National Assembly for Wales

I call the National Assembly to order.

Dechreuwn y trafodion drwy goffáu digwyddiad trasig a ddigwyddodd 50 mlynedd yn ôl yn Aberfan, ar 21 Hydref 1966 pan gafodd 144 o bobl eu lladd, 116 ohonynt yn blant. Bydd yr Aelodau wedi clywed cyfraniadau ein gwesteion o Aberfan a ymunodd â ni yn nigwyddiad coffa’r Cynulliad yn gynharach, ac sy’n ymuno â ni yn yr oriel gyhoeddus. Ar ran yr holl Aelodau, diolch i chi am ymuno â ni heddiw, ac am gymryd rhan mewn teyrnged mor arbennig.

The Senedd is a platform on which we can represent our nation’s story. It’s important that it plays a role in reflecting our spirit, our past, our present and our future. The resilience of the community of Aberfan in the face of adversity is testament to the triumph of hope, even in the face of tragedy. I know invite Dawn Bowden to speak on behalf of her constituency and the community of Aberfan, Merthyr Tydfil and Rhymney. Dawn Bowden.

Diolch, Lywydd. Chwarter wedi naw y bore, ddydd Gwener 21 Hydref, 1966—fe wnaeth effaith digwyddiadau ofnadwy’r diwrnod hwnnw yn Aberfan ddiasbedain o gwmpas y byd. Ar ddiwrnod olaf y tymor ysgol, collodd un pentref glofaol bychan 116 o blant a 28 o oedolion. Ni fyddai dim yr un fath byth eto i Aberfan, i Gymru, i’r byd. Un diwrnod yn ddiweddarach, un awr yn gynt, a byddai pethau wedi bod mor wahanol.

Aberfan oedd y trychineb mawr cyntaf a welodd y byd drwy lens camera teledu, ac roedd yr effaith yn enbyd. Mae gweld ffrydiau diddiwedd o lowyr, gwirfoddolwyr, gweithwyr brys a’r lluoedd arfog yn ymladd yn ddiflino i ddod o hyd i rai’n fyw, ac i gludo’r rhai a fu farw, yn glir iawn yng nghof unrhyw un a oedd o gwmpas ar y pryd. Er gwaethaf yr ymdrechion arwrol hyn, ni chafodd neb ei ganfod yn fyw ar ôl 11:00 y bore.

Fel plentyn bach, nad oedd yn byw yn Aberfan, na hyd yn oed yng Nghymru ar y pryd, dyma’r stori newyddion gyntaf y mae gennyf gof amdani. Cymaint oedd ei heffaith, mae arswyd yr hyn a ddigwyddodd ar y diwrnod hwnnw wedi aros gyda mi drwy gydol fy oes, wrth i mi gofio mor glir fy rhieni’n diolch i Dduw nad fi neu fy mrawd a oedd wedi mynd i’r ysgol y diwrnod hwnnw i beidio â dod adref byth. Roedd eu tristwch yn arllwys allan dros bobl nad oeddent yn eu hadnabod ac na fyddent byth yn eu cyfarfod, ond fel rhieni ifanc eu hunain, dyma bobl roedd ganddynt empathi llwyr â hwy. Ar y pryd, teimlai pawb boen Aberfan.

Wrth gwrs, dyna’r diwrnod y newidiodd cymuned Aberfan am byth. Ni fyddai’r rhai a oroesodd byth yn gwybod am normalrwydd bywyd heb drasiedi. Collodd teuluoedd feibion, merched, brodyr, chwiorydd, gwŷr, gwragedd, rhieni a neiniau a theidiau—bywydau a chwalwyd o dan y mynydd o laid du. Euogrwydd y rhai a oroesodd pan fu farw eu ffrindiau, euogrwydd rhieni roedd eu plant wedi goroesi pan gafodd llawer eu gadael yn ddi-blant, rhieni plant a gollwyd, yn methu ymweld â’u beddau, neu newid ystafell wely plentyn, athrawon a laddwyd wrth wneud eu gwaith—trawma mud y gwyddom ei fod yn aros gyda chymaint ohonynt hyd yn oed yn awr.

Ni adawyd neb heb ei effeithio gan y digwyddiadau ofnadwy hyn, ond rhoddodd y gymuned bob cysur a nerth i’w gilydd i ddod drwyddi. Wrth i ni ddathlu hanner canmlwyddiant y trychineb, mae’n rhoi amser i ni i gyd fyfyrio ar y bywydau a gollwyd, y teuluoedd a dorrwyd, y goroeswyr a boenydiwyd. Ond mae hefyd yn ein galluogi i fyfyrio ar gadernid cymuned a’r dewrder a ddangoswyd yn wyneb y trychineb mwyaf enbyd.

Mae’r hyn a ddigwyddodd y diwrnod hwnnw yn dangos i ni fod pris glo, mewn man lle roedd cloddio amdano yn unig reswm dros ei fodolaeth, yn bris rhy uchel i unrhyw gymuned ei dalu. Ond glo hefyd oedd wedi creu’r cymunedau glofaol hyn nad oedd eu gwerthoedd o undod, brawdoliaeth ac ysbryd cymunedol i’w weld yn aml mewn mannau eraill. Mae’r ysbryd hwnnw wedi parhau i fyw ymhell wedi i’r glo olaf gael ei dorri yn Ynysowen, ac mae’r ysbryd hwnnw wedi bod er y fath glod i bobl Aberfan, gan eu galluogi i ailadeiladu eu bywydau a’u cymuned, ac i edrych ymlaen gyda dewrder, urddas a gobaith.

Mae’r urddas hwnnw wedi bod mor amlwg wrth i’r bobl Aberfan ddod ynghyd i wneud trefniadau i nodi’r hanner canmlwyddiant, ac rwy’n talu teyrnged i bob un ohonoch, nid eleni’n unig, ond bob dydd o bob blwyddyn, am bopeth a wnewch dros eich gilydd, ac er cof am y rhai a gollwyd. Rwyf wedi gweithio gyda nifer ohonoch yn ystod y misoedd a’r wythnosau diwethaf wrth i ni drafod y digwyddiadau hyn, a bu’n fraint dod i’ch adnabod a bellach i’ch galw’n ffrindiau.

Er ei bod yn anodd siarad am bethau cadarnhaol wrth ystyried maint y dioddefaint a wynebodd y gymuned lofaol fechan hon, efallai fod rhyw gysur mewn cydnabod ei fod wedi arwain yn y pen draw at gael gwared ar yr holl domenni glo ar draws y wlad, gan sicrhau na allai trychineb Aberfan byth ddigwydd eto. Arweiniodd at welliannau mewn iechyd a diogelwch yn y gwaith, yn enwedig mewn diwydiant trwm, ac arweiniodd at gydnabod effaith profiadau pobl yn Aberfan o’r diwedd fel cyflwr meddygol anhwylder straen wedi trawma, fel bod y rhai a oedd angen triniaeth am y trawmâu roeddent wedi’u dioddef yn gallu ei chael. Felly, er bod digwyddiadau’r hanner canmlwyddiant yn sicr yn dod ag atgofion ofnadwy yn ôl i lawer, mae hefyd yn amser i’r wlad gyfan ddod at ei gilydd i gefnogi Aberfan a rhoi gwybod iddynt nad aiff y rhai a gollwyd byth yn angof. Bydd y gymuned hon yn tyfu ac yn cryfhau gyda phob blwyddyn ac wrth i genedlaethau newydd adeiladu eu dyfodol a dod yn obaith newydd.

Wrth gloi, mae’n rhaid i mi gydnabod pa gydymdeimlad ac empathi bynnag a fynegwn, ni all neb ond y rhai sy’n rhan uniongyrchol o hyn wybod beth oedd gwir effeithiau 21 Hydref 1966. Ond fe allwn, fel Cynulliad Cenedlaethol Cymru, ar ran pobl Cymru, a chymaint o bobl y tu hwnt iddi, obeithio y bydd ein gweithgarwch coffáu yn cynnig rhywfaint o gymorth a chysur parhaus i gymuned Aberfan.

I call on the First Minister, Carwyn Jones.

Lywydd, am 9.15 y bore ar 21 Hydref 1966 newidiodd Cymru am byth. Pan lithrodd tomen Rhif 7 Ynysowen drwy niwl y bore mewn ton 40 troedfedd a lyncodd ysgol gynradd Pantglas a’r adeiladau cyfagos, fe gafodd effaith ddofn ar y gymuned, wrth gwrs, ond hefyd ar y byd ehangach. Roedd fy mam yn athrawes ysgol ifanc, yn feichiog gyda mi, pan glywodd am y newyddion o Aberfan. Roedd yn amser egwyl yn yr ysgol gynradd lle roedd hi’n dysgu. Daeth y pennaeth i mewn a dweud, ‘Mae yna ysgol ym Merthyr wedi dymchwel. Nid ydym yn gwybod a oes unrhyw un wedi brifo.’ A dyna’r cyfan a wyddent ar y pryd. Ac yna daeth y stori lawn allan yn ystod y dydd.

Fe effeithiodd arni. Dros y blynyddoedd, clywais hi’n siarad am Aberfan. Clywais hi’n sôn am athrawon a ganfuwyd wedi’u claddu gyda’u breichiau o gwmpas y plant i geisio’u hamddiffyn rhag y dilyw, a phan oedd fy mhlant fy hun yn ifanc, fe aethom i amgueddfa lofaol Big Pit, ac yno’n cael eu harddangos mae tudalennau blaen papurau newydd yn disgrifio’r trychineb, ac fe effeithiwyd arni’n ddwfn bryd hynny. Oherwydd, er nad oedd hi o Aberfan, roedd hi’n dod o bentref bach glofaol ac roedd hi’n gwybod beth fyddai’r gost i’r gymuned.

Roedd dynion yn gwybod am y peryglon o weithio dan ddaear. Roeddent yn gwybod am y peryglon o gwymp. Roeddent yn ofni cael eu llyncu gan dagnwy. Roeddent yn gwybod am rym ffrwydrol llosgnwy. Roeddent yn gwybod am y risg o gael anaf o dan y ddaear. Roedd y lamprwms yn llawn o ddynion a dystiai i hynny. Gwelodd llawer ohonom yn ein teuluoedd effaith llwch ar ysgyfaint y rhai a weithiai o dan y ddaear—a niwmoconiosis ac emffysema yn dwyn bywydau’r rheini wrth iddynt heneiddio cyn pryd a chael eu cymryd mor ifanc. Roeddent yn gwybod bod pris glo yn uchel, ond nid oeddent yn sylweddoli y byddai’r pris mor ormodol, oherwydd pwy fyddai wedi meddwl y gallai glo gymryd bywydau plant mor sydyn, a hynny uwchben y ddaear?

Ni allwn rannu profiad cymuned Aberfan a’r rhai a gollodd cymaint. Ni allwn rannu eu galar am fod eu galar yn wahanol. Mae eu galar wedi bod, ac yn dal i fod, yn digwydd o dan y chwyddwydr cyhoeddus. A bydd yr wythnos hon yn anodd. Bydd dydd Gwener yn hynod o anodd i gynifer o deuluoedd. Ond rwy’n gobeithio fy mod yn siarad ar ran pob Aelod yn y Siambr hon pan ddywedaf heddiw ein bod yn sefyll yn unedig â phobl Aberfan. Rydym yn cynnig cefnogaeth iddynt a rhywfaint o gysur gobeithio wrth iddynt ymdopi ag atgofion y diwrnod hwnnw pan ddaeth tywyllwch gaeaf yn gynnar i gymuned Aberfan.

Mae digwyddiadau 21 Hydref 1966 yn diasbedain ar draws Cymru gyfan. Cafodd llawer o’n cymunedau eu creu o ganlyniad i’r wythïen gyfoethog o lo o dan ein traed. Daeth glo â gwaith, daeth â chyfleoedd, rhoddodd seilwaith i ni, ond fe gostiodd yn ddrud iawn hefyd. Tyfodd llawer ohonom i fyny gyda thomen lo yn clwydo ar y mynyddoedd uwch ein pennau. Gallai’r hyn a ddigwyddodd yn Aberfan fod wedi digwydd bron yn unrhyw le a oedd â phwll glo. Tyfodd llawer ohonom i fyny mewn cymunedau clòs iawn lle roeddech yn edrych ar ôl eich cymdogion a lle roedd eich cymdogion yn edrych ar eich ôl chi. Ac oherwydd y cysylltiadau hyn y teimlwn y fath undod cryf gyda phobl Aberfan.

I’r rhai sydd agosaf at y digwyddiad, rhaid i chi wybod ein bod yn eich cefnogi, ein bod yn cydymdeimlo â chi, ein bod yn unedig â chi a’n bod yn eich parchu. Mae’n ddyletswydd ar bob un ohonom a’r cenedlaethau sy’n dilyn i sicrhau ein bod yn parhau i gofio beth ddigwyddodd y diwrnod hwnnw yn Aberfan 50 mlynedd yn ôl a heddiw byddwn yn sicrhau bod Cymru’n cofio.

Taflodd lluniau erchyll trychineb Aberfan rywfaint o oleuni ar y golygfeydd annirnadwy y bu’n rhaid i gymuned Aberfan, Cymru a’r byd eu dioddef 50 mlynedd yn ôl. Aeth y drasiedi hon, a lyncodd 20 o dai ac ysgol y pentref, â bywydau 28 o oedolion a 116 o blant. Roedd y plant newydd ddychwelyd i’w hystafelloedd dosbarth ar ôl canu ‘All things bright and beautiful’ yn eu gwasanaeth. Heddiw, fe gofiwn yr oedolion a’r plant a gollodd eu bywydau mewn modd mor drasig, ond rhaid i ni hefyd fyfyrio ar ddewrder y rhai a oroesodd a’r rhai a gafodd brofedigaeth. Ar ôl darllen straeon y goroeswyr sydd bellach wedi teimlo y gallant dorri’r tawelwch hunllefus a rhannu eu profiadau o’r diwrnod hwnnw, rwy’n rhyfeddu at ddewrder aruthrol ac ysbryd cymunedol pobl Aberfan wrth wynebu’r dyfodol yn dilyn y fath dorcalon a dinistr. Mae’r straeon personol a roddwyd gan y rhai a oedd yno ar y diwrnod, fel Karen Thomas, a achubwyd gyda phedwar o blant eraill gan eu cynorthwy-ydd cinio, Nansi Williams, a aberthodd ei bywyd ei hun mor anhunanol i achub y plant ifanc yn ei gofal, yn dangos y dewrder rhyfeddol sy’n rhan annatod o gymuned Aberfan.

O’r lluniau du a gwyn hunllefus hynny, gallwn weld y duwch aruthrol a lyncodd Aberfan y diwrnod hwnnw. Ond er gwaethaf yr erchyllterau a ddioddefwyd, ni ildiodd y gymuned i’r tywyllwch, gan ddewis cloddio’n ddiflino am y goleuni yn lle hynny. Fe gofiwn gyda theimladau o’r parch a’r tosturi mwyaf.

Aberfan: 50 mlynedd yn ôl i heddiw, pentref pwll glo di-nod nad oedd fawr o neb y tu hwnt i’w orwelion ffisegol yn gwybod amdano, ond o fewn 48 awr daeth yn adnabyddus ledled y byd am y trychineb ofnadwy a lyncodd ysgol y pentref a sicrhau anfarwoldeb i’w enw. Malodd llithrad y domen gyrff 116 o blant a 28 o oedolion a malodd galon ein cenedl hefyd am gyfnod ac mae’n dal i gyffwrdd â chalonau cenedlaethau nad oedd wedi eu geni bryd hynny.

Cofiaf ddydd Gwener 21 Hydref, 1966 yn glir iawn. Roedd hi’n hanner tymor. Roedd fy rhieni, fy chwaer a minnau wedi croesi’r bont a oedd newydd gael ei hadeiladu dros yr Hafren i aros am ychydig ddyddiau gyda modryb ac ewythr fy nhad ger Caerfaddon. Yn y dyddiau hynny nid oedd yna newyddion teledu 24 awr, nid oedd yna ffonau symudol—nid oedd gan fy mherthnasau ffôn o gwbl. Clywsom y newyddion ar yr hyn a alwem y pryd hwnnw yn ‘wireless’. Roedd fy nhad yn brif beiriannydd y Bwrdd Glo Cenedlaethol yng ngorllewin Cymru ac aeth i flwch ffôn coch y pentref i gael clywed drosto’i hun beth oedd yn digwydd. Daeth ein gwyliau i ben yn sydyn. Fe baciom ein bagiau ar unwaith, wrth iddo ruthro i helpu gyda’r gwaith achub.

Cefais fy magu mewn byd sydd wedi diflannu, o domenni glo ac offer weindio pen pwll. Mae Cymru wedi gweld llawer o drychinebau pyllau glo, a chollwyd hyd yn oed mwy o fywydau yn rhai ohonynt fel Senghennydd yn 1913 a Gresffordd yn 1934, ond roedd Aberfan yn rhywbeth arall. Roedd perygl yn endemig mewn pwll dwfn, ond roedd y trychineb hwn ar yr wyneb yn ymddangos yn aberth mwy byth o ddiniweidrwydd.

Wrth edrych yn ôl yn awr ar fyd y lluniau du a gwyn roeddem yn byw ynddo bryd hynny, yr hyn sy’n fy nharo fwyaf yw’r urddas ar wynebau’r galarwyr a thristwch stoicaidd, tawel eu galar. Heddiw fe gofiwn, nid yn unig y rhai a fu farw, ond y rhai a oroesodd: eu teuluoedd, eu ffrindiau a’u cymdogion.

‘Gwyn eu byd y rhai sy’n galaru: oherwydd cânt hwy eu cysuro.’

Diolch i chi gyd am eich cyfraniadau. Mae’n iawn i Senedd Cymru ddangos parch ar adeg hanner canmlwyddiant y trychineb hwn. I gymuned Aberfan, rydym yn ymwybodol ei fod yn drychineb rydych yn byw gydag ef ddydd ar ôl dydd. Fodd bynnag, rhown glod i’r gymuned am wynebu’r dyfodol gyda chryfder a chadernid. Yn awr gofynnaf i’r Cynulliad Cenedlaethol a’r oriel gyhoeddus godi i gofio am y 144 o ddynion, menywod a phlant, y cafodd eu dyfodol ei gipio oddi wrthynt ar y bore hwnnw, 21 Hydref 1966.

Thank you.

The next item on our agenda is questions to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Ar ôl addasu ar gyfer y gwariant cyfalaf untro sy’n gysylltiedig â phrynu allan o system y cymhorthdal cyfrif refeniw tai, cynyddodd gwariant cyfalaf gan awdurdodau lleol 7.4 y cant yn 2015-16.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae ystadegau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn dangos bod gwariant cyfalaf ar wasanaethau cymdeithasol wedi gostwng 45 y cant yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, o £22 miliwn yn 2014-15 i £12.6 miliwn yn y flwyddyn y ariannol ddiwethaf—y gostyngiad mwyaf o holl wariant cyfalaf llywodraeth leol. Mae’r gwariant refeniw hefyd wedi gostwng 0.4 y cant. Yn wyneb y gostyngiad hwn yn y cyllid, a fyddech mor garedig ag egluro ymrwymiad Llywodraeth Cymru i integreiddio iechyd a gwasanaethau cymdeithasol yn well a gweithio i gael gwared ar yr ansicrwydd sy’n wynebu llawer o adrannau gwasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol?

Diolch i’r Aelod am ei chwestiwn atodol. Pan gaiff addasiadau cyfrifyddu eu hystyried, credaf fod gwariant cyfalaf ar wasanaethau cymdeithasol wedi gostwng 1.1 y cant y llynedd mewn gwirionedd, ac roedd hynny’n cyd-fynd â’r amcangyfrifon roedd awdurdodau lleol wedi’u darparu ac nid yw’n ystyried y cyfalaf ychwanegol o £10 miliwn a ddarparwyd drwy’r gronfa gofal canolraddol, sy’n cael ei wario’n bennaf ar faterion yn ymwneud â gwasanaethau cymdeithasol.

Yn y gyllideb ddrafft a gyhoeddwyd ddoe, lle y gallwn, am y tro cyntaf ers nifer o flynyddoedd, roi cyllideb i awdurdodau lleol yng Nghymru heb doriadau arian parod ynddi, rwyf wedi clustnodi £25 miliwn at ddibenion gwasanaethau cymdeithasol, mewn ymateb i’r alwad gan yr awdurdodau lleol eu hunain, ond gan gydnabod yn glir y pwysau y mae’r gwasanaeth hwnnw’n ei wynebu.

Bydd gwaith adeiladu yn dechrau yn fy etholaeth yn fuan ar ysgol gynradd gymunedol newydd yng Nghwmaman, lle mae’r awdurdod lleol yn defnyddio cyllid ysgolion yr unfed ganrif ar hugain i ddarparu cyfleusterau ysgol sy’n addas i’r diben. A wnewch chi ymuno â mi, Ysgrifennydd y Cabinet, i longyfarch Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf am y ffordd y mae’n ymwneud â’r rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain i wella cyfalaf seilwaith, ond hefyd am y cyfleoedd addysgol y mae’n eu cynnig i blant a phobl ifanc?

Yn sicr, rwy’n ategu canmoliaeth Vikki Howells i gyngor Rhondda Cynon Taf, a chynghorau ledled Cymru yn wir am y modd y maent wedi croesawu rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Mae dros 150 o ysgolion a cholegau ledled Cymru yn gweld eu safleoedd yn cael eu hailadeiladu a’u hadnewyddu. Ond y pwynt a wnaeth fy nghyd-Aelod yn ei chwestiwn atodol tuag at y diwedd yw’r pwysicaf efallai. Mae ysgolion yn fwy nag adeiladau; mae’n ymwneud â’r neges y maent yn ei chyfleu i bobl ifanc am ba mor werthfawr ydynt i ni a’r cyfleoedd y bydd safleoedd priodol o’r math hwn yn parhau i’w darparu yn y dyfodol.

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymuno â mi i longyfarch Cyngor Dinas Caerdydd ar eu prosiect ar gyfer gwariant cyfalaf i gyflwyno deuodau allyrru golau a goleuadau stryd pyladwy yn y ddinas? A yw’n credu bod honno’n ffordd wych o ddefnyddio arian cyfalaf gyda buddiannau hirdymor?

Diolch i Julie Morgan am y cwestiwn hwnnw. Rwy’n credu bod hanes Caerdydd o ddefnyddio gwariant cyfalaf at ddibenion amgylcheddol o’r math hwn yn rhagorol. Mae’r bwriad diweddaraf i ddefnyddio gwariant cyfalaf ar oleuadau stryd yn y ddinas yn rhan o batrwm ehangach lle maent wedi defnyddio arian, sydd ar gael drwy Lywodraeth Cymru yn rhannol, ar gyfer effeithlonrwydd ynni goleuadau stryd, effeithlonrwydd ynni adeiladau cyngor a rhaglenni goleuo ysgol—yn Ysgol Gynradd Rhydypenau yn ei hetholaeth ei hun, er enghraifft. Mae’n enghraifft dda iawn o’r ffordd y mae awdurdodau lleol yn defnyddio’r cymorth sydd ar gael i ddatgarboneiddio’u gwariant, gan ddarparu gwell dyfodol, nid yn unig i’w dinasyddion eu hunain, ond i’n cenedl gyfan.

Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i wneud o’r effaith a gaiff y diffyg o £66 biliwn, sydd wedi’i ragfynegi yn adroddiad y Trysorlys a ddatgelwyd yn answyddogol, ar Gymru pe baem yn cael telerau llym wrth adael yr UE?

Diolch i Eluned Morgan am y cwestiwn. Mae diogelu ein buddiannau economaidd yng nghyd-destun gadael yr UE yn hanfodol i Gymru. Ynghyd â Gweinidogion cyllid o’r Alban a Gogledd Iwerddon, byddaf yn cyfarfod â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys yr wythnos nesaf cyn datganiad yr hydref. Bydd effaith y trefniadau pontio Ewropeaidd ar frig ein hagenda.

Diolch. Rhybuddiodd Ysgrifennydd y Cabinet ddoe fod yna adegau o brinder o’n blaenau, ac y dylid defnyddio’r gyllideb eleni fel cyfle i’r rhai sy’n derbyn cyllid yn y sector cyhoeddus baratoi ar gyfer toriadau o ran y caledi sy’n cael ei orfodi gan Lywodraeth Dorïaidd y DU. Ond yn awr mae gennym y broblem ychwanegol hon o £66 biliwn o ddiffyg a ragfynegir pe baem yn mynd am delerau llym wrth adael yr UE, gan gydymffurfio â rheolau Sefydliad Masnach y Byd yn hytrach na chael mynediad rhydd a dilyffethair at yr UE. Byddai hynny’n gwneud tolc anferth yn nerbyniadau Llywodraeth Cymru. I ba raddau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cynnwys effaith y tolc o £66 biliwn yn ei ragfynegiadau, a pha effaith a gâi hynny ar ragamcanion gwariant cyfalaf yn y dyfodol?

Mae Eluned Morgan yn tynnu sylw at yr effaith hirdymor y byddai gadael yr Undeb Ewropeaidd ar y telerau anghywir yn ei chael ar Gymru. Mae’r gyllideb a gyflwynais ddoe yn ymdrin â chanlyniadau uniongyrchol colli cyllid Ewropeaidd posibl a fyddai wedi dod i Gymru fel arall. Ond effaith hirdymor llai o dwf yn economi’r DU, gyda phopeth y byddai hynny’n ei olygu o ran derbyniadau treth ac arian sydd ar gael ar gyfer gwariant cyhoeddus, yw’r pryder mwyaf yn y tymor hir. Ar gyfer y gyllideb ddoe, mae tu hwnt i gwmpas y gyllideb refeniw un flwyddyn y gallwn ei chyflwyno, yn rhannol oherwydd yr ansicrwydd y mae hi’n cyfeirio ato. Yn ddi-os, pe baem yn gweld toriadau ar unrhyw beth tebyg i’r raddfa a awgrymir yn y ddogfen honno a ddatgelwyd yn answyddogol, byddai’r goblygiadau i Gymru yn ddifrifol iawn yn wir.

Yn ychwanegol at ragolygon y Trysorlys a gafodd eu datgelu’n answyddogol ynglŷn â’r diffyg ariannol ac effaith gadael yr UE ar hynny, cafwyd nifer o adroddiadau hefyd ar effaith gadael yr undeb tollau Ewropeaidd a’r farchnad sengl hefyd—sydd oll yn faterion y disgwyliaf y byddant yn cael eu trafod yn y Cydbwyllgor Gweinidogion ar Adael yr UE sy’n digwydd ddydd Llun yn ôl yr hyn a ddeallaf. Wrth gwrs, yng ngwasg yr Alban, mae hwnnw’n cael ei ddisgrifio fel gornest rhwng Sturgeon a May. A all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrth y Cynulliad pwy fydd yn cynrychioli Cymru yn y Cydbwyllgor Gweinidogion ar Adael yr UE a beth yw’r cynllun ar gyfer sicrhau nad yw llais Cymru yn cael ei foddi?

Bydd Llywodraeth Cymru yn cael ei chynrychioli yn y Cydbwyllgor Gweinidogion gan y Prif Weinidog a byddaf yn mynd gydag ef i’r cyfarfod hwnnw. Byddwn yn mynd i’r trafodaethau hynny yn yr un modd yn union ag y byddech yn ei ddisgwyl i Weinidogion yn yr Alban a Gogledd Iwerddon fynd i’r trafodaethau hynny, gan sicrhau bod buddiannau Cymru yn cael eu dwyn yn gadarn ac yn anosgoadwy i sylw Prif Weinidog a Gweinidogion eraill y DU, ac i sicrhau bod ein llais yn parhau i gael ei glywed wrth i safbwynt negodi’r DU barhau i ddatblygu.

Weinidog, yn amlwg, ers 23 Mehefin, nid yw’r awyr wedi disgyn ar ein pennau, mae twf economaidd yn iach ac yn y pen draw, mae capasiti gweithgynhyrchu yn ehangu. Bu llawer o ragfynegiadau ar y ddwy ochr i ddadl y refferendwm, ond yr hyn rydym yn ymwneud ag ef yma yw’r byd go iawn ac mae angen yn awr iddo fynd rhagddo, wedi’r trafodaethau. A ydych wedi cael trafodaethau gyda’ch cyd-Aelodau yn y Cabinet am hyrwyddo Cymru fel cyrchfan ar gyfer buddsoddi a chyfleoedd buddsoddi, gan fod gweinyddiaethau datganoledig eraill, a rhanbarthau yn wir, ar draws y Deyrnas Unedig yn cynyddu eu gweithgarwch i hyrwyddo rhinweddau eu hardaloedd? A ydych wedi cael trafodaethau gyda chyd-Aelodau yn y Cabinet ynglŷn â sicrhau bod adnoddau ychwanegol ar gael i wneud llwyfan cryfach ar gyfer hyrwyddo’r hyn sydd gan Gymru i’w gynnig, ar ôl pleidlais y refferendwm ar adael yr UE ar 23 Mehefin?

Mae hyrwyddo cynnig Cymru yn parhau’n rhan bwysig iawn o’r gwaith y mae’r Llywodraeth yn ei wneud yn gyffredinol, ac mae’n cael ei arwain gan fy nghyd-Aelod, Ken Skates. Rwy’n credu ei bod yn deg tynnu sylw arweinydd y Blaid Geidwadol at y ffaith nad ydym wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd eto, ac yn sicr rydym eto i weld effaith hynny ar ein heconomi. Yr hyn sy’n gwbl glir, gan y busnesau sydd wedi siarad yn uniongyrchol gyda Phrif Weinidog Cymru ac Ysgrifennydd y Cabinet, yw bod mynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl yn parhau i fod yn ffactor penderfynu mewn busnesau sy’n dymuno lleoli yng Nghymru.

A all Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau nad oes unrhyw ragolwg swyddogol o’r Trysorlys o ddiffyg o £66 biliwn yn deillio o adael yr UE, a bod y ffigwr hwn wedi dod o un papur briffio ymysg nifer gan un o weision sifil anhysbys y Trysorlys, ac mae’n bur bosibl ei fod wedi’i ysgrifennu er mwyn cael ei ddatgelu’n answyddogol yn y lle cyntaf? Byddai’r diffyg o £66 biliwn mewn refeniw treth, sef yr hyn y cyfeiriai ato, yn awgrymu cwymp o 9.5 y cant yn ein hincwm cenedlaethol. Mae hyn yn amlwg yn afresymol o ystyried hyd yn oed os na chawn gytundeb â’r UE o’r trafodaethau gadael hyn, ni fydd tariff ar 75 y cant o nwyddau a gwasanaethau masnachu yr UE beth bynnag.

Mae’r ffigur o £66 biliwn yn dod o ddogfen a ddatgelwyd yn answyddogol, fel y cytunodd yr Aelod. Serch hynny, cynhyrchodd y Trysorlys gyfres o sesiynau briffio llawer mwy ffurfiol cyn y refferendwm ar 23 Mehefin. Dangosai pob un o’r rheini yr effaith andwyol y byddai gadael yr Undeb Ewropeaidd yn ei chael ar ragolygon economaidd y Deyrnas Unedig. Gwelaf nad yw’r Trysorlys wedi datgysylltu ei hun oddi wrth unrhyw un o’r datganiadau a wnaeth bryd hynny.

I now call for questions from the party spokespeople to the Cabinet Secretary. First of all, Plaid Cymru spokesperson, Sian Gwenllian.

First of all, I wish to thank the Cabinet Secretary for presenting the draft budget yesterday. It was good to see a number of the Plaid Cymru priorities being reflected in it, including an additional £25 million for local authorities. As you know, local authorities across Wales have suffered serious cuts to their funding over the years with their resource budgets being reduced by £461 million in real terms between 2010 and 2014-15. So, it is very good to see that the additional funding that has been received, as a result of the agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government, and that there will be additional funding for the non-domestic rates and it does mean that this is the first year since 2013-14 for the finances and funding for local authorities to increase in nominal terms, although it will still be a reduction in actual terms.

Our attention now turns, of course, to the local government settlement for 2017-18. I would like to ask you about the formula used to allocate funding between the various local authorities. I read in your statement—

A question, please, Sian Gwenllian.

I see that the formula has been revised. Could you elaborate, please, on how exactly that has been done?

I thank Sian Gwenllian for her initial comments on funding for local authorities in the next financial year. Of course, I recognise the fact that there is £25 million in that budget following the agreement made between the Government and Plaid Cymru.

O ran y fformiwla, rwyf wedi dilyn y confensiwn a ddilynwyd gan Weinidogion llywodraeth leol ers llawer iawn o flynyddoedd yn y Cynulliad hwn. Rwy’n cymryd cyngor y grŵp arbenigol a sefydlwyd i roi cyngor i ni ar y fformiwla. Mae’r grŵp hwnnw’n cynnwys cynrychiolwyr—mae arweinydd Gwynedd yn aelod o’r grŵp hwnnw, ac arweinwyr cynghorau eraill—ynghyd ag arbenigwyr yn y maes. Ac rwyf wedi dilyn cyngor y grŵp hwnnw. Felly, dyma dair ffordd y cafodd y fformiwla ei newid eleni: o ganlyniad i’w cyngor, mae wedi’i diweddaru i ystyried yr amcangyfrifon poblogaeth diweddaraf, mae wedi’i diweddaru i ystyried y wybodaeth ddiweddaraf mewn perthynas â disgyblion sy’n mynychu ysgolion, ac mae wedi dechrau ystyried y cyngor diweddaraf mewn perthynas â gwariant ar wasanaethau cymdeithasol. Mae’r ffordd y câi gwariant gwasanaethau cymdeithasol ei negodi drwy’r fformiwla wedi’i diwygio’n helaeth. Cyngor yr is-grŵp oedd gweithredu hynny dros gyfnod o ddwy flynedd. Rwyf wedi cymryd y cyngor hwnnw. Bydd yn cael ei roi ar waith a’i gyflwyno’n raddol yn y ffordd honno.

Thank you. As a former member of Gwynedd Council’s cabinet with responsibility for finance, I’m very pleased to see that you have now started to amend the formula and that the rural element of social services expenditure can vary and be an additional pressure, of course, on councils covering rural areas.

There are many other ways of amending the formula, and several groups, including the Welsh Local Government Association and the Federation of Small Businesses, have been calling on the Government to amend the formula, referring in particular to the use of old data, derived from previous censuses. What steps has the Welsh Government taken for next year’s settlement to ensure that the data used is more current and reflects today’s conditions better? Do you think that it is now time to revise the formula in that manner too?

Wrth gwrs rwy’n cytuno y dylai’r fformiwla ddibynnu ar y data mwyaf cyfredol posibl. Dyna pam roeddwn yn falch o gytuno ar yr argymhellion mewn perthynas â niferoedd poblogaeth a niferoedd disgyblion ysgol. Rwy’n meddwl bod pob ymdrech yn cael ei gwneud, gan bartneriaid awdurdodau lleol a’r rhai sy’n eu cynghori, i sicrhau bod y fformiwla’n dibynnu ar y data mwyaf dibynadwy sydd ar gael. Yn ystod fy ymweliadau o amgylch Cymru, gan gyfarfod â phob un o’r 22 arweinydd awdurdod lleol, roedd gan bob un ohonynt rywbeth i’w ddweud am gymhwysiad y fformiwla yn eu hardaloedd eu hunain.

Yr hyn rwyf wedi cytuno gydag aelodau’r grŵp sy’n cynghori’r Llywodraeth yw y byddwn yn dechrau rownd y flwyddyn nesaf i ystyried y fformiwla gyda seminar fwy agored, lle byddwn yn edrych ar y ffordd y mae’r fformiwla’n gweithio ar hyn o bryd ac yn meddwl a oes ffyrdd gwell y gallem ei diwygio ar gyfer y dyfodol, a byddwn yn gwneud hynny mewn modd meddwl agored gyda’n partneriaid.

Thank you very much. In the narrative on the budget that was announced yesterday, you allude to the fact that the Government will take further steps to reduce the administrative burden on local authorities, by combining grants and viring funding from specific grants to unhypothecated funds, through the revenue support grant. What steps have already been taken to do this?

Well, we will continue with that intention in the next financial year. I’ve spoken to all Cabinet members and they have all placed some grants into the RSG for next year. That is part of the pattern that we, as a Government, have drawn up over the past few years. I am eager to proceed in the same way for next year, where we can provide greater flexibility for local authorities to use the funding available to them. I agree with them that that is the best way of using those funds in future.

The Welsh Conservatives’ spokesperson, Nick Ramsay.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, fel y dywedodd Sian Gwenllian, mae eich cytundeb cyllideb, a gyhoeddwyd ddoe, yn cynnwys cyllid ychwanegol o £25 miliwn i awdurdodau lleol, ond daw hyn yn sgil y £761 miliwn o ostyngiad mewn termau real mewn cyllid allanol cyfun, fel y nodwyd gan Swyddfa Archwilio Cymru. Mae hynny rhwng 2011 a 2016-17. Sut rydych chi’n mynd i sicrhau bod yr arian ychwanegol sy’n mynd i gael ei dderbyn gan awdurdodau lleol eleni yn cael ei ddosbarthu’n gyfartal ac yn deg ar draws yr awdurdodau hynny?

Fe wnaf hynny yn union yn y ffordd yr eglurais eiliad neu ddwy yn ôl. Mae gennym fformiwla gyllido. Mae’n fformiwla y cytunwyd arni. Mae’n cael ei diwygio bob blwyddyn. Mae wedi cael ei diwygio eto eleni. Mae’n cynnwys lleisiau gwleidyddol a lleisiau arbenigwyr, ac rwy’n cymryd cyngor y grŵp arbenigol hwnnw. Byddwn yn defnyddio’r fformiwla fel yr argymhellwyd i mi ac yna byddwn yn dosbarthu’r swm y gallwn ei ryddhau i awdurdodau lleol drwy’r fformiwla sydd wedi’i diweddaru ar gyfer y flwyddyn nesaf.

Diolch. Mae hwn yn amlwg yn faes pwysig iawn i awdurdodau lleol ledled Cymru, yn ariannol. Mae’r rhaglen lywodraethu’n ymrwymo i gyllid gwaelodol ar gyfer setliadau llywodraeth leol yn y dyfodol. Mae hyn yn arbennig o bwysig ar gyfer awdurdodau gwledig sydd wedi cael bargen waelach yn gyson, am ba reswm bynnag—efallai y bydd gennych chi a minnau syniadau gwahanol am y rhesymau dros hynny. Ond am ba reswm bynnag, maent yn gyson wedi cael bargen waelach na’u cymheiriaid trefol ar draws Cymru. Mae hynny’n ffaith. Ond pa bryd rydych yn rhagweld y cyllid gwaelodol newydd yn dod yn weithredol? Ac a allwch chi gadarnhau y bydd yn cael ei weithredu’n llawn eleni ac ar ba lefel?

Wel, Lywydd, rhaid i mi fod yn weddol ofalus i beidio ag achub y blaen ar fanylion y datganiad na fydd yn cael ei ryddhau tan yn ddiweddarach y prynhawn yma. Yr hyn rwy’n meddwl y gallaf ei ddweud wrth yr Aelod ar y pwynt hwn yw fy mod yn bwriadu defnyddio mecanwaith cyllid gwaelodol ar gyfer dosraniad y flwyddyn nesaf i awdurdodau lleol a bydd hynny’n cael ei adlewyrchu yn y setliad y byddaf yn ei osod gerbron y Cynulliad yn ddiweddarach heddiw.

Fe ragwelais fod hyn yn ôl pob tebyg cyn eich datganiad yn ddiweddarach heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, ond fel y dywedais, mae’n fater pwysig iawn i awdurdodau lleol, felly mae angen ei wyntyllu ar y cyfle cyntaf. Clywaf yr hyn rydych newydd ei ddweud. Mae cyllid gwaelodol, rwy’n siŵr y byddwch yn cytuno, yn iawn, ond fel y gwyddom o brofiad gyda Barnett, gellid ystyried cyllid gwaelodol fel ateb cyflym nad yw’n ymdrin â’r problemau strwythurol sylfaenol dros y tymor hwy.

Argymhellodd y Pwyllgor Cyllid blaenorol y dylai Llywodraeth Cymru ymrwymo i adolygiad sylfaenol o’r fformiwla ariannu. Crybwyllwyd hyn gan Blaid Cymru yn y cwestiynau blaenorol. Pam rydych chi wedi gwrthod adolygiad sylfaenol pellgyrhaeddol? Rwy’n clywed yr hyn a ddywedwch ynglŷn â gwrando ar arbenigwyr ar draws llywodraeth leol ac yng Nghymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, ond pam nad ydych yn ystyried o leiaf ymrwymiad cychwynnol i adolygiad yn y dyfodol o’r mecanweithiau ariannu llywodraeth leol yng Nghymru? Oherwydd, yn sicr, yn y tymor hir, bydd adolygiad strwythurol llawn sy’n mynd i’r afael â’r materion sy’n effeithio ar awdurdodau lleol ar draws y Gymru fodern yn llawer gwell na mynd ati bob blwyddyn yn barhaus i wneud newidiadau tameidiog i’r fformiwla bresennol, sydd wedi pasio’i dyddiad gwerthu.

