbled by the work they do and the around-the-clock service they provide and also the lives that they save. I accept that the ring-fenced budget is the minimum spend and that the actual spend can be much higher than that, but it’s usually not much higher. The actual spend for the last year for which we have figures, 2015-16: Wales spent £683 million. When you consider that the health budget stands at around £7.5 billion and that mental health issues affect more than a quarter of our population, why are we spending around 10 or 11 per cent on mental health services?

PricewaterhouseCoopers, in their review of the financial ring-fencing arrangements for mental health services in Wales, state that the ring fence allocation is not based on a robust assessment of healthcare needs. The Welsh Government needs to change the ring-fencing arrangements as a matter of urgency.

I won't repeat the veterans' cause because Darren has already said it, but my sentiment is there also.

Waiting times for mental health services are still far too long, particularly for child and adolescent mental health services. Despite a 28-day target, more than half the children referred to CAMHS wait more than four weeks, and some children and young people are waiting more than half a year. One constituent of mine called me as she'd been waiting seven months for an assessment, and upon speaking to a member of the CAMHS team, I was told that the backlog—this was six months ago—was vast and that some people had been waiting almost a year. So, the picture for adult mental health services isn’t much better. Twelve and a half per cent of patients wait up to 56 days and more than 9 per cent of patients wait much longer than that.

We don’t leave injured patients in pain, so why do we tolerate leaving those suffering from mental ill health in mental anguish for months on end? Not only do we have insufficient funding for mental health services, we also have a huge shortage of clinical staff. We have just six consultant psychiatrists per 100,000 patients. There are 10 per 100,000 in Scotland and eight in England. We have huge shortages in general psychiatry, geriatric psychiatry and clinical psychology. No wonder waiting times are so high.

For cognitive behavioural therapy and other talking therapies most patients wait between three to four months to a year, and 15 per cent of patients wait much longer than a year. As a result, there has been an overreliance on prescription medication. According to the latest Gofal snapshot, 80 per cent of patients are offered psychiatric medication, up from around 60 per cent in 2012. Psychiatric medication, while beneficial to many, should not be seen as a cure-all. There can be horrendous side effects from antidepressants and antipsychotics, ranging from decreased alertness to suicidal feelings.

Unfortunately, a combination of overworked GPs and long waiting lists for psychological therapies is leaving people with no alternative but to take drugs that could leave them feeling much worse. This is not what was envisaged by the Mental Health (Wales) Measure 2010 and is possibly contributing to our suicide rates, which result in three times as many deaths as road traffic accidents. We are letting down our constituents, of whom one in four suffer from mental health issues.

I urge all Members to support the motion, together with the Plaid Cymru amendment, and urge the Welsh Government to take urgent action to improve mental health provision for all in Wales. 

Hoffwn ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl heddiw hon ac i Angela am agor y ddadl ac am ei chyfraniad huawdl.

Yn anffodus, nid yw iechyd meddwl yn cael y sylw y mae'n ei haeddu yn ein GIG o hyd. Rwy'n croesawu'r £20 miliwn ychwanegol i'r gyllideb a glustnodwyd ar gyfer iechyd meddwl, sy'n codi'r cyfanswm i £649 miliwn. Fodd bynnag, nid yw hyn yn ddigon o hyd.

Ar ôl gweithio gyda phobl â graddau amrywiol o broblemau iechyd meddwl, mae'n ddirdynnol a dweud y lleiaf, a chyfarfod a'u teuluoedd—roedd yn ingol iawn. Ar ôl gweithio'n agos gyda'r Samariaid hefyd, teimlaf yn ostyngedig wrth ystyried y gwaith a wnânt a'r gwasanaeth drwy'r dydd a'r nos a ddarparant a hefyd y bywydau y maent yn eu hachub. Rwy'n derbyn mai'r gyllideb a glustnodwyd yw'r isafswm gwariant ac y gall y gwariant gwirioneddol fod yn uwch o lawer na hynny, ond fel arfer nid yw'n llawer uwch. Y gwariant gwirioneddol ar gyfer y flwyddyn ddiwethaf y mae gennym ffigurau ar ei chyfer, 2015-16: gwariodd Cymru £683 miliwn. Pan ystyriwch fod y gyllideb iechyd oddeutu £7.5 biliwn a bod materion iechyd meddwl yn effeithio ar fwy na chwarter ein poblogaeth, pam rydym yn gwario tua 10 neu 11 y cant ar wasanaethau iechyd meddwl?

Mae PricewaterhouseCoopers, yn eu hadolygiad o'r trefniadau clustnodi arian ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru, yn datgan nad yw'r arian a glustnodir yn seiliedig ar asesiad cadarn o anghenion gofal iechyd. Mae angen i Lywodraeth Cymru newid y trefniadau clustnodi arian fel mater o frys.

Nid wyf am ailadrodd achos y cyn-filwyr oherwydd mae Darren eisoes wedi ei ddweud, ond rwy'n cefnogi'r hyn a ddywedodd.

Mae amseroedd aros ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl yn dal yn llawer rhy hir, yn enwedig ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed. Er gwaethaf y targed o 28 diwrnod, mae mwy na hanner y plant a atgyfeiriwyd at CAMHS yn aros mwy na phedair wythnos, ac mae rhai plant a phobl ifanc yn aros am fwy na hanner blwyddyn. Cefais alwad ffôn gan un o fy etholwyr yn dweud ei bod wedi bod yn aros am saith mis am asesiad, ac ar ôl siarad ag aelod o'r tîm CAMHS, dywedwyd wrthyf fod yr ôl-groniad—chwe mis yn ôl oedd hyn—yn anferth a bod rhai pobl wedi bod yn aros am bron i flwyddyn. Felly, nid yw'r darlun ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl i oedolion yn llawer gwell. Mae 12.5 y cant o gleifion yn aros hyd at 56 diwrnod a mwy na 9 y cant o gleifion yn aros yn llawer hwy na hynny.

Nid ydym yn gadael cleifion sydd wedi'u hanafu mewn poen, felly pam rydym yn goddef i'r rhai sy'n dioddef o salwch meddwl gael eu gadael mewn gwewyr meddwl am fisoedd bwygilydd? Nid oes gennym ddigon o arian ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl, ac nid oes gennym ddigon o staff clinigol chwaith. Chwe seiciatrydd ymgynghorol yn unig sydd gennym i bob 100,000 o gleifion. Mae 10 i bob 100,000 yn yr Alban ac wyth yn Lloegr. Mae gennym brinder mawr mewn seiciatreg gyffredinol, seiciatreg yr henoed a seicoleg glinigol. Nid yw'n syndod fod amseroedd aros mor uchel.

Ar gyfer therapi gwybyddol ymddygiadol a therapïau siarad eraill, bydd y rhan fwyaf o gleifion yn aros rhwng tri neu bedwar mis a blwyddyn, ac mae 15 y cant o gleifion yn aros am lawer mwy na blwyddyn. O ganlyniad, cafwyd gorddibyniaeth ar feddyginiaeth bresgripsiwn. Yn ôl ciplun diweddaraf Gofal, cynigir meddyginiaeth seiciatrig i 80 y cant o gleifion, i fyny o tua 60 y cant yn 2012. Er bod meddyginiaeth seiciatrig yn fuddiol i lawer o bobl, ni ddylid ei hystyried yn ateb holliachaol. Gall fod sgil-effeithiau echrydus i gyffuriau gwrthiselder a meddyginiaeth wrthseicotig, yn amrywio o ddiffyg bywiogrwydd i deimladau hunanladdol.

Yn anffodus, mae cyfuniad o feddygon teulu wedi'u gorweithio a rhestrau aros hir am therapïau seicolegol yn gadael pobl heb unrhyw ddewis arall ond cymryd cyffuriau a allai wneud iddynt deimlo'n llawer gwaeth. Nid dyma a ragwelwyd gan Fesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010 ac mae'n bosibl ei fod yn cyfrannu at ein cyfraddau hunanladdiad, sydd i gyfrif am dair gwaith cymaint o farwolaethau â damweiniau traffig ar y ffyrdd. Rydym yn gwneud cam â'n hetholwyr, gydag un o bob pedwar ohonynt yn dioddef problemau iechyd meddwl.

Rwy'n annog pob Aelod i gefnogi'r cynnig, ynghyd â gwelliant Plaid Cymru, ac yn annog Llywodraeth Cymru i roi camau ar waith ar frys i wella'r ddarpariaeth iechyd meddwl i bawb yng Nghymru.

18:25

It's a pleasure to take part in this debate. It's one of a series we've had this afternoon when there is cross-party support for better services in a particular area.

Last week, I sponsored for the Time to Change Wales campaign an event here in the Senedd. As you will know, the goal of that campaign is to end mental health stigma and discrimination in Wales. Only a week before—I'm sure many other colleagues did the same as I did—I took part in the Time to Talk Day, a day that promotes the message that any day, any minute, any time is a good time to talk about mental health. I actually tweeted, with the aid, I must say, of my very able researcher, but anyway, I won't—[Laughter.] You know, you can't transform someone completely, can you? Not over night, anyway. But anyway, half way down Lloyd George Avenue, by the public art there of two faces talking, or kissing maybe—I don't know; it depends on your interpretation—I stood in front, and I talked about my own experiences and how important it is just to speak about mental health and well-being and recovery.

I do think that we could have even more world-class mental health services than we have at the moment, and we do have some. Let's acknowledge that. There is some great best practice in Wales. But I think, with a suite of really far-seeing legislation, such as the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, the Public Health (Wales) Act 2017 and, most recently, the parliamentary review, all highlighting a level of consensus across the Assembly, that we need more anticipation, more person-centred approaches, more inter-generational planning for what we should be delivering, and really ending barriers between physical and mental health in terms of what we're trying to achieve.

So, we need to build, I think, on the better practice when it emerges. I learned recently of Mind Cymru and their work with GPs and local health boards to roll out early prevention services. Now, this does seem to me to be key, and they have active monitoring. I'm glad to see that the scheme of active monitoring has been supported by Welsh Government funding. So far, active monitoring has exceeded all initial expectations, with 38 GP surgeries across Wales offering patients services under active monitoring, and some 433 patients at the moment having help. Of those patients, 71 of people experiencing clinical levels of anxiety and panic attacks fully recovered, with 54 per cent of people experiencing clinical levels of depression fully recovering.

Can I say, I suspect I'm not the only Assembly Member, but I'm certainly one, who has had a number of episodes of panic attack? It is horribly debilitating. It has a huge effect on your confidence and what you think you're going to be able to do. When you get through that, and when you've had the treatment, the support, whatever it is, the fulfilment you feel, the well-being you feel, and the stability you feel is something beyond measure. I think any services that get people to that better condition are to be hugely valued. They're not often very intensive. We're not talking about people in serious illness. Let's remember that. Anxiety and depression and panic attacks: they may accompany more serious illness, but people who are not seriously ill in terms of their mental health can still be prone to these things. So, mild to moderate ill health can be very, very debilitating, and has huge effects on the economy as well, and family life and all sorts of things.

Mae'n bleser gennyf gymryd rhan yn y ddadl. Mae'n un o gyfres a gawsom y prynhawn yma lle y ceir cefnogaeth drawsbleidiol i wasanaethau gwell mewn maes penodol.

