National Assembly for Wales

Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

Ar ran Cynulliad Cenedlaethol Cymru, hoffwn fynegi ein cydymdeimlad diffuant i deulu, ffrindiau a chydweithwyr Jo Cox, Aelod Seneddol, a fu farw mewn modd mor greulon yr wythnos diwethaf. Cafodd Jo Cox ei lladd wrth gyflawni ei dyletswyddau cyhoeddus—wrth wasanaethu ei hetholwyr yn ffyddlon fel Aelod Seneddol a gafodd ei hethol yn ddemocrataidd.

Rydym wedi teimlo sioc a thristwch y golled hon ledled y Deyrnas Unedig, ac roedd y niferoedd a ddaeth i’r wylnos a gynhaliwyd y tu allan i adeilad y Senedd yma er cof amdani yn dyst i hynny. Teimlir y golled hon yn fawr. Mae'n drasiedi bersonol i’r rhai a oedd yn ei hadnabod ac yn ei charu, ond mae hefyd yn ymosodiad ar ein bywyd democrataidd. Byddwn yn parhau i gynnal y gwerthoedd yr oedd Jo yn eu harddel—tosturi, goddefgarwch a pharch—er cof amdani.

Cyn i mi ofyn am ddatganiadau gan arweinyddion y pleidiau, ac wrth i ni sefyll i anrhydeddu bywyd Jo Cox, gadewch i ni wneud hynny drwy gofio geiriau Ifor ap Glyn, yn y gerdd a ddarllenwyd yn y Siambr hon ond bythefnos yn ôl,

‘diolchwn nad oes tyllau bwledi /ym mhileri’r tŷ hwn, / dim ond cwmwl tystion / wrth ein cefn ym mhob plwraliaeth barn.’

Dewch i ni gofio, felly, Jo Cox, Aelod Seneddol.

Diolch. Rwyf yn awr yn gwahodd arweinwyr y pleidiau, ac eraill, i ddweud ychydig o eiriau, gan ddechrau gyda’r Prif Weinidog, Carwyn Jones.

Diolch, Lywydd. Fe wnaeth Jo Cox, neu Jo Leadbeater, neu Jo fach, fel y bydd llawer yng Nghymru yn ei chofio hi, fyw bywyd llawn a gwych. Roedd llawer ohonom yn Llafur Cymru yn gyfarwydd â hi pan oedd hi'n gweithio i Glenys Kinnock, a dyna pryd y datblygodd ei brwdfrydedd dros ddatblygu rhyngwladol a chyfiawnder cymdeithasol. Nid oes fawr o amheuaeth bod yr ymosodiad ar Jo Cox yn wleidyddol ei natur. Roedd yn ymosodiad anfaddeuol a chreulon, nid yn unig ar wleidydd benywaidd, yn gwneud ei gwaith, ond yn erbyn popeth yr oedd hi'n ei gynrychioli. Ond nid gwleidyddiaeth y dylem fod yn myfyrio arno heddiw, ond y person.

Roedd ganddi lawer iawn o ffrindiau yng Nghymru, ac roedd pawb yn gwybod bod ei gyrfa wleidyddol yn mynd i fod yn rhywbeth arbennig, nid oherwydd ei huchelgais, ond oherwydd ei phenderfyniad ffyrnig, ei gwedduster, a'i hawydd sylfaenol pendant i gyflawni pethau. Roedd hynny'n golygu cynnig llaw cyfeillgarwch ar draws y rhaniad gwleidyddol. Byddai Jo wedi bod yn dathlu ei phen-blwydd yn 42 yfory, a bydd digwyddiadau ar draws y byd, lle y bydd pobl yn ailadrodd yr ymadrodd hwnnw sydd eisoes wedi dod yn fantra,

rydym yn llawer mwy unedig ac mae gennym lawer mwy yn gyffredin ... na'r pethau sy'n ein gwahanu.

Lywydd, cafodd bywyd Jo ei dorri'n fyr, ond yr oedd yn fywyd a gafodd ei fyw yn llawn, ac yn fywyd a oedd wedi rhoi ysbrydoliaeth i ni. Ac ar yr ysbrydoliaeth honno y mae'n rhaid i ni ganolbwyntio heddiw ac yn y dyfodol, ac nid dim ond ar y digwyddiadau trychinebus a ddigwyddodd ddydd Iau diwethaf.

Rwy’n galw yn awr ar arweinydd yr wrthblaid, Leanne Wood.

Diolch, Lywydd. Wnes i erioed gwrdd â Jo Cox, ond rwy'n siŵr nad fi yw'r unig sy'n uniaethu ag agweddau ar yr hyn yr ydym wedi ei glywed amdani, ac â pheth o'r wleidyddiaeth yr oedd hi'n ei chynrychioli. Yn hytrach na defnyddio fy ngeiriau i heddiw, byddai'n well gennyf ddefnyddio ei rhai hi. Yn ei haraith gyntaf yn San Steffan, dywedodd Jo Cox AS,

Mae ein cymunedau wedi eu gwella yn helaeth gan fewnfudo, boed hynny gan Gatholigion Gwyddelig ar draws yr etholaeth neu Fwslimiaid o Gujarat yn India neu o Bacistan, yn bennaf o Kashmir. Wrth i ni werthfawrogi ein hamrywiaeth, yr hyn sy'n peri syndod i mi dro ar ôl tro wrth i mi deithio o amgylch yr etholaeth yw ein bod yn llawer mwy unedig a bod gennym lawer mwy yn gyffredin â'n gilydd na'r pethau sy'n ein gwahanu.'

Nawr, nid yw wedi ei brofi y tu hwnt i bob amheuaeth resymol pa un a gafodd ei lladd oherwydd y credoau hyn, ond mae'n ymddangos i mi mai'r deyrnged fwyaf addas y gallwn ei thalu i'r wraig hon yw cofio ei geiriau ac, er cof amdani, i bob un ohonom ni weithio dros gymdeithas a gwleidyddiaeth lle nad oes casineb.

Galwaf nawr ar arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

Diolch i chi, Lywydd. Nid wyf yn cymryd arnaf fy mod yn adnabod Jo Cox, ond mae digwyddiadau dydd Iau diwethaf wedi syfrdanu pob un ohonom. Ymwelodd drwg pur â Jo Cox a'i theulu yr wythnos diwethaf, a'i hetholaeth, pan oedd hi wrth ei gwaith mewn swydd yr oedd hi'n teimlo'n angerddol amdani, ac yr wyf yn meddwl ei bod wedi dweud, yn ei geiriau ei hun, mai hon oedd y swydd yr oedd hi'n credu ei bod hi wedi ei pharatoi amdani ar hyd ei hoes, sef cyflawni llwyddiant i'r cymunedau yr oedd hi'n eu cynrychioli a'r achosion a oedd yn agos at ei chalon. Ac yn sicr fe aeth hi â'r achosion hynny yr holl ffordd i galon grym yn y Senedd a'r Llywodraeth, a gweithiodd ar draws y rhaniad gwleidyddol, gan brofi pan fo gwleidyddion yn gweithio gyda'i gilydd, rydym mewn gwirionedd yn cyflawni llawer mwy.

Un peth y mae'n rhaid i ni ei gofio yw bod teulu heddiw nad yw'n teimlo cynhesrwydd a chariad mam na gwraig ychwaith, a nhw yw'r rhai sydd wedi cael y golled fwyaf yn hyn i gyd, ond rydym ni fel cymdeithas yn llawer tlotach o golli unigolyn fel Jo Cox, ac ni ddylem fyth adael i'r fflam a oleuodd hi ddiffodd, a dylem sefyll yn gadarn dros y credoau a'r achosion y brwydrodd hi drostynt a gwneud yn siŵr na fydd y drwg a ymwelodd â'r wlad hon, ei hetholaeth, a'i theulu yr wythnos diwethaf, yn ennill.

Galwaf nawr ar arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.

Hoffwn gysylltu fy hun a'm plaid â phopeth a ddywedwyd yma heddiw. Fel Andrew Davies, nid oeddwn yn adnabod Jo Cox; roedd hi'n amlwg yn berson rhyfeddol iawn ar drothwy yr hyn rwy'n siŵr y byddai wedi bod yn yrfa wleidyddol lwyddiannus iawn. Ni fyddai effaith ei marwolaeth drasig wedi arwain at y cyhoeddusrwydd enfawr yr ydym wedi ei weld, oni bai am natur ei phersonoliaeth, ac er nad oeddwn yn ei hadnabod, roeddwn i yn adnabod yr Aelod Seneddol diwethaf i gael ei lofruddio, Ian Gow, yn dda iawn, iawn, felly rwyf yn deall, o brofiad personol, yr effaith ar y rhai a oedd yn ei hadnabod. Dywedodd Rachel Reeves ddoe yn Nhŷ'r Cyffredin yr hyn y mae Andrew Davies newydd ein hatgoffa ohono, fod hon yn drasiedi bersonol hefyd. Er y bydd Batley a Spen yn cael Aelod Seneddol newydd, ni fydd y plant druan hynny yn cael mam newydd, a dylai hynny yn sicr effeithio ar bob un ohonom. A dylem fynd allan, mi gredaf, yn ein gwahanol bleidiau ac yn ein ffyrdd gwahanol, yn yr ysbryd y gwnaeth Jo Cox fyw ei bywyd ac yn ymladd ei gwleidyddiaeth—gyda thrugaredd a pharch, ac, yn anad dim, parch at y ddynoliaeth gyfan. Rwyf yn credu y bydd hi, drwy ei marwolaeth, yn cyflawni llawer mwy nag y bydd unrhyw un ohonom ni yn ei gyflawni yn ein bywydau.

Ac yn olaf, Hannah Blythyn.

Diolch. Jo Cox AS—gweithredydd angerddol, a dyngarwraig ddiwyro, ymgyrchydd egnïol a ffeminist ymrwymedig, ffrind, merch, chwaer, gwraig, mam, ac yn falch o fod yr AS dros Batley a Spen, y gymuned yn Swydd Efrog lle y magwyd hi. Roedd Jo Cox yn un ohonom ni, ac rydym ni i gyd wedi cael ein hysgwyd, ein cynhyrfu a'n digaloni i'r carn gan lofruddiaeth Jo. Ond diwrnod i gofio'r cyfraniad hynod arwyddocaol a gwerthfawr a wnaeth Jo Cox yn ei hamser llawer rhy fyr gyda ni yw heddiw.

Roeddwn yn ddigon ffodus i gwrdd â Jo er mai dim ond am gyfnod byr drwy Rwydwaith Menywod Llafur, felly cyn teyrnged heddiw, gofynnais am arweiniad gan y rhai a oedd yn adnabod Jo yn llawer iawn gwell na fi. Cyflawnodd Jo gymaint cyn mynd i mewn i Dŷ'r Cyffredin ychydig dros flwyddyn yn ôl, gydag Oxfam, yn Senedd Ewrop, a thrwy annog menywod Llafur i mewn i wleidyddiaeth. Jo oedd cadeirydd Rwydwaith Menywod Llafur o 2010 i 2014, yn rhan o dîm o fenywod gydag uchelgeisiau mawr i ddatblygu'r sefydliad i gefnogi a dod â merched Llafur o bob cefndir i mewn i'r parti ac i fywyd cyhoeddus. Roedd y canolbwyntio a'r penderfyniad a gyflwynodd Jo i Rwydwaith Menywod Llafur i fwrw ymlaen a chael pethau wedi'u gwneud mewn gwirionedd yn ganolbwyntio a phenderfyniad a oedd yn amlwg ym mhopeth yr oedd hi'n ei wneud. Ysgrifennodd ffrind a chydweithiwr i Jo yn ystod y dyddiau diwethaf sut yr oedd Jo yn cefnogi ac yn grymuso menywod eraill drwy, ‘Hanner eich dal ar eich traed a hanner eich gwthio ymlaen'.

Mae'r cynghreiriau a adeiladodd Jo a'r hyn a gyflawnodd yn ei 13 mis fel AS yn dyst nid yn unig i ddycnwch a dyfnder y profiad yr oedd hi'n ei roi i'r materion yr oedd hi'n canolbwyntio arnynt a'r achosion yr oedd hi'n eu hyrwyddo, ond hefyd i'w phersonoliaeth. Mae cyfeillion wedi dweud pa mor benderfynol o gadarnhaol a faint o fwndel o egni oedd Jo—grym natur a oedd yn mwynhau bywyd i'r eithaf. Maent wedi ysgrifennu sut, wrth fyfyrio ar fywyd Jo, nid yn unig yr hyn a wnaeth hi sy'n bwysig, ond y modd y gwnaeth hi ef: pŵer gweithredu cyffredin ac nid dim ond credu yn ei delfrydau, ond eu byw a gwneud rhywbeth i'w symud ymlaen bob un dydd. I mi, roedd Jo Cox yn ymgnawdoli popeth y dylai gwleidydd fod, ac, wrth i ni ddathlu bywyd Jo, gadewch i ni fynd yn ein blaenau gan adael i'w geiriau hi lunio ein gweithredoedd: mae gennym lawer mwy yn gyffredin â'n gilydd na'r hyn sy'n ein gwahanu. Diolch. Diolch yn fawr, Jo Cox AS.

Diolch i chi i gyd.

Rydym nawr yn symud at yr eitem gyntaf ar ein hagenda heddiw, sef cwestiynau i’r Prif Weinidog. Mae’r cwestiwn cyntaf gan Vikki Howells.

Byddwn yn parhau â'n rhaglenni sgrinio’r boblogaeth ar gyfer canser y fron, ceg y groth a'r coluddyn, yn ogystal â gwella ein cymorth i feddygon teulu i adnabod symptomau yn well a gwella'r mynediad at brofion.

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Roedd hi’n Wythnos Ymwybyddiaeth o Sgrinio Serfigol yr wythnos diwethaf, sef prosiect ar draws Ewrop gyfan i godi ymwybyddiaeth o swyddogaeth sgrinio i fynd i'r afael â chanser ceg y groth. Er bod cyfraddau marwolaeth yn gostwng ar gyfer canser ceg y groth, roedd gostyngiad bach hefyd i’r nifer a gafodd eu sgrinio, ac rwy'n arbennig o bryderus bod un o bob tri o bobl 25 i 29 oed nad ydynt yn mynychu eu profion ceg y groth. Sut all Llywodraeth Cymru annog mwy o fenywod o bob oed, ond menywod iau yn arbennig, i fynychu'r profion sgrinio a allai achub eu bywydau?

Wel, mae tîm ymgysylltu sgrinio Iechyd Cyhoeddus Cymru yn gweithio gyda thimau iechyd cyhoeddus lleol, byrddau iechyd a chlystyrau gofal sylfaenol i ystyried y nifer sy'n cael profion sgrinio serfigol ym mhob rhanbarth ac mae wedi cynllunio gweithgareddau penodol i wella niferoedd, gan gynnwys gweithgarwch cyfryngau cymdeithasol. Bu pwyslais penodol ar y grwpiau ym mhob rhanbarth lle mae’r niferoedd sy’n cael eu sgrinio ar eu hisaf.

Nid yw’n anarferol i feddyg teulu fethu â sylwi ar symptomau o ganser ar yr ymweliad cyntaf. Ond, os yw diagnosis yn dod yn y pen draw yn dilyn ail neu drydydd ymweliad, a yw’r Prif Weinidog yn cytuno y dylai’r cloc ddechrau tician, o ran pa bryd y dylai’r driniaeth ddigwydd, o bryd yr oedd yr ymweliad cyntaf, achos triniaeth gyflym i’r claf sydd bwysicaf, nid taro targedau’r Llywodraeth?

Wel, y claf, wrth gwrs, sy’n bwysig ynglŷn â beth sy’n digwydd fan hyn. Ond, a gaf i ddweud, ynglŷn â phrofion diagnostig, er enghraifft, rydym wedi gweld gwellhad sylweddol yn y flwyddyn ddiwethaf? Mae’r ffigurau o Ebrill 2016, er enghraifft, 23 y cant yn is nag Ebrill y llynedd, a 40 y cant yn is na’r pwynt uchaf ym mis Gorffennaf y llynedd. Beth sy’n bwysig, wrth gwrs, yw bod y profion yn cael eu delio â nhw a bod canlyniadau yn dod yn ôl cyn gynted â phosibl.

Brif Weinidog, mae plant ifanc rhwng dim a 14 oed yn llawer mwy tebygol—neu, yn wir, ddwywaith yn fwy tebygol—o gael diagnosis trwy gyflwyniad brys ar gyfer canser. Hoffwn i chi ystyried yr elusen plant CLIC Sargent a'i galwad y dylai cynllun cyflawni ar ganser Cymru ar ei newydd wedd, y bwriedir ei gyflwyno yn ddiweddarach eleni, wella hyfforddiant cychwynnol a pharhaus ym maes iechyd plant a phobl ifanc ar gyfer gweithwyr gofal sylfaenol proffesiynol, ac y dylai adrodd ar lefel y mynediad sydd gan feddygfeydd teulu at arbenigedd iechyd pediatrig a phobl ifanc, i roi sylw i’r mater hwn yn benodol. Nid yw bod rhwng dim a 14 mlwydd oed a pheidio â darganfod bod gennych chi ganser tan i chi gael eich rhuthro i adran damweiniau ac achosion brys yn ffordd dderbyniol ymlaen. Credaf fod angen i'ch Llywodraeth ystyried sut y gall fynd i'r afael â'r sefyllfa honno.

Oes, mae llawer o fathau o ganser, wrth gwrs, yn dod i’r amlwg mewn adrannau damweiniau ac achosion brys. Mae pobl yn byw gyda’r symptomau, heb wybod beth yw'r symptomau. Gyda phlant, rwy’n amau—er nad oes gen i gymwysterau meddygol—y dybiaeth bob amser fydd mai rhywbeth arall yw’r broblem. Mae'n anodd i feddygon teulu wneud diagnosis o ganser yn gynnar. Er hynny, yn rhan o ailwampio’r cynllun cyflawni ar ganser, byddwn yn edrych ar yr hyn y gellir ei wneud er mwyn cynorthwyo meddygon teulu a gweithwyr gofal sylfaenol proffesiynol eraill i wella eu gallu i ganfod canser, pan fo hynny'n bosibl, cyn gynted â phosibl.

Brif Weinidog, fel rhywun sydd wedi goroesi canser, gallaf ddweud wrthych o brofiad uniongyrchol bod diagnosis cynnar yn allweddol i oroesi. Mae meddygon teulu yn y rheng flaen yn y frwydr yn erbyn canser, ac maen nhw’n hollbwysig ar gyfer diagnosis cynnar.  Brif Weinidog, canfu Cancer Research UK fod amrywiaeth enfawr o ran mynediad uniongyrchol meddygon teulu at brofion diagnostig yng Nghymru. Beth fydd eich Llywodraeth yn ei wneud dros y pum mlynedd nesaf i sicrhau bod gan bob meddyg teulu fynediad at brofion diagnostig hollbwysig? Diolch.

Rwy'n credu fy mod i wedi ateb y cwestiwn hwn wrth ymateb i'r cwestiwn a ofynnwyd gan yr Aelod dros Ynys Môn—sef bod lleihau amseroedd aros diagnostig yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Gwelwn o'r ffigurau a grybwyllais yn gynharach bod amseroedd aros diagnostig yn lleihau yn gyflym iawn yng Nghymru.

Gwnaf. Mae'n ffeil fawr, fel y gall yr Aelod weld. Rwy’n ymwybodol o ganlyniadau'r arolwg staff. Mater yw hwn, wrth gwrs, i fwrdd Cyfoeth Naturiol Cymru fel corff hyd braich, ond mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyfarfod â chadeirydd a phrif weithredwr Cyfoeth Naturiol Cymru. Mae hi wedi amlinellu ei siom at y ffigurau a phwysleisiodd bwysigrwydd ymgysylltiad priodol â staff.

Diolch am yr ateb, Brif Weinidog. Mae canlyniadau'r arolwg yn dangos yn eglur bod problem gyda'r uwch reolwyr, ac mae'n llawer gwaeth na'r llynedd. Rwyf wedi cael etholwyr sydd wedi cysylltu â mi nad ydynt yn dymuno cael eu henwi, ac maen nhw'n ofnus am y sylwadau y maen nhw wedi eu hanfon ataf, gan ddweud eu bod wedi cael cyfarfod Skype gyda'r cyfarwyddwyr a'u harweinwyr yr wythnos diwethaf—ac roedd hyn yn cynnwys dadansoddiad mwy trylwyr o ganlyniadau’r arolwg—a oedd yn darllen yn llawer gwaeth na'r rhai a gyhoeddwyd. Rwy'n meddwl mai’r teimlad o'r cyfarfod hwnnw oedd bod y problemau gyda’r rheolwyr is, ac y dylent fynd i ffwrdd a cheisio ei ddatrys eu hunain, er eu bod yn ei weld yn fwy fel rhywbeth y mae angen ei ddatrys o’r brig. Brif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthyf sut y bydd hyn yn cael ei wneud, o gofio ei fod yn sefydliad, fel y dywedwch, sydd ar hyd braich oddi wrthych chi eich hun? Sut gwnewch chi gyflawni'r arbedion o £158 miliwn dros 10 mlynedd pan, fel yr wyf yn ei glywed gan staff yno, bod prosesau a chontractau sydd ar waith erbyn hyn yn costio mwy na phan oedden nhw’n cael eu cyflawni gan y sefydliad etifeddiaeth?

Cyfrifoldebau’r cadeirydd a'r prif weithredwr yw gwneud yn siŵr bod staff yn teimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi. Rwy’n sylwi o'r arolwg bod staff, yn gyffredinol, yn fwy bodlon nag yr oeddent y llynedd. Ond, mae'n iawn i ddweud, pan fyddwn yn ymchwilio’n fwy trylwyr i mewn i’r ffigurau hynny o ran tybiaethau’r rheolwyr, er enghraifft, datblygiad gyrfaol a dealltwriaeth o gyfeiriad y sefydliad, nad oedd y ffigurau cystal. Fel y soniais yn gynharach, mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyfarfod â'r cadeirydd a'r prif weithredwr. Fe’i gwnaed yn eglur iddyn nhw bod yn rhaid iddyn nhw sbarduno newid cadarnhaol o'r brig, a gwneud yn siŵr bod pobl yn teimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi yn fwy yn y sefydliad.

Brif Weinidog, yn ôl yr arolwg, mae’n destun pryder mawr bod staff yn Cyfoeth Naturiol Cymru yn teimlo eu bod nhw ddim yn cael mynediad i gyfleoedd dysgu a datblygiad personol pan fydd angen arnynt. Wrth gwrs, mae’n bwysig bod pobl yn cael y cyfleoedd hyn. O ystyried bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn atebol i’ch Llywodraeth chi, sut mae’r Llywodraeth yn sicrhau bod staff yn y sefydliad hwn yn cael mynediad at gyfleoedd hyfforddi a dysgu i gefnogi eu datblygiad proffesiynol?

Er taw corff sydd ddim yn rhan o’r Llywodraeth yw Cyfoeth Naturiol Cymru, mae gan yr Ysgrifennydd ddiddordeb clir ynglŷn â sicrhau bod y corff yn gweithredu fel y dylai. I wneud hynny, bydd y Gweinidog eisiau gweld bod y ffigurau hyn yn gwella, ac yn gweld bod yna dystiolaeth bod llwybrau i ddatblygu gyrfaoedd unigolion yn cael eu datblygu, ac ar gael i bobl pan mae eu heisiau.

Mae’r Aelod Plaid Cymru gyferbyn yn iawn i dynnu sylw’r Prif Weinidog at yr arolwg staff diweddar yng Nghyfoeth Naturiol Cymru. Mae'r canlyniadau yn siomedig ac yn peri pryder. A yw anfodlonrwydd y staff yn adlewyrchiad mewn unrhyw ffordd ar ba mor dda y mae’r corff hwn yn gwasanaethu'r cyhoedd?

Nac ydy, nid wyf yn credu bod hynny’n wir. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn gwneud gwaith da o ran rheoli ein hadnodd coedwigaeth, a gwneud yn siŵr bod cyngor yn cael ei roi ar gael i fusnesau er mwyn lliniaru eu heffaith amgylcheddol, ac wrth gwrs o ran rheoli ein cefn gwlad er lles ein pobl.

Galwaf nawr ar arweinwyr y pleidiau i holi’r Prif Weinidog, ac yn gyntaf yr wythnos yma mae arweinydd yr wrthblaid, Leanne Wood.

Cyn i mi ddechrau fy nghwestiynau heddiw, Brif Weinidog, hoffwn roi ar goedd ein llongyfarchiadau i dîm pêl-droed Cymru a'r cefnogwyr a'n gwnaeth ni mor falch yn Ffrainc neithiwr. Gallwn barhau ar y trywydd hwnnw, ond rwy'n mynd i symud ymlaen at fy nghwestiynau nawr.

Brif Weinidog, rydych chi a minnau wedi croesi cleddyfau ar sawl achlysur ynghylch y gwasanaeth iechyd gwladol. Neithiwr, cynheliais gyfarfod cyhoeddus gorlawn yn Nhreorci yn y Rhondda, cymuned sydd ar fin colli ei meddygfa deulu gan fod y bwrdd iechyd yn dweud wrthyf fod prinder meddygon, yr ydym ni i gyd yn gwybod amdano. Heb fynd ar drywydd dadleuon ynghylch faint o feddygon sydd eu hangen arnom, a wnewch chi gadarnhau, os byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd ddydd Iau, y bydd y GIG yng Nghymru yn ei chael yn anoddach fyth recriwtio meddygon o dramor nag y bu hyd yn hyn?

Wel, a gaf i yn gyntaf oll fynegi fy siom braidd at y ffaith fod arweinydd yr wrthblaid wedi achub y blaen arnaf i pan ddaw i longyfarch tîm pêl-droed Cymru? Canlyniad ardderchog neithiwr. Roedd Ysgrifennydd y Cabinet, Ken Skates, yno—mae'n edrych yn dda ar ôl noson o’r fath a welsom. Mae hyn yn hynod o bwysig i Gymru o ran ein proffil ledled y byd a'r ffaith fod llai a llai o bobl a fydd yn dweud, 'Cymru? Ble mae fanno?’ Rwy'n credu bod hynny'n hynod o bwysig. Ond mae arweinydd yr wrthblaid yn codi pwynt hynod bwysig, sef, 'Pa neges ydym ni’n ei chyfleu i feddygon a gweithwyr gofal sylfaenol proffesiynol eraill os byddwn yn gadael yr UE?' Rydym ni’n gwybod, er enghraifft, y dywedir bod pobl sy'n dod yma sy’n fewnfudwyr yn rhoi pwysau ar y GIG. Nid wyf yn derbyn hynny; maen nhw’n ifanc yn bennaf, maen nhw’n gweithio ac anaml y byddant yn gweld meddyg. Y gwir yw eu bod yn cyfrannu, yn enwedig y gweithwyr proffesiynol hynny sy'n gweithio yn y GIG, at helpu i ofalu am bobl sâl yng Nghymru. Effaith pleidlais i adael fyddai anfon y neges i weithwyr meddygol proffesiynol, 'Peidiwch â dod yma. Gallwch fynd i unrhyw le arall yn Ewrop, ond peidiwch â meddwl eich bod yn dod yma', a bydd hynny’n ei gwneud yn llawer mwy anodd i ddenu’r arbenigedd meddygol sydd ei angen arnom i mewn i Gymru.

Diolch i chi am eich ateb, Brif Weinidog. Byddwch yn ymwybodol fod Plaid Cymru, dros flynyddoedd lawer erbyn hyn, wedi hyrwyddo cymhellion i ddenu meddygon i Gymru. Un ffactor pwysig, os ydym ni’n mynd i ddenu pobl i ddod i fyw a gweithio yma fel meddygon teulu wrth i ni hyfforddi mwy o feddygon, yw cyflwr yr economi. Faint yn fwy anodd ydych chi’n asesu y bydd hi i ddenu meddygon teulu i’r ardaloedd hynny lle mae swyddi yn anodd eu llenwi os bydd yr economi’n gwaethygu fel y rhagwelir y bydd yn ei wneud os ceir pleidlais i adael ddydd Iau?

Wel, os ydych chi’n feddyg cymwysedig yn yr Undeb Ewropeaidd ac y dywedir wrthych, 'Gallwch deithio i 27 o wledydd eraill heb fod angen fisa, neu ddod i'r DU ond mae angen fisa arnoch chi', nid oes angen athrylith i weithio allan ei bod yn llawer haws mynd i'r gwledydd eraill. Felly, bydd y DU yn troi’n lle mwy anodd i recriwtio staff meddygol i mewn iddo. Ond, bydd, wrth gwrs, bydd effaith ar yr economi. Rwyf wedi treulio llawer o fy amser yn siarad â busnesau, yn denu buddsoddiad i Gymru, ac mae'r ffigurau diweithdra yn dystiolaeth o sut y mae hynny wedi gweithio. Byddai hwn yn glwyf a achosid gennym ni ein hunain. Ni fyddem yn gallu cynnig yr un math o sicrwydd i fusnesau fel y byddai Iwerddon, neu fel y byddai Ffrainc, neu fel y byddai’r Almaen, gan na fyddem yn gallu dweud am flynyddoedd pa fath o fynediad at y farchnad Ewropeaidd y gallai busnesau ei fwynhau pe byddent wedi’u lleoli yng Nghymru, ac mae hynny'n wael i fusnes yng Nghymru.

Nid wyf yn anghytuno â chi yn hynny o beth, Brif Weinidog. Efallai’n wir y byddwn yn anghytuno am ddyfodol y GIG yng Nghymru a’r hyn sydd angen digwydd i’w ddiogelu, ond yr hyn yr ydym ni yn cytuno arno yw ein cyd-wrthwynebiad i breifateiddio. Nawr, tybed a ydych chi’n credu ei bod yn fwy neu'n llai tebygol y bydd y GIG yn cael ei agor ar gyfer preifateiddio os bydd pleidlais i adael. Rydym ni’n gwybod bod gwleidyddion asgell dde ar draws nifer o bleidiau yn San Steffan yn awyddus i ymuno â TTIP, partneriaeth masnach a buddsoddi’r Iwerydd, a fydd, wrth gwrs, yn ei gwneud yn haws i werthu gwasanaethau cyhoeddus i'w ffrindiau. A ydych chi’n credu bod gennym ni well cyfle o osgoi'r niwed a allai gael ei achosi i'n GIG gan TTIP trwy ymuno ac aros gyda gwledydd eraill sy'n gallu ei wrthsefyll?

Wel, y gwir amdani yw bod yr UE a'r Unol Daleithiau yn flociau masnachu mawr. Mae'r DU yn llawer, llawer llai. Mae'n dod i lawr i faint o ddylanwad sydd gennych chi yn y farchnad yn y pen draw. Mae hi a minnau yn yr un sefyllfa—ni fyddem ni eisiau gweld unrhyw fath o breifateiddio yn y GIG. A dweud y gwir, rwy’n gweld yr unigolion yn yr ymgyrch i adael—Boris Johnson, Michael Gove, Nigel Farage—ac nid wyf yn ymddiried ynddyn nhw gyda dyfodol ein GIG. Nid wyf yn ymddiried ynddyn nhw gyda dyfodol GIG a ariennir yn gyhoeddus, sydd ar gael yn gyhoeddus, ac, o’m safbwynt i, rwy'n falch bod y gwasanaeth iechyd wedi ei ddatganoli fel na allant gael eu dwylo ar y GIG yng Nghymru. Mae hynny'n hynod bwysig. Ond, na, bydd hi a minnau, rwy’n siŵr, yn rhannu cryn amheuaeth bod y bobl sy'n arwain yr ymgyrch honno wedi cael eu darbwyllo’n sydyn o rinweddau grym y wladwriaeth i sicrhau lles ei phobl.

Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

Diolch i chi, Lywydd. Rwyf innau hefyd yn uniaethu â sylwadau arweinydd yr wrthblaid a'r Prif Weinidog ar y fuddugoliaeth neithiwr. Achosodd broblemau yn fy swyddfa i gan fod gen i sawl aelod allan yno, ac nid yw mynd mewn fan wersylla am wythnos yn hysbyseb gwych, gyda phum cefnogwr pêl-droed, a nawr bydd yn rhaid iddyn nhw ymestyn eu hamser ar gyfer y gêm nesaf a, gobeithio, parhad drwy'r bencampwriaeth. Ond, llongyfarchiadau mawr i gefnogwyr Cymru ar y ffordd y maen nhw wedi ymddwyn, a llongyfarchiadau mwy fyth i dîm Cymru ar y ffordd y gwnaethon nhw chwarae neithiwr.

Brif Weinidog, mae'n hanfodol ein bod yn gwneud gwelliannau i wasanaethau awtistiaeth yma yng Nghymru. Roedd hi’n Ddiwrnod Balchder Awtistig ddydd Sadwrn diwethaf, ac, yn 2009, pasiodd Llywodraeth San Steffan Ddeddf i wella gwasanaethau awtistiaeth yn Lloegr. Rhan o'n maniffesto oedd cyflwyno Deddf yn ystod y tymor Cynulliad hwn i geisio cyflawni’r gwelliannau hyn yng Nghymru, fel y byddai byrddau iechyd a chyrff cyhoeddus eraill yn gwybod yn union yr ymrwymiadau y byddai'n rhaid iddyn nhw eu gwneud i'r 34,000 sydd wedi cael y diagnosis hwn ac sy’n brwydro i gael y cymorth a'r gefnogaeth sydd eu hangen arnynt yma yng Nghymru. A wnewch chi ymrwymo eich Llywodraeth i gyflwyno Deddf i gefnogi gwasanaethau awtistiaeth yma yng Nghymru, yn debyg i'r un a gyflwynwyd yn 2009 yn San Steffan?

Wel, mae'n rhywbeth yr ydym ni’n rhoi ystyriaeth ymarferol iddo. Nid wyf yn dweud y byddwn yn ailadrodd yr hyn a ddigwyddodd yn San Steffan. Rwy’n credu bod angen ei ystyried ar wahân i ddeddfwriaeth arall, ond, yn sicr, mae'n rhywbeth yr ydym ni’n barod i’w drafod gyda phleidiau eraill er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau sydd gennym ar gyfer awtistiaeth y gorau y gallant fod.

Diolch i chi am yr ateb yna, Brif Weinidog. Hoffwn dalu teyrnged i’m cydweithiwr Mark Isherwood sydd wedi hyrwyddo’r achos ynghylch gwasanaethau awtistiaeth yma yng Nghymru am lawer iawn o flynyddoedd. Er bod y trafodaethau hynny’n parhau, ac yn sicr ni wnaethoch chi ddiystyru’r cyfle i gyflwyno deddfwriaeth, pa—[Torri ar draws.]

Ewch ymlaen. [Chwerthin.]

Pa welliannau allwn ni eu gweld, tra bod y trafodaethau hynny’n cael eu cynnal, ynghylch y fframwaith deddfwriaeth? Oherwydd ceir 34,000 o bobl yng Nghymru sydd wedi cael diagnosis ac mae'r Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol yn dweud bod gwasanaethau i'w cefnogi yn 'ddarniog' yma yng Nghymru. Felly, beth allwn ni ei ddisgwyl yn y cyfamser, pan fyddwn ni, gobeithio, yn dod i gytundeb i gyflwyno deddfwriaeth i ymgorffori hawliau pobl sydd wedi cael diagnosis i ddisgwyl y ddarpariaeth o wasanaethau yma yng Nghymru?

Yr her gyntaf, wrth gwrs, yw cael diagnosis, a gall hynny gymryd cryn amser. Oherwydd bod awtistiaeth, fel y mae’r Aelod yn gwybod, yn bodoli ar sbectrwm, ceir rhai elfennau o awtistiaeth nad yw’n rhwydd cael diagnosis ohonynt, a'r diagnosis yw’r cam cyntaf. Mae wedi gofyn am y rhai sydd wedi cael diagnosis. Wel, rydym ni’n ceisio sicrhau, wrth gwrs, cysondeb ar draws Cymru—dyna pam yr ydym ni wedi clustnodi gwariant ar iechyd meddwl i wneud yn siŵr bod mwy o wasanaethau ar gael. Dyna pam, wrth gwrs, yr ydym ni wedi darparu mwy o arian ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed, gan fod y galw ar CAMHS yn sylweddol a chydnabuwyd gennym fod angen bodloni’r galw hwnnw. Rydym ni’n disgwyl i bob bwrdd iechyd lleol ddarparu gwasanaeth cyson i gefnogi nid yn unig y rhai sy'n cael diagnosis o awtistiaeth, ond y rhai, wrth gwrs, sy'n gofalu amdanyn nhw hefyd.

Rydych chi wedi cyflwyno CAMHS i'r trywydd holi—hoffwn symud i’r maes hwnnw, os caf. Bu cynnydd enfawr i’r atgyfeiriadau i CAMHS mewn gwasanaethau iechyd meddwl i bobl ifanc yn enwedig—tua 120 y cant ers 2010. Mae'r amseroedd aros yn y maes penodol hwn yn ddychrynllyd, a dweud y lleiaf, gydag un o bob wyth o bobl sy'n cael eu hatgyfeirio yn aros mwy na 40 wythnos, pan mai 14 wythnos yw targed amser atgyfeirio Llywodraeth Cymru ei hun. Pa gamau wnaiff Llywodraeth Cymru, Llywodraeth newydd Cymru, eu cymryd i roi sylw i’r amseroedd aros hirfaith hyn, sydd, fel y dywedais, wedi arwain at un o bob wyth o bobl ifanc yn aros mwy na 40 wythnos am y cymorth a’r gefnogaeth sydd eu hangen arnynt, pan fo Llywodraeth Cymru wedi torri’r arian i CAMHS gan bron i 7 y cant yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf?

Wel, na, nid yw hynny'n gywir. Mae arian ychwanegol wedi mynd i mewn i CAMHS. Dioddefodd CAMHS, mewn rhai ffyrdd, oherwydd ei lwyddiant ei hunan ar y cychwyn. Ar ôl iddi ddod yn hysbys bod y gwasanaeth ar gael, roedd hi’n llawer haws i feddygon teulu atgyfeirio i CAMHS, ac, yn wir, mae'n iawn i ddweud bod galw wedi mynd yn eithaf uchel. Gwnaethom gymryd camau wedyn, wrth gwrs, i sicrhau bod y cyllid ar gael er mwyn gallu ateb y galw hwnnw, ac rwy’n sicr yn disgwyl gweld amseroedd aros yn lleihau dros amser, wrth i’r arian lifo drwy'r system.

Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Mae canlyniad neithiwr yn dangos y gall gwledydd bach gystadlu yn erbyn rhai llawer mwy yn y byd a llwyddo, os byddant yn mynd i’r afael â thasg yn yr ysbryd cywir. Rwy'n siŵr y bydd Ken Skates o fantais i Gymru pryd bynnag y bydd yn chwarae o gwmpas y byd, os gall ef gyflawni canlyniadau tebyg i neithiwr.

Ond, gan ddychwelyd at y cwestiwn a ofynnwyd gan arweinydd yr wrthblaid, nid oes unrhyw reswm, onid oes, pam ddylai system mewnfudo yn seiliedig ar bwyntiau, fel y ceir yn Awstralia, gyfyngu mewn unrhyw ffordd ar nifer y meddygon sy'n dod i'r DU, ond gallai ein galluogi i gyfyngu ar y rhai nad ydynt yn dod i gael swyddi, sy'n cystadlu ag eraill. Tybed a yw’n cytuno â'r hyn yr adroddwyd bod Len McCluskey, cyfrannwr ariannol mwyaf y Blaid Lafur, wedi ei ddweud yn y papurau heddiw, sef bod agor ffiniau i wledydd dwyrain Ewrop yn 2004 wedi arwain at

arbrawf enfawr ar draul gweithwyr cyffredin,

ac mae wedi arwain at

pwysau cyson ar safonau byw ac ymgais systematig i gadw cyflogau’n isel a thorri costau darpariaeth gymdeithasol ar gyfer pobl sy'n gweithio.

Nid wyf wedi gweld y sylwadau hynny. Ar y cychwyn, roedd yn ymddangos ei fod yn cefnogi annibyniaeth i Gymru, gan siarad am wledydd bychain. Rwy'n siŵr y bydd yn egluro ei safbwynt yn ddiweddarach. Nid wyf yn credu hynny, a byddaf yn esbonio pam: y rheswm pam mae pobl yn ddig ar hyn o bryd yw oherwydd eu bod yn teimlo nad yw eu swyddi yn ddiogel. Maen nhw’n cofio’r dyddiau pan oedd swyddi ar gael, pan roedd ganddyn nhw gontractau hirdymor, pan oedd pensiynau ar y diwedd, pan oedd cydnabyddiaeth gref o undeb llafur. Cymerwyd yr hawliau hynny oddi arnynt yn gyson dros flynyddoedd lawer iawn, a'r hyn yr ydym ni’n ei weld nawr yw gormod o bobl mewn swyddi lle mae'r cyflogau’n is, lle ceir cytundebau dros dro, lle ceir contractau dim oriau a lle nad oes cydnabyddiaeth undeb llafur ar gael iddynt. Rydym ni’n gweld hynny, wrth gwrs, yn cael ei grynhoi yn ystod yr wythnosau diwethaf gyda Mike Ashley—dyna’r math o ddyfodol nad ydym ni eisiau ei weld ar y meinciau hyn, nid o bell ffordd. Dyna sy’n sbarduno dicter pobl. Ond, y gwir yw y bydd y lefelau mewnfudo yn parhau i fod yr un fath ag y maent dros yr ychydig flynyddoedd nesaf o leiaf, beth bynnag sy'n digwydd. Nid yw'n fater o fewnfudwyr yn achosi'r broblem; mae'n fater o ffaith nad yw'r gyfraith yn ddigon cryf, ac nid yw’r gydnabyddiaeth o undebau llafur yn ddigon cryf i wneud yn siŵr bod gan bobl y swyddi diogel sydd eu hangen arnynt. Nid wyf yn amau ​​o gwbl nad yw’r bobl hynny sy'n dadlau y dylem ni adael yr UE yn mynd i ddweud yn sydyn, 'Gadewch i ni fynd yn ôl i’r dyddiau pan oedd cydnabyddiaeth o undebau llafur yn gryf, pan oedd gennym ni gyflogau uwch, pan oedd gennym ni gontractau hirdymor, pan nad oedd gennym ni gontractau dim oriau, pan oedd gan bobl bensiynau ar ddiwedd eu swyddi.' Nid wyf un gweld dim o hynny yn dod oddi wrth yr ymgyrch i adael.

Ymddengys bod y Prif Weinidog yn gwadu bod ychwanegu dinas o faint Caerdydd at ein poblogaeth genedlaethol bob blwyddyn yn cael unrhyw effaith ar gyflogau. Mae'n rhaid i mi ddweud wrtho fod Banc Lloegr yn anghytuno â hynny. Mewn adroddiad a gyhoeddwyd ar ddiwedd y flwyddyn ddiwethaf, dywedodd Banc Lloegr fod cynnydd o 10 y cant mewn mewnfudo yn arwain at ostyngiad o 2 y cant i gyflogau ar gyfer pobl heb sgiliau a lled-fedrus. Felly, er efallai fod popeth yn iawn i’r dosbarthiadau proffesiynol a phobl sydd eisiau glanhawyr a garddwyr ac yn y blaen gael mewnfudo diderfyn, mae hyn yn newyddion drwg iawn yn wir i’r rhai ar waelod y raddfa incwm.

Dylai edrych ar ei feinciau ei hun pan ddaw i gyflogi’r rhai hynny o ddwyrain Ewrop, oni ddylai? Hynny yw, y gwir yw, ar y naill law, mae ei blaid ef yn dweud, 'Wel, wrth gwrs, mae’n rhaid i chi atal pobl rhag dod i mewn', ac ar y llaw arall, yn hapus iawn i gyflogi pobl pan fyddan nhw yma. Y gwir yw, o boblogaeth o 3 miliwn yng Nghymru, bod gennym ni 47,000 o bobl sy'n wladolion un o wladwriaethau eraill yr UE—mae'n ganran fach iawn. Mae llawer o'r bobl hynny mewn swyddi medrus: maen nhw’n gweithio ym maes meddygaeth, maen nhw’n gweithio ym maes nyrsio, maen nhw’n gweithio ym maes deintyddiaeth. Gallaf ddangos iddo, os hoffai, yn fy etholaeth fy hun, y bobl hyn a'r gwasanaeth y maen nhw’n ei gyfrannu. Y pwynt yw hyn: os ydych chi’n feddyg ac yn dymuno mynd â'ch sgiliau o gwmpas Ewrop, rydych chi’n llawer mwy tebygol o fynd i rywle lle nad oes rhwystrau nag i wlad lle mae'n rhaid i chi lenwi ffurflenni i weithio. Mae'n natur ddynol syml. Po fwyaf y rhwystrau yr ydym ni’n eu rhoi o flaen gweithwyr medrus, y lleiaf tebygol y maen nhw o ddod yma.

Wel, rwy'n meddwl bod pen y Prif Weinidog yn y cymylau yn hynny o beth, ac mae nifer fawr o gyn-bleidleiswyr Llafur o'r un farn. Ond nid yw’n ymwneud yn unig â mewnfudo yn rhoi pwysau ar safonau byw pobl gyffredin. Ceir llawer o ffyrdd eraill y mae'r UE yn gwneud hyn hefyd—cost y polisi amaethyddol cyffredin, er enghraifft, sydd yn ôl pob tebyg yn ychwanegu hyd at £500 y flwyddyn at gyllidebau cartrefi pobl gyffredin; £500 y flwyddyn ar gyfer trethi gwyrdd ac ardollau newid yn yr hinsawdd eraill; ac, oherwydd y tariffau y mae’r UE yn eu gorfodi ar fewnforio dillad o rannau eraill o'r byd, mae’r swm cyfartalog y mae pobl yn ei wario ar ddillad, mewn cartref cyffredin, tua £150 y flwyddyn yn fwy nag y byddai fel arall. Felly, mewn cymaint o ffyrdd, mae'r UE yn erbyn buddiannau pobl gyffredin, y rhai sydd fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas.