Rwy’n meddwl bod yna ddwy ffordd wahanol y mae’n bwysig archwilio’r mater hwn yng Nghymru. Yn gyntaf oll, rwy’n awyddus i ddechrau gwaith a fydd yn edrych ar yr holl ffordd rydym yn codi trethi lleol yng Nghymru ac i weld ai’r system sydd gennym ar hyn o bryd yw’r un sy’n adlewyrchu anghenion y dyfodol orau. Fodd bynnag, pa ddulliau bynnag a ddefnyddiwch ar gyfer codi arian, bydd bob amser angen dod o hyd i ffordd o ddosbarthu’r arian hwnnw ledled Cymru. Mae’r fformiwla bresennol yn ymdopi â phob math o wahanol amrywiadau: anghenion trefol, anghenion gwledig, anghenion sy’n gysylltiedig ag oedran, dadleuon economaidd, dadleuon am anghenion ac yn y blaen. Yn y pen draw, mae yna swm sefydlog, a pha ffordd bynnag y byddwch yn ei ddosbarthu, mae’r swm yn aros yr un fath. Weithiau rwy’n meddwl mai’r cyngor gorau i’r rhai sy’n fy annog, yn eithaf pendant, i gael gwared ar y fformiwla a dyfeisio un newydd yw y dylent ymboeni ynglŷn â beth y maent yn ei ddymuno, gan nad oes unrhyw ffordd o wybod i ble y gallai’r fath ddiwygio sylfaenol ar y fformiwla arwain—at enillwyr a chollwyr, ac efallai na fyddant bob amser lle byddai pobl yn ei ragweld.

UKIP spokesperson, Mark Reckless.

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, fe ddywedoch wrth y Pwyllgor Cyllid y bore yma fod yna £10 miliwn yn y gyllideb ar gyfer y flwyddyn sy’n dod i gynlluniau peilot ar gyfer cynlluniau gofal plant y Llywodraeth. Rwy’n meddwl eich bod wedi dweud y bydd y gyllideb gyffredinol yn £84 miliwn pan fydd yn gwbl weithredol. A gawn ni, felly, ragdybio y bydd oddeutu un ardal o bob wyth yn elwa o gynllun peilot, a pha bryd y byddwn yn clywed lle bydd y rhain?

Wel, cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet sydd â chyfrifoldeb dros faes polisi gofal plant yw’r rheini mewn gwirionedd. Gwn ei fod yn gweithio’n ddiwyd iawn gyda swyddogion a phartneriaid y tu hwnt i’r Cynulliad ar lywio’r cynlluniau peilot, ac rwy’n sicr y bydd yn gwneud cyhoeddiad i Aelodau’r Cynulliad cyn gynted â’i fod mewn sefyllfa i wneud hynny.

A siarad mwy am y cyllido, fel tad i blant dwy a phedair oed rwyf wedi cael profiad o systemau gofal plant yng Nghymru ac yn Lloegr. Mae’n amlwg fod y ddarpariaeth mewn ysgolion yng Nghymru yn dda o ran ansawdd at ei gilydd, ond mae anhyblygrwydd pum sesiwn 2.5 awr yn golygu ei bod yn anodd iawn i lawer o rieni sy’n gweithio fanteisio arni, ac mae cyfradd cyfranogiad menywod yn y farchnad lafur, yn arbennig, yn is yng Nghymru. A yw hynny’n rhywbeth y mae’r Llywodraeth yn bwriadu ei newid drwy ei system gofal plant newydd? Ai’r bwriad i raddau helaeth yw hybu cyfranogiad yn y farchnad lafur? Os felly, ac er gwaethaf y gwaith ymchwil annibynnol, a yw Ysgrifennydd y Cabinet o ddifrif yn hyderus fod £84 miliwn yn ddigon i ddarparu ar gyfer y newid ymddygiad tebygol pan ddaw’r system gynhwysfawr hon yn weithredol?

Wel, mae ein hymagwedd tuag at ofal plant yng Nghymru bob amser wedi bod seiliedig ar y cysylltiadau rhwng argaeledd gofal plant fforddiadwy o ansawdd da a chyfranogiad yn y farchnad lafur. Rydym bob amser wedi bod eisiau sicrhau bod digon o ofal plant yno i wneud yn siŵr fod menywod, yn arbennig, yn gallu dilyn gyrfaoedd yn y farchnad swyddi yn y ffordd y byddent yn dymuno. Mae’r Aelod yn gwneud pwynt pwysig am hyblygrwydd oherwydd dyna’n union pam y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi penderfynu bwrw ymlaen ar sail cynllun peilot, er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn llunio’r cyflenwad ychwanegol o ofal plant y bydd ei angen i gyflawni’r addewid mewn ffordd sy’n cyd-fynd â’r patrymau gweithio y bydd eu hangen ar y teuluoedd a fydd am fanteisio ar y gwasanaeth newydd. Felly, mae’n ystyriaeth bwysig, ac eisoes yno fel rhan o’r dull peilot. Fe wnaethom waith mawr cyn yr etholiad ar bennu’r ffigurau rydym wedi’u cyhoeddi sy’n dangos beth y credwn fydd ei angen ar y cynllun hwn, ond byddwn yn dysgu o’r cynlluniau peilot mewn perthynas â’r swm hefyd, yn ddiau.

Rwy’n cymeradwyo Ysgrifennydd y Cabinet a’r Llywodraeth at ei gilydd ar y system sy’n cael ei chynnig. Yn ddiau, fe fydd yn darparu llawer mwy o hyblygrwydd a chymorth i rieni sy’n gweithio, ond rwy’n anghytuno â’i honiad fod yr hyblygrwydd a’r cymorth hwnnw i rieni sy’n gweithio wedi bod yn rhan o’r system yng Nghymru yn y gorffennol. Mae pum sesiwn 2.5 awr heb hyblygrwydd yn ei gwneud yn llawer anos i ddau riant fynd allan i weithio. Rwy’n credu ei bod yn debygol y bydd cynnydd sylweddol iawn yn y gyfradd sy’n cyfranogi, ac rwy’n cwestiynu pa un a ganiatawyd ar gyfer hynny wrth ariannu’r £84 miliwn.

Hefyd, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet y bore yma wrth y Pwyllgor Cyllid y bydd yn rhaid iddo gynyddu gwariant yn raddol oherwydd diffyg capasiti. Yn sicr, yn fy mhrofiad personol, mae’n hynod o anodd cael lle gofal plant mewn meithrinfa dda yn ne-ddwyrain Lloegr. Mae’n llawer haws cael lle yng Nghaerdydd a de-ddwyrain Cymru a dod o hyd i nifer o feithrinfeydd o ansawdd da iawn a all gymryd plentyn yn gyflym yn y sector preifat. O ystyried hynny, a wnaiff y Llywodraeth edrych ar fwy o ddefnydd o feithrinfeydd yn y sector preifat, yn ogystal â darpariaeth y wladwriaeth, gan ystyried yn arbennig, pan fyddwch yn ei chynyddu o 38 awr i 48 awr yr wythnos, y gallai hynny ffitio’n llai hwylus i amserlen a darpariaeth yr ysgol ac arwain at gostau cyfartalog uwch am ddarpariaeth ysgol nag sydd wedi bod yn wir hyd yn hyn?

Wel, Lywydd, rwy’n hapus i gadarnhau yr hyn a ddywedais wrth y Pwyllgor Cyllid: os ydych am gynllunio system sy’n cynnwys cyfranogiad gweithredol rhieni o’i mewn ac sy’n dysgu o’r hyn y maent yn ei ddweud wrthym am y math o ofal plant y byddant ei angen yn y dyfodol, mae angen trefnu’r rhaglen i ystyried y safbwyntiau hynny, a bydd hynny’n golygu cronni’r capasiti y byddwn yn ei ddatblygu dros amser. Rwy’n eithaf siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet sydd â chyfrifoldeb yn edrych ar gyfraniadau’r gwahanol sectorau sydd eisoes yn bodoli ar gyfer gofal plant yng Nghymru, a bydd yn ceisio gwneud yn siŵr ein bod yn alinio’r rheini yn y ffordd sy’n diwallu anghenion rhieni orau, gan gynnwys yr angen am hyblygrwydd.

Well, may I thank Simon Thomas for the question? Over the life of the programme from 2014 to 2020, around £1.9 billion is available through European structural funds in Wales—£855 million, namely 44 of that allocation, has already been committed. I expect the remaining £1 billion to be deployed to the maximum extent, although our ability to do so remains dependent on the UK Government’s timescales for leaving the European Union.

I thank the Cabinet Secretary for that response, and I tell him, of course, that we all hope that it will be possible to retain as much of this funding as possible within the pot for as long as possible. Now, may I draw his attention to one particularly successful scheme in Wales, which is the Sêr Cymru scheme, to attract researchers and scientists to Wales? The ‘Science’ magazine, over the past fortnight, has reported on the success of this scheme, which has attracted over 100 fellows to Wales and some 20 innovative researchers, which helps us to respond to things such as climate change, energy issues, and to respond to Brexit in the way that we look at the future of the agricultural industry, for example. So, what confirmation can the Minister give that projects such as Sêr Cymru will continue to be supported by the Government even after leaving the European Union?

Thank for that question. Of course, I acknowledge the excellent work that the Sêr Cymru programme undertakes. I had an opportunity, when I was responsible the health sector in Wales, to collaborate with Edwina Hart at the time on this programme and to try and attract people to life sciences in Wales and to do the excellent work that is carried out in Swansea.

Bydd cynllunio popeth rydym am ei wneud yng nghyd-destun gostyngiadau posibl yn y cyllid Ewropeaidd yn achosi rhai heriau, ond mae’r rhaglenni hynny sydd wedi dangos y fath lwyddiant yn siarad drostynt eu hunain o ran gwneud penderfyniad ynglŷn â’r adnoddau cyfyngedig, yn anochel, y gallwn eu darparu ar gyfer yr holl anghenion gwahanol rydym yn dymuno mynd i’r afael â hwy yng Nghymru.

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymuno â mi i longyfarch Prifysgol Abertawe ar ddatblygu rhaglen i ymestyn graddau Meistr ymchwil a doethuriaethau mewn peirianneg, gan weithio gyda rhai o’r cwmnïau diwydiannol mwyaf blaenllaw yn y DU ac yn y byd? Yn sicr, mae’n rhywbeth y mae economi Cymru ei angen yn daer. Cefnogir hyn gan gyllid yr Undeb Ewropeaidd. Beth fydd yn digwydd pan ddaw cyllid yr Undeb Ewropeaidd i ben?

Roeddwn yn falch iawn yr wythnos diwethaf o allu cyhoeddi £850,000 yn ychwanegol o gyllid yr Undeb Ewropeaidd ar gyfer y cynllun y cyfeiriodd Mike Hedges ato. Mae’r busnesau sy’n cymryd rhan ynddo yn cynnwys Tata Steel, BASF, y Bathdy Brenhinol ac eraill. Byddant yn cymryd rhan weithredol yn y gwaith o lunio prosiectau ymchwil yn seiliedig ar ddatblygiadau technolegol sy’n digwydd yn eu diwydiannau. Ein nod, fel y mae’n gwybod, yw sicrhau cymaint â phosibl o arian Ewropeaidd tra bo ar gael i ni. Mae cyhoeddiad Canghellor y Trysorlys ynglŷn â’r warant oes ar gyfer cynlluniau y cytunwyd arnynt cyn gadael yr Undeb Ewropeaidd yn ddefnyddiol yn y ffordd honno. Rwy’n siŵr y bydd y cynllun hwn yn dangos ei werth a gallwn ddadlau wedyn dros ei barhau y tu hwnt i’r cyfnod o ariannu strwythurol.

Diolch i Rhianon Passmore am ei chwestiwn. Mae Islwyn wedi elwa o gronfeydd strwythurol mewn sawl ffordd wahanol, o’r gefnogaeth leol iawn i ddau brentis mewn meddygfa ddeintyddol yn Nhrecelyn i effaith lawer ehangach rhaglen Aspire to Achieve, er enghraifft, ar gyfer pobl ifanc mewn perygl a chynllun cefnogi busnesau bach a chanolig ac entrepreneuriaeth Busnes Cymru.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Ers 2007, mae prosiectau cronfeydd strwythurol yr UE ar eu pennau eu hunain, yng Nghymru, wedi helpu bron i 73,000 o bobl i gael gwaith, wedi helpu dros 234,000 o bobl i ennill cymwysterau, wedi cefnogi’r broses o greu bron i 12,000 o fusnesau ac wedi creu oddeutu 37,000 o swyddi. Mae ymrwymiad Llywodraeth y DU i sicrhau gwariant ar gyfer pob un o’r cynlluniau buddsoddi strwythurol Ewropeaidd a gymeradwyir cyn i’r DU adael yr UE i’w groesawu. Beth fyddai’r effaith ar gymunedau, pobl a busnesau ledled Cymru os nad yw Llywodraeth y DU yn rhoi yn union yr un faint o arian i Gymru ag y mae’n ei gael gan yr Undeb Ewropeaidd ar hyn o bryd?

Wel, rwy’n siŵr y gall yr Aelod ragweld yr effaith: y byddai’r buddsoddiadau hynny y gallwn eu gwneud, sy’n helpu i lunio’r dyfodol ar gyfer unigolion a chymunedau a sicrhau llwyddiant hirdymor economi Cymru, yn cael eu dal yn ôl pe na bai gennym yr arian sydd wedi ei sicrhau ar ein cyfer ar hyn o bryd yn sgil ein haelodaeth o’r Undeb Ewropeaidd. Byddai’n neges ryfedd, rwy’n siŵr y byddai’n cytuno, i’w chyfleu i’w hetholwyr pe na bai Cymru yn gwneud cystal o’i haelodaeth o’r Deyrnas Unedig nag o’i haelodaeth o’r Undeb Ewropeaidd.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’n amlwg o ganlyniad refferendwm yr UE nad oedd y bobl sy’n byw yn Islwyn ac ardaloedd eraill yn Nwyrain De Cymru yn teimlo effaith a budd y cronfeydd strwythurol Ewropeaidd. Pleidleisiodd dros 50 y cant o bobl yn ardal cyngor Caerffili dros adael yr UE, dros 56 y cant ym Merthyr Tudful, 60 y cant yn Nhorfaen, a 62 y cant ym Mlaenau Gwent. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod y ffigurau hyn yn dangos methiant llwyr y Blaid Lafur i amlygu budd aelodaeth o’r UE yn ei chadarnleoedd, wedi iddi gael ei llesteirio gan gefnogaeth lugoer Jeremy Corbyn dros ‘aros’, a sut y bydd eich Llywodraeth yn ychwanegu at y cyllid i gymoedd Dwyrain De Cymru yn y dyfodol agos?

Ofnaf, Ddirprwy Lywydd, fod hyn yn ymdebygu i gyrraedd y sinema a gweld rîl o hen ffilm yn dal i droi o’ch blaen. Wrth gwrs fy mod yn ymwybodol o ganlyniadau’r refferendwm. [Chwerthin.] Rwyf yr un mor sicr na phleidleisiodd y bobl yn y cymunedau hynny y cyfeiriodd atynt dros ddyfodol tlotach a mwy anghenus.

Diolch i Lynne Neagle am ei chwestiwn. Mae’r rhan fwyaf o’r cyllid a ddarperir i lywodraeth leol gan Lywodraeth Cymru yn cael ei ddarparu drwy’r setliad blynyddol. Yn y flwyddyn ariannol hon, 2016-17, mae’r setliad wedi darparu £4.1 biliwn mewn cyllid refeniw heb ei neilltuo.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Roeddwn yn falch o groesawu’r cyhoeddiad ddoe y byddwch yn diogelu cyllid llywodraeth leol yng nghyllideb y flwyddyn nesaf, ac edrychaf ymlaen at glywed rhagor o fanylion gennych ynglŷn â sut y byddwch yn blaenoriaethu’r broses o dargedu ein hawdurdodau lleol mwyaf anghenus. Mae’r cyhoeddiad yr wythnos diwethaf fodd bynnag fod Llywodraeth Cymru o blaid dirwyn y rhaglen Cymunedau yn Gyntaf i ben, a diwedd ymddangosiadol Her Ysgolion Cymru yn dawel bach yn y gyllideb ddoe, yn gwneud i mi boeni bod Llywodraeth Cymru yn dechrau llacio ei hymrwymiad i dargedu adnoddau at y cymunedau mwyaf anghenus yng Nghymru. Pa sicrwydd y gallwch ei roi i mi heddiw nad yw hynny’n wir?

Wel, fel y dywedais yn ystod y datganiad ar y gyllideb ddoe, nid yw penderfyniad Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â Cymunedau yn Gyntaf yn cael ei sbarduno gan ystyriaethau cyllidebol. Mae’n cael ei sbarduno gan awydd i wneud gwell defnydd o’r cyllid a ddefnyddiwyd at y dibenion hynny yn y gorffennol, a dod ag ef ynghyd â chyllidebau ar gyfer Teuluoedd yn Gyntaf a Dechrau’n Deg a cheisio sicrhau ein bod yn cael mwy o effaith yn y cymunedau hynny y mae hi’n eu cynrychioli mor rheolaidd ar lawr y Cynulliad Cenedlaethol. O ran y rhaglenni addysg, roedd yna ddwy raglen â therfynau amser na fyddai fel arfer wedi cael unrhyw gyllid y flwyddyn nesaf. Yn yr amgylchiadau a wynebwn, mae’n amhosibl i ni barhau â phob dim, yn enwedig pan fo cynlluniau wedi’u nodi’n benodol fel rhai ag oes gyfyngedig. Nid oedd modd i ni barhau â Her Ysgolion Cymru, ond gallasom fwrw ymlaen â’r grant amddifadedd disgyblion, sydd â goblygiadau cyllidebol llawer mwy, a dyblu’r grant amddifadedd disgyblion ar gyfer plant yn eu blynyddoedd mwyaf cynnar a ffurfiannol. At ei gilydd, credaf eu bod yn dangos ymrwymiad parhaus y Llywodraeth hon i’r agendâu y mae hi wedi’u hyrwyddo mor effeithiol.

Bob blwyddyn am y 10 mlynedd diwethaf, mae cyngor sir Powys neu gyngor sir Ceredigion wedi cael y cyllid gwaethaf, neu gydradd waethaf, gan Lywodraeth Cymru. Rwyf wedi clywed eich atebion i gwestiynau yn gynharach heddiw, ond yr hyn y byddwn yn ei ofyn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, yw: a ydych yn derbyn bod angen i chi ystyried y farn leiafrifol sydd i’w chlywed yn aml ymysg awdurdodau lleol gwledig, ac nad yw’n cael ei chlywed pan gaiff yr argymhelliad hwnnw ei wneud i chi, ac a yw hynny’n rhywbeth y byddech yn barod i’w ystyried pan ddaw’r argymhelliad hwnnw i chi?

Rwy’n gwrando’n ofalus iawn ar yr hyn y mae awdurdodau gwledig yn ei ddweud wrthyf, ac mae’r newidiadau i elfen y gwasanaethau cymdeithasol yn y fformiwla eleni yn bendant yn ymateb i’r ddadl a gyflwynwyd gan yr awdurdodau hynny. Rwy’n ofni y bydd yn rhaid i’r Aelod aros gyda phawb arall i weld effeithiau penodol y newidiadau hynny ar awdurdodau penodol ar gyfer y flwyddyn nesaf.

Roeddwn eisiau dwyn mater technegol i sylw’r Gweinidog. Nawr, pan wnaethoch eich datganiad ar ddiwygio llywodraeth leol yn ddiweddar, fe fuoch mor garedig â rhoi briff i mi rai dyddiau ymlaen llaw, ac roeddwn yn ddiolchgar am hynny, ac wrth gwrs, perchais yr embargo. Gyda’ch setliad llywodraeth leol, er mawr siom, ni chefais y briff tan 1.30 brynhawn heddiw. A allem gael briff cynnar lle bo hynny’n bosibl, gan fy mod yn teimlo y byddai hyn o fudd i waith y Cynulliad, ac efallai y gallech roi gwybod i mi pa reswm sydd yna dros gael yr embargos hyn, gan fy mod yn teimlo eu bod yn amharu rhywfaint ar waith y Cynulliad?

Wel, Ddirprwy Lywydd, cynigiwyd cyfarfod briffio technegol i holl lefarwyr y gwrthbleidiau ar y cyhoeddiad a fydd yn cael ei wneud yn ddiweddarach y prynhawn yma, a chynigiwyd y briff hwnnw i holl lefarwyr y gwrthbleidiau fwy neu lai ar yr un pryd. Rydym yn awyddus i barhau i gynnig y cwrteisi hwnnw i lefarwyr y gwrthbleidiau, gan y byddem yn hoff o weld pobl yn wybodus, fel eich bod, pan ofynnir i chi roi sylwadau, fel sy’n sicr o ddigwydd, wedi cael cyfle i ystyried bwriad y Llywodraeth, ar ôl cael peth amser ymlaen llaw i ystyried effaith hynny. Credaf ei fod yn draddodiad sydd wedi bod o fudd i ni hyd yn hyn. Rwy’n awyddus i’w barhau. Rwy’n fwy na pharod i drafod gyda’r Aelod i sicrhau ei fod yn gallu manteisio’n briodol ar y cyfleusterau y ceisiwn eu darparu.

Diolch i Dawn Bowden am hynny. Gan weithio mewn partneriaeth ag undebau llafur a chyflogwyr y gwasanaethau cyhoeddus, mae’r cynnydd yn parhau o ran mabwysiadu’r cyflog byw yn ehangach yn y gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru.

Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Roedd gwaith ymchwil diweddar gan Brifysgol Middlesex a Phrifysgol Lerpwl yn rhoi achos cryf o blaid y cyflog byw gwirioneddol, yn hytrach na chyflog byw ffug y Torïaid wrth gwrs, gyda busnesau sy’n ei dalu yn gweld llai o anghydfodau â chyflogeion, cynnydd mewn cynhyrchiant a chymhelliant staff, a mantais dros gystadleuwyr o ran enw da a brand corfforaethol. Dangosodd astudiaeth arall gan Sefydliad Bevan o gyflogwyr ym Merthyr Tudful fod oddeutu 6,000 o weithwyr yn yr ardal honno—oddeutu chwarter y gweithlu lleol—yn cael llai o gyflog na’r cyflog byw gwirioneddol. Datgelodd ymchwil Sefydliad Bevan fod gwahanol gyflogwyr ar gamau gwahanol o ran symud tuag at y cyflog byw gwirioneddol, ond eu bod yn aml yn cael anogaeth a hyder gan gyflogwyr lleol eraill sy’n ei dalu. Mae cyflogwr mwyaf Cymru, y GIG yng Nghymru, sydd â’r lefel uchaf o weithwyr benywaidd yn brif enillwyr yn eu teuluoedd, yn talu’r cyflog byw gwirioneddol, a hoffwn dalu teyrnged i Ysgrifennydd y Cabinet a fu’n gweithio’n galed, yn ei swydd flaenorol fel Gweinidog iechyd, gydag undebau llafur i gyflawni hyn. Felly, wrth i ni agosáu at Wythnos Cyflog Byw, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi y gall ein gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru chwarae rhan arweiniol drwy gyflwyno’r cyflog byw gwirioneddol, nid yn unig ar gyfer eu gweithwyr eu hunain, ond hefyd er mwyn sicrhau bod hyn yn ddisgwyliad mewn perthynas â chyflogwyr sy’n darparu gwasanaethau ar gontract allanol, ac a wnaiff longyfarch hefyd yr awdurdodau lleol hynny, megis cynghorau Caerffili a Merthyr Tudful yn fy etholaeth, a all alw eu hunain, gyda pheth balchder, yn gyflogwyr cyflog byw?

Wel, yn sicr, rwy’n llongyfarch cynghorau Merthyr Tudful a Chaerffili am yr ymagwedd y maent wedi ei mabwysiadu a’r arweinyddiaeth y maent wedi ei dangos yn y maes hwn. Credaf fod yr Aelod wedi dechrau â’r achos pwysicaf dros y cyflog byw gwirioneddol, sef ei fod o fudd i gyflogwyr yn ogystal â gweithwyr mewn gwirionedd, a bod manteision busnes pendant i gwmnïau sy’n talu’r cyflog byw gwirioneddol o ran llai o salwch, llai o absenoldeb, llai o gostau recriwtio, a llai o gostau hyfforddi. Mae’n gwneud synnwyr busnes da, ac mae’r arweinyddiaeth a ddangoswyd gan awdurdodau lleol yn y maes hwn yn gymorth i ddangos hynny.

Diolch i Angela Burns am ei chwestiwn. Bwriad y cynigion a gyhoeddais ar 4 Hydref ar gyfer cydweithredu rhanbarthol gorfodol a systematig rhwng awdurdodau lleol yw adeiladu cadernid a gwella effeithiolrwydd gwasanaethau a chanlyniadau i ddinasyddion.

Diolch am hynny. Gan fod peidio â bwrw ymlaen ag argymhellion comisiwn Williams wedi golygu erbyn hyn wrth gwrs fod angen i ni geisio sicrhau mwy o gydweithredu rhwng awdurdodau lleol, tybed a allech roi ychydig rhagor o wybodaeth i ni ynglŷn â’r trafodaethau rydych wedi’u cael gydag awdurdodau lleol neu gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. A ydych wedi nodi amserlen ar gyfer gallu gweld rhai manteision pendant o ganlyniad i gydweithredu rhwng awdurdodau lleol?

Wel, Ddirprwy Lywydd, fel yr eglurais yn fy natganiad ar 4 Hydref, treuliais lawer iawn o amser dros yr haf yn ymweld â phob un o’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru, gan gyfarfod ag arweinwyr a phrif weithredwyr. Rwyf wedi cyfarfod ag undebau llafur, rwyf wedi cyfarfod â sefydliadau’r trydydd sector ac rwy’n cyfarfod â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Rwyf wedi gwneud fy ngorau i deithio o gwmpas yn hynny o beth.

Yr amserlen ar gyfer cam nesaf y drafodaeth yw gweddill y flwyddyn galendr hon, pan fydd angen i ni edrych ar y manylion sy’n sail i batrwm y darlun mawr a gyhoeddais ar 4 Hydref. Y wobr rwy’n ceisio atgoffa awdurdodau lleol yn ei chylch yw y byddwn yn hoffi bod mewn sefyllfa i ddadlau dros Fil llywodraeth leol yn ystod rhaglen ddeddfwriaethol ail flwyddyn y Cynulliad hwn. Bydd yn gylch ceisiadau cystadleuol, gallwch fod yn sicr o hynny, gyda llawer o gyd-Aelodau yn y Cabinet eisiau gweld eu syniadau’n rhan o’r rhaglen. Ni fyddaf yn gallu cael lle i Fil llywodraeth leol allu gwneud yr holl bethau y byddem yn hoffi eu gwneud oni bai bod gennyf gytundeb y gallaf fwrw ymlaen ag ef. Rwyf am sicrhau hynny erbyn dechrau’r flwyddyn galendr nesaf, ac yna rwy’n dymuno symud ymlaen i’r cam nesaf.

Mae cynnydd da yn cael ei wneud ar weithredu’r Ddeddf, gan gynnwys, ond heb fod yn gyfyngedig i gyhoeddi ‘Symud Cymru Ymlaen’. Mae wedi ein hymrwymo i ddatblygu pedair strategaeth drawsbynciol wedi’u harwain gan ein hamcanion lles. Byddaf yn cyhoeddi’r fersiwn gyntaf o amcanion llesiant Gweinidogion Cymru erbyn 5 Tachwedd, fel y mae’r Ddeddf yn ei wneud yn ofynnol.

Diolch am hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Credaf fod cytundeb eang fod y Ddeddf hon yn gyfle pwysig iawn i helpu i adeiladu Cymru well. Tybed a allech esbonio rhai o’r cysylltiadau rhwng amcanion llesiant Llywodraeth Cymru a’r datganiad sy’n cyd-fynd a hwy o dan y Ddeddf, gyda’r rhaglen lywodraethu, y pedair strategaeth drosfwaol a grybwyllwyd gennych, yn ogystal â’r gyllideb.

Wel, Ddirprwy Lywydd, fe’m holwyd ynglŷn â hyn o flaen y Pwyllgor Cyllid y bore yma, a cheisiais nodi’r ffordd y mae’r gyllideb wedi’i halinio â’r pum ffordd o weithio a nodir yn y Ddeddf. Nid wyf am eu hailadrodd i gyd, ond gobeithiaf fy mod wedi gallu dangos ein bod wedi ystyried hyn o ran y tymor hir, gan gydbwyso anghenion cenedlaethau presennol â chenedlaethau’r dyfodol, ein bod wedi ceisio cynnwys pobl yn y ffordd y gwnaethom y penderfyniadau hynny, a bod Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol, drwy ein penderfyniadau cyllidebol, a’r polisïau a nodir yn ‘Symud Cymru Ymlaen’, wedi darparu ffordd o edrych ar y camau gweithredu ar draws y Llywodraeth yn ei chyfanrwydd.

Diolch i Joyce Watson am ei chwestiwn. Mae gan awdurdodau lleol lawer o drefniadau cydweithredol ar waith eisoes ledled Cymru. Mae’r trefniadau hyn nid yn unig yn darparu gwasanaethau gwell i bobl, ond maent yn gallu gwneud hynny’n fwy effeithiol ac effeithlon. Gan adeiladu ar hyn, bwriad fy nghynigion ar gyfer diwygio llywodraeth leol yw sicrhau cydweithredu mwy systematig a gorfodol rhwng awdurdodau mewn trefniadau rhanbarthol.

Diolch am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Nid wyf yn gwybod a weloch raglen ‘Who’s Spending Britain’s Billions?’ neithiwr ar BBC 2, ond roedd yn amlinellu cydweithrediad nad yw pobl o bosibl yn meddwl ei fod yn teilyngu gwario miliynau o bunnoedd arno—pan ofynnwyd yn benodol i arweinydd Plaid Cymru Ceredigion ynglŷn â chontract gyda PricewaterhouseCoopers, a gwario’r swm mawr hwnnw o arian ar gael eu hysbysu sut i gau cyfleusterau er mwyn arbed arian, a sut i breifateiddio gwasanaethau lleol. Felly, wrth i chi feithrin rhagor o gydweithrediad rhwng awdurdodau lleol, Ysgrifennydd y Cabinet, a chydweithredu ariannol hefyd, os gwelwch yn dda, a wnewch chi edrych yn ofalus ar y defnydd o’r hyn a elwir yn gontractau risg a gwobr? Oherwydd roeddwn innau hefyd y tu allan ddoe gyda chynrychiolwyr Unsain, sy’n teimlo’n ddig ynglŷn â’r defnydd hwnnw o arian, a hynny’n hollol iawn yn fy marn i.

Diolch am y cwestiwn. Ofnaf na welais y rhaglen deledu. Treuliais y noson yng nghwmni fy ffolder gwestiynau a’r cyngor roedd ei angen arnaf cyn ymddangos gerbron y Pwyllgor Cyllid y bore yma. Ond clywaf yr hyn y mae’r Aelod yn ei ddweud, ac wrth gwrs, byddaf yn ei ystyried yn ofalus yn fy sgyrsiau nesaf ag awdurdodau lleol.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet. Symudwn yn awr at gwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Comisiynydd diogelwch ac adnoddau’r Cynulliad, Caroline Jones, fydd yn ateb y cwestiwn cyntaf.

Diolch i’r Aelod am ei gwestiwn. Fel rhan o gynllun amgylcheddol Comisiwn y Cynulliad, rydym yn annog y defnydd o drafnidiaeth gynaliadwy. Rydym yn cydnabod datblygiad ceir trydan a’u costau sy’n gostwng ac rydym yn ystyried dichonoldeb pwyntiau gwefru o fewn yr ystad ym Mae Caerdydd. Bydd y galw, yn rhannol, yn cael ei asesu drwy’r arolwg teithio y bwriadwn ei gynnal yn fuan.

A gaf fi achub y blaen ar eich arolwg teithio a dweud fy mod eisiau car trydan? Ond a minnau’n byw yn Aberystwyth, ni allaf deithio i lawr i Gaerdydd os na allaf ei wefru yma. Felly, beth am i ni gymryd y cam hwnnw? Beth am ddangos y byddwn yn arwain y ffordd o ran ymateb i newid yn yr hinsawdd a’r amgylchedd, a rhoi’r seilwaith hwnnw yma? Ar bob cyfrif, codwch dâl am wefru. Roedd rhai o’r problemau gyda chyfleusterau gwefru yn y gorffennol yn ymwneud â rhyw syniad fod yn rhaid iddo fod yn rhad ac am ddim. Nid oes rhaid iddo fod yn rhad ac am ddim, ond mae’n rhaid iddo fod ar gael, fel arall ni allwn symud tuag at sicrhau atebion trafnidiaeth mwy cynaliadwy.

Diolch i’r Aelod am wneud y pwynt hwnnw. Yn amlwg, cynhaliwyd arolwg teithio ychydig o flynyddoedd yn ôl, ac yn yr arolwg teithio, rhoddwyd yr arolygon i 250 o aelodau staff a chawsant eu llenwi. Fodd bynnag, 12 y cant yn unig oedd y galw ar y pryd. Felly, ar yr ochr gadarnhaol, hoffwn ddweud wrth yr Aelod eu bod, yn wir, yn ddull carbon isel o deithio, ac mae ein system amgylcheddol Draig Werdd yn galw am leihau ôl troed carbon. Byddai ein seilwaith yn ein maes parcio yn caniatáu i ni osod pwyntiau gwefru ar gyfer ceir trydan, ac mae’r gost o gaffael a gosod pwyntiau gwefru wedi lleihau dros y blynyddoedd diwethaf, ynghyd â chost ceir trydan. Felly, rydych yn gwneud pwynt dilys. Fodd bynnag, pan ymatebodd 12 y cant yn unig, roedd yn nifer bychan o bobl â diddordeb—nid yw hynny’n dweud ein bod yn mynd i brynu. Felly, byddai cyflwyno pwyntiau gwefru yn y maes parcio yn lleihau’r nifer o leoedd parcio ar gyfer cerbydau confensiynol, felly mae llawer iawn y mae’n rhaid i ni ei ystyried, a byddai’r galw ar gyflenwad trydan y Cynulliad yn cynyddu. Byddai angen i ni gyflwyno system dalu er mwyn i’r staff allu talu am drydan a ddefnyddir gan berchnogion cerbydau trydan.

Ond byddwn yn dweud wrth yr Aelod y byddwn, o fewn yr ychydig fisoedd nesaf, yn cynhyrchu arolwg pellach i fonitro’r galw gan staff. A chredaf y bydd cost is prynu ceir trydan yn ysgogi’r galw hwnnw. Felly, bydd yn rhaid i ni aros am yr arolwg nesaf y byddwn yn ei gynnal yn ystod y mis neu ddau nesaf, ac efallai y bydd gennym ymateb mwy ffafriol i gwestiwn yr Aelod.

Diolch yn fawr iawn. Bydd yr ail gwestiwn i Gomisiwn y Cynulliad yn cael ei ateb gan y Llywydd, sy’n Gadeirydd y Comisiwn ac yn Gomisiynydd cyfathrebu ac ymgysylltu.

The Commission has already been successful in engagement with young people, as young people are having a great influence on the work of the Assembly and its committees. Earlier this year, we agreed, as part of our new strategy for the fifth Assembly, that we want to take this success even further. I certainly do want to see the establishment of a youth parliament early in this Assembly term and I have been working closely with the children’s commissioner and the Campaign for the Children and Young People’s Assembly for Wales on the best way forward. We will be deciding on our plans at the Commission meeting in early November.

Yn amlwg, cyflwynais y cwestiwn hwn cyn i’r ddadl gael ei chyflwyno heddiw ac fe’i cyflwynais am fy mod yn credu ei bod yn hynod bwysig i ni sefydlu senedd ieuenctid i Gymru. Croesawaf eich ateb yn fawr iawn. Rwy’n gobeithio siarad yn y ddadl yn nes ymlaen, ond a gaf fi ofyn i chi ddatgan eich ymrwymiad personol fel Llywydd i yrru’r gwaith hwn yn ei flaen ar ran y Comisiwn.

Mae’n gwestiwn amserol a diolch i chi am ei grybwyll cyn y ddadl y prynhawn yma. Gallaf roi fy ymrwymiad personol, a gobeithiaf, yn dilyn cyfarfod y Comisiwn ar 3 Tachwedd, y gallaf hefyd ddatgan cymeradwyaeth y Comisiwn llawn i roi’r camau nesaf ar waith o ran sefydlu senedd ieuenctid yma yng Nghymru o’r diwedd. Rydym yn aros am waith sy’n cael ei wneud gan yr ymgyrch dros gynulliad plant a phobl ifanc, a bydd y gwaith ymchwil hwnnw’n allweddol i’n cynghori ynglŷn â’r ffordd iawn i wneud hyn. Ond yn sicr, gallaf eich sicrhau o fy nghefnogaeth i hyn ac y dylai ddigwydd yn gynnar yn nhymor y Cynulliad hwn.

Diolch yn fawr iawn.

Symudwn ymlaen at eitem 4, sef datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol ar flaenraglen waith y pwyllgor sy’n cynnwys ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain. Galwaf ar John Griffiths i gynnig y datganiad. John.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n ddiolchgar am y cyfle a roddir i gadeiryddion pwyllgorau wneud datganiadau i’r Siambr. Mae’n gyfle y dylid ei groesawu, Ddirprwy Lywydd, er mwyn codi proffil materion sy’n bwysig i’r cyhoedd yng Nghymru.

Rwyf fi ac aelodau o’r Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol wedi ystyried yn ofalus y blaenoriaethau yr hoffem ganolbwyntio arnynt yn ystod pumed tymor y Cynulliad hwn, ac roedd yr Aelodau’n unfryd yn eu cred fod yn rhaid i waith y pwyllgor: wynebu tuag allan, drwy ymgysylltu’n ddidwyll â chymunedau ym mhob rhan o Gymru, ac mewn ffyrdd newydd ac arloesol; ymrwymo i ganolbwyntio ar atebion drwy ddod â gwybodaeth a phrofiad arbenigol at ei gilydd er mwyn darparu atebion i awdurdodau cyhoeddus allu mynd i’r afael â rhai o anghydraddoldebau mwyaf Cymru; ac ymrwymo i graffu’n effeithiol ar Lywodraeth Cymru, gyda golwg ar wella polisi cyhoeddus a deddfwriaeth yng Nghymru.

Ar hyn o bryd, mae’r pwyllgor yn cyflawni gwaith craffu ôl-ddeddfwriaethol ar Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Rwy’n fodlon â chynnydd y gwaith hwn a gobeithiaf y bydd yn cyfrannu at weithredu’r Ddeddf yn llwyddiannus. Bydd ein gallu i edrych eto ar benderfyniadau allweddol gan Lywodraeth Cymru o ran deddfwriaeth a pholisi, a dadansoddi eu cynnydd yn feirniadol, yn rôl allweddol i’n pwyllgor. Yn y flwyddyn newydd, mae’r pwyllgor yn bwriadu canolbwyntio’n drylwyr ar drechu tlodi ac adolygu cynnydd ymyriadau, megis Cymunedau yn Gyntaf, hyd yn hyn. Gobeithiaf gyflwyno diweddariadau pellach i’r Siambr hon yn gynnar yn 2017.

Bydd ymchwiliad nesaf y pwyllgor yn canolbwyntio ar un o faterion pwysicaf y byd. Y llynedd, roedd un o bob 113 o bobl naill ai’n ffoadur, wedi’i ddadleoli’n fewnol, neu’n ceisio lloches. At ei gilydd, mae mwy o bobl heddiw wedi’u dadleoli o’u hanfodd na phoblogaethau’r Deyrnas Unedig, Ffrainc neu’r Eidal. Yn 2016, gyda’r gwrthdaro yn Syria yn dwysáu ac ansicrwydd enfawr yng ngwledydd y rhan honno o’r byd, erbyn hyn mae mwy o bobl wedi’u dadleoli yn y byd nag ar unrhyw adeg arall yn ein hanes. Mae miliynau wedi marw, teuluoedd wedi’u chwalu gan wrthdaro a phlant wedi’u gadael heb rieni. Mae’r cylch newyddion cyson o luniau a straeon am bobl yn dianc rhag rhyfel ac erledigaeth yn Syria, Irac a gwledydd eraill yn hynod drallodus. Mae’n sefyllfa sydd wedi peri cryn boendod i mi a sawl un arall yn y Siambr hon, fe wn.

Ddirprwy Lywydd, rwyf am i’r Cynulliad hwn wneud cyfraniad bach ond arwyddocaol i’r broblem fyd-eang hon. Yn gynharach y mis hwn, penderfynodd Llywodraeth Ffrainc gau gwersyll y Jyngl yn Calais, lle mae oddeutu 7,000 o bobl yn byw ar hyn o bryd. Mae Uchel Gomisiynydd y Cenhedloedd Unedig dros Ffoaduriaid, yn hollol iawn, wedi croesawu hyn, gan fod disgwyl y bydd llety a chymorth mwy addas yn cael eu darparu. Ond y gwir amdani yw y gall 700 o blant ar eu pen eu hunain sy’n byw yn y Jyngl, a llu o bobl eraill, gael eu gadael yn agored i fasnachu pobl a chamdriniaeth.

Bydd gan ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain sy’n dod i’r Deyrnas Unedig anghenion penodol ar gyfer setlo yn eu bywydau newydd a dod yn rhan lawn o’n cymunedau. Er mai Llywodraeth y DU sydd â’r cyfrifoldeb pennaf dros adsefydlu’r bobl hyn, rwy’n ymwybodol fod yna ymyriadau a chymorth allweddol o hyd y gall Llywodraeth Cymru eu darparu.