Yr wythnos diwethaf, noddais ddigwyddiad ar gyfer yr ymgyrch Amser i Newid Cymru yma yn y Senedd. Fel y gwyddoch, nod yr ymgyrch honno yw rhoi diwedd ar stigma a gwahaniaethu ar sail iechyd meddwl yng Nghymru. Wythnos cyn hynny—rwy'n siŵr fod llawer o gyd-Aelodau eraill wedi gwneud fel y gwnes i—cymerais ran ar Ddiwrnod Amser i Siarad, diwrnod sy'n hyrwyddo'r neges fod unrhyw ddiwrnod, unrhyw funud, unrhyw amser yn amser da i siarad am iechyd meddwl. Mewn gwirionedd fe drydarais, gyda chymorth fy ymchwilydd galluog iawn, rhaid imi ddweud, ond beth bynnag, ni wnaf—[Chwerthin.] Wyddoch chi, ni allwch drawsnewid rhywun yn llwyr, allwch chi? Nid dros nos, beth bynnag. Ond beth bynnag, hanner ffordd i lawr Rhodfa Lloyd George, wrth y gwaith celf cyhoeddus yno o ddau wyneb yn siarad, neu gusanu efallai—nid wyf yn gwybod; mae'n dibynnu ar eich dehongliad—sefais yno o'i flaen, a siarad am fy mhrofiad fy hun, a pha mor bwysig yw hi i siarad am iechyd a lles a gwellhad meddyliol.

Rwy'n credu y gallem gael gwasanaethau iechyd meddwl o safon sydd hyd yn oed yn well na'r rhai o'r radd flaenaf sydd gennym ar hyn o bryd, ac mae gennym rai o safon felly. Gadewch inni gydnabod hynny. Mae yna ymarfer gwych yng Nghymru. Ond gyda chyfres o ddeddfau gwirioneddol bellgyrhaeddol, megis Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, Deddf Iechyd Cyhoeddus (Cymru) 2017 ac yn fwyaf diweddar, yr adolygiad seneddol, a phob un yn amlygu lefel o gonsensws ar draws y Cynulliad, credaf fod angen inni ddisgwyl mwy, dulliau sy'n canolbwyntio mwy ar yr unigolyn, mwy o gynllunio rhwng cenedlaethau ar gyfer yr hyn y dylem ei ddarparu, a rhoi diwedd go iawn ar rwystrau rhwng iechyd corfforol a meddyliol o ran yr hyn y ceisiwn ei gyflawni.

Felly, rwy'n credu bod angen inni adeiladu ar yr ymarfer gwell pan ddaw'n amlwg. Dysgais yn ddiweddar am Mind Cymru a'u gwaith gyda meddygon teulu a byrddau iechyd lleol ar gyflwyno gwasanaethau atal yn fuan. Nawr, rwy'n ystyried bod hyn yn allweddol, ac maent yn monitro'n weithredol. Rwy'n falch o weld bod y cynllun monitro gweithredol wedi cael cefnogaeth ariannol gan Lywodraeth Cymru. Hyd yma, mae'r monitro gweithredol wedi rhagori ar yr holl ddisgwyliadau cychwynnol, gyda 38 o feddygfeydd teulu ar draws Cymru'n cynnig gwasanaethau i gleifion o dan y cynllun monitro gweithredol, a thua 433 o gleifion yn cael cymorth ar hyn o bryd. O'r cleifion hynny, gwellodd 71 o bobl a oedd wedi profi lefelau clinigol o bryder a phanig yn llwyr, gyda 54 y cant o'r bobl a oedd wedi profi lefelau clinigol o iselder yn gwella'n llawn.

Os caf fi ddweud, rwy'n tybio nad fi yw'r unig Aelod Cynulliad, ond rwy'n sicr fy mod i'n un sydd wedi cael nifer o episodau o byliau o banig? Mae'n ofnadwy o nychus. Mae'n cael effaith enfawr ar eich hyder a'r hyn y credwch y byddwch yn gallu ei wneud. Wedi i chi fynd drwy hynny, a phan fyddwch wedi cael y driniaeth, y cymorth, beth bynnag ydyw, mae'r boddhad a deimlwch, y lles a deimlwch, a'r sefydlogrwydd a deimlwch yn rhywbeth tu hwnt i fesur. Rwy'n meddwl bod unrhyw wasanaethau sy'n galluogi pobl i gyrraedd y cyflwr gwell hwnnw yn werthfawr iawn. Nid ydynt yn aml yn ddwys iawn. Nid ydym yn sôn am bobl â salwch difrifol. Gadewch inni gofio hynny. Gorbryder ac iselder a phyliau o banig: gallant fod yn rhan o salwch mwy difrifol, ond gall pobl nad ydynt yn ddifrifol wael o ran eu hiechyd meddwl fod yn agored i'r pethau hyn. Felly, gall salwch ysgafn i gymedrol fod yn nychus tu hwnt, a chael effaith enfawr ar yr economi yn ogystal, a bywyd teuluol a phob math o bethau.

David, will you take an intervention on that point?

David, a wnewch chi dderbyn ymyriad ar y pwynt hwnnw?

I think it's only fair to commend, at this stage, your erstwhile colleague Jonathan Morgan, when he was Assembly Member here, who pushed through the Mental Health (Wales) Measure in 2010, which is all about prevention being better than cure, early treatment, early talking therapies, and we still await the full fulfilment of that mental health Measure.

Credaf nad yw hi ond yn deg i ganmol, ar y pwynt hwn, eich cyn gyd-Aelod Jonathan Morgan, pan oedd yn Aelod Cynulliad yma, a sicrhaodd fod Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) yn cael ei wthio drwodd yn 2010, Mesur sy'n ymwneud â bod atal yn well na gwella, triniaeth gynnar, therapïau siarad cynnar, ac rydym yn dal i aros i weld y Mesur iechyd meddwl hwnnw'n cael ei wireddu'n llawn.

Thank you for that. I'm delighted to refer to my friend and colleague Jonathan Morgan, who I greatly miss here, if I might be indulgent. But I think, absolutely, and that was a shift in our practice and aspirations in Wales. Can I just finally, in conclusion, say that I do welcome the Plaid Cymru amendment? I think it does add to the motion, and just to say, in terms of some recent meta-analysis of school-based programmes for mental health and well-being, the efficacy is shown to be quite remarkable. And this meta-analysis found that there was a significant increase in educational performance, with 11 per cent improvement in academic achievement. Now, that's what happens when you support people when they need support and prevent things from getting worse. I could say a lot more, but I fear I'm out of time. Thank you, Deputy Presiding Officer. 

Diolch i chi am hynny. Rwy'n falch iawn o gyfeirio at fy ffrind a fy nghyd-Aelod Jonathan Morgan, ac rwy'n gweld ei golli'n fawr yma, os caf ddweud. Ond yn hollol, ac roedd hwnnw'n newid yn ein hymarfer a'n dyheadau yng Nghymru. Yn olaf, a gaf fi gloi drwy ddweud fy mod yn croesawu gwelliant Plaid Cymru? Rwy'n meddwl ei fod yn ychwanegu at y cynnig, a hoffwn ddweud, o ran peth o'r metaddadansoddi a wnaed yn ddiweddar o raglenni ysgol ar gyfer iechyd meddwl a lles, dangoswyd bod eu heffeithiolrwydd yn eithaf rhyfeddol. A gwelodd y metaddadansoddi hwn fod cynnydd sylweddol wedi bod mewn perfformiad addysgol, gyda gwelliant o 11 y cant mewn cyrhaeddiad academaidd. Nawr, dyna sy'n digwydd pan fyddwch yn cefnogi pobl pan fyddant angen cefnogaeth ac yn atal pethau rhag gwaethygu. Gallwn ddweud llawer mwy, ond mae arnaf ofn nad oes gennyf amser. Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd.

18:30

No, thank you. I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Services, Vaughan Gething. 

Na, diolch i chi. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm happy to start this debate by confirming that the Government will support the motion. And I also want to set out that I won't be able to respond to all of the detailed points that Members have made in the debate, but I have taken the time to listen to each of the contributions and the points that have been made. Of course, I will have the opportunity, as the Chair of the Children, Young People and Education Committee has set out, to answer some detailed questions at the end of the evidence for the inquiry that is taking place. I suspect that, given that there are only two hours to speak to myself and the Cabinet Secretary for Education, there may yet be some questions for us to answer in correspondence afterwards, and I'm recognising one of my faults as a person in doing so. 

I want to reaffirm this Government's recognition of the impact of mental health issues on a wide variety of areas and on our ability to function as people, as individuals and with others, but also to restate our commitment to, and investment in, improving mental health across Wales. And, of course, the Government restated our commitment and recognition of the key importance of mental health by positioning it as one of the five priority areas in our national strategy 'Prosperity for All'. And, importantly, this isn't just a health challenge. All of the Welsh Government and our partners outside Government need to consider the impact of mental health across all that we do, because this is a complex issue and one that cannot be tackled by the NHS alone. So, this isn't just a public service issue. It's an issue that cuts across the public and the private sector, voluntary and statutory, an issue for each and every community in Wales. For instance, parenting, education, employment and housing are all protective factors for mental health, and if any one of those fails, it often has a consequence in mental health outcomes. People had more to say about adverse childhood experiences, and I was pleased to hear Angela Burns mention that in her opening remarks. 

The Government's cross-cutting approach is underpinned by a range of policies, programmes and legislation that we have introduced to improve mental health and well-being in Wales. The Mental Health (Wales) Measure 2010 is a unique piece of cross-party legislation, designed to improve access to, and delivery of, services. And the Measure has helped to drive improvement in mental health service delivery since its implementation in 2012. That Measure is at the heart of our 10-year mental health strategy, 'Together for Mental Health', which we published in 2012. It takes a population approach to improve the mental well-being of people in Wales, and to support people with a mental illness. It sets out clearly our actions and those of partner organisations to make the strategy a reality, and this approach is supported by significant investment.

We continue to spend more on mental health services than any other part of NHS Wales. And, as was acknowledged, there is a ring-fence around mental health spending, and I'll take on board some of the comments made by Angela Burns on that. We've increased funding, not just previously, as we're going to be seeing an increase in funding in the mental health ring-fence by a further £20 million to nearly £650 million in the next financial year. And on top of those general increases, £22 million of funding has been targeted to improve access to a number of specific service improvement areas for people of all ages in the previous two years. In this, I really do think that the Government in Wales has a good record of not just talking about mental health, because when we say that increases are going to be found for mental health services, they are spent in those areas.

I would say that when we look at the picture across the border in England, I think it's been a really positive thing to have the last two Prime Ministers talk so openly about mental health. The challenge there is is that lots of the money that has been outlined for mental health has actually gone into the bottom line for services. So, actually, in England, they have a challenge about catching up with some of the progress we have made in this area. We have the alternative challenge of continuing to improve in this area to make sure that the money that we spend delivers real value in each and every one of our communities. But, the value and the commitment to mental health that I believe we have consistently demonstrated through the Measure, 'Together for Mental Health' and our targeted investment provides a strong foundation for us to engage with the transformational vision demanded of us in the parliamentary review.

In terms of access to mental health services—people rightly regularly discuss and talk about it in correspondence, in person, in corridors, in the Chamber, and of course in committees too—our aim still remains, and it must be, to ensure that everyone in Wales has access to the right care when they need it, irrespective of other factors such as race, sexuality or language. This is about genuinely providing the right service. So, we're working with both the NHS and with third sector partners to try and deliver equal access for all. For example, this morning, I published our new dementia plan and all of the actions in that dementia plan are underpinned by the principle of equitable access. 