Tybed a glywodd arweinydd y Ceidwadwyr hynna, o ran y polisi amaethyddol cyffredin. Dyna ddiwedd ar ei warantau—mae ef newydd glywed gan UKIP eu bod nhw eisiau cael gwared ar y polisi amaethyddol cyffredin. Mae hynny'n golygu, wrth gwrs, cael gwared ar gymorthdaliadau. Mae'n golygu caniatáu mwy o gig oen Seland Newydd am bris rhatach—dyna mae'n ei olygu—mae’n golygu cymryd amddiffyniadau ein ffermwyr oddi wrthynt, cymryd y cymorthdaliadau a gânt oddi wrthynt. Dyna mae’n ei olygu wrth ddweud hynny. Nid yw wedi ystyried yn fanwl yr hyn a ddywedodd— [Torri ar draws.] Mae'n teimlo embaras nawr, arweinydd y Ceidwadwyr, o fod ar yr un ochr—nid wyf yn synnu ei fod yn teimlo embaras am fod ar yr un ochr ag UKIP ar hyn. Byddai’r hyn y mae newydd ei gynnig, arweinydd UKIP, yn golygu y byddai ffermwyr yn colli arian, ni fyddent yn gallu allforio am bris rhesymol i'r farchnad Ewropeaidd, byddai cig oen Seland Newydd yn dod i mewn yn rhatach gan na fyddai unrhyw dariffau oherwydd masnach rydd, a byddai ar ben ar ein ffermwyr. Nawr rydym ni’n gwybod y gwir am yr hyn y mae’r dde yn ei ddweud—eu bod nhw eisiau gwneud yn siŵr bod ein ffermwyr yn colli'r amddiffyniad y mae Ewrop yn ei gynnig.

Rydym ni’n mynnu’r safonau uchaf o ofal i bobl Cymru. Rydym ni wedi cyflwyno fframweithiau canlyniadau a safonau trylwyr, trefniadau rheoli perfformiad effeithiol, yn ogystal â threfnau rheoleiddio ac arolygu cadarn, sy'n sbarduno gwelliant ac ansawdd mewn gwasanaethau.

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Yn dilyn cyhoeddiad diweddar yr arolwg hanfodion gofal a gynhaliwyd ym mhob ysbyty ledled Cymru, datgelwyd bod boddhad cyffredinol cleifion â'r GIG yn dal i fod yn hynod o uchel, wrth i 98 y cant o gleifion gofnodi y gwnaed iddynt deimlo'n ddiogel a 99 y cant yn dweud eu bod wedi cael eu trin gydag urddas a pharch. Mae'r canfyddiadau cadarnhaol hyn yn newyddion i'w croesawu ac yn dyst i’r gwaith o ansawdd uchel sy’n ganolog i’r GIG yng Nghymru, a bwysleisiwyd gan adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn gynharach eleni. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i groesawu’r canlyniadau hyn, sy’n dangos nad yw Llafur Cymru wedi simsanu yn ein hymdrechion i wynebu’r heriau sydd o’n blaenau yn y GIG? A fyddech chi’n cytuno â mi ei bod yn hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn parhau i adeiladu ar hyn ac yn parhau i fod yn ymrwymedig i ragoriaeth mewn gofal ar draws y GIG yng Nghymru?

Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn yna? Rwy’n cytuno’n llwyr: rydym ni’n dal i fod wedi ymrwymo i ofal rhagorol, o ansawdd uchel ledled Cymru. Fel yr ydym ni wedi ei ddweud o'r blaen, mae adroddiad yr OECD yn cadarnhau nad oes yr un system ar draws y DU yn perfformio’n well nag un arall. Er bod llawer i fod yn fodlon ag ef yn yr adroddiad hwnnw, mae gwaith i'w wneud mewn rhai meysydd o hyd—mae cymaint â hynny’n eglur. Ni allwn fod yn fodlon 100 y cant. Rydym ni’n disgwyl i fyrddau iechyd wneud yn siŵr eu bod yn gwireddu eu potensial fel sefydliadau sy’n gallu darparu'r gwasanaethau y mae pobl yn eu disgwyl.

Brif Weinidog, mae cysondeb wedi’i integreiddio a chydweithredu i ddarparu gwasanaethau yn nodau allweddol Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, ac eto, y gwir amdani yng Nghymru, yma, yw bod 34 y cant o gleifion yn aros ymhell dros chwe wythnos i ddychwelyd adref o wely GIG. Rwy’n gwybod yn uniongyrchol, o faterion gwaith achos sydd wedi codi, ac o brofiad personol diweddar yn wir, bod y cyswllt cyfathrebu rhwng yr ymarferwyr iechyd a gofal cymdeithasol yn wael iawn mewn gwirionedd ac yn aml yn arwain at oedi a diffyg darpariaeth o wasanaethau ar gyfer pan fydd pobl yn dychwelyd adref, yn aml yn agored iawn i niwed. Mae dull cydgysylltiedig o ran therapi galwedigaethol, ffisiotherapi a gofal nyrs ardal yn hanfodol, ond anaml iawn y maent ar gael yn gydgysylltiedig. Drwy eich gwerthusiad tair blynedd o’r Ddeddf hon, sut gwnewch chi fynd i'r afael â'r rhwystrau hyn er mwyn cyflawni’r addewidion sydd wedi’u cynnwys yn Neddf eich Llywodraeth, i'w gwneud yn ystyrlon ac yn berthnasol i’r union bobl hynny sydd wir yn dibynnu arni?

Wel, gwelsom lefel yr oediadau’n gostwng 7.6 y cant ym mis Ebrill, ac adroddwyd gostyngiad pellach o 2.6 y cant ym mis Mai. Gostyngodd nifer y cleifion a gadwyd mewn gwelyau acíwt ym mis Mai hefyd: gostyngiad o 7 y cant o’r mis blaenorol. Bu gostyngiad sylweddol i nifer y cleifion sy'n aros i adael cyfleusterau iechyd meddwl: gostyngiad o 20 y cant. Bydd darpariaethau yn y Ddeddf—Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru), hynny yw—yn sicrhau llawer mwy o weithio ar y cyd rhwng gwasanaethau iechyd a chymdeithasol, yr wyf yn siŵr yr hoffai pob ochr ei weld. Bydd y partneriaethau rhanbarthol, a arweinir gan fyrddau iechyd, yn sicrhau y bydd yn rhaid i lai a llai o bobl aros yn hwy nag y dylent cyn y gallant adael yr ysbyty.

Rydym ni’n ariannu gwelliannau i reilffordd Glynebwy, a ailagorwyd gennym, wrth gwrs, a fydd yn caniatáu i wasanaethau ychwanegol gael eu cyflwyno yn y dyfodol, gan wella gorsafoedd ac, wrth gwrs, gwella cysylltedd bws.

Iawn. Diolch i chi am yr ateb yna. Mae'r cynllun i ailgyflwyno gwasanaethau teithwyr yn ôl i reilffordd Glynebwy rhwng Glynebwy a Chaerdydd, gan gynnwys gorsafoedd yn Rhisga a Phontymister, Crosskeys a Threcelyn, wedi bod yn llwyddiant ysgubol gyda'r cyhoedd. Ariannwyd rhan fawr gan gyllid strwythurol yr UE; h.y. ni fyddai wedi digwydd pe byddai wedi cael ei adael i doriadau’r Torïaid sydd wedi digwydd yng Nghymru. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut y mae Llywodraeth Cymru yn symud ymlaen ac yn hwyluso'r broses y gall y cymunedau yr wyf yn eu cynrychioli, sy’n cael eu gwasanaethu gan reilffordd Glynebwy, ei defnyddio i gael mynediad at ddinas fawr Casnewydd cyn gynted â phosibl, er mwyn sicrhau cysylltedd hanfodol ar gyfer swyddi, marchnadoedd ac adfywio cymunedol? A wnaiff ef hefyd gynnig sylwadau ar bwysigrwydd arian yr UE mewn prosiectau seilwaith hanfodol o'r fath ar gyfer y dyfodol?

Wel, mae'n iawn i ddweud na fyddai rheilffordd Glynebwy wedi cael ei hailagor heb gyllid Ewropeaidd. Ni all y metro fynd yn ei flaen heb arian Ewropeaidd. Ceir rhai sy'n dweud y bydd yr arian yn cael ei gyfateb geiniog am geiniog gan Whitehall. Rwy’n credu mai byw yng ngwlad y tylwyth teg yw hynny, a bod yn gwbl onest â chi.

Rwyf wedi treulio blynyddoedd lawer yn y Siambr hon yn ymladd Whitehall am gyllid, gan sicrhau bod gennym ni sail cyllid gwaelodol briodol, gan sicrhau bod fformiwla Barnett yn cael ei adolygu, ac nid yw'r canlyniadau wedi bod yn rhai hapus i Gymru. Nid wyf yn credu am un eiliad bach y bydd yr arian yr ydym ni’n ei gael gan Ewrop ar hyn o bryd yn cael ei drosglwyddo i ni, yn uniongyrchol, heb i Whitehall gymryd cyfran. Fe’i gwelsom gyda’r budd-dal treth gyngor: fe’i datganolwyd i ni, ond dim ond 90 y cant o’r gyllideb a roddwyd i ni. Ceir hanes yma. Rydym ni’n gwybod y bydd yr arian hwn yn dod i Gymru. Rydym ni’n buddsoddi £40 miliwn i wella amlder gwasanaethau a chyflymder rheilffyrdd, a bydd y buddsoddiad hwnnw yn galluogi gwasanaethau i Gasnewydd, a fydd yn cael eu hystyried wrth i ni gaffael y fasnachfraint Cymru a'r gororau nesaf a cham nesaf metro de Cymru, os bydd yr arian Ewropeaidd ar gael.

Un datblygiad hanfodol i drafnidiaeth ar gyfer pobl yn Islwyn ac ar draws y rhanbarth ehangach, wrth gwrs, fyddai creu system fetro lawn yn rhan o bolisi economaidd a chymdeithasol ehangach, ond pa sicrwydd all y Prif Weinidog ei roi i mi y bydd y nod o ledaenu cread swyddi ar draws ranbarth y de-ddwyrain, fel bod cymunedau yno’n troi yn ardaloedd twf ynddynt eu hunain yn hytrach na bod yn fawr mwy na chymunedau cymudo i’r brifddinas?

I mi, mae'n gweithio’r ddwy ffordd. Mae'n iawn i ddweud bod miloedd o bobl yn cymudo i Gaerdydd bob dydd. Mae hynny’n mynd i barhau, ond mae hefyd yn bwysig ein bod yn cysylltu cymunedau i ddod â buddsoddiad i fyny o'r M4 hefyd. Felly, mae'n gweithio'r ddwy ffordd, nid yn unig cysylltedd ffisegol, ond band eang hefyd, gan ein bod ni’n gwybod bod band eang, yn yr unfed ganrif ar hugain, yn cyfateb i reilffyrdd yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ac mae'n hynod o bwysig gwneud yn siŵr bod cymunedau wedi'u cysylltu â band eang fel nad yw'n gwneud gwahaniaeth, os oes gennych chi fusnes digidol, er enghraifft, ym mhle yr ydych chi wedi eich lleoli: nid oes rhaid i chi fod yng Nghaerdydd, gallwch fod mewn unrhyw gymuned ledled Cymru. Mae'r ddau beth, i mi, yn cyd-fynd. Ac ydy, mae'n golygu ei bod yn haws i bobl gael mynediad at rai swyddi yng Nghaerdydd, gwir, ond mae hefyd yn haws dod â buddsoddiad i fyny o'r ardaloedd traddodiadol o gwmpas yr M4.

Brif Weinidog, honnodd gŵr busnes yn ddiweddar bod problemau traffig yn cael effaith niweidiol ar fusnesau yng Nghasnewydd. Un o'r rhesymau a roddodd am y cynnydd hwn mewn traffig cynyddol oedd y ffaith fod y trên rheilffordd y cymoedd o Drecelyn, lle mae'n byw, yn osgoi Casnewydd. Weinidog, yn 2007 a 2008, gwnaed addewidion yn y Siambr hon gan y Gweinidog dros yr economi ar y pryd, cyn Cwpan Ryder, y byddai’r cysylltiad trên rhwng Casnewydd a rheilffordd y cymoedd a Chaerdydd yn cael ei wneud, ond ni ddigwyddodd hynny—felly, yn y bôn, addewidion parhaus gan eich Llywodraeth, ond mae cysylltedd y brif reilffordd o reilffordd y cymoedd i Gasnewydd yn cael ei osgoi trwy Pye Corner. Pa gamau all Llywodraeth Cymru eu cymryd nawr, cyn i brosiect metro de Cymru gael ei gwblhau, i wella cysylltedd rhwng Islwyn a Chasnewydd?

Rwy'n credu fy mod wedi ateb y cwestiwn yna gan yr Aelod—dywedais yn gynharach y bydd y buddsoddiad yr ydym ni’n ei wneud yn galluogi gwasanaethau i Gasnewydd. Ystyriwyd hynny gennym yn rhan o'r broses gaffael ar gyfer y fasnachfraint nesaf.

Mark Reckless. [Torri ar draws.] Cwestiwn 5, Nick Ramsay.

Rwyf wedi ei gwneud yn eglur y byddaf yn cefnogi datganoli pwerau trethi pellach dim ond os bydd fframwaith cyllidol teg. Mae trafodaethau ar y gweill ac rwy’n disgwyl i Lywodraeth y DU gadw ei gair a chytuno bargen gyllido deg a chryf.

Mae’n dod yn hawdd darogan fy sylwadau— rydych chi wedi rhagweld fy nghwestiwn atodol, Brif Weinidog. Soniasoch wrth ateb y cwestiwn diwethaf am yr heriau sy'n ein hwynebu o ran cael cyllid digonol gan y Trysorlys. Yn sicr, ar ôl datganoli trethi, mae'n mynd i fod yn hanfodol bod y fframwaith ariannol ar waith fel nad yw unrhyw ddidyniadau dilynol o’r grant bloc yn mynd i gynnig bargen wael i Gymru mewn gwirionedd. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am eich trafodaethau ynghylch cynnydd tuag at fframwaith cyllidol?

Rwyf wedi ei gwneud yn eglur iawn, pan ddaw i Fil Cymru, ei bod yn gwbl hanfodol na ddylai'r pwerau gael eu datganoli heb ganiatâd y Cynulliad hwn. Y rheswm pam yr wyf yn dweud hynny yw y dylid cael cytundeb ar y fframwaith cyllidol. Os yw'n ddigon da i’r Alban, mae'n ddigon da i Gymru, ac nid yw’n ddigon da i ddweud wrth Cymru—iddi gael fframwaith cyllidol wedi ei orfodi arni, pan fo trafodaeth a chytundeb gwirioneddol rhwng Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth y DU. Rydym ni’n disgwyl i Gymru gael yr un driniaeth.

Wrth gwrs, mae'n gambl enfawr datganoli treth incwm heb reolaeth dros bolisi macro-economaidd na heb ddiogelu incwm. Caiff treth incwm Cymru ei heffeithio gan benderfyniadau yn San Steffan. Rydym ni’n gwybod y bu gostyngiad o £440 miliwn rhwng 2007-08 a 2009-10, ac nid oedd dim o hynny’n gyfrifoldeb Llywodraeth Cymru. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno, os caiff trethi eu datganoli, bod angen cymysgedd o drethi cylchol a gwrth-gylchol arnom, ac, os caiff treth incwm ei datganoli, bod angen i ni gael ein diogelu rhag lleihad mewn derbyniadau treth o dreth incwm yng Nghymru a achosir gan benderfyniadau San Steffan?

Mae’r Aelod yn iawn, ac mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr—byddwn yn gwneud yn siŵr—bod hyn yn rhan o'r penderfyniadau o ran y fframwaith cyllidol, y bydd, yn fy marn i, angen ei gytuno gyda Llywodraeth y DU. Yr hyn sy'n hanfodol, yn fy marn i, yw bod gennym ni gytundeb a fydd yn sail i’n trefniadau ariannu ar gyfer yr hirdymor, ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs, cyflwyno’r mesurau diogelwch y mae’r Aelod wedi eu codi, yn gwbl gywir, yn enwedig pan ddaw i ddatganoli treth incwm yn rhannol, fel nad yw Cymru ar ei cholled. Rydym ni’n awyddus i gael system drethi deg, ond nid un sy'n tanseilio’r system ariannu a fu gennym ni hyd yn hyn, er ei bod yn ddiffygiol, trwy fformiwla Barnett. Felly, mae'n hynod bwysig, ac mae'n wir y bydd hyn yn rhan o'r trafodaethau a fydd yn parhau.

A ydy’r Prif Weinidog yn gallu egluro’r dryswch sydd yna ar hyn o bryd ynglŷn â’r dreth teithwyr awyr? Ar 9 Mehefin yr oedd Jim O’Neill ar ran y Trysorlys yn Llundain wedi cadarnhau bod yr adolygiad ynglŷn â datganoli’r dreth i Gymru yn parhau, ac wedyn, ychydig o ddyddiau wedyn, roedd Guto Bebb o Swyddfa Cymru ar ei draed yn Nhŷ’r Cyffredin yn dweud bod y penderfyniad wedi cael ei wneud i beidio. P’un yw e? A ydy’r Prif Weinidog yn synnu bod y Ceidwadwyr Cymreig fel petaent yn fwy bodlon gwrando ar faes awyr ym Mryste, sydd wedi ei berchen gan gronfa bensiwn o Ontario, nag ydyn nhw ar Senedd pobl Cymru fan hyn?

Nid wyf yn gallu anghytuno â hynny. Rŷm ni wedi bod yn dadlau ers amser y dylai’r dreth hon gael ei datganoli. Mae wedi cael ei datganoli i’r Alban.

Mae’r adolygiad y mae’r Aelod yn sôn amdano yn adolygiad i mewn i feysydd awyr Lloegr, ac nid Caerdydd, i weld beth fydd effaith datganoli’r pwerau i’r Alban ar feysydd awyr Lloegr. So, felly, nid yw Cymru yn rhan o’r ‘equation’ yn fan hyn. Wel, nid oes synnwyr o gwbl pam ddylai’r dreth hon gael ei datganoli i’r Alban ac nid i Gymru. Gwnaeth Guto Bebb sôn bod hyn yn rhywbeth na allai gytuno ag ef o achos y ffaith na fyddai unrhyw fath o les i’r gogledd. Wel, mae yna les i’r gogledd. Mae yna les i feysydd awyr fel Penarlâg, fel y Fali, lle byddai cyfle i ddatblygu awyrennau, i ddatblygu gwasanaethau, i sicrhau bod mwy o awyrennau yn dod mewn i’w meysydd awyr nhw. So, felly, na—mae’n amhosibl i fi esbonio beth yw safbwynt Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar hwn, ond, unwaith eto, mae rhywbeth yn cael ei ddatganoli i’r Alban ond nid i Gymru, ac mae hynny, o egwyddor, yn annheg.

Amcangyfrifwyd yn ddiweddar, ar sail annibynnol, y byddai'r diffyg yng nghyllideb Cymru, tua £14.6 biliwn, neu 25 y cant o CMC—tua 100 gwaith yn fwy nag amcangyfrifon unrhyw drosglwyddiad i’r UE neu o'r UE. Dywedodd y Prif Weinidog ei fod yn gweld yr Alban fel y model, ond onid yw'n rhannu fy mhryder i, os, yn yr hirdymor, y byddwn yn parhau i ddilyn y trywydd datganoli treth, yn enwedig heb refferendwm, y gallai’r trosglwyddiad parhaus hwnnw gael ei beryglu?

Wel, ni chlywais ef yn argymell refferendwm yn yr Alban ar gyfer trosglwyddo pwerau llawer mwy yn yr Alban, ond dyma fy marn i: mae angen ailystyried system dreth y DU gyda system, er enghraifft, lle ceir elfen o'r system drethi sy'n darparu'r modd i ailddosbarthu arian ar draws y DU i le mae ei angen, gan sicrhau atebolrwydd lleol ar yr un pryd. Mae gennym ni rywbeth tebyg ar ffurf y dreth gyngor. Mae gennym ni rywbeth tebyg ar ffurf cynghorau cymuned. Mae'n eithaf arferol yn y rhan fwyaf o wledydd i gael elfen o dreth incwm a godir yn lleol. Ni ddylem ofni hynny yng Nghymru. Ond, yn sicr, ni fyddwn yn cefnogi cael system drethi gwbl hunangynhwysol yng Nghymru. Nid wyf yn meddwl y byddai hynny er budd ariannol Cymru.

Mae'r gyfradd gyflogaeth sy’n gwella yng Nghymru yn parhau i berfformio'n well na holl genhedloedd eraill y DU. Rydym ar y blaen i'r Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon, gyda'r gyfradd gyflogaeth sy’n tyfu gyflymaf a'r gyfradd ddiweithdra sy’n dirywio gyflymaf yn ystod y flwyddyn ddiwethaf.

Wel, mae ein hanes yn amlwg yn rhagorol, ac mae colegau fel Coleg Caerdydd a'r Fro sy'n darparu addysg bellach ragorol mewn amrywiaeth o bynciau yn sicrhau bod gan bobl y sgiliau sydd eu hangen arnynt i gael gwaith. Pa waith ydym ni’n ei wneud i sicrhau ein bod yn datblygu'r sgiliau y mae cyflogwyr yn mynd i fod eu hangen yn y dyfodol fel nad ydym yn gorfod dibynnu ar ddenu pobl o wledydd eraill a allai fod yn llawer tlotach na ni?

Wel, un enghraifft, wrth gwrs, yw Twf Swyddi Cymru. Mae wedi bod yn hynod lwyddiannus, gyda chyfradd lwyddiant o dros 80 y cant o ran pobl ifanc yn mynd ymlaen i gyflogaeth, neu i gynlluniau addysg bellach neu uwch, wedi’u hariannu gan arian Ewropeaidd, ac, wrth gwrs, mae’n gynllun sydd wedi helpu cymaint o bobl ifanc i gael gwaith. Dechreuad y cynllun hwnnw oedd i ni siarad â busnesau bach a chanolig eu maint a ddywedodd wrthym eu bod eisiau cyflogi pobl, ond na allent ddod o hyd i’r amser na'r arian i wneud hynny. Caniataodd Twf Swyddi Cymru iddyn nhw wneud hynny, a cheir llawer iawn o bobl ifanc mewn cyflogaeth oherwydd y cynllun hwnnw erbyn hyn, ac maen nhw’n meddu ar y sgiliau sydd eu hangen arnynt ar gyfer y dyfodol.

Rwy'n meddwl bod y ffaith bod diweithdra yng Nghymru yn is na chyfartaledd y DU erbyn hyn yn drobwynt pwysig. Mae wedi digwydd sawl gwaith dros y 30 mlynedd, ond yn rhy anaml yn anffodus. O ystyried hynny a'r gyfradd cyflogaeth nawr, mae'r gwahaniaeth yn fach iawn, a fyddai'n derbyn, pan fyddwn yn cymharu hynny â’r ffaith, yn gyffredinol, gyda’n GYC y pen, bod bwlch o 30 y cant, nad swyddi, fel y cyfryw, yw’r broblem sylfaenol yn economi Cymru, ond ansawdd y swyddi? Problem cynhyrchiant sydd gennym ni. A oes angen i ni newid ein strategaeth economaidd i ganolbwyntio ar hynny?

Ceir elfennau o—. Ceir problemau o ran cynhyrchiant yn y DU gyfan ac nid yw Cymru'n eithriad yn hynny o beth. Mae gennym ni etifeddiaeth o'r 1980au a'r 1990au o bolisi economaidd a gafodd wared ar swyddi a oedd yn talu'n dda a chyflwyno swyddi a oedd ymhlith y rhai â’r tâl isaf yng ngorllewin Ewrop ar y pryd yn eu lle. Nid dyna'r polisi economaidd y byddai unrhyw un—ef na minnau—eisiau ei weld yn y dyfodol. Rydym ni’n gweld mwy a mwy o fuddsoddiad yn dod i mewn i Gymru trwy swyddi o ansawdd da. Rydym ni wedi gweld, er enghraifft, cwmnïau fel Aston Martin, fel TVR, fel CGI—mae'r rhain yn swyddi medrus sy’n talu'n dda. Yr her i ni yw sicrhau bod ein pobl yn meddu ar y sgiliau sydd eu hangen ar gyflogwr er mwyn i'r cyflogwr hwnnw ffynnu yng Nghymru. Yn gynyddol, mae hynny'n digwydd. Felly, byddwn yn disgwyl gweld GYC yn cynyddu yn ystod yr ychydig flynyddoedd nesaf, o ystyried y ffaith bod ansawdd y swyddi yr ydym ni'n eu denu nawr, a’r arian y maent yn ei dalu, yn mynd i’r cyfeiriad cywir. Nid ydym yn economi cyflog isel, yn economi sgiliau isel mwyach. Dyna sut y cyflwynwyd Cymru yn y 1980au a dechrau'r 1990au. Byth eto.

Mae'r Llywodraeth wedi cyhoeddi yn y gorffennol naw sector busnes blaenoriaeth ar gyfer twf yng Nghymru. Mae gweithluoedd pump o'r sectorau hynny—twristiaeth, bwyd a diod, adeiladu, gwyddor bywyd a diwydiannau creadigol—wedi lleihau yn ystod y chwarter diwethaf. Tybed a allai'r Prif Weinidog amlinellu'r rhesymau dros hynny.

Rwy'n rhybuddio’r Aelod i beidio ag edrych ar chwarter fel cyfnod arbennig o gynrychioliadol. Mae'n well edrych ar y duedd tymor hwy. Felly, er enghraifft, os edrychwn ni ar gyfraddau diweithdra a chyflogaeth yng Nghymru, rydym ni’n gweld tuedd sydd wedi bod ar waith am fwy na blwyddyn o ddiweithdra yn gostwng. Ni allwch chi gymryd chwarter a dweud, 'Wel, mae hynna’n nodweddiadol o'r economi o ran y duedd.'

O ran yr hyn a welwn yng Nghymru, rydym ni’n gweld diweithdra nawr, fel y dywedais, sy’n is nag yn yr Alban, yn is nag yn Lloegr, yn is nag yng Ngogledd Iwerddon. Mae yr un fath gyda diweithdra ymhlith pobl ifanc. Roeddwn i yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yr wythnos diwethaf ac, unwaith eto, gwelsom fod diweithdra ymhlith pobl ifanc yng Nghymru yn is nag yn yr Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon. Mae bron mor isel â Jersey, sy’n anarferol iawn i ni yn hanesyddol. Mae hynny'n arwydd bod y polisi gweithredol yr ydym ni wedi ei ddilyn i hyrwyddo Cymru ledled y byd ac i ddenu buddsoddiad a swyddi o bedwar ban byd yn gweithio. Pa un a fydd hynny’n dal i fod yn wir ar ôl dydd Iau, bydd yn rhaid i ni aros i weld.

Ers canol y 1970au, mae'r UE wedi chwarae rhan bwysig o ran diogelu pobl sy'n gweithio. Mae pob gweithiwr yn cael ei ddiogelu gan ystod o hawliau sy'n ymwneud ag iechyd a diogelwch yn y gwaith, cyfle cyfartal i ddynion a menywod, amddiffyniad rhag gwahaniaethu ac, wrth gwrs, cysoni amodau gwaith ledled Ewrop, nid nad oes gan un wlad fantais dros un arall dim ond oherwydd bod ei harferion iechyd a diogelwch yn israddol.

Brif Weinidog, ym 1975, fe wnaethom ni ymuno â'r UE. Ym 1977, cyflwynodd yr UE gyfarwyddeb i ddiogelu gweithwyr sy'n trosglwyddo o un ymgymeriad i un arall, a ddaeth, ym 1981, yn Rheoliadau Trosglwyddo Ymgymeriadau (Diogelu Cyflogaeth) 1981, sydd wedi rhoi diogelwch i gannoedd o filoedd o weithwyr yng Nghymru dros y sawl degawd hynny. Yn wir, pan ddaeth i’r amlwg nad oedd Llywodraeth Dorïaidd yn gweithredu’r gyfarwyddeb yn briodol, llwyddodd Unsain, undeb y sector cyhoeddus, i fynd i Lys Cyfiawnder Ewrop a chael gorchymyn i roi'r diogelwch priodol hwnnw i’r cannoedd o filoedd o weithwyr hynny. Pan ddaw i ddiogelu hawliau gweithwyr, pwy fyddech chi'n ymddiried ynddynt fwyaf: yr Undeb Ewropeaidd, Michael Gove, Nigel Farage ynteu Boris Johnson? [Chwerthin.]

Nid y tri olaf, os caf i ddweud hynny. Mae’r bobl hyn o draddodiad sy'n mynnu y dylai fod mwy o hyblygrwydd, fel y maen nhw’n ei weld, yn y farchnad lafur, sy'n golygu ei bod yn haws diswyddo pobl, gwneud trefniadau gweithio dros dro, contractau dim oriau. Felly, na, nid wyf yn rhannu unrhyw fath o ffydd y byddant yno i amddiffyn hawliau gweithwyr. Rydym ni’n gwybod, yn enwedig oddi wrth yr economegwyr sy'n cefnogi'r ymgyrch i adael, eu bod yn gweld dyfodol y DU fel un lle nad oes bron dim hawliau i bobl sy'n gweithio, lle nad yw materion fel iechyd a diogelwch yn cael eu hystyried â’r un gofal ag y maen nhw nawr, a lle mae rheoliadau amgylcheddol yn cael eu rhoi o’r neilltu yn bennaf. Felly, rydym ni’n mynd yn ôl i’r dyddiau yn y 1980au pan gafodd Prydain ei diraddio’n sylweddol yn amgylcheddol. Nid dyna’r dyfodol yr ydym ni ei eisiau. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod gennym ni amgylchedd—amgylchedd gwaith ac amgylchedd ffisegol—y mae pobl eisiau ei fwynhau a’i barchu.

Brif Weinidog, pwy ydych chi'n credu gyfrannodd fwy at ddiogelu gweithwyr yn y DU? Ai mudiadau’r undebau llafur a’r blaid Lafur, neu ai’r UE? Ac a yw ymrwymiad eich Llywodraeth i aros yn yr UE yn gyfaddefiad bod Llafur yn annhebygol o ffurfio Llywodraeth yn y DU fyth eto?

Wel, rwyf i'n bennaeth ar Lywodraeth yma, felly nac ydy, rwy’n derbyn yn llwyr y gallwn ni ffurfio Llywodraeth yma yng Nghymru ac, yn wir, yn y DU. Ond, nid naill ai/neu yw'r cwestiwn, gan fod yr undebau llafur wedi bod yn gweithio gyda'u cydweithwyr ar draws gweddill Ewrop er mwyn sicrhau bod safonau cyffredin o hawliau i weithwyr ar draws holl wledydd Ewrop. A dyna’n sicr sut y dylai fod, oherwydd mae hynny'n golygu bod amddiffyniad i weithwyr ar draws yr UE, mae'n golygu nad oes gan un wlad fantais dros un arall oherwydd bod ganddi safonau is o ran iechyd a diogelwch, ac mae’n rhaid bod hynny, does bosib, er lles pawb. Nid wyf yn ymddiried yn etifeddion Margaret Thatcher i amddiffyn hawliau gweithwyr, a bod yn gwbl onest. Yn y pen draw, dylai pobl ofyn i'w hunain ar ochr pwy oedd y bobl hyn yn streic y glowyr—yr ochr anghywir. Y rhai ohonom ni a welodd ddinistrio ein cymunedau yng Nghymru gan Lywodraeth Geidwadol, dyna ddaeth â llawer ohonom i fyd gwleidyddiaeth: i sicrhau na fyddai’r math hwnnw o fandaliaeth economaidd fyth yn digwydd eto.

Fe gwrddais i â Phrif Weinidog yr Alban a Phrif Weinidog a dirprwy Brif Weinidog Gogledd Iwerddon yn y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yng Nglasgow ddydd Gwener diwethaf. Yn bresennol hefyd roedd y Taoiseach, ynghyd â Gweinidogion o Lywodraeth y Deyrnas Unedig a’r tiriogaethau dibynnol ar y Goron.

Diolch yn fawr i’r Prif Weinidog am ei ateb. A gafodd o drafodaeth â nhw ynglŷn â’r refferendwm ar aelodaeth y Deyrnas Unedig o’r Undeb Ewropeaidd, ac yn arbennig ar y cwestiwn ar ba sicrwydd y mae Prif Weinidogion eraill y Deyrnas Unedig, yn ogystal â chi, wedi ei gael ynglŷn â’r hyn a fydd yn digwydd os bydd cyllid yn diflannu o Gymru ac o’r gwledydd datganoledig eraill oherwydd penderfyniad i dynnu allan o’r Undeb Ewropeaidd?

Roedd yna ddau, rwy’n credu, a oedd o blaid tynnu allan o’r Undeb Ewropeaidd: cynrychiolydd o’r Deyrnas Unedig fel y mae ar hyn o bryd a Phrif Weinidog Gogledd Iwerddon, sydd wedi dweud hyn yn gyhoeddus. Ynglŷn ag Ynys Manaw, Jersey a Guernsey, mae yna bryder mawr ganddyn nhw ynglŷn â beth y mae hwn yn ei feddwl iddyn nhw. O ran Ynys Manaw, er enghraifft, mae yna undeb economaidd ganddyn nhw â’r Deyrnas Unedig sy’n meddwl bod un ganddyn nhw â’r Undeb Ewropeaidd. Pe bai’r Deyrnas Unedig yn gadael, beth fyddai hynny’n ei feddwl i Ynys Manaw? Felly, bydd yn rhaid inni drafod beth fydd y sefyllfa ar ôl dydd Iau, os dyna beth yw’r canlyniad. Ond, hefyd, mae rhai pethau y mae’n rhaid i ni eu trafod yn fewnol. Er enghraifft, gyda physgodfeydd, nid oes pysgodfeydd sy’n cael eu rheoli ar lefel y Deyrnas Unedig. Byddai’n rhaid i ni drafod gyda’n gilydd pwy fyddai’n cael mynediad at ddŵr Cymru, Lloegr, a’r Alban. So, byddem ni i gyd yn gorfod trafod gyda’n gilydd pa fath o gytundebau unigol a fyddai gennym gyda’r awdurdodaethau eraill. Felly, mae yna sawl peth byddai’n rhaid inni eu trafod os dyna fydd yn digwydd ar ddydd Iau, sydd yn mynd i hala lot fawr o amser. So, roedd yna bryder mawr, nid dim ond ynglŷn ag Iwerddon, nid dim ond ynglŷn â ni a’r Alban, ond ynglŷn ag Ynys Manaw, Jersey a Guernsey hefyd.

Brif Weinidog, rwy’n sylwi mai un o'r eitemau ar yr agenda ar gyfer cyfarfod y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig oedd y gefnogaeth sydd ei hangen ar ofalwyr ledled Cymru ac, yn enwedig, bod gofalwyr ifanc a hŷn yn cael eu hystyried. A allwch chi ddweud wrthyf: a wnaed unrhyw gynnydd ar gytundeb trawslywodraethol, o ran dull o ddarparu hawliau gwarantedig o seibiant i ofalwyr? Mae hyn yn rhywbeth a gynigiwyd gan fy mhlaid i, wrth gwrs, yn ein maniffesto cyn etholiadau Cynulliad Cymru. Pan fyddwch chi’n siarad â gofalwyr, mae un peth y maen nhw i gyd yn gofyn amdano, sef seibiant ar adegau i adennill eu hegni.

Rwy’n gwerthfawrogi hynny, wrth gwrs, ac mae'r rhain yn faterion yr ydym ni’n eu hystyried. Gofynnodd yn benodol am y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig; nid yw'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn penderfynu ar bolisi cyffredin, ond mae'n lle defnyddiol i ddeall yr hyn y mae eraill yn ei wneud. Mae'n fath o Gomisiwn Ewropeaidd bach—bydd yn cael ei ddiddymu yr wythnos nesaf, gewch chi weld, nawr fy mod i wedi dweud hynna. Mae'n gorff lle gall Llywodraethau ddod at ei gilydd i ddeall yr hyn sy'n cael ei wneud mewn gweinyddiaethau eraill a dysgu. Mae'n rhaid i ni weld beth sy'n gweithio mewn gwledydd eraill, yn enwedig os oes ganddynt ddemograffig tebyg i ni. Felly, dyna’r hyn y mae’r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn ei wneud, ond roedd yn ddiddorol clywed yr hyn sy'n cael ei wneud yn y gwledydd eraill o ran gwella hawliau gofalwyr.

Diolch, Brif Weinidog.

Yr ail eitem ar yr agenda yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rwy’n galw ar Jane Hutt.

Diolch, Lywydd. Rwyf wedi gwneud dau newid i fusnes yr wythnos hon: mae busnes heddiw bellach hefyd yn cynnwys datganiadau llafar ar yr ymchwiliad lleol cyhoeddus ynglŷn â’r M4 yng Nghasnewydd, a darlledu yng Nghymru. Ac mae busnes y tair wythnos nesaf fel y’i dangosir ar y datganiad a’r cyhoeddiad busnes, sydd ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Mike Hedges.

Na.

Jeremy Miles.

Diolch i arweinydd y tŷ am ei datganiad. Mae llwyddiant Llywodraeth Cymru wrth gyflwyno band eang cyflym iawn drwy Cyflymu Cymru i'w groesawu fel buddsoddiad allweddol mewn seilwaith modern hanfodol. Fodd bynnag, er gwaethaf lefelau uchel iawn y ddarpariaeth, mae manteision band eang cyflym iawn yn ddeuaidd, os mynnwch chi —naill ai y mae gennych neu ddim. Felly, a wnaiff y Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth gyflwyno datganiad yn nodi sut y mae'r Llywodraeth yn helpu’r rhai na fydd yn elwa ar Cyflymu Cymru a'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau y bydd gan bob eiddo yng Nghymru fand eang cyflym a dibynadwy?

Wel, diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw, oherwydd mae’n rhoi cyfle i mi i gadarnhau bod gwaith ar y gweill i benderfynu pa mor gyflym y gallwn gael band eang cyflym iawn i gymaint â phosibl o'r ychydig y cant olaf o gartrefi a busnesau nad oes ganddynt fand eang cyflym iawn a phenderfynu beth fyddai’r ffordd orau o wneud hynny. Wrth gwrs, bydd yr atebion yn y pen draw yn dibynnu i raddau helaeth iawn ar y lleoliad ac amgylchiadau'r eiddo dan sylw. Credaf fod pob un ohonom yn y Siambr hon yn gwybod am yr amgylchiadau hynny, wrth inni fonitro cynnydd. Ond hyd nes y byddwn yn gwybod ymhle y mae’r ychydig y cant terfynol o eiddo, nid oes modd dweud beth fydd yr atebion penodol, ond wrth gwrs, y bwriad yw gwneud yn siŵr ein bod yn cyflawni hyn.

Weinidog Busnes, diolch ichi am eich datganiad. Wrth gwrs, mae wedi bod yn wythnos drist i bob un ohonom fel gwleidyddion etholedig lle gwelsom un ohonom yn cael ei saethu ar y stryd wrth wneud ei gwaith bob dydd i helpu pobl. Yn awr, mae holl Aelodau’r Cynulliad wedi cael gwybod sut y gallwn wella ein diogelwch ein hunain a sut y gallwn ystyried hynny, ac rwyf yn siŵr y bydd llawer un yn trafod â'u heddlu lleol. Ond tybed a yw’r Llywodraeth yn ystyried hefyd sut mae ymdrin â'r ffrwd o gasineb a gwenwyn sy'n cronni ar gymaint o gyfryngau cymdeithasol. Mae'r bygythiad o drais, ymosodiadau rhywiol a niwed ar Twitter a Facebook yn dod yn ddigwyddiadau dyddiol i’r rhai hynny sydd yn llygad y cyhoedd, ac mae menywod yn benodol yn wynebu gwreig-gasineb cas iawn ar y cyfryngau cymdeithasol. Oni ddylid trin y bygythiadau hyn yn union yr un ffordd a phe baent yn cael eu gwneud wyneb yn wyneb? Felly, pan fydd y Llywodraeth yn cwrdd nesaf —fel y gwn ei bod yn gwneud yn rheolaidd —â phedwar comisiynydd yr heddlu a throseddu a phedwar prif gwnstabl yr heddlu, os gwelwch yn dda a gaiff y mater hwn ei drafod? Ac a gawn ni, felly, ddatganiad cyn gynted ag y bo'n ymarferol gan y Llywodraeth yn amlinellu sut y bydd yr heddluoedd yng Nghymru’n cydweithio i ddiwreiddio casineb o’n plith?

Ar fater perthnasol, gwelaf fod gennym dri datganiad i ddod gan Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes, sydd fel petai’n dymuno’i gadw ei hun yn brysur, ond nid ydym eto wedi cael un gan yr Ysgrifennydd addysg. Pryd, felly, y gallwn ddisgwyl y wybodaeth ddiweddaraf ganddi am hynt y cwricwlwm newydd yn yr ysgolion arloesi, ac, yn enwedig, yn y cyd-destun hwn, wybodaeth ynglŷn â sut y mae'r elfen grefyddol, foesegol ac athronyddol newydd yn cael ei datblygu? Dyna lle mae mynd i'r afael â chasineb a rhagfarn o'r fath—yn yr ystafell ddosbarth.

Yn olaf, ar nodyn hapusach, rwyf yn siŵr ein bod i gyd yn gweiddi 'Olé' wrth i Gymru ddilyn eu llwybr rhyfeddol drwy'r pencampwriaethau Ewropeaidd neithiwr. A all y Gweinidog gadarnhau unrhyw fwriad gan y Llywodraeth i ddefnyddio'r Senedd i ddweud 'diolch yn fawr' yn briodol i Chris Coleman a'i dîm ar ôl iddynt wneud cystal dros ein cenedl, gyda llawer mwy i ddod, rwyf yn siŵr? Rwyf hefyd am roi ar gofnod ein diolch am ymddygiad canmoladwy’r cefnogwyr sy’n diddanu'r cyhoedd yn Ffrainc. Mae’r Senedd yn ystod y pythefnos diwethaf wedi bod yn llawn tristwch, coffadwriaeth, ac undod; gwyddom y gall hefyd fod yn lle ac yn fforwm ar gyfer dathlu a llawenydd cenedlaethol. Rwyf yn gobeithio y cawn y cyfle hwnnw.

Diolch yn fawr iawn, Simon Thomas. Credaf yr hoffem hefyd, rwyf yn siŵr, ddiolch am ymateb cyflym yr heddlu, sydd wedi cysylltu â phob un ohonom rwyf yn siŵr, ond hefyd am ymateb cyflym y Llywydd a'i swyddogion o ran y cyfleoedd gyda'r heddlu i gael sesiynau i holl Aelodau'r Cynulliad ac i sicrhau ein bod yn ddiogel a’n bod yn gallu parhau i gynrychioli ein hetholwyr yn y ffordd yr ydym yn credu sydd fwyaf priodol. Yn wir, mae llawer ohonom wedi cynnal cymorthfeydd dros y penwythnos, ac wedi cael nid yn unig gefnogaeth a gwyliadwriaeth gan yr heddlu, ond hefyd gefnogaeth gref iawn gan ein hetholwyr yr ydym yn barod ac ar gael i’w cyfarfod, ond mae’n rhaid inni ddysgu’r gwersi trasig hynny o ran yr hyn a ddigwyddodd mor ddramatig, mor ddifrifol ac mor greulon ddydd Iau diwethaf i Jo Cox.

Felly, ynglŷn â’ch pwyntiau am y ffrwd o gasineb a gwenwyn, credaf ein bod mewn gwirionedd wedi ymateb iddynt yr wythnos diwethaf, oni wnaethom, o ran ein munud o dawelwch a’n hymateb i'r saethu yn Orlando hefyd? Ymatebais bryd hynny hefyd o ran y ffaith bod angen monitro, adlewyrchu a chryfhau mewn sawl ffordd ein polisïau o ran mynd i'r afael â throseddau casineb, wrth gwrs.

Rydych yn canolbwyntio ar y cyfryngau cymdeithasol, a chredaf fod rhai ohonom yn y Siambr hon eisoes wedi profi effaith hynny dros yr wythnos ddiwethaf, a chredaf fod angen edrych ar hyn yn ofalus iawn fel Cynulliad, a hefyd yn y Llywodraeth. Gwn mai dyna lle y bydd y Gweinidog dros gymunedau a phlant yn bwrw ymlaen â hyn o ran cwrdd â chomisiynwyr yr heddlu a throseddu. A bydd yn gwneud datganiad heddiw ynglŷn â hynt darn pwysig iawn o ddeddfwriaeth o ran y ffordd yr ydym yn mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Dyma ddimensiwn cyfan y mae angen inni ganolbwyntio arno, yn enwedig o ran y ffyrdd y gallai effeithio'n negyddol ar fenywod.