Yng Nghymru, mae yna 112 o bobl yma ar hyn o bryd o dan gynllun Llywodraeth y DU i adleoli pobl o Syria sy’n agored i niwed. Mae yna 862 yn yr Alban, ac mae 155 wedi’u hadsefydlu yng Ngogledd Iwerddon. Er mwyn sicrhau bod pobl a ddadleolwyd yn cael cefnogaeth effeithiol yng Nghymru, bydd ymchwiliad y pwyllgor yn edrych ar y meysydd lle y gallwn wneud pethau’n wahanol ac yn well.

Bydd gan y pwyllgor ddiddordeb arbennig yng nghyflymder ac effeithiolrwydd dull Llywodraeth Cymru o adsefydlu ffoaduriaid drwy gynllun Llywodraeth y DU i adleoli pobl o Syria sy’n agored i niwed; effeithiolrwydd cynllun cyflawni Llywodraeth Cymru ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches, yn enwedig mewn perthynas â chyllid, atebolrwydd, cymorth iechyd meddwl, eiriolaeth, y ddarpariaeth dai, mynediad at hawliau, amddiffyn plant, ac amddifadrwydd; a sut y mae plant ar eu pen eu hunain yn cael eu cynorthwyo, yn enwedig gan fod Cyngor Ffoaduriaid Cymru wedi dweud bod y cynllun cyflawni ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches

yn anwybyddu’r angen am eiriolaeth annibynnol ar gyfer plant a phobl ifanc y tu hwnt i ddyletswyddau sy’n ofynnol o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant 2014.

Bydd y pwyllgor hefyd yn edrych ar ba mor dda y mae strategaeth cydlyniant cymunedol Llywodraeth Cymru yn helpu ffoaduriaid a cheiswyr lloches i integreiddio yng nghymunedau Cymru. Bydd y pwyllgor yn siarad â theuluoedd sydd wedi eu hadsefydlu yng Nghymru yn ddiweddar ac yn archwilio arferion da yn y DU ac yn rhyngwladol.

Ddirprwy Lywydd, caf fy nghalonogi gan alwad y Prif Weinidog gyda’r trydydd sector ar Lywodraeth y DU i weithredu ar frys i helpu ffoaduriaid sy’n blant. Mae hyn yn arbennig o bwysig gan fod Llywodraeth Ffrainc ar fin cau gwersyll y Jyngl yn Calais.

I gloi, gobeithiaf y bydd yr ymchwiliad hwn yn arwain at wella profiadau i ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain yng Nghymru. Rwyf am i’r cenedlaethau o bobl sydd wedi’u dadleoli fod yn falch o alw Cymru’n gartref iddynt.

Thank you. It’s a pleasure to make a contribution as a member of the committee. I welcome the important piece of work that the committee is to carry out on refugees, asylum seekers and unaccompanied asylum-seeking children. We have almost 3,000 people in Wales seeking refuge, which represents 0.1 per cent of the population—a very small figure, but an important and vulnerable cohort of people who deserve our full support.

It will be important for the committee’s inquiry to cover a number of issues, and you’ve referred to some of them already, but, for me, I will list some important issues. I think it is important for us to discover what the Welsh response is to the refugee crisis in Syria. It is a situation that varies from one part of Wales to another. For example, are the refugee relocation figures fair, and are local authorities taking their fair share? That clearly needs to be addressed. We will also need to consider how effectively local authorities are working in achieving the targets that have been set. One does hear about huge discrepancies in terms of what was agreed and what was provided, and therefore, during our inquiry, we need to understand how the Welsh Government and local authorities have been able to respond to the crisis to date, and also how swiftly they’ll be able to respond to the relocation of refugees in future.

I hope that we’ll be able to look at how this work is monitored, and therefore the committee will need to consider how effective the Syrian refugee taskforce has been in supporting these relocation efforts. It will also be important, I think, for us to discover how the Welsh Government is influencing the UK Government and the European relocation policy in concentrating on best practice, what has worked well, but also discovering what doesn’t work effectively.

I think we also need to look at the response of public services to the relocation of refugees and those seeking asylum. Has this been properly co-ordinated and is there sufficient co-ordination in the response between social services, the health services, housing providers, education and so on? That’s an important part of our work, I think.

We also need to consider how recent policy and legislation can feed into the relocation of refugees and those seeking asylum, particularly the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and responsibilities therein.

Now, I understand that Wales doesn’t have an advocacy support service for children and young people who are refugees or are unaccompanied, and I think that this is something that this inquiry should consider also.

So, that’s a number of suggestions for further discussion, and I look forward to contributing to this important work during the next few weeks. Thank you.

Diolch yn fawr, Sian. A gaf fi ddiolch yn fawr iawn i’r Aelod am ei hymrwymiad i’r gwaith hwn, a gwn fod ganddi ddiddordeb mawr ynddo? Credaf ei bod yn bwysig iawn i ni edrych i weld pa mor gydgysylltiedig yw’r gwasanaethau yng Nghymru, a sut y gellir sicrhau eu bod yn gydgysylltiedig ar gyfer ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain sy’n dod i Gymru, ac yn wir, sut y gall deddfwriaeth newydd fel Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 ein helpu i gyflawni’r cydgysylltiad hwnnw yn ogystal â gwelliannau cyffredinol i’r gwasanaethau.

Rwy’n cydnabod y pwyntiau ynglŷn ag eiriolaeth. Fel y soniais yn fy araith, mae Cyngor Ffoaduriaid Cymru wedi tynnu sylw at hynny fel maes sydd angen ei archwilio.

Credaf ei bod yn amlwg o ymarfer ymgynghori’r haf a gynhaliwyd gan y pwyllgor fod cefnogaeth sylweddol yng Nghymru i’r gwaith hwn a bod angen i’n pwyllgor ei gyflawni. Felly, edrychaf ymlaen at lefel uchel o ddiddordeb a chyfraniad parhaus gan yr holl sefydliadau yng Nghymru sydd â diddordeb. A bydd yn bwysig ein bod yn edrych y tu hwnt i’r hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud, ar y darlun yn Ewrop, a gwneud pwyntiau priodol, ond wrth gwrs, bydd ein prif ffocws ar rôl Llywodraeth Cymru, ac awdurdodau lleol yn wir, fel y crybwyllodd yr Aelod, gan eu bod yn hollol hanfodol o ran y pwerau a’r cyfrifoldebau sydd wedi’u datganoli i Gymru a all wneud gwahaniaeth i brofiad y grwpiau agored i niwed hyn.

Diolch yn fawr am eich datganiad. Rwyf mewn sefyllfa ryfedd gan mai dyma’r tro cyntaf, ers i mi fod yn y Cynulliad, i mi beidio â bod yn aelod o’r pwyllgor hwn neu ei ragflaenwyr cyfatebol, er bod llawer o’r materion rydych yn eu nodi wedi bod yn destun gwaith gan y pwyllgorau blaenorol hynny. Gobeithiaf, felly, y byddwch—ac rwy’n siŵr y byddwch yn cadarnhau eich bod—yn edrych ar waith etifeddol y pwyllgor diwethaf yn arbennig, ond hefyd ar beth o waith etifeddol pwyllgorau rhagflaenol a ddygwyd ymlaen ac sy’n berthnasol i’r gwaith rydych yn ei wneud.

Fe ddywedoch eich bod wedi canolbwyntio eisoes ers peth amser ar waith craffu ôl-ddeddfwriaethol ar Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Gobeithiaf y byddwch, neu byddwn yn eich annog, i gynnwys yn rhan o hynny—rwy’n siŵr y byddwch yn cadarnhau eich bod wedi gwneud hynny—y mater a achosodd beth tensiwn ar y diwedd, fel y cofiwch, sef yr angen hanfodol am addysg ar berthnasoedd iach. Cawsom addewid y byddai camau i fynd i’r afael â hynny yn y rheoliadau a’r codau, a’r strategaeth ganlynol. Roedd peth pryder, yn y grŵp trawsbleidiol diweddar ar drais yn erbyn menywod a phlant, nad oedd hynny, efallai, wedi cael ei drin yn ddigon trylwyr. Yn yr un modd, nodwyd pryderon yno gan nifer o arbenigwyr, gan gynnwys y cynghorydd cenedlaethol, fod y strategaeth genedlaethol ddrafft ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol hyd at 2020-21 wedi achosi pryder o ran nifer o faterion, yn enwedig yr angen i fabwysiadu diffiniad a gydnabyddir yn rhyngwladol o drais yn erbyn menywod. Felly, byddai’n cael ei werthfawrogi, yn sicr gan y bobl sy’n mynychu’r grŵp trawsbleidiol, pe bai’r pwyllgor yn gwrando ar eu tystiolaeth gydunol yn hynny o beth.

Rydych yn cyfeirio at ganolbwyntio’n helaeth ar raglenni i drechu tlodi. Efallai y gallech gadarnhau pa un a ydych nid yn unig yn edrych ar yr etifeddiaeth ond yn bwrw ymlaen â chyfres o ymchwiliadau roedd y pwyllgor blaenorol wrthi’n eu cyflawni ond heb eu cwblhau—credaf ein bod wedi cyrraedd cam 2 o broses dri cham—a pha un a ydych yn mynd i fwrw ymlaen â hynny ar yr un sail ai peidio.

Croesawaf y ffaith y bydd eich ymchwiliad nesaf yn canolbwyntio ar ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain. Rydych yn cyfeirio at y 112 o bobl sydd yma o dan gynllun Llywodraeth y DU i adleoli pobl o Syria sy’n agored i niwed, o gymharu â 862 yn yr Alban a 155 yng Ngogledd Iwerddon. Ymddengys bod y ddwy genedl arall, hyd yn hyn, wedi cymryd cyfran fwy o’r boblogaeth yr effeithir arni. Gobeithio y byddwch yn edrych ar hynny. Ond o ran y ffigurau hynny, a allech roi sylwadau hefyd ar y ffigurau a roddwyd i mi gan Oxfam Cymru yr wythnos diwethaf sy’n nodi bod rhaglen adsefydlu ffoaduriaid Syria eisoes wedi dod â 257 o bobl i Gymru, gyda disgwyl i 103 arall gyrraedd cyn diwedd y flwyddyn hon, a 21 o’r 22 awdurdod lleol eisoes wedi derbyn rhai pobl o’r rhaglen honno?

Erbyn diwedd 2015, bydd 65.3 miliwn o bobl ledled y byd wedi cael eu gorfodi i ddadleoli o ganlyniad i erledigaeth, gwrthdaro, trais neu ymyriadau â hawliau dynol, a chyfran fechan ohonynt wedi ceisio lloches yng Nghymru. Mewn gwirionedd, byddaf yn cynnal ac yn noddi digwyddiad Lloches yn y Senedd gyda Chyngor Ffoaduriaid Cymru ar 7 Rhagfyr, pan fydd modd i’r Aelodau gyfarfod â cheiswyr lloches a ffoaduriaid o bob rhan o Gymru. Felly, nid oes gennyf gywilydd fy mod yn hysbysebu hynny yn awr, ac rwy’n annog yr Aelodau i ddod draw i gyfarfod, dysgu a chlywed am brofiadau pobl o lygad y ffynnon, a’r rôl y mae Cymru wedi ei chwarae ac y gall ei chwarae yn y dyfodol.

Yn amlwg, cyfeiriwyd at y gwersyll yn Calais y rhoddwyd yr enw erchyll ‘Jyngl’ arno a’r ffaith ei fod yn cau. Mae Comisiynydd Plant Lloegr wedi dweud yn flaenorol y bydd oddeutu 300 o blant o’r gwersyll, o wledydd fel Syria ac Afghanistan, yn dod i’r DU. Gwyddom, yr wythnos diwethaf, fod rhai o swyddogion Prydain a Ffrainc wedi dechrau cofrestru plant ar eu pen eu hunain yn y gwersyll sy’n gobeithio ymuno â pherthnasau ym Mhrydain. A oes gennych unrhyw syniad a yw’r ffigurau hynny’n gywir, neu a allwch geisio darganfod yr union nifer? Os yw’n 300, neu’n fwy, pa gyfran a ddaw i Gymru?

Yn yr un modd, mae’r Ysgrifennydd Cartref, Amber Rudd, wedi dweud bod Llywodraeth y DU, a dyfynnaf, yn ‘symud yn gyflym’. Mae hi am i gymaint o blant â phosibl ddod i’r DU cyn bod y gwersyll yn cau. Ond mae’r elusen Safe Passage UK, sy’n gweithio gyda Llywodraeth y DU, yn dweud nad yw wedi gweld unrhyw gynlluniau gweithredol hyd yn hyn i nodi sut y bydd y plant yn cael eu trosglwyddo. Unwaith eto, a allwch edrych ar y cynlluniau gweithredol wrth iddynt ddatblygu, nid yn unig gyda Llywodraeth y DU, ond gyda Llywodraeth Cymru, o ran y setliad yma? Ni ddywedaf lawer mwy, heblaw gofyn—

A ydych yn dirwyn i ben, os gwelwch yn dda? Dowch i ben, Mark, os gwelwch yn dda.

Iawn. Mae’r cwestiwn olaf, felly, yn ymwneud â—. Rwy’n siŵr y gallwch gadarnhau y byddwch yn cadw golwg ar y cyflawniad anghymesur yng Nghymru hyd yn hyn. Rwyf wedi cynrychioli pobl gyda nifer o gynghorau, ac mae’r ymagwedd wedi bod yn wahanol, ond yn bennaf oll, y pwyntiau allweddol a nodwyd, er enghraifft, yn Wrecsam—sydd eisoes wedi cytuno i dderbyn—yw’r angen am gymorth iaith, ac yn Sir y Fflint, am gymorth llawn gydag iaith a’r cwricwlwm, gan gefnogi’r broses o integreiddio teuluoedd i’r cymunedau lleol, yn ogystal â’r materion yn y pen blaen ynglŷn â phethau fel tai ac iechyd. Unwaith eto, gobeithiaf y gallwch gadarnhau y byddwch yn edrych ar y rheini. Diolch.

A gaf fi ddiolch i Mark Isherwood am ei gyfraniad i’r datganiad hwn a’i gwestiynau? Yn wir, fel pwyllgor, byddwn yn edrych ar adroddiad etifeddiaeth y pwyllgor blaenorol, ac rydym wedi gwneud hynny’n barod, ond byddwn yn sicr yn edrych arno mewn perthynas â’r materion y soniodd yr Aelod amdanynt. O ran Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, rydym wedi bod, heddiw mewn gwirionedd, yn gwneud gwaith craffu ar Ysgrifennydd y Cabinet, ac yn wir, ar y cynghorydd cenedlaethol, ac roedd llawer o’n cwestiynau’n canolbwyntio ar berthnasoedd iach a sut y cawn y cynnig addysg ysgol yn iawn. Rydym hefyd wedi ysgrifennu at Kirsty Williams ac wedi cael ymateb yn hynny o beth, a byddwn yn mynd ar drywydd hynny. Mae llawer o hyn, wrth gwrs, yn ymwneud â Donaldson ac adolygiad y cwricwlwm, a lle addysg perthnasoedd iach yn hynny, a pha un a yw ar sail statudol ai peidio, ac yn gyson ledled Cymru o ran ansawdd ac argaeledd. Felly, rwy’n siŵr y bydd y materion hynny’n ymddangos yn adroddiad ein pwyllgor. Hefyd, fe grybwyllwyd pwysigrwydd cael diffiniadau a gydnabyddir yn rhyngwladol, a gwn fod hynny’n rhywbeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn ei ystyried yn ofalus iawn o ran y strategaeth genedlaethol a pholisi cyffredinol.

A gaf fi ddweud hefyd, o ran ymchwiliadau blaenorol yn ymwneud â thlodi, fod rhywfaint o fusnes anorffenedig yn wir, yn enwedig, rwy’n meddwl, o ran y ffaith fod y pwyllgor wedi dynodi budd-daliadau lles a thlodi mewn gwaith fel meysydd a allai arwain yn ddefnyddiol at waith yn y dyfodol? Felly, yn amlwg, bydd y pwyllgor, wrth fwrw ymlaen ag ymholiadau pellach a rhagor o waith ar dlodi, yn edrych ar y busnes anorffenedig hwnnw, fel petai, yn ogystal â’r gwaith cyffredinol y mae’n dymuno ei wneud ar dlodi, ac rwy’n siŵr y bydd gwaith blaenorol y pwyllgor yn llywio’r gwaith hwnnw.

O ran niferoedd, boed yn ffoaduriaid o Syria a chynllun diweddaraf Llywodraeth y DU, neu’n wir, y sefyllfa yn Calais, credaf y bydd y pwyllgor yn awyddus iawn i gael syniad mor gywir â phosibl o’r ffigurau hynny, a bydd hynny’n rhan o waith y pwyllgor.

Yn olaf, wrth ystyried yr ymchwiliad hwn yn y pwyllgor y bore yma, fe wnaethom ystyried digwyddiad Cyngor Ffoaduriaid Cymru ar 7 Rhagfyr, a chredaf ein bod yn cytuno y bydd hwnnw’n gyfle defnyddiol i’r pwyllgor ymgysylltu â’r rhai sy’n bresennol ynglŷn â’r gwaith hwn.

A gaf fi ddiolch i chi, John, am eich datganiad, a chroesawu’n gynnes iawn y gwaith y byddwch yn ei wneud ar gefnogi ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain? Mae awdurdod lleol Torfaen wedi bod yn cyflawni’n well na’r disgwyl o ran derbyn ffoaduriaid o Syria, ac rwy’n falch iawn o hanes blaenorol y cyngor hwnnw, a hefyd yn falch iawn fod y cyngor, ddoe, wedi cytuno’n unfrydol i gyflwyno papur i’r cabinet i ddod yn un o’r awdurdodau cyntaf yng Nghymru i dderbyn plant ar eu pen eu hunain. Felly, credaf fod hynny’n rhywbeth y gallwn oll fod yn falch ohono a’i ganmol.

Amlygwyd eisoes, fodd bynnag, fod awdurdodau lleol yn amrywio o ran eu hymwneud â’r cynlluniau hyn, ac roeddwn am ofyn sut rydych yn gweld rôl y pwyllgor o ran pwyso ar Lywodraeth Cymru ac ar awdurdodau lleol, i wella ymgysylltiad â’r cynlluniau hynny ledled Cymru. Roeddwn yn arbennig o falch o weld y cyfeiriad at eiriolaeth yn eich datganiad hefyd. Bydd y pwyllgor plant yn cynnal ymchwiliad byr ar eiriolaeth, gan fod rhai materion rydym yn dal i boeni yn eu cylch mewn perthynas â chyflawni ledled Cymru, a chredaf y byddai’n ddefnyddiol pe gallai’r ddau bwyllgor gydweithredu ar hynny.

Fe gyfeirioch at Cymunedau yn Gyntaf; eto, rwy’n falch iawn y byddwch yn edrych ar Cymunedau yn Gyntaf. Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud, pan wnaeth y Gweinidog ei gyhoeddiad yn ddiweddar, fod ein hanes yn Nhorfaen o ran cyflawniad Cymunedau yn Gyntaf wedi bod yn wych, gan gynnwys o ran y math o allbynnau pendant fel cyflogadwyedd. Tybed a allech ddweud ychydig yn rhagor wrthym ynglŷn â sut rydych yn bwriadu craffu ar benderfyniad y Llywodraeth i ddirwyn Cymunedau yn Gyntaf i ben. Credaf ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn cadw’r rhannau ardderchog o’r rhaglen honno yn y dyfodol, ac rwy’n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol am ei sicrwydd ynglŷn â hynny yn gynharach. Hoffwn wybod hefyd sut rydych yn bwriadu ymgysylltu ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant ynglŷn â’r ymgynghoriad. Rydym yn dal i ddisgwyl am fanylion yr ymgynghoriad gyda rhanddeiliaid allanol a mewnol, a hoffwn wybod beth fydd cyfraniad y pwyllgor yn hynny o beth.

Diolch yn fawr iawn i Lynne Neagle am ei chroeso cynnes i’r gwaith hwn a’i chefnogaeth iddo. Byddwn yn awyddus iawn i weithio gyda’r pwyllgor plant, Lynne, ar eiriolaeth yn arbennig. Credaf fod llawer mwy o feddwl ac ystyriaeth, yn y Cynulliad hwn, ynglŷn â sut y gall y pwyllgorau weithio gyda’i gilydd yn gyffredinol, ac efallai y gallai hyn fod yn enghraifft bwysig o sut y gallwn gyflawni hynny. Cytunaf yn llwyr ein bod angen i awdurdodau lleol yng Nghymru ddangos y math iawn o ymrwymiad i ddeall yr achos moesol enfawr, i chwarae eu rhan yn derbyn plant ar eu pen eu hunain, yn ogystal, wrth gwrs, â ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Felly, pan osodir esiampl dda, megis yn Nhorfaen, mae hynny’n rhywbeth y gobeithiaf y bydd awdurdodau lleol eraill yng Nghymru yn ei nodi. Mae’n braf clywed am y papur cabinet sy’n cael ei gyflwyno hefyd.

Credaf mai’r hyn sy’n rhaid i ni ei wneud yn ein gwaith yw dweud yn glir pa awdurdodau lleol sy’n camu i’r adwy, fel petai, a thrwy wneud hynny, credaf y bydd yn rhoi cryn bwysau ar awdurdodau lleol eraill nad ydynt yn dangos ymrwymiad a gweithredu cyffelyb. Credaf mai gweithredu, yn amlwg, yw’r peth pwysig, gan fod yr holl awdurdodau lleol yng Nghymru wedi cytuno i chwarae rhan yn derbyn pobl o dan y cynlluniau amrywiol, ond nid ydym wedi gweld llawer o weithredu hyd yn hyn. Felly, mae angen mwy o gyflymder, a nifer fwy o oedolion a phlant yn elwa ar yr ymrwymiad llafar a roddodd yr awdurdodau lleol.

O ran Cymunedau yn Gyntaf, bydd hwnnw’n fater i’r pwyllgor, yn amlwg, ond credaf y byddwn yn ceisio craffu ar Ysgrifennydd y Cabinet pan fydd y datganiad yn cael ei wneud yn gynnar y flwyddyn nesaf, yn dilyn yr ymgynghoriad, a hefyd, cyn hynny, o ran ein gwaith yn craffu ar y gyllideb, ac yn enwedig, fel y dywedwch, y prosiectau pwysicaf—y cynnydd gwirioneddol a wnaed drwy Cymunedau yn Gyntaf—sut y bydd y meysydd gweithgaredd hynny’n cael eu cynnal a’u cefnogi yn y dyfodol. Credaf mai profiad cyffredinol y rhan fwyaf o’r Aelodau o Cymunedau yn Gyntaf yw ei fod wedi bod yn amrywiol ac yn anghyson, ond do, mae wedi gweithio’n arbennig o dda mewn rhai rhannau o Gymru, ac mae yna waith arbennig o werthfawr sydd angen ei gadw. Felly, credaf mai dyna fydd ein ffocws.

Nid wyf yn aelod o’r pwyllgor, ond mae gennyf ddiddordeb mawr yn y mater hwn a hoffwn eich llongyfarch am ymgymryd â’r ymchwiliad penodol hwn, gan fy mod yn credu ei fod yn hanfodol bwysig. Yn amlwg, oherwydd yr holl newyddion diweddar ynglŷn â phlant ar eu pen eu hunain yn cyrraedd y DU, credaf fod hwnnw’n un o’r materion sydd ar flaen ein meddyliau.

Roeddwn yn siomedig iawn y bore yma—efallai fod Aelodau eraill wedi’i glywed, ar y rhaglen ar Radio 4, a oedd yn cynnwys dadl ynglŷn ag a yw’r plant ar eu pennau eu hunain sy’n cyrraedd dros 18 oed ai peidio, ac roedd sôn am sganiau deintyddol a sganiau esgyrn i geisio canfod a ydynt yn blant ai peidio. Roedd yn ymddangos i mi ein bod yn ymwybodol fod y bobl ifanc sy’n cyrraedd wedi dioddef trawma, a’n bod yn gwybod eu bod wedi colli eu teuluoedd ac ymddengys i mi fod hyn yn ffordd ofnadwy o gychwyn y drafodaeth ynglŷn â’r bobl hyn yn cyrraedd yma. Felly, roeddwn i’n meddwl tybed a oedd y pwyllgor yn mynd i edrych ar rai o’r agweddau sy’n bodoli—a oes unrhyw ffordd o edrych ar agweddau pobl at ffoaduriaid. Oherwydd, am wn i, pan fyddwch yn meddwl am ffoadur sy’n blentyn, bydd pobl yn meddwl am blentyn ifanc, a gwyddom fod y rhan fwyaf ohonynt yn eu harddegau—yn fechgyn yn eu harddegau. Parodd hynny gryn sioc i mi, felly gobeithiaf y bydd y pwyllgor yn ystyried hynny. Gan gofio y bydd llawer o’r plant a’r bobl ifanc hyn wedi dioddef trawma, byddant angen mynediad at wasanaeth cwnsela a thriniaeth ar gyfer straen wedi trawma, a gobeithiaf y bydd y pwyllgor yn edrych ar hynny hefyd.

Ddoe, roeddwn gyda’r rhaglen Radio Wales a’r BBC World Service yn y Pierhead—credaf fod eraill yno hefyd—a gwnaed pwynt gan un o’r siaradwyr a ddaeth o Syria chwe blynedd yn ôl nad yw pobl sy’n dod o Syria, ei gydwladwyr, yn bobl heb sgiliau ar y cyfan. At ei gilydd, maent yn feddygon, athrawon, penseiri a pheirianwyr—dyna’r proffesiynau a restrwyd ganddo—ac maent yn awyddus iawn i weithio, oherwydd pan na fyddwch yn gweithio, yn aml iawn rydych yn colli eich hunan-barch ac yn colli’r teimlad eich bod yn cyfrannu at y gymuned. Dywedodd hefyd, os ydych yn gweithio mewn cymuned a bod y gymuned honno’n cynnig cyfeillgarwch i chi, fe fyddwch yn ffyddlon i’r gymuned honno yn y dyfodol, oherwydd yr hyn y mae wedi ei wneud i chi.

Felly, o ran y cynllun i adsefydlu pobl o Syria, roeddwn i’n meddwl tybed a allai’r pwyllgor ystyried pa gyfleoedd i weithio a fyddai ar gael, gan y gwyddom, o dan y cynllun i adsefydlu pobl sy’n agored i niwed, y bydd ffoaduriaid yn cael caniatâd i weithio am bum mlynedd, ond nid yw hynny’n wir mewn gwirionedd ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches eraill yn y DU. Dros y blynyddoedd, rwyf fi, fel pawb arall yma, wedi cyfarfod â nifer fawr o geiswyr lloches sydd—wel, heb ystyr i’w bywydau gan nad ydynt yn gallu gweithio. Felly, credaf y bydd llawer o’r bobl a ddaw yma o dan gynllun Syria yn cael llawer o sylw a chymorth, ond tybed a fyddai modd i’r pwyllgor gofio hefyd fod yna geiswyr lloches eraill yma heb y math o gefnogaeth y bydd cynllun Syria yn ei chynnig, cynllun rwy’n ei gymeradwyo, a’n bod yn dymuno gwneud popeth a allwn i’w helpu. Ond mae pobl eraill yno hefyd, ac mae yna bobl amddifad sy’n geiswyr lloches ac sy’n chwilio am swyddi yn y wlad hon ac sydd ar y strydoedd yng Nghaerdydd. Cafwyd noson o gysgu ar y stryd y penwythnos diwethaf i nodi’r ffaith fod pobl ddigartref ac anghenus ar y strydoedd yng Nghaerdydd.

I gloi, y pwynt olaf rwyf am ei wneud yw hwn: gwn ein bod yn siarad am yr adnoddau sydd angen eu rhoi i’r cymunedau i helpu ffoaduriaid i setlo ac integreiddio, a chredaf hynny’n gryf iawn—mae angen i ni wneud hynny—ond credaf hefyd fod yn rhaid i ni gydnabod cryfderau’r teuluoedd hynny. Rwy’n meddwl yn benodol am ysgolion, oherwydd yn Ysgol Uwchradd Cathays yn fy etholaeth i, lle y ceir llawer o blant sy’n ceisio lloches ac ymfudwyr economaidd, fel rydym yn eu galw, mae 63 o wahanol ieithoedd yn cael eu siarad ac mae yno blant o lawer o gymunedau gwahanol, gan gynnwys cymunedau Somalïaidd, Tsiecaidd, Slofacaidd, Roma, Bangladeshaidd, Pacistanaidd—gallwch barhau i restru o ble y maent yn dod. Mae’r holl staff a’r ysgol yn dweud eu bod yn dod ag egni anferthol i’r ysgol, eu bod yn wirioneddol gyfoethogi’r ysgol, a bod y rhieni yn awyddus iawn i’r plant lwyddo gan fod llawer ohonynt wedi mynd i lawer o drafferth i gyrraedd y wlad hon, a chredaf, yn rhan o’ch adroddiad, y byddai’n dda gweld peth o’r cyfoeth enfawr sydd wedi dod i’r wlad hon.

Diolch yn fawr i Julie Morgan am ei syniadau ynglŷn â’r math o waith y gallai’r pwyllgor ei gyflawni fel rhan o’r ymchwiliad hwn. Mae’n wirioneddol ddefnyddiol cael y syniadau hynny’n cael eu cyflwyno heddiw fel rhan o’r datganiad hwn. Rwy’n siŵr y bydd gan y pwyllgor gryn ddiddordeb mewn edrych ar yr holl feysydd gwaith hynny.

A gaf fi ddweud fy mod innau, hefyd, wedi clywed peth o’r ddadl heddiw o ran sut rydych yn canfod oedran y bobl ifanc a ddaw yma o dan rai o’r cynlluniau adsefydlu hyn? Gwn fod gan lawer o bobl yn y proffesiwn meddygol bryderon difrifol ynglŷn â moeseg feddygol cynnal sganiau, er enghraifft, a allai arwain at ganlyniadau iechyd posibl pan nad oes rheswm meddygol dros gyflawni’r driniaeth honno. Felly, credaf fod yna rai materion difrifol, ac wrth gwrs, o ran urddas pobl, credaf y byddai gan lawer ohonom farn gref ynglŷn â’r hyn a ddylai ddigwydd a’r hyn na ddylai ddigwydd. Felly, rwy’n siŵr y bydd y pwyllgor yn ystyried y materion cyfredol hyn. Mae’n ymwneud ag agweddau, onid yw? Os ydym am roi’r croeso cynnes a ddylai gael ei gynnig yng Nghymru i geiswyr lloches, ffoaduriaid a phlant ar eu pen eu hunain, yna mae angen i ni gyfleu’r negeseuon cywir a cheisio creu’r awyrgylch cywir yng Nghymru ac yn ein cymunedau. I ryw raddau, credaf ein bod yn gobeithio y bydd y cyfryngau’n rhoi sylw cyfrifol, ac yn anffodus, nid yw hynny bob amser yn wir, o bell ffordd.

Byddwn yn gwneud gwaith ar gydlyniant cymunedol ac yn edrych ar sut y gallwn integreiddio pobl mor effeithiol â phosibl. Credaf ei fod yn ymwneud ag agweddau a negeseuon, a’r awyrgylch sy’n bodoli. Felly, credaf y bydd y rheini’n faterion diddorol i’r pwyllgor edrych arnynt. Cytunaf yn llwyr fod llawer o bobl eraill, nid pobl o Syria yn unig, yn dod â sgiliau, cymwysterau proffesiynol a phrofiad gwerthfawr iawn gyda hwy, a byddant yn werthfawr iawn yng Nghymru, a gallant lenwi rhai bylchau pwysig o ran darparu gwasanaethau cyhoeddus a niferoedd digonol o weithwyr proffesiynol cymwys a phrofiadol i gyflawni’r swyddi hynny. Felly, unwaith eto, credaf y bydd hynny’n rhan sylweddol o’r gwaith hwn.

Fel y dywedodd yr Aelod—dyna yw fy mhrofiad innau hefyd yng Nghasnewydd, fel ardal amlethnig—mae ysgolion â llawer o blant o amrywiaeth o gymunedau amrywiol yn dod â llawer o egni i’r ysgol, llawer o ymrwymiad i addysg, a chryn awydd i lwyddo i’r ysgolion hynny, er eu lles hwy, ond hefyd er lles y disgyblion eraill a’r ysgol gyfan.

Diolch. Mae gennyf dri siaradwr arall, ond credaf ei fod yn bwnc y mae gan bobl ddiddordeb ynddo. Felly, os gallant addo i mi y gallant fod yn gryno, gallwn glywed gan bawb. Felly, Gareth Bennett.

Diolch. Diolch, Gadeirydd, am eich datganiad. Dylid croesawu’r ffaith fod y pwyllgor yn edrych yn ofalus ar fater ffoaduriaid. Mae’n anochel, fodd bynnag, y bydd llawer o’r gwaith yn ymwneud â chlywed gan grwpiau sy’n ymwneud â ffoaduriaid, grwpiau sy’n ceisio rhoi cymorth iddynt integreiddio yn y gymdeithas yn gyffredinol, grwpiau sy’n darparu gwasanaethau i ffoaduriaid, ac mae rhai o’r grwpiau hyn hefyd yn galw arnom i dderbyn rhagor o ffoaduriaid.

Fel y dywedoch, Gadeirydd, mae angen i ni wynebu tuag allan, ac wrth ystyried ffoaduriaid, mae angen i ni ystyried eu heffaith ar y gymuned ehangach. Mae angen i ni ystyried effaith debygol cost ac adnoddau ar gyfer adsefydlu ffoaduriaid yma yng Nghymru. Sut y bydd yn effeithio ar gynghorau lleol yn ariannol? Sut y bydd yn effeithio ar y rhestr dai? Sut y bydd yn effeithio ar y gwasanaethau iechyd ac addysg? Felly, yn ogystal â chlywed manylion gan ddarparwyr y gwasanaethau ffoaduriaid yng Nghymru, mae’n rhaid i’r Cynulliad hefyd—ar yr un pryd, yn fy marn i—ystyried y goblygiadau ehangach hyn.

Diolch i Gareth Bennett am ei gyfraniad. Bydd y pwyllgor yn ystyried y materion cymunedol ehangach sy’n ymwneud â chydlyniant cymunedol, fel y dywedais yn fy ateb i Julie Morgan. Yn fy natganiad, nodais y bydd hynny’n rhan sylweddol o waith y pwyllgor. Mae angen i ni glywed gan bobl y tu hwnt i’r grwpiau sy’n darparu’r gwasanaethau ac sydd â rôl benodol yn helpu i adsefydlu a chefnogi ceiswyr lloches, ffoaduriaid a phlant ar eu pen eu hunain. Wrth gwrs, mae cyllid yn bwysig. Mae yna lawer o faterion sy’n codi ynglŷn â lefel y cyllid y mae Llywodraeth y DU yn ei darparu i awdurdodau lleol, er enghraifft, a chredaf fod hynny wedi bod yn rhan bwysig o’r wybodaeth y mae awdurdodau lleol wedi gofyn amdani cyn cymryd rhan yn y cynlluniau amrywiol. Felly, credaf y bydd yr holl faterion hynny’n arwyddocaol i waith y pwyllgor wrth gyflawni’r ymchwiliad hwn.

Diolch am eich datganiad, John. Rwyf wedi cael fy nrysu ychydig gan ffigurau Mark Isherwood yn gynharach, ond yn eich araith fe sonioch fod 112 o ffoaduriaid o Syria wedi’u hadsefydlu yng Nghymru, sy’n golygu nad ymddengys fod y ffigur hwnnw wedi newid ers mis Awst, os yw hynny’n dal yn wir, ac mae’n dal i olygu nad yw 13 o’r cynghorau wedi adsefydlu unrhyw ffoaduriaid o Syria o gwbl. Byddwn yn sicr yn hoffi gwybod a fydd eich ymchwiliad i hyn yn ceisio canfod y rheswm pam, ar ôl dwy flynedd a hanner, fod 13 chyngor heb dderbyn neb hyd yn hyn. Ar ôl dweud hynny, llongyfarchiadau i Dorfaen. Mae Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot hefyd wedi adsefydlu niferoedd bach o ffoaduriaid o Syria. A fydd eich ymholiad yn asesu ansawdd y cymorth a’r canlyniadau i ffoaduriaid sydd wedi’u hadsefydlu yma? Dywedodd y Prif Weinidog bythefnos yn ôl y byddai’n siarad â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn bersonol ynglŷn â’r cynlluniau newydd ar gyfer adsefydlu plant. Roeddwn yn meddwl tybed a yw’r Prif Weinidog yn debygol o gael gwahoddiad i ddychwelyd i roi tystiolaeth uniongyrchol yn sgil y trafodaethau hynny.

Ar fater gwahanol: iaith. Mewn gwirionedd, rwy’n difaru troi’n llwfr rhag cynnig y gwelliant hwn yn awr, ond pa un a yw ieithoedd yn rhai o gymunedau Cymru—ac nid wyf yn cyfeirio at yr iaith Gymraeg yn awr—yn dal i gyfrannu’n helaeth at ynysu grwpiau penodol o bobl, gan gynnwys menywod yn arbennig a phobl hŷn a allai fod wedi symud i gymunedau heb ddod i gysylltiad ag ieithoedd ac eithrio’r rhai y maent yn eu siarad eu hunain; pa un a oes unrhyw waith y gellid ei wneud yn hynny o beth i ganfod faint o rwystr y gall iaith fod i integreiddio. Mae’n ddrwg gennyf; mae’n debyg eich bod yn gwybod i ble rwy’n mynd gyda hynny.

Yna, yn drydydd ac yn hollol wahanol, tybed a fyddai’n bosibl i’r pwyllgor ystyried adolygu effeithiolrwydd codi ymwybyddiaeth anabledd yng Nghymru ar draws pob sector, nid y sector cyhoeddus yn unig, gan bennu, o bosibl, pwy’n union a ddylai ysgwyddo’r prif gyfrifoldeb dros hynny. Hoffwn gynnwys ymwybyddiaeth awtistiaeth ac ymwybyddiaeth dementia hefyd. Rwy’n sylweddoli bod hynny’n wahanol i ymwybyddiaeth anabledd, ond rydym yn siarad am hyn yn aml ac roeddwn yn tybio a allwn, ar ryw adeg, gael adroddiad ar hyn gan y Cynulliad, yn hytrach na ffigurau’r Llywodraeth, i ddangos pa mor dda y mae hynny’n mynd rhagddo. Diolch.

Diolch i’r Aelod unwaith eto am nifer o syniadau a allai helpu i lywio gwaith y pwyllgor ac ychwanegu gwerth at waith y pwyllgor. Mewn perthynas â chodi ymwybyddiaeth anabledd, cawsom ymarfer dros yr haf i ofyn i sefydliadau yng Nghymru am syniadau ar gyfer ein blaenraglen waith. Nid oedd hwnnw’n un arbennig o amlwg, ond rwy’n siŵr y bydd y pwyllgor, wrth symud ymlaen dros dymor y Cynulliad hwn, yn ystyried y materion hynny, ynghyd â llawer o faterion eraill.

O ran niferoedd, gobeithiaf y gallwn ddarparu mwy o gywirdeb ynglŷn â niferoedd. Bydd rhai’n haws nag eraill. Credaf nad yw peth o’r wybodaeth ar gael yn hawdd. Yn amlwg, os bydd pobl yn cael statws ffoadur, cânt deithio o Gymru i rannau eraill o’r DU neu ymhellach, a gall fod yn eithaf anodd olrhain hynny, ond credaf y bydd yn haws o ran ceiswyr lloches sy’n rhan o drefniadau lletya penodol, ac o ran plant ar eu pen eu hunain hefyd.

Gydag awdurdodau lleol, fel y dywedais yn gynharach, drwy waith y pwyllgor, gobeithio y gellir rhoi pwysau ar yr awdurdodau lleol sydd wedi bod yn llai parod i helpu i adsefydlu ffoaduriaid, ceiswyr lloches a phlant ar eu pen eu hunain. Gobeithio y gwelwn fwy o ymrwymiad, ond yn bwysicach, gobeithio y gwelwn fwy yn cael ei wneud gan y rhai sydd wedi bod yn gymharol amharod hyd yn hyn.

Ydy, mae’n ymwneud ag ansawdd y cymorth a’r gwasanaethau, a byddwn yn edrych yn ofalus iawn ar hynny. O ran iaith, credaf fod cynlluniau megis darparu Saesneg fel ail iaith yn bwysig tu hwnt, a byddem eisiau edrych i weld faint o’r ddarpariaeth sydd ar gael ledled Cymru, a pha un a yw’n ddigonol i ateb y galw, a chynaliadwyedd y gwasanaethau hyn yn ystod y cyfnod anodd hwn yn ariannol.

Mater i’r pwyllgor wrth i ni fwrw ymlaen fydd pa un a fyddwn yn galw ar y Prif Weinidog i roi tystiolaeth ai peidio. Rydym yn ystyried tystion ar hyn o bryd.

Diolch. Yn olaf, Joyce Watson.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch, Gadeirydd, am eich datganiad. Heb ymestyn y ddadl yn ormodol, dymunaf ganolbwyntio’n benodol ar yr adroddiad y byddwn yn ei gynhyrchu maes o law ar geiswyr lloches, ffoaduriaid, ac yn benodol, ar blant ar eu pen eu hunain. Wrth i ni fynd drwy gamau’r adroddiad, hoffwn i ni ystyried y plant rydym wedi’u gweld o adroddiad gofal ECPAT, sy’n canolbwyntio’n benodol ar blant sy’n ceisio lloches a osodir mewn gofal am eu bod yn blant ar eu pen eu hunain, ac sy’n mynd ar goll wedyn o’r ddarpariaeth ofal am nad ydynt wedi cael gofal yn y ffordd y dylent fod wedi’i gael, efallai, ac am nad oedd rhai o’r camau arferol sy’n gysylltiedig â phlant ar eu pen eu hunain wedi cael eu hystyried.