But, we do recognise, as Angela Burns mentioned, the very real challenge of stigma around mental health. It's one of the most significant issues that prevents people from talking about their problems and seeking help at as early an opportunity as possible. The challenge there is, again, how people are prepared to listen, to demonstrate more kindness to the people around them, and at the same time to encourage people to get over that stigma and actually say, 'I need help', and to understand where to find it.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n hapus i ddechrau'r ddadl hon drwy gadarnhau y bydd y Llywodraeth yn cefnogi'r cynnig. Ac rwyf hefyd am nodi na fyddaf yn gallu ymateb i bob un o'r pwyntiau manwl a wnaed gan yr Aelodau yn y ddadl, ond rwyf wedi rhoi amser i wrando ar bob un o'r cyfraniadau a'r pwyntiau a wnaed. Wrth gwrs, fe gaf gyfle, fel y mae Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl ifanc ac Addysg wedi nodi, i ateb cwestiynau manwl ar ddiwedd y dystiolaeth ar gyfer yr ymchwiliad sydd ar y gweill. O gofio mai dwy awr yn unig a gaf fi ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i siarad, rwy'n tybio efallai y bydd rhai cwestiynau eto i ni eu hateb mewn gohebiaeth wedyn, ac rwy'n cydnabod un o fy meiau fel person wrth wneud hynny.

Rwyf am ailddatgan bod y Llywodraeth hon yn cydnabod effaith problemau iechyd meddwl ar amrywiaeth eang o feysydd ac ar ein gallu i weithredu fel pobl, fel unigolion a chydag eraill, ond hefyd yn ailddatgan ein hymrwymiad i wella iechyd meddwl ledled Cymru, ac i fuddsoddi yn hynny. Ac wrth gwrs, fe wnaeth y Llywodraeth ailddatgan ein hymrwymiad a'n cydnabyddiaeth o bwysigrwydd allweddol iechyd meddwl drwy ei osod yn un o'r pum maes blaenoriaeth yn ein strategaeth genedlaethol 'Ffyniant i Bawb'. Ac yn bwysicach na hynny, nid her iechyd yn unig yw hon. Mae angen i Lywodraeth Cymru gyfan a'n partneriaid y tu allan i'r Llywodraeth ystyried effaith iechyd meddwl ar draws popeth a wnawn, oherwydd mae hwn yn fater cymhleth ac yn un na all y GIG ar ei ben ei hun fynd i'r afael ag ef. Felly, nid mater gwasanaeth cyhoeddus yw hwn. Mae'n fater sy'n torri ar draws y sector cyhoeddus, y sector preifat, y sector gwirfoddol a'r sector statudol, ac yn fater i bob cymuned yng Nghymru. Er enghraifft, mae magu plant, addysg, cyflogaeth a thai oll yn ffactorau amddiffynnol ar gyfer iechyd meddwl, ac os oes unrhyw un o'r rheini'n methu, yn aml bydd yn arwain at ganlyniadau iechyd meddwl. Roedd gan bobl fwy i'w ddweud am brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, ac roeddwn yn falch o glywed Angela Burns yn nodi hynny yn ei sylwadau agoriadol.

Ategir dull trawsbynciol y Llywodraeth gan ystod o bolisïau, rhaglenni a deddfwriaeth a gyflwynwyd gennym i wella iechyd meddwl a lles yng Nghymru. Mae Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010 yn ddarn unigryw o ddeddfwriaeth drawsbleidiol a luniwyd i wella mynediad at wasanaethau, a'r ddarpariaeth ohonynt. Ac mae'r Mesur wedi helpu i ysgogi gwelliannau yn y modd y darperir gwasanaethau iechyd meddwl ers ei roi ar waith yn 2012. Y Mesur hwnnw sydd wrth wraidd ein strategaeth iechyd meddwl 10 mlynedd, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', a gyhoeddwyd yn 2012. Mae'n defnyddio dull poblogaeth ar gyfer gwella lles meddyliol pobl yng Nghymru, ac i gefnogi pobl â salwch meddwl. Mae'n nodi'n glir ein gweithredoedd ni a gweithredoedd sefydliadau partner i wireddu'r strategaeth, ac ategir y dull hwn o weithredu gan fuddsoddiad sylweddol.

Rydym yn parhau i wario mwy ar wasanaethau iechyd meddwl nag ar unrhyw ran arall o GIG Cymru. Ac fel y cydnabuwyd, caiff gwariant ar iechyd meddwl ei glustnodi, a byddaf yn ystyried rhai o'r sylwadau a wnaeth Angela Burns ar hynny. Rydym wedi cynyddu cyllid, ac nid yn unig o'r blaen, gan y byddwn yn gweld cynnydd o £20 miliwn pellach yn yr arian a glustnodir ar gyfer iechyd meddwl i bron £650 miliwn yn y flwyddyn ariannol nesaf. Ac ar ben y cynnydd cyffredinol hwnnw, mae £22 miliwn o gyllid wedi'i dargedu ar gyfer gwella mynediad at nifer o feysydd gwella gwasanaeth penodol ar gyfer pobl o bob oed yn y ddwy flynedd flaenorol. Yn hyn o beth, credaf fod gan y Llywodraeth yng Nghymru hanes da o wneud mwy na siarad am iechyd meddwl, oherwydd pan ddywedwn fod cynnydd yn mynd i fod yn yr arian ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl, caiff ei wario yn y meysydd hynny.

Pan edrychwn ar y darlun dros y ffin yn Lloegr, buaswn yn dweud ei fod yn beth positif iawn fod y ddau Brif Weinidog diwethaf wedi sôn mor agored am iechyd meddwl. Yr her yno yw bod llawer o'r arian a fwriadwyd ar gyfer iechyd meddwl wedi mynd i'r llinell waelod ar gyfer gwasanaethau mewn gwirionedd. Felly, yn Lloegr, mae'n her iddynt ddal i fyny â pheth o'r cynnydd a wnaethom yn y maes hwn. Mae gennym yr her arall o barhau i wella yn y maes hwn er mwyn gwneud yn siŵr fod yr arian a wariwn yn sicrhau gwerth gwirioneddol ym mhob un o'n cymunedau. Ond dangoswyd y pwyslais a roddwn ar iechyd meddwl a'r ymrwymiad iddo'n gyson drwy'r Mesur, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' ac mae ein buddsoddiad a dargedwyd yn darparu sylfaen gadarn i ni fwrw ymlaen â'r weledigaeth drawsnewidiol y mae'r adolygiad seneddol yn ei mynnu gennym.

O ran mynediad at wasanaethau iechyd meddwl—mae pobl yn ei drafod yn rheolaidd ac yn briodol felly mewn gohebiaeth, wyneb yn wyneb, yn y coridorau, yn y Siambr, ac wrth gwrs mewn pwyllgorau hefyd—ein nod o hyd, a rhaid iddo fod, yw sicrhau bod gan bawb yng Nghymru fynediad at y gofal cywir pan fydd ei angen arnynt, ni waeth am ffactorau eraill megis hil, rhywioldeb neu iaith. Mae hyn yn ymwneud â darparu'r gwasanaeth cywir. Felly, rydym yn gweithio gyda'r GIG a chyda phartneriaid trydydd sector i geisio sicrhau mynediad cyfartal i bawb. Er enghraifft, y bore yma, cyhoeddais ein cynllun dementia newydd a seiliwyd pob un o'r camau yn y cynllun dementia hwnnw ar yr egwyddor o fynediad teg.

Ond fel y soniodd Angela Burns, rydym yn cydnabod her go iawn y stigma sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl. Mae'n un o'r materion mwyaf arwyddocaol sy'n atal pobl rhag siarad am eu problemau a dod o hyd i gymorth ar y cyfle cynharaf posibl. Unwaith eto, yr her yno yw sut y mae pobl yn barod i wrando, i ddangos mwy o garedigrwydd at bobl o'u cwmpas, ac annog pobl ar yr un pryd i oresgyn y stigma a dweud, 'Rwyf angen help', a deall ble i ddod o hyd iddo.

18:35

Will you take an intervention? Thank you, Cabinet Secretary, for taking an intervention. I absolutely recognise the approach you're taking in responding to this, but I would like to ask you for your view on the provision of crisis care centres, because people are not nine-to-five robots and people do have mental health issues out of hours and at weekends. You've just talked about access to services and you've just talked about equality and equity for all, yet we know in some health boards there simply isn't that support for people when they need it.

A wnewch chi dderbyn ymyriad? Diolch am dderbyn ymyriad, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n llwyr gydnabod eich dull o ymateb i hyn, ond hoffwn ofyn i chi am eich barn ar y ddarpariaeth o ganolfannau gofal mewn argyfwng, oherwydd nid yw pobl yn robotiaid naw i bump ac mae gan bobl broblemau iechyd meddwl y tu allan i oriau ac ar benwythnosau. Rydych newydd sôn am fynediad at wasanaethau ac rydych newydd sôn am degwch a chydraddoldeb i bawb, ac eto mewn rhai byrddau iechyd, gwyddom nad yw'r cymorth hwnnw ar gael i bobl pan fydd ei angen arnynt.

Actually, as I'll be setting out tomorrow, we're reviewing some of the challenges in mental health service provision, whether it's through CAMHS or local primary mental health services. I'd expect that review to take on board the issues that you've mentioned.

But, of course, the challenge about stigma is why we continue to support the Time to Change Wales campaign. I'm delighted David Melding mentioned it, and again I recognise his own bravery for sharing his own experience, both of going through mental health challenges and being able to come out the other side and say, 'I recognise I'm in a better place now as a result.' There's something there about encouraging more people to do the same, to open up about their own challenges, to change the nature of both public debate but also the private debate that we have as ordinary citizens too.

We do recognise the importance of prevention. That's why it's a key theme, together with early intervention, in 'Together for Mental Health', and that includes a focus on non-clinical support. So, we're keen to maximise opportunities to support people with a wider range of non-clinical community services that offer real health and well-being benefits. Plans for our well-being bond, which will include a focus on mental health, are being finalised and I'll look forward to being able to provide more information to Members on this shortly. We're also committed to a mental health social prescribing pilot and we're on track to have that pilot in place from April this year.

As was recognised earlier by a range of people, including Angela Burns, the roots of health and well-being lie in our childhood. The experiences that we have whilst growing up, the support, the connections, the resources available to us or not, are instrumental in determining our life outcomes and our resilience in dealing with the challenges that life will present us. That's why the Government, together with Public Health Wales, has funded the ACE support hub—adverse childhood experiences. That centre of expertise is to increase understanding of ACEs, to increase resilience, to support and inspire individuals, communities and organisations to learn about ACEs, and to become more aware and to change thinking and behaviour.

We continue to invest in our ambitious programme to improve access to specialist CAMHS services in response to significant increases in recent years. Members will know we've invested significantly in this. Members will also know we've set a new waiting time standard and the challenge now is that I expect to see a further and sustained improvement in performance from March onwards. We'll continue to publish a range of performance data in relation to that access, available by month and individual health board. I look forward to working with people within and outside this Assembly Chamber to continue to improve mental health in every community across Wales.