Mae eich pwyntiau ynglŷn â gwneud yn siŵr ein bod i gyd yn atebol ac ar gael fel Gweinidogion i'r Cynulliad hwn yn bwysig iawn. Wrth gwrs, byddwch wedi gweld y datganiad ysgrifenedig ynglŷn â diwygio’r cwricwlwm gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, ac wrth gwrs roedd hi’n hapus iawn i gyflwyno’r datganiad ysgrifenedig hwnnw mor gyflym a phrydlon â phosibl yn ei swydd newydd. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gweld cyfleoedd, a gwn y bydd y Llywydd yn chwilio am y cyfleoedd hynny hefyd, i glodfori’r buddugoliaethau mawr hyd yma, a’r fuddugoliaeth derfynol, yr ydym i gyd yn edrych ymlaen ati, i Gymru, wrth inni ddymuno’n dda i’n tîm ddydd Sadwrn ym Mharis. Credaf hefyd, o ran pêl-droed, fod pob lleoliad Cadw ar agor am ddim y dydd Sul hwn; mae'n ddydd Sul dathlu o ganlyniad i’n llwyddiant hyd yma. Wrth gwrs, yn ogystal â thristwch a gwylnosau, rydym wedi gallu clodfori ein llwyddiant ym myd y campau ar lawer achlysur yma yn y Senedd, ac rwyf yn siŵr y byddwn yn parhau i wneud hynny gan ganolbwyntio ar bêl-droed yn benodol.

Weinidog, byddwch chi’n ymwybodol fod adroddiad diweddar gan y BBC wedi canfod bod 3,000 o blant ar eu pen eu hunain wedi cyrraedd y DU y llynedd yn ceisio lloches, ac roeddent yn aml yn ffoi rhag rhyfel ac erledigaeth. Canfu'r adroddiad fod o leiaf 891 o’r plant hynny ar eu pen eu hunain a oedd yn ceisio lloches wedi diflannu ar ôl cyrraedd y DU yn ystod y tair blynedd diwethaf—421 o'r rheini yn dal ar goll, ac ofnir bod llawer o'r rhai hynny sydd ar goll wedi cael eu masnachu gan droseddwyr i weithio mewn puteindai, i gynorthwyo mewn ffatrïoedd canabis, ac i weithio mewn cartrefi preifat. Mae ymgyrchwyr dros ffoaduriaid yn dweud nad yw anghenion plant sy’n cael eu masnachu, neu'r rhai sydd mewn perygl o gael eu masnachu, yn aml yn cael eu diwallu ar ôl cyrraedd y DU, ac nad oes gan awdurdodau yr adnoddau i’w hamddiffyn a’u diogelu’n ddigonol. Roedd penodi’r cydlynydd gwrth-gaethwasiaeth yma yng Nghymru yn benodiad allweddol a ddangosodd ein hymrwymiad i ddarparu ar gyfer y plant hyn. Yr hyn yr wyf yn awr yn ei geisio yw sicrwydd bod awdurdodau lleol Cymru ac asiantaethau eraill sydd yn amlwg â chyfrifoldeb dros blant ar eu pen eu hunain sy'n ceisio lloches yma yng Nghymru yn cymryd camau angenrheidiol i gyflawni’r rhwymedigaethau hynny ac i amddiffyn y plant hyn sy’n hynod agored i niwed rhag mynd i ddwylo troseddwyr a gangiau.

Mae Joyce Watson wedi codi cwestiwn pwysig iawn, a chwestiwn sydd, wrth gwrs, yn effeithio arnom ni yng Nghymru. Gwn fod awdurdodau lleol yn ymwybodol iawn, ac wrth gwrs, mae cydlynu a chefnogaeth gan y cydlynydd gwrth-gaethwasiaeth, ac, yn wir, gan Lywodraeth Cymru hefyd, o ran cyfrifoldeb gweinidogol. Ond rydym yn gwybod, yng Nghymru, fod y gefnogaeth i’r plant hynny sydd ar eu pen eu hunain a’r croeso sydd iddynt, a'r ffyrdd yr ydym yn brwydro yn erbyn masnachu pobl, yn bwysig ac yn derbyn sylw.

A gaf i uniaethu â’r safbwyntiau a godwyd gan yr Aelod rhanbarthol dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru? Mae bron â bod yn annirnadwy, ac ystyried y niferoedd hyn, fod mwy na 400 o’r plant a nodwyd yn yr adroddiad hwn wedi mynd ar goll ac na ellir dod o hyd iddynt. Mae’n ddyletswydd ar yr holl awdurdodau i ystyried y protocolau sydd ar waith ganddynt ac i wneud yn siŵr fod rwyd ​​ddiogelwch ar gael a’r atebolrwydd hwnnw pan fydd plant ifanc, ac, yn wir, unrhyw un, yn cael eu rhoi mewn gofal, ac na chânt eu colli yn y system. Mae angen atebion, yn amlwg, i rai o'r straeon erchyll y mae’r adroddiad hwn yn ymdrin â hwy—ac fe nododd yr Aelod hynny—nid yn unig gan y Llywodraeth hon, ond gan Lywodraethau yn unrhyw ran o’r Deyrnas Unedig sydd â dyletswydd a chyfrifoldeb. Rwyf yn crefu ar y Gweinidog i ofyn i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am hyn i gyflwyno datganiad er mwyn rhoi sicrwydd y gallwn weithredu’r mesurau diogelu yma yng Nghymru, a'i fod ef neu hi yn hyderus bod y mesurau diogelu hynny mor gadarn ag y mae angen iddynt fod.

Hoffwn hefyd ofyn am ddatganiad—mae stori heddiw, yn amlwg, ynglŷn â chostau teithio’r Prif Weinidog i’r pencampwriaethau Ewropeaidd. Cytunaf yn llwyr— cytunaf yn llwyr—ei bod yn iawn bod Gweinidogion y Llywodraeth yn teithio i ddigwyddiadau i gynrychioli’r Llywodraeth a hefyd i gynrychioli’r wlad, p’un a ydynt yn ddigwyddiadau chwaraeon neu’n ddigwyddiadau rhyngwladol o unrhyw arwyddocâd. Ond credaf fod cwestiwn ynglŷn â sut y caiff y gwasanaethau hynny eu caffael, gwerth am arian y gwasanaethau hynny, a'r protocol y mae Llywodraeth Cymru’n ei ddefnyddio i brynu’r gwasanaethau teithio hynny. A byddwn yn ddiolchgar pe gallai Llywodraeth Cymru wneud datganiad yn amlinellu p’un a oes protocol yn ei le o ran prynu gwasanaethau teithio ar gyfer unrhyw swyddogaeth a wneir gan Weinidogion y Llywodraeth, yr ymarfer gwerth am arian sy'n cael ei gynnal, ac yn anad dim, lle bo modd, p’un a yw’r gwasanaethau hynny’n cael eu cyrchu drwy weithredwyr yma yng Nghymru, neu ai meysydd awyr neu borthladdoedd Cymru sy’n cael eu defnyddio. Fel y deallaf, yn yr achos hwn, mae'r awyren yn dod o Gymru, gan weithredwr yn Hwlffordd, ond nid dyna'r cwestiwn yr wyf yn ei ofyn: gofyn ydw i sut y gallwn fod yn sicr mai dyma’r gwerth gorau am arian a bod protocol yn ei le, oherwydd nid ydym yn sôn am symiau di-nod o arian—yn yr achos hwn, credaf ein bod yn sôn am bron i £10,000.

Credaf fod croeso mawr i’ch ymateb cyntaf i gwestiwn pwysig iawn Joyce Watson i mi am y datganiad busnes hwn, ymateb dyngar iawn. Ac, wrth gwrs, byddwn yn edrych ar sut y gallwn ni, fel Llywodraeth, ystyried ymateb i'r adroddiad hwnnw gan y BBC ac edrych ar y ffyrdd y gallwn ni fonitro'r cymorth y gallwn ei roi i’r plant hynny sydd ar eu pennau eu hunain yma yng Nghymru. Mor siomedig oedd eich ail gwestiwn, byddwn i’n dweud, am y datganiad hwn—hynny yw, onid yw pobl Cymru am i'r Prif Weinidog fod yno? Maent am iddo fod yno. Roeddent eisiau iddo, ac roeddent yn disgwyl iddo, fynd i’r gêm. Ac, wrth gwrs, er mwyn galluogi iddo wneud hynny, a galluogi iddo deithio i Glasgow yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw—rydym wedi clywed heddiw am bwysigrwydd y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig mewn atebion i gwestiynau i'r Prif Weinidog. Wyddoch chi, mae'n rhaid i chi ymddiried yn eich Llywodraeth—ac mae pobl Cymru yn sicr yn gwneud hynny—ein bod yn defnyddio'r gwasanaethau priodol er mwyn galluogi i’n Prif Weinidog ac i Gymru gael eu cynrychioli, boed yn Lille ddydd Iau ac yn Glasgow yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw mewn cyfarfod o’r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig.

Y Gweinidog Busnes, yn gyntaf oll a allaf gytuno â Simon Thomas a chefnogi ei alwad ynglŷn â rhoi sylw i gamddefnyddio cyfryngau cymdeithasol? Mae'n ymddangos i mi fod rhai pobl yn credu yn anghywir fod yr anhysbysrwydd y mae’r cyfryngau cymdeithasol yn ei gynnig iddynt, neu’r ffaith eu bod yn eistedd yn y tŷ ar eu pennau eu hunain, yn rhoi caniatâd iddynt aflonyddu, bygwth a dychryn unigolion drwy’r cyfryngau cymdeithasol, ac mae angen inni fynd i'r afael â'r mater hwnnw yn glir iawn fel Llywodraeth.

Fy mhrif bwynt yw bod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith y prynhawn yma yn rhoi datganiad ynglŷn â’r M4 o amgylch Casnewydd. Mae gennym broblemau ar yr M4 ymhellach i'r gorllewin a chafwyd achos lle y gwnaeth ei ragflaenydd dreialu cau cyffordd 41 ar sail rhan amser, ac yna gwrando ar y lleisiau cryf ym Mhort Talbot a chanslo’r treial cau rhan-amser hwnnw. Ond nid ydym wedi cael ateb terfynol o ran hynny ac mae ansicrwydd o hyd. Mae Port Talbot yn dref lle nad oes angen ansicrwydd. Rydym gennym eisoes ansicrwydd o ran dyfodol y gwaith dur; mae angen eglurder arnom ynglŷn â’r rhan honno o'r M4 ym Mhort Talbot. A gawn ni ddatganiad am sefyllfa’r M4 ym Mhort Talbot, ac yn enwedig y gyffordd honno?

Diolch i chi, David Rees, am ategu’r sylwadau ynglŷn â chyfryngau cymdeithasol a'r cam-drin ac aflonyddu, ac, yn wir, y ffyrdd y gall hynny danseilio a bygwth cymaint o bobl, gan gynnwys menywod yn enwedig, fel y dywedwyd yn gynharach gan Simon Thomas.

Ynglŷn â’ch ail bwynt am gyffordd 41, rydym wedi trafod y newidiadau a’r datblygiadau hynny yn rheolaidd yn y Siambr hon—ac mae’r dewisiadau, wrth gwrs, wedi’u hystyried, ac rwy'n gwybod y bydd Ysgrifennydd y Cabinet eisiau rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau am y cynnydd a'r penderfyniadau sydd wedi’u gwneud.

A gaf i ofyn am ddatganiad neu ddadl yn amser y Llywodraeth ar ddarpariaeth ôl-addysg i bobl rhwng 19 a 25 oed sydd ag awtistiaeth yn benodol? Nid wyf yn arbennig o awyddus i fanylu ar waith achos etholwyr yma, ond rwyf yn teimlo bod yn rhaid i mi wneud yn gryno am ei bod wedi cyrraedd y pwynt lle'r oedd y famgu yn fy swyddfa ar ddydd Gwener, yn beichio crio am ei bod yn ceisio cadw ei hŵyr yn ysgol arbennig Maes-y-Coed am flwyddyn arall, un flwyddyn, hyd nes bydd cytundeb rhwng bwrdd iechyd prifysgol Abertawe Bro Morgannwg a'r adran addysg ynglŷn â dyfodol hirdymor ei hŵyr.

Mae ei hŵyr wedi ei effeithio’n fawr iawn, iawn—yn ddifrifol—gan awtistiaeth, a'r gwir amdani yw nad yw'r cyngor ar hyn o bryd yn cymeradwyo amgylchiadau eithriadol i ganiatáu i’w hŵyr aros yn yr ysgol honno: rhywle y mae ei hŵyr yn ddiogel. Felly, hoffwn ddatganiad am y ddarpariaeth ôl-addysg honno, darpariaeth 19-25, ond hefyd hoffwn ddeall pa ganllawiau yr ydych chi fel Llywodraeth yn eu rhoi ynglŷn â’r amgylchiadau eithriadol hynny. A bod yn onest, rydym wedi cael wythnos anodd iawn, iawn, gyda marwolaeth AS, a wnaeth llawer o waith ar gyfer awtistiaeth mewn gwirionedd, yn ôl yr hyn yr wyf wedi ei ddarllen, ac nid wyf am gael pobl yn dod i mewn i’m swyddfa yn beichio crio am fod eu hŵyr am gael ei daflu allan ar y strydoedd heb unrhyw ddarpariaeth o gwbl. Felly, er fy mod i'n siŵr y byddwch yn dweud y caf ddatganiad gan y Gweinidog maes o law, mae hwn yn fater brys. Felly, hoffwn ddatganiad brys ar hyn, os wnewch chi hynny, ysgrifennydd busnes, neu Weinidog busnes.

Hoffwn hefyd ategu pryderon David Rees ynglŷn â chyffordd 41. Rwy’n credu y bu cwestiwn yr wythnos diwethaf ac nid oedd amser i ateb y cwestiwn penodol hwnnw, ond mae angen i ni wybod, o ran y mesurau lliniaru—. Ar hyn o bryd, mae'r cyngor yn dweud na fyddant yn cael gwared ar y mesurau lliniaru hynny o gwmpas Port Talbot hyd oni fydd penderfyniad terfynol ar gyffordd 41. Felly, byddwn yn annog yr Ysgrifennydd newydd dros yr economi i ysgrifennu at Aelodau'r Cynulliad yn yr ardal honno, neu i gwrdd â nhw, er mwyn i ni allu dod i benderfyniad terfynol.

Diolch i chi, Bethan Jenkins. Rydych chi wedi codi achos pwysig yn eich etholaeth, ac rwy'n siŵr y byddwch hefyd yn bwrw ymlaen â hynny, gan godi’r achos gyda'r awdurdodau lleol. Y cyfnod ôl-19, wrth gwrs, y cam nesaf, yw’r cyfnod trosiannol sydd mor bwysig o ran yr amrywiaeth o wasanaethau y mae angen i ni eu darparu ar gyfer pobl ifanc ag awtistiaeth. Felly, mae hyn yn berthnasol iawn, yn wir, i'r trafodaethau a’r ymgynghoriadau sydd ar y gweill yn ogystal. A rhoddir sylw i’r mater.

Diolch hefyd am ychwanegu eich llais wrth godi cwestiynau am gyffordd 41. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn hapus iawn i ddod a chyfarfod â’r Aelodau i drafod y dewisiadau.

Mae ymroddiad y Llywodraeth hon yng Nghymru a’r Llywodraeth Lafur flaenorol tuag at metro de Cymru yn glodwiw, ac mae'n dangos gwir feiddgarwch o ran gweledigaeth ar gyfer datblygiad economaidd ac ar gyfer gwir gysylltedd. Ond, a allaf ofyn i'r rheolwr busnes am ddatganiad neu ddadl ynglŷn â phwysigrwydd cynigion metro’r de i bob rhan o dde Cymru, gan gynnwys y cymoedd mwy gorllewinol, canol Morgannwg, fel y Garw a'r Llynfi a'r Ogwr, ond hefyd ardal ehangach Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr? Byddai hyn yn ein galluogi i archwilio sut y gall y cymunedau hyn wirioneddol elwa ar y cynigion cyffrous i wireddu'r potensial economaidd ac o ran teithio i'r gwaith yn y cymunedau hyn yn ogystal ag yn y cymoedd canolog a dwyreiniol, ac i sicrhau, dros amser a thros gyfnodau olynol y cynnig hwn, y gallwn sicrhau bod bysiau cyflym a rheilffyrdd ysgafn, tocynnau fforddiadwy i bawb ac amserlenni cydamseru yn cyrraedd pob rhan o’r de, nid dim ond y prif wythiennau. Ac yn olaf, a fyddai'r rheolwr busnes yn cytuno â mi y gallai’r broses o gyflwyno hwn a chynigion trafnidiaeth mawr eraill yng Nghymru gael ei niweidio’n ddifrifol os ydym yn gadael yr Undeb Ewropeaidd?

Diolch i chi, Huw Irranca-Davies. Gwn y gofynnwyd cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet yr wythnos diwethaf ynglŷn â’r metro, sy’n cwmpasu’r de-ddwyrain a thuag at y gorllewin ac, wrth gwrs, sy’n rhan amlwg iawn hefyd o ddatblygiadau’r dinas-ranbarthau a’r cynigion nid yn unig o’r de-ddwyrain, ond hefyd o Abertawe a bae Abertawe. Rwy'n gwybod y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn rhoi diweddariad cliriach i'r Aelodau ar hyn. Atebwyd eich ail bwynt yn glir iawn gan y Prif Weinidog yn gynharach y prynhawn yma. Ni allai’r metro barhau heb gyllid Ewropeaidd y mae’r Comisiwn wedi dweud sydd ar gyfer trafnidiaeth integredig, a dyna sy'n berthnasol a dyna maent am wario'r arian arno a'r hyn rydym am iddynt wario'r arian arno drwy aros yn yr Undeb Ewropeaidd.

A allaf alw am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, arweinydd y tŷ—y cyntaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Lles a Chwaraeon ynglŷn â throi rheolyddion calon i ffwrdd tuag at ddiwedd bywyd? Tynnwyd hyn i’m sylw gan achos trist Patricia Hastings o Landrillo-yn-Rhos a fu farw o ganlyniad i ddementia fasgwlaidd yn gynharach eleni. Yn anffodus, roedd aelodau o’i theulu yn gorfod ei gweld yn wynebu diffyg urddas o gael rheoliadur calon a berodd iddi ddioddef yn hirach ar ddiwedd ei hoes gan ei fod yn gweithredu pan oedd y broses naturiol o farwolaeth yn digwydd. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn ymwybodol bod canllaw wedi ei gyhoeddi gan y Gymdeithas Cardiofasgwlar Prydeinig ar y cyd â'r Cyngor Cenedlaethol ar gyfer Gofal Lliniarol. Cyhoeddwyd hwn ym mis Mawrth 2015, ac eto nid yw wedi ei ystyried yn llawn gan Lywodraeth Cymru i’w weithredu yma yng Nghymru. Mae hyn 12 mis yn ddiweddarach. Gallai hyn fod wedi rhoi rhywfaint o urddas i Patricia Hastings ar ddiwedd ei bywyd ac rwy'n siŵr bod llawer o bobl eraill yn wynebu sefyllfaoedd tebyg iddi a phrofiad trist iawn ei theulu. Felly, byddwn yn gwerthfawrogi pe bai modd i mi ofyn am ddatganiad ar hynny.

Yn ail, a allaf hefyd alw am ddatganiad gan y Gweinidog dros Gymunedau a Phlant ar ddiwrnod coffa brwydr y Somme, a gynhelir wrth gwrs ar 1 Gorffennaf eleni? Collodd degau o filoedd o filwyr Cymreig eu bywydau yng nghanol erchyllterau ofnadwy’r rhyfela a welwyd yn y frwydr benodol honno. Bu farw dros filiwn o bobl i gyd, a chredaf fod angen i ni wybod beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud—pa un a oes unrhyw weithgareddau sy'n cael eu noddi— a sut yr ydym ni fel Aelodau’r Cynulliad yn ein hetholaethau yn gallu helpu i hyrwyddo’r gweithgareddau hynny fel teyrnged addas i goffáu’r arwyr hyn a fu farw yn y digwyddiadau erchyll hynny. Diolch.

Diolch i chi, Darren Millar. Rydych yn codi mater moesegol sensitif iawn yn ogystal ag enghraifft glinigol o'r achos, ac rwy'n siŵr eich bod wedi codi’r pwynt, nid yn unig gyda'r bwrdd iechyd ond gydag Ysgrifennydd y Cabinet hefyd, ond mae'n rhywbeth, wrth gwrs, y bydd Llywodraeth Cymru yn awyddus i ymateb iddo o ran y canllawiau diweddaraf. Ynglŷn â’ch ail gwestiwn, mae nifer o ddigwyddiadau yn cael eu cynnal wrth gwrs. Bydd gwasanaeth yn eglwys gadeiriol Llandaf, bydd digwyddiadau yn cael eu cynnal yma yng Nghymru i anrhydeddu ac i gofio—teyrngedau addas i'r rhai a gollodd eu bywydau ym mrwydr y Somme.

Mae gennyf ddau bwynt yr oeddwn am eu codi. Yr wythnos diwethaf, roeddwn yn falch o gynnal digwyddiad yma yn y Senedd yn ymwneud â gwaith cofrestrfa mêr esgyrn Cymru ac i nodi’r milfed rhoddwr cyfatebol gan y gofrestrfa yng Nghymru, sydd wedi'i lleoli o fewn ymddiriedolaeth Felindre yn fy etholaeth. Dyma gyflawniad gwbl aruthrol, ac mae'r rhoddwyr cyfatebol ledled y byd i gyd, ac roeddwn yn meddwl tybed a oedd unrhyw ffordd y gallai Ysgrifennydd y Cabinet wneud datganiad yn tynnu sylw at gyflawniadau’r rhoddwyr hyn, nad ydynt yn hysbys iawn o gwbl. Dyna’r pwynt cyntaf yr oeddwn eisiau ei wneud.

Yna, o ran yr ail bwynt, rydym wedi dymuno’n dda i dîm Cymru y prynhawn yma, a hoffwn ychwanegu fy llongyfarchiadau innau a dymuno’n dda i bob aelod o'r tîm. Ond, a allaf dynnu sylw arbennig at lwyddiannau'r sgoriwr uchaf yn y bencampwriaeth hyd yn hyn? Cafodd ei eni a'i fagu yng Ngogledd Caerdydd, aeth i Ysgol Uwchradd yr Eglwys Newydd ac mae ei deulu yn dal i fyw yn yr Eglwys Newydd. Gareth Bale ydyw, wrth gwrs. Felly, hoffwn hefyd ofyn beth all y Cynulliad ei wneud i gydnabod cyflawniad pawb yn y tîm.

Diolch yn fawr iawn, Julie Morgan, yr Aelod dros Ogledd Caerdydd. O ran eich pwynt cyntaf, roedd hi'n bwysig iawn eich bod wedi cael y cyfle i dynnu sylw at waith cofrestrfa mêr esgyrn Cymru. Mae'r digwyddiadau hyn yn y Senedd yn codi ymwybyddiaeth ac yr oedd, fel yr ydych yn dweud, yn dathlu casglu’r milfed rhoddwr cyfatebol. Hoffwn longyfarch Gwasanaeth Gwaed Cymru ochr yn ochr â Julie. Ond hefyd dylid llongyfarch y gwirfoddolwyr—y bobl sy'n gwirfoddoli i roi mêr esgyrn. Mae'n ymwneud â sut y gallwn ni recriwtio rhagor o bobl. Credaf fod Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod bod hyn yn fater lle y mae angen recriwtio ar lefel fwy lleol yn ogystal ag ar lefel genedlaethol. Mae angen i ni estyn allan at gymunedau, ac rwy'n siŵr mai dyna oedd y neges a ddaeth i’r amlwg yn eich digwyddiad. Felly, gall Aelodau'r Cynulliad hefyd gyfrannu wrth helpu i ledaenu’r neges ym mhobman.

Byddem yn gobeithio ac yn disgwyl i Julie Morgan o Ogledd Caerdydd achub ar y cyfle i ganmol ei hetholwr, Gareth Bale, ac i gydnabod ei gyflawniadau enfawr ef ac, wrth gwrs, y tîm cyfan. Ef yw’r sgoriwr uchaf ac yn sicr ef yw seren y gêm a'r twrnamaint. Mae cael ei weld eto yn rhoi cyffro i chi ac i ni i gyd, yn ogystal â'i deulu. Mae'n gyn-ddisgybl yn Ysgol Uwchradd yr Eglwys Newydd, a dyna beth yw esiampl dda. Felly, rwy'n siŵr y byddwn yn dathlu ac yn ei longyfarch yn bersonol maes o law.

Diolch i’r Gweinidog.

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r cynnig i dderbyn argymhelliad y Prif Weinidog ar gyfer Ei Mawrhydi i benodi Cwnsler Cyffredinol. Rwy’n galw ar y Prif Weinidog i wneud y cynnig.

Diolch, Lywydd. A gaf i felly symud y cynnig yn ffurfiol?

Nid wyf yn cynnig sylw ar allu’r Aelod Llafur i gyflawni swydd y Cwnsler Cyffredinol. Rwy'n siŵr ei fod, mewn nifer o ffyrdd, yn ymgeisydd cymwys iawn. Fy unig bwynt yw hyn: mae’r Aelod eisoes yn ystod y pumed Cynulliad wedi tynnu sylw ddwywaith at ei awydd mawr i gynnal ymchwiliad cyhoeddus o ran y digwyddiadau yn Orgreave yn ystod streic y glowyr 32 mlynedd yn ôl. [Torri ar draws.] Digon teg. Os bydd yr Aelod yn dod yn Gwnsler Cyffredinol, a fydd yn parhau i bwyso am yr ymchwiliad hwn, ac, os bydd yn gwneud hynny, a fydd hyn yn arwain at unrhyw wrthdaro buddiannau posibl?

Nid oes gennyf unrhyw siaradwyr eraill. A yw’r Prif Weinidog eisiau ateb y ddadl?

Yr ateb yw 'na', oherwydd, wrth gwrs, fel Cwnsler Cyffredinol, ni fyddai’r Aelod yn cymryd rhan mewn unrhyw broses gyfreithiol yn ymwneud ag Orgreave. Mae hynny'n fater i Lywodraeth y DU ac nid i Lywodraeth Cymru.

Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw wrthwynebiad? Os na, fe dderbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36. [Cymeradwyaeth.]

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith—yr ymchwiliad lleol cyhoeddus i’r M4 yng Nghasnewydd. Rwy’n galw ar Ken Skates i wneud y datganiad.

Diolch, Lywydd. Heddiw, rwy’n rhoi diweddariad i'r Aelodau ynglŷn â phrosiect coridor yr M4 o amgylch Casnewydd. Mae datrysiad i'r problemau hirsefydlog ar yr M4 o amgylch Casnewydd wedi ei nodi. Mae'n cynnwys darn newydd o draffordd i'r de, y cyfeirir ato'n aml fel 'y llwybr du', yn ogystal â mesurau ategol gan gynnwys ailddosbarthu'r M4 bresennol o amgylch Casnewydd. Byddai hyn yn ategu'r metro i ddarparu system drafnidiaeth integredig effeithlon yn y de. Mae ffordd liniaru'r M4 a'r metro yn hynod bwysig i'n gweledigaeth o system drafnidiaeth gwbl integredig. Rydym wedi cynnal arddangosfeydd i helpu pobl leol i ddeall y cynlluniau tir a materion fel newidiadau i ffyrdd ymyl, yn ogystal ag amlinellu’r asesiadau economaidd ehangach a’r cynigion lliniaru amgylcheddol. Gwnaethom gyhoeddi’r Gorchmynion statudol drafft, gwybodaeth amgylcheddol ac adroddiadau cysylltiedig am y prosiect ym mis Mawrth, gan roi cyfle i bawb gofrestru eu gwrthwynebiad, eu sylwadau neu eu cefnogaeth i'r prosiect. Mae'r holl ymatebion wedi eu hadolygu’n ofalus. Mae'n rhaid imi ystyried materion pwysig yn ofalus cyn gwneud penderfyniad terfynol ynghylch a ddylid bwrw ymlaen â'r gwaith adeiladu.

Rwy’n ymwybodol o bwysigrwydd sicrhau bod y broses hon yn gwbl dryloyw ac o’i chynnal gyda chyfranogiad yr ystod amrywiol o randdeiliaid. Rwyf felly wedi penderfynu y dylid cynnal ymchwiliad lleol cyhoeddus. Bydd arolygydd annibynnol yn adolygu'r angen am y cynllun ac yn ystyried yr holl ffactorau amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd. Bydd yn clywed tystiolaeth ac yn archwilio'r arbenigwyr technegol yn ogystal â chlywed gan gefnogwyr a gwrthwynebwyr. Ystyrir yr achos busnes a gyhoeddwyd yng ngoleuni lefelau traffig ar hyn o bryd ac yn y dyfodol, er mwyn sicrhau y byddai'r buddsoddiad yn rhoi gwerth am arian. Archwilir yr opsiynau a ystyriwyd yn hanesyddol, ynghyd â phob llwybr amgen a gynigiwyd gan wrthwynebwyr, gan gynnwys y 'llwybr glas' y soniwyd amdano’n aml. Bydd hyn yn brawf cadarn o rinweddau'r dewisiadau amgen a awgrymwyd a bydd yn rhoi barn annibynnol ynghylch pa un ai’r cynllun arfaethedig sy’n cynnig y datrysiad mwyaf cynaliadwy yn yr hirdymor. Gwneir hyn i gyd mewn fforwm cyhoeddus, gan ganiatáu craffu agored a thryloyw, cyn i'r arolygwr roi adborth hanfodol fel sail i benderfyniad terfynol ynghylch pa un a ddylid bwrw ymlaen i adeiladu.

Bydd yr ymchwiliad yn dechrau yr hydref hwn yn Sefydliad Lysaght yng Nghasnewydd, a chynhelir cyfarfod cyn-ymchwiliad ar 18 Gorffennaf. Mae disgwyl i'r ymchwiliad ei hun bara am tua phum mis, ac wedi hynny bydd yr arolygydd yn llunio adroddiad ac argymhellion imi. Pe byddai Gweinidogion Cymru yn penderfynu bwrw ymlaen â'r cynllun, ar ôl ystyried adroddiad ac argymhellion yr arolygydd yn fanwl, gallai'r rhan newydd o’r M4 fod ar agor erbyn hydref 2021.

Llefarydd yr wrthblaid, Dai Lloyd.

A allaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi ac isadeiledd am ei ddatganiad ac, yn wir, croesawu ei ddatganiad yn llawn? Nawr, y prynhawn yma—nid dyma’r adeg i fod yn mynd a thraethu a dadlau ynglŷn â pha ffordd sydd orau, achos, wrth gwrs, mae’r Gweinidog wedi amlinellu ffordd ymlaen ar y mater dyrys yma sydd wedi bod yn rhygnu ymlaen ers blynyddoedd lawer. Achos y gwir ydy: mae angen ateb. Nid wyf yn credu bod gwneud dim yn opsiwn i’r bobl leol na holl fusnesau de Cymru hefyd.

Felly, rwy’n croesawu’r bwriad i edrych ar yr ystod eang o ddewisiadau sydd gerbron mewn adolygiad hollol annibynnol. Ac mi fuaswn i’n taflu i mewn i’r pair hefyd y syniad: beth am gael gwared â gorfod talu am groesi pont Hafren pan rydym ni wrthi, gan ein bod ni’n mynd i edrych ar bob opsiwn? Buaswn i’n ychwanegu hwnnw fel opsiwn sydd hefyd yn achosi prysurdeb a thagfeydd yn lleol.

Fel rwyf wedi dweud eisoes, nid wyf i’n credu bod gwneud dim yn opsiwn, ac rwy’n canmol y ffordd ymlaen yn fan hyn, yn enwedig drwy fod yn cyfranogi o brofiad nifer fawr o bobl—rheini sydd o blaid pa bynnag ffordd a’r rheini hefyd sydd yn eu herbyn nhw. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol, wrth gwrs, o amheuon nifer fawr o bobl ynglŷn â sgil-effeithiau amgylcheddol, ac ati, y gwahanol ddewisiadau.

Nawr, wrth gwrs, mae ei Lywodraeth e o blaid un ffordd arbennig, y ffordd ddu. Rydym ni ar y meinciau fan hyn o blaid ffordd arall, y ffordd las. Wedyn, o gael yr ymchwiliad hollol annibynnol yma sydd yn mynd i edrych ar yr holl opsiynau, fel rydych chi wedi ei ddweud, pa sicrwydd allwch chi ei roi inni fod yr un math o bwysau, manylder a thryloywder yn mynd i gael ei roi pan rydych chi’n cysidro’r ffordd las, er enghraifft, ochr yn ochr â’r ffordd ddu? A ŷch chi’n mynd i drin yr holl ddewisiadau yr un fath, gyda’r un pwysau, i osgoi unrhyw feirniadaeth, felly, eich bod chi’n ffafrio, a dal i ffafrio, a thrio dylanwadu ar, yr ymchwiliad annibynnol yma i ddod allan o blaid y ffordd ddu? Chwilio rydw i am sicrwydd, pan rydych chi’n dweud bod yr holl ystod eang o ddewisiadau yn mynd i gael ei archwilio mewn manylder, fod hynny’n mynd i ddigwydd mewn realiti. Diolch yn fawr.

Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Aelod am ei gyfraniad a dweud fy mod innau’n rhannu ei farn nad yw gwneud dim byd yn opsiwn. Fodd bynnag, bydd yr arolygydd yn edrych ar yr opsiwn o wneud dim byd ac, yn wir, ar effaith hynny, wrth symud ymlaen.

O ran tollau pont Hafren, wel, bydd rhan arall o'r ymchwiliad yn craffu ar y gwaith modelu traffig sy'n digwydd, gan gynnwys edrych ar beth fydd effaith debygol lleihau neu, yn wir, ddiddymu tollau pont Hafren ar dagfeydd ac ar ddefnyddio traffordd yr M4.

I sôn yn gryno am yr hanes, oherwydd rwy’n credu nad yw ond yn deg o ran y llwybr glas ein bod yn ystyried am eiliad y ffaith fod gwaith ar yr M4 wedi bod yn destun dadleuon a thrafodaethau ers 25 mlynedd erbyn hyn. Mae'n bryd inni archwilio'n drwyadl, mewn ffordd annibynnol, dryloyw, yr holl opsiynau. Nawr, o ran y llwybr glas, mae astudiaethau strategol wedi dangos na fydd y llwybr penodol hwnnw’n darparu llawer o ryddhad o gwbl i'r M4, ac y byddai’n arwain at broblemau parhaus ar y draffordd, a hefyd yn gwaethygu problemau ar ffyrdd lleol. Mae tri amrywiad ar y llwybr glas wedi eu hystyried cyn hyn, ac amcangyfrifwyd y byddent yn costio rhwng £600 miliwn ac £800 miliwn, gan ddibynnu ar y cwmpas—llawer uwch nag amcangyfrif y cynigydd ac yn cynnig gwerth isel iawn am arian, o ystyried y diffyg manteision. Fodd bynnag, rwy’n ymwybodol o'r diddordeb parhaus yn y dewis arall hwn, ac felly, i roi sylw i hyn, mae dadansoddiad newydd o'r llwybr glas yn cael ei wneud a chaiff ei gyhoeddi cyn yr ymchwiliad. Bydd hyn yn edrych eto ar gwmpas, cost a modelu traffig ac yn galluogi pobl i gyflwyno eu barn i arolygydd yr ymchwiliad.

O ran y llwybrau posibl, rwy’n meddwl ei bod yn glir, ym marn llawer o bobl, ac yn sicr yn fy marn i, bod y llwybr glas, byddwn yn dadlau, yn amhosibl am lawer o resymau; rhai’n ymwneud ag ymarferoldeb, ac eraill yn ymwneud â’r canolfannau poblogaeth y byddai'n teithio drwyddynt. Rydych wedi cyfeirio at rai o'r materion eisoes. Cyn belled ag y mae’r llwybr du yn y cwestiwn, wrth gwrs, ceir materion amgylcheddol o bwys, yn ogystal â materion yn ymwneud â’r model rhagweld a darparu o adeiladu ffyrdd. Felly, gyda'r math hwnnw o gefndir, Ysgrifennydd, a allwch chi fy sicrhau y bydd yr ymchwiliad hwn yn gallu edrych ar y system metro yn nhermau ei heffaith debygol ar draffig ar yr M4 a'i gallu i gyflawni newid moddol? Yn amlwg, pe byddai gennym gyfleusterau parcio a theithio effeithiol wedi’u lleoli’n dda—rwy’n meddwl bod llawer o bobl yn sôn am ostyngiad o oddeutu 20 y cant mewn niferoedd traffig ar yr M4 o ganlyniad i newid moddol oherwydd y system metro. Ceir ffyrdd eraill o gyflawni newid moddol hefyd, wrth gwrs, a ffyrdd o reoli traffig yn well. Felly, tybed a allwch chi fy sicrhau, wrth i’r arolygydd edrych ar niferoedd a lefelau traffig tebygol yn y dyfodol, fel y cyfeiriasoch ato yn eich datganiad, y gall hefyd edrych ar y metro a ffyrdd eraill o gyflawni newid moddol o ran y niferoedd a’r lefelau traffig hynny sy'n debygol.

Yn olaf, tybed a allwch chi ddweud ychydig bach am y cyfleuster benthyca cynnar gwerth £500 miliwn. Rwy’n sylweddoli bod gan y Prif Weinidog, yn amlwg, ran allweddol i’w chwarae yn y materion hyn hefyd, Ysgrifennydd, ond rwy’n meddwl ei bod yn hanfodol, os ydych yn ffurfio barn wybodus am y ffordd orau ymlaen o ran y problemau traffig ar yr M4, ar ôl yr ymchwiliad hwn ac ystyriaeth bellach, y dylai'r cyfleuster benthyca cynnar hwn fod ar gael ar gyfer beth bynnag y mae Llywodraeth Cymru yn ei benderfynu yw’r ffordd orau ymlaen. Nid dyna’r sefyllfa ar hyn o bryd, a byddwn yn dadlau, yn unol â datganoli a'r agenda Respect, y dylai fod ar gael ar gyfer beth bynnag y mae Llywodraeth Cymru yn ei benderfynu yw’r datrysiad gorau. A fyddech chi'n cefnogi hynny?

A gaf i ddiolch i'r Aelod a dweud hefyd fy mod yn cydnabod ei eiriolaeth bwerus o blaid teithio llesol dros nifer o flynyddoedd? Nawr, o ran newid moddol, un elfen hanfodol ar yr ymchwiliad yw gallu mynd i wraidd yr holl ddata a'r llif traffig a ragwelir. Mae prosiect yr M4 yn cael ei ddatblygu, fel yr wyf eisoes wedi’i ddweud, ynghyd â'n cynlluniau ar gyfer y metro a thrydaneiddio. Gyda’i gilydd, gallant ddarparu system drafnidiaeth gynaliadwy ac integredig yn y tymor hir. Byddant hefyd yn elwa ar gyfleusterau parcio a theithio a gynllunir yn ogystal â chynlluniau parcio a beicio. Er enghraifft, mae cyffyrdd newydd yr M4 yn cael eu cynllunio i gyd-daro â mesurau trafnidiaeth gyhoeddus presennol ac arfaethedig, fel gorsafoedd trenau a chyfleusterau parcio a theithio. Dylwn ganolbwyntio ar rai o'r data sydd eisoes wedi eu cyhoeddi, sydd yn wir yn dangos cryn wrthgyferbyniad rhwng gwneud dim byd ac adeiladu ffordd liniaru. Roedd adroddiad ynglŷn â phrosiect yr M4 ‘Golwg Gyffredinol ar Drafnidiaeth Gyhoeddus' yn nodi, hyd yn oed pe byddai cynnydd o 100 y cant mewn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus ar draws ardal Casnewydd, byddai hyn yn arwain at ostyngiad o lai na 5 y cant mewn llif traffig ar yr M4 o amgylch Casnewydd. Wedi dweud hynny, mae teithio llesol yn mynd i fod yn hanfodol bwysig i reoli traffig ac i reoli tagfeydd yn y dyfodol yn ein trefi ac yn ein dinasoedd ledled Cymru. Felly, rwy'n awyddus iawn i weithio gyda Sustrans er mwyn gwneud y gorau o botensial yr M4 i greu cyfleoedd parcio a beicio i gymudwyr er mwyn gwneud yn siŵr bod Cymru’n dod yn genedl fwy iach a heini.

O ran rhai o'r materion amgylcheddol y mae’r Aelod wedi sôn amdanynt, ar y llwybr du a ffefrir y mae’r Llywodraeth wedi’i gynnig, mae dros hanner y llwybr ar dir llwyd. Mae angen llai na 2 y cant o arwynebedd SoDdGA lefelau Gwent, a byddai’r effeithiau wedi eu lliniaru. Lywydd, gallaf ddweud heddiw ein bod wedi nodi £45 miliwn o fewn y prosiect, a gaiff ei wario ar fesurau amgylcheddol, nid yn unig i liniaru effaith y llwybr du arfaethedig, ond, yn wir, i wella'r amgylchedd.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Russell George.

Diolch, Lywydd. A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad? Wrth gwrs, fy marn i a barn y Ceidwadwyr Cymreig yw y dylai fod cloddwyr yn y ddaear yn ddi-oed, ac wrth gwrs rwy’n cytuno'n llwyr â barn pobl eraill nad yw gwneud dim yn opsiwn. Nawr, mae miliynau o bunnoedd wedi'u gwario eisoes ar yr ymgynghoriad cyhoeddus a'r arddangosfeydd. Soniasoch yn eich datganiad bod yr ymatebion i gyd wedi cael eu hadolygu’n ofalus, ond nid yw'n dweud yn eich datganiad beth yw eich barn am yr ymatebion hynny. Nid oes unrhyw sôn am hynny. Tybed a allech chi efallai amlinellu sut y mae’r ymatebion hynny wedi dylanwadu ar eich barn cyn ichi wneud y datganiad heddiw.

Mae'n rhaid i’r pryderon amgylcheddol, wrth gwrs, ynglŷn â’r llwybr du yn arbennig, godi pryderon ar draws y Siambr. Nid wyf am ailadrodd y rheini heddiw, ond rai wythnosau’n ôl yn unig, lleisiodd 10 elusen eu pryderon yn gyhoeddus i Lywodraeth Cymru ynghylch ei llwybr a ffefrir, gan honni y byddai'r prosiect yn cynrychioli dinistr ecolegol ar raddfa nas gwelwyd o'r blaen, ac wrth gwrs mae Cyfoeth Naturiol Cymru hefyd wedi gwrthwynebu mewn ffyrdd tebyg. Nawr, o ystyried y pryderon hynny, ynghyd â’r mewnbwn cyhoeddus diweddar ynghylch y gorchmynion drafft a datganiadau amgylcheddol, tybed beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i leddfu’r pryderon hynny cyn yr ymchwiliad cyhoeddus?

Nawr, dywedasoch yn eich datganiad y byddwch yn ystyried yn ofalus ac yn gwneud penderfyniad terfynol ynghylch pa un a fyddwch yn bwrw ymlaen â'r gwaith adeiladu. A gaf i ofyn am rywfaint o eglurder ar hynny? A fydd y Llywodraeth yn mynd i mewn i'r ymchwiliad cyhoeddus gyda'i swyddogion a'i thîm cyfreithiol ar sail hyrwyddo'r llwybr du fel y llwybr gorau a'r llwybr a ffefrir, neu a fydd ei hymagwedd at yr ymchwiliad cyhoeddus yn niwtral, fel yr awgrymwyd efallai? O ran yr ymchwiliad cyhoeddus ei hun, rydych wedi dweud y bydd yn para am oddeutu pum mis. Nawr, rwyf eisiau i’r ymchwiliad cyhoeddus hwnnw fod mor gynhwysfawr â phosibl, ond rwy’n meddwl tybed a fydd pum mis yn achosi oedi cyn dechrau’r gwaith. Felly, tybed a oes gennych safbwyntiau ynghylch ai dyna'r amser y dylai’r ymchwiliad cyhoeddus ei gymryd, pa un a fyddai llai o amser yn fwy priodol, ac ai, mewn gwirionedd, eich penderfyniad chi ynteu penderfyniad yr arolygydd yw hwnnw.

Rydych hefyd wedi manylu ym mhle y caiff yr ymchwiliad cyhoeddus ei gynnal, y lleoliad. Nawr, wrth gwrs, bydd yn cwmpasu rhan fawr o’r de a tybed a fyddech yn cytuno i’w ymestyn, efallai, pe byddai’r alwad yn dod—i gynnal cyfarfodydd yr ymchwiliad cyhoeddus mewn lleoliadau eraill heblaw’r lleoliad yr ydych wedi’i nodi.

Nawr, cymeraf hyn hefyd: soniasoch hefyd y bydd yr ymchwiliad cyhoeddus yn para am bum mis. Tybed a allwch chi ddweud wrthyf pa mor hir y bydd yn ei gymryd i'r arolygydd, rhwng diwedd yr ymchwiliad cyhoeddus a’r adeg y bydd yn cyflwyno adroddiad i chi. Pa mor hir yr ydych chi'n rhagweld y bydd yr amser hwnnw? Ai eich penderfyniad chi yw pa mor hir y bydd hynny’n ei gymryd, ynteu a oes amser penodedig? Pa mor hir y bydd yn ei gymryd i chi ar ôl i’r adroddiad hwnnw gyrraedd eich desg i wneud y penderfyniad terfynol?