Rwyf am fod yn eithaf penodol a dweud ei bod yn aml iawn yn wir—a gobeithiaf na fydd hyn byth yn wir yng Nghymru—fod plant sydd ar eu pen eu hunain yn cael eu masnachu. Maent yn cael eu masnachu am nad yw pobl wedi deall eu bod o dan bwysau eithriadol, a bod llawer ohonynt wedi cyrraedd lle y maent, yn y lle cyntaf un, am eu bod wedi cael eu masnachu yn y lle cyntaf un. Felly, mae angen i ni fod yn ymwybodol iawn o hynny.

Gan barhau â’r un thema, a byddai’n werth i ni archwilio hyn, mae Bil atal caethwasiaeth newydd y DU ar y ffordd. Gallem yn sicr edrych ar brosiectau treialu yng Nghymru pan fyddwn yn edrych ar rôl gwarcheidwaid masnachu mewn plant, a gall unrhyw beth y gallwn ei ddysgu o hynny fod yn ddefnyddiol i weithio ar y trywydd hwnnw yn hyn o beth.

Mae’n rhaid i mi ddweud—ac nid wyf yn disgwyl sylwadau, ond mae’n rhaid i mi ei ddweud—fod deffro y bore yma a chlywed David Davies, Aelod Seneddol Mynwy, yn awgrymu’r hyn a awgrymodd y bore yma ynglŷn â gwirio unigolion mewn modd ymwthiol a phersonol iawn, wedi fy mrawychu, ac roeddwn am gofnodi hynny.

Diolch yn fawr i Joyce Watson am ei safbwyntiau a’i sylwadau. Dywedais yn gynharach, mewn gwirionedd, fy mod yn cytuno’n gryf â’r teimladau sy’n mynegi pryder mawr ynglŷn â sylwadau David Davies ar wiriadau oedran a’r modd o’u cynnal. Mae’n anurddasol iawn, ac fel y dywedais, mae’n codi nifer o bryderon ynglŷn â moeseg feddygol, yn ogystal â llawer o bryderon eraill. O ran y system ofal a’r adroddiad, credaf y bydd honno’n agwedd ddiddorol ar y gwaith y gallai’r pwyllgor ei gyflawni oherwydd, yn amlwg, mae’r plant hyn yn agored iawn i niwed ac yn galw am gryn dipyn o ffocws a chanolbwyntio ar ran y pwyllgor.

Rydym yn clywed yn awr, yn Calais, fel rhan o’r broses o ddymchwel y safle hwnnw, ei bod yn gwbl bosibl—mae wedi bod yn wir yn y gorffennol mewn gwirionedd—fod llawer o blant yn diflannu ac yn mynd ar goll. Mae yna bryderon difrifol ynglŷn â masnachu, a chamfanteisio yn gyffredinol, o ran y plant hynny. Gorau po gyntaf y bydd gwledydd yn cytuno i dderbyn y plant hynny, a gorau po gyntaf y gallant setlo mewn amgylchiadau diogel. Rwy’n siŵr y bydd y pwyllgor yn awyddus i roi sylw gofalus i sut y gall Cymru chwarae ei rhan yn y posibilrwydd mwy cadarnhaol hwnnw i’r plant hyn, yn hytrach na’r peryglon sy’n amlwg yn eu hwynebu. Unwaith eto, gyda’r Bil atal caethwasiaeth a’r gwarcheidwaid masnachu mewn plant, credaf y gall hynny hefyd fod yn rhan sylweddol o waith y pwyllgor.

Diolch yn fawr, Gadeirydd.

Symudwn yn awr at gynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau. Galwaf ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i gynnig y cynigion—Rhun ap Iorwerth.

Formally.

Diolch. Rwy’n gweld nad oes unrhyw un yn dymuno siarad. Felly, y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynigion hynny yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Symudwn yn awr at yr eitem nesaf ar ein hagenda, sef dadl Plaid Cymru ar lywodraeth leol. Galwaf ar Sian Gwenllian i gynnig y cynnig. Sian.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Public services of a high quality are central to Welsh life. This is the glue that binds our communities together. Plaid Cymru has always stood for public services, for the people who provide them, and for the communities and homes that rely on them. The public sector is a crucial partner for the private sector, to make Wales a more prosperous, fair and sustainable nation. Public services are also the foundation of the success of the private sector, from education and skills to the provision of public transport, infrastructure and job opportunities in light of strong procurement policies. The success or failure of public services is also crucial in terms of the progress of the Welsh nation, but the future of those services is at great risk at the moment. We cannot over-emphasise the gravity of the challenge posed by austerity at a time of a changing demographic.

The Institute for Fiscal Studies and others have anticipated that the demand for health services will continue to take an increasing percentage of Welsh budgets in the future, which will place a huge strain on the funding available to local authorities specifically. There’s also a specific challenge facing Wales in terms of ensuring that public services are provided at the appropriate level in order to reduce complexity and to ensure improved democracy, scrutiny and collaboration. Our motion today does concentrate on the crucial elements when we look at local government reform in the future, in order to ensure that it will serve and meet the needs of our communities effectively for the future.

I want to look first at reducing the voting age to 16. The younger we can actually attract young people and children to politics, the better. Giving young people the opportunity to vote at 16 can engender the interest of young people in schools and beyond. If young people don’t participate in the electoral process, then there’s a risk that candidates and political parties will concentrate their messages on the needs of older people. And, as we have seen a number of times over the past few years, it’s youth services that are often cut first.

Now, in looking at electoral reform, then it is clear that people have lost confidence in politics. In local elections in 2012, only 39 per cent of people actually got out and voted. And, in the Assembly election in May, only 45 per cent of people voted—that was the highest percentage since 1999, which is a problem in and of itself.

There are a number of reasons for this, of course, but one of them is without doubt the fact that a number of people choose not to vote in certain areas, because it’s the same faces that win time and again. How many times have we heard that? Particularly in those council wards that are unchallenged—there were 99 in the 2012 local elections, which is over 8 per cent of the total seats.

I’ll give you some examples. In Sketty, in Swansea, the Liberal Democrats won all the seats, although they only gained 37.4 per cent of the vote. The Labour Party won 29 per cent, and the Conservatives 20 per cent, but they failed to take any seats. And, under the current system, parties that finish third can go on to win most of the seats. In Cardiff, in 2008, the Liberal Democrats came first according to the number of seats, but third according to the number of votes cast.

A new electoral system is necessary if we are to enhance people’s confidence in politics once again. Our long-established policy in Plaid Cymru is to introduce the STV system—the single transferable vote—in order to ensure fair representation for all political views. When the Sunderland report was published in 2002, it said that STV was the most appropriate way of meeting the needs of local people in terms of the local election system, and that was after the commission actually tested seven alternative methods of voting.

In my view, the introduction of STV to local government elections in Scotland is one of the most positive developments in the age of devolution. In Scotland, local government elections are far more competitive, and the constitution of local government is far more closely aligned to the desires of the population. The Government here has had an opportunity to take action on the recommendations of the Sunderland report in the past, but, unfortunately, that hasn’t happened.

But it is important to note that this isn’t a party political point, because all political parties have benefitted disproportionately from the first-past-the-post system. The question is: do we want to accept the inequality of the process? And, as a nation, if we truly believe that all citizens are equal, then we should also believe, and ensure, that all votes are equal. There is no good reason for not introducing STV for local government elections in Wales. We therefore need to make a positive change for the benefit of the democracy in our nation.

A few words on the regional element in our motion: like any nation, Wales needs regional leadership in order to give strategic direction that reflects a set of priorities that are pan Wales, along with strong local government to ensure local accountability that is co-ordinated at a community level. Our proposal is gradual evolution, using current structures to create new leadership at a regional and community level. And others from the Plaid team will expand upon this point and other issues within the motion.

Now, in terms of the amendments, we will be voting against the Conservative amendments, clearly, because they delete many of our points. We don’t necessarily disagree with your first amendment, and, indeed, this is one of the main factors that needs to be considered when we do look at the way in which local government is funded in future, in order to ensure that rural communities aren’t disproportionately disadvantaged.

With the second amendment, in terms of transparency, although transparency is, of course, extremely important to scrutinise the expenditure of taxpayers’ money, transparency in and of itself isn’t going to actually manage wages or create a national framework.

And, in terms of the Labour amendments, I would like greater clarity on what exactly the Government means, in practical terms, with the wording in point (a), namely to

‘increase accountability of local government through electoral arrangements’.

Now, I don’t know exactly what that means. Do you agree with the need to introduce change to the electoral arrangements or not? Perhaps we will get greater clarity on that this afternoon. Other members of the team will expand on some other elements of the motion. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol y gwelliannau i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Galwaf ar Janet Finch-Saunders i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Janet.

Diolch. Rwy’n cynnig gwelliant 1 yn enw Paul Davies, a diolch i Sian Gwenllian am ei haraith agoriadol ar y ddadl ynglŷn â llywodraeth leol—dadl sy’n agos iawn at ein calonnau yma ar feinciau’r Ceidwadwyr Cymreig, gan ei bod yn glir o’r argymhellion ynghylch awdurdodau cyfunol rhanbarthol, a gyflwynwyd, wrth gwrs, gan faniffesto Plaid Cymru, ac yn natganiad Ysgrifennydd y Cabinet ar ddiwygio llywodraeth leol yn gynharach y mis hwn, fod hwn yn un o’r meysydd dirgel hynny lle mae’r Blaid Lafur a Phlaid Cymru wedi taro bargen. Ac mae’n rhaid i mi ddweud ein bod yn siomedig na fu’r prosesau hyn yn fwy agored, ac yn wir, yn fwy tryloyw, yn enwedig o ystyried y galwadau a fu am gyflwyno’r dull newydd o ddiwygio llywodraeth leol ar draws y Siambr ar sail fwy trawsbleidiol—fodd bynnag. Ac mae’n hanfodol cofio, yn y Siambr hon, ac yn y swyddfeydd cefn i fyny’r grisiau ar y pumed llawr, ein bod i gyd, beth bynnag yw ein lliwiau gwleidyddol, yn atebol i bobl Cymru—i’r etholwyr. Ar eu cyfer hwy rydym yn ceisio diogelu a gwella gwasanaethau, ac arnynt hwy y mae’r Blaid Lafur a Phlaid Cymru yn ceisio gweithio gyda’i gilydd yn awr i gyflawni amcanion maniffesto gwleidyddol Plaid Cymru. Ond nid strwythurau cymhleth llywodraeth leol sy’n bwysig i’n teuluoedd gweithgar, ond y sicrwydd o wybod y bydd gwasanaethau’n cael eu gwella ac y byddant yn cael eu darparu mewn modd effeithlon a chosteffeithiol.

Mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn credu mai yn lleol y mae darparu gwasanaethau cyhoeddus orau fel y gall trethdalwyr ddwyn cynrychiolwyr lleol i gyfrif am yr hyn sy’n digwydd yn eu cymuned. Yn wir, mae Paul Williams, comisiwn Williams, ei hun wedi tynnu sylw at nifer o bryderon ynglŷn â chronni sofraniaeth gan gynghorau i ffurfio consortia rhanbarthol ac mae’n ei ddisgrifio fel rhywbeth ‘anodd iawn’. Nawr, i gyfiawnhau’r costau ychwanegol hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, sut rydych yn rhagweld bod awdurdodau cyfunol rhanbarthol yn ymwneud yn ddemocrataidd â’r etholwyr ac yn atebol iddynt? Ar ôl gwario dros £130,000 ar gomisiwn Williams, a £434,000 pellach ar Gomisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru y llynedd, roedd cost cynlluniau diwygio llywodraeth leol ac adolygiadau etholiadol yng Nghymru i’r trethdalwr ymhell dros £0.5 miliwn, ac nid ydym yn nes at weld unrhyw newidiadau ystyrlon. Yn lle hynny, mae gennym ffolineb—[Torri ar draws.] Mae’n ddrwg gennyf, Mike.

[Yn parhau.]—adroddiadau drud yn cael eu bwrw heibio, Biliau llywodraeth leol drafft, yn llenwi biniau papur gwastraff y Llywodraeth Lafur ddiweddaraf. Dyn a ŵyr faint yw’r costau llawn sy’n gysylltiedig â’r broses honno, y cyflwynasom gwestiynau i’w hateb yn ei chylch wrth gwrs. Unwaith eto, mae Paul Williams wedi sôn am ei siom, ers cyhoeddi’r adroddiad bron i dair blynedd yn ôl yn galw am ddiwygio mawr ei angen ar ein gwasanaethau cyhoeddus, nid oes dim—dim—wedi digwydd. Nid yw’r Ceidwadwyr Cymreig yn petruso rhag ei ddweud. Rydym bob amser wedi bod yn gryf ac rydym bob amser wedi bod yn glir. Byddem yn cynnal refferenda i sicrhau cefnogaeth y cyhoedd i unrhyw gamau mawr i uno llywodraeth leol. Byddem yn sicrhau ein bod yn gwbl agored ac yn atebol ar bob lefel o lywodraeth, a byddem yn cyhoeddi’r holl wariant awdurdodau lleol, fel cyngor Sir Fynwy dan arweiniad y Ceidwadwyr Cymreig, y nododd Swyddfa Archwilio Cymru fod ganddo drefniadau llywodraethu ariannol effeithiol, ac rwy’n gobeithio gweld mwy o gynghorau dan arweiniad y Ceidwadwyr ar ôl mis Mai nesaf.

Mae’n gwbl amlwg nad yw Ysgrifennydd y Cabinet yn dymuno mynd yn groes i’w gynghorwyr Llafur ei hun mor gynnar yn ei rôl bortffolio newydd. A phwy allai ei feio, o ystyried diwedd ei ragflaenydd, a oedd yn gyfrifol am sicrhau bod diwygio o’r fath yn digwydd? Ond mae angen i ni edrych ar ffyrdd newydd callach a mwy agored o weithio. Nid ellir gwadu hynny. Yn sicr, mae angen i ni edrych ar y ffordd y caiff llywodraeth leol ei hariannu i sicrhau bod awdurdodau gwledig yn cael cyllid cyfwerth sy’n deg, a phan fyddwn unwaith eto yn gweld Powys yn cael ei tharo gan y toriadau mwyaf yn y setliad dros dro i lywodraeth leol, mae’n amlwg nad ydych yn prisio nac yn gwerthfawrogi awdurdodau gwledig. Ac mae’n siomedig fod yr aelod o’r Cabinet dros y Democratiaid Rhyddfrydol, Kirsty Williams, â sedd wrth fwrdd y Cabinet mewn gwirionedd ac wedi siomi ei phobl ei hun.

Ynghyd â chanoli gwariant gwasanaethau cymdeithasol, mae’n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn cyflwyno strategaeth glir ar sut y caiff gwasanaethau cyhoeddus eu gwella, nid eu hisraddio, o ganlyniad i’w toriadau cyson i awdurdodau lleol, ac adleisir y pryderon hynny yn nau bwynt cyntaf y cynnig hwn. Gallent a dylent edrych tuag at Sir Fynwy, wrth gwrs, am enghreifftiau o arfer da, tryloywder, effeithlonrwydd ac atebolrwydd democrataidd. Yno, mae’r tair ardal gwasanaethau cymdeithasol bellach wedi cyd-leoli gofal cymdeithasol a staff therapi galwedigaethol o dan reolaeth un rheolwr gofal integredig, gan ddarparu mynediad haws at uwch ymarferwyr therapi galwedigaethol am gyngor ar achosion cymhleth—

[Anghlywadwy.]

Iawn. Ac i fod yn wirioneddol atebol am ddarparu’r gwasanaethau hyn. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n eich cymeradwyo am y gwaith rydych wedi ei wneud ar y gwasanaethau cymdeithasol, i’r gyllideb yno, ac i feysydd parcio yng nghanol trefi, oherwydd roedd hynny o ddifrif yn effeithio ar fy etholaeth. [Torri ar draws.] Diolch i chi am fy nghyfraniad.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt, yn ffurfiol.

Yn ffurfiol.

Diolch yn fawr iawn. Neil McEvoy.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Byddaf yn siarad mwy am

‘(c) cyflwyno cyfres o gyfraddau, telerau ac amodau cyflog a gaiff eu penderfynu’n genedlaethol, i reoli cyflogau swyddogion uwch a phrif swyddogion drwy fframwaith cenedlaethol’.

Roeddwn am fynd i’r afael â’r gwelliant Llafur yn gyflym

‘(c) parhau i archwilio’r achos o blaid cyflwyno cyfres o gyfraddau... cyflog a gaiff eu penderfynu’n genedlaethol’

ac yn y blaen ac yn y blaen. ‘Parhau i archwilio’r achos’, sy’n golygu gwneud dim yn y bôn: nid yw’n ddigon da. Os edrychwch ar lywodraeth leol yng Nghymru, rwy’n credu bod y cyflogau ar y pen uchaf allan o reolaeth, mewn gwirionedd, ac mae nifer y cyflogau chwe ffigur, nifer y bobl sy’n ennill dros £100,000 y flwyddyn, yn frawychus. Gellid arbed miliynau ar filiynau bob un flwyddyn a gellid rhoi’r arian hwnnw tuag at wasanaethau rheng flaen. Os edrychwch ar Abertawe, mae’r cyflog uchaf, heb gyfraniadau pensiwn, yn £140,000 y flwyddyn—mae Castell-nedd Port Talbot yn £125,000 y flwyddyn, mae Caerdydd yn £170,000, Wrecsam yn £125,000. Os edrychwch ar yr ombwdsmon llywodraeth leol, mae’n £140,000 y flwyddyn. Os edrychwn ar un—dim ond un—gymdeithas dai yn y ddinas hon, Cymdeithas Tai Wales & West Cyf, mae’r prif weithredwr yn ennill £133,000 y flwyddyn.

A wnewch chi ildio? A wnaiff yr Aelod ildio?

Gwnaf, fe ildiaf.

Er darbodaeth, gallai’r Aelod wneud cyfraniad hael drwy roi yn ôl y lwfans cynghorydd o £12,000 y mae’n ei hawlio drwy fod yn AC a chynghorydd. Byddai hynny’n ddechrau da, rwy’n credu.

Diolch, Lee. Diolch am hynny. Ond os adiwch y cyfan rwy’n ei ennill ar hyn o bryd, mae ymhell o dan yr £100,000 rydym yn sôn amdano. A’r hyn rwy’n mynd i’r afael ag ef yma mewn gwirionedd, ac wedi bod yn ymdrin ag ef dros y pump neu chwe blynedd diwethaf yw cyflogau dros £100,000 y flwyddyn. Nawr, mae’r Prif Weinidog yn ennill £140,000 y flwyddyn. A ddylai unrhyw un ennill mwy na hynny mewn gwirionedd? Nid wyf yn credu y dylent. O ran ffigurau pellach, gadewch i ni fynd yn ôl at gymdeithas dai Wales & West: un person yn ennill £133,000 y flwyddyn, ac ym mhob un gymdeithas dai bron yn y ddinas a’r rhanbarth bydd y prif weithredwr yn ennill mwy na £100,000. Cartrefi RCT—rwy’n credu ei fod tua £160,000 y flwyddyn; efallai fy mod yn anghywir, mae’n bosibl ei fod yn £170,000, sy’n gwneud i’r £12,000 yna ymddangos yn fach iawn o bosibl.

O ran yr hyn sydd angen ei wneud, mae angen i ni ddeddfu ac o ran ein hanes, yr hyn a wnaethom fel cyngor pan oeddem yn rhedeg Caerdydd oedd mynd ati’n raddol i ddiddymu cyflogau dros £100,000 y flwyddyn, gan nad oeddem yn teimlo bod angen i ni dalu arian o’r fath. Yr eironi yw, pan gymerodd Llafur yr awenau eto a chyflwyno cyflogau enfawr unwaith eto—cyflogau enfawr ymhell dros £100,000 y flwyddyn—gwaethygodd gwasanaethau oherwydd toriadau yn y rheng flaen. Rwy’n talu teyrnged fach i’r cyngor dros y ffordd, oherwydd fe wnaethant gyflwyno cyflog byw. Ond ychydig iawn y tu allan i’r cyngor sy’n gwybod, pan gyflwynwyd y cyflog byw, eu bod wedyn wedi torri’r oriau roedd y rhai ar y cyflogau isaf yn y cyngor hwnnw’n ei weithio. Felly, yr hyn ydoedd mewn gwirionedd oedd gimic cysylltiadau cyhoeddus go wael.

Os edrychwn ar y darlun ehangach o ran trethdalwyr Cymru, yr hyn y mae angen i ni ei wneud yn fy marn i yw rhoi’r caead ar y pot mêl i bobl sy’n ennill llawer gormod: mwy na £100,000 y flwyddyn. [Torri ar draws.] Fe gymeraf y pwyntiau rwy’n cael fy heclo yn eu cylch o ran fy sefyllfa bersonol. Rwy’n aelod o Gyngor Caerdydd ac rwyf hefyd yn aelod yn y fan hon ac ydw, rwy’n ennill cyflog rhagorol drwy hynny. Ond yr hyn y byddwn yn nodi yw, er mwyn cyrraedd y Cynulliad hwn—[Torri ar draws.]—i gyrraedd y Cynulliad hwn, fe euthum am 12 mis heb gyflog proffesiynol amser llawn mewn gwirionedd. Pan fyddwch yn mynd heb gyflog am 12 mis, mae yna oblygiadau. Beth—[Torri ar draws.]

Diolch. Bydd yr Aelod yn dirwyn i ben, gobeithio, mewn 30 eiliad. Diolch.

I rai o fy nghyd-Aelodau ar y chwith—yn gorfforol, ond yn sicr nid yn wleidyddol—efallai y cewch syndod yn y flwyddyn newydd o ran yr hyn y byddaf yn ei wneud; byddaf yn cyhoeddi bryd hynny.

Diolch. Mike Hedges.

Rwy’n credu fy mod yn ôl pob tebyg ar y chwith, yn gorfforol ac yn wleidyddol. A gaf fi ddiolch i chi, Ddirprwy Lywydd? A gaf fi yn gyntaf oll ddychwelyd at y cynnig y mae Plaid Cymru wedi ei gyflwyno? Hoffwn gytuno â’r datganiad fod llywodraeth leol yn cyfrannu tuag at yr economi leol, y gwasanaeth iechyd a chanlyniadau addysgol.

Gan gymryd pob un yn ei dro, mae llywodraeth leol yn gyflogwr mawr iawn ac yn brynwr mawr ar draws Cymru. Mae’n chwarae rhan hanfodol yn yr economi leol, sy’n rheswm nad yw’n ymwneud â darparu gwasanaeth dros wrthwynebu creu cynghorau anferth.

Yn ail, ni ellir gorbwysleisio pwysigrwydd llywodraeth leol i iechyd—iechyd yr amgylchedd, sy’n sicrhau diogelwch bwyd, casglu sbwriel a thrin fermin, gwasanaethau cymdeithasol sy’n darparu gofal cymdeithasol i oedolion a chadw pobl allan o’r system iechyd. Mae cyfleusterau hamdden yn cadw pobl yn heini ac yn gorfforol egnïol. Mae gwasanaethau tai yn rhoi llety addas i bobl. Mae pob un o’r rhain mewn gwirionedd yn cadw pobl allan o’r ysbyty. Gwn fod yna Aelodau sy’n gweld iechyd yn gyfystyr ag ysbytai, ond mae llywodraeth leol yn chwarae rhan bwysig yn diogelu iechyd pobl yn y wlad hon.

Mae darparu addysg drwy’r system ysgolion yn helpu i wneud Cymru yn wlad gyfoethog. Drwy gefnogaeth Llywodraeth Cymru yn adeiladu a gwella adeiladau ysgol, ac yn darparu Dechrau’n Deg, mae ansawdd yr adeiladau y mae plant yn mynd iddynt yn cynyddu’n barhaus.

A gaf fi ddweud fy mod yn cefnogi’r gyfres y cytunwyd arni yn genedlaethol o raddfeydd cyflog? Rwyf bob amser wedi cefnogi’r gyfres o raddfeydd cyflog y cytunwyd arnynt yn genedlaethol. Rwy’n mynd yn ôl at y dyddiau pan oedd gennym gydbwyllgor negodi ar gyfer prif swyddogion, lle y câi cyflog y prif swyddog ei bennu o fewn band, yn dibynnu ar faint y cyngor a’i fath. Ni welwn unrhyw reswm dros roi diwedd arno. Rhoddodd y Blaid Geidwadol ddiwedd arno. Digwyddodd o dan deyrnasiad Margaret Thatcher, a’r hyn a ddigwyddodd oedd eu bod yn meddwl y byddent yn cael pobl well i mewn o’r tu allan. Roedd gennych yr holl ddynion busnes gwych hyn yn mynd i ruthro i mewn i redeg llywodraeth leol. Nid yw wedi gweithio. Rydym wedi gweld cynnydd aruthrol yng nghyflogau prif weithredwyr ac aelodau eraill o staff uwch yng Nghymru. A oes unrhyw un yn credu mewn gwirionedd—neu efallai’n gallu pwyntio at bobl a recriwtiwyd oherwydd ein bod wedi cynyddu’r cyflogau hyn, pobl na fyddent wedi cael eu recriwtio’n flaenorol ar raddfeydd yr hen gydbwyllgorau negodi? Mewn gwirionedd mae’r rhan fwyaf ohonynt yn bobl a oedd yn gweithio mewn llywodraeth leol ac wedi cael dyrchafiad o’i mewn.

Rwy’n falch fod Plaid Cymru wedi darganfod o’r diwedd nad oes maint cywir ar gyfer swyddogaethau awdurdodau lleol—hyd yn oed yr un maes swyddogaethol. Nid y maint cywir ar gyfer rheoli datblygu yw’r maint cywir ar gyfer y cynllun strwythurol, y bydd angen iddo gwmpasu ardal lawer mwy o faint.

Yn olaf, rwy’n mynd i ddisgrifio sut y gellid trefnu gwasanaethau yn ninas-ranbarth Abertawe. Yn gyntaf, ac yn fwyaf syml, mae yna wasanaeth tân ac achub y gellir ei adlinio’n hawdd â ffin y dinas-ranbarth cyfan gan mai trosglwyddo allan o Bowys a Cheredigion yn unig sydd angen iddynt ei wneud.

Yn ail, os oes is-ranbarth economaidd yn mynd i fod, yna’r hyn sydd ei angen yw cael cynllun datblygu sy’n cyfateb i’r hen gynllun datblygu sirol ar gyfer yr ardal gyfan. Byddai hyn yn sicrhau bod modd alinio tai, datblygu economaidd a chynllunio dros y rhanbarth cyfan, ac nid dros ardal awdurdod lleol yn unig.

Mae datblygiad campws y bae yng Nghastell-nedd Port Talbot, ond mae bron yn sicr o effeithio mwy ar Abertawe nag ar Gastell-nedd Port Talbot, ac mae’n enghraifft o’r dull ar sail ardal o weithredu. Mae cryn dipyn o’r rhain lle mae pethau’n digwydd bod mewn un ardal awdurdod lleol—. Mae canolfan siopa Trostre yn effeithio ar orllewin Abertawe. Nid yw yn Abertawe, ond mae’r cyfan yn rhan o’r is-ranbarth. Felly, mae gwir angen i ni ddechrau rhoi pethau at ei gilydd.

Y trydydd polisi ar gyfer dinas-ranbarth bae Abertawe sydd angen ei gydlynu yw’r strategaeth drafnidiaeth. Mae angen yr hyn sy’n cyfateb i system metro dinas-ranbarth Caerdydd ar gyfer bae Abertawe. Mae angen i hon sicrhau bod yna rwydwaith rheilffyrdd a bysiau cydgysylltiedig sy’n gallu symud pobl o’r ardaloedd preswyl i’r prif safleoedd cyflogaeth, manwerthu a hamdden. Hefyd, mae angen i’r rhwydwaith ffyrdd gynnwys ffordd ddeuol fan lleiaf ar gyfer symud pobl rhwng canolfannau poblogaeth mawr.

O fewn y ddinas-ranbarth, gellir rhannu’n ddau yn syml—gorllewin Morgannwg a Dyfed—sy’n cyfateb i hen siroedd Dyfed, heb Geredigion, a gorllewin Morgannwg. Gellir sefydlu cydfyrddau yng Nghastell-nedd Port Talbot ac Abertawe ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol ac addysg, sef dau brif wasanaeth y cyngor sir yn flaenorol, a gellir gwneud yr un peth ar gyfer Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin. Gellid adlinio byrddau iechyd ar gyfer yr ardaloedd mwy o faint hyn i gynnwys y cydfyrddau. Byddai hynny’n alinio gwasanaethau cymdeithasol ac iechyd, yn union fel roeddent o dan yr hen fyrddau iechyd fel bwrdd iechyd gorllewin Morgannwg, a oedd yn bodoli i fod yn gyfrifol am iechyd yn ei ddyddiau fel cyngor sir. Byddai hefyd yn ei gwneud yn haws i’r bwrdd iechyd ar gyfer Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro weithio’n agosach gyda gorllewin Morgannwg.

Dylai’r awdurdodau lleol cyfredol barhau i ddarparu gwasanaethau lleol. Mae awdurdodau lleol yn darparu amrediad eang iawn o wasanaethau, y rhan fwyaf ohonynt yn cael eu darparu orau ar y lefel leol. Pobl leol yn gwneud penderfyniadau lleol ar ran yr ardal lle maent yn byw yw sail democratiaeth leol. Mae’n ymwneud â chytuno ar ddinas-ranbarthau fel yr ôl-troed sylfaenol a chael gwasanaethau a drefnir yn effeithiol o fewn y rhanbarth hwnnw wedyn.

A gaf fi ddweud un peth i gloi am y bleidlais sengl drosglwyddadwy? Y ffordd orau o ddisgrifio’r bleidlais sengl drosglwyddadwy yw ‘dyfalwch faint o seddau rydych yn mynd i’w hennill’.

Rwy’n falch iawn o ddilyn fy nghyd-Aelod o’r Pwyllgor Cyllid, ac rwy’n cytuno â llawer o’r hyn y mae Mike Hedges wedi’i ddweud, ar wahân efallai i’w sylwadau terfynol ar y bleidlais sengl drosglwyddadwy.

Rwy’n credu bod hon yn ddadl bwysig, gan ein bod yn ceisio denu gwybodaeth bellach yn y ddadl o ddatganiad pwysig a wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet rai wythnosau’n ôl ar ddyfodol llywodraeth leol. Yn amlwg, mae Plaid Cymru yn croesawu dull y Llywodraeth newydd hon o fynd ati ar y cyfan. Ond a gaf fi ddweud wrth y Ceidwadwyr eu bod yn gwastraffu eu hamser os ydynt yn meddwl bod yna ryw fath o fargen? Maent yn hoff iawn o fargeinion ystafelloedd cefn, efallai am nad ydynt erioed wedi mynd i mewn i ystafell gefn a chytuno ar un geiniog tuag at eu blaenoriaethau eu hunain un waith mewn 17 mlynedd yn y Cynulliad. Nid oes bargen ystafell gefn—dim byd o gwbl. Fe gyflwynwyd ateb amgen cynhwysfawr gennym yn lle argymhellion Williams, ac rwy’n falch iawn fod y Llywodraeth hon, am ei rhesymau ei hun yn ddiau, wedi dod i gasgliad tebyg—nid yn union yr un fath, ond casgliad tebyg. A phwrpas y ddadl heddiw yw denu ychydig mwy o fanylion ynglŷn â hynny, yn enwedig o ran sut y gallai’r gwahanol awdurdodau rhanbarthol weithio: ai awdurdodau wedi’u cyfuno ydynt, neu a oes ganddynt ryw fath o agenda gydweithredol? Mae’r Gweinidog wedi dweud yn glir iawn y gallai fod cydweithredu gorfodol. Wel, i mi, mae hynny’n ein symud ar hyd y llwybr tuag at awdurdodau cyfunol, felly mae angen i ni ddeall ychydig mwy o’r manylion sydd ynghlwm wrth hynny.

Ond yn amlwg, beth bynnag y mae awdurdodau lleol yn mynd i’w wneud yng Nghymru, mae angen iddynt gael eu hariannu’n ddigonol i gyflawni eu hamcanion. Rwy’n meddwl bod pob un ohonom a oedd â diddordeb mewn llywodraeth leol neu a ddechreuodd ein bywydau gwleidyddol proffesiynol mewn llywodraeth leol yn hynod o bryderus, mewn gwirionedd, nad yw llywodraeth leol dros gyfnod datganoli wedi cryfhau. Yn wir, mae wedi gwanhau, a chredaf fod hwnnw’n wendid cyffredinol y dylem i gyd bryderu yn ei gylch.

Ni ddechreuodd y gwanhau mewn llywodraeth leol gyda datganoli; mae’n dyddio’n ôl i’r 1980au a phenderfyniad pendant y Llywodraeth Geidwadol ar y pryd i dorri’n ôl ar lywodraeth leol, i gael gwared ar y pwerau a gwneud llywodraeth leol yn llai effeithiol—yn llai o her, yn wir, i’r Llywodraeth Geidwadol ganolog. Ond mae wedi gweithio, ar ôl datganoli, fel trefn sy’n dal llywodraeth leol yn ôl, ac yn arbennig yn ariannol, trefn nad yw’n caniatáu i lywodraeth leol wneud buddsoddiadau allweddol a bod yn ysgogiadau economaidd yn eu hardal fel y mae’r cynnig yn sôn. Yn yr ychydig flynyddoedd diwethaf o galedi yn arbennig, rydym wedi gweld pwysau eithafol ar lywodraeth leol.

Mae Llywodraeth Cynulliad Cymru fel yr oedd, a’r Llywodraeth bresennol, wedi gwneud popeth a all, rwy’n credu, i amddiffyn llywodraeth leol i ryw raddau, ac mae’r setliad llywodraeth leol eleni a’r gyllideb eleni, yn dilyn y cytundeb gyda Phlaid Cymru, yn un o’r rhai mwy priodol a llwyddiannus i lywodraeth leol. Yn sicr, mae llywodraeth leol yng ngorllewin Cymru yn ddiolchgar am setliad llawer gwell nag a welsom yn y gorffennol agos. Ond mae’r gostyngiadau yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf wedi disgyn yn anghymesur ar nifer o wasanaethau sydd o ddifrif yn cynnal lles ein poblogaethau lleol—mae llyfrgelloedd, gwasanaethau diwylliannol a gwasanaethau trafnidiaeth, yn arbennig yng ngorllewin Cymru, wedi gweld toriadau enfawr o rhwng 20 y cant a 50 y cant, yn amrywio o wasanaeth i wasanaeth. Mae pob awdurdod lleol yn sicr wedi ymateb i doriadau drwy fasnachu a threfnu contractau allanol, weithiau heb lawer o gefnogaeth, mae’n rhaid dweud, gan y poblogaethau lleol. Rydym yn deall pam y mae pob plaid mewn llywodraeth leol wedi cael ei gorfodi weithiau i archwilio ac edrych i weld sut y gallai hynny ddigwydd.

Ond rwy’n gobeithio, gyda’r eglurder ynglŷn â dyfodol llywodraeth leol yng Nghymru, a’r syniadau a gyflwynir yng nghynigion newydd Ysgrifennydd y Cabinet a’r gyllideb eleni, y gallwn ddefnyddio’r cyfnod hwn o dawelwch cymharol i geisio ailsefydlu’r hyn yw llywodraeth leol yn y bôn—ei phriodoldeb a’r lefel orau o ddarparu gwasanaethau, a chryfhau cynghorau tref a chymuned weithiau, rwy’n meddwl, sydd â rhai pwerau cyffredinol gwych y gellid eu defnyddio’n greadigol iawn ar ran eu poblogaethau lleol.

Yn ogystal â’r adolygiad o’r fformiwla y mae’r cynnig yn sôn amdano, rwy’n credu bod gennyf ddiddordeb mewn gwybod, yn benodol, wrth i ni symud ymlaen gyda’n pwerau ein hunain ar gyfer ein gweithdrefnau cyllidebol ein hunain yma—y Bil cyllid, yn y pen draw, a’r holl bwerau amrywio trethi yma—pa un a ellir adlewyrchu hynny yn yr hyn rydym yn ei roi i lywodraeth leol. Rydym wedi grymuso byrddau iechyd i gael cynlluniau ariannol a chyllidebol tair blynedd mewn deddfwriaeth a basiwyd gennym yn y Cynulliad diwethaf. A allwn yn awr rymuso llywodraeth leol hefyd i symud at gynlluniau ariannol tair blynedd? A allwn roi pwerau ehangach i lywodraeth leol wneud pethau sydd mewn gwirionedd yn haws i’w gwneud yn Lloegr nag yng Nghymru bellach, sy’n rhyfedd—er enghraifft, sefydlu eich cwmni ynni lleol eich hun? Cafodd cwmni Robin Hood Energy, a sefydlwyd gan ddinas Nottingham a chynghorau yn yr ardal honno, ei rymuso mewn gwirionedd gan Ddeddf Lleoliaeth 2011, yn ôl yr hyn a ddeallaf. Mae angen i ni edrych ar sut y gallai datganoli yng Nghymru ddarparu’r math hwnnw o ddatganoli yn ein hawdurdodau lleol hefyd. Byddai gennyf ddiddorddeb mawr mewn edrych ar arbrofion o gwmpas Bethesda, rwy’n credu, gydag Ynni Ogwen ac yn y blaen—lle y gellir chwyddo’r ddarpariaeth ynni leol gyda chymorth llywodraeth leol.

Felly, bwriad y ddadl hon yn sicr yw taflu goleuni ar y sefyllfa bresennol ac i ddenu ychydig mwy o fanylion ynglŷn â’r hyn y mae’r Llywodraeth yn ei argymell, ond gadewch i ni fod yn glir: rhaid i ddatganoli yng Nghymru weithio law yn llaw â llywodraeth leol er mwyn cael y gefnogaeth ehangach i’n Cynulliad yn ogystal.

Mae’r cynnig yn cyfeirio at gomisiwn Williams yn disgrifio gwasanaethau cyhoeddus fel rhai a nodweddir gan ‘ddiffyg uchelgais’. Wrth gwrs, nododd adroddiad comisiwn Williams hefyd mai’r unig ffordd ymarferol i ateb anghenion a dyheadau pobl yw symud pwyslais gwasanaethau cyhoeddus tuag at gydgynhyrchu ac atal. Mae’r angen i wneud y newid hwn, meddent, yn cael ei rannu ar draws y byd datblygedig a democrataidd.

Fel y mae Cydgynhyrchu Cymru wedi dweud, nid atodiad bach cyfleus yn unig yw hyn, ond ffordd newydd o weithredu i Lywodraeth Cymru, yn ogystal ag i weithwyr proffesiynol y gwasanaethau cyhoeddus a dinasyddion eu hunain.

Mae’r adroddiad yn dweud bod

angen i arweinwyr ar bob lefel fod yn agored i wahanol ffyrdd o weithio, gan gynnwys cydweithio neu gydgynhyrchu

a bod

angen ailddiffinio diben sylfaenol a natur gwasanaethau cyhoeddus. Nodweddion allweddol yr ailddiffiniad hwnnw yw: cydweledigaeth gliriach ac ymdeimlad o bwrpas cyffredin rhwng llywodraethau ar bob lefel, dinasyddion, a chymunedau; llawer mwy o ffocws ar gydgynhyrchu gyda dinasyddion a chymunedau i nodi a gweithredu dulliau o fynd ar drywydd y canlyniadau hynny; ac o ganlyniad, pwyslais llawer cryfach ar alluogi, grymuso ac atal wrth fynd ati i gynllunio a darparu gwasanaethau cyhoeddus.

Mae’n dweud

y bydd modelau darparu newydd sy’n canolbwyntio ar atal, ymyrryd yn gynnar a rheoli galw drwy gydgynhyrchu ac ymgysylltu â dinasyddion yn hanfodol.

Mae rhwydwaith cydgynhyrchu Cymru a ariennir gan y Loteri Fawr, ac a lansiwyd yn ffurfiol ym mis Mai, yn dangos y ffordd gyda dwsinau, os nad cannoedd, o sefydliadau—cyhoeddus a thrydydd sector—wedi ymuno’n rhan o’r chwyldro. Mae’n galonogol fod Swyddfa Archwilio Cymru ar y blaen yn y gwaith o werthuso cydgynhyrchu a mentrau newid ymddygiad. Mae eu hadroddiad, adroddiad Archwilydd Cyffredinol Cymru, sef ‘Darlun o Wasanaethau Cyhoeddus 2015’, a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr y llynedd, yn dweud:

‘ceir cydnabyddiaeth lawer cliriach bellach nad yw dulliau gweithredu blaenorol wedi gweithio fel y bwriadwyd a bod angen newid radical. Gallai ffocws y naratif ar wneud diwygiadau lle mae’n bwysig gwneud hynny – sef yn rheng flaen y broses o ddarparu gwasanaethau – helpu i symud ymlaen o duedd i ystyried bod llunio strategaethau a chynlluniau yn ateb i broblemau ymarferol. Mae’r dull gweithredu hefyd yn gliriach wrth nodi’n benodol fod cydgynhyrchu yn ddull o ail-lunio ac ailgynllunio gwasanaethau yn y rheng flaen.’