Mewn gwirionedd, fel y byddaf yn nodi yfory, rydym yn adolygu rhai o'r heriau o ran darparu gwasanaethau iechyd meddwl, boed drwy CAMHS neu wasanaethau iechyd meddwl sylfaenol lleol. Buaswn yn disgwyl i'r adolygiad hwnnw ystyried y materion rydych wedi sôn amdanynt.

Ond wrth gwrs, yr her ynghylch stigma yw'r rheswm pam rydym yn parhau i gefnogi ymgyrch Amser i Newid Cymru. Rwy'n falch fod David Melding wedi sôn amdani, ac unwaith eto rwy'n cydnabod ei ddewrder yn rhannu ei brofiad ei hun o fynd drwy heriau iechyd meddwl a gallu dod allan ar yr ochr arall a dweud, 'Rwy'n cydnabod fy mod mewn lle gwell yn awr o ganlyniad.' Mae rhywbeth yno am annog mwy o bobl i wneud yr un peth, i fod yn agored am eu heriau eu hunain, i newid natur y ddadl gyhoeddus ond hefyd y ddadl breifat a gawn fel dinasyddion cyffredin hefyd.

Rydym yn cydnabod pwysigrwydd atal. Dyna pam y mae'n thema allweddol, ynghyd ag ymyrryd yn fuan, yn 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', ac mae hynny'n cynnwys canolbwyntio ar gymorth nad yw'n glinigol. Felly, rydym yn awyddus i fanteisio i'r eithaf ar gyfleoedd i gefnogi pobl gydag ystod ehangach o wasanaethau cymunedol nad ydynt yn rhai clinigol sy'n cynnig manteision gwirioneddol o ran iechyd a lles. Mae cynlluniau ar gyfer ein bond lles, a fydd yn cynnwys ffocws ar iechyd meddwl, yn cael eu cwblhau a byddaf yn edrych ymlaen at allu darparu mwy o wybodaeth i'r Aelodau ar hyn cyn bo hir. Rydym hefyd yn ymrwymedig i gynllun peilot presgripsiynu cymdeithasol ar gyfer iechyd meddwl ac rydym ar y trywydd iawn i gael y cynllun peilot hwnnw ar waith o fis Ebrill eleni ymlaen.

Fel y cydnabuwyd yn gynharach gan amryw o bobl, gan gynnwys Angela Burns, mae gwreiddiau iechyd a lles yn gorwedd yn ein plentyndod. Mae'r profiadau a gawn wrth dyfu, y cymorth, y cysylltiadau, yr adnoddau sydd ar gael inni neu beidio, yn allweddol wrth bennu canlyniadau ein bywydau a pha mor wydn yr ydym i ymdrin â'r heriau y bydd bywyd yn eu cyflwyno i i ni. Dyna pam y mae'r Llywodraeth, ynghyd ag Iechyd Cyhoeddus Cymru, wedi ariannu canolfan gymorth profiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Mae'r ganolfan arbenigol honno'n mynd i gynyddu dealltwriaeth o brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, cynyddu gwytnwch, cefnogi ac ysbrydoli unigolion, cymunedau a sefydliadau i ddysgu am brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, ac i ddod yn fwy ymwybodol a newid meddylfryd ac ymddygiad.

Rydym yn parhau i fuddsoddi yn ein rhaglen uchelgeisiol i wella mynediad at wasanaethau CAMHS arbenigol mewn ymateb i gynnydd sylweddol yn y blynyddoedd diwethaf. Bydd yr Aelodau'n gwybod ein bod wedi buddsoddi'n sylweddol yn hyn. Bydd yr Aelodau hefyd yn gwybod ein bod wedi gosod safon newydd ar gyfer amser aros a'r her yn awr yw fy mod yn disgwyl gweld gwelliannau pellach a pharhaus yn y perfformiad o fis Mawrth ymlaen. Byddwn yn parhau i gyhoeddi ystod o ddata perfformiad mewn perthynas â mynediad, ar gael yn ôl mis a bwrdd iechyd unigol. Edrychaf ymlaen at weithio gyda phobl yn Siambr y Cynulliad hwn ac ar y tu allan i barhau i wella iechyd meddwl ym mhob cymuned ledled Cymru.

Thank you. I call on Nick Ramsay to reply to the debate.

Diolch. Galwaf ar Nick Ramsay i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank everyone who's contributed to today's thought-provoking debate? You were all great. You all raised many issues of importance. Can I also say, first, in response to the Cabinet Secretary's comments, that I'm pleased that you are going to be supporting today's motion? It has been tabled in a constructive way and one in which we really hope to move the debate on. I hope, in looking at how you can address some of these issues, you look at some global examples as well, because I think there's a lot of good practice out there.

I can't mention everyone's comments today, but I will touch on a few of the speakers. First of all, in opening, Angela Burns spoke of the importance of removing the stigma surrounding mental health. That's such an important point, and you were right to say that AMs here who have spoken about their experience have been key to getting rid of that stigma and moving this debate on in the past, and that deserves to be commended. You also spoke about the suicide statistics, which I think I will take away from this debate as being shocking. That is something that, when this system fails, when things go wrong, that is what you're looking at at the end of this—you're looking at the loss of life and that needs to be dealt with in the way that you spoke of.

That's where Paul Davies came in, because I attended the DPJ Foundation event that Paul hosted yesterday, I think it was—time flies by. It was fascinating listening to the experiences that people have gone through—they themselves have gone through the issues and their families have gone through the issues of dealing with suicide. You did a great job yesterday, Paul. Keep up the good work, and DPJ Foundation need to keep up the good work as well, because it's really important.

Lynne Neagle, you identified the need for a step change in addressing these issues and you spoke about curriculum change bringing health and social services together. In fact, you made a point that was later made by the Cabinet Secretary that this is a cross-cutting issue; it touches on all aspects of life and all aspects that Government deals with. So, it's not a question of putting this in one silo and dealing with it there, we do need a truly joined-up approach. Darren Millar spoke of the need to support veterans who are suffering from mental health issues.

David Melding, you mentioned Jonathan Morgan, as did Dai Lloyd, and yes, he did a lot to move this issue on. Thinking back, I think he was the first person to bring a Measure—the mental health Measure—to this Chamber, which was later adopted by the Welsh Government. He's not in the Chamber today—well, not in body, anyway—but in spirit, he has been invoked, so I hope he's watching this debate and will appreciate that we appreciate what he did. 

Can I say in closing, Dirprwy Lywydd, that I'd like to reiterate Angela's key call, actually, in her contribution, when she said that we call on the Welsh Government to introduce a target for all people to be able to access psychological therapies within 28 days? That's a really important call. Hopefully, if we can't achieve other things, we can achieve that, Cabinet Secretary, and we can ensure that those therapies, that treatment is there when people need it.

Very finally, the Time to Change Wales campaign has been mentioned by a number of Assembly Members. Bev Jones who helps run that campaign and set it up lives near me, in my village, so I know Bev very well, and I know just how dedicated she is to the cause of mental health and how pleased she is that we're having this debate today. 

The statistics say it all. Most of us, all of us, will either have a mental health issue during our lives or we will be affected by it in some way through our friends and families. So, I'm glad you're supporting this debate. I urge everyone to vote for this motion today, and let's get on with the job of changing Wales, because that time has come.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i bawb a gyfrannodd i'r ddadl heddiw, dadl sydd wedi ysgogi'r meddwl? Roeddech i gyd yn wych. Fe sonioch am nifer o faterion o bwys. A gaf fi ddweud hefyd, yn gyntaf, mewn ymateb i sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet, fy mod yn falch eich bod yn mynd i gefnogi'r cynnig heddiw? Cafodd ei gyflwyno mewn ffordd adeiladol ac un lle rydym yn gobeithio'n arw y gallwn symud y ddadl yn ei blaen. Wrth edrych ar sut y gallwch ymdrin â rhai o'r materion hyn, rwy'n gobeithio y byddwch yn edrych ar rai enghreifftiau byd-eang yn ogystal, oherwydd credaf fod llawer o arferion da i'w cael.

Ni allaf grybwyll sylwadau pawb heddiw, ond fe soniaf am rai o'r siaradwyr. Yn gyntaf oll, wrth agor, soniodd Angela Burns am bwysigrwydd cael gwared ar y stigma sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl. Mae hwnnw'n bwynt mor bwysig, ac roeddech yn iawn i ddweud bod ACau yma sydd wedi siarad am eu profiad wedi bod yn allweddol i gael gwared ar y stigma a symud y ddadl hon yn ei blaen yn y gorffennol, ac mae hynny i'w ganmol. Fe sonioch hefyd am yr ystadegau hunanladdiad, a chredaf y byddaf yn eu cofio o'r ddadl hon fel rhai syfrdanol. Pan fydd y system hon yn methu, pan fydd pethau'n mynd o'i le, dyna rydych yn edrych arno ar ddiwedd hyn—rydych yn edrych ar golli bywyd ac mae angen ymdrin â hynny yn y ffordd a nodwyd gennych.

Dyna lle y daw Paul Davies i mewn, oherwydd bûm yn y digwyddiad Sefydliad DPJ a gynhaliodd Paul, ddoe rwy'n credu—mae amser yn hedfan. Roedd yn ddiddorol iawn gwrando ar y profiadau y mae pobl wedi bod drwyddynt—y problemau y maent hwy eu hunain wedi mynd drwyddynt a'r teuluoedd sydd wedi mynd drwy'r broses o ymdrin â hunanladdiad. Fe wnaethoch waith gwych ddoe, Paul. Daliwch ati, ac mae angen i Sefydliad DPJ barhau â'r gwaith da yn ogystal, oherwydd mae'n wirioneddol bwysig.

Lynne Neagle, fe nodoch chi'r angen am newid sylweddol o ran mynd i'r afael â'r materion hyn ac fe sonioch am newid y cwricwlwm gan ddod ag iechyd a gwasanaethau cymdeithasol at ei gilydd. Yn wir, gwnaethoch bwynt a wnaed yn ddiweddarach gan Ysgrifennydd y Cabinet fod hwn yn fater trawsbynciol; mae'n cyffwrdd â phob agwedd ar fywyd a phob agwedd y mae'r Llywodraeth yn ymdrin â hi. Felly, nid yw'n fater o roi hyn mewn un seilo ac ymdrin ag ef yno, mae gwir angen ymagwedd gydgysylltiedig. Soniodd Darren Millar am yr angen i gefnogi cyn-filwyr sy'n dioddef o broblemau iechyd meddwl.

David Melding, fe sonioch am Jonathan Morgan, fel y gwnaeth Dai Lloyd, a do, fe wnaeth lawer i symud hyn yn ei flaen. Wrth feddwl yn ôl, credaf mai ef oedd y person cyntaf i ddod â Mesur—y Mesur iechyd meddwl—i'r Siambr hon, a chafodd ei fabwysiadu yn nes ymlaen gan Lywodraeth Cymru. Nid yw yn y Siambr heddiw—wel, nid yn gorfforol, beth bynnag—ond mae yma mewn ysbryd, felly rwy'n gobeithio ei fod yn gwylio'r ddadl hon ac y bydd yn deall ein bod yn gwerthfawrogi'r hyn a wnaeth.