Rydych wedi crybwyll hefyd y byddai'r prosiect yn cael ei ategu gan y metro, ac mae hynny'n galonogol i’w glywed. Cyn hyn, efallai nad ydynt wedi bod yn gweithio gyda'i gilydd fel y dylent fod wedi ei wneud. Yn amlwg, bydd y metro’n naturiol yn effeithio ar lif traffig ar y ddwy ochr—ar ffordd liniaru'r M4 ac i'r gwrthwyneb. A fydd yr ymchwiliad cyhoeddus, felly, yn ystyried y berthynas rhwng y ddau brosiect? Yn olaf, a gaf i ddweud hefyd bod pryder o’r gogledd, y canolbarth a’r gorllewin am swm yr arian a fyddai'n cael ei wario ar y llwybr du posibl, felly a gaf i ofyn i chi efallai amlinellu sut yr ydych yn disgwyl i'r ymchwiliad cyhoeddus ystyried gwerth am arian y llwybr a ffefrir gennych?

A gaf i ddiolch i Russell George am ei gwestiynau a dweud, o ran, yn gyntaf oll, yr ymgynghoriad sydd wedi ei gynnal, y byddwn yn hapus iawn i gyhoeddi data ynglŷn â'r ymatebion? Yn gryno, bydd yr ymchwiliad yn edrych ar yr ymatebion i'r ymgynghoriad a'r arddangosfeydd a gynhaliwyd rhwng mis Medi 2015 a mis Mawrth 2016. Yn gryno, arweiniodd yr ymgynghoriad at gyfanswm o 192 o gyflwyniadau gan gefnogwyr, o'i gymharu â 267 o wrthwynebiadau pwrpasol. Ond os edrychwch chi ar y niferoedd sy'n deillio oddi mewn i Gymru, a ddaeth gan drigolion Cymru, roedd nifer y cefnogwyr yn 143 o'i gymharu â 118 o wrthwynebiadau. Gwnaf gyhoeddi’r data hyn. Daeth y gwrthwynebiadau mwyaf, o ran niferoedd, gan ymgyrchoedd a drefnwyd gan gynnwys y Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar a Choed Cadw. Dyna pam yr wyf yn awyddus i gyfarfod â’r grwpiau bywyd gwyllt hynny cyn gynted ag y bo modd i drafod ystod o brosiectau lliniaru yr hoffai grwpiau bywyd gwyllt eu gweld yn cael eu cyflwyno fel rhan o brosiect ffordd liniaru'r M4.

O ran yr amserlen yr ydym yn edrych arni, tri i bum mis yw ein hamcangyfrif ar gyfer y cyfnod gwirioneddol o allu cynnal yr ymchwiliad. Pe byddai’r arolygydd yn dymuno cymryd llai na phum mis, a bod pedwar mis neu dri mis yn ddigonol, penderfyniad yr arolygydd annibynnol fyddai hynny. Yn yr un modd, ni fyddai gennyf i unrhyw wrthwynebiad i'r arolygydd gynnal cyfarfodydd y tu allan i ganol Casnewydd, pe byddai’r arolygydd yn dymuno gwneud hynny. Mae hyn yn nwylo'r arolygydd annibynnol i raddau helaeth a hoffwn i’r arolygydd hwnnw gael pob cyfle i gysylltu ac i drafod y prosiect pwysig iawn hwn â’r bobl y bydd yn effeithio arnynt.

O ran y gogledd, o ran y canolbarth ac o ran y gorllewin, mae'n gwbl hanfodol bod yr M4 a'r metro yn y de-ddwyrain, ac yn wir y metro ar draws y de, yn ffurfio rhan o gynllun seilwaith cenedlaethol ac, am y rheswm hwnnw, rwy'n awyddus iawn i fwrw ymlaen â gwaith. Rydym eisoes wedi dechrau yn y Drenewydd â'r ffordd osgoi o amgylch y Drenewydd, ond rwy'n awyddus iawn i fwrw ymlaen â gwaith ledled Cymru sydd o fudd i bobl ym mhob cymuned ym mhob rhan o'r wlad, boed hynny’n ddatblygu achos busnes o blaid trydedd croesfan dros y Fenai, ffordd osgoi Caernarfon, neu uwchraddio’r A55 a'r A494 yn sylweddol a fydd yn dod i gyfanswm o dros £200 miliwn, ac wrth gwrs yr A40 hefyd. Hoffwn sicrhau nad yw'r M4 a'r metro yn cael eu gweld fel rhywbeth ar wahân ond fel rhan o gynllun trafnidiaeth cwbl genedlaethol ac integredig. Yn wir, cynllun a fydd yn cynnwys teithio a theithio integredig yn union dros y ffin. Bydd hynny'n arbennig o arwyddocaol i gynigion metro’r gogledd-ddwyrain.

Os caf sôn yn gryno am yr ymchwiliad ei hun—gofynnodd yr Aelod am yr amserlen. Cyhoeddwyd gorchmynion statudol drafft a datganiad amgylcheddol ym mis Mawrth eleni. Fy mwriad yw cychwyn yr ymchwiliad lleol cyhoeddus yn ystod hydref eleni a byddwn yn gobeithio, erbyn haf y flwyddyn nesaf, cyn belled â’n bod wedi cael adroddiad yr arolygydd, y gellir gwneud penderfyniad ynglŷn â pha un a ddylid gwneud y gorchmynion a bwrw ymlaen â'r gwaith adeiladu. Byddai gwanwyn 2018 yn nodi dechrau'r gwaith ar y draffordd a byddwn yn gobeithio, erbyn hydref 2021, y byddai'r gwaith wedi’i gwblhau a'r ffordd liniaru yn cael ei hagor.

Byddwn yn symud ymlaen at yr ymchwiliad lleol cyhoeddus â barn gadarn mai’r llwybr du yw'r dewis a ffefrir. Fodd bynnag, mae’r ymchwiliad lleol cyhoeddus yn debyg iawn i lys. Bydd arolygydd annibynnol yn clywed tystiolaeth gennym ni, Llywodraeth Cymru a'n harbenigwyr technegol, yn ogystal â gan wrthwynebwyr a gan gefnogwyr. Bydd yr arolygydd yn edrych ar yr holl opsiynau eraill a awgrymwyd gan wrthwynebwyr, gan gynnwys y llwybr glas, fel yr wyf eisoes wedi’i ddweud, ac yna bydd yr arolygydd yn gwneud argymhelliad i Weinidogion ynglŷn â pha un a ddylid symud ymlaen i adeiladu.

Dylwn nodi hefyd mai’r Arolygiaeth Gynllunio sy’n penodi’r arolygydd annibynnol; nid yw'n benodiad gan Lywodraeth Cymru. Ac, yn yr ymchwiliad, byddai'r arolygydd annibynnol yn ystyried ystod eang o gwestiynau, gan gynnwys a oes angen y cynllun; y tir y cynigir ei brynu’n orfodol; y cynigion ar gyfer newidiadau i ffyrdd ymyl; ac ailddosbarthu'r M4 bresennol. Bydd yr arolygydd yn ystyried arolygon amgylcheddol a gynhaliwyd; effeithiau amgylcheddol posibl ar draws amrywiaeth eang o faterion, gan gynnwys rhai ecolegol ac archeolegol a materion yn ymwneud â sŵn ac effaith weledol; yn ogystal â'r mesurau lliniaru sy'n cael eu cynnig. Bydd yr arolygydd hefyd yn ystyried yr effaith ar randdeiliaid yr effeithir arnynt, fel Associated British Ports, Tata ac, wrth gwrs, trigolion. A bydd yr arolygydd yn ystyried sut i ddefnyddio polisïau Llywodraeth Cymru mewn penderfyniadau—a gwn fod Aelodau wedi ei godi yn y gorffennol—fel defnyddio Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Lywydd, bydd yr arolygydd hefyd yn craffu ar y galw traffig sy’n gysylltiedig â’r cynllun a’r gwaith modelu traffig a gynhaliwyd arno. Yn olaf, bydd yr arolygydd yn ystyried dewisiadau eraill a gynigiwyd gan wrthwynebwyr, hyd yn oed os ydynt wedi cael eu hystyried a'u gwrthod eisoes. Er enghraifft, bydd yr arolygydd yn ystyried llwybrau eraill, lledu ffyrdd presennol, gwario mwy ar drafnidiaeth gyhoeddus ac, wrth gwrs, gwneud dim byd.

Llefarydd UKIP, David Rowlands.

Diolch yn fawr, Lywydd. Hoffwn ddiolch yn gyntaf i'r Gweinidog am ei ddatganiad clir a chynhwysfawr am y prosiect pwysig iawn hwn. Mae awdurdod porthladdoedd Casnewydd wedi gwneud sylwadau ynglŷn â’r llwybr du a'i effaith anffafriol ar eu gweithrediadau. A oes ganddo unrhyw newidiadau posibl i'r llwybr a allai gymryd eu pryderon i ystyriaeth cyn i’r ymchwiliad cyhoeddus ddigwydd? A hefyd, o gofio bod, efallai, tri chwarter yr holl allforion o Iwerddon i'r UE neu'r DU yn teithio ar hyd y llwybr hwn, a wnaiff ef archwilio’r posibilrwydd y gallai Llywodraeth Iwerddon dalu rhan o'r gost?

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn ac am ei gyfraniad a’i sylwadau caredig? Wrth gwrs, bydd yr arolygydd annibynnol yn ystyried pryderon y porthladd yn llawn, a bydd yr arolygydd annibynnol, yn ei dro, yn gallu craffu ar rai o'r honiadau ac, yn wir, ar yr holl bryderon—nid dim ond y rhai y mae’r porthladd wedi gallu eu cyflwyno, ond rhai gan fusnesau a thrigolion yn y rhan honno o Gymru. O ran dyrannu cost y prosiect i Lywodraeth Iwerddon, nid wyf yn argyhoeddedig y byddai hynny'n cael ymateb arbennig o dda nac y gellid gwneud hynny, ond gwnaf godi'r mater hwn gyda swyddogion a gwirio pa un a fyddai hynny'n bosibl.

Mae'n ddiddorol clywed y ddadl gan David Rowlands, sy’n ddadl o blaid aros yn yr UE, oherwydd, wrth gwrs, os ydym yn ystyried bod yr M4 yn rhwydwaith traws-Ewropeaidd, efallai y gallem gael rhywfaint o gyfraniad gan y Gwyddelod mewn rhyw ffordd. Ond, beth bynnag, gan roi hynny o'r neilltu, rwy’n croesawu'n fawr y trylwyredd, y tryloywder a'r gofal y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i ddangos wrth ymwneud â’r penderfyniad mawr iawn, iawn hwn, gan sicrhau ein bod yn cael gwerth am arian a bod gennym y gallu i ad-dalu unrhyw symiau y byddai angen inni eu benthyca. Rwy'n meddwl bod y byd wedi symud ymlaen yn ystod y 25 mlynedd diwethaf ers inni ddechrau sôn am yr M4, ac nawr mae gennym y prosiect metro ar y bwrdd, ac felly rwy'n arbennig o falch bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cynnwys y metro a'r effaith a gaiff—os, wrth gwrs, y bydd yn digwydd o ganlyniad inni aros yn yr UE, rwy'n meddwl bod hynny'n hynod o bwysig fel ffordd o weld pa un yw'r ffordd orau ymlaen a fydd mewn gwirionedd yn llwyddo i leddfu tagfeydd a lleihau unrhyw rwystrau i ddatblygu economaidd. Roeddwn am ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet pa un a fyddwch yn ystyried y dull gweithredu system gyfan y mae Bryste yn ei ddefnyddio i reoli trafnidiaeth integredig, gan ddefnyddio eitem yr ydym i gyd yn ei chludo gyda ni y rhan fwyaf o'r amser, sef y ffôn symudol, sy'n allyrru signal i ddangos yn union pryd y mae pobl yn gadael eu cartrefi i deithio i'r gwaith, i deithio i'r ysgol, a sut y gellir defnyddio hynny i fapio cynlluniau teithio integredig ein holl ddinasyddion yng ngoleuni'r niferoedd cynyddol sy'n mynd i fod yn byw yn rhanbarth cyfalaf Caerdydd.

Hoffwn ddiolch i Jenny Rathbone am ei diddordeb brwd yn y pwnc hwn a dweud, yn gyntaf oll, bod teithio heb docynnau’n goddiweddyd tocynnau integredig yn eithaf cyflym a’i fod, yn sicr, yn rhywbeth yr ydym yn ei ystyried fel rhan annatod o ddatblygiad y metro. Rwyf hefyd wedi codi hyn yn ddiweddar ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru o ran y potensial i allu cael gwared ar rywfaint o'r tagfeydd yn y gorsafoedd toll ar groesfan Hafren—gallu defnyddio technoleg llif rhydd.

Nawr, mae’r Aelod yn gywir i ddweud fy mod yn ymdrin â hyn yn ofalus, ond nid yw hyn yn fater o ba un a wyf fi neu Lywodraeth Cymru yn dymuno cael llwybr penodol, mater o angen ydyw, a fy marn i yw bod arnom angen ateb i'r tagfeydd a welwn ar yr M4, a fy marn i yw mai'r opsiwn gorau yw'r llwybr du. Mae ei angen arnom oherwydd, bob dydd, mae 100,000 o deithiau yn cael eu gwneud ar yr M4 a, gyda'r llwybr du, gallem roi 10 munud am bob un o'r teithiau hynny yn ôl i'r economi, yn ôl i bobl Cymru. Mae hynny’n gyfystyr ag arbed cyfanswm o tua 694 diwrnod o fywydau pobl rhag bod yn eistedd ar yr M4. Mae’n rhaid bod hynny’n dda i gynhyrchiant economaidd; mae'n rhaid ei fod yn dda i deuluoedd ac i unigolion.

Rydym yn gwybod hefyd bod ad-dalu costau’r llwybr arfaethedig oddeutu 3:1. Mae hynny’n dda iawn i economi Cymru, yn enwedig wrth i chi ystyried y bydd llawer o'r cwmnïau a fydd yn cyflawni’r prosiectau hyn wedi’u lleoli yng Nghymru. Rydym yn gwybod hefyd y byddai gweithwyr lleol yn llenwi swyddogaethau yn rhan o'r gwaith a fyddai'n cael ei gyflawni, ac y bydd 20 y cant o gyfanswm costau llafur cyflogi hyfforddeion sy’n newydd-ddyfodiaid a phrentisiaethau yn rhoi gobaith a chyfleoedd i lawer o bobl, nid dim ond yn y de, ond o bob cwr o Gymru.

Dros gyfnod y gwaith adeiladu, byddai 3,000 o swyddi yn cael eu llenwi ac mae hynny’n gyfwerth â chyflogi tua 700 o bobl ar y cynllun bob mis. Felly, nid yn unig y bydd y ffordd liniaru yn gallu cyflawni, yn ein barn ni, manteision economaidd sylweddol yn ystod y cyfnod adeiladu, ond yn y tymor hir, bydd ffordd liniaru'r M4 yn gallu creu safleoedd cyflogaeth â’r gallu i ddarparu ar gyfer tua 15,000 o swyddi, a byddwn yn awyddus iawn i weithio gyda'r Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth i sicrhau nid yn unig bod gennym y seilwaith cywir ar waith i wasanaethu datblygiad economaidd ac economi ffyniannus yng Nghymru, ond bod gennym hefyd y sgiliau cywir ar gael i'r bobl er mwyn iddynt allu manteisio i'r eithaf ar gyfleoedd iddynt eu hunain a'u teuluoedd.

A gaf i ddychwelyd at y mater a gododd John Griffiths ynglŷn ag effaith y metro arfaethedig yn y de-ddwyrain ar lefelau traffig yn y dyfodol yn y rhanbarth? Mae'r gwaith o adeiladu system drafnidiaeth debyg ar gyfer Bordeaux, y bydd cefnogwyr Cymru wedi gallu ei gweld â’u llygaid eu hunain yn ddiweddar, wrth gwrs, mewn gwirionedd wedi gostwng lefelau traffig 40 y cant er 2005. Nawr, pe byddem hyd yn oed yn gallu cyflawni hanner hynny yn y de-ddwyrain, byddai'n tanseilio’n sylweddol y rhesymeg y mae'r Llywodraeth wedi’i chyflwyno o ran y llwybr du a ffefrir ganddi. Felly, a gawn ni asesiad annibynnol o effaith y metro ar lefelau traffig yn y dyfodol? Ac a all yr Ysgrifennydd hefyd esbonio'r berthynas rhwng yr ymchwiliad y mae wedi'i amlinellu a phroses gyfochrog Cyfoeth Naturiol Cymru, sy'n gorfod rhoi trwydded, wrth gwrs, o dan y gyfarwyddeb cynefinoedd—oherwydd bod rhywogaethau a warchodir gan Ewrop yn bresennol—er mwyn i’r datblygiad hwn fynd rhagddo? Maent wedi dweud yn eu gwrthwynebiad eu hunain nad ydynt yn argyhoeddedig bod yr amodau angenrheidiol ar gyfer y drwydded honno wedi’u bodloni ar hyn o bryd. Os nad yw hynny'n newid, a all ef gadarnhau, beth bynnag y bydd yr ymchwiliad yn ei ddweud, na fydd yn gallu rhoi caniatâd i fwrw ymlaen â’r llwybr du?

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau, a dweud yn gyntaf oll bod y metro a'r M4 yn brosiectau cyflenwol? Rydym yn gwybod bod y rhaglen metro wedi'i chynllunio i allu cludo pobl rhwng y Cymoedd a rhwng canolfannau trefol mawr fel Caerdydd, a bod yr M4 yn darparu ar gyfer pobl sy'n dod i mewn ac allan o Gymru ac yn teithio i gyfeiriad dwyrain-gorllewin. Mae un yn ddatrysiad fertigol, ac un yn ddatrysiad llorweddol; gyda'i gilydd, maent yn ffurfio pecyn a fydd yn sicrhau ffyniant economaidd i’r genedl gyfan.

Nawr, o ran dewisiadau eraill, er enghraifft, rydym yn gwybod y bydd trydaneiddio’r brif reilffordd yn darparu gostyngiad o lai nag 1 y cant ar draws yr M4 ar amseroedd teithio brig, ac felly ni allwn ddibynnu ar ddatrysiadau rheilffyrdd a metro yn unig i liniaru'r tagfeydd presennol sydd ar yr M4. Ond lle yr arolygydd annibynnol fydd craffu a chynnal yr asesiad o gynigion yr M4, gan gynnwys y llif teithio a ragwelir yn y blynyddoedd i ddod. Mae'n waith yr ydym wedi ei wneud, ond lle yr arolygydd annibynnol yw sicrhau y creffir yn llawn ar y gwaith hwnnw ar sail annibynnol.

Ac o ran y gwaith amgylcheddol—wel, y gwaith datblygu—un o'r rhesymau pam y bu gennym amlen wariant i ddatblygu'r rhaglen hon yw oherwydd bod gwaith datblygu wedi bod yn hanfodol i gydymffurfio â deddfwriaeth amgylcheddol y DU ac Ewrop, megis y rheoliadau asesu effeithiau amgylcheddol a'r gyfarwyddeb cynefinoedd—yn gwbl hanfodol. Ac roedd yn rhaid gwneud hynny i ddilyn proses statudol Deddf Priffyrdd 1980 a Deddf Caffael Tir 1981.

Cefais fy nharo’n arbennig gan ddau gyfiawnhad wrth ddarllen papurau cefnogi Llywodraeth Cymru ar gyfer y llwybr du. Yn gyntaf, ei fod eisoes yn rhwydwaith traws-Ewropeaidd, ac roedd y papurau hynny yn dweud bod angen ffordd newydd er mwyn iddo fodloni’r safonau gofynnol. Felly, onid yw hynny, felly, yn un o gostau aelodaeth o'r UE? Yn ail, gallai ailddosbarthu'r M4 bresennol yn y modd hwnnw ganiatáu inni ei defnyddio i hyrwyddo'r nod o gynyddu cerdded a beicio. A yw hynny'n gredadwy, o ystyried natur y ffordd? Yn olaf, dywedodd y Prif Weinidog yn flaenorol y gellid parhau â thollau uchel ar bontydd Hafren er mwyn ariannu'r llwybr du. Ai dyna yw safbwynt Llywodraeth Cymru o hyd?

Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn, a dweud, ydy, mae’n rhwydwaith traws-Ewropeaidd? Ni fyddwn yn ystyried y byddai dod â’r ffordd hon i sefyllfa lle y gallwn wireddu gobeithion ac uchelgeisiau pobl Cymru yn gost ddiangen, gan y byddai gennym ffordd nid yn unig y gallwn ei defnyddio mewn modd, yn anffodus, na allwn ddefnyddio’r un bresennol—ni allwch ddibynnu ar deithio’n ddidrafferth ac yn gyflym ar ei hyd—ond hefyd, o ran ein cyswllt â phartneriaid Ewropeaidd, mae angen rhwydwaith mawr traws-Ewropeaidd arnom, i sicrhau y gall ein hallforion fynd allan o'r wlad, boed hynny i Iwerddon neu i dir mawr Ewrop, ac rwy'n meddwl bod hynny'n gwbl hanfodol. Felly, byddwn yn ystyried bod angen y gwario hwnnw, nid ar y sail o allu parhau, os mynnwch chi, i roi’r label o statws rhwydwaith traws-Ewropeaidd iddi, ond i sicrhau ei bod wir yn cyflawni ffyniant economaidd i bobl Cymru.

O ran ei ymholiadau a’i gwestiynau eraill, mater i Lywodraeth y DU yw'r costau tollffyrdd, wrth gwrs, ac rwyf wedi bod yn trafod y mater â’r Ysgrifennydd Gwladol. Mae ein sgyrsiau wedi ymwneud â’r posibilrwydd o ddileu neu leihau’r tollau. Hyd nes y byddwn yn gwybod beth fydd y penderfyniad ar hynny, ni fyddwn mewn sefyllfa i allu dyrannu taliadau i unrhyw brosiect, heb sôn am adeiladu’r M4.

Weinidog, rwy’n croesawu’r ffaith eich bod yn mynd i edrych o'r newydd ar y nifer o opsiynau sydd ar gael ar gyfer y tagfeydd ar yr M4. A wnewch chi hefyd edrych ar y ffordd y mae’r penderfyniadau hyn yn cael eu cyfrifo? Oherwydd, yng ngoleuni Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, a'r targed uwch ar gyfer allyriadau hinsawdd, mae angen inni ystyried holl gostau a buddiannau unrhyw opsiwn. Roeddwn yn bryderus o’ch clywed yn sôn am y manteision arbed amser sy'n ffurfio sail y cymarebau cost a budd a ddefnyddir i ategu'r cynlluniau hyn. Er enghraifft, mae'r fformiwla gyfredol yn rhoi mantais i deithiau car, a’r amser a arbedir ar y rheini i'r economi, yn hytrach, er enghraifft, na theithiau ar drafnidiaeth gyhoeddus. Mae'r economegwyr o’r farn bod teithwyr bysiau yn werth llai i'n heconomi na theithwyr car, ac maent yn defnyddio’r ffigurau i gyfiawnhau arbedion costau ar y sail honno. Felly, yn rhan o'r ysbryd o edrych o'r newydd ar yr opsiynau, a wnewch chi hefyd ystyried y fformiwlâu a ddefnyddir, a ddefnyddir yn aml i gyfiawnhau’r penderfyniadau hyn?

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn, ac, unwaith eto, am ei ddiddordeb brwd yn y pwnc pwysig iawn hwn? Ac, oes, mae gennyf feddwl agored o ran sut yr ydym yn modelu unrhyw fath o hafaliad a fformiwla economaidd, a byddwn yn fwy na pharod i edrych ar sut y gallwn ddeall unrhyw fodelau a gyflwynir ar gyfer prosiectau seilwaith, a chraffu arnynt, yn well. Rwy'n fwy na pharod i wneud hynny.

Wel, fel sydd wedi cael ei grybwyll yn barod, wrth gwrs, rŷm ni nawr yn sylweddoli bod Llywodraeth Cymru yn atebol i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru), Deddf a oedd yn arwain y byd yn ôl y Llywodraeth ddiwethaf, a Deddf, felly, a ddylai fod yn arwain at newid sydd yn arwain y byd. Ac mae nifer ohonom ni yn methu deall sut, o dan ddyletswyddau’r Ddeddf honno, efallai, y byddai’r llwybr du wedi dod mor bell ag y mae e, mewn gwirionedd, heb gael ei daflu allan. Ond, dyna ni, mater o farn yw hynny.

Dau gwestiwn sydd gen i yn benodol. Yn gyntaf, gan fod y dyletswyddau yma yn awr ar Lywodraeth Cymru i edrych, wrth gwrs, ar bob penderfyniad yng nghyd-destun datblygu cynaliadwy, ac i gydbwyso y gwahanol elfennau yn ystyrlon, a allwch chi roi blas i ni o sut fydd yr ymchwiliad cyhoeddus hwn yn wahanol nawr o dan y dyletswyddau newydd yma, o’i gymharu ag unrhyw ymarferiad tebyg, efallai rai blynyddoedd yn ôl, jest i ni gael deall y gwahaniaeth ymarferol y mae Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol yn ei wneud i’r modd y mae Llywodraeth Cymru yn gwneud ei phenderfyniadau?

Ac, yn ail, mi sonioch chi yn flaenorol eich bod chi wedi gofyn am waith i gael ei wneud i edrych eto ar y llwybr glas. A allwch chi ymhelaethu ar beth yn union ŷch chi wedi gofyn amdano fe, ac a allwch chi fod yn fwy manwl, efallai, ynglŷn ag union sgôp y gwaith yr ŷch chi wedi gofyn amdano fe?

Hoffwn ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau, a dweud ein bod yn falch iawn o'n deddfwriaeth i ddiogelu lles a rhagolygon cenedlaethau'r dyfodol. Ac wrth gwrs, o fewn y ddeddfwriaeth, ceir amcan hanfodol o sicrhau bod gennym dwf cynaliadwy, economaidd o fewn ein gwlad; bod gennym gymunedau mwy cyfartal, a chymdeithas fwy cyfartal. Er mwyn gwneud hynny, mae'n rhaid inni sicrhau bod swyddi gwell ar gael yn nes at adref, a lle nad yw’r swyddi hynny’n llythrennol yn nes at adref, bod pobl yn gallu eu cyrraedd yn gynt. Rwy'n gwbl ymwybodol o'r dyletswyddau o dan y Ddeddf lles i wella lles cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol, ac yn wir les diwylliannol Cymru, a byddaf yn ystyried y dyletswyddau hyn wrth wneud y penderfyniad am y prosiect M4, fel y byddaf ar benderfyniadau sy’n ymwneud â’r metro a’n rhwydweithiau trafnidiaeth ehangach ledled Cymru, boed hynny ar yr A55, yr A494, yr A483, neu'r A5—ein holl rwydwaith cefnffyrdd, a’n holl seilwaith trafnidiaeth.

Cafodd adroddiad ei gyhoeddi ym mis Mawrth, a oedd yn ystyried sut y mae prosiect yr M4 yn cyd-fynd ag amcanion y Ddeddf lles, a byddai prosiect yr M4 yn creu cyfleoedd i wella, fel y dywedaf, ffyniant economaidd y rhanbarth, yn ogystal â helpu i greu cymuned iachach a mwy cydlynol. Mae effeithiau posibl y cynllun wedi’u cydbwyso â chyfleoedd sy'n cyd-fynd â’r nodau lles cyn belled ag y maent wedi’u datblygu ar hyn o bryd, ac, felly, ystyrir bod y cynllun yn cyd-fynd ag egwyddorion datblygu cynaliadwy Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, wedi dweud hynny, bydd yr ymchwiliad yn adolygu cydymffurfiad y cynigion â Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Ac, o ran y gwaith manwl pellach ar y llwybr glas, byddwn yn fwy na hapus i gyhoeddi’r hyn y mae’r gwaith hwnnw'n ei olygu er mwyn i bob Aelod allu craffu ar hwnnw hefyd.

Ac yn olaf, Jayne Bryant.

Diolch, Lywydd. A gaf i groesawu datganiad Ysgrifennydd y Cabinet am gam nesaf ffordd liniaru arfaethedig yr M4? Mae'n bwnc sy'n ennyn safbwyntiau cryf fel yr ydym i gyd wedi’i glywed heddiw, ac nid wyf yn amau ​​didwylledd y safbwyntiau hynny am eiliad. Rwy'n falch bod yr ymchwiliad cyhoeddus wedi cael ei gyhoeddi yn gynnar yn y pumed Cynulliad, oherwydd hoffwn annog yn gryf bod y cyhoedd yn ymgysylltu gymaint â phosibl â'r broses. A allai Ysgrifennydd y Cabinet fy sicrhau y cymerir pob cam rhesymol i roi cyhoeddusrwydd eang i’r ymchwiliad, ac y sicrheir ei fod ar gael yn rhwydd i bawb sydd â budd? Mae angen inni glywed ac ystyried yr ystod eang o farn y cyhoedd.

Fel un sy’n defnyddio'r M4 yn rheolaidd, ac un o drigolion Casnewydd, rwy’n gwybod beth yw'r gwirionedd ar gyfer fy nghymuned ac rwy’n deall pwysigrwydd hyn i Gymru. Y darn o’r ffordd rhwng cyffordd 24 a chyffordd 29 yw’r rhan â’r traffig trymaf yng Nghymru. Gallai llawer sy'n dod i mewn dros bont Hafren golli’r arwydd 'Croeso' a chael eu croesawu yn hytrach gan rai sy'n dweud 'Ciwiau o’ch blaen'. Nid yw ein traffordd bresennol o gwmpas twneli Brynglas yn addas i'w diben, ac rwy'n siŵr pe byddem yn gofyn i lawer o bobl gysylltu geiriau â thwneli Brynglas, byddai'r rhan fwyaf yn dweud ‘ciwiau’, 'tagfa' ac 'anhrefn traffig'. Yn sicr, nid dyna sut yr hoffwn i i Gasnewydd gael ei hadnabod, ac yn bendant nid dyna sut yr hoffwn i i’r brif ffordd i mewn i Gymru gael ei hadnabod. Mae realiti’r sefyllfa hon yn golygu bod ffordd liniaru i'r M4 yn hanfodol, ac rwy’n credu y dylai'r ddanhadlen fod wedi ei gwasgu flynyddoedd lawer yn ôl. Rwy'n falch, yn natganiad yr Ysgrifennydd Cabinet, y caiff dewisiadau eraill eu hystyried, ond hefyd y caiff y dewis o wneud dim byd hefyd ei ystyried.

Felly, hoffwn ddweud i derfynu na wnaiff y broblem ddiflannu os ydym yn claddu ein pennau. Nid yw diffyg gweithredu yn opsiwn. Ni all Casnewydd gynnal dyfodol o dagfeydd traffig cythreulig a llygredd, ac ni all Cymru barhau â’r rhwystr hwn yn ein prif wythïen economaidd.

Hoffwn ddiolch i'r Aelod a dweud fy mod yn cytuno’n llwyr â hi. O ran sicrhau bod pobl yn cael cyfle i gyfrannu at yr ymchwiliad, rwy’n meddwl yn ôl pob tebyg bod llawer o bobl wedi blino braidd o glywed gwleidyddion mewn unrhyw amgylchedd yn dadlau am rinweddau unrhyw brosiect penodol, ac yr hoffent allu cyfrannu at y drafodaeth eu hunain, gan wybod bod arolygydd annibynnol yn goruchwylio'r broses honno. Felly, rwy'n awyddus iawn, fel yr Aelod, i sicrhau bod cynifer o bobl â phosibl yn cymryd rhan yn yr ymchwiliad hwn, ac, o'm rhan i, byddaf yn sicrhau bod Llywodraeth Cymru’n ei hyrwyddo gymaint ag y bo modd ac yn annog pobl a sefydliadau a grwpiau, a'r holl randdeiliaid i gyfrannu, pa un a ydynt yn ei wrthwynebu, yn niwtral, ynteu’n ei gefnogi.

O ran effaith yr M4 o amgylch Casnewydd ar y wlad, mae’r Aelod yn iawn i ddweud bod hon yn ddanhadlen sydd wedi cael ei hosgoi ers cryn amser. Mae'r broblem wedi bod yno nid yn unig am y blynyddoedd diwethaf, ond am y degawdau diwethaf ac mae'n bryd inni roi sylw iddi, gwasgu’r ddanhadlen a datrys y broblem. Mae'r M4 yn wythïen allweddol i mewn ac allan o'r wlad i dros 70 y cant o boblogaeth Cymru ac, yn wir, mae'n hanfodol i’n lles economaidd hefyd. Mae'n hanfodol ein bod yn ymdrin â'r tagfeydd a welwn yng Nghasnewydd a'r cyffiniau a sicrhau bod gennym rwydwaith traffyrdd modern ar gyfer y de sy'n addas ar gyfer y dyfodol.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

Rŷm ni’n symud ymlaen i’r eitem nesaf, sef datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant ar gynnydd o ran gweithredu Deddf Trais yn Erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Carl Sargeant, i wneud y datganiad.

Diolch, Lywydd. Mae'n fraint imi gael ymgymryd unwaith eto â’r agenda bwysig hon i roi terfyn ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Rwy’n falch mai fi oedd y Gweinidog â chyfrifoldeb am ddatblygiad cynnar y Bil, a bu fy nghydweithwyr Lesley Griffiths a Leighton Andrews yn llwyddiannus wrth barhau â’r cyfrifoldeb hwnnw.

Ym mis Mehefin 2014, cafodd Llywodraeth Cymru achrediad Rhuban Gwyn ac mae sawl cennad Rhuban Gwyn yn y Cabinet, ac rwy’n falch o fod wedi bod yn un ers blynyddoedd lawer. Diben y Ddeddf yw gwella camau atal, diogelu a chefnogi i bobl sydd wedi'u heffeithio gan drais ar sail rhywedd, cam-drin domestig a thrais rhywiol, ac rydym yn gwneud cynnydd da o ran ei gweithredu. I wella ymyrraeth gynnar, mae'n hanfodol bod gweithlu’r sector cyhoeddus yn gallu nodi cam-drin a darparu cymorth a chefnogaeth i ddioddefwyr.

Ym mis Mawrth, cyhoeddwyd y fframwaith hyfforddi cenedlaethol. Mae'n nodi gofynion hyfforddi ar gyfer pob swyddogaeth o fewn y gwasanaeth cyhoeddus yng Nghymru, gan gynnwys hyfforddiant codi ymwybyddiaeth i’r holl staff, helpu gweithwyr proffesiynol i ymdrin â datgeliadau am gam-drin, a sicrhau bod hyfforddiant cyson ar gael i weithwyr proffesiynol arbenigol. Rhan allweddol o'r fframwaith yw'r pecyn e-ddysgu a gyhoeddwyd fis Medi diwethaf. Bydd yr e-ddysgu yn codi ymwybyddiaeth tua 0.25 miliwn o weithwyr gwasanaeth cyhoeddus Cymru dros y ddwy flynedd nesaf.

Rydym hefyd wedi cyflwyno 'gofyn a gweithredu'. Mae hyn yn gofyn i weithwyr proffesiynol fel ymwelwyr iechyd a swyddogion tai adnabod symptomau cam-drin a gofyn i gleientiaid a ydynt yn cael eu cam-drin. Mae'n ofynnol iddynt gynnig atgyfeiriadau, ymyraethau a chymorth arbenigol gan ddibynnu ar yr hyn sydd ei angen. Mae hwn yn brosiect pum mlynedd a ariennir gan Lywodraeth Cymru ac mae’n cael ei gael ei dreialu mewn dwy ran o Gymru. Rydym wedi cael adborth cadarnhaol iawn ar y prosiect hwn.

I'n helpu mewn gwirionedd i atal trais yn erbyn menywod yn y dyfodol, mae'n rhaid inni ganolbwyntio ar blant, i wneud yn siŵr eu bod yn deall beth yw perthynas iach a sut i adnabod symptomau perthynas nad yw’n iach. Hyd yn hyn rydym wedi cyhoeddi canllaw ymagwedd addysg gyfan at arfer da, a gynhyrchwyd gan Gymorth i Fenywod Cymru, a chanllaw codi ymwybyddiaeth i lywodraethwyr ysgol a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 2016. Rydym hefyd wedi cynnal cynhadledd addysg genedlaethol ar y cyd.

Bydd canllawiau statudol ar addysg yn gwneud i awdurdodau lleol ddynodi aelod o staff ar gyfer hyrwyddo materion trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol mewn ysgolion a lleoliadau eraill. Ein nod yw cyhoeddi'r rhain erbyn diwedd y flwyddyn. Rydym hefyd wedi comisiynu Cymorth i Fenywod Cymru i ddatblygu pecyn o ddeunyddiau arfer gorau i ymwneud â'r materion hyn, i'w defnyddio mewn lleoliadau addysg ledled Cymru. Bydd y rhain hefyd yn cael eu cyhoeddi cyn bo hir.

Mae angen i wasanaethau cyhoeddus weithio gyda'i gilydd i amddiffyn pobl sy'n profi trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol rhag dioddef unrhyw niwed pellach, ac amddiffyn unrhyw aelod o'r teulu a phlant.

Yn 2015-16 cafodd ein cyllideb ar gyfer dileu trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ei chynyddu i £5.4 miliwn ac nid yw wedi ei newid ar gyfer 2016-17. Rydym hefyd wedi cymryd camau sylweddol i leihau nifer yr achosion o anffurfio organau cenhedlu benywod, priodasau dan orfod a thrais yn seiliedig ar anrhydedd, ac i amddiffyn y dioddefwyr.

Ar gyfer y dyfodol, rydym yn gwybod mai rhan fawr o ymdrin â thrais yn erbyn menywod fydd ymdrin â drwgweithredwyr. Rydym yn gweithio gyda'r Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol a'r cynghorydd cenedlaethol ar ganllawiau ar ddrwgweithredwyr. Rydym hefyd yn gweithio gyda dioddefwyr a goroeswyr i'n helpu i lunio ein hymagwedd barhaus.

Rydym yn parhau i gefnogi'r wefan Byw Heb Ofn, sy'n darparu adnodd cynhwysfawr ar gyfer dioddefwyr, goroeswyr, teuluoedd a ffrindiau a gweithwyr proffesiynol. Mae'r wefan yn cefnogi gwaith y llinell gymorth o ran darparu cyngor a chyfeirio.

Mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno nifer o ymgyrchoedd uchel eu proffil i godi ymwybyddiaeth a newid agweddau yn y flwyddyn ddiwethaf. Mae hyn yn cynnwys ymgyrch arobryn Croesi’r Llinell, sy'n ymdrin â cham-drin emosiynol. Cafodd yr ymgyrch hon wobrau aur ac arian yng ngwobrau’r Sefydliad Siartredig Cysylltiadau Cyhoeddus fis Hydref diwethaf. Rwy’n bwriadu adeiladu ar y llwyddiant yn 2016-17.

Rydym hefyd wedi gwneud cynnydd sylweddol, ond mae llawer mwy i'w wneud. Byddwn yn ymgynghori ar y strategaeth genedlaethol, gan gynnwys mesurau perfformiad a chynnydd, a fydd yn sail i fframwaith ar gyfer darparu gwasanaethau ar lefel ranbarthol. Ac rwy’n edrych ymlaen at weithio gyda'r cynghorydd cenedlaethol, Rhian Bowen-Davies, ar ôl cwrdd â hi yr wythnos diwethaf, a gyda sefydliadau’r sector cyhoeddus a mudiadau'r trydydd sector, a gyda dioddefwyr a goroeswyr i barhau â'r gwaith rhagorol sydd wedi’i wneud hyd yn hyn i gyflawni ein gweithgareddau i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod.

Llefarydd Plaid Cymru, Sian Gwenllian.

Diolch yn fawr iawn, a diolch am y diweddariad yna. Wrth gwrs, rydych chi’n cydnabod fan hyn bod y grant canolog wedi cael ei gynyddu, ond, wrth gwrs, mae llawer o gyllid ar gyfer y maes yma, ar gyfer cymorth i ferched, ar gyfer y llochesu, yn dod drwy’r awdurdodau lleol, ac mae’r awdurdodau lleol wedi gwynebu toriadau ariannol flwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae rhai o’r gwasanaethau yma yn dioddef o doriadau sy’n amrywio o rhwng 3 y cant ac 20 y cant, ac mae yna ambell i enghraifft o doriadau o hyd at 70 y cant yn y gwasanaeth cymorth i ferched mewn rhai rhannau o Gymru, yn anffodus. Mae hyn yn arwain at sefyllfa enbydus ar adegau, ac, yn ystod 2015, mi oedd yn rhaid i Gymorth i Ferched wrthod gwasanaeth i 284 o ferched oherwydd nad oedd yna lle yn y llochesu a dim arian ar gyfer cynnal y gwasanaeth. Sut, felly, ydych chi’n bwriadu gweithredu’r fframwaith yn y maes yma yn wyneb y ffasiwn ddiffyg adnoddau a chyllid, a beth ydy strategaeth ariannol y Llywodraeth?

A gaf i jest droi at ddau fater arall hefyd? Mae Plaid Cymru wedi bod yn pwysleisio addysg berthynas iach a’r angen i fod yn cynnal hynny ac yn lledaenu hynny fel agwedd gyfan tuag at y broblem ddwys yma. Sut ydych chi’n mynd i fod, rŵan, yn monitro gweithredu’r canllawiau sydd wedi cael eu cyhoeddi i wneud yn siŵr bod y maen yn mynd i’r wal yn y maes yna? Rwy’n sylwi nad ydych chi ddim yn sôn am un agwedd bwysig iawn yn y maes yma, sef y mater o wahardd taro plant, a phenderfyniad y Llywodraeth yn y Cynulliad diwethaf oedd peidio â chynnwys dileu’r amddiffyniad cosb resymol, oedd yn drueni mawr oherwydd fe fyddai wedi rhoi gwarchodaeth gyfartal i blant o fewn y gyfraith. Mae yna arwydd, bellach, bod eich Llywodraeth chi yn barod i ailystyried y mater yma, diolch i bwysau gan fy mhlaid i, felly buaswn i’n hoffi gwybod beth ydy’r camau a beth ydy’r amserlen ar gyfer gwneud hyn, achos mae o’n fater sydd yn hollbwysig ar gyfer ein plant ni yn y dyfodol.

Diolch i'r Aelod am ei chyfraniad. Dylai hi fod yn ymwybodol mai hwn yw'r ail dro imi fod yn y portffolio hwn ac rwyf wedi gweithio gyda llawer o grwpiau i gynyddu'r cyfleoedd sydd gennym, gan weithio gyda'r Llywodraeth i sicrhau ein bod yn ymdrin â'r materion hyn. Croesawaf y cyfle i weithio gyda'r Aelod mewn ffordd fwy adeiladol yn y dyfodol hefyd. Rwy'n credu y byddai o gymorth fodd bynnag i’r Aelod edrych yn fwy manwl ar rai o'r materion y mae’n eu codi gyda mi heddiw. Wrth gwrs, fe wnes i ddweud wrth yr Aelod ein bod ni, yn 2015-16, wedi cynyddu'r gyllideb ar gyfer ymdrin â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol i £5.4 miliwn. Nid yw hynny wedi’i newid ar gyfer 2016-17. Mae’r Aelod yn iawn i godi'r mater o ymyrraeth gan awdurdodau lleol, ond mae cynifer o chwaraewyr eraill hefyd, a'r mater ynglŷn â’r grant Cefnogi Pobl ynglŷn â llochesau yn arbennig—rydym yn gweithio gyda Cefnogi Pobl, sy'n dyroddi swm sylweddol o arian i fudiadau trydydd sector ac yn wir i gymdeithasau tai hefyd, sydd hefyd yn bartneriaid yn hyn. Rwyf eisoes wedi siarad â thri o'r pedwar comisiynydd heddlu a throseddu ledled Cymru, ac rwy’n gwybod eu bod hwythau’n awyddus iawn i ymuno â ni i ymdrin â rhai o'r materion y mae'r Aelod yn eu codi.

Hefyd, efallai fod yr Aelod wedi defnyddio iaith anffodus braidd o ran yr amddiffyniad cosb resymol. Bydd y Llywodraeth hon yn deddfu ar amddiffyniad cosb resymol yn ystod tymor y Llywodraeth hon, a fi fydd yn mynd â’r ddeddfwriaeth honno drwodd. Rwy'n edrych ymlaen at gefnogaeth yr Aelod wrth inni symud ymlaen. Mae yna lawer o eitemau cymhleth wrth ymdrin â'r materion hyn, a rhai o'r blaenoriaethau y mae fy nhîm i eisoes wedi dechrau gweithio arnynt, ac y byddaf yn ymwneud â hwy gyda chydweithwyr ar draws y Llywodraeth, yw pethau fel profiadau niweidiol plentyndod, neu ACEs yn gryno, sy’n cael effaith enfawr ar y ffordd y mae pobl yn tyfu'n oedolion ac effeithiau hynny. Rydym hefyd yn gweld rhai rhaglenni gwych eisoes ar waith ar ffurf arbrofol ledled Cymru—mae’r rhaglen IRIS, a ddechreuodd ym Mryste, bellach yn cael ei chyflwyno ar draws llawer o feddygfeydd teulu Caerdydd, lle’r ydym yn gweld atgyfeiriadau tro cyntaf yn cynyddu'n sylweddol, o ddydd i ddydd, sy'n ymddangos yn drasig, ond mewn gwirionedd mae'n newyddion gwych ein bod yn gweld bod gan bobl y gallu a'r hyder i gael cymorth yn y sefyllfa drasig y maent yn canfod eu hunain ynddi. Mae gennym wasanaethau dan arweiniad iechyd IDVA yn cael eu cyflwyno ledled Cymru, a hefyd y mater yn ymwneud â rhaglen drwgweithredwyr sy'n cael ei chynnal yn Essex a Sussex, ac mae comisiynydd heddlu a throseddu de Cymru yn edrych ar y rhaglen ‘Drive’, a ddylai fod, unwaith eto, yn rhywbeth y dylem feddwl amdani—sut yr ydym yn gwneud yn siŵr bod y rhaglenni hyn yn gyson ledled Cymru?