Mae’r archwilydd cyffredinol yn dweud

‘Mae cydgynhyrchu a newid ymddygiad yn cynnig cyfleoedd i wella gwasanaethau cyhoeddus ond yn aml maent yn ei gwneud yn ofynnol i wasanaethau cyhoeddus fabwysiadu dulliau gweithredu hollol wahanol’.

Mae’n dweud bod Llywodraeth Cymru wedi datblygu ei gweledigaeth newydd ar gyfer y gwasanaethau cyhoeddus fel rhan o’i hymateb i adroddiad ac argymhellion comisiwn Williams gydag argymhelliad neu bwyslais cryfach ar gydgynhyrchu, cyfrifoldeb personol a chanolbwyntio ar atal. Yn wir, mae gweledigaeth Llywodraeth Cymru’n dweud:

‘Mae’n rhaid datblygu ein gwasanaethau cyhoeddus i adlewyrchu perthynas newydd rhwng y bobl sy’n darparu gwasanaethau a’r rheini sy’n elwa arnynt. Yn arbennig, mae angen i wasanaethau cyhoeddus gael eu darparu’n fwyfwy gyda phobl yn hytrach nag i bobl… cynnwys pobl yn y gwaith o gynllunio a darparu gwasanaethau, gan gydnabod cryfderau pobl ac addasu gwasanaethau’n briodol.’

Ond wrth gwrs, mae darparu, a’r neges, wedi bod yn llawer mwy amwys. Dangosodd arolwg yr archwilydd cyffredinol fod gwahaniaeth barn ynglŷn â phwysigrwydd cydgynhyrchu ar draws y gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Dywedodd fod ymatebwyr llywodraeth leol yn llawer llai tebygol o gynnwys hyn yn eu tri uchaf, a chyfeiriodd at felin drafod y gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, a amlinellodd sut y gellid cyfuno cydgynhyrchu â dulliau system gyfan a diwastraff o ail-lunio gwasanaethau cyhoeddus. Hefyd, roedd yn dyfynnu Cyngor Sir Fynwy, a oedd yn dweud eu bod yn defnyddio dull o’r fath fel rhan o’r broses o drawsnewid eu dull o gefnogi pobl hŷn ac oedolion ag anabledd dysgu.

Ac fel y dywedodd aelod o awdurdod cabinet llywodraeth leol a ddyfynnwyd yn yr adroddiad:

‘Mae’r angen i gydgynhyrchu a chynnwys defnyddwyr gwasanaethau yn sylweddol ond ni ddeellir hyn yn dda yn y sector cyhoeddus ac mae’r buddsoddiad sydd ei angen mewn pobl, sgiliau a newid diwylliant yn ofyniad sylfaenol hirdymor.’

Felly, roeddent yn dweud:

‘Safon aur cydgynhyrchu yw bod pobl yn ymgysylltu’n fwriadus â gwasanaethau cyhoeddus ac yn croesawu’r cyfle i fod yn rhan ohonynt.’

Fodd bynnag, yn anffodus, mae ymateb Gweinidogion Llywodraeth Cymru, gyda rhai eithriadau nodedig, gan gynnwys, yn amlwg, Mark Drakeford—mae ymateb cyffredinol Gweinidogion Llywodraeth Cymru ac Ysgrifenyddion y Cabinet wedi bod yn anghyson, yn amwys, yn aml yn hierarchaidd, yn aml yn ddryslyd ac weithiau hyd yn oed yn ddiystyriol, ac eto roedd y llythyr a anfonwyd gan Cydgynhyrchu Cymru at y Prif Weinidog ar ddiwedd 2014, a gefnogwyd gan dros 130 o lythyrau, yn agor drwy ofyn i Lywodraeth Cymru gytuno ar yr hyn y mae cydgynhyrchu yn ei olygu mewn gwirionedd, gan gydnabod nad yw hyn yn ymateb i galedi, ond yn rhan o fudiad byd-eang sy’n ddegawdau oed bellach ac wedi gwneud gwelliannau sylweddol ar draws ein planed. Diolch.

I want to speak briefly about how effective local authorities in Wales are vital to maintaining health services through their work in social care. Good social care services are vital, of course, in helping to keep people out of hospitals or, if they need to receive treatment in hospitals, in allowing for them to be released from hospitals promptly.

Unfortunately, social care has traditionally been considered the poor relation of the health service, and that has led to underinvestment historically. Workforce wages are too low, and zero-hours contracts are still being used, and that is often driven by underfunding. And the relationship, I believe, between social care and healthcare is misunderstood, to some extent, too. The fact that the Conservatives at Westminster have succeeded in misleading people, by saying that they’ve been cutting local authority budgets to pay for safeguarding the NHS budget, shows how little understanding there is of the entirely symbiotic relationship between the services. There is a wide range of opinion that the effect of the cuts in local authority budgets that was the crisis in accident and emergency departments in England in 2012. In Wales, the previous health Minister blamed the pressure on A&E departments on the deficiency within social care services in being able to release people from hospitals promptly. It’s clear that that’s a problem, and that’s why this word ‘integration’ has become so important. If we integrate our services genuinely and bear in mind at every level that social care and healthcare need to be planned on a joint basis, then there is more of a chance that we will have a single smooth service with people moving up to hospitals or moving back down to social care service freely without bureaucratic or budgetary restrictions preventing that. We’re all agreed on that, it appears, but, despite local examples of very good work, it’s unfortunate that those words aren’t being turned into genuine, transformative action on a wider basis.

There are other ways that a local authorities can bring about a healthier nation. I’ll talk about some of them. We were very pleased, as part of the budget agreement, to ensure that there is no cash cut in the budget for the Supporting People programme. This is a programme that saves money, of course. Homelessness always costs more for the public purse to deal with than it would do prevent, so ensuring that local government has a strong role to play in tackling homelessness is something that we not only wish to see happen, and something that’s morally right, but it’s cost-effective, too. The role of local authorities in the broader area of housing—tackling low standards and tackling overcrowding in housing—is also important in terms of keeping people healthy and therefore saves money for the NHS. Investing in housing adaptations as well, of course, is an important way to ensure that people can stay in their homes.

Look, too, at environmental matters, local transport and the planning system, I would say. When these are effective, they can be an enormous boost in terms of things such as active travel and encouraging people to be active in their communities. These are the kinds of things that are good for people’s health.

So, public services are co-dependent. I hope we can agree on that. It’s inevitable that failure in one part of the system will put strain on other parts of the system. So, why is failure happening? Making cuts without considering the implications of those is one way that this happens. Cutting in one area often leads to the need to spend more, ultimately—and I refer again to the difficulties in emergency care in England a few years ago. But poor governance is another problem, and the Williams commission drew attention to several example of poor governance. If the commission had looked at the health service, I’m sure that they would have found problems there as well, and the number of boards that are facing differing levels of intervention at present is proof of that.

So, to conclude, it’s clear that scrutiny of public services has to improve, and that’s a responsibility on our shoulders, all of us here, of course, but it also deals with empowering people out there—people who are using services. There are steps that we can take. We can give votes to younger people, at 16, change the voting regime, toensure that people who use our services have genuine influence on them.

Diolch i Sian am gynnig y ddadl heddiw. Rydym ni yn UKIP yn llwyr gefnogi rhai o gynigion Plaid Cymru. Ydym, rydym yn cytuno â’r rhan gyntaf, y gall llywodraeth leol dda wneud—ac rwy’n aralleirio yma—cyfraniad cymdeithasol gwerthfawr. Nid oes dim y gallwn anghytuno ag ef yn hynny o beth. O ran pwynt 2, ar ddiffyg uchelgais llywodraeth leol, fel y tystiwyd gan gomisiwn Williams, wel, ydym, rydym yn gresynu at hynny hefyd. Pwynt 3 yw lle rydym yn gwyro mewn mannau oddi wrth gynigion Plaid Cymru. Fel hwythau, rydym yn cefnogi diwygio etholiadol. A bod yn fanwl gywir, rydym ninnau hefyd eisiau rhyw fath o gynrychiolaeth gyfrannol ar gyfer etholiadau lleol ac yn ein maniffesto, roeddem yn cefnogi cyflwyno’r bleidlais sengl drosglwyddadwy yng Nghymru. Yn sicr rydym am symud oddi wrth drefn y cyntaf i’r felin, sy’n tueddu i sicrhau mwyafrifoedd Llafur mawr ar lai na 50 y cant o’r bleidlais. Felly, nid yw’n syndod go iawn, felly, ein bod am weld diwedd ar y system anghynrychioliadol hon a bod Llafur eisiau ei chadw. Felly, rydym gyda Phlaid Cymru ar hynny, pa un a ydynt yn hoffi hynny ai peidio.

Rydym hefyd yn hoffi’r raddfa gyflog genedlaethol a gynigiwyd gan Blaid Cymru. Mae gennym rai penaethiaid cynghorau lleol yn cael cyflogau afresymol o uchel yng Nghymru. Yn Sir Benfro, mae’r prif weithredwr yn cael £200,000; mae hynny’n fwy na’r Prif Weinidog—hollol hurt. Yn ddiweddar, cawsom sgandal gyflogau ym mwrdeistref bwdr Llafur yng Nghaerffili, ac mae llawer o fwrdeistrefi sirol pwdr Llafur eraill yng Nghymru. Felly, mae rhyw fath o raddfa gyflog genedlaethol—

A gaf fi ymyrryd yno, os gwelwch yn dda?

Wrth gwrs.

Rwy’n credu y dylai Gareth Bennett fod yn ofalus iawn o’r hyn y mae’n ei ddweud, gan nad oedd y rhan fwyaf o gynghorwyr yn gwybod dim am y sefyllfa gyda’r cyflogau yng Nghaerffili. Nifer o aelodau’r cabinet a dirprwy arweinydd Plaid Cymru a oedd yn rhan o’r pwyllgor oedd hynny, a phan ddaeth y mwyafrif o’r aelodau i wybod, fe ymddiheurodd yr arweinyddiaeth Lafur a gwrthdroi’r rhan fwyaf o’r penderfyniad hwnnw. Felly, rwy’n meddwl y dylai fod yn ofalus iawn ynglŷn â’r honiadau y mae’n eu gwneud yn y Siambr hon ac rwy’n gofyn iddo dynnu ei eiriau’n ôl.

Diolch i chi, Hefin, ac o ystyried y wybodaeth rydych wedi’i rhoi, efallai fy mod wedi camgymryd ac rwy’n tynnu fy sylwadau yn ôl.

Nid yw hyn yn tynnu dim mewn gwirionedd oddi wrth sylwedd yr angen am raddfa gyflog genedlaethol, yn debyg i raddfa gyflog y gwasanaeth sifil efallai. Byddai hwnnw i’w groesawu’n fawr.

Ond down yn awr at y mater nad yw prin wedi cael sylw heddiw—fe gyffyrddodd Rhun â’r mater—sef pleidlais i rai 16 oed. Wel, rydym yn gwrthwynebu hynny’n llwyr am y rhesymau canlynol. Y cyntaf yw’r dystiolaeth feddygol syml. Yn gyntaf, rydym yn sôn yma am y glasoed ac nid am oedolion, ac mae gwahaniaethau sylweddol rhwng y ddau grŵp. Mae rhieni wedi hen arfer sylwi ar newidiadau ymddygiadol sy’n effeithio ar lawer o blant pan fyddant yn cyrraedd blynyddoedd yr arddegau. Maent hefyd wedi sylwi nad pobl ifanc, yn aml, yw’r creaduriaid mwyaf rhesymegol. Mae gwyddonwyr yn awr yn canfod tystiolaeth gadarn o wahaniaethau meddygol gwirioneddol rhwng ymennydd oedolion ac ymennydd rhai yn eu harddegau. Dyfynnaf o ‘The Brain Teen: Still under Construction’, llyfryn a gynhyrchwyd gan y Sefydliad Cenedlaethol Iechyd Meddwl yn Maryland, UDA, y sefydliad ymchwil mwyaf yn y byd sy’n ymdrin ag iechyd meddwl:

Mae’r ymchwil wedi datgelu rhai pethau annisgwyl, yn eu plith darganfyddiad newidiadau trawiadol sy’n digwydd yn ystod blynyddoedd yr arddegau. Mae’r canfyddiadau hyn wedi newid rhagdybiaethau ynglŷn â pha bryd y mae’r ymennydd yn aeddfedu. Mewn ffyrdd allweddol, nid yw’r ymennydd yn edrych fel un oedolyn tan yr 20au cynnar.

Gallai dealltwriaeth o sut y mae ymennydd person yn ei arddegau’n newid helpu i egluro anghysondeb dyrys glaslencyndod: mae pobl ifanc yr oedran hwn yn agos at uchafbwynt gydol oes o iechyd corfforol, cryfder, a gallu meddyliol, ac eto, i rai, gall fod yn oedran peryglus. Mae cyfraddau marwolaethau yn neidio rhwng glaslencyndod cynnar a glaslencyndod hwyr. Mae cyfraddau marwolaeth drwy anaf rhwng 15 a 19 oed tua chwe gwaith yn uwch na’r gyfradd rhwng 10 a 14 oed. Mae cyfraddau troseddau ar eu huchaf ymhlith dynion ifanc a chyfraddau cam-drin alcohol yn uchel o gymharu ag oedrannau eraill. Er bod y rhan fwyaf o bobl ifanc yn eu harddegau yn dod drwy’r oedran trosiannol hwn yn dda, mae’n bwysig deall y ffactorau risg ar gyfer ymddygiad a all gael canlyniadau difrifol. Mae genynnau, profiad plentyndod, ac amgylchedd person ifanc sy’n cyrraedd glaslencyndod oll yn ffactorau sy’n ffurfio ymddygiad. Gan ychwanegu at y darlun cymhleth hwn, mae ymchwil yn datgelu bellach sut y mae’r holl ffactorau hyn yn gweithredu yng nghyd-destun ymennydd sy’n newid, gyda’i effaith ei hun ar ymddygiad.

Po fwyaf a ddysgwn, y gorau y gallwn ddeall galluoedd a gwendidau pobl yn eu harddegau, ac arwyddocâd y cam hwn i iechyd meddwl gydol oes.

Diwedd y dyfyniad.

Rydym yn cydnabod bod rhai pobl ifanc yn eu harddegau’n berffaith abl i feddwl yn rhesymegol ac mae ganddynt ddealltwriaeth wleidyddol weddol soffistigedig. Fodd bynnag, nid yw hynny’n wir yn achos llawer ohonynt. Mewn sawl ffordd, cydnabu Cynulliad Cymru fregusrwydd y grŵp oedran hwn pan newidiodd y gyfraith yng Nghymru i wahardd rhai 16 a 17 mlwydd oed rhag gallu prynu sigaréts yn gyfreithlon. Os na ellir ymddiried mewn pobl ifanc yr oedran hwn i arfer crebwyll ynghylch prynu pecyn o sigaréts, yna pam ar y ddaear rydym yn cynnig ein bod yn rhoi cyfrifoldeb iddynt ethol gwleidyddion? Mae’n hurt. Mae yna ddadl fod y grŵp oedran hwn yn talu treth, ac felly y dylid rhoi hawl iddynt bleidleisio. Ond y gwir amdani yw bod y grŵp hwn, gydag ehangu prifysgolion, yn cael ei faldodi am gyfnod hwy yn ystod glaslencyndod mewn gwirionedd, gyda’r rhan fwyaf ohonynt wedi’u sefydliadoli yn y system addysg hyd nes eu bod yn 21 oed neu wedi hynny.

A ydych yn dod i ben, os gwelwch yn dda?

Y realiti yw mai 30 y cant yn unig o’r grŵp 16 i 24 oed sy’n talu treth incwm. Os ydych am ymestyn y ddadl am dreth, fe allech ymestyn y bleidlais i gynnwys rhai 10 oed sy’n mynd i’r siop a thalu TAW ar becyn o Smarties.

A ydych yn dod i ben, os gwelwch yn dda?

Ydw. Rydym yn cefnogi gwelliannau’r Ceidwadwyr.

Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, Mark Drakeford.

Thank you, Deputy Presiding Officer. May I begin by thanking Sian Gwenllian for opening the debate and bringing it before the Assembly this afternoon? I said on 4 October that I was looking forward to a detailed set of discussions on the future of local government at the end of this calendar year. Those discussions will include local authorities individually and jointly, as well as their important partners. These discussions must also include the political parties, and, especially, the political parties in this Assembly.

I am grateful to all the party spokespeople here for their willingness to participate in conversations on the future of local government in Wales since the election in May, and I am still eager to continue with those discussions as the process progresses.

Deputy Presiding Officer, the Government has tabled an amendment to the Plaid Cymru motion. The differences are relatively small in terms of the motion and the amendment, but they do set out the Government’s position.

Ddirprwy Lywydd, o ran pwynt 1 y cynnig, rydym yn hapus iawn yn wir i gefnogi’r teimladau a fynegwyd ynddo. Aeth Mike Hedges, y byddaf bob amser yn gwrando’n ofalus iawn arno ar bwnc llywodraeth leol, ati’n dda iawn i osod y rhaglen eang o wasanaethau hanfodol bwysig y mae llywodraeth leol yn eu darparu a’r rhan bwysig y mae’n ei chwarae ym mywydau pob dinesydd yng Nghymru: yn addysgu ein plant, yn edrych ar ôl yr henoed, yn cael gwared ar ein gwastraff, yn goleuo ein strydoedd a llawer iawn mwy.

O ran ail gymal y cynnig, wrth gwrs, rydym yn rhannu’r dymuniad i gael awdurdodau lleol uchelgeisiol—awdurdodau lleol sy’n uchelgeisiol ar ran eu poblogaethau lleol ac sy’n gallu darparu gwasanaethau o ansawdd uchel mewn ffordd ddibynadwy a chyffredinol. Credaf fod pethau wedi symud ymlaen ers comisiwn Williams a bod awdurdodau lleol yng Nghymru, yn aml gyda chymorth sylweddol o’r tu allan, wedi bod o ddifrif ynglŷn â’r angen i wella. Rwyf wedi dweud yn aml fy mod wedi bod yn ffodus i ddod yn gyfrifol am lywodraeth leol ar adeg pan nad yw gwasanaethau addysg yr un awdurdod lleol yn destun mesurau arbennig, pan nad oes unrhyw wasanaethau cymdeithasol yn destun mesurau arbennig, a phan nad oes unrhyw awdurdod lleol yn galw am gymorth allanol i’w ganol corfforaethol. Rwy’n pwysleisio’n rheolaidd iawn i arweinwyr awdurdodau lleol y cyfrifoldebau sydd ganddynt dros sicrhau parhad y sefyllfa hon, ac maent, yn ddigon dealladwy, yn nodi’r gwelliannau y maent wedi gallu eu gwneud dan amodau hynod o anodd o ganlyniad i gyfyngiadau cyllidebol.

Ddirprwy Lywydd, trof at drydedd ran y cynnig. Oherwydd trefn y pleidleisio y prynhawn yma, bydd ochr y Llywodraeth yn gwrthwynebu’r gwelliant a gynigiwyd gan Janet Finch-Saunders, nid yn gymaint am resymau yn ymwneud â’i sylwedd—er, fel y dywedais y prynhawn yma, mae gwledigrwydd yn ffactor arwyddocaol o ran y ffordd y mae’r fformiwla bresennol yn gweithio—ond yn fwy oherwydd rhesymau’n ymwneud â’r weithdrefn. Sylwais ar yr hyn oedd gan Janet i’w ddweud am Sir Fynwy ac wrth gwrs, roeddwn yn falch iawn o weld y Cynghorydd Peter Fox, arweinydd Ceidwadol Cyngor Sir Fynwy, yn dweud, er eu bod wedi galw’n gryf am gadw Sir Fynwy fel cyngor ar wahân, ei fod yn credu’n gryf y byddai symud at ffyrdd rhanbarthol a chydweithredol dyfnach o weithio yn caniatáu arbedion maint ac yn sicrhau dyfodol cynaliadwy i lawer o feysydd gwasanaeth. Dywedodd hynny gan groesawu’r datganiad, ac rwy’n falch o allu cofnodi ei safbwyntiau yma y prynhawn yma.

Mae gwelliant y Llywodraeth i ran 3 y cynnig wedi’i nodi er mwyn i ni allu egluro rhai—

[Yn parhau.]—o’r pwyntiau. Iawn, wrth gwrs.

Gan eich bod wedi crybwyll fy nghydweithiwr yn Sir Fynwy, Peter Fox, Weinidog, rwy’n credu y byddwch yn cofio hefyd ei fod yn un o’r bobl gyntaf yn ne-ddwyrain Cymru, neu un o’r swyddogion etholedig cyntaf, i alw am y model awdurdodau cyfunol a roddwyd ar waith mewn ardaloedd megis Manceinion Fwyaf. Rwy’n credu ei fod wedi galw amdano cyn i Blaid Cymru sôn am y math hwnnw o fodel hyd yn oed.

Wel, ddirprwy Lywydd, rwy’n awyddus i ddysgu gan bob awdurdod lleol yng Nghymru, o bob lliw gwleidyddol. Mwynheais fy ymweliad â Threfynwy. Rwy’n ddiolchgar am wahoddiad i ddychwelyd yno, ac rwy’n bwriadu manteisio arno dros y misoedd nesaf, ac rwy’n siŵr y bydd cyfle i drafod y safbwyntiau hynny gyda’r arweinydd yno.

Bwriad gwelliant y Llywodraeth yw egluro ein safbwynt ar nifer o bwyntiau pwysig. Rydym yn gadael ail elfen y cynnig gwreiddiol fel y mae. Rydym yn diwygio’r elfen gyntaf i ehangu’r cyfeiriad at ddiwygio etholiadol i ddiwygio trefniadau etholiadol yn gyffredinol. Yn wahanol i Gareth Bennett, rydym ni, ar yr ochr hon, yn cefnogi gostwng oed pleidleisio i 16 oed. Gwrandewais gyda diddordeb ar ei ddadl: ei bod yn annoeth darparu’r bleidlais i bobl sy’n dueddol o ymladd, a bod anhawster i gynnal dadl resymegol yn rheswm arall dros gyfyngu’r etholfraint. Efallai ei fod wedi bod yn darllen taflen a ddarparwyd gan ei blaid ei hun. Yn sicr, rwy’n ei atgoffa o gyngor Hayek, yr economegydd enwog o Awstria, a hoff awdur Mrs Thatcher, a oedd yn dadlau y dylid codi’r oedran pleidleisio i 45 oed ar sail llawer o’r dadleuon a gyflwynodd Mr Bennett y prynhawn yma. I ni, rydym yn cefnogi’r oed pleidleisio yn 16 oed. Dywedais hynny wrth Weinidog y Llywodraeth dros y Cyfansoddiad, Chris Skidmore, pan oedd yma yn y Cynulliad yr wythnos diwethaf. Dywedais wrtho fy mod eisiau symud i system lle mae cofrestru etholiadol yn dod yn broses lawer mwy awtomatig, ac y gallai hynny fod yn gymwys i fyfyrwyr ysgol yn arbennig, fel y gallem sicrhau bod rhai 16 a 17 oed ar y gofrestr i bleidleisio. Rwyf am edrych ar ffyrdd y gellir gwneud pleidleisio’n haws i bobl: pleidleisio electronig, cynnal etholiadau ar wahanol ddyddiau o’r wythnos. Mae’n rhaid i ni wneud pleidleisio mor hygyrch â phosibl, gwneud i’r broses gydweddu’n well â’r ffordd y mae pobl yn byw eu bywydau heddiw, ac mae ein gwelliant yno i dynnu sylw at yr ystod ehangach o bosibiliadau sydd ynghlwm wrth ddiwygio etholiadol.

A ydych hefyd yn cefnogi pleidleisio a chofrestru etholiadol ar yr un diwrnod, fel sydd ganddynt yn America?

Wel, Mike, rwyf o blaid defnyddio’r pwerau y gallwn eu cael drwy Fil Cymru i fod mor radical ag y gallwn i ganiatáu cymaint o gyfle â phosibl i gynifer ag y gallwn o’n cyd-ddinasyddion ddefnyddio’u hetholfraint ddemocrataidd. Os mai dyna un o’r ffyrdd y gellid datblygu hynny, byddwn yn awyddus iawn i edrych arno.

Mae’r drydedd elfen yng ngwelliant y Llywodraeth, ddirprwy Lywydd, yn cydnabod y ddadl am gyflogau uwch-reolwyr a phrif swyddogion, a’r achos y gellir ei wneud dros drefniadau wedi’u penderfynu’n genedlaethol. Mae hyn un cam yn fyr o ymrwymiad i symud i’r cyfeiriad hwnnw yn awr, oherwydd credaf nad yw’r trafodaethau angenrheidiol gydag aelodau etholedig awdurdodau lleol, a’r trefniadau cynrychioliadol ar gyfer staff uwch, wedi’u cwblhau eto. Rwy’n meddwl ein bod wedi dangos parodrwydd i symud i’r cyfeiriad hwnnw yma yng Nghymru. Mae gennym y panel annibynnol ar gydnabyddiaeth ariannol, sy’n cyflwyno cyd-destun cenedlaethol a her newydd i unrhyw newidiadau yng nghyflogau uwch-reolwyr a phrif swyddogion, ac mae’n faes rwy’n barod i’w gadw dan arolwg yn briodol ac yn weithredol.

Yn olaf, mae ein gwelliant yn newid rhan olaf y cynnig gwreiddiol gan Blaid Cymru, sy’n cyfeirio at awdurdodau cyfunol rhanbarthol. Cyflwynais welliant i hynny gan fy mod yn credu y gellir darllen yr ymadrodd hwnnw fel ymrwymiad i gyfres benodol iawn o drefniadau cyfreithiol sy’n rheoli cydweithio rhanbarthol. Yn fy natganiad ar 4 Hydref gwneuthum ymrwymiad i drafod y trefniadau llywodraethu manwl ar gyfer gweithio rhanbarthol gydag awdurdodau lleol, undebau llafur a phartneriaid eraill, ac rwyf am gael meddwl agored ynglŷn â’r awgrymiadau a fydd yn cael eu cynnig yn ystod y trafodaethau hynny, ac mae gwelliant y Llywodraeth, yn fwriadol, yn llai pendant na’r cynnig gwreiddiol yn hynny o beth.

Ddirprwy Lywydd, mwynheais yn arbennig y cyfraniadau gan Simon Thomas a Mark Isherwood. Mae llawer mwy i’r ddadl am ddyfodol llywodraeth leol na threfniadau etholiadol yn syml. Roeddent yn tynnu sylw at hynny. Rwy’n gobeithio y bydd yn amlwg o hyn oll ein bod wedi bwrw i’r ddadl y prynhawn yma mewn ffordd adeiladol a chysylltiedig iawn. Bydd yn ychwanegiad gwerthfawr a chynnar i’r trafodaethau a fydd yn parhau dros weddill y flwyddyn hon, ac mae ein gwelliant wedi ei gynllunio i ganiatáu i ehangder y drafodaeth honno barhau. Diolch yn fawr iawn.

Diolch. Galwaf ar Sian Gwenllian i ymateb i’r ddadl.

Thank you very much, and thank you for the debate. I do agree with the first speaker, Janet Finch-Saunders, that we do need to be accountable to the people of Wales. For me, improving the quality of public services for future generations is a clear way of being accountable to the people of Wales, and shows our commitment to that.

There is no deal with Labour. What’s happened is that Labour has seen the wisdom of our own proposals on regionalisation. But, where we differ is that we feel that regionalisation alone doesn’t get to the heart of the problem. It is not radical enough. It doesn’t eliminate those artificial walls between health and social services, and there is no emphasis, as we have, on integration.

My colleague Neil McEvoy mentioned the need for a framework to look at the pay of senior officials. Clearly, the gap is too great between those at the top of these organisations and those on the front line—the carers, the teaching assistants, the cooks in our schools, and so on—and we must right that wrong.

Mike Hedges mentioned the importance of quality services and the need to control salaries. He had some interesting ideas for the Swansea area, and I’m sure that those will be considered as we move forward.

Simon explained that the purpose of this afternoon’s debate was to try and get more details on Labour’s proposals. I’m not sure if we’ve succeeded in that, exactly. He also voiced concern about weakening local government over a number of years. I share those concerns, particularly from the point of view of financing and the huge cuts that still face local government. Certainly, empowering councils with greater powers and three-year budgets would do a great deal to right that wrong.

Mark Isherwood mentioned the Williams commission. The problem that we see is the pace of the response to the Williams commission. We saw the chair of the commission himself, Paul Williams, voicing his frustration about that issue last week.

Rhun ap Iorwerth mentioned aspects of bringing social care—the poor relation that has seen under-investment—and health closer together and integrating that relationship. Certainly, there is some misunderstanding as to that interrelationship. Although there are some local examples of excellent collaboration, and I could name Ysbyty Alltwen near Porthmadog as an excellent example of how services can be integrated on the ground, that doesn’t happen in all areas of Wales. We do need to move towards that.

I note that UKIP agrees with us on STV. I also note that you withdrew some comments, having been corrected by the Member for Caerphilly. I also note your view that the brains of adolescents are not mature enough to vote. I see that as being interesting. Most of the young people of 16 that I know are mature, responsible, sensible, rational individuals. It’s a shame that we can’t say that about everyone in this Chamber. [Laughter.]

If I turn to the comments of the Cabinet Secretary finally, I was pleased to hear those. I’m pleased that the discussions are continuing, and that there is still an opportunity to have an influence as we progress. I share the desire for ambitious local authorities. I also note that the rurality of certain local authorities is being given some attention, and that there are differing needs arising as a result of that, and that we therefore need to see the formula reflecting those differences.

I welcome the fact that you too support lowering the voting age to 16, and note your comments on automatic registration in schools. I think that would be a positive step forward. Certainly, enabling people to vote electronically and to use far more modern methods in order to allow people to cast their vote is certainly something that we should move towards. But, I do note that you are not going to vote in favour of STV, and that is a shame this afternoon because I do think that that truly would create an empowered local government and that people would feel that it was relevant to them and that their votes truly counted.

I’m pleased, therefore, that these ideas of combined authorities—that more discussions can take place on that issue, and that it is still on the table. Therefore, we look forward to further discussions in the future on that issue. Thank you all very much.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch yn fawr iawn. Gohiriwn y pleidleisio dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Symudwn ymlaen at ddadl y Ceidwadwyr Cymreig—senedd ieuenctid. Galwaf ar Darren Millar i gynnig y cynnig. Darren.

Thank you, Deputy Presiding Officer. It’s a pleasure to have an opportunity to open and lead this debate, which calls on the National Assembly for Wales to establish a youth parliament for Wales. I want to say thank you to all parties in the Chamber for the support that has been shown for this motion.

Ddirprwy Lywydd, mae gan y Cynulliad hwn draddodiad balch o gefnogi plant a phobl ifanc. Ers ei sefydlu yn 1999, cafwyd deddfwriaethau nodedig a phenderfyniadau sydd wedi gosod Cymru ar y blaen yn fyd-eang o ran hyrwyddo lle plant a phobl ifanc yn ein cenedl. Ym mlynyddoedd cynnar y Cynulliad hwn, rhoddodd y penderfyniad i fabwysiadu dull sy’n seiliedig ar hawliau mewn perthynas â phlant a phobl ifanc y sefydliad hwn ar lwybr a arweiniodd y ffordd i wledydd eraill y DU. Roedd y gefnogaeth unfrydol i greu swydd comisiynydd plant i Gymru er mwyn hyrwyddo’r hawliau hynny yn gam pwysig. Yn 2001, Cymru oedd y wlad gyntaf un yn y DU i benodi comisiynydd plant—person gwirioneddol annibynnol i ddwyn Llywodraeth Cymru, y Senedd hon ac eraill i gyfrif, ac i sicrhau ein bod yn cyflawni ar gyfer ein dinasyddion ifanc. Yna, yn 2011, aethom ymhellach, gan ddeddfu i ymgorffori hawliau plant a phobl ifanc yng nghyfraith Cymru, a gosod dyletswyddau ar Weinidogion i roi sylw i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn, ac yna, yn 2014, ymestyn y dyletswyddau hynny i hybu gwybodaeth a dealltwriaeth o’r Confensiwn.

Rydym wedi cefnogi datblygiad cynghorau ysgol i roi mwy o lais i blant a phobl ifanc yn y ffordd y caiff eu hysgolion eu rhedeg, ac rydym wedi annog pobl ifanc i ddefnyddio proses ddeisebau’r Cynulliad i fynegi pryderon ac i ymgyrchu dros newid. Mae’r rhain i gyd yn gyflawniadau arloesol y gallwn fod yn falch ohonynt. I’w gwneud yn fwy arbennig byth, cawsant eu cyflawni gyda chefnogaeth drawsbleidiol. Nid yn unig ein bod wedi mabwysiadu polisïau ac wedi deddfu ar gyfer hawliau plant a phobl ifanc, ond mae pob un o’r pleidiau yn y Siambr hon hefyd wedi mynegi ei chefnogaeth i ymgysylltu â phobl ifanc. Mae ACau unigol, drwy ymweliadau ysgol a chyfarfod â phobl ifanc yn eu hetholaethau, drwy ymweld â cholegau ac ymgysylltu â mudiadau ieuenctid, er enghraifft, i gyd wedi gwella’u hymgysylltiad. Rydym wedi cefnogi gwaith ardderchog Comisiwn y Cynulliad hefyd yn ymgysylltu â phobl ifanc yn ein hysgolion, ein colegau a’n prifysgolion. Mae timau ymgysylltu’r Cynulliad wedi cyflwyno miloedd o sesiynau addysg i filoedd o bobl ifanc ar draws y wlad, yn eu hysbysu am ein gwaith fel Cynulliad ac yn eu hannog i gymryd rhan yn yr hyn a wnawn. Maent hefyd wedi cynorthwyo rhaglen bwyllgorau’r Cynulliad, i hwyluso ymarferion rhoi tystiolaeth gyda phlant a phobl ifanc er mwyn eu galluogi i gyfrannu at ein gwaith. Cofiaf, er enghraifft, y gweithgareddau ymgysylltu ardderchog a gafodd y cyn Bwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn y Cynulliad blaenorol gyda phobl ifanc mewn perthynas â’n hymchwiliad i sylweddau seicoweithredol newydd, neu ‘anterth cyfreithiol’ fel y’u gelwir.

Mae’r Comisiwn, wrth gwrs, hefyd yn rhoi cymorth gyda chostau cludiant i ysgolion ac eraill i’w galluogi i ymweld â’r Senedd. Mae pob un o’r pethau hyn yn enghreifftiau cadarnhaol iawn o ymgysylltiad â phobl ifanc, ac mae angen iddynt barhau. Maent yn helpu i ddangos sut rydym yn ceisio cydymffurfio â gofyniad Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn i barchu barn y plentyn. Ond er gwaethaf y llwyddiannau pwysig hyn, mae ein henw da fel sefydliad wedi cael ei lychwino yn y blynyddoedd diwethaf yn sgil absenoldeb senedd ieuenctid yng Nghymru. Wrth gwrs, nid yw bob amser wedi bod felly. Yn ôl yn 2003, sefydlwyd y Ddraig Ffynci, Cynulliad plant a phobl ifanc, gyda chefnogaeth ariannol Llywodraeth Cymru. Cafwyd croeso gan bawb i’r llwyfan a grëwyd i blant a phobl ifanc allu trafod eu pryderon a lleisio’u barn ac ymgysylltu â chynrychiolwyr etholedig ar bob lefel o lywodraeth. Gweithiodd y Ddraig Ffynci yn ofalus iawn i fod yn gynhwysol ac i fod yn gorff cynrychioliadol a estynnai allan at gymunedau ledled Cymru ac a oedd yn sicrhau bod pobl ifanc mewn grwpiau anodd eu cyrraedd yn cael eu clywed hefyd. Roedd yn ymwneud yn dda â seneddau ieuenctid eraill yn y DU, yn Ewrop a thu hwnt, ac yn fuan, daeth yn sefydliad i droi ato er mwyn ceisio barn plant a phobl ifanc. Ac wrth gwrs, ymgysylltai’n dda â Llywodraeth Cymru, y Cynulliad Cenedlaethol, y Comisiynwyr, ac eraill sy’n gwneud penderfyniadau ledled y wlad.

Roedd y Ddraig Ffynci yn llwyddiant. Trafodai faterion sy’n peri pryder i bobl ifanc, o fwlio a’r amgylchedd i hygyrchedd trafnidiaeth gyhoeddus a gwasanaethau iechyd meddwl. Cafodd pobl ifanc eu cynorthwyo a’u cefnogi i ymchwilio, i ddadlau, ac i wneud argymhellion i’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau. Eto i gyd, er gwaethaf y llwyddiant, yn 2014, torrwyd ei gyllid, ac yn anffodus, cafodd y Ddraig Ffynci ei dirwyn i ben. Wrth gwrs, cafodd ei ddisodli gan brosiect arall ar gyfer ymgysylltu ag ieuenctid, prosiect o’r enw Cymru Ifanc, sy’n gwneud gwaith rhagorol yn ymgysylltu â phobl ifanc ar draws y wlad, yn gwrando ar eu barn a cheisio gwneud eu lleisiau’n glywadwy i’r rhai sy’n gwneud penderfyniadau, ond nid yw, ac nid yw erioed wedi esgus bod yn senedd ieuenctid.

Nawr, nid oes arnaf eisiau manylu ar y dadleuon a fu’n rhemp yn y Cynulliad ar yr adeg y gwnaed y penderfyniad i roi’r gorau i fuddsoddi yn y Ddraig Ffynci, ond afraid dweud, gwelwyd hynny fel cam yn ôl gan lawer ar bob ochr i’r tŷ hwn. Ac ers tranc y Ddraig Ffynci, cafwyd corws cynyddol o leisiau’n galw am sefydlu senedd ieuenctid newydd yng Nghymru. Canfu arolwg o bobl ifanc gan yr Ymgyrch dros Gynulliad Plant a Phobl Ifanc Cymru fod mwyafrif llethol o 92 y cant o’r ymatebwyr am weld senedd ieuenctid newydd, ac 85 y cant o’r rhai a holwyd eisiau i’r senedd ieuenctid fod yn barhaol ac wedi’i gwarchod mewn cyfraith. Mae Comisiynydd Plant Cymru hefyd wedi galw am adfer gofod democrataidd cenedlaethol i bobl ifanc ar ffurf cynulliad ieuenctid yn ei hadroddiad diweddar. Mae’r Cyngor Prydeinig, y Gymdeithas Diwygio Etholiadol ac eraill wedi mynegi eu cefnogaeth i senedd ieuenctid hefyd. Ac yn adroddiad pwyllgor monitro Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn eleni, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf, mynegodd y pwyllgor bryder nad oes gan Gymru senedd ieuenctid, a galwodd am sefydlu un.

Nawr, rwy’n cydnabod bod yna wahanol fodelau o seneddau ieuenctid mewn gwahanol wledydd ac awdurdodaethau o gwmpas y byd, gan gynnwys yma yn y Deyrnas Unedig. Sefydlir rhai gan Lywodraethau, sefydlir rhai gan sefydliadau seneddol, a gwrandewais yn ofalus ar yr hyn a ddywedwyd yn gynharach mewn ymateb i gwestiwn yr Aelod dros Dorfaen i’r Llywydd mewn perthynas â sefydlu senedd ieuenctid yma. Roeddwn yn falch iawn o glywed yr ymateb, ac rwy’n edrych ymlaen at glywed mwy yn y drafodaeth ynglŷn â sut y gall y Cynulliad Cenedlaethol hwn ddatblygu cynnig ar gyfer senedd ieuenctid yma. Ond nid yw’r union fodel y dylai’r Cynulliad Cenedlaethol ei fabwysiadu yn rhywbeth rwyf am ei drafod yn rhy fanwl; rwy’n siŵr y bydd pobl eraill yn cyflwyno syniadau i’r Siambr y prynhawn yma. Ond yr hyn rwy’n ceisio ei wneud heddiw, ac rwy’n ddiolchgar am gefnogaeth yr holl bleidiau, yw sicrhau cytundeb i benderfynu sefydlu senedd ieuenctid genedlaethol i Gymru, fel y gall pobl ifanc yma gael cyfle i leisio barn ac i ddylanwadu ar benderfyniadau sy’n cael eu gwneud am eu bywydau yn y lle hwn ac mewn mannau eraill, ac wrth gwrs, rydym i gyd yn gwybod y gall senedd ieuenctid helpu i sicrhau bod hynny’n digwydd.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Wrth gwrs y gwnaf.

Fe sonioch am ddylanwadu ar benderfyniadau mewn mannau eraill yn ogystal, ac roeddwn yn meddwl tybed a fyddech yn cytuno â mi fod yna opsiwn y dylem ei ystyried hefyd ar gyfer cynghorau ieuenctid, math o gynghorau cysgodol, oherwydd os dywedwn nad yw pobl ifanc yn cymryd rhan mewn gwleidyddiaeth ar ein lefel ni, mewn gwirionedd rydym angen iddynt ymwneud ar lefel cynghorau hefyd.

Rydych yn hollol gywir, ac mae yna enghreifftiau da ledled Cymru o gynghorau ieuenctid ar waith, ond yn anffodus, ni cheir cysondeb ledled y wlad, er gwaethaf gwaith Cymru Ifanc a sefydliadau eraill tebyg.