A gaf fi ddweud wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, y buaswn yn hoffi ailadrodd galwad allweddol Angela, mewn gwirionedd, yn ei chyfraniad, pan ddywedodd ein bod yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno targed i bawb allu cael mynediad at therapïau seicolegol o fewn 28 diwrnod? Dyna alwad bwysig iawn. Gobeithio y gallwn gyflawni hynny hyd yn oed os na allwn gyflawni pethau eraill, Ysgrifennydd Cabinet, ac y gallwn sicrhau bod y therapïau hynny, fod y driniaeth yno pan fydd ei hangen ar bobl.

Yn olaf un, mae nifer o Aelodau'r Cynulliad wedi crybwyll yr ymgyrch Amser i Newid Cymru. Mae Bev Jones sy'n helpu i redeg yr ymgyrch ac sydd wedi'i sefydlu yn byw yn agos, yn fy mhentref, felly rwy'n adnabod Bev yn dda iawn, a gwn pa mor ymroddedig hi i achos iechyd meddwl ac mor falch yw hi ein bod yn cael y ddadl hon heddiw.

Mae'r ystadegau'n dweud y cyfan. Bydd y rhan fwyaf ohonom, bob un ohonom, naill ai'n cael problem iechyd meddwl yn ystod ein bywydau neu'n cael ein heffeithio ganddo mewn rhyw ffordd drwy ein ffrindiau a'n teuluoedd. Felly, rwy'n falch eich bod yn cefnogi'r ddadl hon. Rwy'n annog pawb i bleidleisio dros y cynnig hwn heddiw, a gadewch inni fwrw ymlaen â'r gwaith o newid Cymru, oherwydd mae'r amser hwnnw wedi dod.

18:40

Thank you. The proposal is to agree the motion, does any Member object? No? Therefore, the motion—[Interruption.] Just in time. You have got to be quicker than that. I would've expected you to have been on the ball, as a rugby player, but there we go. All right. We move to voting time, unless three Members wish for the bell to be rung. Does anybody want the bell to be rung? No.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig, a oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes? Felly, mae'r cynnig—[Torri ar draws.] Mewn pryd. Rhaid ichi fod yn gynt na hynny. Buaswn wedi disgwyl i chi fod ar flaenau'ch traed, fel chwaraewr rygbi, ond dyna ni. Iawn. Symudwn ymlaen at y cyfnod pleidleisio, oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu. A oes rhywun am i'r gloch gael ei chanu? Nac oes.

8. Cyfnod Pleidleisio
8. Voting Time

Therefore, we move to voting time. We vote on the Welsh Conservative debate on mental health. If the motion is not agreed, we will vote on the amendment tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 41, no abstentions, six against, therefore, the motion is agreed.

Felly, symudwn ymlaen at y cyfnod pleidleisio. Rydym yn pleidleisio ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar iechyd meddwl. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliant a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 41, neb yn ymatal, 6 yn erbyn, felly, derbyniwyd y cynnig.

NDM6658 Dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar y cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 41, Yn erbyn: 6, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

NDM6658 - Welsh Conservatives debate on the motion without amendment: For: 41, Against: 6, Abstain: 0

Motion has been agreed

18:45
9. Dadl Fer: Bod yn ddoeth o ran tlodi tanwydd
9. Short Debate: Getting smart with fuel poverty

If you're going, can you leave the Chamber, please? This is not an excuse to have a chat on the way out. Right. We are going to move to the short debate, and I call on Mark Isherwood to speak on the topic he has chosen. Mark.

Os ydych yn mynd, a wnewch chi adael y Siambr, os gwelwch yn dda? Nid esgus i gael sgwrs ar y ffordd allan yw hyn. Iawn. Symudwn ymlaen at y ddadl fer, a galwaf ar Mark Isherwood i siarad am y pwnc y mae wedi'i ddewis. Mark.

Diolch. Can I start by saying I've given a minute to David Melding, who will be speaking after I conclude, with your indulgence?

A household in Wales is in fuel poverty if they spend 10 per cent or more of their income on energy costs. As chair of the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency now, I also recall the hard work of the cross-party group on fuel poverty in the third Assembly, which I also chaired, to establish the fuel poverty coalition and the fuel poverty charter, and to secure agreement from the Welsh Government to revise its fuel poverty strategy then. In 2010, the Welsh Government set out its strategy to eradicate fuel poverty in Wales in all households by 2018. I apologise to the sector, who've put so much work into giving me information for this speech, that so few Assembly Members are showing them the respect of staying to give attention to their very deep-rooted and justified concerns.

Less than 10 months away from the target date to eradicate fuel poverty in Wales, the most recent statistics show that almost 300,000 households in Wales—23 per cent of the total—are living in fuel poverty, unable to afford to adequately heat their home, or in crippling debt with their energy supplier. It is clear, therefore, that this Welsh Government strategy hasn't met its objectives. 

The objectives of the 2010 fuel poverty strategy are of course still relevant. It's still vital that we reduce the impact of fuel poverty on households and work to eradicate fuel poverty. It's still vital that we create green jobs and business opportunities, and it's still vital that we reduce energy inefficiency in the domestic sector. However, many of the mechanisms and measures contained within the 2010 fuel poverty strategy are out of date or no longer applicable. Although the Nest and Arbed schemes are helping, these alone are not sufficient to tackle the problem. The Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs's announcement of £104 million investment over the next four years in increasing the energy efficiency of up to 25,000 low-income households in Wales is welcome. However, this will not eradicate fuel poverty by 2018. This equates to an average of 6,250 homes each year, and, if the schemes were to continue to assist similar numbers each year, it would take 48 years to eradicate fuel poverty in Wales. 

Britain's smart meter roll-out is the biggest upgrade to our energy infrastructure in a generation. Every household across Great Britain is eligible for a smart meter from their energy supplier at no additional cost. The energy system upgrade will digitise the retail energy market, bring an end to estimated bills and provide information on energy costs in pounds and pence. Smart meters give near real-time information on energy consumption, accurate energy bills and the information to work out whether people are on the best tariff or should switch to a different tariff or supplier. Once the national infrastructure is complete, smart meters will be fully interoperable between suppliers, which will mean quicker and easier switching. However, the roll-out will also require universal mobile connectivity, something the Welsh Government clearly has an important role to play in the delivery of. 

Smart meters should make pre-pay as easy as pay-as-you-go on a mobile. Consumers will have the ability to switch easily between payment options, with no need to change their existing smart meter. Consumers will conveniently see how much credit they've left on their in-home display, top-up will become more flexible, and people will pay the same rates as everyone else, because smart meters remove the need for pre-pay to be more expensive than other tariffs. However, energy suppliers have highlighted the need for the retail energy price cap to be constructed in a way that allows them to carry on implementing the smart meter roll-out.

Diolch. A gaf fi ddechrau drwy ddweud fy mod wedi rhoi munud i David Melding, a fydd yn siarad ar ôl i mi orffen, gyda'ch caniatâd?

Mae aelwyd yng Nghymru mewn tlodi tanwydd os yw'n gwario 10 y cant neu fwy o'i hincwm ar gostau ynni. Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni yn awr, rwyf hefyd yn cofio gwaith caled y grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd yn y trydydd Cynulliad, a gadeiriwyd gennyf fi hefyd, i sefydlu'r gynghrair tlodi tanwydd a'r siarter tlodi tanwydd, ac i sicrhau cytundeb gan Lywodraeth Cymru i adolygu ei strategaeth tlodi tanwydd bryd hynny. Yn 2010, nododd Llywodraeth Cymru ei strategaeth i ddileu tlodi tanwydd yng Nghymru ar bob aelwyd erbyn 2018. Rwy'n ymddiheuro i'r sector, sydd wedi gwneud cymaint o waith yn sicrhau bod gennyf wybodaeth ar gyfer yr araith hon, fod cyn lleied o Aelodau'r Cynulliad yn dangos parch tuag atynt drwy aros i wrando ar eu pryderon dwfn a chyfiawn.

Lai na 10 mis o'r dyddiad targed ar gyfer dileu tlodi tanwydd yng Nghymru, mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos bod bron 300,000 o aelwydydd yng Nghymru—23 y cant o'r cyfanswm—yn byw mewn tlodi tanwydd, yn methu fforddio gwresogi eu cartref yn ddigonol neu mewn dyled lyffetheiriol i'w cyflenwr ynni. Mae'n amlwg, felly, nad yw strategaeth y Llywodraeth hon wedi cyflawni ei hamcanion. 

Mae amcanion strategaeth tlodi tanwydd 2010 yn dal i fod yn berthnasol wrth gwrs. Mae'n dal yn hollbwysig ein bod yn lleihau effaith tlodi tanwydd ar aelwydydd ac yn gweithio i ddileu tlodi tanwydd. Mae'n dal yn hollbwysig ein bod yn creu swyddi a chyfleoedd busnes gwyrdd, ac mae'n dal yn hollbwysig ein bod yn lleihau aneffeithlonrwydd ynni yn y sector domestig. Fodd bynnag, mae llawer o'r mecanweithiau a'r camau sydd wedi'u cynnwys yn strategaeth tlodi tanwydd 2010 wedi dyddio neu heb fod yn gymwys mwyach. Er bod cynlluniau Nyth ac Arbed yn helpu, nid yw'r rhain ar eu pen eu hunain yn ddigon i ddatrys y broblem. Croesewir cyhoeddiad Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig y bydd yn rhyddhau £104 miliwn dros y pedair blynedd nesaf i gynyddu effeithlonrwydd ynni hyd at 25,000 o gartrefi incwm isel yng Nghymru. Fodd bynnag, nid yw hyn yn mynd i ddileu tlodi tanwydd erbyn 2018. Mae hyn yn cyfateb i gyfartaledd o 6,250 o gartrefi bob blwyddyn, ac os yw'r cynlluniau yn mynd i barhau i helpu niferoedd tebyg bob blwyddyn, byddai'n cymryd 48 o flynyddoedd i ddileu tlodi tanwydd yng Nghymru.

Cyflwyno mesuryddion deallus ym Mhrydain yw'r gwaith uwchraddio mwyaf a wnaed i'n seilwaith ynni mewn cenhedlaeth. Mae pob aelwyd ar draws Prydain yn gymwys i gael mesurydd deallus gan eu cyflenwr ynni heb unrhyw gost ychwanegol. Bydd uwchraddio'r system ynni yn digido'r farchnad adwerthu ynni, yn rhoi diwedd ar filiau amcangyfrifedig ac yn darparu gwybodaeth am gostau ynni mewn punnoedd a cheiniogau. Mae mesuryddion deallus yn rhoi gwybodaeth mewn amser real bron iawn ar y defnydd o ynni, biliau ynni cywir a'r wybodaeth i weld a yw pobl ar y tariff gorau neu a ddylent newid i dariff neu gyflenwr gwahanol. Pan fydd y seilwaith cenedlaethol wedi'i gwblhau, bydd mesuryddion deallus yn gwbl ryngweithredol rhwng cyflenwyr, a fydd yn golygu y gellir newid yn gyflymach ac yn haws. Fodd bynnag, bydd cyflwyno hyn yn galw am gysylltedd symudol ym mhob man, rhywbeth y mae gan Lywodraeth Cymru rôl bwysig i'w chwarae yn ei ddarparu.