Unwaith eto, rwy’n falch o’ch croesawu yn ôl i swyddogaeth, Weinidog—neu Ysgrifennydd—y gwn eich bod yn teimlo’n angerddol ynglŷn â hi. Mae angerdd yn chwarae rhan, wrth gwrs, ar y ddwy ochr i’r ddadl hon. Hoffwn dynnu eich sylw at angerdd i wneud rhywbeth cadarnhaol am hyn, a hoffwn, yma, ganmol gwaith ysgol Coedcae yn Llanelli, o ble y daeth y disgyblion yma i gyflwyno eu cynllun gweithredu a’u dealltwriaeth yn eu hymgyrch Rhuban Gwyn ddwy flynedd yn ôl. Roeddent wedi creu drama—hynny yw, roedd y disgyblion wedi creu drama lle’r oeddent yn chwarae’r prif rannau yn y ddrama honno ac yn trafod yr holl oblygiadau sy’n gysylltiedig â phob agwedd ar gam-drin domestig a thrais yn y cartref. Daeth y Gweinidog addysg ar y pryd, Huw Lewis, draw i'r ysgol, ac rwy'n eich gwahodd chi, Weinidog, gan obeithio y gwnewch achub ar y cyfle i ddod draw hefyd, oherwydd mae’n enghraifft wirioneddol o waith grŵp a arweinir gan gyfoedion o fewn ysgol ac mae'n bendant yn fodel o arfer gorau.

Ar y llaw arall, cynhaliais arolwg o fyfyrwyr ddwy flynedd yn ôl, gan ofyn nifer fechan iawn o gwestiynau sylfaenol am, 'Ydych chi erioed wedi gweld neu a ydych chi erioed wedi bod yn dyst, a sut ydych chi'n teimlo am wahanol lefelau o drais?' Cefais fy syfrdanu a fy siomi pan ddywedodd 50 y cant o'r rhai a ymatebodd eu bod, ac roedd 50 y cant—ac nid oedd o bwys mewn gwirionedd a oeddent yn wrywod neu'n fenywod—yn meddwl ei bod yn eithaf derbyniol i wryw daro ei gariad neu ei bartner drwy roi slap syml iddi. Dyna oedd yr atebion a gefais. Felly, pan ein bod yn dweud bod angen i ni edrych ar hyn a deddfu, mae hynny’n gywir, ond yr hyn sy’n gwbl angenrheidiol—a dyma lle’r wyf yn llwyr gefnogi’r gwaith gyda phobl ifanc a phlant—yw newid agweddau. Oherwydd mae yma angen uniongyrchol am newid agwedd a ddaeth allan o fy arolwg, ac roedd yn gwbl syfrdanol imi.

Wrth gwrs, yr hyn yr ydym yn sôn amdano mewn gwirionedd wrth sôn am newid calonnau a meddyliau—rydym yn sôn am yr agenda parch, bod pobl wir yn parchu ei gilydd, beth bynnag yw eu hoed, beth bynnag yw eu rhywedd. Ac mae hynny'n dod â mi'n daclus, rwy’n meddwl, at faes nad yw yn ôl pob tebyg yn cael llawer iawn o sylw, sef maes perthnasoedd o'r un rhyw. Mae'n beth gwych erbyn hyn y gall pobl gael perthynas o'r un rhyw yn agored heb ddim ofn dial gan y gymdeithas ehangach, ond nid wyf mor argyhoeddedig bod y cyplau hynny’n teimlo’r un rhyddid i ddod ymlaen a mynegi, ac a oes pobl wedi’u hyfforddi mewn gwirionedd i helpu’r cyplau hynny, pan eu bod yn profi cam-drin domestig.

Yn olaf, hoffwn wybod, Weinidog, beth yr ydych chi'n mynd i'w wneud am fonitro cynnydd. Mae'n wych ein bod yn arwain y byd yn y maes hwn, ond mae angen inni fonitro’r cynnydd i sicrhau bod yr hyn yr ydym yn ceisio arwain arno yn cael ei ddarparu mewn gwirionedd. Mae'n wych ein bod yn gosod hyrwyddwyr yma ac acw, ond beth yn union y maen nhw'n ei wneud? A fyddwn ni'n gwybod beth y maent yn ei wneud, ac i bwy y maent yn atebol, ac am beth y maent yn atebol amdano mewn gwirionedd?

Hefyd, clywais y stori nawr am ostyngiadau 70 y cant gan un awdurdod yn y gyllideb y maent yn ei rhoi i Gymorth i Fenywod. Rwy'n meddwl bod hynny'n warthus. Penderfyniad gwleidyddol yw hwnnw, ac mae angen iddynt ystyried hynny o fewn eu hawdurdod lleol eu hunain. Ond mae'r Bil tai mewn gwirionedd yn caniatáu rhyddhau rhai o'r lleoedd hynny. Unwaith eto, o ran yr un peth am fonitro cynnydd, a ydych chi wedi edrych ar ba un a oes unrhyw un o'r cymdeithasau tai neu’r awdurdodau lleol yn bwrw ymlaen â'r ddarpariaeth sydd ganddynt bellach yn y Bil tai sy’n dweud wrthynt mewn gwirionedd y cânt, pan fo’n ddiogel, symud y drwgweithredwr, nid y dioddefwr?

Diolch i'r Aelod am ei chyfraniad. Unwaith eto, Joyce Watson, diolch i chi am eich cyfraniad i'r rhaglen hon hefyd—mae eich gwaith chi wedi cael cydnabyddiaeth ryngwladol. Felly, drwy weithio gyda'n gilydd gallwn wneud gwahaniaeth mawr yn hyn o beth, fel y mae llawer o bobl eraill yn y maes yn ei wneud hefyd.

Mae'r Aelod yn codi rhai pwyntiau diddorol iawn. Rwy’n ymwybodol o'r ysgol yn Llanelli a’r ddrama a gyflwynwyd ganddynt, oherwydd, er eich bod wedi gwahodd Huw Lewis i fod yn bresennol, rwy’n teimlo fy mod yn cofio cael rhywfaint o ymyrraeth hefyd yn y broses honno. Hoffwn longyfarch y bobl ifanc, sy’n adeiladu ar berthnasau iach, oherwydd dyna beth yr wyf i'n ei gredu. Mae'r portffolio cymunedau wedi ei wella gan ei fod nawr yn cynnwys cyfrifoldeb penodol dros blant a phobl ifanc, oherwydd rwyf yn credu, os gallwn wneud rhai ymyraethau cynnar ar berthnasoedd iach ar oedran ifanc, mae'n paratoi pobl am y tymor hir mewn bywyd. Rwy'n hynod o falch o allu gweithio gyda fy nghyd-Ysgrifenyddion Cabinet o ran sut y gallwn weithio ar y cyd ar yr un agenda hon o les yn ein cymunedau, gan ddechrau â phobl ifanc.

Mae’r mater y mae’r Aelod yn ei godi ynglŷn â thai, yn benodol, yn faes arall y mae gen i ddiddordeb mawr ynddo. Mae’r ffordd y gall y sector tai gefnogi'r union fater hwn wedi cael argraff dda iawn arnaf erioed. Rwy’n cofio, yn ôl yn y portffolio flynyddoedd lawer yn ôl pan ofynnais i i'r cymdeithasau tai gyflwyno polisïau seiliedig ar waith a pholisïau seiliedig ar gleientiaid ar gyfer trais domestig, bod bron bob un ohonynt wedi gwneud hynny. Roedd un ychydig yn heriol, ond, wedi inni siarad am arian, gwnaethant benderfynu mai syniad doeth yn ôl pob tebyg fyddai symud i mewn i'r gofod hwnnw am y rhesymau cywir. Nawr, mae gan yr holl gymdeithasau tai ledled Cymru bolisïau sy'n seiliedig ar waith yn ymwneud â thrais yn y cartref, ac ar gyfer eu cleientiaid hefyd. Felly, maen nhw'n gallu dylanwadu a gwneud rhagor o waith. Mae'r rhaglen 'gofyn a gweithredu' y maent yn cymryd rhan ynddi yn rhywbeth sydd, unwaith eto, yn parhau i fod yn unigryw i Gymru mewn lleoliad byd-eang. Felly, rydym yn gwneud peth gwaith clyfar iawn.

O ran perthynas o'r un rhyw: rwy’n rhannu eich pryder, ac yn benodol, gwelsom y digwyddiadau trasig a ddigwyddodd yn Orlando yr wythnos diwethaf—yn dweud nad ydym o hyd, nad yw pobl o hyd, yn derbyn yr hyn sy'n hollol naturiol i’r hyn a welwn mewn bywyd bob dydd, a sut yr ydym yn sicrhau bod gwasanaethau’n cyd-fynd â'i gilydd i gefnogi pobl sy'n dewis byw mewn perthynas cwpl o'r un rhyw? Mewn gwirionedd, nid dim ond mater o berthnasoedd priodasol yw trais yn y cartref: mae'n dadau a meibion, mamau a merched, a chymysgedd gyfan o'r modd y mae’r digwyddiadau hyn yn digwydd. Mae'n rhaid inni fod yn glyfar iawn yn y ffordd yr ydym yn edrych a sut yr ydym yn cefnogi pobl yn eu rhaglenni datgelu.

Rwy'n awyddus iawn i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud cynnydd ar hyn. Rwy'n credu bod rhai pobl yn y sector—rhai o fy swyddogion i, hyd yn oed—a oedd yn meddwl, 'O na, mae e'n ôl'. Wel, rwyf yn ôl a gadewch inni obeithio y gallwn weithio gyda'n gilydd i wneud yn siŵr y gallwn wneud newidiadau gwirioneddol—gwneud rhywbeth yn angerddol er lles a diogelwch pobl ar draws ein cymunedau. Byddwn yn gwneud hynny drwy weithio gyda'r strategaeth genedlaethol, yr ymgynghorydd cenedlaethol a dangosyddion cenedlaethol, a gweithio gyda'r egwyddorion y gwnaethom eu rhoi gosod yn y Llywodraeth y tymor diwethaf am Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, gan wneud yn siŵr y gallwn gynllunio ar gyfer y dyfodol, gan weithio gyda'n pobl ifanc, ac annog ac addysgu pobl am berthnasoedd iach. Mae hynny'n rhywbeth y gwn, o weithio gyda chi a llawer yn y Siambr hon, y gallwn ei gyflawni.

Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Mark Isherwood.

Diolch. Rwy’n meddwl, pan oedd y portffolio hwn gennych ddiwethaf, mai gennyf i oedd portffolio’r wrthblaid, ac rwy'n dal i fod y llefarydd ar ran fy mhlaid ar y mater hwn. A gaf i ddechrau drwy roi clod i bobl nad ydynt yma: Jocelyn Davies, a arweiniodd ar hyn dros Blaid Cymru yn y Cynulliad diwethaf, a Peter Black, dros y Democratiaid Rhyddfrydol, a weithiodd gyda mi i gryfhau'r Bil gyda'r Gweinidog, yn enwedig ar y diwedd? Bydd y rhai ohonoch a oedd yma yn cofio yn yr wythnosau olaf hynny, yn enwedig yr wythnos olaf, faint o straen oedd ar bethau, oherwydd ein bod ni fel aelodau'r pwyllgor a fu'n craffu arno yng Nghyfnod 1 wedi dweud y dylai'r Gweinidog ddiwygio'r Bil i ddarparu ar gyfer rhaglenni addysg priodol i oedrannau yn orfodol drwy’r ysgol gyfan ar berthnasoedd iach, ac roedd hi’n Gyfnod 3 a ninnau’n dal i fod heb lwyddo i wneud hynny. Cyflwynodd y Gweinidog rai consesiynau a alluogodd y Bil i fynd drwodd gyda chefnogaeth unfrydol yng Nghyfnod 4.

Heddiw, gwnaethoch gyfeirio at y dull addysg gyfan, y canllaw arfer da, y gynhadledd addysg genedlaethol, a chanllawiau statudol ar addysg i wneud i awdurdodau lleol ddynodi aelod o staff at ddiben hyrwyddo trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a materion trais rhywiol mewn ysgolion a lleoliadau eraill. Yng Nghyfnod 3 a 4 roedd y Gweinidog wedi dweud y byddai’r canllawiau statudol wedyn yn darparu neu'n cynnwys darpariaethau ar gyfer dulliau megis sut y gall ysgolion fwrw ymlaen ag ymagwedd ysgol gyfan drwy benodi hyrwyddwyr staff, disgyblion a llywodraethwyr, ac nad oes eu hangen felly. A allwch chi gadarnhau felly y bydd hyn yn gwneud i awdurdodau lleol gyflwyno’r hyrwyddwr staff hwnnw? Ond hefyd, a allech chi efallai ymateb i’r hepgoriad yma, neu ei ddatblygu, o ran plant a llywodraethwyr, y cyfeiriodd eich rhagflaenydd atynt hefyd yn y cyd-destun hwn?

Cyfeiriasoch at ddatblygu pecyn o arfer gorau i’w ddefnyddio mewn lleoliadau addysg ledled Cymru. Dywedodd y Gweinidog yng Nghyfnod 4, a dyfynnaf:

gofynnodd Mark Isherwood yn benodol am sut yr ydym yn cael y wybodaeth ddiweddaraf am y cwricwlwm ac am weithredu adolygiad Donaldson,

ac rydych chi'n cynnig datblygu addysg perthynas iach o fewn y cwricwlwm a ddilynir gan bob ysgol. Dywedodd eich rhagflaenydd

mae hynny'n sicr yn rhywbeth yr hoffwn fod yn adrodd arno.

Felly, tybed a allech chi ychwanegu sylwadau yng nghyd-destun argymhellion adolygiad Donaldson.

Rydych yn dweud, ar gyfer y dyfodol, ein bod yn gwybod mai rhan fawr o ymdrin â thrais yn erbyn menywod fydd ymdrin â drwgweithredwyr, a’n bod yn gweithio gyda'r Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol a'r cynghorydd cenedlaethol ar ganllawiau ar ddrwgweithredwyr. Wel, unwaith eto yng Nghyfnod 4, dywedodd y Gweinidog blaenorol:

gallaf hefyd addo i Mark Isherwood, o ystyried ei bwysau parhaus drwy gydol y broses hon ar bwysigrwydd rhaglenni drwgweithredwyr, y byddwn, wrth gwrs, yn adrodd ar y rheini hefyd, lle maent yn gweithredu, gan gadw mewn cof bod yr ymchwil yn y maes hwn yn dal i gael ei ddatblygu a bod angen inni sicrhau ein bod yn rhoi rhaglenni ar waith sy'n gweithio mewn gwirionedd.'

Yn fy nghyfraniadau rwyf wedi cyfeirio, er enghraifft, at waith Relate Cymru a’u rhaglen drwgweithredwyr wirfoddol, a ganfu bod 90 y cant o'r partneriaid y maent yn eu holi, weithiau ar ôl diwedd y rhaglen, yn dweud bod trais a brawychu gan eu partner wedi stopio’n gyfan gwbl. Rwyf wedi cyfeirio hefyd at wybodaeth ac arbenigedd sefydliad sy’n agos at eich calon chi, sef yr uned diogelwch cam-drin domestig ar Lannau Dyfrdwy. Tybed a allwch chi roi sylwadau ynglŷn â pha un a allech, neu sut y gallech, ymestyn eich gwaith â hyn i gynnwys sefydliadau felly, er mwyn gallu manteisio ar yr arbenigedd rheng flaen sydd eisoes ganddynt hwy a'u sefydliadau partner.

Roedd yr adroddiad pwyllgor Cyfnod 1 yn y Cynulliad diwethaf yn argymell y dylai'r ddeddfwriaeth sicrhau bod gwasanaethau wedi’u teilwra i briod anghenion penodol dynion a menywod. Dyfynnais ar y pryd yr uned diogelwch cam-drin domestig yn Sir y Fflint, a oedd wedi rhoi llyfryn imi, llyfryn fforwm iechyd dynion, a oedd yn dweud ei bod yn bwysig cydnabod bod dynion yn dioddef trais yn y cartref fel dioddefwyr ac fel drwgweithredwyr, a chyfeiriais at adroddiad 'Hidden in Plain Sight' Barnardos ar gamfanteisio'n rhywiol ar fechgyn a dynion ifanc. Dywedasant fod hyn yn dechrau ymdrin â'r bwlch a grëwyd gan y pwyslais ar ddioddefwyr benywaidd heb roi llawer o sylw i wrywod. Wel, bu galw am ddulliau rhyw-benodol ar gyfer menywod, wrth gwrs, ond hefyd ar gyfer dynion.

Yng Nghyfnod 4 dywedais y byddwn yn ceisio gweld sut yr oedd y Gweinidog yn datblygu ei addewidion yn hyn o beth. A allech chi roi sylwadau am yr addewidion a wnaeth eich rhagflaenydd yn hyn o beth, ac am sut y gallech edrych ar hyn yn y dyfodol?

Fy mhwynt olaf: ar y cam hwnnw nodais hefyd bryder nad oedd y newid enw o gynghorydd 'gweinidogol' i 'genedlaethol' yn ôl pob golwg yn ddim mwy na hynny—newid enw. Mae’r Gweinidog wedi cydnabod cyn hyn yr hyn y cyfeiriodd atynt fel anghysondebau o fewn y Bil a grëwyd gan y newid enw, gan ddatgan ei fwriad i egluro’r rhain. Unwaith eto, a allech chi gadarnhau pa un a ydych chi wedi ymdrin â’r anghysondebau hynny, neu sut y byddwch yn gwneud hynny? Diolch.

Diolch i Mark Isherwood am ei gwestiwn. Ni allaf roi sylwadau am benderfyniadau’r cyn- Weinidog a'i dystiolaeth yng nghyfnod y pwyllgor. Yr hyn y gallaf ei wneud yn sicr yw rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau, sef yr hyn yr wyf yn gobeithio ei wneud heddiw, o ran sut yr ydym ni'n bwrw ymlaen â'r Bil a'r cysyniadau y tu ôl i hynny a'i weithredu, a chredaf fod hynny’n rhan bwysig iawn o hynny. Mae’r Aelod yn iawn i sôn am ganllawiau statudol. Efallai y byddai’r Gweinidog blaenorol wedi dweud ei fod yn gallu ysgogi newid; fy nhybiaeth fydd y bydd yn ysgogi newid, a byddaf yn gwneud yn siŵr bod hynny’n glir iawn mewn canllawiau statudol a gyhoeddir ynglŷn â’r hyfforddiant ar gyfer rhai aelodau staff a llywodraethwyr byrddau.

Rwyf eisoes wedi dechrau trafodaethau cynnar gyda Kirsty Williams ynghylch adolygiad Donaldson a’r argymhellion ynglŷn â hwnnw, oherwydd fy marn i yw nad yw perthynas iach ac addysgu perthynas iach yn ddewisol ar gyfer ysgolion. Dylem fod yn gwneud hyn o oed cynnar iawn. Rwyf wedi cyfarfod, ac rwy’n siŵr bod yr Aelod hefyd wedi cyfarfod, â llawer o ysgolion mewn ardaloedd cefnog—gadewch inni ddweud—nad ydynt yn credu bod problem â thrais yn y cartref yn eu cymuned o gwbl. Wel, mae'n lol llwyr. Mae trais yn y cartref yn gyffredin yn ein holl gymunedau. Nid yw'n seiliedig ar ddosbarth a gall ddigwydd i unrhyw un. Dyna pam, rwy’n meddwl, nad yw perthynas iach ar draws y sector cyfan, ein holl ysgolion, yn ddewisol. Rwy'n ddiolchgar iawn am y gwaith, eisoes, y mae Kirsty Williams yn ein helpu i’w ddatblygu o ran hyfforddiant. Byddaf yn dod yn ôl i'r Siambr â mwy o fanylion pan fydd gennym hynny.

Rhaglenni drwgweithredwyr—mae’n ddyddiau cynnar ar gyfer hyn. Mae gennyf dystiolaeth i weld sut y maent yn effeithiol. Ond mae gwaith Alun Michael, gyda chomisiynwyr heddlu eraill o Loegr, a dweud y gwir, wedi gwneud argraff dda iawn arnaf; mae tri awdurdod heddlu yno yn ymarfer yr ymgyrch 'Drive', fel y'i gelwir, gan weithio gyda thramgwyddwyr ar gyfraddau achosion uchel iawn. Maent eisoes yn gweld cynnydd gwych lle nad yw drwgweithredwyr weithiau’n sylweddoli eu bod mewn gwirionedd yn cael effaith ar eu partneriaid mewn unrhyw ffordd.

Mae Mark Isherwood yn codi pwynt pwysig iawn, sydd eto’n agos at fy nghalon. Mae'n fater o siarad â phobl sydd wedi profi hyn mewn gwirionedd. Anghofiwch y—rwy’n meddwl y dylem ddefnyddio gwaith academyddion a'r gwasanaeth sifil, sy’n gwybod llawer am hyn; ond y bobl go iawn sy'n gwybod am hyn yw'r bobl y mae hynny wedi effeithio arnynt. Pobl fel ffrind da i mi, Rachel Court, neu Rachel Williams, a saethwyd yng Nghasnewydd gan ei chyn ŵr, ac a gollodd wedyn, o fewn wythnosau, ei mab ei hun hefyd. Gall hi ddweud stori ddramatig iawn wrthych ynghylch sut yr effeithiodd hyn arni hi a'i theulu. Nawr, mae hi'n teimlo ei bod ar genhadaeth fel goroeswr i helpu pobl i ymdrin â'r materion hyn. Hoffwn wrando ar bobl fel Rachel fel y gallwn ddatblygu polisi Llywodraeth a fydd yn wirioneddol ystyrlon i bobl go iawn.

Rwy’n croesawu datganiad yr Ysgrifennydd Cabinet a'i ymrwymiad clir i fwrw ymlaen â’r ddeddfwriaeth arloesol a luniwyd yng Nghymru, ac adeiladu arni, a gyflwynwyd gan ei ragflaenwyr Lesley Griffiths a Leighton Andrews. Mae'r cynlluniau manwl a nodir yn y datganiad yn dangos ymrwymiad gwirioneddol i symud ymlaen a throi deddfwriaeth feiddgar yn weithredu beiddgar a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol yn ein cymunedau ac i fywydau llawer o bobl sy'n dod i gysylltiad â thrais yn y cartref.

Hoffwn ofyn i’r Gweinidog sut y mae hyn yn rhyngweithio â deddfwriaeth arall Cymru a Lloegr a gyflwynwyd yn Senedd y DU, yn enwedig y trosedd diweddar o dan Ddeddf Troseddau Difrifol 2015, Cymru a Lloegr, o ymddygiad cymhellol a rheolaethol. Cafodd groeso mawr gan ei fod yn cydnabod, mewn modd du a gwyn pendant, pa mor gyffredin a distrywiol yw’r math hwn o gam-drin sy’n aml yn gudd ac yn anoddach ei ganfod. Fel y mae'r Athro Evan Stark o brifysgol Rutgers, ymgyrchydd ar y mater hwn ers amser maith, wedi’i ddweud:

Rheolaeth gymhellol yw’r cyd-destun mwyaf cyffredin ar gyfer cam-drin menywod, a’r mwyaf peryglus hefyd.

Yn y gorffennol, mae'r gyfraith wedi ymddangos yn annigonol pan gaiff swyddogion yr heddlu eu galw i ddigwyddiadau o gam-drin domestig, yn anad dim oherwydd, yn rhy aml, dim ond gweithred gorfforol sy’n achosi anaf gwirioneddol neu ddifrod troseddol a fyddai'n arwain at arestio. Mae trosedd ymddygiad cymhellol, y trosedd newydd hwn, yn caniatáu i asiantaethau gorfodi nodi patrwm o ymddygiad camdriniol a gweithredu arno pan fo dioddefwyr yn dioddef ymddygiad rheolaethol, diraddiol a cham-drin emosiynol a gwneud hyn cyn iddo droi’n drais corfforol gwirioneddol. Ond, bydd angen set sgiliau newydd ar gyfer hyn, ar swyddogion yr heddlu ac asiantaethau eraill i ganfod yr ymddygiad hwn ac i gasglu'r dystiolaeth sydd ei hangen ar gyfer erlyniad ac euogfarn. Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet sicrhau, yng ngoleuni'r fframwaith hyfforddiant cenedlaethol sydd i’w groesawu, y cynllun arbrofol Gofyn i Mi, a chymaint o waith da sydd nawr yn digwydd ar sail aml-asiantaeth, y gallwn hyrwyddo defnydd llwyddiannus o'r pwerau newydd hyn ar ymddygiad cymhellol a rheolaethol ac ychwanegu at waith pobl fel comisiynydd heddlu de Cymru Alun Michael—rwyf yn deall ei fod wedi cyfarfod ag Ysgrifennydd y Cabinet yn ddiweddar iawn—sy’n gweithio gyda phartneriaid ar lawr gwlad mewn seminarau, mewn gweithdai ac mewn mannau eraill i ddatblygu ymwybyddiaeth o'r pwerau newydd hyn a dealltwriaeth o sut i ddefnyddio’r pwerau newydd hyn a’u rhoi ar waith?

Diolch i'r Aelod am ei sylwadau. Bydd pobl sy'n fy adnabod yn deall yn iawn bod rhai pethau sy'n fy nghyffroi am y cyfle hwn i wneud gwahaniaeth; dyma’r maes lle rwy'n wirioneddol angerddol am wneud gwahaniaeth, oherwydd dyma'r gwahaniaeth rhwng byw a marw. I lawer o bobl sydd wedi dioddef yr ail o’r rhain yn drasig, mae'n un ffordd o ddianc rhag trais yn y cartref, ond mae'n drasiedi iddynt hwy ac i’w teuluoedd a'u ffrindiau.

Bydd y mater ynglŷn â’r strategaeth genedlaethol yn un pwysig. Mae'n ymwneud â chyflawni—a ydym ni'n gwneud hyn yn iawn ac a allwn ni gyflawni ar bob un o'r materion y mae'r Aelod yn eu codi: y rheolaeth gymhellol, camfanteisio’n rhywiol ar blant, rheolaeth gorfforol, ar lafar, gymhellol, ac ariannol—mae’r rhain i gyd yn dylanwadu ar bobl ac mae’n rhaid inni wneud yn siŵr y gallwn, gyda'n gilydd, ddod o hyd i atebion i hynny. Mae Llywodraethau yn gwneud llawer o bethau, ac nid ydynt bob amser yn cael y pethau hyn yn iawn, ond mae rhai pobl allan yna sy'n arbenigwyr yn y maes, a'r hyn y mae’n rhaid inni ei wneud yw agor y drysau i sicrhau ein bod yn dod â’r bobl hyn at ei gilydd, gweithio gyda chynghorwyr cenedlaethol a gweithio gyda grŵp cynghori. Rwy'n ystyried adnewyddu'r grŵp cynghori, oherwydd pan oeddem yn datblygu'r darn arloesol hwn o ddeddfwriaeth, a gafodd gydnabyddiaeth ledled y byd, gwnaethom wrando ar bobl a deall ei wir ystyr ar gyfer cyflawni. Dyna'r hyn yr wyf yn bwriadu ei wneud wrth inni symud ymlaen i roi’r Ddeddf hon ar waith. Mae'n ddechrau gwych, ond mae cymaint mwy o waith y gallwn ei wneud ar y cyd.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

Rydym yn symud ymlaen at yr eitem nesaf, sef y datganiad gan Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes ar ddarlledu yng Nghymru, ac rwy’n galw ar y Gweinidog, Alun Davies.

Mae hwn yn gyfnod hollbwysig i ddarlledu yng Nghymru. Yn ystod yr wythnosau a’r misoedd i ddod, mae yna benderfyniadau allweddol i’w gwneud mewn perthynas â darlledu a’r trefniadau rheoleiddio. Bydd Llywodraeth Cymru, felly, yn sefydlu fforwm cyfryngau annibynnol newydd i Gymru. Roedd hyn yn un o argymhellion y pwyllgor cymunedau yn ei adroddiad ar yr adolygiad o siarter y BBC cyn yr etholiad. Byddaf yn rhoi mwy o fanylion am y fforwm newydd maes o law. Heddiw hoffwn i ganolbwyntio’n bennaf ar fater o gryn frys, sef yr adolygiad o siarter y BBC, ond byddaf i hefyd yn cyfeirio’n fyr at faterion darlledu allweddol eraill.

Llywydd, through our memorandum of understanding with the United Kingdom Government and with the BBC, the Welsh Government has been, and will continue to be, fully involved in the charter review process. A draft charter is likely to be published over the summer and a Plenary debate will be held immediately after the summer recess. I intend to meet with the Secretary of State for Culture, Media and Sport before the summer recess to discuss this and other broadcasting issues.

On 12 May, the UK Government published a White Paper on the BBC charter. On the same day, Lord Hall, the BBC’s director general, wrote to the First Minister to set out a progress report on the BBC’s provision in the devolved nations, to which the First Minister has responded this week.

In general terms, we are pleased that the Secretary of State for Culture, Media and Sport has taken on board a number of the issues we have raised, both in our detailed response to the Green Paper consultation and in discussions between officials and Ministers throughout the charter review process. Further details are needed on a number of proposals outlined in the White Paper, although some of these are addressed in the director general’s letter to the First Minister.

It is encouraging, Llywydd, that the BBC intends to protect spending in the nations relative to other areas and is now committing to allocate additional funding for its dedicated services in the nations. However, clarity is urgently needed about what this actually means in terms of financial support and what practical impact this will have on the breadth of services the BBC provides for Wales. We do not see the development of Cardiff as an important centre for network productions as any sort of justification for reducing the BBC’s investment in other services. Additional resources should be earmarked for high-quality programming such as drama, which will enhance English-language programming for Welsh audiences. The Welsh Government has previously called for the BBC to invest significant, additional funding into Welsh programming. We welcome Tony Hall’s recognition that the portrayal of Wales and the other devolved nations must improve and that the BBC intends to set portrayal objectives for commissioners. All the public service broadcasters must recognise that proper representation of the full diversity of the UK has to include better representation of the diverse cultures of its nations and regions, and that includes Wales. We also support the intention to have a drama commissioning editor responsible for each nation. It is vital that this individual will be based in Wales and that commissioning decisions for Wales are actually made here as well. More should be done to ensure fairer distribution of production activity away from London and into the nations and regions of the United Kingdom. We recognise that some improvements have been made, but, nevertheless, too many decisions continue to be made inside the M25.

Fundamentally, within the BBC a change of culture is needed. We recognise the key role played by the BBC as a provider of news coverage about Wales and for the people of Wales. The BBC remains the most significant provider of both non-network television news and current affairs programming in Wales. We acknowledge and recognise that the BBC has been the main driver of the improvements in coverage of devolved political issues in Wales. However, Wales continues to be under-represented, even when stories are relevant across the whole of the UK. Examples of poor and inadequate reporting include the recent contractual dispute between the UK Government and junior doctors in England, and, in my opinion, network coverage of the recent Assembly election was also inadequate.

We recognise the fact that Wales will be represented on the BBC’s new unitary board—we pressed hard for this. We look forward to receiving further details about the proposal to create a sub-committee of the board for each nation. We also welcome the intention to create a service licence for Wales, which reflects our own call for a compact for Wales in the new charter. The service licence must clearly define what Wales needs and what the BBC has a duty to deliver in the next charter period. It is disappointing that there is no detail about how Ofcom will develop and deliver this new service licence. We were clear that a full review of the BBC’s public purposes was urgently needed, as a basis for a new charter contract. If that review had been undertaken, we would be in a better position to set out the requirements of a fit-for-purpose service licence for Wales.

Lywydd, rydym ni hefyd yn croesawu’r cyfeiriad yn y Papur Gwyn at sicrhau annibyniaeth S4C. Mae’n hollbwysig bod S4C yn cael digon o gyllid, yn ogystal ag annibyniaeth o ran golygu a rheoli. Rydym ni hefyd yn croesawu bwriad Llywodraeth y Deyrnas Unedig i gynnal adolygiad cynhwysfawr o S4C, rhywbeth rydym ni wedi bod yn pwyso’n barhaus amdano ac a addawyd yn 2010 yn wreiddiol. Ond fe ddylai hyn gael ei wneud ochr yn ochr â’r adolygiad o siarter y BBC yn hytrach na wedyn. Fe ddylai hefyd fod yn rhan o adolygiad ehangach, mwy sylfaenol o anghenion y maes darlledu gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Rydym ni’n disgwyl cymryd rhan lawn yn yr adolygiad o S4C, gan gynnwys y broses o ddatblygu’r cylch gorchwyl.

Ensuring plurality of English language television in Wales is vital, in news and also general programming aimed at Welsh viewers. ITV Cymru Wales therefore has a vital role to play as an alternative to the BBC for news and non-news programming. We do not view the existing level of provision on the channel 3 licence as appropriate, or even adequate. Provision should be increased, especially considering ITV’s healthy financial position. If Channel 4 receives public resources, then it should be required to produce at least a population share of network commissions in the nations and regions. We were disappointed that Ofcom did not agree with our view that Channel 4’s quota for out-of-London productions should be implemented by 2016 rather than 2020. Channel 4’s record in commissioning content from Wales has historically been negligible; its spend in Wales remains below 1 per cent of its total content spend and the broadcaster has no commissioning staff based in Wales.

I am pleased that there is cross-party consensus on the majority of broadcasting issues. This was reflected by the committee report on the charter review a few months ago, by the letter sent last week from Assembly Members to Tony Hall, and also in the report by the Welsh Affairs Committee of the House of Commons, which was published last week. Llywydd, as a Government we will continue to ensure that the interests of the Welsh people are recognised and addressed as the draft charter is developed. We will also stress that the commitments that the BBC has now made to improve services to Wales and other nations should be mandated for in the charter itself.

Diolch ichi, Weinidog, am eich datganiad. Er y byddwch efallai’n falch o wybod na fyddaf yn eich cysgodi o hyn ymlaen, o ystyried y gwaith yr wyf wedi ei wneud gyda chi a phobl eraill cyn hyn, credaf ei bod yn ddyletswydd arnaf i siarad heddiw am y gwaith yr ydym wedi'i wneud a hefyd y gwaith y mae angen inni ei wneud. Oherwydd, wrth gwrs, roeddech yn eistedd ar y pwyllgor gyda ni o’r blaen, yn y Cynulliad diwethaf, ac mae llawer o argymhellion yr adroddiad hwnnw yn eich datganiad, rwyf yn falch o weld, ac yn dod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru yn hynny o beth. Er enghraifft, byddai’n dda gennyf wybod, roeddech yn sôn eich bod yn mynd i roi manylion inni ynglŷn â’r fforwm darlledu annibynnol, ond hoffwn wybod sut yr ydych yn bwriadu gweld aelodaeth y pwyllgor, oherwydd, wrth gwrs, bu’n rhaid i’r Sefydliad Materion Cymreig wneud cais rhyddid gwybodaeth i Lywodraeth Cymru i gael gwybod beth oedd wedi digwydd i'r panel cynghori. Nid ydym am fod yn y sefyllfa honno eto; rydym am gael grŵp annibynnol cadarn a chryf o bobl, nid y rhai arferol yn unig ond pobl sydd efallai'n gallu rhoi persbectif newydd i'r cyfryngau yng Nghymru, fel y gall y grŵp hwnnw roi gwybodaeth i chi ac i Aelodau'r Cynulliad, ac er mwyn gallu gwella’r gwaith craffu hwnnw o ganlyniad. Felly, hoffwn gael ychydig mwy o fanylion ynghylch sut y bydd yn adrodd, sut y byddant yn cael eu dewis ar gyfer y grŵp hwn a sut y caiff eu gwaith ei roi iddynt yn y dyfodol.

Nodwn y byddwch yn cwrdd ag Ysgrifennydd Gwladol y DU dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon. Rwyf yn siŵr y byddwch yn cyflwyno achos iddo o ran y sefyllfa ariannol sydd ei hangen er mwyn gwella’r cymorth ariannol i’r ddarpariaeth cyfrwng Saesneg yng Nghymru, fel yr eglurwyd gan Aelodau'r Cynulliad ym mhob rhan o’r Siambr hon yn ddiweddar mewn llythyr at Tony Hall. Felly, a wnewch chi egluro beth yn union y byddwch yn ei ddweud, ac a fyddwch yn pwyso am y cyllid ychwanegol blynyddol hwnnw o £300 miliwn i’r BBC yng Nghymru?

Fy nghwestiwn arall oedd hyn: rwyf yn cytuno’n llwyr â’r ffaith eich bod yn galw am olygydd comisiynu drama sydd wedi’i leoli yng Nghymru, ond hoffwn weld y math hwnnw o rwydwaith neu dîm ar gyfer y broses gomisiynu yn dod i Gymru hefyd, oherwydd, fel y byddwch yn gwybod ar ôl eistedd ar y pwyllgor, clywsom gan Equity fod actorion yn dal i orfod mynd i Lundain am glyweliadau ar gyfer rhaglenni sy'n cael eu gwneud yng Nghymru. Mae'n hurt eu bod i gyd yn ymgynnull ar drenau sy’n mynd i Lundain pan allent—yr actorion—fod yn cael y clyweliadau hynny yma yng Nghymru. Felly, mae angen nid yn unig y gwaith comisiynu drama yma yng Nghymru ond mae angen y timau cynhyrchu sydd ynghlwm wrth y prosesau hynny hefyd.

Nodaf yn eich adroddiad—eich datganiad, mae’n ddrwg gennyf—y dylid cynyddu darpariaeth ITV Cymru Wales, yn enwedig o ystyried ei sefyllfa ariannol iach. Tybed beth arall y gallwch ei ddweud wrthym am sut neu ym mha ffordd y dylai’r ddarpariaeth honno gynyddu.

Bydd yn rhaid imi ddatgan buddiant mewn perthynas â Channel 4 gan fod fy mrawd yn newyddiadurwr ar raglen newyddion Channel 4, ond credaf ei bod yn ddyletswydd arnom i gyd fel Aelodau Cynulliad i geisio eu hannog i weld bod rhinwedd mewn straeon yma yng Nghymru, sydd wedi eu lleoli yng Nghymru, yn hytrach, efallai, na chanolbwyntio ar Loegr fel y maent yn ei wneud yn aml iawn. Ni fydd ef yn hapus iawn fy mod yn dweud hynny—mae'n ddrwg gen i. [Chwerthin.]

Hefyd, hoffwn glywed eich barn am strwythurau pwyllgorau’r Cynulliad. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn clywed gan Weinidog y Llywodraeth, oherwydd sut ydych chi'n gweld eich swyddogaeth, felly, o ran bod yn atebol i’r sefydliad hwn o safbwynt y cyfryngau yng Nghymru, oherwydd rydym yn awyddus i ddangos, hyd yn oed os nad oes gennym bwerau dros ddarlledu, ein bod wedi dangos bod gennym y statws a'r gefnogaeth i allu dwyn amrywiol ddarlledwyr i gyfrif.

Ac mae fy nghwestiwn olaf ynghylch S4C. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn ailadrodd y dylai gadw ei hannibyniaeth, a sicrhau bod hynny bob amser yn rhan o unrhyw drafodaeth yr ydych yn ei chael â’r sianel fel Gweinidog.

Diolch yn fawr iawn, a diolch ichi am eich geiriau caredig ar ddechrau eich sylwadau. A gaf i ddweud, Bethan, fy mod wedi mwynhau’r sgyrsiau a gawsom yn y pwyllgor yn gynharach eleni, a'r llynedd hefyd? Credaf ein bod bob amser wedi canfod bod llawer o gonsensws mewn gwahanol rannau o'r Siambr hon ar ddarlledu ac ar y cyfryngau yn gyffredinol, a sut y byddai’r lle hwn yn hoffi mynd i'r afael â'r materion hynny. Cofiaf pan oeddwn yn gadeirydd y Pwyllgor Darlledu mewn Cynulliad blaenorol fod llawer iawn o gonsensws ymysg, rwyf yn credu, y pedwar neu bump ohonom ar y pwyllgor hwnnw ynglŷn â’r ffordd ymlaen, a pharhaodd y consensws hwnnw hyd at yr adroddiad a gyhoeddwyd gan Christine Chapman ychydig cyn ein hetholiad diwethaf.

A gaf i ddweud hyn? Rwyf yn croesawu’n fawr iawn y cynigion i sefydlu pwyllgor yn y lle hwn i ymchwilio i'r materion hyn, i’m dwyn i fel Gweinidog i gyfrif, ond hefyd y darlledwyr, ac i sicrhau bod y dadleuon a'r trafodaethau, sydd yn rhy aml yn digwydd y tu ôl i ddrysau caeedig, yn cael eu cynnal yn gyhoeddus. Mae angen inni sicrhau bod cydbwysedd priodol rhwng yr hyn a allai gael ei ystyried, neu a fyddai’n cael ei ystyried, yn bwysau gormodol gan y Llywodraeth ar ddarlledwyr i weithredu mewn ffordd benodol, a sefydliad democrataidd yn dwyn y darlledwyr hynny i gyfrif. Felly, credaf fod swyddogaeth bwysig iawn i’r lle hwn o ran y lefel honno o atebolrwydd. Nid wyf erioed wedi ei chael yn anodd sicrhau bod darlledwyr, o fewn strwythurau cyffredinol y Deyrnas Unedig, lle nad yw darlledu wedi'i ddatganoli, yn cydnabod y dylent fod yn atebol i Seneddau’r Deyrnas Unedig o ran materion portreadu a materion sy’n ymwneud â chynnwys, oherwydd y materion diwylliannol ehangach y cyfeirir atynt yno a hefyd faterion ehangach y Deyrnas Unedig lle mae gan y Senedd hon a Seneddau eraill hawl a buddiant priodol. Felly, gobeithiaf y byddaf fel Gweinidog, pan fyddaf yn mynd ar drywydd y rhaglen lywodraethu, nid yn unig yn cael fy nal i gyfrif gan bwyllgorau'r lle hwn, ond hefyd y byddwn yn gweithio mewn modd mwy cydlynol wrth sicrhau bod pobl eraill yn atebol am yr hyn y maent yn ei ddarparu i Gymru.

O ran y fforwm cyfryngau annibynnol—ac rwyf yn dweud ei fod yn fforwm cyfryngau yn hytrach na dim ond yn fforwm darlledu—mae'n bwysig bod gennym leisiau annibynnol sy'n siarad ag awdurdod, ar sail gwybodaeth, ac sy’n siarad yn agored am y cyngor y maent yn ei ddarparu i mi fel Gweinidog. Rwyf yn gwahodd pob Aelod y prynhawn yma i ysgrifennu ataf gydag unrhyw syniadau sydd ganddynt ar gyfer sut y byddai’r fforwm hwnnw’n gweithredu ac efallai hyd yn oed y bobl yr hoffent eu gweld yn rhan ohono—wn i ddim, mater i chi yw hynny. Ond, yn sicr, fy mwriad i yw y bydd hyn yn gweithredu mewn ffordd gwbl agored a thryloyw. Nid yw’n fwriad i hwn fod yn fforwm sy’n osgoi penderfyniadau anodd neu’n fforwm sy'n rhoi cyngor a fydd ddim ond yn cael ei weld gan y Gweinidog yn amodol ar gais rhyddid gwybodaeth. Nid wyf am ddilyn y trywydd hwnnw. Yr hyn yr wyf am ei weld yw trafodaeth fwy agored, a thryloyw sy’n seiliedig ar wybodaeth ynghylch dyfodol y cyfryngau yng Nghymru.

Un o'r pethau yr ydym wedi ei weld, lle y bo llawer ohonom wedi bod yn trafod rhan y cyfryngau mewn digwyddiadau diweddar ac yn enwedig o ran y refferendwm sy’n digwydd yn nes ymlaen yr wythnos hon—credaf fod swyddogaeth gwbl sylfaenol i’r cyfryngau mewn cymdeithas fodern, agored, gwybodus a democrataidd. Mae hynny'n golygu fod gennym gyfrifoldeb, fel gwleidyddion ac fel cynrychiolwyr etholiadol, ond bod gan y rhai hynny sydd â grym drwy'r cyfryngau gyfrifoldebau hefyd, ac mae angen iddynt gydnabod bod angen iddynt fod yn atebol am eu gweithredoedd a’r penderfyniadau a wneir ganddynt.

Edrychaf ymlaen at fy nghyfarfod â John Whittingdale, yr Ysgrifennydd Gwladol. Byddaf yn nodi’r pwyntiau yr ydych wedi'u hamlinellu, ac wrth gwrdd â’r BBC hefyd. Credaf fod angen i'r BBC gydnabod mai un peth yw dweud ei bod yn awyddus i gynyddu'r ddarpariaeth Saesneg yng Nghymru, ond y mae'n rhaid cyflawni hynny gyda'r cyllid sy'n sicrhau bod y rhaglenni yn cael eu darparu a bod gwerthoedd cynhyrchu yn cael eu gwella ac nid eu cwtogi o ganlyniad i’r penderfyniadau ariannol hynny.