Felly, mae gennym hanes ardderchog. Roeddem yn arwain y ffordd o ran ymgysylltu â phobl ifanc yn gynnar iawn ym mywyd y Cynulliad. Fe wnaethom fuddsoddi yn hyn ac rydym wedi parhau i fuddsoddi fel sefydliad, fel senedd, ac yn wir, mae’r Llywodraeth hefyd wedi parhau i fuddsoddi. Rydym i gyd eisiau ymgysylltu’n well â phobl ifanc, yn unigol ac fel mudiad, ac rwy’n digwydd credu mai’r ffordd orau o gyflawni hynny yw drwy ailsefydlu senedd ieuenctid cyn gynted ag y bo’n ymarferol i wneud hynny. Rwy’n cydnabod bod costau’n gysylltiedig â’r mathau hyn o benderfyniadau, ond y gwir yw bod hwn yn bris gwerth ei dalu i wneud yn siŵr fod y genhedlaeth nesaf o arweinwyr i Gymru yn bobl sy’n deall y prosesau democrataidd ac sy’n sylweddoli bod eu lleisiau i fod i gael eu clywed, ac rwy’n gobeithio’n fawr y bydd pawb yn y Siambr hon yn unfrydol yn eu cefnogaeth i’r cynnig sydd ger ein bron heddiw. Diolch.

Mae’n ffaith drist fod gormod o bobl ifanc yn teimlo’u bod wedi’u datgysylltu oddi wrth wleidyddiaeth heddiw. Mae angen mynd i’r afael â’r teimlad hwn o ddatgysylltiad os ydym i gynnal democratiaeth iach ac atebol yng Nghymru. Mae arolwg manwl gan y cwmni Opinium yn awgrymu bod y nifer a bleidleisiodd o blith rhai 18 i 24 oed yn y refferendwm diwethaf yn 64 y cant, sy’n newyddion go galonogol. Roedd y ffigur yn llawer uwch nag y tybiwyd yn wreiddiol. Credaf fod ymgysylltu â phobl yn gynnar yn y broses ddemocrataidd yn hanfodol os ydym am sicrhau eu bod yn parhau i gymryd rhan yn ein dyfodol.

Ni fydd creu senedd ieuenctid yng Nghymru yn gwneud hyn ar ei phen ei hun, ond rwy’n credu bod rhoi cyfle i bobl ifanc leisio’u barn a chael eu clywed, yn enwedig ar faterion sy’n effeithio arnynt, yn gymorth mawr i gynyddu’r ymgysylltiad rydym i gyd am ei weld. Mae seneddau ieuenctid yn bodoli mewn llawer o wledydd eraill, megis Gwlad Belg, y Ffindir ac Awstralia. Ddirprwy Lywydd, mae gan yr Alban ei senedd ieuenctid ei hun, ac mae Gogledd Iwerddon wedi gwneud camau sylweddol o fewn ei sefydliadau democratiaeth ieuenctid eu hunain. Mae Cymru’n parhau i fod mewn lleiafrif nad oes ganddynt senedd ieuenctid ymhlith gwledydd a thiriogaethau’r DU. Dywedodd Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn yn ddiweddar mai un o’r problemau sy’n wynebu Cymru oedd y siom ynglŷn â’r ffaith nad oes gan bobl ifanc senedd ieuenctid genedlaethol annibynnol, wedi’i hethol yn ddemocrataidd. Mae pawb ohonom yn credu bod senedd ieuenctid yng Nghymru yn hanfodol er mwyn ehangu dealltwriaeth o rôl y Cynulliad Cenedlaethol. Mewn arolwg diweddar, 61 y cant o’r ymatebwyr yn unig a wyddai mai Llywodraeth Cymru sy’n gyfrifol am addysg yng Nghymru. Yn rhyfeddol, 48 y cant o’r ymatebwyr yn unig a wyddai mai hi sy’n gyfrifol am y GIG. Os nad yw pleidleiswyr yn deall y pŵer datganoledig sydd gennym yng Nghymru, yna ni fydd fawr o ysgogiad i fynd i bleidleisio.

Ddirprwy Lywydd, gwneuthum ychydig o nodiadau tra roeddwn yn gwrando ar fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Mae’r system wleidyddol yn cael ei rhoi at ei gilydd mewn gwirionedd ac mae’r farn gyhoeddus yn dod at ei gilydd ac mae’n rhaid i lais y bobl ifanc gael ei glywed o fewn yr arena honno. Mae dealltwriaeth o gysylltiadau hiliol, dealltwriaeth o faterion lesbiaidd, hoyw, ddeurywiol a thrawsrywiol, a dealltwriaeth o gysylltiadau gwahanol eraill o oedran ifanc yn hanfodol i sicrhau cymdeithas heddychlon ar gyfer y dyfodol. Mae’r holl feysydd eraill, megis ffioedd dysgu, yn cael eu heffeithio’n uniongyrchol gan y cyflog byw a thlodi plant. Dyma’r meysydd lle mae’n rhaid i ni wybod barn y plentyn, a’r hyn y maent yn ei brofi yn eu teuluoedd, yn enwedig yng Nghymru, lle mae tlodi’n dal yn broblem ddifrifol iawn ymhlith ein plant ifanc. Mae 15 y cant o’n poblogaeth—15 y cant, Ddirprwy Lywydd—rhwng 11 a 18 oed. Mewn gwirionedd, mae hynny tua 0.5 miliwn o blant. Felly, mae’n rhaid i ni fod o ddifrif am y peth ac mae’n rhaid i ni wneud, nid beth sydd orau i ni, ond beth sydd orau iddynt hwy hefyd, a’r hyn sydd orau ar gyfer ein dyfodol.

Mae gostwng yr oedran pleidleisio hefyd yn farn a glywais gan y Gweinidog yn gynharach. Mae gan blant farn wahanol am hynny. Pam nad ydym yn gwrando ar y plant o ran beth yw eu barn ar hynny hefyd? Rydym hefyd yn gwybod y gall plant ifanc ofalu am faterion iechyd meddwl yn ein cymdeithas yn dda iawn. Mae plant ifanc yn rym; mae’r neiniau a’r teidiau a’r rhieni bron—cânt eu gwella gan y bobl ifanc yn eu teuluoedd eu hunain yn fwy na meddyginiaethau a phethau eraill. Mae dim goddefgarwch yn yr ysgol—hynny yw, bwlio—yn un arall sy’n rhaid i ni ystyried barn y plant yn ei gylch. Rhaid i ni gynnig yr argymhellion ar ac—[Anghlywadwy.]—Siambr hon, Ddirprwy Lywydd. Ond y ffaith amdani yw bod rhaid i ni—rhaid i ni—wrando ar farn plant ifanc a’u safbwyntiau a’u pryderon cyn i ni wneud unrhyw reolau ac is-ddeddfau yma.

Mae yna restr hir, Ddirprwy Lywydd—mae amser yn brin—ond rhaid i ni wneud beth bynnag a allwn i wneud y wlad hon yn fwy gwyrdd, ac ni allwn gael dyfodol mwy gwyrdd os nad yw ein plant yno, yn cymryd rhan yn ein cynlluniau ar gyfer y dyfodol. Os yw un plentyn yn plannu un goeden neu ddwy goeden neu dair coeden yn ei oes, byddai yna 1.5 miliwn o goed yn y saith i 10 mlynedd nesaf. Mae yna restr hir, Weinidog, ac rydym am sicrhau bod senedd ein plant mor anhepgor â’r senedd hon yng Nghymru. Ddirprwy Lywydd, addysg yw’r allwedd o hyd i ymgysylltiad democrataidd. Credaf y byddai senedd ieuenctid, ar y cyd â mesurau eraill, yn hybu diddordeb yn y broses ddemocrataidd ac yn darparu manteision hirdymor. Bydd yn dod â lliw hardd i’n darlun gwleidyddol du a gwyn yn y wlad hon. Diolch.

Rwy’n ddiolchgar am y cyfle i siarad heddiw. A gaf fi hefyd ddiolch i’r Ceidwadwyr Cymreig am adael i’r Cynulliad ddefnyddio peth o’u hamser dadlau ar gyfer y ddadl bwysig hon?

Rwy’n falch iawn o siarad o blaid y cynnig hwn heddiw, oherwydd rwy’n credu o ddifrif fod yr angen am senedd ieuenctid yn gwbl amlwg. Rwy’n falch o’r rôl y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi chwarae yn hyrwyddo hawliau plant ac rwy’n falch fod y Cynulliad hwn wedi arwain y ffordd yn y byd gyda chefnogaeth drawsbleidiol i’n Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011 hefyd.

Roeddwn yn siomedig, yn 2014, pan benderfynodd Llywodraeth Cymru roi’r gorau i ariannu’r Ddraig Ffynci, a nodais wrth Weinidogion ar y pryd fy mod yn teimlo y byddai wedi bod yn well gweithio gyda’r Ddraig Ffynci a sefydliadau gwirfoddol ar gyfer plant yng Nghymru i ddod o hyd i ffordd o gynnal senedd ieuenctid yng Nghymru.

Ym mis Mehefin eleni, rhoddodd y Cenhedloedd Unedig eu dyfarniad ar y cynnydd a wnaed ar gyflawni hawliau plant yng Nghymru yn dilyn adolygiad ledled y DU. Gwnaeth fwy na 150 o argymhellion ac un o’r pryderon a fynegwyd oedd nad oedd safbwyntiau plant yn cael eu clywed yn systematig wrth lunio polisïau ar faterion sy’n effeithio arnynt. Nodai nad oes senedd ieuenctid yng Nghymru ac argymhellodd y dylid sefydlu un fel mater o flaenoriaeth.

Rwyf wrth fy modd fod Comisiwn y Cynulliad yn datblygu’r cynllun hwn ac yn croesawu’n wirioneddol yr ymrwymiad personol y mae’r Llywydd wedi ei roi i wneud hyn yn flaenoriaeth heddiw. Er gwaethaf fy sylwadau cynharach am y penderfyniad i roi’r gorau i ariannu’r Ddraig Ffynci, rwy’n credu bod cael senedd ieuenctid wedi’i sefydlu gan y Cynulliad hwn yn llawer gwell, yn fy marn i, na chael un sy’n cael ei hariannu’n uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. Gobeithiaf y bydd yn fwy annibynnol ac yn rhoi llais llawer cryfach i blant a phobl ifanc yng Nghymru. Hoffwn gofnodi fy niolch i’r Ymgyrch dros Gynulliad Plant a Phobl Ifanc Cymru am y gwaith y maent wedi’i wneud i hyrwyddo’r mater hwn, ac am yr ymgynghoriad y maent wedi’i gynnal gyda phobl ifanc ar yr hyn y dylai senedd fod. Rwy’n siŵr ein bod i gyd yn edrych ymlaen at weld manylion yr ymgynghoriad hwnnw, ond fel y mae Darren Millar wedi dweud eisoes, mae’n wych gwybod bod 92 y cant o’r ymatebwyr wedi cefnogi sefydlu senedd ieuenctid ac y byddai 85 y cant o’r ymatebwyr yn hoffi gweld y senedd yn cael ei gwneud yn barhaol a’i gwarchod mewn cyfraith. Ac rwy’n gobeithio bod hynny hefyd yn rhywbeth y bydd y Comisiwn yn edrych arno.

Roeddwn am gloi drwy ddweud ychydig eiriau am yr angen i sicrhau’r cyfranogiad ehangaf posibl gan bobl ifanc yng Nghymru mewn senedd yn y dyfodol. Rwy’n meddwl bod yna risg bob amser fod seneddau o’r fath yn tueddu i ymgysylltu â’r bobl ifanc mwy huawdl a hyderus—ac rwy’n dathlu’r ffaith fod gennym y bobl ifanc hyn yng Nghymru—ond prawf o senedd wirioneddol gynrychioliadol fydd pa mor effeithiol y mae’n sicrhau ein bod yn clywed lleisiau rhai o’r bobl ifanc hynny nad yw eu lleisiau fel arfer yn cael eu clywed. Credaf y gallwn ddysgu o arferion da yn hyn o beth, ac rwy’n gobeithio y bydd y Comisiwn yn edrych ar hyn. Fel rhan o ymchwiliad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg i wasanaethau ieuenctid yng Nghymru, dysgais am brosiect sy’n cael ei gyflawni gan Glybiau Bechgyn a Merched Cymru o’r enw Not the Usual Suspects, prosiect a gynlluniwyd i ymgysylltu â phobl ifanc nad oes neb yn ymgynghori â hwy fel arfer. Yn rhan o hynny, datblygwyd ap o’r enw ‘Politically Incorrect’. Rwy’n credu bod angen i ni edrych ar bob arfer da i wneud yn siŵr, wrth symud ymlaen, ein bod yn ymgysylltu â’r nifer ehangaf o bobl ifanc, ac adeiladu ar y gwaith ardderchog y mae’r Comisiwn eisoes yn ei wneud yn ymgysylltu â phobl ifanc.

Yr wythnos diwethaf, cefais y fraint o gael gwahoddiad i fforwm a drefnwyd gan y comisiynydd plant i rai rhwng 15 a 24 oed yng Nghymru sydd â phrofiad o dderbyn gofal, gyda Llyr Gruffydd, Darren Millar a Carl Sargeant. Yno, clywsom gan bobl ifanc am eu profiadau hynod o bwerus ac ysgytwol yn y system ofal yng Nghymru. Er gwaethaf yr holl heriau roeddent wedi’u hwynebu, siaradodd y bobl ifanc hyn yn rymus ac yn bwerus am eu hanghenion. Rwy’n gobeithio y bydd unrhyw senedd ieuenctid yn sicrhau mai’r rheini yw’r mathau o leisiau rydym am wneud yn siŵr eu bod yn cael eu clywed hefyd—bydd senedd ieuenctid sy’n mynd i’r afael ag anghenion y bobl ifanc fwyaf difreintiedig yn un y gallwn i gyd fod yn falch iawn ohoni yng Nghymru. Diolch.

Mae’r cwestiwn ynglŷn â senedd ieuenctid—neu gynulliad ieuenctid yn wir, fel y cyfeiriodd Lynne Neagle ato, ac fel y byddwn i’n ei ffafrio hefyd rwy’n meddwl—yn un sydd wedi’i drafod sawl gwaith yn y Cynulliad hwn gan nifer o gyn-Aelodau Cynulliad ac Aelodau presennol dros y blynyddoedd, ond nid ydym erioed wedi cyrraedd yno’n iawn—ddim eto, yn sicr.

Mae hyn yn y pen draw yn ymwneud â democratiaeth—cynyddu cyfranogiad ieuenctid a chynyddu niferoedd pleidleiswyr, ac rwy’n meddwl y byddem i gyd am wneud hynny. Ar hyn o bryd, mae Cymru yn un o chwe gwlad ddatganoledig heb senedd ieuenctid, ac nid yw hynny’n ddigon da. Nid ni’n unig sy’n dweud hyn, nid yr ACau ar draws y pleidiau yn unig sy’n dweud hyn; mae’r Cenhedloedd Unedig yn cytuno. Fel y dywedwyd eisoes, credant y byddai senedd ieuenctid yng Nghymru yn ffordd allweddol o gefnogi erthygl 12. Mae’r comisiynydd plant hefyd wedi dweud rhywbeth tebyg. Mae’r comisiynydd plant yn gweld senedd fel cyfrwng ar gyfer ymgysylltu ac etholfreinio. Roedd senedd ieuenctid yn ymddangos ym maniffesto mwy nag un o’r pleidiau, felly mae hwn yn un o’r materion sy’n wirioneddol drawsbynciol ar draws pob plaid, a byddai’n cael cefnogaeth eang pe bai’n digwydd.

Ond er bod Aelodau fel Lynne Neagle wedi bod yn ymgyrchu ers amser maith dros y math hwn o ddatblygiad, nid yw’n flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru o hyd, neu’n sicr ni fu’n flaenoriaeth nes yn awr. Dyna’r rheswm pam y cyflwynwn y ddadl hon heddiw—i ddangos nad un plaid yn unig sydd eisiau senedd ieuenctid, ond yr holl bleidiau, y Cynulliad yn gyfan. Hoffem weld Llywodraeth Cymru yn cyflwyno deddfwriaeth yn y maes i sefydlu hyn neu fecanwaith priodol.

Nid yw hyn yn ymwneud yn unig â rhoi llais democrataidd i bobl ifanc. Mae hefyd yn ymwneud â chreu cyfrwng newydd a all ddarparu trefn graffu fwy cadarn i’r prosesau democrataidd yng Nghymru. Bydd pobl ifanc yn gallu rhoi tystiolaeth yn fwy uniongyrchol i bwyllgorau’r Cynulliad Cenedlaethol, fel y crybwyllodd Mohammad Asghar. Ond gadewch i ni fynd yn ôl at fater ymgysylltu, sydd, yng Nghymru, gadewch i ni ei wynebu, ar lefel isel yn hanesyddol. Dangosodd archwiliad gan Gymdeithas Hansard o ymgysylltiad gwleidyddol yn 2014 mai 30 y cant yn unig o bobl ifanc sy’n sicr o bleidleisio, ond fel y gwyddom, byddai 58 y cant yn barod i wneud rhywbeth pe baent yn teimlo’n ddigon cryf. Felly, mae gan bobl ifanc ymagwedd wahanol tuag at wleidyddiaeth—gwahanol i’r cenedlaethau hŷn, beth bynnag. Mae’n un y dylem ei chydnabod a dylem ddarparu mecanweithiau a chyfryngau sy’n cyd-fynd â hynny.

Nawr, nid wyf yn sefyll yma’n datgan mai senedd ieuenctid yw’r ateb i bob dim ac y bydd yn newid popeth er gwell dros nos. Byddai’n hurt honni hynny. Ni fydd yn gwneud hynny. Nid wyf yn credu bod gostwng yr oedran pleidleisio i 16 oed yn ateb i bob dim chwaith. Yn wir, yn y gorffennol yn y Siambr hon, nid wyf wedi cefnogi gostwng yr oedran pleidleisio. Rhaid i mi gyfaddef bod fy marn ar y mater wedi newid, ond pa un a yw’n ymwneud â’r oedran pleidleisio neu â’r senedd ieuenctid, credaf nad yw’r un o’r rhain ar eu pen eu hunain yn fecanweithiau digonol i gynyddu ymgysylltiad ieuenctid. Ond gyda’i gilydd fel pecyn, credaf y byddai’n gyfrwng i allu symud y dadleuon yn eu blaenau. Rwyf wedi dod i’r casgliad fod hon yn un ffordd allweddol y gallem wneud hyn. Rydym am i bobl ifanc gymryd rhan, felly mae’n rhaid i ni ymgysylltu â hwy a hwythau â ninnau. Mae’n broses symbiotig.

Rwy’n dychmygu y byddem i gyd am weld y ganran sy’n pleidleisio ar gyfer etholiadau’r Cynulliad ar yr un lefel ag etholiadau cyffredinol yn San Steffan, ac mae denu pobl ifanc i gymryd mwy o ran yn y broses yma yn y Cynulliad yn gam tuag at wneud hynny. Ond ni fydd yn digwydd drwy eiriau’n unig, ac rwy’n credu ei bod yn bryd i ni weld gweithredu ar hyn er mwyn cael y pethau hyn wedi’u gwneud.

Ganed Senedd Ieuenctid y DU yn 1999, yr un flwyddyn ag y ganed y Cynulliad hwn, felly efallai nad ydym mor bell â hynny ar ei hôl hi, ond mae gennym lawer o waith caib a rhaw i’w wneud, a pho gyntaf y dechreuwn, y cynharaf y byddwn yn cyrraedd. Fel y clywsom, mae ardaloedd eraill wedi ei wneud. Sefydlodd Gogledd Iwerddon fforwm ieuenctid yn ôl yn 1979. Canmolwyd sefydliad yr Alban am ei fod yn cynnig un o’r lefelau uchaf o gyfranogiad ieuenctid a geir yn unman. Felly, heb fod mor bell â hynny yn y Deyrnas Unedig hon, mae seneddau ieuenctid a fforymau ieuenctid wedi bod yn gweithio, a byddant yn parhau i weithio yn y dyfodol. Ymhellach i ffwrdd, yn Awstralia, gellir pasio Biliau ieuenctid ymlaen i’r Senedd go iawn eu hadolygu. Felly, mae pobl ifanc yn teimlo’n rhan go iawn o’r broses gyffredinol yn Awstralia ar oedran ifanc iawn.

Ni fydd hyn yn gweithio yma os nad oes gennym gysylltiadau cryf rhwng ysgolion, cyfleusterau addysgol eraill a’r senedd ieuenctid neu’r cynulliad ieuenctid newydd rydym am ei greu. Fel y dywedodd Mohammad Asghar yn ei gyfraniad, mae hyn yn ymwneud â chreu democratiaeth iach a bywiog yn gyffredinol. Nid yw pobl ifanc yn bobl ifanc am byth. Hwy yw pobl hŷn yfory. Roeddem i gyd yn perthyn i’r genhedlaeth iau unwaith—llawer ohonom o leiaf, rwy’n credu—ac rydym ni yma yn awr. Felly, gadewch i ni fwrw ymlaen â’r gwaith. Iawn, gadewch i ni siarad am hyn yn y ddadl hon heddiw a gadewch i ni gytuno bod angen senedd ieuenctid, ond gadewch i ni fwrw ymlaen â gosod y sylfeini hynny heddiw fel y gall y senedd ieuenctid fod yn weithredol cyn gynted ag y bo modd ac er mwyn i ni allu bwrw ymlaen â chreu democratiaeth lawer iachach a mwy bywiog yng Nghymru.

Diolch. David Rowlands.

Na.

Na? Iawn. Diolch. Julie Morgan. Mae’n ddrwg gennyf—. Iawn; parhewch, Julie Morgan. Mae’n ddrwg gennyf, Rhun. Mae fy sgrin yn neidio o gwmpas. Mae’n ddrwg gennyf.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, am y cyfle i siarad yn y ddadl bwysig hon. Mewn gwirionedd hoffwn ddechrau drwy ganmol gwaith y Ddraig Ffynci. Credaf fod llawer i’w ganmol yn y gwaith a wnaeth y Ddraig Ffynci dros nifer o flynyddoedd. Bu cryn dipyn o gysylltiad rhyngof a’r Ddraig Ffynci am nifer o flynyddoedd yn San Steffan, ac rwy’n gwybod eu bod wedi grymuso llawer o’u haelodau i fynd ymlaen ac i gael lle amlwg yn eu cymunedau. Yn sicr, gwyddom fod rhai ohonynt wedi mynd ymlaen i fod yn gynghorwyr, a’u bod wedi ymgyrchu ar faterion. Credaf fod y Ddraig Ffynci wedi gwneud llawer iawn o dda. Rwy’n gresynu na wnaethom symud o’r Ddraig Ffynci i senedd ieuenctid oherwydd byddai hynny wedi osgoi’r bwlch hwn a’r teimlad ein bod wedi cael ein gadael ar ôl yn y maes gwaith penodol hwn, ac mae’n rhaid i ni gydnabod bod hynny’n wir wrth gwrs.

Rydym yn llusgo ar ôl gwledydd eraill, a chlywsom eisoes am y ffaith fod senedd y DU wedi’i sefydlu ers 1999 ac wrth gwrs, gwnaed llawer o gynnydd yno. Mae’r bobl ifanc bellach yn eistedd ar y meinciau gwyrdd sanctaidd, a oedd yn frwydr fawr mewn gwirionedd i’w cael yno, ond maent yn trafod yn y Siambr honno yn awr, yn Nhŷ’r Cyffredin. Hefyd, mae’r bobl ifanc yno’n gynrychioliadol iawn. Pan gyfarfûm â grŵp o bobl ifanc, roeddwn yn falch iawn fod yna Sipsiwn/Teithwyr yn cael eu cynrychioli fel aelodau seneddol ifanc. Felly, roeddwn yn meddwl mai dyna’r math o beth sydd angen i ni feddwl amdano i wneud yn siŵr fod pob grŵp yn cael ei gynrychioli. Wrth gwrs, cyfeiriwyd eisoes at Senedd yr Alban. Mae gan Senedd Ieuenctid yr Alban aelodau rhwng 14 a 25 oed, ac maent yn cynrychioli pob un o’r 32 awdurdod lleol yn yr Alban. Felly, unwaith eto, rwy’n meddwl bod hwnnw’n fodel da iawn y gallwn edrych arno.

Mae yna seneddau ieuenctid ar hyd a lled Ewrop, ac wrth gwrs, mae yna Senedd Ieuenctid Ewropeaidd. Mae seneddau ieuenctid y cenhedloedd datganoledig, a seneddau’r holl wledydd, yn anfon cynrychiolwyr i’r senedd ieuenctid honno. Yn y DU mae gennym bŵer i anfon pobl i’r senedd ieuenctid. Rwy’n teimlo, ar yr adeg hon, pan fo mor bwysig ein bod yn cadw cynifer o gysylltiadau ag y gallwn ag Ewrop, ac i adeiladu ein cysylltiadau ag Ewrop, fod hynny, gobeithio, yn mynd i fod yn ffordd, pan sefydlwn y senedd ieuenctid, o gael cysylltiadau cryf â’r Senedd Ieuenctid Ewropeaidd.

Rwy’n credu ei bod yn bwysig ymgysylltu â phobl ifanc o oed cynnar yn y broses wleidyddol. Yn y ddadl gynharach, nad oeddwn yn bresennol ar ei chyfer i gyd, gwn fod trafodaeth wedi bod ar bleidleisiau ar gyfer rhai 16 a 17 mlwydd oed. Mae hynny’n rhywbeth y bûm yn ymgyrchu drosto am flynyddoedd lawer gyda’r Ddraig Ffynci. Roedd yn o’u pum blaenoriaeth ar un adeg—yn ogystal â Chyngor Ieuenctid Prydain. Rwy’n teimlo bod awydd newydd yn dod i’r Siambr hon bellach o bob rhan, gan gynnwys ar feinciau’r Ceidwadwyr, i weld pleidleisiau i rai 16 a 17 oed. Ond rwy’n cytuno; ni cheir dim sy’n ateb i bopeth. Ni fydd un peth ar ei ben ei hun yn sicrhau bod gennym leisiau pobl ifanc wedi’u gwreiddio mewn gwirionedd ym mhopeth a wnawn, oherwydd dyna rydym am ei wneud, a dyna mewn gwirionedd sydd yn ein cyfreithiau. Oherwydd mae’r Mesur hawliau plant yn golygu ein bod i fod i ystyried popeth a wnawn o ran sut y mae’n effeithio ar blant—a Bil cenedlaethau’r dyfodol yn ogystal. Mae hynny wedi’i ymgorffori ynddo. Ond er mwyn gwneud i hynny ddigwydd, rhaid i ni ddefnyddio pobl ifanc fel cyfeirbwynt. Mae’n rhaid i ni gael pobl ifanc i ddweud wrthym beth yw eu barn am bethau. Y ffordd y gallwn wella’r deddfau a wnawn yw drwy gael llais pobl ifanc yno. Ni allwn wneud hynny heb gael corff cynrychioliadol yn fy marn i.

Felly, rwy’n credu ei bod yn galonogol iawn ein bod wedi cyrraedd y pwynt hwn heddiw. Rwy’n meddwl mai’r peth pwysig—gwn y byddwn yn trafod gwahanol fodelau, ac nid wyf yn credu mai heddiw yw’r amser iawn ar gyfer hynny fel y dywedodd cynigydd y cynnig—heddiw yw’r amser i ni ddangos ein cefnogaeth yn iawn i senedd ieuenctid Cymru, i barhau â’n traddodiad o ymladd dros hawliau plant, a rhoi llais go iawn i blant yn yr hyn rydym yn ei wneud yma yn y Cynulliad.

Fe roddaf gynnig arall arni. Rhun ap Iorwerth.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m very pleased to have the opportunity to take part in this debate. It’s slightly strange that the debate is happening during the opposition debate, because we’re talking about something that’s far beyond party politics. And that’s why I’ve been very happy to be one of those who signed this motion on a cross-party basis.

I feel very enthusiastic about the principle of establishing a youth parliament. I remember, when I was in my teens, being fired up by contemporary issues, and debates on the past, present and future of my nation. That was the start of the journey that led to the honour of being elected to the National Assembly itself.

Now, looking back, I treasure the opportunities that I had at that time, experiences such as the famous debating society at Ysgol David Hughes in Menai Bridge. We have all kinds of groups across Wales that provide experiences for young people. My daughter gets a great deal of benefit from her work with the Bwrdd Syr IfanC Urdd group, and others are having excellent experiences with the Scouts or the Guides. The young farmers—that’s another very important society. I give my best wishes to Laura Elliott, who has had a great deal of experience through the young farmers society and who, partly through that, has been chosen by the Assembly’s branch of the Commonwealth Parliamentary Association to represent our youth CPA in Victoria in Canada next month. That’s an excellent experience for someone so young.

We have an opportunity now to create a national forum, a genuine forum, for the young people of Wales, whatever their interests and whatever their background. A report by the inter-parliamentary association two years ago said that there are youth parliaments in around 35 nations—there might be more now, I don’t know. There are all kinds of formats for them, and their relationships with the national parliaments in those nations varies.

I met an interesting politician from Rwanda around two years ago, again through my work with the Commonwealth. He was a member of the youth parliament of his country, and because of the very formal relationship between the youth parliament and the main parliament, he sat as a representative of young people in the national parliament, amongst the other parliamentary members. After leaving the youth parliament, his interest was fired up, and he went on to be elected as a Member of Parliament.

Nick Ramsay spoke about a different model from Australia, where youth Bills are passed on to the Parliament. So, there are all kinds of models. But what about Wales? There is some kind of a belief that we’ve already had a kind of youth parliament here. We have Young Wales now, and we had Funky Dragon before that. But while I was very critical of the decision to get rid of Funky Dragon, it wasn’t a youth parliament, and that’s what I want to see in Wales. It was a forum from the Government to consult young people and engage with young people. That was entirely right, and I’m very supportive of that, but in the same way that we’re eager to see that the people of Wales don’t get confused between the National Assembly and the Welsh Government, it’s also important for us to pursue the principle that it’s this Senedd, this Parliament, that should lead to a youth parliament.

To conclude, there are elements that are held in common by youth parliaments across the world. First of all, they’re there to listen to young people and to give them an opportunity to express their opinions. Secondly, they’re there to raise awareness amongst young people about their political systems and parliamentary systems that have an effect on their lives. And, thirdly, they’re there to empower young people in the hope that giving direct experience of democratic systems will awaken their desire to play a more active part as citizens in their nations. I think, from working according to those principles, we can lay very firm foundations for a youth parliament for Wales.

Rwyf wrth fy modd yn cymryd rhan yn y ddadl hon a hoffwn ganmol Darren Millar am yr holl waith y mae wedi’i wneud ers blynyddoedd lawer ar hyrwyddo’r prosiect hwn ac yn wir, os caf ddweud, Lynne Neagle, yr oedd ei haraith ddeniadol a deallus y prynhawn yma yn llawn gyfiawnhau’r bleidlais a roddais iddi am gadeiryddiaeth ei phwyllgor.[Chwerthin.]

Wrth gwrs, mae ieuenctid, i mi, yn atgof mwyfwy pell, ond maent yn dweud eich bod mor ifanc ag y teimlwch, a phob bore rwy’n deffro gan ryfeddu’n gyson fy mod yn gallu teimlo unrhyw beth o gwbl ar ôl y bywyd garw rwyf wedi’i fyw. [Chwerthin.] Ond roedd hi’n ddiddorol gwrando ar Rhun ap Iorwerth funud yn ôl yn siarad am ei atgofion o’i laslencyndod. Roeddwn i, fy hun, yn laslanc anioddefol o henaidd a barn gennyf ar bob dim. Yn wir, rwyf wedi treulio fy mywyd i gyd yn chwilio am seiliau rhesymegol y rhagfarnau a goleddwn y pryd hwnnw. Ond ni ellir bychanu pwysigrwydd y prosiect hwn yn fy marn i. A dweud y gwir, mae’n warth cenedlaethol mai oddeutu 30 y cant yn unig o bobl ifanc rhwng 18 a 24 oed a aeth i bleidleisio yn y refferendwm ychydig fisoedd yn ôl. Mae datgysylltiad pleidleiswyr yn un o felltithion mawr ein hoes, ac mae’n mynd yn waeth wrth i chi edrych ar ddemograffeg pleidleiswyr.

A wnewch chi dderbyn ymyriad arall? Byddem ni, wrth gwrs, wedi cefnogi gostwng yr oedran pleidleisio i 16, ond a ydych yn derbyn pe bai hynny wedi digwydd, efallai y byddai’r canlyniad wedi bod yn wahanol iawn?

Wel, fe ddof at y pwynt hwnnw mewn eiliad. Mae’n bwysig ymgysylltu mwy â phobl ifanc ym mywyd dinesig ein gwlad, ac rwy’n meddwl y byddai senedd ieuenctid yn un ffordd o gyflawni hynny. Mae’n wirionedd anffodus mai ni yw’r unig wlad yn Ewrop i beidio â chael fforwm ieuenctid annibynnol o ryw fath. Gwn fod un yn arfer bod gennym yng Nghymru ar ffurf y Ddraig Ffynci, a grybwyllwyd sawl gwaith yn ystod y ddadl hon heddiw. Hoffwn dynnu sylw at Theo Davies-Lewis a’r pamffledyn a ysgrifennodd ar gyfer ‘Gorwel’, a soniaf amdano ym mhresenoldeb David Melding yma, a’r trafodaethau a gafodd gyda’r Prif Weinidog, na lwyddodd, yn anffodus, i argyhoeddi’r Prif Weinidog. Ond rwy’n gobeithio, o ganlyniad i’r ddadl hon heddiw a’r cyfraniadau a wnaed gan Aelodau Llafur ynddi, y bydd yn achosi i’r Llywodraeth fabwysiadu safbwynt ychydig yn wahanol.

Nid yw fy mhlaid yn cefnogi pleidlais i rai 16 oed, am y rhesymau a nodwyd yn gampus gan Gareth Bennett yn ei araith yn gynharach. Hefyd, rwy’n meddwl y bydd senedd ieuenctid yn rhyw fath o dŷ hanner ffordd rhwng y ddwy ochr i’r ddadl hon. Rhoddodd Disraeli, yn 1867, naid i’r tywyllwch, fel y dywedodd yr Arglwydd Derby, drwy ymestyn yr etholfraint i’r dosbarthiadau gweithiol diwydiannol, ac yna dywedodd ei fod wedi gorfod paratoi meddwl y wlad a’i blaid. Un o’r ffyrdd, rwy’n credu, o baratoi meddwl y wlad ar fater gostwng oed pleidleisio fyddai drwy gyflwyno sefydliad o’r math hwn.

Yn ei gyfraniad i’r ddadl hon, cyfeiriodd Mohammad Asghar at anwybodaeth eang y cyhoedd ynglŷn â phwerau’r Cynulliad hwn a’r weinyddiaeth ddatganoledig. Mae’n rhyfeddol nad oes gan hanner pobl Cymru bron unrhyw syniad mai Llywodraeth Cymru sy’n gyfrifol am bolisi iechyd, er enghraifft. Credaf efallai ein bod i gyd ar fai am beidio â chwarae ein rhan yn llawn yn sicrhau bod dealltwriaeth y cyhoedd ynglŷn â’r Llywodraeth a’r weinyddiaeth yn well nag y mae. Felly, rwy’n meddwl mai un o’r ffyrdd y gallem wella gwybodaeth a dealltwriaeth y cyhoedd o’r hyn rydym yn ei wneud yma, ac yn wir, ysbrydoli pobl i gyflawni gwasanaeth cyhoeddus yn y ffordd y mae gwleidyddion yn ei wneud—. Mae gennym enw gwael iawn ar y cyfan, ac mae llawer iawn o sinigiaeth am wleidyddion, sy’n annheg i raddau helaeth. Un o’r ffyrdd y gallem annog mwy o hyder ymysg y cyhoedd yn ein proffesiwn yw drwy gynnwys pobl mewn modd ffurfiol ar gam cynharach. Felly, rwy’n gobeithio’n fawr y bydd y cynnig hwn yn pasio’n unfrydol y prynhawn yma, yn yr ysbryd o gonsensws adeiladol a amlygir ym mherson yr Arglwydd Dafydd Elis-Thomas, wrth gwrs, sydd wedi cefnogi hyn ers blynyddoedd lawer. Felly, ar y sail honno, rwy’n cymeradwyo’r cynnig hwn i’r Cynulliad.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar y Llywydd a Chadeirydd y Comisiwn, Elin Jones.

Thank you for the opportunity to contribute to this debate and to give an update to the Assembly about the discussions about creating a youth parliament for Wales. Members will be aware that the Commission has discussed this issue in the early days of this fifth Assembly as part of a broader consideration of our strategy for the next five years. One of our three strategic goals for the fifth Assembly is to engage with a wide variety of people and champion the Assembly’s achievements.

The Assembly, like Parliaments worldwide, faces a challenge across the board to increase levels of awareness and understanding of our politics processes. As we address those challenges, it’s important that we remind ourselves that the Assembly isn’t laden with ancient traditions and ways of working; we are one Europe’s youngest parliaments. That isn’t something to fear; we should maximise the opportunities our newness present, and forge a better way of doing politics. And we must take young people with us as we do this. The decisions we take here affect their future, and so their voice must be heard by us as an integral part of our discussions.

We have a proud record in this respect. The Assembly’s outreach and education teams are leading the way in parliamentary engagement, and we have a long-established relationship with the children and young people of Wales. During the last Assembly, the Commission took a conscious decision to focus on its youth engagement efforts, including young people directly into the formal business of the Assembly, providing them with opportunities to influence the work of Members and committees. Since then, we’ve established a youth work programme that has engaged with over 200 youth groups and a wide range of views in the Assembly’s work, including those so often without a voice: looked-after children, disabled children, and young carers. More than 20,000 children and young people visit Siambr Hywel or meet Members and officers on an annual basis.

Many of you Members have engaged with young people through your committee work. Increasingly, I see that their input forms a core and influential part of the evidence-gathering process, and not simply as an annex or reference at the end of a report. Earlier in this debate we referred to the work that some of us did on the health committee in the fourth Assembly, and as a member of that health committee I clearly remember the evidence that we received from young people leaving care as we discussed and drew up legislation on social care services.

Like many of you, I’m sure that I don’t accept that young people aren’t interested in politics. Despite the fact that they cannot vote in Assembly elections hitherto, they understand the importance of the decisions we take here. They can tell us when and how they are directly affected by our actions, and many of them work hard to influence our processes. However, good enough is not good enough.

As a nation that is committed to the UN Convention on the Rights of the Child, we must do better. Children and young people have the right to participate as citizens now. So, we must increase meaningful opportunities to involve them in our work—input that, I’m sure, will inspire us to think differently about our nation’s future. We should also provide support for them to discuss issues that matter to them, finding ways for young people to drive our agenda, and, above all, we must listen. That’s why, since taking office in May, I’ve made clear my commitment to further increase the involvement of children and young people in the work of the Assembly.

I’m acutely aware of the gap in the provision of a national youth assembly for Wales since Funky Dragon ceased to exist in October 2014. Undoubtedly, Funky Dragon was a trailblazer, because it provided a means for young people in Wales to speak directly with the UN Committee on the Rights of the Child in Geneva, for example. But today we are presented with an opportunity to think afresh about a national democratic space for young people in Wales—a space that reflects the separation between government and parliament. The Welsh Government has developed structures for its own purposes to enable young people to influence its policies and to enable the Government to comply with its duties under the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011.

So, I am delighted that we’re having this debate today, as it allows me to confirm my commitment to establishing a permanent youth parliament for Wales early in the fifth Assembly. The Assembly Commission has endorsed this ambition as part of the new strategy, and I know from conversations with colleagues since May, and from contributing to this debate, that there is enthusiasm across all parties for such a move. Assembly officials have been in close contact with the Campaign for the Children and Young People’s Assembly for Wales since they launched their consultation earlier this year, and that consultation encompasses input by experts in children’s rights, the opinions of young people as well as comparisons of various international parliamentary models. I’ve also discussed this issue with the children’s commissioner, Sally Holland, and found that we share common ground and the same ambitions on this issue. I wish to inform Members that I have written to the Campaign for the Children and Young People’s Assembly for Wales’s trustees in advance of their meeting on 23 October, signalling our commitment to taking this matter forward as a Commission. Of course, I will be respectful of their consultation and I look forward to receiving their final recommendations on a youth parliament before Christmas.

To conclude today, I would like to take this opportunity to thank the trustees of the Campaign for the Children and Young People’s Assembly for Wales, and the campaigners, for their dedication to their cause. For two years now they have campaigned tirelessly for the establishment of a youth assembly, building an outstanding body of research and evidence that will help us to drive our ambition forward. Thank you for reminding us that our duty is not only to today’s voters, but to all citizens with a stake in our democracy, present and future. If the Assembly votes in favour of this motion today, it will give the Commission a clear mandate to make progress on the details to establish, in the near future, the first youth parliament for Wales.

Diolch. Galwaf ar Llyr Gruffydd i ymateb i’r ddadl.

May I sincerely thank everyone who’s contributed to the debate? I don’t remember so much unanimity on any motion—apart from the references to voting at 16, perhaps. But certainly in terms of the content of the motion itself, I do think that the mandate will be clear and unanimous, and I’d like to thank all Members who’ve contributed, and everyone else who will support the motion.

It was entirely appropriate that we heard at the opening of the debate about the way in which this Assembly has been in the vanguard and has been innovative in terms of the rights of children and young people, and in terms of the creation of a children’s commissioner for Wales, and also, as an institution, in the way in which we take pride in our accessibility as an organisation to young people, and the work that we do with schools and the 20,000 children and young people who visit annually as part of those plans. ‘No brainer’ was Lynne Neagle’s description of this concept of having a children and young people’s parliament, and I think we would all endorse that sentiment. Of course, it was important that she reminded us of what the UN has said in terms of the lack of provision currently.