Dylai mesuryddion deallus wneud talu ymlaen llaw mor hawdd â thalu wrth fynd ar ffôn symudol. Gall defnyddwyr newid yn hawdd rhwng opsiynau talu, heb fod angen newid eu mesurydd deallus presennol. Gall defnyddwyr weld yn hwylus faint o gredyd sydd ganddynt yn weddill ar eu dangosydd yn y cartref, bydd taliadau atodol yn fwy hyblyg, a bydd pobl yn talu'r un cyfraddau â phawb arall, oherwydd mae mesuryddion deallus yn dileu'r angen i dalu ymlaen llaw fod yn ddrutach na thariffau eraill. Fodd bynnag, mae cyflenwyr ynni wedi tynnu sylw at yr angen i'r cap ar bris ynni manwerthol gael ei lunio mewn ffordd sy'n eu galluogi i barhau i gyflwyno mesuryddion deallus.

The annual cost to the Welsh NHS for treating people who are made ill by living in a cold, damp home is approximately £67 million annually. Evidence by National Energy Action shows that a cold home can worsen arthritic conditions and rheumatic conditions, and increase propensity for falls. GP consultations for respiratory tract infections can increase by up to 19 per cent for every 1 degree drop in temperature below 5 degrees centigrade. And it's not only physical health problems that stem from cold homes. Individuals living in homes with bedroom temperatures of 15 degrees centigrade are 50 per cent more likely to suffer from mental health problems—in the context of the previous debate—than those living with temperatures of 21 degrees centigrade. With current demand on the Welsh NHS higher than ever before, more needs to be done to tackle cold homes. Eradicating fuel poverty will not only lead to a healthier population, and therefore reduce demand on NHS Wales, but will also contribute to the decarbonisation targets set by the Welsh Government.

We know that the energy used in homes accounts for more than a quarter of energy use in Wales. More energy is used in housing than either road transport or industry and, therefore, housing represents a major opportunity to cut energy use and emissions. A revised strategy with ambitious objectives is now vital. Better insulation, smarter lighting and appliances, and smarter heating systems could reduce the emissions of a household by 0.6 tonnes of carbon dioxide per year, and will save the householder an average of £184 each year. Improving the housing stock will therefore both cut emissions and help tackle fuel poverty. NEA Cymru have called for new targets to improve homes to a minimum energy efficiency standard of energy performance certificate 'C', which I raised with the Cabinet Secretary last month.

Calor Gas have stated that they also fully support increasing the energy efficiency of homes and providing people with information to help them do this. However, they called for smarter design of EPCs as the principal energy efficiency rating measure on energy performance certificates, which is prominently placed on the first page and based on running costs rather than units of energy. They therefore state that this is an unreliable measure of energy efficiency, particularly in off-gas grid areas. They advocate instead the use of an energy-based rating system, adopting the approach used in many other European countries that have also had to comply with the energy performance of buildings directive. Calor highlight the need for a programme targeted at rural areas, which traditionally have higher levels of fuel poverty, with rural households more likely to be off the gas grid and living in less energy-efficient properties, for example, with solid walls and/or floors, or using non-traditional heating systems. However, the Welsh Government’s 2016 consultation on the future of its energy efficiency scheme Nest largely ignored the needs of rural communities, with little commitment to allow rural dwellings in smaller off-gas communities to benefit. Calor highlight the need to look at rural housing separately to urban, to encourage continued innovation and low-carbon fuels and technologies, and to ensure that current building regulations are properly enforced.

I've had the pleasure, amongst others, of visiting the Natural Building Centre in Llanrwst, Conwy, which offers comprehensive expertise regarding old buildings and ecological building products, including the appropriate insulation for non-traditional rural dwellings. We need to be thinking outside the box and looking at these innovative alternative solutions if we're going to reach out to these hidden needs and areas where fuel poverty is still far, far too high.

The 'Fuel Poverty Strategy 2010' states that:

'It is only by pulling together, social, environmental and economic objectives that we can improve the well-being of householders and communities in Wales.'

What is needed now is a revised fuel poverty strategy, with ambitious targets and investment in order to eradicate fuel poverty in Wales as a social justice issue once and for all. Yes, this is about energy efficiency, but it's also about tackling together social isolation, the impact on mental illness, financial illiteracy and debt, and much more. It's also about saving money for the public purse. As the Fuel Poverty Coalition Cymru states, the Welsh Government must 

'Save lives by implementing the NICE guidelines on tackling excess winter deaths'.

As the Bevan and Joseph Rowntree foundations told the Assembly's Communities, Equality and Local Government Committee three years ago, 

'fuel poverty should have a higher profile in the Welsh Government's tackling poverty action plan, because it is a fundamental human need to have a warm home.'

And, as Age Cymru have said,

'many of the mechanisms and measures contained within the...2010 Fuel Poverty Strategy are out of date or no longer applicable',

adding that

'the time is right for the Welsh Government to refresh its Fuel Poverty Strategy, with a clear programme and time scales, credible evidence base and ambitious new fuel poverty target rooted in delivery rather than being a hostage to energy price movements'.

We must put early intervention and prevention into practice, giving real meaning to person-centred and citizen-directed approaches. Independent advice services for people in fuel poverty must be supported, rescuing those in immediate crisis whose needs are not met by current provision, and I say that wisely because I have close relatives providing that advice and dealing every day with people in crisis who should have received help earlier.

Contributions by energy companies offering advice and support for people struggling with their energy bills must be embraced. The UK Government is considering measures to prevent millions of people getting into financial difficulty through unfair energy bills. The new proposals from them will help vulnerable people benefit from cheaper energy by allowing energy suppliers to automatically move vulnerable people onto a special safeguard tariff set by Ofgem that will protect them from unfair price rises, launching a consultation only yesterday to seek the views on changing the law to allow information to be shared under controlled conditions between public authorities and energy suppliers. This would identify customers receiving specific state benefits that indicate that they might be at risk of fuel poverty and see them moved automatically to Ofgem’s safeguard tariff cap.

The Welsh Government is urged to implement the following recommendations: to designate domestic energy efficiency as a key national infrastructure priority that lies at the heart of the National Infrastructure Commission for Wales's investment priorities, to develop a new long-term strategy for addressing fuel poverty as a matter of urgency and a matter of social justice, to set a new fuel poverty target to improve homes to a minimum energy efficiency standard, backed up with the data we need to drive an ambitious new strategy, and to ensure that public services boards for every local authority area in Wales outline how they intend to address cold homes and fuel poverty in their local well-being plans and integrate this into the work of the regional partnership boards. It’s time to get smart with fuel poverty. Diolch yn fawr.

Mae'r gost i GIG Cymru o drin pobl sy'n cael eu gwneud yn sâl am eu bod yn byw mewn cartref oer a llaith oddeutu £67 miliwn bob blwyddyn. Dengys tystiolaeth gan National Energy Action y gall cartref oer waethygu anhwylderau arthritig a chyflyrau gwynegol, a gwneud pobl yn fwy tueddol o gwympo. Gall apwyntiadau meddygon teulu o ganlyniad i heintiau'r llwybr anadlol gynyddu hyd at 19 y cant am bob gostyngiad o 1 radd yn y tymheredd o dan 5 gradd canradd. Ac nid problemau iechyd corfforol yn unig sy'n deillio o gartrefi oer. Mae unigolion sy'n byw mewn cartrefi gyda thymheredd ystafell wely o 15 gradd canradd 50 y cant yn fwy tebygol o ddioddef o broblemau iechyd meddwl—yng nghyd-destun y ddadl flaenorol—na'r rheini sy'n byw gyda thymheredd o 21 gradd canradd. Gyda'r galw presennol ar y GIG yng Nghymru yn uwch nag erioed o'r blaen, mae angen gwneud mwy i fynd i'r afael â chartrefi oer. Nid yn unig y bydd dileu tlodi tanwydd yn arwain at boblogaeth iachach, ac felly'n lleihau'r galw ar GIG Cymru, ond bydd hefyd yn cyfrannu at y targedau datgarboneiddio a osodwyd gan Lywodraeth Cymru.

Rydym yn gwybod mai ynni a ddefnyddir yn y cartref yw mwy na chwarter yr ynni a ddefnyddir yng Nghymru. Defnyddir mwy o ynni mewn tai na thrafnidiaeth ffyrdd neu ddiwydiant ac felly, mae tai yn gyfle pwysig i leihau'r defnydd o ynni ac allyriadau. Mae strategaeth ddiwygiedig gydag amcanion uchelgeisiol yn hanfodol bellach. Gallai gwell inswleiddio, goleuadau ac offer mwy deallus a systemau gwresogi mwy deallus dorri 0.6 tunnell o garbon deuocsid oddi ar allyriadau aelwyd bob blwyddyn, a bydd yn arbed £184 ar gyfartaledd i ddeiliaid tai bob blwyddyn. Bydd gwella'r stoc dai felly yn torri allyriadau yn ogystal â helpu i fynd i'r afael â thlodi tanwydd. Mae NEA Cymru wedi galw am dargedau newydd i wella cartrefi i safon effeithlonrwydd ynni gofynnol tystysgrif perfformiad ynni 'C', a chrybwyllais hynny wrth Ysgrifennydd y Cabinet y mis diwethaf.

Mae Calor Gas wedi datgan eu bod hwy hefyd yn gwbl gefnogol i gynyddu effeithlonrwydd ynni cartrefi a darparu gwybodaeth i bobl i'w helpu i wneud hyn. Fodd bynnag, roeddent yn galw am ddylunio tystysgrifau perfformiad ynni yn fwy deallus fel y prif fesur sgorio effeithlonrwydd ynni, sydd wedi'i osod yn amlwg ar y dudalen gyntaf ac yn seiliedig ar gostau rhedeg yn hytrach nag unedau ynni. Maent yn datgan felly fod hwn yn ddull annibynadwy o fesur effeithlonrwydd ynni, yn enwedig mewn ardaloedd nad ydynt ar y grid nwy. Yn lle hynny, maent yn cefnogi'r defnydd o system sgorio sy'n seiliedig ar ynni, gan fabwysiadu'r dull a ddefnyddir mewn llawer o wledydd Ewropeaidd eraill sydd hefyd wedi gorfod cydymffurfio â'r gyfarwyddeb perfformiad ynni adeiladau. Mae Calor yn tynnu sylw at yr angen am raglen wedi'i thargedu ar gyfer ardaloedd gwledig, sydd â lefelau uwch o dlodi tanwydd yn draddodiadol, gydag aelwydydd gwledig yn llai tebygol o fod ar y grid nwy ac yn byw mewn adeiladau llai effeithlon o ran y defnydd o ynni, gyda waliau a/neu loriau solet er enghraifft, neu'n defnyddio systemau gwresogi nad ydynt yn draddodiadol. Fodd bynnag, roedd ymgynghoriad Llywodraeth Cymru yn 2016 ar ddyfodol ei chynllun effeithlonrwydd ynni Nyth yn anwybyddu anghenion cymunedau gwledig i raddau helaeth, gyda fawr o ymrwymiad i ganiatáu i anheddau gwledig mewn cymunedau llai nad ydynt ar y grid nwy i elwa. Mae Calor yn tynnu sylw at yr angen i edrych ar dai gwledig ar wahân i dai trefol, er mwyn annog arloesi parhaus a thanwyddau a thechnolegau carbon isel, ac i sicrhau bod rheoliadau adeiladu cyfredol yn cael eu gorfodi'n briodol.