Credaf y byddwn yn mynd ychydig ymhellach nag yr ydych efallai wedi’i awgrymu o ran rhai o'r newidiadau strwythurol sydd eu hangen ar y BBC. Yn amlwg, materion i'r BBC yw’r rhain, ac nid i wleidyddion, ond hoffwn i BBC Cymru gael lefelau o awdurdod ac atebolrwydd sy'n golygu y gellir gwneud penderfyniadau ynghylch ffurf gwasanaethau'r BBC yng Nghymru a gwasanaethu Cymru. Mae hynny’n fwy na dim ond penderfynu pa raglen sy’n cystadlu â 'Coronation Street'; mae'n effeithio ar ffurf yr amserlen ond hefyd ar yr amserlen ei hun. Dyna'r math o benderfyniad rheoli yr hoffwn ei weld, ond hoffwn hefyd weld newid diwylliant o fewn y BBC, a chredaf fod hynny’n gwbl hanfodol.

Soniasoch am ITV, Channel 4 ac S4C. Mae'r pwyntiau a wnawn am y BBC yr un mor wir ar gyfer pob darlledwr gwasanaeth cyhoeddus, ac mae'n destun siom arbennig—. Mae eich brawd, wrth gwrs, yn newyddiadurwr ardderchog, uchel ei barch, sy’n gweithio i Channel 4, ond nid ydym yn gweld llawer arno yng Nghymru, yn anffodus, a hoffem weld mwy arno yng Nghymru. Mae Channel 4 yn cynhyrchu darllediadau newyddion rhagorol, nad oes lle rheolaidd iddynt yn aml ar ddarlledu prif ffrwd, yn enwedig ar yr agenda ryngwladol a materion datblygu o ran materion datblygu byd-eang. Ond nid yw hynny'n golygu nad oes ganddi gyfrifoldeb i drethdalwyr y Deyrnas Unedig a Chymru.

Weinidog, a gaf i groesawu'n gynnes naws a chynnwys eich datganiad? Credaf ei bod yn hen bryd i ni fel Cynulliad Cenedlaethol ymateb yn fwy cyhyrog o lawer i'r ffordd y mae'r darlledwyr yn trin Cymru. Gwn fod sôn wedi bod yn sicr yn y blynyddoedd ers datganoli, pan fo cyfarwyddwyr cyffredinol yn mynd i gwrdd â Llywodraeth yr Alban, eu bod yn cael eu rhoi drwy’r felin a phan fyddant yn dod i gwrdd â Gweinidogion Cymru eu bod yn cael paned o de ac ymateb cwrtais. Credaf ein bod wedi gweld mai canlyniad hynny yw bod gofynion yr Alban yn cael eu cymryd yn llawer mwy o ddifrif na’n rhai ni. Roeddwn yn falch iawn yr wythnos diwethaf pan ysgrifennodd dwy ran o dair o Aelodau'r Cynulliad lythyr at Tony Hall yn gofyn am ragor o fanylion ynglŷn â’r ymrwymiadau yr oedd wedi eu gwneud.

Rwyf yn croesawu’n fawr hefyd eich ymrwymiad i sefydlu fforwm cyfryngau annibynnol newydd ac edrychaf ymlaen at glywed manylion hynny. Yn fy swydd flaenorol fel cyfarwyddwr y Sefydliad Materion Cymreig roeddwn yn rhan o grŵp polisi’r cyfryngau a oedd, mae'n rhaid imi gyfaddef, yn rhan o’r broses o gyflwyno ceisiadau rhyddid gwybodaeth i gael gwybod beth oedd yn digwydd yn Llywodraeth Cymru. Mae'r Sefydliad Materion Cymreig yn felin drafod annibynnol fach iawn, ac wedi gorfod ysgwyddo’r baich o dynnu sylw at y maes pwysig iawn hwn, a hoffwn weld prifysgolion Cymru’n gwneud llawer mwy yn hynny o beth oherwydd maent yn gwneud gwaith yn y maes hwn, ond nid yw'n drefnus ac nid yw'n canolbwyntio'n briodol ar fuddion ymarferol. Felly, rwyf yn gobeithio y byddwch yn cynnwys holl weinidogion prifysgolion Cymru yn llawn yn y fforwm hwnnw.

Soniasoch am y llythyr a anfonodd Tony Hall at y Prif Weinidog, lle y dywedodd y byddai'n diogelu gwariant ar gyfer Cymru yn gymharol ag ardaloedd eraill. Wrth gwrs, nid yw hynny'n rhoi ystyriaeth i’r ffaith y cafwyd toriad, yn y 10 mlynedd diwethaf, o 25 y cant yng ngwariant y BBC yng Nghymru a gostyngiad o 25 y cant mewn oriau teledu Saesneg. Dylwn ddweud bod y ffigur hwn yn ymwneud â gwariant ar raglenni Saesneg, lle y bu toriad o chwarter. Felly, rwyf yn croesawu’r ffaith y bydd yn diogelu’r gwariant ar gyfer Cymru, ac, wrth gwrs, rhaid inni gydnabod bod y BBC wedi cael ei rhoi trwy'r felin gan y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan ac yn wynebu toriadau sylweddol. Ond nid yw’n ddigon da diogelu cyllideb sydd eisoes wedi ei chwtogi, ac mae ei lythyr yn llawn ymrwymiad polisi ac rydym wedi clywed ymrwymiadau polisi gan y BBC o'r blaen. Yr hyn sydd ei angen arnom yw ffyrdd o amlygu hyn yn weithredol sy'n gwneud gwahaniaeth i'w chynulleidfaoedd, y mae wedi cydnabod yn llawn nad ydynt wedi eu gwasanaethu'n dda yn y blynyddoedd diwethaf gan y BBC.

Yn olaf, a chrybwyll pwynt a wnaed gan Bethan Jenkins ac a wnaed gennych chithau ynglŷn â chynhyrchu drama yng Nghymru, rydym yn croesawu, fel y dywedasoch, y ffaith bod gwaith cynhyrchu drama wedi ei symud i Gymru, ac mae ein heconomi greadigol wedi elwa o hynny, ond mae’n hollbwysig hefyd portreadu Cymru mewn rhaglenni drama i'r Deyrnas Unedig gyfan ac nid yw cynhyrchu rhaglenni rhwydwaith yng Nghymru wedi gwella hynny. Dywed Tony Hall yn ei lythyr at y Prif Weinidog ei fod yn ystyried penodi comisiynydd drama i Gymru, i weithio fel rhan o'r tîm comisiynu i geisio meithrin a datblygu talent oherwydd bod angen amser i ddatblygu’r comisiynau hyn. Fodd bynnag, oni bai bod cyllidebau yn dod law yn llaw â hynny, gallai fod yn sefyllfa lle mae’r sawl sy’n comisiynu i’r BBC yng Nghaerdydd yn cael ei wrthod drwy'r amser. Felly, mae angen inni roi pwysau arno i wneud yn siŵr bod yr ymrwymiadau polisi lefel uchel hyn yn cael eu hadlewyrchu hefyd mewn penderfyniadau ynglŷn â gwario. Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf yn ddiolchgar, hefyd, am eich sylwadau caredig iawn. Nid wyf fel arfer yn gysylltiedig ag ymateb cyhyrog mewn unrhyw faes polisi. Rwyf fel arfer yn cael fy nghysylltu â phaned o de a chacen, ond rwyf yn sicr yn gobeithio y byddwn yn gallu cael sgwrs â'r BBC sy’n ddeallus ac yn seiliedig ar barch at yr ymrwymiadau yn ei siarter a’i chenhadaeth, ond parch hefyd at bobl sy'n talu ffi'r drwydded yng Nghymru ac ymrwymiad y BBC i'r Deyrnas Unedig gyfan. Mewn sawl ffordd, yn amlwg, fel Senedd yn y lle hwn, rydym yn sôn am y materion hyn o safbwynt Cymru, ond fy nyletswydd i yw sicrhau bod y BBC yn cynrychioli’r Deyrnas Unedig gyfan ac yn ddarlledwr Prydeinig, ac nid dim ond yn ddarlledwr ar gyfer y dosbarth canol yn ardal yr M25. Dywedaf hynny’n glir iawn, oherwydd er ein bod yn pryderu yma ynglŷn â’r portread o Gymru a gwariant yng Nghymru, gallai llawer o'r materion y byddwn yn eu codi yma gael eu codi gan bobl sy’n talu ffi'r drwydded mewn mannau eraill, yn Lloegr, yr Alban neu Ogledd Iwerddon hefyd. Dyna pam yr wyf yn dweud dro ar ôl tro fod angen i’r BBC, weithiau, gydnabod bod yn rhaid wrth newid diwylliant yn y BBC, nid dim ond symud cyfleusterau y tu allan i Lundain, ond symud meddyliau allan o Lundain, hefyd, ac rwyf yn gobeithio y bydd hynny’n digwydd ac y bydd cydnabyddiaeth i hynny.

Roedd y gwaith a wnaethoch, Lee, gyda'r Sefydliad Materion Cymreig, yn torri tir newydd a chredaf ei fod wedi cyfrannu'n aruthrol at y gwaith y cyfeiriodd Bethan ato—y gwaith a wnaethom fel pwyllgor—a’i fod hefyd wedi ein galluogi i gael y mathau o sgyrsiau yr oeddem yn gallu eu cael yn y pwyllgor hwnnw. Rwyf yn gobeithio y byddai fforwm cyfryngau y gallem ei greu yn y Llywodraeth yn cyflawni swyddogaeth debyg ac yn gwneud cyfraniad tebyg i’r ddadl y mae angen inni ei chael yn y dyfodol yng Nghymru. Nid oes cyfyngiad, os mynnwch, ar y math o bobl y byddem yn hoffi eu cael yn y fforwm hwnnw, ac, yn sicr, rwyf yn cytuno â chi fod y prifysgolion yn rhan bwysig o hyn a bod angen iddynt fod yn rhan bwysig o’r sgwrs a’r drafodaeth hon yn y dyfodol.

Mae'r pwyntiau—rwyf am ddirwyn i ben ar ôl y sylw hwn—a wnewch am wariant yn gwbl sylfaenol i gyflawni'r hyn yr hoffem ei weld. Mae'n destun dathlu bod gennym Borth y Rhath gyferbyn â ni yma ym Mae Caerdydd, ein bod yn gweld drama’n cael ei chynhyrchu yma yng Nghymru, wedi’i hariannu gan y BBC ac wedi’i chefnogi gan y BBC. Fodd bynnag—fodd bynnag—fel rhan gyfansoddol o'r Deyrnas Unedig, mae'n gwbl annerbyniol nad yw'r BBC yn portreadu bywyd yng Nghymru gyfoes fel rhan o'i hamserlen, flwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae'n gwbl annerbyniol. Mae'r BBC wedi cydnabod bod hynny’n annerbyniol, a mater i’r BBC yn awr yw unioni hynny. Er mwyn gwneud hynny, mae’n rhaid i’r BBC sicrhau bod cyllid ar gael i wneud hynny a bod cyllid yng Nghymru i wneud rhaglenni ar gyfer y gynulleidfa yng Nghymru, ond hefyd fod penderfyniadau’n cael eu gwneud a bod arian ar gael i wneud rhaglenni yng Nghymru ar gyfer cynulleidfaoedd y DU yn ogystal. Yr hyn yr ydym am ei weld yw bod y BBC yn cyflawni ei swyddogaeth fel darlledwr Prydeinig ac un sy'n cynrychioli ac yn cydnabod bywyd ym mhob rhan o’r ynysoedd hyn heddiw.

A gaf innau hefyd ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad, a hefyd ei groesawu’n ffurfiol i'w swydd newydd a dweud fy mod yn edrych ymlaen at weithio gydag ef eto? Yn awr, rwyf innau, fel chithau Weinidog, yn croesawu Papur Gwyn Llywodraeth y DU, sy'n rhoi i'r BBC sefydlogrwydd hirdymor ac ymrwymiad penodol, wrth gwrs, i ddarparu llais cryfach i Gymru, yng Nghymru a thrwy ragor o gyfleoedd i bortreadu Cymru ledled y DU—gwn ichi gyfeirio at hyn yn eich ateb diwethaf—ond yn arbennig, wrth gwrs, yn narpariaeth newyddion y DU. Gwn y byddai sgandal cronfa buddsoddi mewn adfywio Cymru, er enghraifft, wedi bod yn y penawdau ledled y DU pe byddai wedi digwydd yn Lloegr, a chredaf fod perfformiad y gwledydd datganoledig, weithiau, fel petai’n osgoi sylw cenedlaethol.

Credaf y dylem o leiaf ddisgwyl y bydd bwrdd unedol newydd y BBC yn cynnwys cynrychiolaeth o Gymru ac y bydd y bartneriaeth sy’n parhau rhwng y BBC ac S4C yn cael ei diogelu ar ôl ymagwedd unedig, rwyf yn meddwl, gan y Cynulliad hwn o ran cefnogi'r darlledwr Cymraeg. Caiff S4C ei hariannu’n bennaf, wrth gwrs, drwy arian cyhoeddus, ond mae'n uchelgais ganddi—. Mae ganddi uchelgais, mae’n dymuno gwella, a byddai gennyf ddiddordeb, felly, mewn clywed gan y Gweinidog pa gamau y mae'n bwriadu eu cymryd i sicrhau bod S4C yn cael ei hannog a'i chefnogi’n llawn i ddod o hyd i ffrydiau incwm ychwanegol fel ei bod yn cyfrannu at ei dyfodol ariannol hirdymor, ac yn gallu gwneud hynny.

Mae cynnwys amcanion portreadu yn y Papur Gwyn ym mhob un o feysydd comisiynu’r rhwydwaith ac ymrwymiad i gynyddu buddsoddiad mewn rhaglenni teledu Saesneg yn addawol. Dylwn ddweud fy mod yn cytuno â'r Gweinidog y bydd angen yn awr rhoi rhywfaint o gig ar yr asgwrn ac amlinellu sut y mae troi hyn yn ymrwymiadau ariannol pendant o ran rhaglenni ar gyfer Cymru, yn ogystal â rhaglenni’r rhwydwaith. Fel yr awgryma’r Gweinidog, a hynny’n ddigon priodol yn fy marn i, er gwaethaf goruchafiaeth y BBC yng Nghymru, ni ellir ei thrin ar ei phen ei hun. Yn gwbl wahanol i’r sefyllfa yn yr Alban, lle mae gwasanaeth ITV wedi cynyddu ei allbwn yn benodol ar gyfer yr Alban, mae perfformiad ac amcanion rhaglennu ITV Cymru Wales wedi gostwng 40 y cant ers 2009, ac nid oes fawr o arwydd y bydd cynnydd yn y dyfodol rhagweladwy. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog efallai amlinellu pa drafodaethau y mae wedi eu cael â'r Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon, y Swyddfa Gyfathrebu ac eraill i ddiffinio ymrwymiadau comisiynu gwell i Gymru gan ddarlledwyr eraill, gan gynnwys y BBC ac ITV, y ddau â rhan i’w chwarae o safbwynt darparu’r lluosogrwydd y mae ei angen yn ddirfawr mewn tirlun cyfryngau lle mae’r BBC, wrth gwrs, yn cael y lle amlycaf.

Yn olaf, tybed a allai'r Gweinidog amlinellu sut y mae'n bwriadu sicrhau ei bod yn ofynnol i bob darlledwr gwasanaeth cyhoeddus, a'r rheoleiddiwr, adrodd a rhoi tystiolaeth i Gynulliad Cenedlaethol Cymru ar faterion datganoledig yn ystod y pumed Cynulliad. Mae’r pwys y bydd Llywodraeth y DU a chydweithwyr seneddol sy'n dal i fod yn bennaf gyfrifol am ddarlledu yn ei roi ar adroddiadau o’r sesiynau tystiolaeth hynny yr un mor bwysig, wrth gwrs, gan ei fod yn faes nad yw wedi ei ddatganoli. A gaf i ofyn, efallai, pa gynnydd sydd wedi'i wneud ar brotocolau i sicrhau bod pwys dyledus yn cael ei roi i argymhellion y lle hwn i Lywodraeth y DU ynghylch y materion hynny lle y bo swyddogaethau darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus yn effeithio ar faterion datganoledig ac yn treiddio i’r meysydd hynny?

Diolch. Rwyf yn ddiolchgar iawn i lefarydd y Ceidwadwyr am ei sylwadau caredig. Edrychaf ymlaen at ein sgyrsiau ynglŷn â hyn dros y cyfnod sydd i ddod ac, ar faterion eraill hefyd rwyf yn siŵr. Rwyf am ddechrau, os caf, drwy ateb eich cwestiwn olaf yn gyntaf. Bydd yr Aelod yn gwybod bod memorandwm cyd-ddealltwriaeth ar waith rhwng Llywodraeth Cymru a'r BBC a’r Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon a fydd yn disgrifio llawer o'r prosesau a’r llinellau atebolrwydd y mae wedi'u hamlinellu. Ond byddai'n well gennyf ganolbwyntio nid yn gymaint ar y llinellau caled, y mae ef wedi eu disgrifio, ond ar ddadl a thrafodaeth sy’n llawer cyfoethocach nag yr ydym efallai wedi eu cael yn y gorffennol am natur darlledu a’r cyfryngau a sut y mae hynny’n effeithio ar fywydau pobl yma yng Nghymru ac mewn mannau eraill. Mae yn llygad ei le wrth ddisgrifio darlledu fel pwnc nad yw wedi ei ddatganoli, ond mae llawer o'r materion y mae darlledu’n effeithio arnynt, wrth gwrs, wedi'u datganoli. Rwyf bob amser wedi ystyried darlledu yn fwy o gyfrifoldeb i’w rannu, lle y dylai, ac y byddai, llawer o'r rheoleiddio economaidd ddigwydd, a dyna fyddai orau yn amlwg, naill ai yn y Deyrnas Unedig neu, mewn rhai achosion, ar lefel Ewropeaidd. Ond, mae llawer o'r materion diwylliannol y mae darlledu’n effeithio arnynt, a’r materion democrataidd y mae darlledu’n effeithio arnynt, yma yn y lle hwn yn gwbl briodol. Felly, mae bob amser wedi bod yn faes lle y mae buddiant i’w rannu. Mae’r Aelod hefyd yn ymwybodol bod i ddarlledu amlygrwydd gwleidyddol llawer mwy yng Nghymru nag mewn llawer o rannau eraill o’r Deyrnas Unedig am resymau hanesyddol a diwylliannol clir ac amlwg iawn.

Felly, bydd pobl yng Nghymru’n disgwyl i’r lle hwn gymryd rhan lawn a gweithredol yn y ddadl dros ddarlledu. Rydym wedi rhoi ar waith y strwythurau a fydd yn ein galluogi i wneud hynny. Rwyf yn disgwyl y bydd y BBC, darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus eraill ac Ofcom yn chwarae rhan lawn yn y llinellau atebolrwydd hynny, a fydd yn llinellau caled, sydd wedi'u nodi mewn polisi ac weithiau yn y gyfraith, ond ar yr un pryd, byddant am gymryd rhan mewn trafodaeth lawer ehangach am natur y cyfryngau yn ein cymdeithas wrth iddynt esblygu.

Mae un o'r dadleuon hynny’n ymwneud â’r gwerthoedd newyddion y cyfeiriodd yr Aelod atynt yn ei sylwadau agoriadol. Rwyf wedi ei chael yn anodd derbyn weithiau fod y gwerthoedd newyddion a ddylai ysgogi ac arwain penderfyniadau yn y BBC bob amser yn cynrychioli’r hyn sydd o bwys i bobl ledled y Deyrnas Unedig. Mae’r penderfyniadau a wneir yn y lle hwn yn benderfyniadau sy'n effeithio ar lawer rhan o fywydau pobl yng Nghymru ac eto anaml iawn y mae trafodion y lle hwn yn cael sylw gan raglenni rhwydwaith a newyddion rhwydwaith y DU gan y BBC. Credaf fod hynny'n fethiant sylweddol a chredaf fod hynny’n fethiant parhaus, ac rwyf yn falch bod y BBC ar adegau wedi cydnabod y methiant hwnnw. Yr hyn sydd ei angen yw strwythurau i sicrhau nad yw hyn yn digwydd, ond hefyd y newid diwylliannol a fydd yn galluogi'r BBC i gyflawni ei rhwymedigaethau a'i chenhadaeth yn well yn y dyfodol. Rwyf yn gobeithio mai dyna y byddwn yn ei gyflawni trwy’r ddadl yr ydym yn ei chael trwy’r broses hon i adnewyddu’r siarter.

Soniodd llefarydd y Ceidwadwyr, Lywydd, am y bartneriaeth rhwng y BBC ac S4C. Gwn fod hyn yn cael ei ystyried yn rhy aml yn fygythiad i S4C. Nid felly yr wyf i’n gweld pethau. Credaf y gall partneriaeth rhwng dau o'n darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus allweddol ddod â manteision mawr i bobl yng Nghymru, a gallai sicrhau ein bod yn cynyddu’r buddsoddiad sy’n digwydd yn y gwaith o greu cynnwys Cymraeg, a galluogi’r cynnwys Cymraeg hwnnw i gyrraedd gwylwyr a defnyddwyr yng Nghymru ac mewn mannau eraill. Rwyf am weld S4C yn cadw ei hannibyniaeth—ei hannibyniaeth weithredol, ei hannibyniaeth olygyddol. Fodd bynnag, nid yw hynny'n golygu bod yn rhaid bod gagendor mawr iawn rhwng buddiannau S4C a buddiannau’r BBC, a byddem yn disgwyl ac yn rhagweld y byddai’r ddau ddarlledwr yn gweithio'n agos gyda'i gilydd. Mae trefniant y bartneriaeth bresennol sydd ar waith yn rhywbeth sy’n llwyddo, yn fy marn i, ac yn ein galluogi i ddarparu cynnwys o ansawdd uchel, ond i wneud hynny ar gost sy’n rhesymol i bobl sy’n talu ffi'r drwydded ac a fydd yn cynnal S4C i mewn i'r dyfodol. Yr hyn yr wyf am ei weld yw sicrhau bod gennym strwythurau ar waith ar hyn o bryd sy'n sicrhau bod S4C yn gallu cynhyrchu rhaglenni yn unol â’r gwerthoedd cynhyrchu uchaf, ac nid wyf wedi fy argyhoeddi bod Llywodraeth bresennol y DU wedi ymrwymo i hynny. Rwyf am weld Llywodraeth bresennol y DU yn symud oddi wrth y sefyllfa yr oedd ynddi ychydig flynyddoedd yn ôl, lle'r oedd, a dweud y gwir, yn bwlio S4C. Mae angen inni sicrhau bod y BBC, wrth wneud penderfyniadau ynghylch ariannu S4C, yn gwneud penderfyniadau sy'n galluogi S4C i barhau i gynhyrchu rhaglenni Cymraeg o safon uchel. Rwyf yn gobeithio y bydd yr ymrwymiadau ariannol yr wyf wedi eu disgrifio wrth ateb cwestiynau eraill hefyd yn darparu’r math o sicrwydd yr ydych yn ei geisio.

Galwaf yn awr ar dri Aelod arall, cyhyd ag y bo’r cwestiynau a'r atebion yn gryno. Rhianon Passmore.

Diolch ichi, Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn innau hefyd roi fy nghefnogaeth i'r datganiad ac i’r Gweinidog am ei waith cryf yn hyn o beth. Edrychaf ymlaen at y cyfle i gael mwy o oruchwyliaeth a mandad i’r Senedd o ran ein gwaith craffu ehangach ar gyfryngau Cymru, ac rwyf yn croesawu’r cyfle hwnnw’n fawr iawn. Rwyf hefyd yn croesawu'r ddadl a addawyd yn y Cyfarfod Llawn ar y siarter ddrafft a'r drwydded gwasanaeth newydd i Gymru sydd wedi ei haddo, ac, fel cyn aelod o gyngor darlledu Cymru y BBC yn ystod yr adolygiad diwethaf o’r siarter, a Hutton, roeddwn yn falch o fod yn rhan o’r broses o gomisiynu 'Doctor Who', ymysg llawer o raglenni eraill, ac mae'r rhaglenni etifeddiaeth a ddilynodd wedi cadarnhau yn sicr iawn yr agenda o ran drama o safon uchel yng Nghymru i farchnad fyd-eang. Fodd bynnag, mae drama o safon uchel o'r fath, bron fel dur, yn rhywbeth y byddwn yn strategol yn parhau i’w ledaenu, rwyf yn sicr, yng Nghymru, gyda rhaglenni dwyieithog ag apêl gyffredinol fel 'Y Gwyll/Hinterland'. Felly, a yw’r Gweinidog yn cytuno â mi fod yn rhaid inni barhau i weithio i gryfhau'r siarter ddrafft mewn nifer o feysydd—a byddaf yn gryno—i ddatblygu ymhellach apêl gyffredinol rhaglenni a’u dosbarthiad wedi hynny yn y rhanbarthau ac yn fyd-eang, bod angen comisiynydd-olygydd drama ar Gymru sydd â grym a chyllid i gyd-fynd â hynny, y bydd yn parhau i lobïo ar i’r BBC beidio â lleihau ei buddsoddiad mewn gwasanaethau lleol, a hefyd, fel y dywedodd sawl un yn y Siambr heddiw, fod yn rhaid gwella’r ffordd y caiff Cymru ei phortreadu, fel y mae llawer wedi dweud, ein bod yn bodoli mewn gwirionedd o fewn y DU, ein bod yn genedl o dalentau, celfyddydau, cerddoriaeth, llenyddiaeth a chomedi rhagorol, cymunedau anhygoel, tirweddau gwych, yn ogystal â phêl-droed anhygoel, ac nad yw Cymru yn llawn twyllwyr budd-daliadau a phobl sy’n byw ar eraill, fel y caiff ei phortreadu yn genedlaethol, a hefyd, y gellir gwella’n fawr y sylw cyffredinol i gynnwys gwleidyddol, digwyddiadau ac ymgyrchoedd—ac mae wedi sôn am refferendwm yr UE?

Rwyf yn sefyll yma heddiw, fel y mae llawer un arall yn ei wneud, yn gwisgo rhosyn gwyn er cof am fam i ddau o blant a gwraig, ymgyrchydd dros gydlyniant cymdeithasol, ac mae hwyliau’r wlad yn cael eu gosod mewn tirlun gwleidyddol garw, ac mae’n troi fwyfwy’n un lle y mae rhaniadau, diffyg cydlyniant, a throseddau casineb hiliol. Felly, mae gan y cyfryngau swyddogaeth hollbwysig yma, ac nid wyf yn deall sut y mae copi union o bropaganda Natsïaidd yn dderbyniol i’w ddarlledu’n gyhoeddus, yn enwedig pan fo’r siarter yn cael ei hadolygu, ac yn cael ei ddangos o gwmpas y lle. Pryd y trodd mandad cydbwysedd gwleidyddol gwasanaeth cyhoeddus y BBC ac Ofcom yn un mor or-ofalus? Ai cyfreithwyr gor-bwerus sydd i gyfrif, gofynnaf i mi fy hun? Felly, rwyf yn siŵr bod y Gweinidog yn benderfynol, ar ôl Leveson, y bydd mandad unrhyw siarter gwasanaeth cyhoeddus yn y dyfodol yn adennill unrhyw rym y mae canfyddiad iddo gael ei golli ac y bydd ein newyddiadurwyr yn parhau i ymchwilio a chwilio am y gwir. Oherwydd mae gan y cyfryngau swyddogaeth allweddol ac rwyf i, yn bendant, yn dymuno parhau i weld darllediadau gwleidyddol o ansawdd uchel yng Nghymru yn cryfhau a datblygu ac yn dod yn hygyrch i holl bobl Cymru.

Ni chefais gwestiwn cryno yn hollol, ond rwyf yn gobeithio am ateb cryno yn awr gan y Gweinidog.

Lywydd, rydych yn garedig iawn.

Rwyf am weld newyddiaduraeth ymchwiliol o ansawdd uchel sy'n cael ei hariannu'n dda. Credaf fod gwaith Michael Crick ar Channel 4 yn ddiweddar dros yr ychydig fisoedd diwethaf yn enghraifft wych o sut y gall newyddiaduraeth ymchwiliol ddwyn gwleidyddion i gyfrif. Dyna swyddogaeth, rwyf yn gobeithio, cyfryngau cryf, effeithiol ac annibynnol yn ein cymdeithas, sef dwyn y Llywodraeth i gyfrif a dwyn cynrychiolwyr gwleidyddol i gyfrif. Rhaid i hynny gael ei warantu yn unrhyw siarter neu yn unrhyw system newydd o reoleiddio. O ran y ffordd yr awn ati o ran polisi, yn amlwg, rwyf yn cytuno â'r pwyntiau y mae’r Aelod wedi eu gwneud am gynhyrchu drama o safon uchel—cynhyrchu yng Nghymru ac o Gymru—a bod angen inni sicrhau bod gennym siarter sy'n cydnabod lle Cymru a bod cytundeb gwasanaeth yng Nghymru ar gyfer Cymru a fydd yn sicrhau ein bod yn cael ein gweld ar y sgriniau, fel y dylem.

Dim ond ychydig o eiriau gen i a chwestiwn, y ddau fel un a fu’n gyflogai i’r BBC am 20 mlynedd, a hynny i atgoffa am yr hyn y dylai’n darlledwyr ni fod yn ei gynnig i wylwyr yng Nghymru. Mae S4C, wrth gwrs, yn gwneud dwy job o waith, mewn ffordd. Un, mae’n darlledu yn y Gymraeg i gynulleidfa sydd eisiau rhaglenni yn y Gymraeg. Ond, drwy wneud hynny, mae’n darlledu am Gymru i bobl Cymru, a dyna sydd ar goll, wrth gwrs, yn y Saesneg. Mi gawsom ni o ar ddamwain ar un adeg yn y blynyddoedd olaf analog, drwy BBC Choice a BBC 2W, lle’r oedd dwy BBC2 yn cyd-redeg. Rwy’n cofio, fel darlledwr ifanc, cael cymryd rhan mewn rhaglenni a oedd yn llenwi’r oriau brig am Gymru. Rwy’n gobeithio y bydd y Gweinidog yn gallu rhoi ymrwymiad i wthio yn y dyfodol i gyrraedd yn ôl i’r sefyllfa yna lle gallem ni gael dwy sianel, un Gymraeg ac un Saesneg, ar gyfer cynulleidfaoedd Cymru.

Rwy’n ategu’r hyn a ddywedwyd ynglŷn â’r diwydiant ffilm a drama yng Nghymru. Rydym ni wedi bod yn llwyddiannus iawn yn datblygu’r diwydiant drama yng Nghymru, ond ddim yn llwyddiannus iawn yn datblygu diwydiant drama Cymreig. Rwy’n gobeithio y bydd y Gweinidog yn cytuno mai dyna ddylai fod y cam nesaf ymlaen. Mi wnaf innau groesawu ymrwymiad gan y Gweinidog i wthio ar y BBC yn Llundain yn ganolog am agwedd newydd tuag at beth yn union ydy ei swyddogaeth hi yng Nghymru ac am y gyllideb i sicrhau y gall yr uchelgais honno gael ei gwireddu.

Diolch yn fawr. Rwy’n cytuno â’r pwyntiau mae’r Aelod wedi’u gwneud. Mae’r pwynt gwreiddiol a wnaeth yn ystod y drafodaeth yn bwynt hynod o bwysig achos nid ydym, pan ydym yn sôn amboutu darlledu o Gymru ac yng Nghymru, yn sôn amboutu adrodd i bobl Cymru beth sy’n digwydd yng Nghymru; rydym yn sôn amboutu edrych ar y byd trwy lygaid Cymreig. Mae hynny’n gwbl wahanol ac yn wahanol iawn i edrych ar y byd trwy lygaid Llundain. Mae hynny’n bwysig iawn—bod ein llais yn cael ei glywed a’n bod ni’n edrych ar y byd ac yn cael trafod y byd fel rydym yn ei weld ef. Rwy’n mawr obeithio y byddwn yn gallu gwneud hynny a gwneud yn fwy o hynny yn ystod y blynyddoedd nesaf.

Rwy’n credu bod hynny’n bwysig—nid jest i ni yng Nghymru, ond mae’n bwysig i Brydain. Mae’n bwysig bod pobl yn Llundain ac yn Lloegr yn gweld sut rydym ni’n byw ac yn gweld sut rydym ni’n edrych ar y byd, a bod y fath o awyrgylch ac amgylchedd darlledu yn y dyfodol yn un sy’n adlewyrchu diwylliant y Deyrnas Unedig yn ei chyfanrwydd. Rydw i eisiau gweld mwy o newyddion annibynnol, ffres sy’n edrych ar beth sy’n digwydd fan hyn ac wedyn yn sicrhau bod mwy o drafodaeth yn ein cymdeithas ni ac yn ein cymunedau ni amboutu’r materion pwysig sy’n ein hwynebu ni.

Ac, yn olaf, Julie Morgan.

Diolch yn fawr iawn. Dim ond ychydig o bwyntiau cyflym. Roeddwn yn falch o lofnodi llythyr Lee Waters, ac rwyf yn gobeithio y bydd hynny'n arwain at ganlyniad. Mae 'Casualty' yn cael ei ffilmio ar ystâd Gabalfa yr wythnos nesaf, felly mae pawb yn hynod falch am hynny, ond rwyf am ategu’r pwyntiau y mae pobl wedi eu gwneud, sef y gellid ei ffilmio yn unrhyw le o ran portreadu unrhyw beth, mewn gwirionedd, am fywyd Cymru a sut y mae Cymru’n cael ei gweld. Wrth gwrs, mae hwn yn bwynt sy’n cael ei wneud yn gryf yn adroddiad y Pwyllgor Materion Cymreig sydd newydd ei gyhoeddi. Felly, nid wyf yn gwybod a oes ganddo sylw ynghylch a oes rhywbeth y gallwn ni ei wneud am hynny. Dyna oedd y pwynt cyntaf.

Yn ail, rwyf am godi pwynt ynghylch sut y mae pobl mewn gwirionedd yn cael eu newyddion yng Nghymru. Credaf fod y BBC yn tybio, onid yw, ei bod yn cyrraedd tua 60 y cant o’r bobl yng Nghymru gyda Radio Cymru, Radio Wales a’r holl raglenni newyddion eraill. Beth am y 40 y cant arall, a'r hyn y gallwn ei wneud i'w cyrraedd fel eu bod hwythau’n cael rhywfaint o newyddion materion cyfoes o Gymru, a fydd yn helpu, a dweud y gwir, i wneud y cyhoedd yng Nghymru’n fwy gwybodus ar gyfer yr etholiadau ac ar gyfer y refferendwm a bod gennym faterion sy’n ymwneud yn benodol â Chymru?

Rwyf yn ddiolchgar i'r Aelod am ei phwyntiau. Mae’n briodol iddi gyfeirio at Bwyllgor Materion Cymreig Tŷ'r Cyffredin a’r adroddiad a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Credaf ei fod yn dangos dyfnder, yn ogystal ag ehangder, y consensws, nid yn unig yn y Siambr hon, ond mewn mannau eraill, o ran llawer o'r heriau sy'n ein hwynebu. Mae'r pwynt am 'Casualty' yn un da, ac mae'n bwynt tebyg, wrth gwrs, gyda 'Doctor Who' ac eraill, lle mae gennych ddrama o ansawdd uchel sy'n cael ei gwneud yng Nghymru, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn ei groesawu ac yn awyddus iawn i’w weld yn parhau, ond nid yw'n cyfateb i bortreadu Cymru fel gwlad, fel cenedl, ac fel cymuned. Nid yw’n ormod—. Credaf fod y dyddiau lle gallwn ddweud ein bod am gael y ddau wedi mynd; mae angen i ni gael. Fel rhan gyfansoddol o'r Deyrnas Unedig, ni ddylai fod angen, hyd yn oed, inni wneud y pwyntiau hyn yn y ffordd yr ydym yn eu gwneud dro ar ôl tro. Mae gan y BBC ddyletswydd i gynrychioli'r Deyrnas Unedig fel y mae’r Deyrnas Unedig heddiw, ac mae hynny'n golygu y dylai’r sgriniau adlewyrchu’r bywydau yr ydym yn eu byw, ac mae hynny'n golygu gweld Gabalfa neu y Coed Duon neu Dredegar neu Lanelli neu— [Torri ar draws.] Neu Grangetown, ie, neu hyd yn oed Ynys Môn. A heb fod eisiau mynd o amgylch y Siambr—gwn y bydd Mike Hedges yn gwneud pwynt ynghylch 'Match of the Day'. Ond mae'n bwynt pwysig fod ein bywydau’n cael eu hadlewyrchu gan ein darlledwr cyhoeddus, a dyna’r hyn yr ydym yn disgwyl ei weld.

Mae’r pwynt am yr amgylchedd newyddion yn hynod o bwysig. Rwyf am orffen ar y pwynt hwn, heb drethu eich amynedd ymhellach, Lywydd. Mae'r ffordd y mae pobl yn derbyn eu newyddion yn newid, ac yn newid yn gyflym. Rydym i gyd yn gwybod bod y cyfryngau cymdeithasol a Facebook yn dylanwadu ar yr amgylchedd newyddion lawn cymaint ag y mae’r bwletin am 10 o'r gloch, ac mae angen inni gydnabod hynny. Mae'n sicr yn un o'r rhesymau pam y mae gennym fforwm cyfryngau ac nid dim ond fforwm darlledu, ac mae'n un o'r pethau y mae angen inni ei ystyried. Ond mae gan bob darlledwr gyfrifoldeb llwyr i sicrhau, yn yr amser yr ydym yn ei wynebu ar hyn o bryd—rydym yn wynebu penderfyniad enfawr ddydd Iau—fod y bobl a fydd yn pleidleisio ddydd Iau yn wybodus ac nad ydynt wedi cael eu camarwain ynghylch y materion y maent yn eu trafod ac yn pleidleisio arnynt, ac mae hynny'n rhywbeth yr hoffwn ei weld yn y cyfnod sy’n arwain at etholiad seneddol nesaf Cymru hefyd. Diolch.

Diolch i’r Gweinidog.

The next item on the agenda is the statement by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport on the Welsh health survey. I call on the Cabinet Secretary, Vaughan Gething, to make the statement.

Diolch i chi, Lywydd. Mae arolwg iechyd Cymru yn rhoi trosolwg i ni o gyflwr iechyd y genedl. Mae'n cynnwys statws iechyd, y defnydd o wasanaethau iechyd ac ymddygiad sy'n gysylltiedig ag iechyd. Rwy’n gwneud datganiad heddiw ar y prif negeseuon, ond ceir mwy o ddysgu a dadansoddiad o'r arolwg yn ddiweddarach yn y flwyddyn.

Mae arolwg iechyd Cymru 2015, a gyhoeddwyd yn ddiweddar, yn dangos i ni fod 19 y cant o oedolion yn ysmygu ar hyn o bryd. Mae hynny i lawr o 26 y cant yn 2003 i 2004. Mae’r lleihad sylweddol hwn yn golygu ein bod wedi rhagori ar nod Llywodraeth Cymru i leihau cyfraddau ysmygu i 20 y cant erbyn 2016. Rydym yn awr ar y trywydd iawn i gyrraedd y targed uchelgeisiol o leihau lefelau ysmygu i 16 y cant erbyn 2020-ac nid oeddem wedi meddwl y byddem yn cyrraedd yno bob amser. Mae'r cynnydd hwn yn dyst i ymdrechion ystod o weithwyr proffesiynol sydd wedi gweithio i annog pobl ifanc yn enwedig rhag dechrau ysmygu, a’r cyngor a'r gefnogaeth a roddir i ysmygwyr sydd am roi'r gorau iddi. Rwy'n falch o gydnabod bod pobl Cymru wedi croesawu’r newid yn y diwylliant fel mai amgylcheddau di-fwg yw'r norm bellach.

Mae'n bwysig ein bod yn cynnal ac yn gwella ein hymdrechion. Rydym yn gwybod bod ysmygu'n lladd ac yn achosi niwed. Mae angen inni weithredu fel nad yw pobl ifanc yn dechrau ysmygu a bod ysmygwyr sydd am roi'r gorau iddi yn cael y cymorth gorau sydd ar gael. Gyda hyn mewn golwg, rydym ar hyn o bryd yn adolygu'r cynllun gweithredu ar reoli tybaco i sicrhau ein bod yn parhau i wneud popeth o fewn eich gallu i leihau lefelau ysmygu ymhellach yng Nghymru.

Mae gennym, am y tro cyntaf, wybodaeth benodol am y nifer o ddefnyddwyr e-sigaréts yng Nghymru. Pymtheg y cant o oedolion sydd wedi rhoi cynnig ar ddefnyddio e-sigaréts; gyda 6 y cant yn ddefnyddwyr presennol, ac mae 59 y cant o ddefnyddwyr presennol hefyd yn ysmygwyr ar hyn o bryd. Mae'r ffigurau hyn yn debyg i'r canfyddiadau o arolygon mewn mannau eraill yn y DU, a byddwn yn parhau i adolygu’r dystiolaeth ar ddefnyddio e-sigaréts.

Er nad yw lefelau yfed alcohol wedi gostwng eleni, maent yn aros ar y lefelau isaf ers i’r cwestiynau hyn gael eu cyflwyno yn 2008. At ei gilydd, mae yfed alcohol ymhlith oedolion iau wedi gostwng, ond bu cynnydd bychan o ran oedolion hŷn. Mae mynd i'r afael â chamddefnyddio alcohol yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru a bydd ein camau gweithredu yn cael eu nodi yn y cynllun cyflawni newydd ar gamddefnyddio sylweddau. Bydd y camau gweithredu yn cynnwys ffocws cryf ar fynd i'r afael â'r niwed sy'n gysylltiedig ag ymddygiadau yfed peryglus, yn enwedig ymhlith oedolion hŷn. Rydym yn disgwyl cyhoeddi’r cynllun hwnnw cyn toriad yr haf.

Mae ein camau gweithredu i leihau'r niwed a achosir gan alcohol yn cael eu hategu gan ganllawiau prif swyddogion meddygol newydd y DU, a gyhoeddwyd ym mis Ionawr eleni. Mae'r rhain yn cynnwys un terfyn risg isel o 14 uned yr wythnos ar gyfer dynion a menywod, ac yn ei gwneud yn glir bod yfed unrhyw lefel o alcohol yn cynyddu'r perygl o ystod o ganserau a chlefydau eraill. Mae'r canllawiau newydd hefyd yn atgyfnerthu'r neges nad oes lefel ddiogel o alcohol i'w yfed yn ystod beichiogrwydd.

Byddwn yn parhau i ddadlau o blaid yr achos dros gyflwyno isafbris uned ar gyfer alcohol yng Nghymru. Byddai camau o'r fath yn targedu’r yfwyr trymaf yn benodol i atal niwed a achosir gan yfed gormod o alcohol, ac ar yr un pryd yn lleihau'r effaith ar yfwyr cymedrol.

Mae'r arolwg hefyd yn rhoi syniad o’r gyfran o'r boblogaeth sydd naill ai'n rhy drwm neu'n ordew. Tynnodd y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd Cyhoeddus sylw yr wythnos diwethaf at y cynnydd araf ond cyson yn nifer yr oedolion a gaiff eu hystyried yn rhy drwm neu'n ordew ers cychwyn yr arolwg yn 2003-04. Yn ystod y cyfnod hwn o 11 mlynedd, mae'r gyfran o oedolion a gaiff eu hystyried yn rhy drwm neu'n ordew wedi codi o 54 y cant i 59 y cant, ac mae gordewdra yn unig wedi cynyddu o 18 y cant i 24 y cant. Mae lefelau hefyd yn cynyddu yn sgil amddifadedd ac maent ar eu huchaf ymhlith pobl ganol oed.

Yn syml, rydym yn gwybod mai’r rheswm pam mae pobl dros bwysau ac yn ordew yw’r anghydbwysedd rhwng calorïau a fwyteir a’r calorïau a ddefnyddir. Felly nid yw'n syndod bod y data hefyd yn dangos nad yw lefelau gweithgarwch corfforol yn gwella, a dim ond un rhan o dair o oedolion sy’n dweud eu bod yn bwyta eu pum dogn o ffrwythau a llysiau bob dydd. Mae hwn yn ddangosydd a ddefnyddir yn eang o ran deiet iach a chytbwys.

Mae gwella lles pobl yng Nghymru, a'u galluogi i fwyta'n well a symud mwy yn ymrwymiad maniffesto allweddol i ni, ac mae fy mhortffolio yn dwyn ynghyd nifer o gydrannau i symud yr agenda hon yn ei blaen. Yn ganolog i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a ddaeth i rym yn ddiweddar, mae’r bwriad i wella iechyd, lles cymdeithasol, economaidd, amgylcheddol a diwylliannol Cymru. I gyflawni dyheadau’r Ddeddf, bydd yn rhaid i ni fod yn gymdeithas lle mae lles corfforol a meddyliol yn cael eu hyrwyddo i’r eithaf ac ymddygiadau sydd o fudd i iechyd yn y dyfodol yn cael eu deall. Mae cynyddu lefelau gweithgarwch corfforol a gwella ein deiet yn elfennau allweddol er mwyn cyflawni'r dyheadau yn y Ddeddf.

Penodwyd cyfarwyddwr gweithgarwch corfforol cenedlaethol ar y cyd gan Lywodraeth Cymru, Chwaraeon Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i ddatblygu argymhellion i wella lefelau gweithgarwch corfforol.