I’d like also to thank Julie Morgan for reminding us of the UK youth parliament. I have seen pictures of young people on those green benches in Westminster and they are very powerful images, I have to say. It’s not just middle-aged men in grey suits but young people, and all of a sudden you see the House of Commons looking far more lively and far more relevant, and politics, as a result of that, becomes far more lively and far more relevant to the young people who perhaps feel that they are disengaged from politics as it currently exists in this country.

I don’t necessarily agree with Neil Hamilton that the establishment of a youth parliament is some sort of halfway house. I would like to go the whole hog, as they say, and to provide a vote for those aged 16 as well as a youth parliament, and to do more, because this is an ongoing process, not something that can be achieved and left alone. I think that the youth parliament of Rwanda that we heard mentioned poses a challenge to us all. Just imagine a youth parliament where a member of that parliament can actually sit in the full Parliament. Now there’s a challenge for us all. I do think that that would be an excellent thing for us to emulate and it would certainly encourage debate as to what the next move should be in terms of empowering and giving young people a voice in this country.

Of course, after the referendum in Scotland, we did see a wave of young people in Scotland, but also across the UK, who became part of politics and who engaged more with youth politics. We were reminded that those fora do exist in other parts of the UK to channel much of that enthusiasm. Young people, as we know, do have real concerns—about Brexit, about austerity, about their lack of rights in the rental sector, and much more—but far too often, those concerns aren’t heard, never mind listened to, which is another issue altogether, of course.

But, where is the voice of young people in the debate on Brexit today? We know that the First Minister established a consultative group on Europe, but I don’t think that there is a young voice on that particular group, so how can we ensure that we hear the views of young people within that discourse and discussion? The youth work charter that we have in Wales, which was published by the Government some six months ago, does mention young people’s rights, and I quote, to have:

‘Opportunities to participate in decision-making via informal and formal structures for youth engagement locally and nationally’.

Well, there is certainly a void at a national level, and the picture is very patchy at a local level too.

Fel rhywun a ddechreuodd ei yrfa yn y sector gwaith ieuenctid, fel gweithiwr ieuenctid flynyddoedd lawer yn ôl, caf fy atgoffa o rai o egwyddorion sylfaenol gwaith ieuenctid yng Nghymru, sy’n sôn am roi cyfleoedd mynegiannol i bobl ifanc, cyfleoedd sy’n grymuso, cyfleoedd i gymryd rhan. Eto i gyd, ar fater gadael yr UE, mater a fydd yn diffinio nid yn unig ein cenhedlaeth ni, ond cenedlaethau’r dyfodol yn ogystal wrth gwrs, ble mae llais y bobl ifanc? Os cawn hyn yn anghywir, yna hwy, yn amlwg, yw’r rhai a fydd yn talu’r pris.

Cawsom ein hatgoffa o’r gwahaniaethau yn y pleidleisio. Gwyddom hynny, wrth gwrs, rhwng y cenedlaethau iau a hŷn, ond y nifer is a bleidleisiodd hefyd, ymhlith y genhedlaeth iau—30 y cant, rwy’n credu oedd y nifer o blith pobl ifanc a bleidleisiodd yn y refferendwm penodol hwnnw. Nawr, wrth gwrs, nid cynulliad ieuenctid yw’r ateb, nid dyna’r unig ateb, ond mae iddo arwyddocâd ymarferol a symbolaidd iawn, rwy’n meddwl, fel y mae’r drafodaeth hon heddiw yn ei adlewyrchu.

Therefore, I congratulate the Llywydd on her comments. Clearly, this debate started very early after she was elected and very early on in this fifth Assembly. It is an opportunity for us as a young institution, as we were reminded, to innovate. If Westminster, which isn’t famed for being innovative, is able to achieve this, then certainly that reflects on the disappointing situation that currently exists in Wales. I welcome the commitment made and the confirmation of that commitment made by our Llywydd, and I’m grateful that the conversations and the arrangements are already in train.

Achieving a national assembly for children and young people is our aim. I am sure that we will unanimously support this motion today, hopefully. But, as I said, this is part of a continuing process. Achieving that will be a milestone. Let us actually achieve that milestone as soon as we can. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Symudwn ymlaen at y ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol ar ei ymchwiliad i Fil Cymru Llywodraeth y DU. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor, Huw Irranca-Davies, i gynnig y cynnig.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i holl aelodau ein pwyllgor o bob plaid, i’n tîm clercio rhagorol a’r tîm cymorth o’n cwmpas a hefyd i’r rhai sydd wedi cyfrannu gyda thystiolaeth arbenigol i’n hadroddiad?

Yn aml, ystyrir bod materion cyfansoddiadol yn faterion sych nad ydynt yn effeithio fawr ddim ar y person cyffredin ar y stryd. Ond os yw’r penderfyniad i adael yr UE wedi dysgu unrhyw beth i ni, mae wedi dangos bod materion cyfansoddiadol yn bwysig a’u bod yn ymgysylltu. Felly, ni ddylem synnu bod Bil Cymru wedi bod yn ffynhonnell llawer o drafodaeth, nid yn unig rhwng gwleidyddion, ond hefyd pan fydd pobl yn defnyddio ein cyfreithiau ar sail ddyddiol. Bydd Bil Cymru yn pennu’r deddfau y gallwn eu llunio i wella ffyniant ac ansawdd bywyd pob dinesydd yng Nghymru. Ein rôl fel deddfwyr wrth graffu ar y Bil yw sicrhau bod gan y Cynulliad y fframwaith gorau posibl ar gyfer llunio’r deddfau hynny. Mae hefyd yn cynnwys sicrhau bod y cyfansoddiad yn hygyrch i bawb.

Nid bogailsyllu cyfansoddiadol yw hyn fel y byddai rhai eisiau i chi gredu; mae’n ymwneud â sicrhau bod gan y Cynulliad yr holl offerynnau angenrheidiol i wneud cyfreithiau sy’n cyflawni dros bobl Cymru. A dyna pam, er mai dyma’r pedwerydd Bil Cymru yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf, fod yn rhaid i ni godi llais os yw’r Bil hwn yn gwneud y gwaith o ddeddfu’n fwy cymhleth ac os nad yw’n cyflawni’r hyn a addawyd.

Rydym yn croesawu elfennau o’r Bil hwn. Mewn egwyddor, rydym yn cytuno â’r symud i fodel cadw pwerau. Rydym hefyd yn croesawu cael gwared ar y prawf angenrheidrwydd mewn perthynas â chyfraith breifat a throseddol, gan roi mwy o ryddid i ddeddfu i’r Cynulliad Cenedlaethol. Rydym yn croesawu’r gallu i ddileu ac addasu rhai o swyddogaethau Gweinidogion y DU heb gydsyniad, gyda chyrff megis yr Asiantaeth Safonau Bwyd a’r Comisiwn Etholiadol wedi’u torri allan o’r gofynion cydsynio. Rydym hefyd yn croesawu’r rhestr o holl brif awdurdodau cyhoeddus Cymru yn y Bil, gan ddileu unrhyw amheuaeth fod y cyrff hyn o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Cynulliad Cenedlaethol.

Fodd bynnag, ein hasesiad cyffredinol o’r Bil yw ei fod yn ddarn cymhleth ac anhygyrch o gyfraith gyfansoddiadol. Ni fydd yn darparu’r setliad parhaol cadarn y mae pobl Cymru wedi ei ddisgwyl. Mae hynny’n siomedig ac mae’n anffodus. Yn sicr nid yw’r Bil yn cynnig y setliad blaengar ac uchelgeisiol y mae llawer yng Nghymru wedi gobeithio amdano ac yn credu bod ei angen. Nid yw ychwaith yn gweddu i ddeddfwrfa fodern a phartner cyfartal yn y teulu o genhedloedd sy’n creu’r Deyrnas Unedig.

Mae’r Bil hwn yn well na’r Bil drafft, ac rydym yn croesawu’r newidiadau a wnaed gan Lywodraeth y DU. Fodd bynnag, yr hyn sy’n bwysicach yw na fydd y Bil hwn yn gwella’r setliad datganoli yn gyffredinol, fel y mae. Mae’r ffordd gymhleth y mae cymhwysedd deddfwriaethol y Cynulliad yn cael ei fynegi, gan gynnwys nifer a chyrhaeddiad y cymalau cadw a’r cyfyngiadau, yn llawer rhy gyfyngol. Mae’n dangos diffyg cysylltiad ac mae’n hen ffasiwn.

Yn ogystal, mae’r Cynulliad Cenedlaethol yn cael ei rwystro rhag ysgwyddo cyfrifoldebau y byddai disgwyl i ddeddfwrfa aeddfed ymwneud â hwy. Oni bai bod y Bil yn cael ei ddiwygio’n sylweddol yn Nhŷ’r Arglwyddi, mae’n amlwg y bydd y Cynulliad yn colli pŵer i ddeddfu mewn rhai meysydd. Yn ein barn ni, nid yw’n adlewyrchu na’n parchu ewyllys ddemocrataidd pobl Cymru fel y’i mynegwyd yn 2011.

Cyn trafod casgliadau ein gwaith yn fanwl, hoffwn ddefnyddio rhai enghreifftiau i egluro effaith ymarferol y Bil a sut y mae’n methu grymuso’r Cynulliad Cenedlaethol yn llawn fel deddfwrfa fodern. Felly, er enghraifft, mynegodd y pwyllgor iechyd a’r Prif Weinidog bryderon ynglŷn â chadw gwerthu a chyflenwi alcohol yn ôl, a allai effeithio ar allu Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael â materion iechyd sy’n gysylltiedig ag alcohol. Clywsom fynegi pryderon hefyd ynglŷn â cholli cymhwysedd mewn perthynas ag amddiffyn plant a’r polisi mabwysiadu—

A wnaiff yr Aelod ildio?

Yn sicr, fe ildiaf.

Diolch yn fawr iawn i’r Aelod am ildio. A yw Cadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol yn credu y byddai unrhyw un o’r cymalau cadw a restrir yn effeithio ar allu’r Llywodraeth hon a’r Cynulliad hwn i ddileu’r amddiffyniad o gosb resymol, sy’n un o’r amcanion sydd wedi bod yn y rhaglen lywodraethu?

Diolch i Julie Morgan am yr ymyriad, ac yn wir, dyna un o’r meysydd pryder a nodwyd gan arbenigwyr sy’n awdurdod ar y cyfansoddiad a deddfwriaeth a roddodd dystiolaeth i’r pwyllgor. Felly, mae’n un o’r meysydd sy’n peri pryder i ni, yn anffodus.

Mae’r rhain yn tynnu sylw at rai enghreifftiau syml. Byddai’n cymryd gormod o amser i egluro sut y mae cymhlethdod y profion a’r cymalau cadw yn gweithio gyda’i gilydd ac yn effeithio ar allu’r Cynulliad Cenedlaethol i wneud cyfreithiau. Fodd bynnag, rydym wedi cyhoeddi enghraifft o’r anawsterau a wynebid mewn perthynas â Bil damcaniaethol, enghraifft a ranasom â Phwyllgor Cyfansoddiadol Tŷ’r Arglwyddi yr wythnos diwethaf. Byddwn yn annog unrhyw un sydd â diddordeb yn y Bil i ddarllen honno.

Er bod angen ailwampio’r Bil yn llwyr, mewn gwirionedd, byddai’n rhy gymhleth ceisio ailysgrifennu Bil o’r math hwn drwy wneud gwelliannau. Mae’n bwynt cyffredinol o egwyddor a amlygwyd yn adroddiad y pwyllgor a’n rhagflaenodd, ‘Deddfu yng Nghymru’. Felly, yn wyneb yr heriau a amlinellais, fel pwyllgor, a chan weithio’n adeiladol gyda rhanddeiliaid, roeddem yn cydnabod mai ein rôl ni o reidrwydd yw awgrymu gwelliannau a fyddai’n gwneud y Bil yn fwy ymarferol nag y mae ar hyn o bryd, lleihau’r fiwrocratiaeth y mae’n ei chyflwyno ac o leiaf—fan lleiaf—dod â chymhwysedd deddfwriaethol y Cynulliad Cenedlaethol yn ôl i’r hyn a geir yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006. Ar y pwynt olaf hwn, hoffwn nodi y dylid edrych ar y dyfarniad ar y Bil Sector Amaethyddol (Cymru) fel safbwynt y Goruchaf Lys ar fwriad Senedd y DU mewn perthynas â Deddf 2006. Mae hwn yn bwynt cyfansoddiadol pwysig.

Felly, ein dull o weithredu oedd nodi a chefnogi gwelliannau a awgrymwyd yn flaenorol gan y Llywydd neu Lywodraeth Cymru a oedd yn cyflawni’r amcanion rwyf newydd gyfeirio atynt. Yn benodol, fe gefnogom welliannau a fyddai: mewn perthynas â chymal 2, yn ei gwneud yn llawer mwy eglur ym mha amgylchiadau y byddai Senedd y DU yn deddfu ar faterion datganoledig; mewn perthynas â chymal 3, yn cael gwared ar brofion angenrheidrwydd er mwyn sicrhau bod lefel gyfredol—cyfredol—cymhwysedd y Cynulliad yn cael ei chynnal; ac mewn perthynas â chymal 18, yn ceisio sicrhau bod swyddogaethau gweithredol Gweinidogion Cymru mewn meysydd datganoledig wedi’u halinio â chymhwysedd deddfwriaethol y Cynulliad Cenedlaethol.

Awgrymasom ein gwelliannau eu hunain hefyd, yn fwyaf amlwg, gwelliant sy’n caniatáu i’r Cynulliad Cenedlaethol gydgrynhoi, heb addasu, yr holl ddeddfwriaeth sy’n ymwneud â chyfansoddiad Cymru yn ein hieithoedd swyddogol. Mae dull o’r fath yn dryloyw a bydd yn sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn hygyrch. Mewn democratiaeth iach, mae hyn yn hanfodol er mwyn i ddinasyddion fod yn glir ynglŷn â pha sefydliad seneddol sy’n gyfrifol am ddeddfu mewn maes polisi penodol. Ond mae cymhlethdod a diffyg eglurder y Bil fel y mae wedi’i ddrafftio ar hyn o bryd, yn bwrw amheuaeth ar gadernid hirdymor y setliad. Ffactor arall sy’n effeithio ar y cadernid hwn yw’r methiant i ddarparu ar gyfer awdurdodaeth benodol neu awdurdodaeth ar wahân i Gymru. Fel y clywsom mewn digwyddiad i randdeiliad, bydd pwysau ymarferol—pwysau ymarferol—yn anochel i’r rhai sy’n ymarfer y gyfraith neu’n rhoi cyngor ar y gyfraith yng Nghymru. Felly, bydd yr achos dros awdurdodaeth o’r fath yn parhau i godi. Mae’n anffodus, felly, fod y Bil hwn yn debygol o barhau yn hytrach na datrys ansicrwydd cyfansoddiadol.

Mae setliad cadarn ac ymarferol yn hanfodol i gywirdeb cyfansoddiadol y DU yn ogystal ag i Gymru. Am y rheswm hwnnw rydym yn credu y bydd yn rhaid i wleidyddion yn Senedd y DU a Chynulliad Cenedlaethol Cymru ddychwelyd at setliad datganoli Cymru yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach.

I fod yn llwyddiant, mae diwygio cyfansoddiadol yn mynnu ymgysylltiad llawn ac agored gan bawb: mae hyn yn adeiladu consensws ar draws y pleidiau gwleidyddol a’r gymdeithas ehangach a fydd yn sail i setliad cadarn, ond yn anffodus, nodweddir y Bil hwn gan broses wedi’i gyrru gan Whitehall dan reolaeth dynn Llywodraeth y DU, sydd wedi colli’r cyfle i sicrhau cefnogaeth a chonsensws ehangach. Credwn fod angen mabwysiadu dull newydd o ystyried Biliau cyfansoddiadol. Dylai hwn fod yn ddull cytûn o gydweithredu rhwng y Cynulliad Cenedlaethol a’n pwyllgorau a dau Dŷ’r Senedd a’u pwyllgorau. Rydym yn argymell datblygu’r ffyrdd newydd hyn o weithio fel mater o frys. Dylent fod ar waith cyn y bydd deddfwriaeth gyfansoddiadol fawr yn cael ei chyflwyno—er enghraifft, mewn ymateb i’r penderfyniad i adael yr UE—ac rydym yn barod i gyfrannu at y gwaith hwn.

Felly, wrth ddod â’r sylwadau agoriadol hyn i ben, edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau eraill i’r ddadl hon, ac i weld beth oedd yr Aelodau eraill yn ei feddwl o’r adroddiad rydym wedi’i gyflwyno. Diolch.

I’d like to thank the committee for the very detailed and comprehensive work that they’ve done on the Wales Bill, and particularly thank the Chair for outlining so clearly, I think, the concerns that the committee has with the Bill, and that are related to the Bill in going forward, if the Bill had not been amended in the way that the committee has recommended.

We’ve had a pledge, of course, that this will be the Bill that will give a long-term constitutional settlement for Wales. Unfortunately, for the reasons that Huw Irranca-Davies has outlined, the Bill falls very short of achieving that aim. We will certainly be looking at a fifth devolution Bill within a very short period of time.

I think that the Bill extends the opportunity to move forward with devolution on one hand, in terms of this idea of reserved powers, while, at the same time, it stymies the Government’s ability and the Senedd’s ability in the way that it has kept powers back and has created a very mixed picture of what lies where.

There are positive things in the Bill. The fact that the National Assembly is acknowledged as a permanent institution is important; it’s important for a mature way of discussing the constitution of the UK. It’s possible to build on that in the way that the Chair has started to outline, I think. I’m very interested in seeing that there’s some sort of parliamentary protocol established between this place and the Parliament in Westminster, where we can have that joint discussion that the Chair outlined. As we are established now—once the Bill turns into an Act—as a permanent institution, then we can build on that.

There are other positive things in the Bill with regard to changing our own internal processes. As Chair of the Finance Committee, I look forward to having the opportunity to develop new fiscal processes, where we can take a finance Bill through this Parliament and we can genuinely look at the way that taxes are raised in Wales and put that in the context of expenditure. Now, that in itself will add to the maturity of this place, and also to the maturity of the Welsh Government.

But—and it’s a very significant ‘but’—for the first time, we’re seeing a devolution Bill that claws back powers to Westminster and London, and that’s a great shame. First of all, powers that have been recognised by the Supreme Court, as has been mentioned, in the area of wages in the agricultural sector—they’re being clawed back. But, more than that, there’s been an attempt, clearly, in putting together this Bill, by going through the different departments in Westminster, for every department to try and get their mitts on the Bill and to leave their trace on it. Even though there have been improvements since the first draft, the traces of different departments—some of which have never even understood devolution—remain on this Bill.

There are several examples of legislation in the past—the First Minister has outlined them before the Assembly previously—that have been passed by this Assembly that will not be possible, or will be challenged, at least, in the Supreme Court, under the auspices of this proposed Bill.

Now, there’s no doubt about it, as Huw Irranca-Davies said: the referendum was a very clear statement. We’ve heard over the past few months how important it is that you do listen to a referendum and listen to what the people tell you. The referendum back in 2011 was a very clear statement: over 60 per cent of people said very clearly that we want to build on what you’ve been doing as a parliamentary body, and we want you to have full legislative powers, and we want you to implement that. In that context, this Bill goes against that principle and sets a very dangerous precedent, therefore, for the relationship between the different legislatures of the United Kingdom, especially with this additional challenge that we have now of dealing with Brexit—what legislation will be devolved to this place, what legislation will be devolved to Westminster, what funding will come here, and what funding will be kept back by Westminster. This Bill is a very unfortunate template for moving forward on those matters.

Roedd dyfyniad enwog iawn gan genedlaetholwr Gwyddelig, Charles Stewart Parnell, a ddywedodd yn glir iawn nad oes gan unrhyw ddyn—neu fenyw, y dyddiau hyn, ond nad oes gan unrhyw ddyn; Oes Fictoria—

Nid oes gan unrhyw ddyn hawl i ddweud wrth ei wlad “Dyma pa mor bell y cei fynd a dim pellach”.

Nid oes gan San Steffan hawl i ddweud wrth bobl Cymru na chânt fynd ddim pellach. Mae gan bobl Cymru hawl i fynegi eu hunanbenderfyniad ym mha bynnag ffordd sy’n briodol iddynt. Gwaith San Steffan, fel ein Senedd unedol ar gyfer y Deyrnas Unedig, yw paratoi’r llwybr deddfwriaethol ar gyfer llais pobl Cymru. Nid yw hynny wedi cael ei gyflawni yn y Bil hwn.

A gaf fi ddechrau drwy longyfarch Cadeirydd newydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol ar arwain y pwyllgor a’r ysgrifenyddiaeth i gynhyrchu’r hyn rwyf yn ei ystyried yn adroddiad rhagorol? Roedd yn rhaid ei wneud yn gyflym iawn yn ystod dyddiau cynharaf y Cynulliad hwn. Rwy’n credu ei bod yn ddogfen bwerus, ac rwy’n arbennig yn ddiolchgar i’r holl swyddogion a’n helpodd ni i ddrafftio’r adroddiad. Mae’n arwydd rhagorol, rwy’n credu, o ansawdd staff y Comisiwn, os caf ddweud, Lywydd.

A gaf fi ddechrau drwy ddweud fod y Bil mewn gwirionedd yn hael mewn sawl ffordd? Mae’r datganiad am barhauster, rwy’n credu, yn mynd â ni mor bell ag y gallwn fynd yn ein cyfansoddiad lled-ffederal tuag at sefydlu cyfraith sylfaenol a bod y Cynulliad a Llywodraeth Cymru yn sefydliadau sylfaenol.

Rwy’n credu bod cymhwysedd mewn perthynas ag etholiadau’r Cynulliad, gan gynnwys etholfraint a systemau etholiadol, yn bwysig iawn hefyd. Rydym wedi clywed sawl cyfeiriad y prynhawn yma at y bleidlais sengl drosglwyddadwy mewn llywodraeth leol a’r posibilrwydd o ostwng yr oedran pleidleisio i 16 oed. Wel, yn fuan bydd gennym bŵer i benderfynu ar y materion hyn. Hefyd, roedd cael gwared ar y prawf angenrheidrwydd mewn perthynas â chyfraith breifat a chyfraith trosedd yn newid i’w groesawu’n fawr o’r Bil drafft. Fodd bynnag, fel y mae’r pwyllgor yn ei nodi, gellid gwella’r Bil hwn mewn rhai ffyrdd allweddol i wireddu’r dyhead am setliad llawnach a mwy cadarn. Rwy’n cofio, pan oeddwn yn Gadeirydd ar y pwyllgor ac roedd gennym yr Ysgrifennydd Gwladol ar y pryd ger ein bron, cafodd ei ganmol gennym am y weledigaeth honno o setliad llawn a chadarn—uchelgais anodd. Ond mewn rhai agweddau, fel rydym wedi clywed, nid ydym wedi cyrraedd y safon honno eto.

Rwy’n credu y dylai rhyw brawf arall ddisodli’r profion angenrheidrwydd sy’n parhau mewn meysydd a gedwir yn ôl, er enghraifft un sy’n rhoi pwerau ategol i ni newid cyfraith Cymru a Lloegr. Mater technegol yw hwn ar sawl ystyr, ond mae’n bwysig iawn caniatáu i’n cymhwysedd i ddeddfu weithio’n effeithiol. Heb y cwmpas a’r hyblygrwydd hwnnw, gallwch fod yn brin o egni i ddefnyddio’r hyn sy’n ymddangos yn bwerau eithaf eang dros dai, addysg neu iechyd, dyweder. Rwy’n ofni y gallem orfod mynd yn ôl i’r Goruchaf Lys yn y pen draw, neu ddadlau â Llywodraeth y DU am y lle i gael cyfraith wirioneddol effeithiol. Mae’r rhestr o gymalau cadw yn parhau i fod yn llawer rhy hir ac mae’n cynnwys, fel y clywsom, trwyddedu gwirodydd meddwol neu fangreoedd sy’n eu gwerthu. Fel y mae K.O. Morgan, yr hanesydd gwych, yn nodi, roedd gan Gymru reolaeth dros ei thafarndai cyn iddi gael rheolaeth dros ei heglwys, neu o leiaf cyn datgysylltu’r eglwys Anglicanaidd, ac yn awr rydym yn mynd i weld setliad na fydd yn rhoi’r pŵer hwnnw i ni. Wrth fynd heibio, Lywydd, rwy’n cofio cymryd rhan yn y gyfres ddiwethaf o refferenda ar agor ar y Sul. Cafwyd pleidlais yng Nghaerdydd ym 1989, ac rwy’n credu mai dyna pryd y penderfynodd Ceredigion ganiatáu tafarndai i agor ar y Sul, er gwaethaf ymbil undeb y myfyrwyr yn Aberystwyth, a oedd yn elwa’n arbennig ar ddydd Sul ac yn hapus iawn gyda’r trefniadau mwy cyfyngedig. Ond, hynny yw, rwy’n credu ei bod yn hurt i ni beidio â chael pwerau dros drwyddedu. Hefyd, dylai trosglwyddo pwerau gweithredol ddilyn yr un drefn â Deddf yr Alban. Mae’n dal i fod yn ddirgelwch i mi pam nad yw hyn yn digwydd yn llawn hyd yn oed yn awr.

Ond a gaf fi dynnu nodi rhywbeth fel aelod o’r pwyllgor a chyn-gadeirydd? Y rhwystr gwirioneddol i setliad terfynol yw diffyg consensws gwleidyddol ar gwestiwn awdurdodaeth Gymreig. Rydym yn y sefyllfa ryfeddaf a mwyaf afreolaidd o ran model San Steffan, lle mae gennym ddeddfwrfa nad oes ganddi awdurdodaeth. Mae’n peri i rywun feddwl tybed beth rydym i fod i’w wneud yma os nad pasio deddfau er lles y bobl. Neu, o’i roi mewn ffordd arall: rydym mewn un awdurdodaeth sydd â dwy ddeddfwrfa. Mae hon yn ffordd ryfedd iawn o fwrw ymlaen, ac mae’n gwneud model cadw pwerau go iawn yn anodd iawn i’w ddarparu. Gellir gweld yr amharodrwydd i fynd i’r afael â’r cwestiwn hwn yn fwyaf clir, rwy’n credu, mewn perthynas â phwerau plismona, lle mae plismona cymunedol ym mron pob un o’r systemau canoledig hyn, yn cael ei roi i’r sefydliadau datganoledig, ac yna caiff swyddogaethau plismona uwch eu cadw gan y wladwriaeth. Dyma sy’n digwydd yng Ngogledd Iwerddon ac yn yr Alban, ac mae ar fin digwydd ym mhrif ddinasoedd Lloegr. Felly, byddwn yn cael ein goddiweddyd yn ein setliad ein hunain hyd yn oed.

A gaf fi gloi drwy ddweud fy mod yn credu bod modd gweithio ar y Bil hwn? Rwyf hefyd yn credu y bydd yn rhaid cael rhywbeth yn ei le yn ôl pob tebyg. Ni fydd yn ‘bedwerydd Bil a dyna fo’, fel y dywedodd un aelod uchel iawn o’r farnwriaeth. Yn ôl pob tebyg, bydd rhaid i ni gael pumed Bil Llywodraeth Cymru. Ond er mwyn i’r Bil hwn weithio, bydd angen y cydweithio mwyaf effeithiol rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i ganiatáu i’r ddeddfwrfa hon arfer y pwerau y mae pobl Cymru eisiau i ni eu cael. Diolch.

Hoffwn yn gyntaf ddiolch i’r pwyllgor am eu gwaith ar Fil Cymru ac am yr adroddiad cynhwysfawr a gynhyrchodd y pwyllgor. Mewn egwyddor, mae’r newid o fodel rhoi pwerau i fodel cadw pwerau yn gam cadarnhaol. Fodd bynnag, fel nododd y pwyllgor, mae’r Bil yn un cymhleth ac anhygyrch. Mae’r newid i fodel cadw pwerau felly yn cael ei danseilio gan y cymhlethdod hwnnw a chan nifer y cymalau cadw sydd wedi’u cynnwys yn y Bil. Mae’r pwerau a gedwir yn ôl i Lywodraeth y DU mor niferus nes peri i rywun feddwl tybed pa feysydd o gymhwysedd deddfwriaethol sy’n cael eu gadael i Gynulliad Cymru ar ôl ystyried yr holl gymalau cadw. Mae’r ffordd y mae’r cymalau cadw wedi’u drafftio yn eu gwneud yn agored i fod yn destun anghytundeb rhwng y Cynulliad a Llywodraeth y DU o ran yr hyn sydd o fewn cymhwysedd y Cynulliad. Ni fydd yr oedi anochel tra bydd materion o’r fath yn cael eu datrys yn gymorth i sicrhau llywodraethu da ac effeithiol yng Nghymru. Mae’r ffaith nad yw’r cymalau cadw yn gwneud synnwyr mewn rhai achosion yn dangos diffyg sylw a diffyg meddwl ymlaen llaw ar ran Llywodraeth y DU. Mae’r ffaith fod cymhwysedd deddfwriaethol yn cael ei dynnu’n ôl mewn rhai achosion yn destun pryder mawr. Cytunaf yn llwyr â’r pwyllgor nad yw’r Bil hwn yn darparu setliad cyfansoddiadol parhaol ar gyfer Cymru. Efallai pe bai Llywodraeth y DU wedi ymgynghori’n iawn â’r Cynulliad hwn ar Fil Cymru, yn hytrach na gosod setliad datganoli newydd ar Gymru oddi fry fel petai, ni fyddem yn awr yn cyfarch y Bil hwn â marc cwestiwn mawr.

Fodd bynnag, mae’r ffaith fod pŵer deddfwriaethol yn dychwelyd o Frwsel i’r DU yn rhoi cyfle euraidd i Gymru gael trafodaeth aeddfed â Llywodraeth y DU ynglŷn â rhannu cymhwysedd deddfwriaethol yn briodol rhwng deddfwrfa’r DU a’r Cynulliad. Cyflwynwyd rhecsyn i’r pwyllgor, ac aeth yr argymhellion ati’n lew i wnïo rhywbeth ystyrlon ohono. Buaswn yn annog Llywodraeth y DU i fynd ati o ddifrif i ystyried argymhellion y pwyllgor. Serch hynny, yn fy marn i, mae angen ailfeddwl o’r bôn i’r brig ac ailysgrifennu’r Bil.

Rwy’n cydymdeimlo â’r Llywydd, sydd â’r dasg anodd o’n llywio drwy’r cawdel hwn o statud pan ddaw i rym. Diolch.

Yn gyntaf, hoffwn gydnabod y gwaith a wnaeth fy nghyd-Aelodau yn y pwyllgor. Fe ymdrechom yn galed iawn, ond hoffwn dynnu sylw at Huw Irranca-Davies a’i longyfarch ar gadeiryddiaeth y pwyllgor hwn a’r gwaith y mae wedi’i wneud—proffesiynol iawn, ac mae wedi creu argraff fawr arnaf. Diolch i chi, Huw.

Fel y sonioch, dyma’r pedwerydd Bil mewn 20 mlynedd, ac rwy’n credu mai’r cwestiwn y mae pawb ohonom yn ei ofyn yw: ai hwn fydd yr olaf? Yn sicr, mae Simon Thomas a David Melding wedi nodi y bydd pumed Bil. Wel, mewn gwirionedd, rwy’n credu bod hynny’n wir; mae’n rhywbeth y gallwn i gyd ei weld. Nawr, mae fy rhesymeg sy’n sail i hynny yn rhywbeth nad yw wedi cael ei grybwyll o bosibl, ond wrth gwrs, rydym i gyd yn cydnabod yr hyn a ddigwyddodd ar 23 Mehefin a’r ffaith fod Cymru wedi pleidleisio o blaid gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac rwy’n siŵr eich bod i gyd yn cwyno am fy mod yn cyfeirio at y mater hwnnw eto, ond y gwir amdani yw nad yw’r Bil hwn yn cydnabod hynny mewn gwirionedd. Nid yw’n cael ei gydnabod ynddo o gwbl ein bod yn mynd i gael rhai o’r meysydd a ddatganolwyd i Gymru yn dod yn ôl i ni, gobeithio, boed yn bysgodfeydd, ffermio neu gynhyrchu bwyd. Un o’r pethau y mae angen i ni ei wneud, yn sicr, yw hyn: fel deddfwrfa, mae angen i ni edrych ar y meysydd hynny a phenderfynu sut rydym am fwrw ymlaen gyda hwy, pa feysydd rydym am eu newid a pha ddeddfwriaeth yr UE rydym yn dymuno cael gwared arni, drwy’r Ddeddf ddiddymu fawr, a defnyddio’r cyfle hwn i newid er gwell er mwyn pob un ohonom.

Mae adroddiad y pwyllgor yn cydnabod y penderfyniad a wnaed ar y trydydd ar hugain, a dywedodd y Prif Weinidog ddoe, mewn ymateb i gwestiwn a ofynnais iddo ynglŷn â’r polisi pysgodfeydd, fod angen i Gymru ddatblygu ei pholisi pysgodfeydd ei hun pan fydd y DU yn gadael yr UE er mwyn diogelu ffyniant diwydiant pysgota Cymru a’n cymunedau arfordirol yn y dyfodol. Nawr, rydym yn gadael yr UE, ac mae hwn yn gyfle euraidd i ni ddatblygu ein polisïau a’n deddfau ein hunain ac i fynd ar drywydd buddiannau Cymru a ffyniant Cymru. Felly, mewn gwirionedd, o’r hyn a welaf fi, ac rwy’n credu bod y rhan fwyaf ohonom yn cydnabod hyn, bydd angen diwygio’r Bil o fewn ychydig fisoedd, mewn gwirionedd, er mwyn i ni ddechrau, ar ôl rhoi proses erthygl 50 ar waith.

Mae un maes arall sy’n peri rhywfaint o broblem i mi, yn bersonol, a hoffwn ddyfynnu geiriau’r Arglwydd Hain o Hansard, a ddywedodd, wrth sôn am y Bil:

Yn y cyfamser, fy ngwrthwynebiad mawr arall yw bod Cymal 17 o’r Bil hwn yn dileu adrannau o Ddeddf Cymru 2014—ddwy flynedd yn ôl yn unig—sy’n cadw’r gofyniad sydd wedi bodoli ers 1997 fod angen cynnal refferendwm i weithredu’r pwerau i amrywio treth incwm o dan y Ddeddf honno.

Ac yna aiff rhagddo i ddweud nad oedd ail gwestiwn o gwbl yn y refferendwm yn gofyn a oedd pobl eisiau datganoli treth incwm ai peidio. Aiff ymhellach i ddweud y byddai

datganoli pwerau treth incwm i Gymru yn galw am refferendwm arall fel y cafodd yr Alban ar dreth incwm.

Cytunaf yn llwyr â Peter Hain yn ei asesiad o hynny. Diolch.

‘I don’t see this settlement as being any more permanent than any of the others…. Until we reach the point of having some sort of jurisdiction for Wales, then I don’t think that the process of devolution will have been concluded. But, again, I do feel that the way in which these matters are to be reserved are dealt with in this particular Bill is something that can only be a temporary solution rather than a permanent one.’

Those are not my words, but the words of the pre-eminent constitutional lawyer in Wales. And how do I know that he is pre-eminent? Well, he is emeritus professor of law at Bangor and Cardiff universities, and you can get no higher than that.

Professor Thomas Glyn Watkin and others who provided evidence to the committee on this Bill have demonstrated clearly all the deficiencies that have been repeated in this Bill, because it was clear from the outset, when the original draft Bill was proposed, what path we were taking; namely, it was moving from a conferred-powers model to a reserved-powers model. But to me, that wasn’t the question. The question was always how many reservations and exceptions there will be. The crucial thing for me is to compare the reservations in Scotland’s devolution settlement and Northern Ireland’s settlement and to see the rationale, and to ask the question—and I still ask the question: what is the constitutional reason as to why Wales must be treated differently? Now, I asked that question of the previous Secretary of State and asked him whether he had read the appropriate clause in the Northern Ireland Act that includes exceptions and reservations, because, as the First Minister will know, there are but a handful of these. Those in Northern Ireland, in terms of the conferred powers, do provide additional powers to the Government and Assembly of Northern Ireland so that they can deal with the republic on the same terms. So, these aren’t barriers to prevent them doing things, but are enablers.

Therefore it is clear to me that the model that we have followed in developing devolution—. I congratulate the new Chair on his work, and fellow members of the committee, when I was a member, and I was pleased to hear him make this point, and this is a crucial point: we must reach a position where we can legislate jointly with Westminster. If I may say so, we did that the other week, when, under the leadership of our Chair, we met with colleagues who are members of the Constitution Committee in the second Chamber at Westminster. I’ve never felt prouder of being a Member of this Assembly—and I happen also, because of my past, to be a member of the upper House at Westminster—because our performance at that committee was as good a performance as any politician or legislator in the UK or anywhere else in Europe—anywhere I have been, anyway. But again, here we are being restricted from doing that legislative work ourselves.

I have taken advantage of the work of this committee and have tabled a number of draft amendments that will be discussed at the Committee Stage in the upper House the week after next. My colleague Baroness Morgan of Ely will be there with me. I don’t know what her feeling is, but I am not particularly hopeful that the Government will listen. I’m not particularly confident, in terms of the conversations that I’ve had with the Government, that they are truly interested in responding to what we have said, which raises a very grave question in terms of the prejudice against this house in the rest of the UK. We must seek a totally different way of dealing with constitutional issues, and that must mean that the National Assembly for Wales, in my view, must be able to legislate jointly on its own constitution with Westminster and anywhere else.

I call on the First Minister, Carwyn Jones.

Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch i’r Aelodau am eu cyfraniadau i’r ddadl hon a chydnabod hefyd y newid a fu yn UKIP? Rwy’n dweud hynny mewn termau sy’n hollol niwtral wrth blaid nad oedd, ar un adeg, o blaid datganoli. Heddiw, clywsom UKIP yn dweud nad yw’r Bil yn ddigonol ac yn dweud o ddifrif fod angen i’r sefydliad hwn gael mwy o eglurder a mwy o bwerau. Ac rwy’n cydnabod hynny.

Mae’n rhaid i ni gofio, wrth gwrs, fod yn rhaid cymharu’r Bil hwn â’r Bil gwreiddiol. Gwnaeth y Bil gwreiddiol lanast llwyr o ganlyniad refferendwm 2011. Dywedir y dylid parchu refferenda, ac rwy’n cytuno â hynny, ond i rai yn Whitehall, ymddengys eu bod yn cael eu parchu pan fydd hynny’n gyfleus iddynt hwy.

Byddai’r Bil hwnnw yn wreiddiol wedi golygu y byddem wedi colli’r pŵer i ddeddfu yn ôl ewyllys pobl Cymru a fynegwyd yn gryf iawn yn 2011. Mae’r Bil hwn yn well; byddai’n anodd iddo fod yn waeth, ond mae, er hynny, yn well. Mae yna rai rhannau o’r Bil y byddai’r Aelodau, rwy’n siŵr, yn cytuno â hwy. Rydym yn cael rheolaeth sylweddol ar ein cyfansoddiad mewn perthynas â’r Cynulliad, o ran y niferoedd, o ran dull o ethol ac wrth gwrs, o ran ein gallu i lywodraethu ein hunain fel sefydliad, yn hytrach na chael eraill i ddweud wrthym sut y dylem lywodraethu ein hunain. Mae’n cynnwys cryn dipyn o ddatganoli cyfraith trosedd; mae’n gwneud cynnydd mewn perthynas â dŵr—peth cynnydd—ynni a meysydd eraill y bydd yr Aelodau’n gyfarwydd iawn â hwy. Ond wrth gwrs, mae yna feysydd eraill nad ydynt yn cael eu trin yn briodol, sy’n golygu ei bod yn gwbl anochel y bydd yn rhaid mynd i’r afael â Bil arall yn y dyfodol. Ac mae’n drueni, oherwydd yn hytrach na gweithredu fel iâr or-ffyslyd â’i chywion, gallai Llywodraeth y DU ddangos gweledigaeth mewn gwirionedd drwy gyflwyno setliad a fyddai’n fwy parhaol ac yn fwy cadarn. Nid dyna’r ffordd y maent yn gweithredu yn San Steffan, yn anffodus.

Dau beth yn benodol sydd wedi achosi pryder i’r Aelodau yw’r awdurdodaeth a phlismona. Nid yw’n gydlynol i gael un awdurdodaeth gyda dwy ddeddfwrfa ynddi. Dyma’r unig le yn y byd sydd â system fel hon ac nid yw’n un gadarn. Pam rwy’n dweud hynny? Oherwydd gyda datganoli cyfraith trosedd sylweddol, bydd yn golygu y bydd yn berffaith bosibl i rywun gael eu harestio yng Nghaerdydd yn y dyfodol am drosedd nad yw’n drosedd yng Nghymru. Bydd yn berffaith bosibl i rywun dreulio amser yn y carchar yn Lloegr am drosedd nad yw’n drosedd yn Lloegr. Eisoes, dywedwyd wrthyf—yr Arglwydd Brif Ustus a ddywedodd hyn wrthyf—fod cyfreithwyr wedi dod i lysoedd yng Nghymru a dadlau’r gyfraith anghywir am eu bod yn credu bod un awdurdodaeth yn golygu un gyfres o ddeddfau. Mae’r dryswch hwn yn sicr o barhau yn y dyfodol. Oherwydd y methiant i ddatganoli’r heddlu, rydym hefyd mewn sefyllfa lle bydd y rhan fwyaf o’r gyfraith sy’n rheoli trefn gyhoeddus yn cael ei datganoli—yn wir, bydd y rhan fwyaf o gyfraith trosedd wedi’i datganoli—ond ni fydd yr asiantaethau sy’n gyfrifol am erlyn a gorfodi’r gyfraith honno wedi’u datganoli. Nawr, nid yw hynny’n gwneud unrhyw synnwyr o gwbl, fel y gwêl yr Aelodau yn y dyfodol.