Cefais y pleser, gydag eraill, o ymweld â'r Ganolfan Adeiladu Naturiol yn Llanrwst, Conwy, sy'n cynnig arbenigedd cynhwysfawr mewn perthynas â hen adeiladau a chynhyrchion adeiladu ecolegol, gan gynnwys inswleiddio priodol ar gyfer anheddau gwledig nad ydynt yn draddodiadol. Mae angen inni feddwl y tu allan i'r blwch ac edrych ar atebion amgen arloesol o'r fath os ydym yn mynd i gyrraedd yr anghenion cudd hyn a'r ardaloedd lle mae lefelau tlodi tanwydd yn dal i fod yn llawer iawn rhy uchel.

Mae 'Strategaeth Tlodi Tanwydd 2010' yn nodi:

'Dim ond drwy ddwyn ynghyd amcanion cymdeithasol, amgylcheddol ac economaidd y gallwn wella lles deiliaid tai a chymunedau yng Nghymru.'

Yr hyn sydd ei angen yn awr yw strategaeth tlodi tanwydd ddiwygiedig, gyda thargedau uchelgeisiol a buddsoddiad er mwyn dileu tlodi tanwydd yng Nghymru fel mater o gyfiawnder cymdeithasol unwaith ac am byth. Ydy, mae hyn yn ymwneud ag effeithlonrwydd ynni, ond mae hefyd yn ymwneud â mynd i'r afael ag arwahanrwydd cymdeithasol, yr effaith ar salwch meddwl, anllythrennedd ariannol a dyled, a llawer mwy. Mae hefyd yn ymwneud ag arbed arian i'r pwrs cyhoeddus. Fel y dywed Cynghrair Tlodi Tanwydd Cymru, rhaid i Lywodraeth Cymru

achub bywydau drwy weithredu canllawiau NICE ar fynd i'r afael â marwolaethau ychwanegol y gaeaf.

Fel y dywedodd Sefydliad Bevan a Sefydliad Joseph Rowntree wrth Bwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol y Cynulliad dair blynedd yn ôl,

'dylai tlodi tanwydd gael proffil uwch yng nghynllun gweithredu ar gyfer trechu tlodi Llywodraeth Cymru am fod cartref cynnes yn angen dynol sylfaenol'

Ac fel y mae Age Cymru wedi dweud,

mae llawer o'r mecanweithiau a'r camau a geir yn... Strategaeth Tlodi Tanwydd 2010 wedi dyddio neu heb fod yn gymwys mwyach,

gan ychwanegu

dyma'r adeg iawn i Lywodraeth Cymru ddiweddaru ei Strategaeth Tlodi Tanwydd, gyda rhaglen ac amserlenni clir, sylfaen dystiolaeth gredadwy a thargedau newydd uchelgeisiol ar gyfer tlodi tanwydd wedi'u gwreiddio yn y cyflenwad yn hytrach na bod yn gaeth i newidiadau ym mhrisiau ynni.

Rhaid inni roi camau atal ac ymyrryd yn fuan ar waith, gan roi ystyr go iawn i ddulliau sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn a than arweiniad dinasyddion. Rhaid cefnogi gwasanaethau cynghori annibynnol ar gyfer pobl mewn tlodi tanwydd, ac achub y rhai sydd mewn argyfwng uniongyrchol nad yw eu hanghenion yn cael eu diwallu gan y ddarpariaeth bresennol, a dywedaf hynny'n ddoeth oherwydd mae gennyf berthnasau agos yn darparu'r cyngor hwnnw ac yn ymdrin bob dydd â phobl mewn argyfwng a ddylai fod wedi cael cymorth yn gynharach.

Rhaid croesawu cyfraniadau gan gwmnïau ynni sy'n cynnig cyngor a chymorth ar gyfer pobl sy'n cael trafferth gyda'u biliau ynni. Mae Llywodraeth y DU yn ystyried mesurau i atal miliynau o bobl rhag mynd i drafferthion ariannol drwy filiau ynni annheg. Bydd yr argymhellion newydd ganddynt yn helpu pobl agored i niwed i elwa ar ynni rhatach drwy ganiatáu i gyflenwyr ynni symud pobl agored i niwed yn awtomatig ar dariff diogelu arbennig wedi'i osod gan Ofgem a fydd yn eu diogelu rhag cynnydd annheg yn y pris, ac fe lansiwyd ymgynghoriad ddoe ddiwethaf i holi barn pobl ar newid y gyfraith i ganiatáu i wybodaeth gael ei rhannu o dan amodau wedi'u rheoli rhwng awdurdodau cyhoeddus a chyflenwyr ynni. Byddai hyn yn nodi cwsmeriaid sy'n derbyn budd-daliadau penodol y wladwriaeth sy'n dynodi y gallent fod mewn perygl o dlodi tanwydd a sicrhau eu bod yn cael eu symud yn awtomatig i gap tariff diogel Ofgem.

Anogir Llywodraeth Cymru i weithredu'r argymhellion canlynol: dynodi effeithlonrwydd ynni domestig yn flaenoriaeth seilwaith cenedlaethol allweddol sy'n ganolog i'r Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol ar gyfer blaenoriaethau buddsoddi Cymru, datblygu strategaeth newydd hirdymor i fynd i'r afael â thlodi tanwydd fel mater o frys a mater o gyfiawnder cymdeithasol, gosod targed tlodi tanwydd newydd er mwyn gwella cartrefi i safon effeithlonrwydd ynni ofynnol, wedi'i gefnogi gan y data sydd ei angen arnom i yrru strategaeth newydd uchelgeisiol, ac i sicrhau bod byrddau gwasanaethau cyhoeddus ar gyfer ardal pob awdurdod lleol yng Nghymru yn amlinellu sut y bwriadant fynd i'r afael â chartrefi oer a thlodi tanwydd yn eu cynlluniau llesiant lleol ac integreiddio hyn yng ngwaith y byrddau partneriaeth rhanbarthol. Mae'n bryd ymdrin â thlodi tanwydd yn fwy deallus. Diolch yn fawr.

18:55

I'm very grateful to Mark Isherwood for giving me a minute. I just want to focus on the potential we have to drive even more change through social housing. There's already good, indeed best, practice, emerging in this sector, because they can build at scale. So, we can be looking at homes that potentially generate more energy than they consume. That ends fuel poverty in those homes. It's astonishing. That achievement is now on our doorstep, if I can use an appropriate term. We need to develop a market for these standards in terms of social homes and building off site and modular building. These things are often very viable in terms of using the latest materials for maximum fuel efficiency. So, we're already seeing some good progress in terms of what the social housing sector can do for us. I want to see more of that so that we drive change and then it spreads out in terms of the general housing market, but also in terms of what housing associations can do for retrofitting and then developing and helping develop a more extensive market there, because what Mark has said is right—we're not going to achieve our target to eliminate fuel poverty, so I think we need to look to set a new one and to eliminate it as soon as possible, but drive forward with the necessary expenditures in our programme, because it will bring immense benefit to so many people, because living in a cold home is really bad for you.

Rwy'n ddiolchgar iawn i Mark Isherwood am roi munud i mi. Rwyf am ganolbwyntio ar y potensial sydd gennym i ysgogi mwy o newid eto drwy tai cymdeithasol. Mae yna arferion da, arferion gorau yn wir, yn dod yn amlwg yn y sector hwn eisoes, oherwydd gallant adeiladu ar raddfa fawr. Felly, gallwn edrych ar gartrefi a allai gynhyrchu mwy o ynni nag y maent yn ei ddefnyddio. Daw hynny â thlodi tanwydd i ben yn y cartrefi hynny. Mae'n syfrdanol. Mae cyflawni hynny bellach ar garreg ein drws, os caf ddefnyddio ymadrodd priodol. Mae angen inni ddatblygu marchnad ar gyfer y safonau hyn o ran cartrefi cymdeithasol ac adeiladu oddi ar y safle ac adeiladu modiwlaidd. Mae'r pethau hyn yn aml yn ymarferol iawn o ran defnyddio'r deunyddiau diweddaraf ar gyfer cymaint â phosibl o effeithlonrwydd tanwydd. Felly, rydym eisoes yn gweld cynnydd da o ran beth y gall y sector tai cymdeithasol ei wneud i ni. Rwyf eisiau gweld mwy o hynny fel ein bod yn sbarduno newid a'i fod wedyn yn ymledu o ran y farchnad dai yn gyffredinol, ond hefyd o ran beth y gall cymdeithasau tai yn ei wneud ar ôl-ffitio ac yna datblygu a helpu i ddatblygu marchnad fwy helaeth yno, oherwydd mae'r hyn a ddywedodd Mark yn iawn—nid ydym yn mynd i gyflawni ein targed i ddileu tlodi tanwydd, felly credaf fod angen inni ystyried gosod un newydd a dileu tlodi tanwydd cyn gynted â phosibl, ond bwrw ymlaen â'r gwariant angenrheidiol yn ein rhaglen, oherwydd daw â budd aruthrol i gynifer o bobl, gan fod yn byw mewn cartref oer yn ddrwg iawn i chi.

19:00

Thank you. Can I call on the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs to reply to the debate? Lesley Griffiths.

Diolch. A gaf fi alw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig i ymateb i'r ddadl? Lesley Griffiths.

Member
Lesley Griffiths 19:00:11
Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to Mark Isherwood for bringing forward this very important debate where he raised some very important points. It gives me an opportunity to describe what we're doing as a Government and it also reminds us of the need to maintain action to tackle fuel poverty. Living in a cold home can have a significant impact on health, educational attainment and overall social and economic well-being. The Welsh Government has been absolutely clear in our commitment to do everything we can to tackle fuel poverty.

Wales has some of the oldest and least thermally efficient building stock in Europe, so it takes more energy to keep homes warm, driving up energy consumers' costs. Improving the energy efficiency of our housing stock is, therefore, key to reducing demand, reducing energy bills and tackling fuel poverty. This debate is focused upon the subject of getting smarter with fuel poverty, and there are many ways we can demonstrate a smarter approach. Smart meters are a non-devolved matter, however, we continue to work with Smart Energy GB, Ofgem and energy suppliers to ensure the needs of Welsh consumers are considered in the roll-out of smart meters. Smart Energy GB's research shows 86 per cent of households with smart meters make changes to their behaviour to save energy and this will be important if we are to achieve our ambitions for eradicating fuel poverty and also, of course, for achieving our ambitious decarbonisation targets.

Smart meters are significant, but there are, of course, other initiatives we must adopt in Wales if we are to eradicate fuel poverty. For example, Wales will be participating in Energy Systems Catapult's Fair Futures programme. The programme aims to understand how to design and deliver services to consumers facing difficulties, with low household incomes and high cost of adequate energy in their homes. The initial focus will be on the smart systems and heat programme area of Bridgend County Borough Council, but will spread to other areas as the Fair Futures programme develops.

The most effective way we can tackle fuel poverty is to improve the energy efficiency of homes of those on low incomes or living in the most deprived areas of Wales. We are doing this effectively through the Welsh Government Warm Homes programme, which includes Arbed and Nest. Warm Homes Nest is our demand-led fuel poverty scheme where households can access free, impartial advice and support to help them reduce their energy bills. Advice is provided in areas such as saving energy and water and energy tariffs. Nest also provides advice and referrals on broader issues, including benefit entitlement checks and debt advice, including money management.