Ynghyd â gwaith ar addysg a newid ymddygiad, rydym hefyd yn ceisio dylanwadu ar yr amgylchedd bwyd. Rydym yn ehangu safonau maeth mewn mwy o leoliadau, ac rydym ar hyn o bryd yn eu datblygu ar gyfer cartrefi gofal a lleoliadau blynyddoedd cynnar. Bydd angen i ni hefyd weithio gyda'r diwydiant bwyd ar lefel Cymru a'r DU. Mae angen i ni sicrhau bod cynhyrchion iachach ar gael ac annog y defnydd o gynllun Llywodraeth y DU i labelu maeth ar flaen pecynnau a hyrwyddo a marchnata cyfrifol. Roedd fy rhagflaenydd, wrth gwrs, yn pwyso am gamau gweithredu cryfach gan Lywodraeth y DU ar siwgr ac yn pwyso am atgyfnerthu’r cyfyngiad ar hysbysebu bwydydd afiach i blant. Roeddem yn falch o glywed y cyhoeddiad gan y DU am ardoll ar siwgr. Fodd bynnag, ni fydd yr ardoll ynddo’i hun yn datrys yr holl heriau sy’n ein hwynebu o ran y defnydd o siwgr.

Er fy mod wrth gwrs wedi fy nghalonogi o weld gostyngiad yn nifer yr oedolion sy'n ysmygu yng Nghymru, ar y cyfan mae'n amlwg bod llawer ohonom yn parhau i fwyta ac yfed gormod ac nid ydym yn gwneud digon o ymarfer corff. Mae cefnogi ac annog pobl i gymryd camau bach i wella eu ffordd o fyw a lleihau'r risg o salwch y gellir ei atal yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Fodd bynnag, nid yw hyn yn rhywbeth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud ar ei phen ei hun. Mae'n gofyn am weithredu ar y cyd gan amrywiaeth eang o sefydliadau o'r sectorau cyhoeddus, preifat a gwirfoddol ac, wrth gwrs, gan yr unigolion eu hunain.

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Diolch am y datganiad. Mae hwn yn arolwg pwysig iawn. Rwy’n gwerthfawrogi, wrth gwrs, mai dim ond penawdau rydym ni’n eu trafod heddiw ac rwy’n edrych ymlaen am ddadansoddiad mwy cyflawn maes o law.

Mae yna arwyddion cadarnhaol yma ar y ganran sy’n ysmygu, er enghraifft efo gostyngiad yn parhau ond, wrth gwrs, efo llawer iawn o ffordd i fynd. Rwyf yn cefnogi camau pellach gan y Llywodraeth yn y maes yma wrth geisio bwrw targedau mwy uchelgeisiol, ond fel un a wnaeth bleidleisio yn erbyn y Mesur iechyd cyhoeddus oherwydd yr elfen e-sigarennau, mi fuaswn i’n annog y Llywodraeth i weld e-sigarennau fel arf bwysig yn erbyn ysmygu. Rwyf yn falch bod y Llywodraeth yn cadw meddwl agored, fel y clywsom ni gan y Gweinidog heddiw. Mae yna rywfaint o oleuni yma o ran gorddefnydd o alcohol hefyd. Ond, os caf i droi rŵan at yr elfennau negyddol yn yr adroddiad yma.

If we turn to the big negative coming out of this survey, that’s the statistics on obesity. The alarm bells haven’t exactly just started to sound on obesity, they’re now ringing at a volume that should certainly be deafening enough to force governments to run not for cover but in pursuit of urgent action. It is a national scandal, it’s a catastrophic situation that I think we can all agree is threatening the well-being of current and future generations. I note the steps outlined by the Minister, including the appointment of a national physical activity director. I do regret, however, that obesity amongst children isn’t specifically addressed or addressed in detail today in this statement. It’s clear that we have an obesity epidemic in Wales among children that needs to be addressed urgently in terms of policy and resource. Does the Minister share my appetite to seek new ways of substantially increasing funding in this area?

On urgency, I wonder what lessons have been learnt from smoking-cessation strategies, because I don’t think we can afford to let the fight against obesity happen along similar timescales to the measures to reduce smoking, which have taken decades to take effect.

On the power of taxation, tobacco, along with alcohol, of course—heavily taxed. And though it did take some time, I’m glad that Labour did finally switch from rubbishing to supporting our calls for a levy on sugary drinks. Can I ask how the Minister now plans to work with the UK Government for early introduction of the levy that the UK Government has promised to pursue?

The Minister may know that the Parliamentary Office of Science and Technology published a report today on sugar and obesity. It calls for limiting sugar intake. It calls—yet another body—for the introduction of a levy. It also highlights similarities in approaches by the food industry and the tobacco industry to delay the introduction of regulation. So, can I ask finally if the Cabinet Secretary would comment on steps he would like to take, or is taking, to deal with these efforts to frustrate Government action?

Diolch i'r Aelod am ei gyfres o sylwadau a chwestiynau a’r dechrau cadarnhaol ar y cyfan, ac rwyf innau hefyd yn edrych ymlaen at weld mwy o ddysgu o'r arolwg wrth i ragor o waith dadansoddi gael ei wneud i helpu i lywio ein sefyllfa a lle’r ydym eisiau bod.

Rwy’n dechrau gyda'ch pwynt am e-sigaréts. Dim ond i ailadrodd ein bod yn parhau i adolygu'r dystiolaeth ar ddefnyddio e-sigarét, o ran pa mor gyffredin ydynt a'r ffordd y cânt eu defnyddio, eu heffaith botensial ar bobl ifanc a'r modd y maent yn cael eu marchnata, a'r cyflasynnau, ond yn enwedig yr effaith y mae defnyddio e-sigaréts yn ei chael. Rydym wedi clywed nifer o adroddiadau am effaith y defnydd o e-sigaréts, â'r datganiad eu bod yn 20 y cant yn llai niweidiol na thybaco. Ond wrth gwrs nid yw hynny'n golygu eu bod yn rhydd o niwed. Felly, mae angen deall i beth y cânt eu defnyddio, pam eu bod mor gyffredin, a beth yw’r effaith. Nid ydym yn deall eto beth fydd y defnydd tymor hir ohonynt, ond byddwn yn parhau i edrych ar y dystiolaeth ac yn cael ein harwain gan dystiolaeth ar y mater hwn.

Byddaf yn ymdrin â'ch pwyntiau am fwyd, maeth a siwgr gyda'i gilydd, os caf. Dim ond i addasu ychydig ar y sefyllfa ar hyn o bryd, nid ein bod yn dilorni’r syniad o ardoll ar siwgr; ond yn hytrach y syniad ynghylch sut y gellid ei neilltuo. Nid ydym erioed wedi bod o blaid neilltuo’r defnydd o’r ardoll ar siwgr yn y modd y cafodd ei gyflwyno i ddechrau, ond ni fu unrhyw anghytundeb erioed rhwng ein dwy blaid y gellid ac y dylid ystyried ardoll ar gynnyrch cynnwys siwgr uchel. Yr hyn sydd gennym yn awr yw ardoll ar siwgr mewn diodydd, ond nid yw'n ystyried pob rhan arall o fwyd yn ogystal â hynny. Rhan o'r gweithredu y mae fy rhagflaenydd wedi annog Llywodraeth y DU i ymgymryd ag ef yw gwneud mwy i hyrwyddo dewisiadau heblaw siwgr, yr ydym yn ei hyrwyddo ein hunain yng Nghymru, ond hefyd mae angen edrych eto ar reoleiddio ar gyfer siwgr mewn mwy na diodydd byrlymog yn unig.

Mae hyn yn mynd yn ôl at y pwynt nad yw bwyd, maeth a llawer o'r pwerau rheoleiddio dros fwyd a maeth a safonau maeth wedi'u datganoli. Mae cydbwysedd rhwng yr hyn y gallwn ac na allwn ei wneud, a dyna pam mae angen inni weithio gyda Llywodraeth y DU o hyd. Gallaf gadarnhau bod sgyrsiau parhaus rhwng y Llywodraethau ynghylch cyflwyno'r ardoll a gynigiwyd a sut y gallai neu efallai na fydd yn gweithio, ac y bydd y gwaith yn cael ei ddatblygu rhwng fy adran i a hefyd adran yr Ysgrifennydd Cyllid a Llywodraeth Leol hefyd. Rwy’n gobeithio y gallwn ddod yn ôl a dweud mwy wrth Aelodau'r Cynulliad pan fyddwn wedi cael sgyrsiau mwy adeiladol, a’n bod yn gallu dweud rhywbeth mwy wrthych na'r ffaith ein bod yn siarad ar y pwynt hwn.

Rwyf am ymdrin â'ch pwynt ynghylch gordewdra. Rydym wedi cydnabod ers amser fel gwlad bod gordewdra yn her sylweddol—yr effaith ar ganlyniadau iechyd cyhoeddus ar ystod eang o ddangosyddion afiechyd a chyflwr iechyd a'r effaith a gaiff ar fywydau pobl o ddydd i ddydd, a’r realiti ei bod yn fwy cyffredin mewn cymunedau lle ceir mwy o amddifadedd nag mewn eraill. Felly, nid oes lle i fod yn hunanfodlon. Rhan o'r anhawster yw ei fod yn mynd yn ôl i'r pwynt o sut yr ydym yn defnyddio’r canlyniadau hyn i ddeall beth sydd angen i ni wneud mwy ohono, a sut yr ydym yn gweithio’n fwy llwyddiannus ochr yn ochr â'r cyhoedd i'w hannog i wneud dewisiadau drostynt eu hunain, ond ein bod yn gwneud hynny mewn modd nad yw’n ymddangos ein bod yn pregethu wrth y cyhoedd neu’n eu maldodi ac yn dweud wrthynt beth mae'n rhaid iddynt ei wneud. Mae'n rhaid i ni wneud dewisiadau iachach yn ddewisiadau haws. Os edrychwn ar blant, er enghraifft, mae ychydig dros un o bob pedwar plentyn naill ai'n rhy drwm neu'n ordew. Dyna ein dealltwriaeth o'r rhaglen mesur plant, sy'n golygu bod tua 73 y cant ar bwysau iach. Ond ein problem ni yw nad ydym wedi gweld y math o golli pwysau mewn plant dros bwysau a gordew yr ydym am ei weld, ac i fynd i’r afael â hynny mae angen inni weld beth sy'n digwydd i blant cyn iddynt fynd i’r ysgol, yn ystod yr ysgol a thu allan yr ysgol hefyd. Mae angen newid diwylliant yn gyffredinol ar draws cymdeithas ac o fewn teuluoedd—felly dealltwriaeth o beth yw effaith deiet afiach ar blentyn ac effaith peidio â gwneud digon o ymarfer corff ar blentyn. Felly, mae ystod o wahanol bethau i ni eu gwneud. Ond gan fod y darlun yn gymhleth, nid yw hynny'n golygu na ddylem ddymuno gwneud rhywbeth am y peth ac na fyddwn yn dymuno gwneud rhywbeth am y peth. Fel y dywedais ar ddiwedd fy natganiad cychwynnol: mae hyn yn ymwneud â'r cyhoedd, cyrff gwirfoddol, y sector cyhoeddus a'r sector preifat ac unigolion eu hunain yn deall ac yn atgyfnerthu'r hyn y gallent ac y dylent ei wneud, a sut yr ydym ni yn gwneud y dewisiadau hynny’n haws iddynt, a bod pobl yn gallu gweld ar unwaith yr effeithiau gwell ar iechyd o fod ar bwysau iachach.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Angela Burns.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Weinidog, hoffwn ddiolch i chi am y datganiad hwn. Rwyf innau hefyd yn croesawu’n fawr iawn rywfaint o'r newyddion yn y datganiad hwn. Rwyf wrth fy modd o weld bod ysmygu yn bendant wedi gostwng o 26 y cant i 19 y cant o oedolion. Mae'n ddiddorol nodi bod hynny'n cyd-fynd yn llwyr â nifer y bobl sy'n defnyddio e-sigaréts. Rwyf wrth fy modd o glywed y sylwadau a wnaethoch wrth Rhun ap Iorwerth, oherwydd gobeithio, gydag Ysgrifennydd Cabinet newydd yn ei le, y gallwn gael golwg newydd ar fater defnyddio e-sigaréts, oherwydd, os yw'n helpu pobl i roi'r gorau i ysmygu, mae'n sicr yn werth ei ystyried yn hytrach na'r gwrthwynebiad ystyfnig braidd a roddwyd iddo y tro diwethaf.

Gan droi drosodd at weddill y datganiad, hoffwn godi yn arbennig y mater o ordewdra i siarad am ddiabetes. Roeddwn wedi synnu’n fawr, mewn gwirionedd, o ddarllen yn arolwg iechyd Cymru eu bod yn dweud mai dim ond ychydig o gynnydd oedd mewn diabetes. Nid yw hyn yn cyd-fynd â llawer o'r rhethreg a glywn gan wahanol sefydliadau yn dweud bod diabetes ar gynnydd yng Nghymru. Tybed, Weinidog, a fyddech yn ystyried archwilio’r ffigurau hynny’n fanwl ac efallai gweld a allwn gael gwybod faint o'r bobl hynny sydd â diabetes math 1 o’i gymharu â math 2, oherwydd, fel y gwyddoch chi a minnau, mae math 2 yn rhywbeth y mae modd cael help i gael gwared arno drwy ddilyn deiet gwell, mwy o ymarfer corff a rhagor o gyngor a chymorth, yn wahanol i fath 1.

Yma hefyd o ran y gydberthynas â phobl ifanc yn ordew, codais hyn ar eich datganiad yr wythnos ddiwethaf am y gostyngiad yn nifer yr oriau sydd ar gael i chwaraeon mewn ysgolion. Mae angen inni gydnabod, unwaith eto, yn yr arolwg hwn mae'n dweud, mewn gwirionedd, rhwng 2004, pan ddechreuodd yr arolwg, a'r llynedd, 2015, bod yr ymarfer corff y mae pobl ifanc dan 16 oed yn ei wneud wedi gostwng, yn hytrach na chynyddu. Felly, mae’n ymddangos ein bod yn symud tuag yn ôl. Felly, hoffwn ofyn, Weinidog, beth yr ydych chi’n mynd i fod yn gallu ei wneud i gysylltu â'ch cydweithiwr ym maes addysg ynghylch sut mae sicrhau bod pobl ifanc, yn enwedig yr ifanc iawn, yn tyfu i fyny gyda’r arfer iach hwn o ymarfer corff da a fydd yn helpu i fynd i’r afael â’r maes penodol hwn? Nid oes modd gwneud hyn ar wahân; mae angen inni gael safbwynt integredig. Dyna pam fy mod yn meddwl tybed: ai dyna’r rheswm eich bod wedi penodi cyfarwyddwr gweithgarwch corfforol cenedlaethol? A yw hon yn swydd newydd gydag arian newydd, neu a oes rhywun eisoes yn gwneud y swydd hon ac yn mynd i fod yn cymryd y cyfrifoldeb hwn? Oherwydd, unwaith eto, er fy mod yn cytuno â byrdwn eich dadl yma, byddwn wedi meddwl, unwaith eto, bod hon yn rôl addysgiadol, a'r hyn sydd angen ei wneud, o fewn addysg, yw sicrhau bod pobl ifanc a phlant yn mynd ati i ddysgu a deall beth yw bwyd da, fforddiadwyedd, sgiliau coginio, gweithgarwch corfforol, ymdopi â’r bwlio a'r embaras y mae menywod ifanc, yn enwedig, yn eu hwynebu pan fyddant yn ceisio cymryd rhan mewn chwaraeon. A fyddai cyfarwyddwr gweithgarwch corfforol cenedlaethol yn edrych ar hyn i gyd? Ac, unwaith eto, pan fyddwn yn edrych ar feysydd o amddifadedd cymdeithasol—y rheini yw’r bobl sy'n ei chael hi’n anodd cael cyfleoedd i gymryd rhan mewn chwaraeon—tlodi, ac yn y blaen. Felly, unwaith eto, byddwn wedi meddwl y byddai hynny wedi cael ei drefnu ym mhob un o'r gwahanol raglenni cymdeithasol sydd gennym, yn hytrach na chreu swydd hollol newydd. Yn fyr, oni ddylai fod yn rhan annatod o bolisi'r Llywodraeth, yn hytrach na chael un tsar, neu a ydych yn credu y bydd y tsar hwnnw yn gallu cael effaith, a sut y byddwch yn mesur y tsar?

Roeddwn i'n meddwl ei fod yn ddiddorol iawn gweld, eto o fewn arolwg iechyd Cymru, eu bod yn y bôn yn dweud bod ein holl blant yn eithaf iach. Eto i gyd, nid yw hynny'n cyd-fynd yn hollol â’r adroddiad plant, pobl ifanc ac addysg ar y rhaglen Cynllun Gwên yn y Cynulliad diwethaf, lle canfuwyd bod gan tua 41 y cant o blant pum mlwydd oed yng Nghymru brofiad sylweddol o bydredd dannedd, mae tua 8,000 o blant wedi gorfod cael anesthetig er mwyn tynnu dannedd lluosog wedi pydru, a byddwch chi a minnau yn gwybod, mewn gwirionedd, mai drwy eich ceg yr ydych yn cael cymaint o afiechydon, cymaint o heintiau, a bod dannedd drwg mewn gwirionedd yn golygu y byddwch fel oedolyn yn agored i afiechyd. Felly, hoffwn wybod beth y gallech fod yn ei wneud gyda'r rhaglen Cynllun Gwên a beth y gallech fod yn ei wneud—oherwydd mae hyn, os mynnwch, yn borth i mewn i iechyd da. Mae cael dannedd da yn cyfateb i iechyd da, ac rwy'n synnu'n fawr nad yw'n cael ei nodi yn yr arolwg iechyd. Gan y byddwch yn ailgyfansoddi’r arolwg iechyd hwn, tybed a fyddech yn ystyried a ddylech fod yn gofyn cwestiynau ar yr ochr ddeintyddiaeth iddo.

Yn olaf, hoffwn wneud sylw ar y ffaith eich bod yn bwriadu ail-lansio'r arolwg cyfan hwn-arolygon iechyd yn y dyfodol. Rydych yn dweud mai hwn yw'r arolwg iechyd Cymru diwethaf o'r fath yn y fformat hwn, a byddwn yn hoffi gwybod yn y fformat newydda fyddwch yn cael cwestiynau tebyg iawn fel y gallwn barhau i gynllunio llwybr, neu a fyddwch chi'n dechrau o’r dechrau gyda set newydd gyfan, fel na allwn gael cymariaethau blwyddyn ar ôl blwyddyn? Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni gael gwybod hynny, oherwydd, yn y pen draw, yn ein rôl graffu, drwy allu craffu ar eich perfformiad, flwyddyn ar ôl blwyddyn, y gallwn gael darlun o effaith y polisïau a gyflwynwyd gan eich Llywodraeth. I fod yn onest, Ysgrifennydd y Cabinet, mae gan eich Llywodraeth hanes o gael gwared ag ystadegau cymharol anghyfleus, a hoffwn i wybod, wrth symud ymlaen, a fydd yn dal yn bosibl cael y mesur cymharol hwnnw. Diolch.

Diolch i chi am y gyfres o gwestiynau. Hoffwn gydnabod y newyddion da ar ysmygu, yn arbennig, er nad yw'n deg i ddweud ei fod yn syml yn gydberthynas uniongyrchol â defnyddio e-sigaréts. Fel y dywedais yn gynharach, rhan o'r broblem yw bod mwy a mwy o bobl ifanc yn tyfu i fod yn oedolion nad ydynt yn ysmygu, ac mae hynny’n cael effaith wirioneddol ar gyffredinolrwydd ysmygu—newid diwylliannol sydd i’w groesawu sy'n digwydd, er nad wyf yn teimlo’n hunanfodlon ynghylch y cyfraddau na chyffredinolrwydd ysmygu ymysg pobl ifanc.

O ran gordewdra a diabetes, a'r berthynas rhwng y ddau, rydym, wrth gwrs, yn siarad am ordewdra a'i berthynas, yn benodol, â diabetes math 2, yn hytrach na math 1. Dyna yw’r twf sylweddol yr ydym wedi’i weld. Er gwaetha’r ffaith ei bod yn ymddangos bod y gyfradd twf wedi lefelu yn y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, mae hynny’n dal yn gadael problem enfawr, oherwydd rydym yn gwybod po fwyaf o bobl sydd gennym yn byw gyda diabetes math 2, y mwyaf tebygol y maent o alw ar y gwasanaeth iechyd, i fyw drwy gyfnodau o salwch a phob un o'r cymhlethdodau sylweddol sy'n cyd-fynd â diabetes. Cawsom Wythnos Diabetes genedlaethol yr wythnos diwethaf, ac nid wyf yn meddwl y gallwn byth flino ailadrodd nad yw'n gyflwr dibwys. Ymwelais â'r tîm yn Ysbyty Gwynedd gan edrych ar y gwaith y maent yn ei wneud—gwaith trawiadol iawn—yn Betsi Cadwaladr i gael llawdriniaeth yn hytrach na cholli rhannau o’r corff. Mae'n gyffrous gweld y lluniau o'r hyn sydd wedi digwydd gyda llawdriniaeth. Os mai’r dewis arall oedd colli rhan o’r corff, mae hynny’n cael effaith fawr ar ddisgwyliad oes rhywun yn ogystal ag ansawdd ei fywyd a'i allu i weithio a symud o gwmpas yn gymdeithasol. Rydych yn gwybod, y realiti yw bod pobl yn colli eu golwg, maent yn colli rhannau o’u corff o ganlyniad i ddiabetes. Mae'n gyflwr gwirioneddol ddifrifol, a dyna lle daw'r prif bryder am yr effaith ar ansawdd bywyd pobl, gallu pobl i weithio ac i fyw, ac mewn gwirionedd yn y gost y mae'n ei gynhyrchu ar gyfer gwasanaethau iechyd. Eisoes, mae tua 10 y cant o wariant y GIG, rydym yn meddwl, yn cael ei wario ar feysydd sy'n gysylltiedig â diabetes.

O ran eich pwyntiau yn gyffredinol am chwaraeon ysgol a gweithgarwch corfforol, a'r cysylltiadau rhwng ein gwaith ni a gwaith y portffolio plant a chymunedau ac, wrth gwrs, yr Ysgrifennydd Addysg, rydym yn cydnabod bod cysylltiadau amlwg ac uniongyrchol iawn rhwng sut yr ydym yn annog ac yn ei gwneud yn hawdd i blant fod yn egnïol yn gorfforol ac, unwaith eto, sut yr ydym yn meddwl am natur y gweithgarwch hwnnw. Felly, nid ydym yn meddwl yn unig am chwaraeon, er mor bwysig yw hynny fel rhan o'r darlun, ond mae gweithgarwch corfforol yn mynd llawer pellach ac yn llawer ehangach na hynny. Dyna'r sgwrs yr ydym yn ei chael, wrth i ni fynd trwy ddiwygio'r cwricwlwm hefyd, er mwyn deall sut y gallai fod yn edrych a sut yr ydym yn credu y dylai edrych, ac yna sut yr ydym yn mesur pwyntiau priodol i ddeall a yw ein plant yn fwy egnïol yn gorfforol. Ond mae'n mynd yn ôl eto at y pwynt a wneuthum ar y dechrau mewn ymateb i Rhun ap Iorwerth: mae hyn yn ymwneud â'r hyn y gallai ac y dylai’r Llywodraeth ei wneud, yn ei holl ffurfiau, yn ogystal â'r hyn y bydd unigolion yn ei wneud hefyd. Felly, nid yw’n ymwneud â’r plant yn unig ond hefyd y teuluoedd, a’r pwysigrwydd y maent yn ei roi ar weithgarwch corfforol ac, unwaith eto, pa mor hawdd yr ydym yn ei wneud iddynt gymryd rhan yn y gweithgarwch.

Mae swydd newydd y cyfarwyddwr gweithgarwch corfforol yn swydd ar y cyd, fel y dywedais yn gynharach, ond mae'n mynd at graidd nid yn unig yr hyn y mae'r Llywodraeth am ei weld, ond mewn gwirionedd mae Chwaraeon Cymru yn cydnabod nad yw’r rhan honno o'u cenhadaeth yn ymwneud yn unig â chwaraeon elitaidd. Mae o leiaf tair o bedair prif ran eu cenhadaeth yn fras yn sôn am gyfranogiad ac, os mynnwch, y cysylltiad â meysydd iechyd cyhoeddus o weithgarwch. Dyna beth y mae'n ymwneud ag e: gweithgarwch ar lawr gwlad, nid yn unig chwaraeon elitaidd. Rwy'n meddwl fod Chwaraeon Cymru yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf wedi bod yn barod i fod yn fwy agored am y ffaith fod hynny’n rhan o'u cenhadaeth a sut y dylid eu barnu nhw hefyd. Felly, mae'r swydd hon yn ymwneud â cheisio dwyn ynghyd yr hyn y gallem ac y dylem ei wneud ar draws gwahanol ganghennau’r Llywodraeth.  Chwaraeon Cymru, fel corff cyhoeddus a noddir gan y Cynulliad, ac yna sicrhau ein bod wedyn yn cael rhywfaint o dargedau a cherrig milltir ystyrlon. Felly, byddwch yn gweld rhywbeth a fydd yn dod yn ôl i geisio rhoi syniad i chi ac Aelodau eraill o beth yw’r sefyllfa nawr a beth yr ydym yn dymuno ei wneud mewn gwahanol rannau o’r Llywodraeth, a'n partneriaid hefyd.

Dylwn hefyd ddweud, ar eich pwynt am gymunedau difreintiedig, mae gennym ystod o raglenni penodol, o StreetGames i Gymunedau yn Gyntaf, ond mae hefyd rhywbeth yma am gyrff llywodraethu prif ffrwd, er enghraifft, y pêl-droed ar hyn o bryd. Cymdeithas Bêl-droed Cymru—y gamp gyda’r cyfranogiad mwyaf yng Nghymru. Mae'n gêm weddol hawdd i'w chwarae; nid oes angen llawer o offer arnoch chi. Felly, mae'n ymwneud â meddwl am y ffordd yr ydym yn defnyddio chwaraeon, a’r chwaraeon hygyrch, i geisio cael pobl i ddangos diddordeb mewn gweithgarwch. Nid yw hynny bob amser yn ymwneud â gweithgareddau cynghreiriau, mae'n ymwneud â’r neges ehangach honno bod chwaraeon yn weithgarwch corfforol a hamdden yn rhan o'r hyn yr ydym am ei weld. Rhaid i hynny fynd i mewn i gymunedau o amddifadedd. Rwy’n amau mewn gwirionedd fod gan rai o'n prif chwaraeon stori well i’w dweud nag y gallant ei chyflwyno. Rwy'n edrych ymlaen at holi, gyda fy nghydweithiwr, Gweinidog Iechyd y Cyhoedd, er mwyn deall beth sy’n digwydd mewn gwirionedd ac a ydynt yn bodloni eu cenadaethau eu hunain hefyd.

Yn olaf, rwy’n derbyn eich pwynt am y Cynllun Gwên, ond, mewn gwirionedd, mae wedi bod yn un o'r rhaglenni hynny sy’n gallu dweud bod y bwlch wedi cau rhwng cymunedau lle mae mwy o amddifadedd ac eraill. Nid yw hynny'n dweud ei fod yn berffaith, felly rydym yn awyddus i ddeall beth mae angen i ni wneud mwy ohono yn y dyfodol.

Yn olaf, ar eich pwynt am yr arolwg newydd, bydd arolwg newydd yn rhan o'r arolwg cenedlaethol newydd—ffordd fwy cydlynol o ymgymryd â'r wybodaeth hon mewn un darn yn hytrach na thri neu bedwar o arolygon mawr. Rydym yn dal i ddisgwyl data o ansawdd uchel sy'n ddefnyddiol i’r Llywodraeth, wrth ddeall yr hyn yr ydym yn ei wneud a'r hyn yr ydym am ei wneud, ond gallai fod yn fater i’r cyhoedd ac Aelodau'r lle hwn i ddeall yr effaith yr ydym yn ei chael ac i helpu'r broses o graffu. Yn sicr nid oes dyhead i geisio cuddio'r hyn yr ydym yn ei wneud. Mae'n syml yn ffordd o sicrhau bod gennym ddata priodol ac o ansawdd uchel. Os oes rheswm dros newid y ffordd y mae’r data hynny yn cael eu cyflwyno, dylem fod yn agored ynghylch y rheswm dros wneud hynny. Nid oes unrhyw awydd i geisio osgoi cymharedd, ond gall fod ein bod yn casglu gwahanol fathau o ddata sy'n fwy perthnasol. Os mai dyna beth yr ydym yn mynd i'w wneud, mae angen inni fod yn onest am y peth ac egluro mai dyna beth yr ydym yn mynd i'w wneud. Ond byddwn yn dal i ddisgwyl y bydd gennych ddigon o bethau i’n holi ni yn eu cylch ac i graffu arnom yn eu cylch. Does gen i ddim amheuaeth am hynny.

Yn olaf, am y datganiad hwn, llefarydd UKIP, Caroline Jones.

Diolch, Lywydd, a diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'r data arolwg iechyd Cymru unwaith eto yn tynnu sylw at yr angen i wella negeseuon iechyd cyhoeddus. Wrth gwrs, nid yw’r heriau o lefelau gordewdra cynyddol yn unigryw i Gymru. Fodd bynnag, mae'n gwbl syfrdanol i ddysgu bod bron 60 y cant o oedolion Cymru dros eu pwysau neu'n ordew. Ysgrifennydd y Cabinet, gyda llawer o ysgolion yn gwerthu eu meysydd chwarae, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o’r effaith y bydd hyn yn ei chael ar gyfraddau gweithgarwch corfforol ymhlith pobl ifanc? Mae gennym lawer o raglenni lle'r ydym yn annog plant i chwarae, plant i fod yn weithgar a phlant i gerdded mwy, ond mae'n rhaid i ni roi’r cyfleusterau iddynt.

O ran ysmygu, mae'n newyddion da bod nifer yr ysmygwyr yn parhau i ostwng. Roeddwn yn falch o weld bod yr arolwg, am y tro cyntaf, wedi cynnwys data ar e-sigaréts, a bod Llywodraeth Cymru o'r diwedd yn rhoi sylw i’r dystiolaeth. Mae e-sigaréts yn un o'r cymhorthion mwyaf effeithiol ar gyfer rhoi'r gorau i ysmygu ym mlwch arfau’r ysmygwr. Ysgrifennydd y Cabinet, gyda thranc arolwg iechyd Cymru, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gasglu tystiolaeth am y defnydd o e-sigaréts?

Rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn siomedig bod arolwg iechyd Cymru wedi cael ei derfynu gan Lywodraeth Cymru. Mae ein gwrthwynebiadau yn ymwneud â’r hyn sy’n ei ddisodli, sef arolwg cenedlaethol Cymru. Nid ydym yn credu, gyda'i maint sampl llai, y bydd y data mor gadarn. Roedd arolwg iechyd Cymru, drwy gydol pob blwyddyn, yn cofnodi barn tua 15,000 o oedolion a 3,000 o blant, gyda lleiafswm o 600 o oedolion o bob awdurdod lleol yng Nghymru. Bydd arolwg cenedlaethol Cymru ond yn cael barn tua 12,000 o oedolion yn unig. Mae'r arolwg yn cael ei gynnal yn bennaf yn ystod yr haf, ac mae'n ymddangos nad oes unrhyw isafsymiau penodol ar gyfer casglu data gan bob awdurdod lleol. Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi ein sicrhau ni y bydd y data a gesglir ar iechyd yn y dyfodol, mor fanwl a chadarn ag a gasglwyd yn arolwg iechyd Cymru? Ysgrifennydd y Cabinet, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn casglu barn pobl ifanc, sydd â hawl, fel sydd gennym ni, i ddweud eu dweud ar ein GIG ni? Yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, cynhaliodd Llywodraeth Cymru ymgynghoriad yn 2014 i geisio barn defnyddwyr arolwg iechyd Cymru. Roedd y mwyafrif helaeth o'r ymatebwyr yn gefnogol i'r arolwg. Yn wir, roedd yr unig feirniadaeth a gafwyd yn ymwneud â phrydlondeb rhyddhau'r data. Gyda'r pwyntiau hyn mewn golwg, a allwch chi roi’r rheswm diweddaraf inni pam y gwnaed y penderfyniad i roi terfyn ar yr arolwg? Diolch. Diolch yn fawr.

Diolch i chi am y pwyntiau a'r cwestiynau penodol hynny. O ran gwerthu meysydd chwarae ysgolion, mae’r Llywodraeth hon yn un sy'n buddsoddi yn seilwaith ein hystadau ysgol, ac rydw i wedi ymweld â nifer eang o ardaloedd lle'r ydym mewn gwirionedd yn gweld gwelliant yng ngallu pobl i ddefnyddio mannau awyr agored yn benodol ar gyfer gweithgarwch corfforol a hamdden. Does dim esgus i’w roi am ddiffyg gweithgarwch corfforol ymysg plant oedran ysgol yn nhermau meysydd chwarae ysgolion ar hyn o bryd. Rwyf wir yn meddwl bod angen i ni ganolbwyntio ar yr hyn y gallwn ei wneud yn gadarnhaol yn y ffordd y mae’r cwricwlwm yn gweithio a'r ffordd y mae teuluoedd yn gweithio ar gyfer ysgolion, ac â’r neges ehangach sydd gennym am bwysigrwydd gweithgarwch corfforol a hamdden, a chydnabod nad yw’n broblem i ysgolion yn unig. Ar y cyfan, mae’n broblem fod y rhan fwyaf o'r gwersi hyn am fywyd yn cael eu dysgu y tu allan i'r ysgol, ac mae'n ymwneud â’r gweithio hwnnw ochr yn ochr â'r teulu i ddeall effaith, effaith gadarnhaol, gweithgarwch corfforol a hamdden.

Rydw i wedi ymdrin â'r mater am e-sigaréts ac rydw i wedi bod yn glir iawn: byddwn yn dal i adolygu’r dystiolaeth, ac fel y dywedais yn gynharach, byddwch wedi sylwi yn fy natganiadau mai ychydig dan chwech o bob 10 defnyddiwr e-sigaréts sydd yn ysmygwyr hefyd. Felly, mae angen inni ddeall, os oes perthynas rhwng e-sigaréts â rhoi'r gorau iddi, ac os nad oes, mae angen inni ddeall hefyd beth yw’r effaith hirdymor ar iechyd pobl o ddefnyddio e-sigaréts. Mae hynny'n rhan, rwy’n meddwl, o’r hyn y mae hyd yn oed y rhai a oedd yn gwrthwynebu mesurau'r Bil iechyd cyhoeddus blaenorol ar e-sigaréts yn pryderu amdano: y ffordd y cafwyd tystiolaeth eithaf clir bod rhai gweithgynhyrchwyr e-sigaréts yn targedu pobl ifanc yn y ffordd yr aethpwyd ati i farchnata’r cyflasau. Mae materion real a difrifol i ni eu hystyried yma, felly gadewch i ni beidio ag esgus na ddylem wneud hynny. Ond fel y dywedais yn gynharach, byddwn yn ystyried y dystiolaeth ar y defnydd o e-sigaréts a'u heffaith.

O ran yr arolwg cenedlaethol a dod ag arolwg iechyd Cymru i ben yn benodol, rydym yn cymryd barn ar gael ffordd fwy effeithlon o gynnal gwybodaeth a deall yr hyn y mae'r cyhoedd yn ei feddwl ac yn ei wneud. Nid wyf yn meddwl y gallech chi ddisgrifio arolwg cenedlaethol gyda gwybodaeth fanwl am fwy na 12,000 o oedolion fel rhywbeth nad yw’n gadarn ac o ansawdd uchel. Yn sicr ein disgwyliad yw y bydd gennym arolwg cenedlaethol cadarn ac o ansawdd uchel. Os cewch gyfle byth—dwi ddim yn gwybod ai cyfle yw'r gair iawn—ond, os cewch gyfle byth i siarad ag un o ystadegwyr Llywodraeth Cymru, rwy’n credu y byddwch yn gweld bod ganddynt ddiddordeb mawr yn ansawdd eu data a gallant siarad â chi yn hirfaith. Byddwn yn hapus iawn i drefnu i chi gael sesiwn hir iawn gydag un o ystadegwyr Llywodraeth Cymru fel y gallant fynegi eu barn am yr arolwg cenedlaethol os ydych wir yn poeni am ei effaith a'i ddefnyddioldeb ar gyfer deall ymddygiadau iechyd yn y gorffennol a'r hyn y mae'n ei ddweud wrthym am ddyfodol ein gwasanaethau cyhoeddus.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, o'r enw, 'Diweddariad ar "Tuag at Dwf Cynaliadwy: Cynllun Gweithredu ar gyfer Diwydiant Bwyd a Diod 2014-2020”. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet Lesley Griffiths i gynnig y datganiad.

Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Mae'r cynllun gweithredu bwyd a diod yn cyflwyno ein strategaeth bwyd yng Nghymru. Fe’i cyhoeddwyd ymhell o flaen Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, ac mae'n cyflawni ar bob un o'r saith o nodau lles. Mae 48 cam gweithredu’r cynllun yn cwmpasu pum blaenoriaeth, gan gynnwys bwrdd arweinyddiaeth o arweinwyr diwydiant a sector; tarddiad cryf ar gyfer bwyd a diod Cymru; mwy o hyfforddiant, uwchsgilio ac arloesedd; twf cynaliadwy ar gyfer busnesau a masnach; a ffocws ar ddiogelwch a diogelu’r cyflenwad bwyd. Mae bwrdd diwydiant Bwyd a Diod Cymru, dan gadeiryddiaeth Andy Richardson, yn bwrw ymlaen â ffrydiau gwaith gan gynnwys busnes a buddsoddiad, cwsmeriaid a marchnadoedd, a phobl a sgiliau. Bydd y gwaith hwn yn fy hysbysu o'r camau gweithredu pellach sydd eu hangen ar gyfer twf parhaus.

Mae twf y sector bwyd yn cyfrannu at y nod o greu Cymru lewyrchus. Mae’r diwydiant hwn yn un sylweddol iawn yn economi Cymru. Mae gan y gadwyn fwyd o'r fferm i'r fforc drosiant o dros £15.5 biliwn ac mae'n cyflogi dros 220,000 o bobl a dyma gyflogwr mwyaf Cymru. Mae'r cynllun gweithredu yn gosod targed uchelgeisiol i dyfu trosiant y sector bwyd a ffermio o 30 y cant i £7 biliwn y flwyddyn ac i gyflawni hyn erbyn 2020. Ddwy flynedd yn ddiweddarach ac mae'r twf wedi rhagori ar y disgwyliadau ar 17 y cant i £6.1 biliwn ac mae eisoes yn fwy na hanner ffordd tuag at darged 2020.

Felly, sut mae’r twf hwn yn edrych? Yn 2014-15, cyfrannodd ein rhaglen dwf yn uniongyrchol at dros £10 miliwn mewn twf gwerthiant a chreu 550 o swyddi. Mae cymorth busnes yn cynnwys Cymru-Iwerddon, rhaglen clystyrau a ariennir gan Ewrop, a gefnogir gan Ifor Ffowcs-Williams, pennaeth dadansoddi a chlystyrau’r UE. Mae'r rhaglen eisoes wedi ymgysylltu â bron hanner y gwneuthurwyr bwyd yng Nghymru.  Mae clystyrau presennol yn cynnwys cynnyrch premiwm, busnesau twf uchel, arloesi mewn cynhyrchion maethol iachach, a chlwstwr penodol i fwyd môr.

Rwyf hefyd yn falch o gyhoeddi y byddwn yn lansio clwstwr allforio yn ddiweddarach eleni. Bydd datblygiadau pellach o farchnadoedd allforio yn parhau i fod yn hanfodol wrth ymdrechu tuag at weledigaeth y cynllun. Mae'r diwydiant yn cynhyrchu dros £260 miliwn o allforion, gyda bron 90 y cant o’r rheini i'r Undeb Ewropeaidd. Mae hyn yn gynnydd o dros 102 y cant ers 2005.

Yn y flwyddyn ddiwethaf, mae ein rhaglenni digwyddiadau allforio a masnach wedi helpu busnesau Cymru i gyflawni dros £7 miliwn o werthiannau newydd, ac mae dros £15 miliwn o ragolygon yn cael eu datblygu. Mae'r gefnogaeth a gynigiwn i gynhyrchwyr bwyd yn cynnwys cyngor pwrpasol, arddangos, cymorth i fynychu digwyddiadau masnach, teithiau allforio ymroddedig i dargedu marchnadoedd, a chyfarfodydd busnes wedi’u hwyluso. Mae busnesau mewn rhannau eraill o'r DU yn awr yn edrych ar Gymru fel enghraifft o arfer gorau.

Mae buddsoddiad tramor uniongyrchol yn gwneud cyfraniad pwysig i dwf. Rydym yn targedu yn ein dull ni o weithredu, gan ei bod yn ofynnol i’r diwydiant bwyd a diod adeiladu perthynas dros amser. Llwyddiant nodedig yn y cyfnod diweddar yw Calbee, y gwneuthurwr bwyd byrbryd Siapaneaidd a sefydlwyd yng Nglannau Dyfrdwy yn 2015, a grëodd hyd at 100 o swyddi. Mae Calbee yr union fath o gwmni yr ydym yn falch o’i helpu. Mae'n arloesol; yn cynhyrchu byrbrydau iach, sy’n seiliedig ar lysiau, i ateb y galw cynyddol gan ddefnyddwyr am fyrbrydau.

Mae gan y diwydiant bwyd gyfrifoldeb i greu Cymru iachach. Mae deiet a maeth yn benderfynyddion pwysig o hyd oes ac ansawdd bywyd. Pwysleisiodd ein cynhadledd bwyd at y dyfodol y cyfrifoldeb a rennir ar draws y gadwyn fwyd i gefnogi bwyta'n iachach. Rhaid i wneuthurwyr edrych i ailffurfio cynnyrch tra mae'n rhaid i adwerthwyr a gwasanaeth bwyd ddarparu labeli clir sy’n llawn gwybodaeth ac annog dewisiadau iach.

Rydym yn gweithio gyda'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol (NPS) drwy ei fforwm categori bwyd i ffactoreiddio meini prawf bwyta'n iach i mewn i'r broses dendro. Mae saith deg tri o gyrff cyhoeddus yn awr wedi ymrwymo i ddefnyddio NPS mewn meysydd gwariant cyffredin ac ailadroddadwy. Byddaf yn parhau i noddi Arloesi Bwyd Cymru, sy'n darparu cyfleusterau ac arbenigedd ymchwil a datblygu ar gyfer gweithgynhyrchwyr bwyd, gan gynnwys gweithgynhyrchu cynhyrchion iachach. Yn y flwyddyn ddiwethaf, roedd £12 miliwn o dwf ychwanegol mewn busnesau yng Nghymru yn deillio o ddatblygu cynnyrch a phroses newydd.

Gall tlodi bwyd fod oherwydd diffyg fforddiadwyedd neu fynediad cyfyngedig i alluogi dewisiadau iach. Rydym yn cefnogi llawer o fentrau i fynd i'r afael â thlodi bwyd—rhai sydd wedi hen sefydlu megis tyfu cymunedol a chwmnïau cydweithredol bwyd cymunedol. Mae'r gynghrair tlodi bwyd newydd yn gydgyfarfod o sefydliadau yn y sector cyhoeddus, preifat a'r trydydd sector ac mae’n datblygu gwaith i fynd i'r afael â newyn gwyliau mewn plant ysgol, a gafodd ei dreialu gan Fwyd Caerdydd y llynedd. Bydd y gynghrair hefyd yn ymchwilio i sut i wella'r nifer sy'n cael prydau ysgol am ddim a bydd yn gweithio gyda manwerthwyr i fod yn bartner iddynt i fynd i'r afael â mentrau tlodi bwyd.

Rydym yn darparu cefnogaeth sylweddol i fusnesau bwyd er mwyn eu galluogi i fod yn gyfrifol yn fyd-eang. Mae'r gwasanaeth Cymru Effeithlon yn helpu busnesau i gyflawni effeithlonrwydd o ran defnydd dŵr ac ynni a chyflawni rheoli gwastraff mwy effeithiol. Rydym yn llofnodwyr i Courtauld 2025, sef cytundeb gwirfoddol uchelgeisiol sy'n dod â sefydliadau a busnesau ynghyd ar draws y system fwyd i dorri allyriadau gwastraff a nwy tŷ gwydr sy'n gysylltiedig â bwyd a diod gan o leiaf un rhan o bump erbyn 2025. Rydym yn annog busnesau i fod yn llofnodwyr. Mae cyfrifoldeb byd-eang yn ymestyn i ddyluniad ein cynlluniau grant. Mae'r cynllun buddsoddi mewn busnesau bwyd yn cynnwys mesurau cynaliadwyedd yn ei broses sgrinio ceisiadau. Mae'r rownd gyntaf wedi nodi £197 miliwn o fuddsoddiad ac 1,333 o gyfleoedd gwaith newydd posibl.

Mae cyfraniad y diwydiant bwyd i gymunedau cydlynol yn gwbl amlwg yn ein cefnogaeth i wyliau bwyd. Dywedodd gwerthusiad annibynnol yn 2015, gyda'i gilydd, yr amcangyfrifir eu bod yn cefnogi 417 o swyddi yn economi Cymru ac yn dod â £25 miliwn net ychwanegol y flwyddyn drwy fasnachu, ond hefyd trwy fusnes a gynhyrchir yn yr economïau lleol o amgylch gwyliau.

Mae diogelu’r cyflenwad bwyd a diogelwch bwyd yn flaenoriaethau yn y cynllun ac yn holl bwysig tuag at greu Cymru wydn. Rydym yn gweithio'n agos gyda'r Asiantaeth Safonau Bwyd i wella diogelwch bwyd. Mae'r cynllun sgoriau hylendid bwyd wedi bod yn llwyddiant aruthrol mewn codi safonau mewn sefydliadau arlwyo ac yn esiampl i genhedloedd eraill. Mae gwytnwch diwydiant bwyd a diod Cymru yn y sector preifat yn bennaf ac mae cynlluniau wrth gefn wedi'u datblygu'n dda ar waith. Mae bwyd yn un o'r sectorau allweddol a gynrychiolir ar ein grŵp llywio gwytnwch mewnol. Rydym yn cymryd rhan yn y rhaglen diogelwch bwyd byd-eang ac yn y grŵp cyswllt mewn argyfwng yn y gadwyn fwyd Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, sy'n asesu risgiau i gyflenwad bwyd ac yn lliniaru bygythiadau.