Ar fater trwyddedu, mae Llywodraeth Cymru bob amser wedi bod o’r farn fod trwyddedu’n fater iechyd. Nid oedd Llywodraeth y DU yn derbyn hynny; dywedasant ei fod yn fater trefn gyhoeddus. Eto i gyd, bellach, bydd y rhan fwyaf o ddeddfwriaeth trefn gyhoeddus yn cael ei datganoli, ond ni fydd trwyddedu’n cael ei ddatganoli. Felly, mae’r rhesymeg sy’n sail i’r methiant i ddatganoli trwyddedu yn diflannu. Dyna’r broblem: nid oes rhesymeg yn y Bil hwn o gwbl. Pam y dylai’r Alban gael rheolaeth ar doll teithwyr awyr, ac nid Cymru? Gwn yr ateb i’r cwestiwn hwnnw: maent yn gresynu eu bod wedi rhoi rheolaeth dros doll teithwyr awyr i’r Alban yn y lle cyntaf. Nid ydynt am sicrhau ein bod ni’n cael yr un hawliau dros eu crogi. Pam y mae porthladdoedd yn cael eu datganoli, ac eithrio porthladd cytundeb Aberdaugleddau? Y rheswm, mewn gwirionedd, yw oherwydd y llif o nwy naturiol hylifedig i’r porthladd. Rwyf wedi cael gwybod hynny gan Lywodraeth y DU: ‘Wel, mae’n rheoli 25 y cant o’r nwyon naturiol hylifedig’. Fel pe baem am roi stop arno. Pam y ceir pŵer ymyrryd mewn perthynas â dŵr, sy’n negyddu unrhyw beth y gallai’r Cynulliad fod eisiau ei wneud yn y dyfodol? Byddai’r pŵer ymyrryd hwnnw’n golygu na allem gael rheolaeth dros ein hadnoddau dŵr; byddai’n golygu y gellid gorfodi Tryweryn arall arnom. Nid yw hynny’n iawn o ran yr angen i gael perthynas aeddfed rhwng Llywodraethau. Unwaith eto, mae’n ymwneud â’r ffaith fod ganddynt obsesiwn â’r syniad y byddwn, mewn rhyw ffordd, yn cau’r tapiau os oes gennym reolaeth dros ddŵr. Rwyf wedi cael profiad o hyn. Pan oeddwn yn Weinidog yr amgylchedd, roeddem eisiau rhoi’r ffin wleidyddol yn ei lle ar gyfer amddiffynfeydd rhag llifogydd. Y ddadl a daflwyd yn ôl atom oedd, ‘Ie, ond efallai y byddwch yn gwneud rhywbeth i afon Hafren yn y Drenewydd a fydd yn achosi llifogydd yng Nghaerloyw.’ Nawr, pam y cawn ein gweld fel rhyw fath o bŵer gelyniaethus, nid wyf yn gwybod, ond dyna’r ffordd y mae Llywodraeth y DU yn gweld pethau weithiau. Mae’n drueni, oherwydd, fel rwy’n dweud, mae cyfle yma i wneud pethau’n iawn.

Mae’n anochel, rwy’n credu, y byddwn yn ôl yn y Goruchaf Lys yn y pen draw, ac mae hynny, unwaith eto, yn tanseilio’r ddadl fod hwn yn setliad parhaol yn seiliedig ar gytundeb Dydd Gŵyl Dewi, nad yw’n gytundeb ac ni fu’n gytundeb erioed. Unwaith eto, rydym mewn sefyllfa lle nad oes rhesymeg yn sail i’r cwestiwn pam fod rhai meysydd yn cael eu cadw’n ôl a meysydd eraill yn cael eu datganoli.

Ar fater cosb resymol, nid wyf yn credu y bydd yn amharu ar ein gallu i fynd i’r afael â hynny, gan ei bod yn eithaf amlwg i mi y bydd trosedd ymosod cyffredin wedi’i datganoli’n gyfan gwbl ac felly bydd yr amddiffyniadau’n dilyn hynny. Byddwn yn gallu gosod ein llwybr ein hunain mewn perthynas â’r drosedd honno.

Mae’n gywir dweud bod yna rai meysydd lle mae datganoli’n mynd am yn ôl—meysydd fel cyflogaeth, er enghraifft, a meysydd lle bydd angen cydsyniad Gweinidog y Goron o hyd mewn meysydd nad ydynt mor bwysig â hynny mewn gwirionedd, ac mae’n anodd dirnad pam eu bod i’w gweld mor bwysig i Whitehall.

Ar rai o’r materion eraill a grybwyllwyd gan yr Aelodau, mae’r materion a nododd Nathan Gill yn rhai pwysig. Pysgodfeydd môr—eto, oherwydd y penderfyniad i adael yr UE, mae angen mynd i’r afael â nifer o bethau. Yn gyntaf oll, gyda physgodfeydd môr, mae gennym reolaeth dros y terfyn 12 milltir, ond nid y tu hwnt i hynny. Mae’r rheolaeth honno gan bawb arall: mae’r rheolaeth honno gan yr Alban, Gogledd Iwerddon a Lloegr, ond nid Cymru. Nawr, yn nyddiau’r polisi pysgodfeydd cyffredin, nid oedd o bwys mewn gwirionedd. Mae’n bwysig yn awr, oherwydd mae’n amharu ar ein gallu i gael polisi pysgodfeydd priodol sy’n galluogi fflyd bysgota Cymru i gael mynediad cynaliadwy i ddyfroedd Cymru. Ni fydd hynny’n bosibl fel y mae pethau. Bydd Llywodraeth y DU o’r farn fod y pwerau a fydd yn dychwelyd o Frwsel yn mynd i San Steffan yn y pen draw. Nid yw hynny’n wir. Os cânt eu datganoli, byddant yn osgoi San Steffan ac yn dod yn syth yma, a’r pryder sydd gan rai ohonom yw y gwneir ymgais i atal hynny rhag digwydd, rywsut, gyda ffermio a physgodfeydd. Fel arall, wrth gwrs, byddent yn cael eu datganoli’n awtomatig.

Ar y refferendwm, yr hyn rwyf wedi’i ddadlau bob amser yw hyn: mewn rhai ffyrdd, mae’r ddadl wedi symud ymlaen. Mae gan yr Alban bwerau cyllidol llawer cryfach na’r hyn sydd gennym ni, ac mae hynny wedi digwydd heb refferendwm. O ganlyniad i hynny, nid wyf yn gweld yr angen am refferendwm yng Nghymru bellach, o ystyried yr hyn sydd wedi digwydd yn yr Alban a’r pwerau sydd wedi’u datganoli yno.

Mae’n rhaid i ni ddeall nad ydym eto mewn sefyllfa yn y DU lle mae Llywodraeth y DU, a dweud y gwir yn blaen, yn ddigon aeddfed i drin y Llywodraethau eraill yn y DU gyda pharch. Yn y Bil hwn, mae llawer o bethau y gellir eu cefnogi; mae yna bethau eraill a fydd yn achosi pryder mawr i’r Aelodau. Byddwn yn cynnig gwelliannau fel Llywodraeth i adlewyrchu pryder yr Aelodau mewn ymgais wirioneddol i wella’r Bil, er mwyn ei wneud yn gliriach i ni ddeall yn iawn beth yw’r ffiniau rhwng yr hyn sydd wedi’i ddatganoli a’r hyn nad yw wedi’i datganoli, gan barchu canlyniad refferendwm 2011. Rydym yn aros i weld beth fydd safbwynt Llywodraeth y DU ar hynny. Mae ein cefnogaeth i’r Bil yn parhau i fod yn amodol ar yr hyn y byddwn yn ei weld yn dod drwy’r gwahanol gamau yn Nhŷ’r Arglwyddi. Rwy’n gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn ystyried barn, nid yn unig Llywodraeth Cymru, ond pobl eraill, mewn pleidiau eraill o amgylch y Siambr hon, ac yn gweithio o ddifrif i sicrhau bod hwn yn Fil sy’n diwallu anghenion cyfansoddiadol Cymru, sy’n cydnabod y farn a fynegwyd gan bobl Cymru yn 2011 ac yn fwy na dim arall, sy’n golygu na fydd yn rhaid i ni ddod yn ôl eto mewn ychydig flynyddoedd i ddadlau yr un pwyntiau drosodd a throsodd. Mae hynny wedi’i golli hyd yn hyn ac rwy’n gobeithio na fydd yn cael ei golli yn y dyfodol. Mae’r neges wedi mynd yn glir o’r Cynulliad hwn heddiw, o bob ochr i’r Cynulliad: mae gwaith i’w wneud o hyd i gynhyrchu Bil sy’n dderbyniol.

I call on Huw Irranca-Davies to reply to the debate.

Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon? Rwyf wedi fy synnu gan y ffaith fod cymaint o gonsensws. Efallai fod gwahaniaethau o ran pwyslais a naws, ond y consensws, fel y’i mynegwyd gan y Prif Weinidog yn awr, yw y byddwn, yn gyntaf, yn ôl yma eto, ac yn ein hadroddiad, rydym wedi dweud yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach. Ond hefyd, nodaf fod y Prif Weinidog wedi dweud ei bod yn anochel y byddwn yn ôl yn y Goruchaf Lys. ‘Does bosibl mai dyna yw diben setliad deddfwriaethol a chyfansoddiadol da a chlir.

Ar un manylyn, Lywydd, o ran y mater a nododd Julie Morgan, gall fod yn rhywbeth unwaith eto rydym am geisio eglurhad yn ei gylch oherwydd, yn sicr, roedd y dystiolaeth a gawsom gan bobl fel Emyr Lewis yn—wel, fe’i dyfynnaf:

‘rwy’n credu ei bod hi’n eithaf eglur ar hyn o bryd bod gan y Cynulliad Cenedlaethol y pŵer i gael gwared ar yr amddiffyniad mewn achos o ymosod ar blentyn o gystwyo rhesymol… Pe bai’r Bil yma’n dod yn Ddeddf, rwy’n credu y byddai hynny’n diflannu, oherwydd y newidiadau mewn perthynas â chyfraith droseddol.’

Ond y ffaith syml yw na ddylem orfod ceisio osgoi hyn a cheisio egluro, yn y dryswch hwn, beth sy’n digwydd. Dyna beth y mae’r Bil hwn yn ei wneud i ni.

Ond rwy’n diolch i bawb sydd wedi cyfrannu. Mae Simon Thomas, gyda’r cyfraniad yma, wedi cyffwrdd ar y parch rhwng dau sefydliad aeddfed. Efallai ein bod yn sefydliad ifanc, ond rydym yn alluog, rydym yn hyderus, mae gennym gorff o gyfreithiau, ac mae gennym gorff o ddeddfwyr. Wrth ddatblygu cyfraith gyfansoddiadol—mae’n bwynt a wnaethom yn glir iawn—mae angen i ni weithredu gyda mwy o gydbwysedd wrth ei datblygu, a mwy o gydbwysedd yn y canlyniadau rhwng y ddwy Lywodraeth, a’r Cynulliad a’r Senedd, ac yn y blaen. Fel y gwnaeth eraill, amlygodd y perygl o golli pwerau sydd gennym eisoes, mater rydym wedi tynnu sylw ato. Soniodd am ddyfyniad Charles Parnell. Os oes gennyf amser, efallai y ffeiriaf ddyfyniad gan rywun arall gydag ef yn y man.

A gaf fi dalu fy nheyrnged fawr i gyn-gadeirydd y pwyllgor hwn, David Melding, ac am ei gyfraniad i hyn hefyd? Rwyf wedi bod yn ffodus iawn i gael pwyllgor ymrwymedig iawn. Mae pob un o aelodau’r pwyllgor wedi cyfrannu, ond yn sicr mae profiad rhai Aelodau hŷn sydd wedi cadeirio’r pwyllgor hwn, neu sydd â phrofiad hir o faterion cyfansoddiadol, wedi bod o fantais fawr i’r pwyllgor. Ategaf ei sylwadau, a’i sylwadau am ein tîm cymorth a’r clercod yn ogystal, a hefyd ei sylwadau ar elfennau da’r Bil. Rwy’n gwbl argyhoeddedig, os gellir addasu’r Bil wrth iddo fynd ar ei daith, mae’n werth tynnu sylw at elfennau da’r Bil hwn. Ond mae cyfrifoldeb mawr ar ysgwyddau’r bobl yn ‘y lle arall’, fel roeddem yn arfer ei alw yn San Steffan—yn Nhŷ’r Arglwyddi—ac yn Nhŷ’r Cyffredin yn ystod y camau olaf i wneud y gwelliannau angenrheidiol hynny. Ond fe ellir ei wella. Mae’n werth ei wella yn yr wythnosau i ddod sy’n weddill.

Diolch hefyd i Michelle Brown a oedd yma am y rhan fwyaf o’r Bil hwn, ac mae hi wedi cyffwrdd ar yr angen am gydweithredu i ddatblygu setliad cyfansoddiadol. Mae’n thema allweddol yn ein gwaith. Dywedodd Nathan fod pumed Bil yn realiti yn eithaf buan. Mae hynny’n hollol gywir, ac mae yna gonsensws ynglŷn â hynny ymhlith yr holl gyfranwyr heddiw. Nid hwn yw’r setliad parhaol a chadarn. Nid yw’n agos at fod, ond efallai y gallwn symud ychydig gamau ymlaen os gallwn roi’r gwelliannau hyn ar waith.

Dywedodd yr Arglwydd Dafydd Elis-Thomas, a fydd yn parhau ei ymwneud â hyn ar ben arall yr M4 neu reilffordd y Great Western, ‘Os ydym am gael model cadw pwerau, gadewch i ni gael model cadw pwerau priodol’. Nid wyf am ddweud pwy, ond rwy’n siŵr fod un o aelodau fy mhwyllgor, pan aethom i bwyllgor cyfansoddiadol Tŷ’r Arglwyddi, wedi dweud ‘Gadewch i ni gael model cadw pwerau yn hytrach na model gwrthdroi pwerau’.

Cafwyd consensws cryf heddiw. Gadewch i mi, wrth gloi, ddweud yn fyr iawn fod un o’r enghreifftiau diddorol yn ymwneud â thraffig ffyrdd. Mae’n enghraifft sy’n pwysleisio cymaint o bethau sy’n annigonol yn y Bil. Mae’n ymddangos y gallai’r Cynulliad basio deddfwriaeth sy’n pennu terfyn cyflymder ar ffordd, ond ni fyddai’n gallu pennu trosedd traffig ffyrdd y byddai torri’r terfyn cyflymder hwnnw’n ei thramgwyddo. Mae hynny’n hurt. Felly, wrth gloi, a gaf fi rannu meddyliau un tyst gyda chi, Dr Diana Stirbu, a wnaeth sylwadau huawdl a oedd yn taro tant yn y pwyllgor? Meddai,

dylai setliad cyfansoddiadol fod yn uchelgeisiol hefyd. Ac rwy’n credu mai’r hyn rydym yn methu â’i weld yw uchelgais a dyhead clir ar gyfer statws cyfansoddiadol Cymru a sut y bydd Cymru’n cael ei hail-leoli’n gyfansoddiadol o fewn y DU.

Mae hyn yn adleisio sylwadau a wnaeth Prif Weinidog Cymru ac eraill yn flaenorol. A dywedodd,

‘rwy’n credu bod cyfansoddiadau yn cyfleu negeseuon ynglŷn â pha fath o wleidyddiaeth rydych yn ei harfer mewn gwlad, pa fath o gymdeithas yr hoffech fyw ynddi, pa fath o ddyheadau sydd gennych ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol. A’r holl negeseuon hyn, symbolaidd neu beidio, ar lefel ddatganiadol neu ar lefel dechnegol iawn—credaf y dylai’r cyfansoddiad fynd ymhellach na mynegiant technegol a chyfreithiol o realiti gwleidyddol yn unig.’

Rwyf fi a holl aelodau’r pwyllgor yn wirioneddol ddymuno’r gorau i’r Bil hwn. Rydym yn gobeithio y caiff ei wella fel y bydd angen, ond byddwn yn ôl yma’n gynt yn hytrach nag yn hwyrach, ac mae angen i ni weithio ar y cyd i gyflawni’r setliad clir, ymarferol a pharhaol hwnnw sydd ei angen, nid yn unig ar Gymru, ond ar y DU hefyd.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

The next item is voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to voting time.

The vote, therefore, on the Plaid Cymru debate. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote.

Close the vote. For seven, 44 against, and therefore the motion is not agreed.

The next vote is on amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote, therefore, on amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. For 17, no abstentions, 34 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.

I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. For 27, 11 abstentions, 13 against. Therefore, the amendment is agreed.

I now call for a vote on the motion as amended.

Open the vote. Close the vote. For 34, 11 abstentions, six against, and therefore the motion as amended is agreed.

A gaf fi ofyn i’r Aelodau, os ydynt yn gadael y Siambr, a allant wneud hynny’n gyflym ac yn dawel os gwelwch yn dda? Diolch.

Symudwn yn awr at y ddadl fer a galwaf ar Neil McEvoy i siarad ar y pwnc y mae wedi’i ddewis, sef gwneud lobïo yng Nghymru yn fwy agored. Neil McEvoy.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Lobïo yng Nghymru—nid rhywbeth y dylem ei drafod yw hwn; mae’n rhywbeth y mae angen i ni ei drafod. Fy nod heddiw yw ailagor y ddadl a ddechreuwyd yma ar lobïo rai blynyddoedd yn ôl. Er lles iechyd democratiaeth Cymru, mae’n rhaid i ni reoleiddio lobïo masnachol a dod ag ef allan o’r cysgodion. Mae’n rhaid i ni warchod sefydliad Cynulliad Cenedlaethol Cymru.

Mae lobïo yn ddiwydiant sydd wedi tyfu’n aruthrol yn ddiweddar. Yn y DU, mae’n werth £2 biliwn a mwy bellach. Dylai’r swm hwnnw o arian yn unig ddweud wrthym fod angen rheoleiddio. Yn y Cynulliad blaenorol, cyflawnodd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad adolygiad o lobïo, ond roedd yr argymhellion yn wan a methodd â darparu unrhyw fath o drefn reoleiddio. Mae’r Prif Weinidog yn credu nad oes angen rheolau ar gyfer lobïwyr. Ymddengys bod hyn yn rhan ehangach o’r diwylliant yn y Cynulliad, gan wrthod cydnabod y lobïo sy’n digwydd yma. Aeth y Llywydd diwethaf mor bell ag ysgrifennu at San Steffan i ofyn iddynt hepgor Cymru o unrhyw ddeddfwriaeth ar lobïo. Dywedodd, a dyfynnaf,

‘nad ydym ni’n wynebu’r un math o faterion negyddol ynghylch cael mynediad at aelodau etholedig ag y mae San Steffan yn eu hwynebu.’

Wel, o fy amser byr yn y Cynulliad yma, mae’n glir i mi ein bod yn wynebu’r un materion. Mae fy ngheisiadau am ddyddiaduron Gweinidogion wedi cael eu gwrthod. Rwy’n credu bod hynny’n werth ei ddweud eto: Gweinidogion Cymru yn gwrthod datgelu pwy maent yn eu cyfarfod. Pam? Pam hynny? Mae’n amhosibl gweld y galwadau a wneir gan Weinidogion ar eu ffonau cyhoeddus—eu ffonau cyhoeddus—y talwn amdanynt.

Yn yr hydref, honnodd chwythwr chwiban dienw fod penderfyniad wedi’i wneud i beidio â chymeradwyo cyllid Llywodraeth Cymru i GlobalWelsh. Cafodd y busnes wybod am hyn drwy lythyr dyddiedig 5 Gorffennaf. Honnwyd bod y lobïwr, na fyddaf yn ei enwi ar y cam hwn, wedi cysylltu â’r Gweinidog a’i fod ef wedi gwrthdroi ei benderfyniad. Dywedwyd wrthyf nad oedd unrhyw waith papur na dadansoddiad i gefnogi unrhyw newid o’r fath. Ar 7 Gorffennaf, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru hysbysiad penderfynu yn datgan bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cytuno i gefnogi sefydlu cwmni buddiannau cymunedol, GlobalWelsh, i ddatblygu rhwydwaith, ac mae hynny i’w weld yn gwrthddweud llythyr 5 Gorffennaf braidd. Ymddengys bod y chwythwr chwiban yn gywir o ran bod y cais rhyddid gwybodaeth yn dangos nad oedd unrhyw sail ar bapur dros unrhyw newid penderfyniad. Nawr, nid wyf yn honni bod unrhyw ddrygioni yma; yr hyn rwy’n ei gredu yw bod y math hwn o honiad yn dangos bod angen mawr am fwy o dryloywder ac ymagwedd agored. Bydd rheoleiddio’n amddiffyn pawb—lobïwyr, Gweinidogion a’r cyhoedd.

Ar ôl mis Mai 2011, pan oeddwn yn ddirprwy arweinydd cyngor Caerdydd, methais gael cyfarfod â’r Gweinidog—methu’n llwyr â chael cyfarfod. Ac roedd pobl sy’n gwybod am beth y maent yn sôn yn dweud wrthyf y gellid trefnu cyfarfod gyda Gweinidog Llywodraeth Cymru pe baech yn talu £3,000 i gwmni lobïo. Nawr, rwy’n pwysleisio nad yw’r arian hwn yn mynd i’r gwleidydd, mae’n mynd i’r cwmni lobïo. Felly, rwy’n honni bod ‘arian am fynediad’ yn bodoli ym Mae Caerdydd. Ac rwy’n herio unrhyw Weinidog yma, unrhyw Weinidog sy’n bresennol, i ddweud ar gyfer y cofnod nad oes unrhyw lobïwr erioed wedi hwyluso’r ffordd i rywun gael eu cyflwyno iddynt. Ni allant ei ddweud, yn fy marn i. Felly, mae’r ffaith fod y cyn-Lywydd wedi honni nad oes lobïo o natur arbennig yn digwydd yma nid yn unig yn anghywir ond yn eithaf sarhaus i’r Cynulliad a’r cyhoedd yng Nghymru. Dywedodd y Llywydd blaenorol hefyd mai’r Cynulliad a ddylai benderfynu sut i reoleiddio lobïo, ac rydym yn cytuno ar hynny. Ond hyd yn hyn, ni chafwyd unrhyw ddeddfwriaeth. Nid wyf yn credu mai pwynt cael ein hepgor o ddeddfwriaeth San Steffan oedd gadael Cymru heb ddiogelwch o gwbl, ond yn hytrach, er mwyn i ni allu wynebu’r diwydiant lobïo sy’n amgylchynu’r sefydliad hwn a chyflwyno deddfwriaeth ein hunain ar lobïo sy’n arwain y byd.

Mae angen i ni gyrraedd lle yn y Cynulliad lle mae’n agored i’r cyhoedd, ond lle nad yw’n llydan agored i lobïwyr. A dyna pam rwy’n cynnig bod y Llywodraeth yn cyflwyno deddfwriaeth ar lobïo gyda chofrestr o lobïwyr a fydd yn cyflawni tri pheth. Byddem yn gwybod yn syml pwy yw’r lobïwyr gan y byddai’n rhaid iddynt arwyddo’r gofrestr. Byddem yn gwybod pwy sy’n lobïo pwy ac am beth, felly pe bai lobïwr cofrestredig yn cyfarfod â Gweinidog y Llywodraeth, byddai hynny’n cael ei gofnodi’n swyddogol, a byddai diben y cyfarfod yn hysbys. Yn drydydd, dylem wybod faint sy’n cael ei dalu i’r cwmni lobïo am gael mynediad. Mae hynny’n hollbwysig. Os na wnawn hyn, yna bydd lobïo’n parhau i ddigwydd yn y cysgodion, sy’n rysáit ar gyfer llygredd.

Yn ystod dadl refferendwm yr UE, roedd llawer yn ystyried nad oedd yr UE yn rhywbeth ar eu cyfer hwy. Mae 30,000 o lobïwyr ym Mrwsel—a 75 y cant o ddeddfwriaeth Ewropeaidd yn cael ei heffeithio ganddynt. Ac o’r hyn rwyf wedi ei ddysgu gan bobl sy’n gweithio ym Mrwsel, mae’n amhosibl i unrhyw un o unrhyw bwys newynu amser cinio gan fod cymaint o brydau am ddim, ciniawau am ddim, diolch i gardiau busnes y lobïwyr—eu cardiau credyd busnes. A phe baem yn edrych ar yr hyn a ddigwyddodd yn refferendwm yr UE, yn amlwg yng Nghymru, mae ar raddfa lai yn y fan hon. Ond pe baech yn edrych ar Blaid Diddymu Cynulliad Cenedlaethol Cymru, a’r gefnogaeth a gawsant, yna dylai fod yn destun pryder, oherwydd ni allwn gymryd pethau’n ganiataol, ac ni allwn anwybyddu swigen y diwylliant lobïo yn y Bae.

Mewn sawl ffordd, mae Cymru’n hollol agored i lobïo—rydym yn cynnal ein gwasanaeth iechyd ein hunain, y system ysgolion hefyd, rydym yn llunio deddfau. Rydym yn ffodus ar hyn o bryd oherwydd bod cwmnïau lobïo wedi bod â mwy o ddiddordeb yn Lloegr nag yng Nghymru. Ond pan fyddant wedi dod i ben â phreifateiddio gwasanaethau cyhoeddus Lloegr, ble y byddant yn troi eu golygon nesaf? Ac mae’n destun pryder fod lobïwyr sydd wedi pwyso ar Lywodraeth Cymru wedi cael cryn lwyddiant. Yn 2013 aeth Llywodraeth Cymru ati i gyflwyno targedau effeithlonrwydd ynni yn y cartref, gyda gostyngiad o 40 y cant mewn allyriadau carbon. Yn awr, yn lle hynny, dewisodd y Llywodraeth yr opsiwn o 8 y cant yn unig ar ôl lobïo dwys gan y datblygwyr tai. Ar y pryd, dywedodd Cyfeillion y Ddaear yn gyhoeddus eu bod wedi’u rhyfeddu gan y ffordd roedd y datblygwyr wedi cerdded dros Lywodraeth Cymru. Yn ddiweddarach, mae’n ymddangos bod datblygwyr mawr, fel Persimmon Homes, yn gleientiaid i lobïwyr yng Nghaerdydd, a dyna pam ein bod angen cofrestr.

Mae’n wir fod rhai cwmnïau lobïo’n cofrestru’n wirfoddol gyda’r Gymdeithas Ymgynghorwyr Gwleidyddol Proffesiynol, ond mae cipolwg cyflym ar y gofrestr yn dangos beth rydym yn ei wynebu. Caiff Cymdeithas Diodydd Meddal Prydain ei chynrychioli gan lobïwyr. Maent wedi bod yn dadlau yn erbyn unrhyw fath o dreth siwgr, sy’n gynnig allweddol ym maniffesto fy mhlaid i ddarparu 1,000 o feddygon ychwanegol. Mae Sefydliad Iechyd y Byd wedi bod yn annog gwledydd i gyflwyno’r dreth hon. Mae Cymdeithas Diodydd Meddal Prydain hefyd wedi brwydro yn erbyn unrhyw gynlluniau i wahardd gwerthu diodydd egni melys iawn sy’n cynnwys caffein i blant.

Y broblem gyda chofrestr wirfoddol yw mai ychydig a wyddom am yr hyn sy’n digwydd mewn gwirionedd a phwy sy’n dylanwadu ar ba benderfyniad. Dangosodd y chwalfa fancio nad yw hunanreoleiddio’n gweithio o gwbl. Mae llawer o gwmnïau hefyd yn gweithredu ledled y DU, sy’n golygu ei bod yn amhosibl gwybod a ydynt yn dylanwadu ar Ogledd Iwerddon, yr Alban neu’n wir, Cymru. Un o’r agweddau mwyaf peryglus ar lobïo yw’r drws tro sydd wedi sefydlu rhwng y Cynulliad hwn a’r cwmnïau lobïo sy’n ceisio dylanwadu arno. Mae’r cwmnïau hyn wedi’u llenwi fwyfwy ag wynebau cyfarwydd—cyn-Aelodau Cynulliad, cynghorwyr arbennig, cyn-swyddogion y Llywodraeth—a dylem i gyd sylweddoli bod gwybodaeth yn gyfrwng gwerthfawr, ac o’i chael, weithiau’n anffurfiol, caiff ei gwerthu i’r sawl sy’n cynnig fwyaf amdani.

Un o’r dadleuon a wnaeth lobïwyr yn erbyn y gofrestr yng Nghymru yn adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad oedd ei bod yn amhosibl diffinio beth yw lobïwr. Ond mae cofrestri lobïwyr gorfodol yn bodoli mewn sawl gwlad. Mae gan Lywodraeth Awstralia ddeddfwriaeth sy’n golygu bod, a dyfynnaf,

rhaid i unrhyw lobïwr sy’n gweithredu ar ran cleientiaid trydydd parti at ddibenion lobïo cynrychiolwyr y Llywodraeth fod wedi cofrestru ar y Gofrestr Lobïwyr ac mae’n rhaid iddo gydymffurfio â gofynion y Cod Lobïo.

Dyna’r gyfraith.

Mae Tŷ’r Cyffredin Canada wedi ei gwneud yn orfodol i gomisiynydd lobïo gadw cofrestr o lobïwyr ynghyd â rheoliadau sy’n pennu’r ffurf a’r dull y mae’n rhaid i lobïwyr eu dilyn ar gyfer cofrestru eu gweithgareddau pan fyddant yn cyfathrebu â deiliaid swyddi ffederal a chyhoeddus.

Yn Ffrainc, mae gan y Cynulliad Cenedlaethol gofrestr a gedwir gan Ysgrifenyddiaeth Gyffredinol Llywyddiaeth y Cynulliad Cenedlaethol. Yn yr Unol Daleithiau, mae’n rhaid i ddatgeliadau gorfodol gan lobïwyr gael eu cadw’n electronig bob chwarter wrth lobïo aelod o Senedd yr Unol Daleithiau ac mae’n ofynnol i gwmnïau lobïo gadw cyflwyniadau a chofrestriadau ar wahân ar gyfer pob cleient. Yn nes at adref, mae’r Alban ar hyn o bryd yn pasio Deddf lobïo a fydd yn arwain at gofrestr lobïwyr ac sydd hefyd yn pennu beth yw lobïo wedi’i reoleiddio.

Mae’r ddeddfwriaeth yn San Steffan, y gofynnodd y cyn-Lywydd i ni gael ein hepgor ohoni, wedi creu cofrestr o lobïwyr. Yng Nghymru, nid oes gennym ddim ac mewn gwirionedd mae angen i ni fynd ymhellach o lawer na chofrestr—mae angen i ni wybod natur y cytundeb rhwng cwmnïau lobïo masnachol a’r cleientiaid fel ei bod yn glir pwy maent yn ceisio’u cynrychioli ac i ba ddiben. Rwy’n credu ei fod yn eithaf syml. Mae’n bryd i ni ymuno ag Awstralia, Canada, Ffrainc, yr Unol Daleithiau a hyd yn oed yr Alban a San Steffan a chyflwyno deddfwriaeth gadarn ar lobïo.

Gallwn wneud lobïo’n fwy agored a sicrhau bod yna ddiwylliant tryloyw yn y Cynulliad hwn a dyna pam rwy’n galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno deddfwriaeth lobïo ar unwaith gan mai dyna’r peth iawn i’w wneud. Diolch yn fawr.

Diolch. A ydych wedi nodi eich bod yn caniatáu i Aelod gael munud o’ch amser?

Ydw.

Ac ai Jayne Bryant yw honno?

Jayne Bryant, ie.

Diolch am y cyfle i siarad yn y ddadl hon. Rwy’n falch o gyfrannu fel Cadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad. Yn y Cynulliad diwethaf, cynhaliodd y pwyllgor safonau ymchwiliad i lobïo a lluniwyd yr adroddiad gan gynrychiolwyr o bob plaid a’i gytuno’n unfrydol gan y Pedwerydd Cynulliad.

Ers yr adroddiad hwn, cafwyd newidiadau i ddeddfwriaeth yn San Steffan a Holyrood ac o ganlyniad i hyn, ac er mwyn sicrhau ein bod yn gwarchod ein hunain rhag unrhyw hunanfodlonrwydd, cytunodd y pwyllgor safonau i gynnal ymchwiliad newydd i lobïo yn ystod tymor yr hydref. Rydym wedi gofyn i’r comisiynydd safonau wneud rhywfaint o waith cychwynnol ar hyn. Bydd yn trafod gyda Seneddau eraill y DU i weld beth yw eu trefniadau a sut y maent yn gweithio’n ymarferol, ac rwy’n credu bod y ffordd y maent yn gweithio’n ymarferol yn bwynt hollbwysig mewn gwirionedd. Felly, bydd y comisiynydd yn adrodd yn ôl i’r pwyllgor ym mis Tachwedd, a bryd hynny byddwn yn cytuno ar gamau nesaf yr ymchwiliad a hoffwn sicrhau pob Aelod yma heddiw y bydd y pwyllgor yn cadw llygad ar hyn. Diolch i chi am y tro.

Diolch. Galwaf ar Jane Hutt i ymateb i’r ddadl.

Ddirprwy Lywydd, rwy’n croesawu’r cyfle i ymateb i’r ddadl hon gan ei fod yn caniatáu i mi ailadrodd safbwynt Llywodraeth Cymru ar lobïo Gweinidogion. Mae’n safbwynt syml iawn. Rwy’n falch iawn o ddweud yn glir heddiw nad yw Gweinidogion yn cyfarfod â lobïwyr masnachol ac rwy’n ddiolchgar eich bod wedi caniatáu i Gadeirydd y pwyllgor safonau roi diweddariad i ni ar waith y pwyllgor, gyda Chadeirydd newydd yn y pumed sesiwn, ac ar y gwaith pwysig y maent yn ei wneud yn y maes hwn.

Wrth gwrs, mae wedi bod yn destun craffu dros y blynyddoedd diwethaf. Ond rwy’n falch fod mwy o waith yn cael ei wneud gan y pwyllgor bellach ac yn falch y bydd y comisiynydd yn ymateb maes o law. Ac wrth gwrs, rydych wedi tynnu sylw at waith blaenorol. Bydd yr Aelodau yma’n ymwybodol fod Pwyllgor Safonau Ymddygiad y Cynulliad wedi cyhoeddi adroddiad ym Mai 2013 ar drefniadau’r Cynulliad mewn perthynas â lobïo, ac rwy’n credu ei bod yn werth ystyried yr adroddiad hwnnw. Roedd yn dilyn ymgynghoriad ac adolygiad eang o’r trefniadau gan Gomisiynydd Safonau Cynulliad Cenedlaethol Cymru a gynhaliwyd yn 2012. Dywedodd

‘mai barn unfryd pawb a gymerodd ran yn yr ymgynghoriad sy’n gweithredu yng Nghymru a/neu yn y Cynulliad Cenedlaethol yw bod arferion lobïo, yn eu hanfod, yn dryloyw a’u bod yn cael eu plismona a’u rheoleiddio’n ddigonol’

Ond dywedodd hefyd—a chomisiynydd safonau annibynnol Cymru yw hwn—ei bod yn ffaith na wnaed unrhyw gŵyn yn erbyn Aelod mewn perthynas â lobïo yn ystod y blynyddoedd diwethaf, neu’n wir, cyn belled ag y gallai’r comisiynydd ei weld, ers ffurfio Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Felly, nid yw’n syndod fod y comisiynydd wedi dod i’r casgliad pendant, a dyfynnaf,

‘bod y trefniadau presennol sydd yn eu lle ar gyfer rheoleiddio lobïo, fel y maent yn berthnasol i Aelodau’r Cynulliad Cenedlaethol, yn eu hanfod yn ddigon cadarn ac addas i’r diben’

Dyna oedd y casgliad a gafodd ei gymeradwyo gan y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ar y pryd. Ac fe aeth y pwyllgor i’r afael yn uniongyrchol â’r cwestiwn o gofrestr lobïwyr bosibl ond daeth i’r casgliad nad oedd yn ateb rhesymol na chymesur yng Nghymru i’r pryderon a fynegwyd bryd hynny ynglŷn â gweithgareddau lobïo—pryderon a fynegwyd ar lefel y DU yn unig ac nid yng Nghymru o gwbl. Pan gyhoeddodd y pwyllgor ei adroddiad, cafodd ei ystyried yn ofalus gan y Prif Weinidog yng nghyd-destun sut y mae Gweinidogion Cymru yn gweithredu ac nid oedd Gweinidogion yn cyfarfod â lobïwyr masnachol bryd hynny, ac nid ydynt yn gwneud hynny yn awr, fel y dywedais yn fy sylwadau agoriadol. A chan na lwyddodd y comisiynydd safonau na’r pwyllgor i ganfod tystiolaeth o broblem, daeth y Prif Weinidog i’r casgliad nad oedd unrhyw achos dros weithredu mewn perthynas â Gweinidogion Cymru ac mae hynny’n parhau i fod yn wir heddiw. Nid oes dim a glywais gan yr Aelod heddiw sy’n peri i mi gwestiynu’r penderfyniad hwnnw.

Bydd yr Aelodau hefyd yn ymwybodol fod gweithwyr proffesiynol materion cyhoeddus yng Nghymru wedi ymrwymo i weithredu’n broffesiynol, yn gyfrifol ac yn dryloyw, ac mae eu corff aelodaeth Public Affairs Cymru wedi dangos hyn drwy weithio’n rhagweithiol ar ddatblygu a gweithredu cod ymddygiad y mae pob un o’i aelodau wedi ymrwymo iddo ac sy’n rhaid iddynt ei gynnal. Rwy’n croesawu’r cod hwn a’r dystiolaeth y mae’n ei roi bod y proffesiwn materion cyhoeddus yng Nghymru yn benderfynol o fod, a chael ei weld i fod, yn broffesiynol a moesegol.

Wrth gwrs, bydd cymariaethau bob amser yn cael eu gwneud â’r hyn sy’n digwydd mewn mannau eraill ac ydi, mae Llywodraeth y DU wedi sefydlu cofrestr o lobïwyr ymgynghorol. Ac efallai nad yw hynny’n syndod, o ystyried mai yn San Steffan bob amser y mae dadleuon ynglŷn â lobïo wedi digwydd. Fodd bynnag, nid yw’r gofrestr ond yn cynnwys lobïo ymgynghorol ac mae hynny’n golygu nad yw ond yn cwmpasu cyfran fechan o ddiwydiant lobïo’r DU. Yn wir, ar hyn o bryd, 114 yn unig sydd wedi’u cofrestru arni. Felly, nid yw trefniant y DU yn fodel o fynediad cyhoeddus cynhwysfawr at wybodaeth am lobïo. Rwyf eisoes wedi dweud nad yw Gweinidogion yn cyfarfod â lobïwyr masnachol, ond maent, wrth gwrs, yn cyfarfod â llawer o bobl a sefydliadau ac yn ystyried ystod eang o safbwyntiau fel rhan o’r broses o lunio polisi’r Llywodraeth, ond mae cod y gweinidogion yn ei gwneud yn glir y dylid cofnodi holl ffeithiau sylfaenol pob cyfarfod ffurfiol o’r fath rhwng Gweinidogion a grwpiau buddiant allanol. Mae’n ofynnol i bob Gweinidog gydymffurfio â chod y gweinidogion, ac mae’r Prif Weinidog yn atebol am eu hymddygiad. Ac fel y mae wedi dweud yn glir ar sawl achlysur, ni fydd y Prif Weinidog yn oedi rhag gweithredu os oes ganddo dystiolaeth fod y cod wedi cael ei dorri mewn unrhyw ffordd. O ganlyniad, mae’r Prif Weinidog yn atebol i’r Cynulliad hwn, ac nid oes amheuaeth y byddai’r Siambr hon yn gofyn iddo amddiffyn ei benderfyniadau yma ar unrhyw fater a gyfeiriwyd ato o dan y cod na chafodd ei drin yn foddhaol.

Sicrwydd pellach o ddidwylledd a thryloywder yw Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y Cynulliad, gyda’i gylch gwaith i archwilio darbodusrwydd, effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd y modd y caiff adnoddau eu defnyddio wrth gyflawni swyddogaethau cyhoeddus yng Nghymru. Mae ganddo rôl bwysig yn dwyn y Llywodraeth i gyfrif. Ac rwy’n parchu hawl yr Aelod i ofyn y cwestiwn hwn fel testun dadl fer, ond nid oes tystiolaeth i gyfiawnhau cyflwyno trefniadau newydd ar lobïo yng Nghymru. Rwy’n gobeithio fy mod wedi rhoi sicrwydd i’r Aelod fod hanes y Cynulliad hwn a Llywodraeth Cymru yn dangos ymrwymiad a rennir i fonitro hyn yn effeithiol ac yn briodol. Ac mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo—ac rwy’n credu mai dyma’r pwynt pwysicaf wrth ymateb i ddadl fer yr Aelod heddiw—mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod tryloywder ac atebolrwydd i’r cyhoedd yn egwyddor sylfaenol yn y modd rydym yn gweithredu.

A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?

Na, rwy’n credu bod y Gweinidog wedi gorffen. Diolch. Dyna ddiwedd y trafodion am heddiw. Diolch.