Ofgem has reported an increase in the number of customers in Wales switching energy supplier. Latest figures show the number of people who switched their energy provider in 2016 was higher in Wales than the rest of GB. This is why the advice service through Warm Homes is so important, and we will build on this through the new Warm Homes programme to ensure more homes are getting the best deal, with potential savings of over £200 a year. I would also like to see energy suppliers doing more to ensure customers are on the most appropriate tariffs, rather than continually overpaying on standard variable tariffs.

For those most in need, and living in the least energy-efficient properties, Nest also offers a tailored package of free home energy improvement measures, such as boiler and heater upgrades and installation. Alongside Nest, we have our area-based fuel poverty scheme, Warm Homes Arbed. Arbed focuses upon improving the energy efficiency of homes in some of the most deprived areas. The scheme aims to reduce the carbon footprint of Wales's existing housing stock and, in doing so, provides resilience for households against rising energy costs.

I've maintained the Welsh Government's commitment to action on fuel poverty with a new Warm Homes programme commencing in the spring, which will run for the long term. As Mark Isherwood welcomed, we will invest a total of £104 million in Welsh Government Warm Homes, enabling us to improve up to 25,000 homes of those on low incomes or living in the most deprived areas of Wales. Our investment will also lever in up to £24 million of EU funding in addition to funding from the UK energy company obligation.

Since 2011, we've invested over £240 million to improve the energy efficiency of over 45,000 homes of those on low incomes or living in the most deprived areas. There are some concerns fuel poverty and vulnerable households could be left behind with the smart revolution taking place in energy. Once again, this is why the advice offered to householders within our Warm Homes programme is so important. Nest has provided impartial advice and support to over 98,000 households since 2011.

And whilst I am proud of this Government's ongoing commitment to tackling fuel poverty, there is, of course, more to be done. In November last year, I issued a written statement where I set out my ambition to increase the scale and rate of residential energy efficiency retrofit in Wales. The Environment (Wales) Act 2016 sets our ambition to reduce emissions in Wales by 80 per cent by 2050. The evidence tells us that to achieve our aim, emissions from buildings will need to be close to zero. Currently, homes contribute approximately 15 per cent of Wales's total emissions. Achieving reduced emissions of this scale will require new homes and buildings to be much more energy efficient. It will also require energy efficient appliances and changes to the way we heat our buildings.

Crucially, it will also require the dramatic upscaling of energy efficiency retrofit works on existing homes. Around 70 per cent of homes that will exist in the 2050s will have been built before 2000. My officials are therefore developing options for new interventions, examining how services could be established, operated and funded to deliver not only benefits to those in fuel poverty, but also wider economic, social and environmental benefits for Wales, including decarbonisation. Thank you.     

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i Mark Isherwood am gyflwyno'r ddadl bwysig hon lle y cododd rai pwyntiau pwysig iawn. Mae'n rhoi cyfle i mi ddisgrifio beth rydym yn ei wneud fel Llywodraeth a hefyd mae'n ein hatgoffa o'r angen i gynnal camau gweithredu i fynd i'r afael â thlodi tanwydd. Gall byw mewn cartref oer effeithio'n sylweddol ar iechyd, cyrhaeddiad addysgol a lles cymdeithasol ac economaidd yn gyffredinol. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn hollol glir yn ein hymrwymiad i wneud popeth yn ein gallu i fynd i'r afael â thlodi tanwydd.

Mae gan Gymru beth o'r stoc adeiladau hynaf a lleiaf effeithlon yn thermol yn Ewrop, felly mae'n cymryd mwy o ynni i gadw cartrefi'n gynnes, gan godi'r costau i ddefnyddwyr ynni. Mae gwella effeithlonrwydd ynni ein stoc dai'n hollbwysig, felly, i leihau'r galw, gan leihau biliau ynni a mynd i'r afael â thlodi tanwydd. Mae'r ddadl hon yn canolbwyntio ar fod yn fwy deallus mewn perthynas â thlodi tanwydd, ac mae yna lawer o ffyrdd y gallwn ddangos dull mwy deallus o weithredu. Mae mesuryddion deallus yn heb ei ddatganoli, ond rydym yn parhau i weithio gyda Smart Energy GB, Ofgem a chyflenwyr ynni i sicrhau bod anghenion defnyddwyr Cymru yn cael eu hystyried wrth gyflwyno mesuryddion deallus. Mae ymchwil Smart Energy GB yn dangos bod 86 y cant o'r aelwydydd sy'n meddu ar fesuryddion deallus yn newid eu hymddygiad i arbed ynni a bydd hyn yn bwysig os ydym i gyflawni ein huchelgeisiau ar gyfer dileu tlodi tanwydd a hefyd, wrth gwrs, ar gyfer cyflawni ein targedau datgarboneiddio uchelgeisiol.

Mae mesuryddion deallus yn arwyddocaol, ond ceir mentrau eraill wrth gwrs sy'n rhaid inni eu mabwysiadu yng Nghymru os ydym am ddileu tlodi tanwydd. Er enghraifft, bydd Cymru'n cymryd rhan yn rhaglen Dyfodol Teg y Catapwlt Systemau Ynni. Nod y rhaglen yw deall sut i gynllunio a darparu gwasanaethau i ddefnyddwyr sy'n wynebu anawsterau, gydag incwm aelwyd isel a chost uchel ynni digonol ar gyfer eu cartrefi. Bydd y ffocws cychwynnol ar ardal rhaglen systemau deallus a gwres Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, ond bydd yn lledaenu i ardaloedd eraill wrth i raglen Dyfodol Teg datblygu.

Y ffordd fwyaf effeithiol o fynd i'r afael â thlodi tanwydd yw gwella effeithlonrwydd ynni cartrefi pobl ar incwm isel neu bobl sy'n byw yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Rydym yn gwneud hyn i bob pwrpas drwy raglen Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru, sy'n cynnwys Arbed a Nyth. Cartrefi Clyd Nyth yw ein cynllun tlodi tanwydd a arweinir gan y galw lle y gall aelwydydd gael cyngor diduedd am ddim a chymorth i'w helpu i leihau eu biliau ynni. Darperir cyngor mewn meysydd megis arbed ynni a dŵr a thariffau ynni. Mae Nyth hefyd yn darparu cyngor ac atgyfeiriadau ar faterion ehangach, gan gynnwys gwiriadau hawl i fudd-daliadau a chyngor ar ddyledion, gan gynnwys rheoli arian.

Mae Ofgem wedi nodi cynnydd yn nifer y cwsmeriaid yng Nghymru sy'n newid eu cyflenwr ynni. Mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos bod nifer y bobl a newidiodd eu darparwr ynni yn 2016 yn uwch yng Nghymru na gweddill Prydain. Dyma pam y mae'r gwasanaeth cyngor drwy raglen Cartrefi Clyd mor bwysig, a byddwn yn adeiladu ar hyn drwy'r rhaglen Cartrefi Clyd newydd i sicrhau bod mwy o gartrefi yn cael y fargen orau, gydag arbedion posibl o dros £200 y flwyddyn. Hoffwn weld cyflenwyr ynni hefyd yn gwneud mwy i sicrhau bod cwsmeriaid ar y tariffau mwyaf priodol, yn hytrach na gordalu'n barhaus ar dariffau safonol amrywiol.

I'r rhai sydd fwyaf mewn angen, ac yn byw yn y cartrefi lleiaf effeithlon o ran eu defnydd o ynni, mae Nyth hefyd yn cynnig pecyn wedi'i deilwra o gamau am ddim ar gyfer gwella ynni yn y cartref, megis uwchraddio a gosod boeleri a gwresogyddion. Ochr yn ochr â Nyth, mae gennym ein cynllun tlodi tanwydd ar sail ardal, Cartrefi Clyd Arbed. Mae Arbed yn canolbwyntio ar wella effeithlonrwydd ynni cartrefi yn rhai o ardaloedd mwyaf difreintiedig. Mae'r cynllun yn anelu at leihau ôl troed carbon stoc dai bresennol Cymru ac wrth wneud hynny, yn galluogi aelwydydd i wrthsefyll costau ynni cynyddol.

Rwyf wedi cynnal ymrwymiad Llywodraeth Cymru i weithredu ar dlodi tanwydd gyda rhaglen Cartrefi Clyd newydd sy'n dechrau yn y gwanwyn, a bydd yn rhedeg yn hirdymor. Croesawodd Mark Isherwood y ffaith y byddwn yn buddsoddi cyfanswm o £104 miliwn yng nghynllun Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru, a bydd hyn yn ein galluogi i wella cartrefi hyd at 25,000 o bobl ar incwm isel neu sy'n byw yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Bydd ein buddsoddiad hefyd yn denu hyd at £24 miliwn o gyllid UE yn ogystal â chyllid rhwymedigaeth cwmni ynni y DU.

Ers 2011, rydym wedi buddsoddi dros £240 miliwn ar gyfer gwella effeithlonrwydd ynni dros 45,000 o gartrefi pobl ar incwm isel neu sy'n byw yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig. Ceir rhai pryderon y gallai aelwydydd lle y ceir tlodi tanwydd ac aelwydydd agored i niwed gael eu gadael ar ôl gyda'r chwyldro deallus sy'n digwydd ym maes ynni. Unwaith eto, dyma pam y mae'r cyngor a gynigir i ddeiliaid tai yn ein rhaglen Cartrefi Clyd mor bwysig. Mae Nyth wedi darparu cyngor a chymorth diduedd i dros 98,000 o aelwydydd ers 2011.

Ac er fy mod yn falch o ymrwymiad parhaus y Llywodraeth hon i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, mae rhagor i'w wneud wrth gwrs. Ym mis Tachwedd y llynedd, cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig lle y nodais fy uchelgais i gynyddu maint a graddfa ôl-osodiadau effeithlonrwydd ynni preswyl yng Nghymru. Mae Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 yn nodi ein huchelgais i leihau allyriadau yng Nghymru 80 y cant erbyn 2050. Er mwyn cyrraedd ein nod, mae'r dystiolaeth yn dweud wrthym y bydd angen i allyriadau o adeiladau fod yn agos at sero. Ar hyn o bryd, mae cartrefi'n cyfrannu tua 15 y cant o gyfanswm allyriadau Cymru. Bydd sicrhau lleihad mewn allyriadau ar y raddfa hon yn galw am wneud cartrefi ac adeiladau newydd yn llawer mwy effeithlon o ran eu defnydd o ynni. Bydd hefyd yn galw am offer sy'n defnyddio ynni'n effeithlon a newid yn y ffordd rydym yn cynhesu ein hadeiladau.

Yn hanfodol, bydd hefyd yn golygu cynnydd dramatig yn y gwaith ôl-osod effeithlonrwydd ynni ar gartrefi sy'n bodoli eisoes. Bydd oddeutu 70 y cant o gartrefi a fydd yn bodoli yn y 2050au wedi'u hadeiladu cyn 2000. Felly, mae fy swyddogion yn datblygu opsiynau ar gyfer ymyriadau newydd, gan archwilio sut y gellid sefydlu, gweithredu a chyllido gwasanaethau i ddarparu nid yn unig manteision i bobl mewn tlodi tanwydd, ond manteision economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol ehangach i Gymru hefyd, gan gynnwys datgarboneiddio. Diolch.

19:05

Thank you. That brings today's proceedings to a close.

Diolch. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.

Daeth y cyfarfod i ben am 19:06.

The meeting ended at 19:06.