Mae digwyddiadau bwyd yn gyfrwng gwych i hyrwyddo ein diwylliant bywiog a’r iaith Gymraeg sy’n ffynnu. Mae hunaniaeth Bwyd a Diod Cymru bellach yn cael ei gydnabod yn dda yn rhyngwladol ac yn cael ei barchu yn eang. Lansiwyd ein gwefan y llynedd i gyfathrebu a hysbysu diwydiant, rhanddeiliaid a'r cyhoedd am ein cenedl fwyd Cymru ac rydym wedi cofnodi bod dros 5,000 wedi gweld y dudalen a 1,500 o ddilynwyr Twitter. Rydym wrthi'n gweithio gyda nifer o gynhyrchwyr Cymru o ansawdd i sicrhau llawer mwy o gynhyrchion enw bwyd wedi’i amddiffyn ac mae Cymru yn dod yn gyfystyr â threftadaeth bwyd gyfoethog.

Ddirprwy Lywydd, rwyf wedi cyflwyno ciplun heddiw o'r hyn a gyflawnwyd gan y cynllun gweithredu bwyd a diod. Mae'r cynllun yn ymwneud â llawer mwy na bwyd; mae'n ymwneud â chyflawni ein haddewidion i genedlaethau'r dyfodol.

Diolch. Galwaf ar lefarydd Plaid Cymru, Simon Thomas.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am ei datganiad. Rwy’n teimlo’n hyderus wrth ymateb i’r datganiad yma, achos dyma’r sector o’r economi rwy’n gwneud y cyfraniad personol mwyaf iddi hi, sef bwyd a diod, ac rwy’n edrych ymlaen yn fawr iawn at ddathlu gyda’r NFU, yma yn y Cynulliad yfory, y bwyd o Gymru, a dathlu hefyd gyda CAMRA, ar ddiwedd y Cynulliad yfory, y ddiod o Gymru. Felly, rwy’n awyddus iawn i weld bod y sector yma, sydd wedi tyfu, fel y mae’r Gweinidog wedi dweud yn ei datganiad, dros y ddwy flynedd diwethaf, yn parhau i dyfu ac yn parhau i dyfu fwyfwy hefyd.

A gaf i ddechrau, felly, gyda chwestiwn ynglŷn â pherthynas y datganiad heddiw ar y sector yma gyda’n haelodaeth ni o’r Undeb Ewropeaidd? Rydym i gyd yn gyfarwydd, wrth gwrs, â’r ffaith bod pethau megis PGI ar gig oen Cymru yn helpu i hyrwyddo y cig hwnnw ac, wrth gwrs, mae dros 90 y cant o gynnyrch cig a llaeth Cymru sy’n cael ei allforio yn cael ei allforio i’r Undeb Ewropeaidd, sy’n dangos i mi fod hwn yn faes hollbwysig i ni barhau i fod yn aelodau ohono. Hoffwn ofyn i’r Ysgrifennydd pa asesiad sydd wedi cael ei wneud o’r berthynas â’r Undeb Ewropeaidd a thwf yn y sector yma. Ac os caf yn fanna jest ofyn un peth penodol iddi hi, efallai na fydd hi’n gallu ateb heddiw, ond os gall hi edrych am yr hyn sydd wedi digwydd i gais 'Carmarthen ham', cig moch hallt o Gaerfyrddin, ar gyfer dyfarniad PGI, achos rwy’n deall bod y cais yna ar hyn o bryd yn dal i hongian, fel 'Carmarthen ham' a dweud y gwir, ac mae eisiau symud ymlaen i wella hynny.

A gaf i droi at yr ail beth rwyf eisiau ei godi gyda’r Ysgrifennydd Cabinet, sef yr hyn rydym yn ei wneud ynglŷn â gwastraff bwyd? Fe soniodd yr Ysgrifennydd Cabinet am gytundeb Courtauld 2025. Dyma ymrwymiad sydd heb unrhyw ddyletswydd o gwbl i leihau gwastraff bwyd gan fusnesau a gan y sector cynhyrchu bwyd. Rwy’n siomedig iawn nad yw Llywodraeth San Steffan wedi mynd ati i ddeddfu, a dweud y gwir, fel ein cyfeillion ni yn Ffrainc, i gyfyngu ar wastraff bwyd ac i sicrhau bod dros 1 miliwn o dunelli o fwyd bob blwyddyn sy’n cael ei wastraffu, ond sydd yn addas i gael ei fwyta, yn cael ei gyfeirio at bobl sydd angen y bwyd yna. Ac yn y byd rydym i gyd yn byw ynddo, lle mae ein cymunedau ni yn llawn o fanciau bwyd, mae’n dal yn gywilydd ein bod ni’n gwastraffu cymaint o fwyd. Ac felly er fy mod i’n derbyn mai unig opsiwn Llywodraeth Cymru yw i fod yn rhan o Courtauld 2025, byddwn yn hoffi clywed gan yr Ysgrifennydd Cabinet fod y Lywodraeth hon yn awyddus i ddeddfu fel maen nhw wedi ei wneud yn Ffrainc, i roi dyletswydd ar fasnachwyr bwyd mawr a chynhyrchwyr bwyd i leihau gwastraff bwyd, i ailgylchu gwastraff bwyd ac i roi unrhyw fwyd sydd dros ben sydd yn addas ar gyfer ei fwyta i’w ddosbarthu ymysg y bobl hynny sydd angen bwyd.

A thra’n bod ni’n sôn am bobl sydd angen bwyd, a gaf i droi at ran arall o’r datganiad sef yr un am fwyta’n iach? Mae’n siomedig i ddeall bod bwyta ffrwythau a llysiau ffres yn unol a’r canllawiau, sef pump y diwrnod—er bod y rheini wedi codi, rwy’n meddwl, i saith y diwrnod nawr yn ôl rhai—. Ond, beth bynnag, rydym yn stryglo i hyd yn oed gyrraedd pump y diwrnod yma yng Nghymru, ac rydym wedi lleihau o 36 y cant o’r boblogaeth i 32 y cant o’r boblogaeth. Felly, rydym yn mynd tua’n ôl ynglŷn â chael pobl i fwyta mwy o fwyd iach, ac mae hynny yn gyswllt yn ôl, wrth gwrs, i’r datganiad a gawsom ni gan yr Ysgrifennydd iechyd gynnau fach.

Roedd Plaid Cymru yn ystod yr ymgyrch ddiwethaf wedi cynnig bod modd gwneud ffrwythau am ddim—rhoi powlenni o ffrwythau am ddim ym mhob ysgol a phob dosbarth ysgol yng Nghymru. A ydych chi’n meddwl bod hynny yn syniad da, ac oes modd cyflawni hynny gan ddefnyddio yn arbennig ffrwythau ffres o Gymru? Mae gennym mi fefus neu syfi hyfryd ar hyn o bryd. Fe fydd gellyg ac afalau hyfryd o Gymru, ac mae modd cyflwyno hynny i’n hysgolion ni.

Y maes arall rwyf eisiau troi ato yw un o ddiogelwch bwyd. Roeddech yn sôn am ddiogelwch bwyd yn y datganiad. Mae’r ffigur diweddaraf yn dangos mai dim ond 46 y cant o fwyd sy’n cael ei fwyta ym Mhrydain sy’n cael ei gynhyrchu ym Mhrydain, ac rydym wedi colli a llithro nôl yn sylweddol tu fewn i gynhyrchu bwyd yn lleol, a thu fewn i Gymru a Phrydain ar gyfer bwyta fan hyn. Nawr, mae rhai yn dadlau, wrth gwrs, mewn Undeb Ewropeaidd a marchnad sengl a byd rhyngwladol fod mewnforio bwyd ac ati yn mynd i fod yn ran bwysig o hynny. Rwy’n derbyn hynny yn llwyr, wrth gwrs, ond byddwn yn licio gweld ei bod yn fwriad gan y Llywodraeth i gynyddu faint o fwyd sy’n cael ei gynhyrchu yng Nghymru sy’n cael ei fwyta yng Nghymru, bod hwnnw yn amcan da ar gyfer ein ffermwyr ni, amcan da ar gyfer yr amgylchedd ac yn amcan da ar gyfer bwyta’n iach yn ogystal. Ac roeddwn yn siomedig iawn i glywed arweinydd UKIP gynnau fach wrth ofyn cwestiwn i’r Prif Weinidog yn awgrymu bod modd symud ymaith yn llwyr oddi wrth gymorth i ffermwyr yng Nghymru a mewnforio bwyd yn tsiêp, yn hytrach na chynhyrchu ein bwyd ni yn iachus ac yn dda i’r amgylchedd fan hyn yng Nghymru.

Y pwynt olaf rwyf eisiau ei godi, Ddirprwy Lywydd—diolch am eich amynedd—yw un ynglŷn â sut rydym yn defnyddio bwyd i roi argraff dda o’r wlad hon—o’r genedl felly. Rŷm ni’n gwybod bod pêl-droed yn gwneud hynny yn ddiweddar iawn, ond rwy’n meddwl bod gan fwyd hefyd rôl hynod o bwysig i chwarae yn fan hyn.

A gaf i ofyn i chi, a ydych chi o’r farn, fel y Gweinidog newydd sy’n edrych ar y maes yma, ein bod ni’n dathlu digon y bwyd a’r ddiod wych sydd gyda ni yng Nghymru? Rŷch chi’n sôn am yr ‘identity’ newydd yma i fwyd a diod o Gymru. Nid ydw i’n meddwl bod hynny wedi cydio—pan fod gan farf Joe Ledley mwy o ddilynwyr ar Trydar nag sydd gan fwyd a diod o Gymru, mae eisiau bach mwy o waith, rwy’n meddwl, i hybu hyn a hefyd i ddathlu. Mae yna—a byddwch chi’n rhan ohonyn nhw, mae’n siŵr, Weinidog—gannoedd o ffeiriau bwyd a digwyddiadau bwyd yn digwydd dros y misoedd nesaf ar hyd a lled Cymru. Rwy’n edrych ymlaen i fynd i Aberaeron i’r ffair bysgod, mae’r ffair bwyd môr Aberdaugleddau, Llambed—mae rhai ym mhob rhan o Gymru. Ond a ydym ni’n cydblethu’r rhain yn ddigon gyda marchnad ffermwyr hefyd a, rili, a ydych chi’n hapus gyda’r ffordd rŷm ni’n gwerthu bwyd Cymru y tu mewn i Gymru a thu hwnt hefyd? Rwy’n meddwl bod angen bach mwy o waith ar hyn. Fe gollwyd brand arbennig o gryf yn y gorffennol ac nid ydw i’n meddwl ein bod ni cweit wedi adennill y tir hwnnw.

Diolch i Simon Thomas am ei gwestiynau a’i sylwadau. Rwy'n falch o weld nad yw eich jôcs wedi gwella ers datganiad llafar yr wythnos diwethaf, ond rwy’n edrych ymlaen at ddathlu digwyddiadau’r NFU a CAMRA i'w cynnal yma yfory. O ran ham Caerfyrddin, dwi'n disgwyl sawl eitem o fwyd i dderbyn y PGI yn ddiweddarach eleni. Ni allaf roi dyddiad pendant ichi ond rwy'n obeithiol iawn y bydd yn digwydd yn ddiweddarach eleni.

Mewn perthynas â'r UE, yn amlwg bu’n rhaid gwneud gwaith cyn pleidlais ddydd Iau ond rwy'n hyderus iawn yn bersonol na fydd yn rhaid inni edrych y ffordd honno yn nes ymlaen. Ond rydym yn gwybod pe byddem yn cael Brexit y byddai'n cael effaith enfawr ar y diwydiant bwyd a diod. Y farchnad sengl yw maes masnach rydd mwyaf y byd yn nhermau cynnyrch domestig gros a phartner masnachu mwyaf y DU a Chymru. Rydym yn gwybod bod busnesau yn yr UE yn mwynhau marchnad gartref o ychydig dros 500 miliwn o bobl, ac mae gan hynny’r gallu i werthu nwyddau a gwasanaethau heb dariffau neu gyfyngiadau masnach eraill ac â safonau diogelwch cyffredin. Ac, fel y nodwyd gennych, dyma'r farchnad fwyaf ar gyfer allforion o Gymru. Felly, rydym yn gwybod pa niwed a fyddai'n ei gwneud i sector bwyd a diod Cymru.

Soniasoch am Courtauld 2025 a’ch siom nad oedd Llywodraeth y DU wedi deddfu yn y maes hwn fel Ffrainc, ac rwy'n awyddus iawn i gael golwg ar yr hyn y mae Ffrainc wedi ei wneud. Credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gwneud popeth o fewn ein gallu i leihau'r effaith amgylcheddol gyda busnesau bwyd a hefyd wastraff bwyd. Mae rhywfaint o ymchwil a gyhoeddwyd yn gynharach eleni yn dangos bod 1.9 miliwn tunnell o fwyd yn cael ei wastraffu yng nghadwyn cyflenwi bwyd y DU bob blwyddyn. Mae hynny’n swm uchel iawn. Yn ffodus, mae tua 47,000 o dunelli o hynny yn cael ei ailddosbarthu i bobl sydd ei angen, ac mae hynny’n cyfateb i tua 90 miliwn o brydau bwyd y flwyddyn. Ond rwy’n awyddus iawn i wneud yr hyn a allwn i leihau'r gwastraff, a chyfarfûm â'r ASB y bore yma ac, rwy’n meddwl, mai un agwedd lle y gallem wella pethau rwy'n credu yw bod pobl yn mynd yn ddryslyd iawn gyda dyddiad ar ei orau cyn, defnyddio erbyn a gwerthu erbyn—chi’n gwybod, mae gennym yr holl bethau gwahanol hyn ar fwyd ac rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn bod pobl yn deall beth mae’r holl bethau gwahanol hyn yn ei olygu.

Codasoch fater am fwyta'n iach ac, yn sicr, pan oeddwn yn gwrando ar ddatganiad Ysgrifennydd y Cabinet ar gyfer iechyd daeth nifer o bethau i’r amlwg lle mae gorgyffwrdd yn digwydd gyda fy mhortffolio i o gwmpas gordewdra ac, rydych yn llygad eich lle, dylem fod yn gwneud popeth o fewn ein gallu i annog pobl i fwyta o leiaf pum dogn o ffrwythau a llysiau bob dydd. Mae eich awgrym o gwmpas powlenni ffrwythau mewn ysgolion yn swnio'n dra synhwyrol ac am wn i, fel popeth, mae'n fwy na thebyg yn fater o gost. Ond byddwn yn hapus iawn i gael trafodaeth ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg mewn cysylltiad â hynny.

Soniasoch am ddiogelwch bwyd ac mae pwysau cynyddol byd-eang ar y cyflenwad bwyd. Ond rwy’n credu bod Cymru mewn sefyllfa dda iawn i ymateb i heriau newid yn yr hinsawdd, er enghraifft. Rwy'n meddwl bod y diwydiant da byw yng Nghymru yn dominyddu gan fod daearyddiaeth a hinsawdd Cymru yn addas iawn i systemau sy'n seiliedig ar laswellt ac mae rheolaeth gynaliadwy ar ein hadnoddau naturiol yn hanfodol i lwyddiant dyfodol ein heconomi a chreu dyfodol i'n holl gymunedau.

Rwy’n meddwl y bydd pêl-droed, mewn gwirionedd, yn cael effaith ar sector bwyd Cymru. Rydym yn gweld Cymru ar lwyfan na fydd llawer o bobl o bosibl wedi gweld Cymru arno o’r blaen, gyda'r pêl-droed, a bydd mwy o bobl yn gwybod ble mae Cymru, ac ni allwn ond adeiladu ar hynny. Felly, rwy’n meddwl y byddai'n gyfle da iawn dros y misoedd nesaf. Fel y dywedwch, byddwn yn cael llawer o sioeau a gwyliau haf, ac rwy'n siŵr y bydd ein llwybrau'n croesi mewn llawer ohonynt, ond rwy’n credu ei fod yn gyfle da iawn. Gallwn bob amser wneud mwy i ddathlu. Rwy’n meddwl ein bod yn gwneud llawer iawn i ddathlu ein sector bwyd a diod rhagorol, ond, wrth gwrs, gallwn bob amser wneud mwy, ac rwy'n awyddus iawn i wneud hynny.

Iawn, diolch. Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei datganiad heddiw a dymuno’r gorau iddi yn ei rôl newydd? Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda hi yn adeiladol lle bynnag y gallaf i helpu i wneud ein cymunedau gwledig yn fwy ffyniannus a chynaliadwy yn y dyfodol. Fel yr Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru, rwyf innau hefyd yn ôl pob tebyg yn gwneud cyfraniad sylweddol i'r sector hwn—gormod efallai.

O ran y cynllun gweithredu ar gyfer y diwydiant bwyd a diod, er fy mod yn derbyn y bu rhywfaint o gynnydd, mae digon o waith i'w wneud o ran y broses o gaffael bwyd a diod ar gyfer contractau sector cyhoeddus. Rwy’n sylweddoli, y llynedd, bod y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol wedi dwyn caffael bwyd o fewn ei gwmpas a bod 73 o gyrff cyhoeddus bellach yn ymrwymedig i ddefnyddio'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol. Fodd bynnag, a all Ysgrifennydd y Cabinet fod yn fwy penodol a dweud wrthym sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gweithdrefnau dethol cyflenwyr cadarn ar waith ar gyfer contractau bwyd ar draws Cymru er mwyn sicrhau nad yw ffermwyr a chynhyrchwyr bwyd Cymru yn colli allan ar y contractau pwysig iawn hyn?

Mae maes allweddol o'r cynllun gweithredu hwn yn gysylltiedig ag addysg, hyfforddiant a sgiliau ar gyfer y sector bwyd a diod, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf yn ei groesawu'n fawr iawn. Rwy'n falch o weld o ddiweddariad y llynedd bod bagloriaeth Cymru wedi cael ei hadolygu i gynnwys modiwlau bwyd a diod, a byddwn i'n croesawu diweddariad ar y cynnydd hwnnw. Fodd bynnag, credaf fod angen gwneud mwy ar lefel iau i ddysgu plant a phobl ifanc o ble y mae eu bwyd yn dod. Cyfeiriodd Ysgrifennydd y Cabinet yn gynharach at hybu bwyta'n iach yn gyffredinol, felly a all hi ddweud wrthym pa drafodaethau y mae hi wedi'u cael gyda'i chydweithiwr Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg am godi proffil bwyd ac amaethyddiaeth o fewn y system addysg, efallai drwy'r cwricwlwm neu drwy gynlluniau gwirfoddol a lleoliadau gwaith?

Yn y crynodeb o ymatebion i'r cynllun gweithredu hwn, mynegwyd pryderon am yr anhawster o ran deall pa hyfforddiant sydd ar gael a sut i gael gafael arno. Yn benodol, teimlai ymatebwyr nad oedd y Llywodraeth yn gydgysylltiedig yn ei dull, yn benodol gyda'r Adran Addysg a Sgiliau a hefyd gyda chyrff sy'n bartneriaid, gan gynnwys cynghorau sgiliau sector. Yng ngoleuni hyn, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym pa welliannau penodol sydd wedi'u gwneud ers lansio'r cynllun gweithredu mewn cysylltiad â'r pryderon penodol hyn.

Os ydym yn dymuno gweld ein diwydiant bwyd a diod yn ffynnu, yna mae datblygu gweithlu medrus yn hanfodol, a rhaid i Lywodraeth Cymru feithrin cysylltiadau cryfach â busnesau a darparwyr addysg i ddiwallu’r bwlch sgiliau yn y diwydiant.  Byddwn yn ddiolchgar pe byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn ymrwymo i efallai gyhoeddi ystadegau creu swyddi a ffigurau cyfleoedd cyflogaeth gyda phob diweddariad blynyddol fel y gall Aelodau wir graffu ar gamau gweithredu Llywodraeth Cymru yn y maes penodol hwn.

Rwy’n sylweddoli bod cynllun gweithredu twristiaeth bwyd ar wahân i Gymru 2015-20, ac rwy’n llwyr gefnogi pwysigrwydd twristiaeth bwyd yng Nghymru a'r angen am strategaeth ar wahân. Fodd bynnag, a all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym sut y mae hi'n sicrhau bod strategaethau eraill, fel y cynllun gweithredu twristiaeth bwyd a'r strategaeth gaffael bwyd, mewn gwirionedd yn cydgysylltu â pholisïau eraill Llywodraeth Cymru a'u bod yn gydgysylltiedig mewn gwirionedd?

Fel y dywedodd yr Aelod dros y Canolbarth a’r Gorllewin yn gynharach, mae gwyliau bwyd yn chwarae rhan bwysig mewn hyrwyddo ein diwydiant bwyd a diod, felly mae'n bwysig eu bod yn cael cymaint o gefnogaeth ag y bo modd. Awgrymwyd i mi fod yr arian y mae bob gŵyl fwyd yn ei gael gan Lywodraeth Cymru yn cael ei gapio ar ffigur penodol. A allai Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau a yw hyn yn wir? Siawns y dylai arian gael ei ddarparu i’r gwyliau hyn ar sail achos ac mae'n hanfodol bod hyblygrwydd yn y broses ariannu er mwyn sicrhau bod gwyliau yn cael eu cefnogi'n briodol. Mae marchnadoedd ffermwyr hefyd yn chwarae rhan bwysig mewn arddangos bwyd a diod Cymru ac, yn benodol, drwy helpu cynhyrchwyr llai i hyrwyddo cynnyrch rhanbarthol. Mae marchnadoedd ffermwyr gwych ledled Cymru—cryn dipyn ohonynt yn fy etholaeth i fy hun—felly a all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym sut y mae'r strategaeth hon yn cefnogi’r marchnadoedd ffermwyr penodol hynny?

Ddirprwy Lywydd, wrth wraidd unrhyw gynllun gweithredu ar gyfer y diwydiant bwyd a diod rhaid cael strategaeth allforio gref, ac rwy’n gwerthfawrogi bod Llywodraeth Cymru yn lansio clwstwr allforio yn ddiweddarach eleni. Fodd bynnag, a wnaiff hi ddweud wrthym ychydig mwy am sut mae Llywodraeth Cymru yn nodi cyfleoedd busnes marchnadoedd cartref a rhyngwladol? Fel y mae’r cynllun yn datgan, mae datblygu'r farchnad allforio yn cael ei hyrwyddo gan adrannau Llywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd, a Llywodraethau ar bob lefel yn gweithio gyda'i gilydd. Rwy’n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru yn cymryd rhan yn y rhaglen diogelwch bwyd byd-eang ac yn y grŵp cyswllt mewn argyfwng yn y gadwyn fwyd DEFRA, fodd bynnag, a all hi ddweud wrthym pa ganlyniadau sydd wedi cael eu gwireddu o ran diogelu’r cyflenwad bwyd a diogelwch bwyd i gynhyrchwyr Cymru?

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i'r Gweinidog, unwaith eto, am ei datganiad? Edrychaf ymlaen at weld rhai o'r themâu yn y cynllun hwn yn cael eu datblygu ymhellach i helpu diwydiant bwyd a diod Cymru i ffynnu yn y dyfodol.

Diolch i Paul Davies am ei gwestiynau a’i sylwadau, ac rwyf innau, hefyd, yn edrych ymlaen yn fawr iawn at weithio gydag ef yn y maes pwysig iawn hwn. Gofynasoch am y broses o gaffael cynhyrchion a chynnyrch Cymru yn y sector cyhoeddus, ac, fel y dywedais, rydym wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol, a gafodd, fel y gwyddoch, ei sefydlu yn ôl yn 2013, rwy’n meddwl, a gwnaeth hwnnw ddwyn ynghyd y broses o gaffael gwariant cyffredin ac ailadroddus ar draws y sector cyhoeddus ar sail unwaith ar gyfer Cymru. Sefydlodd yr NPS fforwm categori bwyd i ddatblygu strategaeth fwyd, a fydd yn llywio'r broses o ddod â chaffael bwyd o fewn ei gwmpas trwy gydol 2016. Mae'r isadran bwyd yn eistedd ar fforwm categori bwyd yr NPS, ac rydym wrthi'n gweithio â'r NPS a rhanddeiliaid allweddol.

Rydym bellach wedi cael nifer o eitemau newydd sy'n cael eu caffael yn ystod y flwyddyn: brechdanau wedi’u paratoi, llenwadau brechdanau a darpariaeth bwffe, er enghraifft, a phrydau plât wedi’u rhewi. Rydym yn gwneud yn siŵr ein bod yn gweithio—y gwasanaeth iechyd gydag awdurdodau lleol—i wneud yn siŵr ein bod yn y sefyllfa orau i ddefnyddio cynnyrch Cymru.

Yr hyn y mae'r NPS yn anelu ato, yn y lle cyntaf, yw gosod contractau am gyfnod o ddwy flynedd, yna mae’r opsiwn i gael estyniad un flwyddyn, ac rydym yn awr yn dechrau datblygu’r dogfennau tendro. Bydd y fforwm categori bwyd yn datblygu'r ddogfennaeth hon wrth i ni symud ymlaen, ac mae fy swyddogion yn cymryd rhan lawn yn y broses hon ac yn gweithio gyda’r NPS i nodi cyflenwyr addas yng Nghymru i roi’r cyfle iddynt i gynnig am y fframweithiau.

Codasoch y pwynt am addysg, hyfforddiant, sgiliau ac arloesedd, ac mae hynny'n eithriadol o bwysig. Rwy'n credu mai’r hyn y mae angen i ni ei sicrhau yw bod gennym weithlu medrus iawn a galluog wrth symud ymlaen, ac mae hynny’n ymwneud â datblygu partneriaethau allweddol o fewn y gadwyn gyflenwi sgiliau. Mae hynny'n golygu ymgysylltu ag addysg uwchradd ac addysg uwch, ac rwyf wedi cael rhai trafodaethau anffurfiol gyda'r Gweinidog Addysg. Rwy'n awyddus iawn i weld pobl ifanc yn cael eu dwyn i mewn i ddangos iddynt beth y gellir ei gynnig fel gyrfa o fewn y sector bwyd a diod, a soniasoch am y gwaith sydd wedi ei wneud o fewn y fagloriaeth Cymru ddiwygiedig, lle’r ydym wedi nodi ffyrdd o gyflwyno modiwlau bwyd, er enghraifft. Rydym hefyd wedi gweithio gyda'r cynghorau sgiliau sector i gefnogi datblygiad llysgenhadon gyrfa yn y diwydiant bwyd, fel y gallwn hyrwyddo cyfoeth o gyfleoedd sydd—fel y dywedais, dyma gyflogwr mwyaf Cymru: 222,000 o bobl os ydych yn cynnwys adwerthu a bwytai a phob agwedd ar fwyd a diod. Felly, dyma’r cyflogwr mwyaf sydd gennym ar draws Cymru. Yr hyn y mae’r cynghorau sgiliau sector wedi ei wneud yw datblygu paneli sgiliau diwydiannol yn y sector llaeth, mewn sgiliau technegol a sgiliau gweithgynhyrchu, a bydd hynny wedyn yn llywio'r gwaith o ddatblygu sgiliau diwydiannol a fydd yn ofynnol o fewn addysg a hyfforddiant.

Codasoch gwestiwn am dwristiaeth bwyd, ac, yn amlwg, mae gennym y cynllun gweithredu ar dwristiaeth bwyd. Mae hwnnw’n canolbwyntio ar bwysigrwydd bwyd a diod o Gymru yn nhermau profiad yr ymwelwyr, a dylai bwyd a diod, rwy’n credu, fod yn arwyddlun o ddiwylliant Cymru a chael enw da yn rhyngwladol am ansawdd a dilysrwydd sydd wir yn adlewyrchu a hyrwyddo gwerthoedd cadarnhaol iawn o darddiad Cymreig. Credaf fod rhai enghreifftiau rhagorol y gallaf eu rhoi i chi o gydweithio rhwng twristiaeth a'r diwydiant bwyd ar draws Cymru, yn cynnwys busnesau megis Bwyty Dylan’s ym Mhorthaethwy, sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn wrth ennill y wobr efydd yn y gwobrau twristiaeth cenedlaethol diweddar yn y categori 'bwyta allan’.

Mae bwyd a thwristiaeth, rwy’n meddwl, yn arbennig o bwysig yng Nghymru oherwydd pwysigrwydd economaidd y ddau sector. Mae'n wir yn darparu rhan hanfodol o'r cynnig twristiaeth y credaf sydd gennym yma yng Nghymru, oherwydd ei fod yn cynnig, yn fy marn i y pwynt cyswllt mwyaf cyffredin ag ymwelwyr fwy na thebyg.

O ran allforion, soniasoch am raglen allforio well Hybu Cig Cymru. Yr hyn yr ydym ei eisiau yma, ac rydym wedi nodi hynny o fewn cynllun gweithredu strategol cig coch Cymru, yw ein bod am weld y diwydiant yn ceisio cynyddu gwerthiant. Bydd gwerthiant allforio yn amlwg yn elfen allweddol i hynny. Cefais rai sgyrsiau yn gynharach heddiw gyda rhywun sy’n berchen ar ladd-dy, ynghylch gwerthiant cig coch a'r sector cig coch yn benodol, oherwydd gwyddom fod allforion yn gwbl hanfodol i ffermio a'r diwydiant prosesu yng Nghymru. Maent yn cyfrif, yn fras, am un rhan o dair o'r holl gynhyrchu. Felly, mae cynyddu enillion i ddiwydiant trwy uchafu allforion yn wirioneddol bwysig yng Nghymru. Rwy'n falch iawn o weld bod rhaglen fuddsoddi tair blynedd Llywodraeth Cymru mewn cefnogi allforion a datblygu marchnadoedd newydd ar gyfer cig oen a chig eidion Cymreig o safon eisoes wedi cynhyrchu adenillion gwych.

O ran gwyliau bwyd, rwy’n cytuno y dylid cael rhywfaint o hyblygrwydd yn eu cylch. Mae gen i gyllideb anhyblyg iawn, yn anffodus. Hoffwn i gael mwy o arian, ond rwy’n meddwl eich bod yn iawn: mae'n ymwneud â sicrhau nad y gwyliau bwyd mawr yn unig sy'n cael yr arian; mae'n ymwneud â’r marchnadoedd ffermwyr bach hynny. Rwy’n cofio, pan gefais fy ethol y tro cyntaf, yn ôl yn 2007, rywun yn dod ataf i geisio sefydlu marchnad ffermwyr ac nid oedd arian ar gael. Felly, mae'n rhywbeth yr wyf wedi dweud wrth swyddogion y byddwn i'n awyddus iawn i’w weld, hyd yn oed os mai dim ond pot bach o arian ydyw, fel bod modd rhoi'r math hwnnw o ddechrau iddynt wrth ddatblygu, oherwydd gwyddom y gallai marchnad ffermwyr wella profiad canol y dref yn wirioneddol, ac rydym yn edrych ar sut y gallwn ni adfywio canol ein trefi. Felly, rwy’n meddwl ei bod yn bwysig cael yr hyblygrwydd hwnnw.

Iawn. Diolch. Nid oes unrhyw aelodau o’r meinciau cefn wedi siarad, felly rwy’n bwriadu galw ar dri aelod o'r meinciau cefn, ond, unwaith eto, gofynnaf am gwestiynau cryno ac atebion cryno. Felly, Jeremy Miles.

Diolch, Lywydd. Diolch i'r Ysgrifennydd am ei datganiad. Mae'n sector mor bwysig i ni yng Nghymru, felly mae'n wych clywed am y twf cyflym yn y sector. I'r rhai hynny ohonom sy'n mwynhau bwyd, mae’r dadeni cynhyrchu bwyd lleol yng Nghymru yn fater o lawenydd mawr, hyd yn oed os yw'n arwain at dwf cyflym o fath sydd ychydig yn llai derbyniol efallai. [Chwerthin.]

Rydych chi wedi siarad am sgiliau yn eithaf helaeth, ond mae gennyf un pwynt penodol i’w ddatblygu ar hynny. Yn amlwg, roedd llenwi'r bwlch sgiliau yn flaenoriaeth bwysig yn y cynllun gweithredu, ac mae dwy gydran i hynny: denu gweithwyr medrus, yr ydych chi wedi siarad amdano, ond hefyd ddatblygu sgiliau'r gweithwyr presennol yn y gweithlu. Gan fod llawer o fusnesau yn y sector hwn yn fach ac, yn wir, yn ficrofusnesau ac yn ficro-gyflogwyr, byddant yn wynebu heriau penodol wrth ddarparu hyfforddiant a datblygiad proffesiynol i'w gweithlu. Felly, a fydd Llywodraeth Cymru yn cymryd camau penodol, gan gofio proffil cyflogwyr yn y sector, i gefnogi cyflogwyr bach a micro o ran hyfforddi a datblygu sgiliau eu gweithlu?

Diolch i chi, Jeremy Miles, am y cwestiwn hwnnw. Rwy’n meddwl eich bod yn codi pwynt pwysig iawn ynghylch sicrhau ein bod yn creu dulliau arloesol, ac efallai newydd, i annog hyfforddiant y diwydiant ar gyfer busnesau bach a chanolig. Yr hyn yr ydym yn mynd i’w wneud yw cael dull clwstwr, ac rydym eisoes yn treialu hyn gyda busnesau bwyd i gefnogi twf busnesau. Mae uwchsgilio a hyfforddi yn gwbl sylfaenol os ydym yn mynd i weld y twf, ac mae clystyrau hefyd yn nodi ac yn mynd i'r afael ag anghenion hyfforddi yn y ffordd fwyaf cost-effeithiol bosibl. Rydym yn cael rhai cynlluniau peilot mewn bwydydd cain, NutriWales a'r sector bwyd môr, effaith ac allforio, lle mae nifer o fusnesau yn ymwneud yn uniongyrchol â’r datblygu sgiliau hwnnw. Fel Llywodraeth, mae gennym eisoes nifer o raglenni sgiliau allweddol, ond mae'n ymwneud ag adeiladu ar hynny. Rydym hefyd wedi bod yn gallu defnyddio Twf Swyddi Cymru yn llwyddiannus iawn yn y maes hwn, ac mae hynny wedi helpu cyflogwyr i gyflogi gweithwyr ychwanegol. Mae hynny'n amlwg wedi rhoi cyfleoedd profiad gwaith gwerthfawr i bobl ar draws Cymru rhwng 16 a 24 oed.

Rwy’n croesawu'r camau gweithredu ar dlodi bwyd yn arbennig, ac rwy’n falch ei bod hi wedi crybwyll y fenter a gymerwyd yng Nghaerdydd gan Bwyd Caerdydd—y fenter gwyliau ysgol. Un o'r pethau yr wyf yn poeni’n fawr amdano yw gwastraff.  Cynhaliais ddadl fer ar wastraff yn ystod y Cynulliad diwethaf, a chafwyd llawer iawn o ddiddordeb gan y cyhoedd. O ganlyniad, cefais ryw fath o sesiynau hyfforddi yn fy etholaeth. Yn amlwg, nid dim ond y cyhoedd sy’n gwastraffu bwyd, ond sefydliadau fel Tesco yn benodol—credaf fod faint o fwyd y mae’n ei wastraffu wedi mynd i fyny 4 y cant yn y flwyddyn hyd at fis Ebrill 2016. Felly, roeddwn yn meddwl tybed a oedd unrhyw beth y gellid ei wneud i gymell busnesau i beidio â gwastraffu bwyd. Rwy’n gwybod eich bod yn mynd i adolygu'r holl wobrau bwyd—rwy'n credu bod hynny'n rhan o'ch cynllun gweithredu—roeddwn yn meddwl tybed pe gallech gynnwys yn unrhyw un o'r gwobrau bwyd y gwneuthurwyr sy'n atal gwastraff.

Y mater arall, fel rhan o'r ddadl hon, yw fy mod wedi cynnal cyfarfodydd â WRAP Cymru a sefydliadau eraill, a mater arall sy’n bwysig iawn yn fy marn i ar gyfer bwyd yw deunydd pacio bwyd. Rwy'n gwybod ein bod eisiau cael y brand Cymreig ar y pecyn, ond a oes unrhyw beth y gellir ei wneud i geisio lleihau faint o ddeunydd pacio sy'n cael ei ddefnyddio ond gan barhau i gadw nod adnabod y brand Cymreig o hyd?

Diolch i chi, Julie Morgan, am y pwyntiau hynny. Rwy'n credu nad yw’n ymwneud â gwastraff bwyd yn unig; soniais yn fy ateb i Simon Thomas am y llwyth enfawr o wastraff bwyd sy’n bodoli, er bod rhywfaint yn cael ei ailddosbarthu, ac yn amlwg mae rhywfaint yn mynd ar gyfer bwydydd anifeiliaid. Mae hyn hefyd yn ymwneud ag annog busnesau i ddefnyddio adnoddau yn llawer mwy effeithlon nag y maent yn ei wneud ar hyn o bryd. Dydw i ddim yn hollol siŵr am gymell sefydliadau mawr fel Tesco, ond rwy’n credu ei fod yn wirioneddol bwysig ein bod yn gweithio gyda nhw i ddangos, os ydynt yn defnyddio adnoddau yn effeithlon, bod llawer o fanteision i’w busnes eu hunain, bod manteision i Gymru, ac wrth gwrs fod manteision i'r unigolion sy'n byw yng Nghymru. Mae'n ymwneud ag arbed ynni yng Nghymru a bod yn llawer mwy cynaliadwy ac felly’n creu llawer llai o wastraff.

Roedd gen i ddiddordeb mawr yn y cynllun peilot yng Nghaerdydd y llynedd am y newyn gwyliau. Roedd gen i un yn fy etholaeth fy hun, a oedd yn cael ei redeg gan eglwys. O ystyried y nifer o blant sy'n derbyn prydau ysgol am ddim, beth sy'n digwydd yn ystod gwyliau'r ysgol? Mae'n gynllun llwyddiannus iawn sydd wedi'i redeg am tua blwyddyn yn awr, yn Wrecsam, ac rwy'n siŵr bod enghreifftiau ledled Cymru. Ond, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gweithio, unwaith eto, gyda chwmnïau mawr, efallai archfarchnadoedd mawr, i weld a allwn rywsut ailddosbarthu’r bwyd hwnnw yn y ffordd honno.

Soniais yn gynharach fy mod wedi cyfarfod â'r ASB y bore yma, ac roedd hynny’n rhywbeth y buom yn ei drafod, oherwydd bod yr ASB yn teimlo, efallai, bod rhai o'r archfarchnadoedd mawr ychydig yn ofnus o roi bwyd sydd, o bosibl, yn hen, neu heibio ei ddyddiad ‘gwerthu erbyn’ neu ‘ddefnyddio erbyn’. Felly, unwaith eto, rwy’n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael hynny’n iawn, yn cael y labelu hwnnw yn iawn, a’r hyn y mae'n ei olygu. Er enghraifft, os mai 'defnyddio erbyn' sydd ar y label, eich bod yn dilyn y cyfarwyddiadau yn ofalus, gan ei fod yn tueddu i fod ar gyfer bwyd sy'n mynd yn ddrwg yn gyflym, ond os oes 'ar ei orau cyn' ar y label, mae hynny’n tueddu i fod ar gyfer bwydydd sydd wedi’u rhewi, wedi'u sychu, neu fwydydd tun, ac nid yw hynny’n ymwneud â diogelwch mewn gwirionedd, mae'n ymwneud yn fwy ag ansawdd, ac mae modd ei ddefnyddio wedi'r dyddiad. Felly, rwy'n credu bod llawer mwy y gallwn ei wneud. Mae gen i ddiddordeb mawr yn y gwaith ymchwil a ddaeth allan o WRAP yng nghyswllt hynny, ond rwy’n meddwl ein bod yn bendant eisiau gweld, wrth inni fynd drwy'r cynllun gweithredu, y gostyngiad hwnnw mewn gwastraff bwyd.

Iawn, diolch. Ac yn olaf, Nick Ramsay.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd am ei datganiad y prynhawn yma ac am gynnig y cynllun gweithredu? Os caf i, fe’ch holaf chi am ddau bwynt yn unig. Yn gyntaf oll, mae hyn fwy na thebyg yn gyfle da i ymuno â Simon Thomas wrth dynnu sylw at y digwyddiad CAMRA yn y Cynulliad nos yfory—digwyddiad poblogaidd bob amser; ni allaf ddychmygu pam. Rwy’n gwybod eich bod yn mynd i fod yn siarad yn y digwyddiad hwnnw, Weinidog, felly diolch ichi am hynny. Mae cwrw go iawn wedi bod yn llwyddiant ysgubol. Roedd yn edrych fel ei fod ar y ffordd allan 30 neu 40 mlynedd yn ôl, ond mae wedi’i wrthdroi. Sut mae eich cynllun gweithredu chi yn mynd i sicrhau y gellir gwrthdroi mathau eraill o fwyd a diod nad ydynt wedi bod yn gwneud cystal yng Nghymru dros y blynyddoedd diwethaf hefyd? Mae'n hawdd iawn cyflwyno cynlluniau gweithredu a siarad am y pethau hyn, ond pa newidiadau cadarnhaol go iawn fydd hynny’n ei wneud?

Yn ail, rydych chi'n iawn i ddyfynnu Cymru fel enghraifft bosibl o arfer gorau. Unwaith eto, sut y mae hynny’n mynd i gael ei gyflawni? Soniasoch am y gwyliau bwyd. Mae gennyf i, wrth gwrs, yn fy ardal i Ŵyl Fwyd wych y Fenni. Roedd y Gweinidog emeritws, Alun Davies, draw acw, mewn bywyd gweinidogol blaenorol, yn arfer mwynhau’r ŵyl yn fawr. Rwy'n siŵr y byddwch chi yn ymuno â mi—ac ef hefyd, mae'n debyg—yn yr ŵyl hon yn nes ymlaen yn y flwyddyn. Beth ydych chi'n ei wneud i sicrhau bod arferion gorau yn cael eu lledaenu o wyliau bwyd? Rydym yn siarad am Ŵyl Fwyd y Fenni yn awr fel stori lwyddiant, ond fe aeth drwy rai cyfnodau anodd hefyd. Mae gwyliau bwyd eraill, yn fawr a bach, a marchnadoedd ffermwyr, yn ceisio sefydlu ar draws Cymru ac yn ceisio gwella. Byddai'n hawdd iawn pe byddai arfer gorau yn cael ei ledaenu o un ardal i'r llall fel bod modd i wyliau sy’n datblygu osgoi gwneud yr un camgymeriadau â gwyliau blaenorol.

Diolch. Ie, dwi'n gwybod bod yr Aelod yn noddi'r digwyddiad CAMRA, ac rwy’n edrych ymlaen at fynd yno a siarad yno nos yfory.

Rydych chi'n hollol iawn am gwrw. Bûm i mewn gŵyl seidr a chwrw, ac rwy’n credu mai dyna oedd fy ymrwymiad cyntaf yn y portffolio hwn. Fel rhywun nad yw fel arfer yn yfed cwrw, roeddwn i wedi fy synnu o weld faint o fathau gwahanol o gwrw oedd yno. Ceisiais arllwys un, ond ddim yn dda iawn yn anffodus. Rwy’n meddwl eich bod yn iawn: mae'n ymwneud ag edrych ar y sectorau o fewn y sector bwyd a diod yn ei gyfanrwydd nad ydynt yn gwneud cystal, ond nid wyf yn meddwl bod cwrw yn faes nad yw’n gwneud cystal. Rwy'n credu ein bod wedi rhoi cefnogaeth iddynt, ac rydym yn gweld nifer o ficrofragdai yn ymddangos ledled Cymru.

O ran arfer gorau, byddwch wedi fy nghlywed yn siarad yn fy holl bortffolios gweinidogol am yr angen am arferion gorau. Rwy'n credu ei fod yn deithiwr anhygoel. Mae pobl yn dweud nad yw'n teithio’n dda; rwy’n anghytuno, gan ei fod yn rhywbeth y gallwch ei ddwyn. Rwy’n edrych ymlaen yn fawr at fynd i'r gwyliau bwyd dros y misoedd nesaf, gan ddechrau, yn amlwg, gyda Sioe Frenhinol Cymru, sef y sioe wledig orau sydd gennym yn y DU, yn fy marn i, ac yna mynd i'r gwyliau bwyd, dysgu fy hun, gwrando ar y bobl sy'n cynnal y gwyliau hyn a gweld beth y gallwn ni ei gymryd. Os oes gŵyl fwyd sy'n teimlo y gallai elwa o brofiadau gŵyl fwyd arall, byddwn yn hapus iawn i sicrhau bod swyddogion yn cyfleu hynny.

Yng Nghymru, mae gennym gymaint o gynnyrch yn awr sydd â statws gwarchodedig Ewropeaidd, ac mae gennym ragor eto yn dod i’r amlwg. Soniais, mewn ateb i Simon Thomas, am ham Caerfyrddin, ac mae gennym tua 10 o geisiadau yn y DU, naw ohonynt yn dod o Gymru. Felly, mae hynny'n dangos ein bod mewn gwirionedd yn cyflawni'n well na'r disgwyl.

Diolch yn fawr iawn, a daw hynny â’n trafodion i ben am heddiw.